j- björnstahl's

f LVHDEK
I VSN HE.MMF.X. ï

01 1179 2933 UB AMSTERDAM

.7- J- BJÖRNSTAHL'S
R E I Z E.
V. DEEL.

R. E I Z E
D O O R
E U R O P A
E N H E T
O O S T E N ,
D O O R
J. J. BJÖRNSTAHLj
I1000LEERAAR IN DE OOSTERSCIIE EN GRIEKSCHË
TJJLEN, TE LUND, IN ZWEEDEN.
VYFDE DEEL,
DAGBOEK DER 'REIZE DOOR ZWITZERLAND,
D'UITSC HLAND, HOLLAND EN ENGELAND.
Te A M S T E R D A M , by
H. GARTMAN, W. VERMANDEL EN J. W. SMIT,
M D c c X c l i.

I N H O U D .
VAN HET VIJFDE DEEL.
REIZE DOOR Z W I T S E R L A N D EN
DuiTSCHLAND. bl. T.
Verblijf te Zurich. Berigten van de ft ad Zurich. Be'
zoek bij den burgemeester Heidegger; deszelfs verzamelingen.
Stadsboekerij te Zurich. Van den wijsgeerigen
landman Kly - jog. Aanmoedigingen van den
akkerbouw in deze flreek. Bezoek bij de beide Hirzels,
Johannes Jakob en Salomo Gesner, en Fueszli. Kruidtuin
en natuuronderzoekend genoot fchap te Zurich. Bezoek
bij Breitinger. Berigten van de Karolinfchs boekerij.
Kennis met Lavater, Hartman, Bodmer en
Steinbrüchel. Van den domheer Gesner en zijn Natuur
alienkabinet. Nog van de Karolinfche boekerij.
Verzameling van munten van Gesner. Hirzels berigt
van eene periodieke fpraakloosheid. Kennis met Hesz,
Stukken in het archief van Zurich betreffende Gustaaf
Adolf. Van de jladsboekerij.
REIZE VAN ZURICH NAAR SCHAF-
H A U Z E N. bl. 84.
Verblijf te Schafhauzen. Van Peyer Imhof. Van den
waterval bij Schafhauzen. Berigten van de openbaare
boekerij in deze ft'ad. Brug over den Rhijn. Natuuraliënkabinet
van Amman. Spreekwoorden van de Zweeden
in den dertigjaarigen oorlog ontleend. Regérings m
r
vorm en adelijke geflagten te Schafhauzen.
*3

I N H O U D .
REIZE VAN SC H AFHADZEN NAAR
BAZEL. bl. 31.
Verblijf te Bazel. Wijze van de uuren aldaar te tellen.
Bezoek bij den ouden Ifelin. Berigten van Mïihlhau^
zen en den regéringsvorm aldaar. Bezoek bij den jongen
Ifelin, en bij den hoogleer aar Beek. Van de Freyfche
boekerij. Van den kapitein.Frey en zijne verzameling
van natuur alten ? en van den ritmeester de Stare.
Berigt van de openbaar e boekerij te Bazel, en de dom.
kerk. Van den heer Huber, den tlastfnijder Meche!,
de beide Bernouilli, den hoogleer aar d'Annone en deszelfs
natuurali'én en muntkabinet. Gebruik bij het vervullen
der hoogleeraarsplaatzen. Kennis met den pauslijken
nuntius Gonzaga. Burgemeester de Barri. Boekbewaarder
Rijhiner. Buxtorffche boekerij. Van Jean
Bernouilli en Huber. Bezoeken bij den heer Grijnaus,
den fgnetfiéker Samfon , den gefchutgieter en boekdrukker
Haas. Van fchilderijn met brandverw op
glas. Van zeer oude letters. Gedenktèken van Gus-'
taaf Adolf te Bazel. Van Daniël Bernouilli. Verzameling
van Roomfche oudheden van Brückner. St,
, j anskerk. Holbeins doodendans. Verblijf der vorstin
van Zerbst te Bazel. Befchrijving van eene openlijke
doopplegtigheid te Bazel. Van Wetfteins zuster. Holbeins
origineele tekeningen. Bazel fche papiermolens.
Van VVolleb. Kennis met den raadsheer Weisz; deszeifi
verzameling van oudheden. Nog iet wan Brückners
kabinet van oudheden. Van den heer BifcTibp; als ook
van Febronius en Erasinus gewézen woonhuizen. Ifelin
berigten van den Bazeljchen regéringsvorm. Bijbel

I N H O U D . vïl
en gezangboek in de Hongaarfche taal gedrukt. Graftombe
van Jean Bernouilli. Rousfeaus doorreis door
Bazel. Graffchrift op Nikolaas Bernouilli. Gefprek
met VVeisz. Pragt te Bazel. Van zeldzaame boeken
bij d'Annone. Bazelfche lintenfibriek. Slot en archief
van den markgraave van Durlach te Bazel. Kruidtuin.
Nog van de fladsboekerij. Bazelfche wijnhuizen. Graf
van Jakob Bernouilli. Boekerij van den ouden Ifelin.
Van den jlaatsfekretaris Ifelin. Van het Helvetisch
genootfchap te Schinsnach. Boekerij van den hoogleeraar
1c Grand.
R E I Z E VAN BAZEL NAAR. STRAATS­
BURG, bl. 64.
Postkoetzen in die landfir eek. Oudheden te Ottmarsheim,
Nieuwbrifach.
Verblijf te Straatsburg. Dom-en kollegiekerk aldaar•.
Majoor Sinclair, hoogleer aar Koch, Lobttein, archivarius
Gambs, hoogleeraars Schlözer en Oberlin.
Zeldzaame Zweedfche medaille. Akademifche en Sch'opflinfche
boekerij. Verfcheiden bezoeken. Bezoek bij den
heer Guemler. Kerken der verfchillende gezindheden,
te Straatsburg. Berigten van den geheimraai Fleiscllmatl.
Van den raad Brurak, en de boekerij der hoogleeraars
Stöbcr, Herrman en Spielman. Berigt van het
Straatsburgsch archief. Oberlin , Schweighauzer en.
baron Dietrich. Nog van de openbaare boekerij. Nog
van Fleiscbman, en de brieven van Lodewijk den XIV %
Verfcheiden bezoeken. Kruidtuin. Nog van de Domkerk.
Graavin Lewenhaupt. Boekerij van het johanniterkillégie.
Graffchriften in de St. Thomaskerl\
* 4

I N H O U D .
Wagtparade. Orden voor de gemtene foldaaten. Bezoek
hij doktor R.euchlin, de heide hoogleer aart Lorenz»
en anderen. Nog van Brunk. Van Rousfeau's verblijf
te Straatsburg. Graavin Hamilton. Hoogleeraar Koch.
Stadsgasthuis. Nog van het ftadsarchief, en de open
baare boekerij. Boekerij van het Seminarium. Merk*
waardigheden bij Silberman. Van den hoogleeraar
Scherer, en Lederlins handfchriften. Nog van de boekerij
van het Seminarium. Boekerij van den abt Louis.
Nog van het ftadsarchief. Boekerij ra» Koch. Verfcheiden
bezoeken. Nog van Oberlin, van de boekerij
van het jfohanniterkollégie , van het archief, en de
openbaar e boekerij. Werk van den goudfmit Bacr
Gusiaaf Adolfs af beeldzei in wasch. Scherers verzameling
van handfchriften. Vestingwerken. Schilderij
van Picole. Verzameling van fchilderijen van den abt.
liumpler. Van den kapitein Silfwerftolpe. Anekdoten
van Schöpfiin. Nog iet van de openbaare boekerij.
Qverfle Sinclair. Hoogleeraar Lorenz.
R E I Z E VAN S T R A A T S B U R G N A A R
K A R L S R U H E . bl. 104.
Bruggen over den Rhhijn. Berigt van Raftadt.
Verblijf te Karlsruhe. Befchrijving der ftad en van het
flot, Kennis met den raadsheer Ring. De hoogleeraar
Sachs, en raad Molter. Handfchriften in de boekerij
van het flot. Kennis met den heer raad Groos en majoor
Sandberg. Onthaal ten hove, en affchetzing der
vorstlljke perfoonen. Kennismaking ten hove. Bezoek
bij Schlosfer. Gezigt op het flot, enomftreeksKarlsruhe,
Reize naar Duxlach, Tuin en oudheden aldaar*

I N H O U D . J X
.Prins Karei Augustus. Van den hoogleeraar Bockman.
Van Schlosfer. De hoogleer aar Tittel. Tweede
reize naar Durlach. Prejldent van Hahn. Nog
van den hoogleeraar Sachs. Marmeren tafelbladen.
Nog van de boekerij. Kundigheid der markgraavin,
en haare verdienfle ten aanzien der natuurlijke gefchiedenis.
Algemeene toegang tot den markgraave. Godsdienftigheid
ten hove. Kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
der markgraavin. De hoogleeraar Bouginee.
De plaatfnijderGautier > en kunst om gekoleurde
prenten te drukken. Boekerij van den markgraave.
Edelmoedigheid van denzelven. Verzameling van munten
van den baren Palm. Openbaare tèkenfchool.
Viering van den geboortendag van Gustaaf III. Schriften
van den markgraave en de markgraavin. Zeldzaamheden
in den vorstlijken tuin. Plegtigheden ten
hove. Nog van-de heeren Ring, Sachs en Bouginee.
Nog van de boekerij op het flot. Rabbi Jedidi. Verzameling
van afbeeldzels van Zweedfche koningen.
Anekdoten uit degefchiedenis van Kaïharina Alexiewna.
Van den kapitein Gaupp. Militairefckool te Stutgard.
Lustreis naar Etlingen.
REIS VAN K A E L S K U H E NAAR HEI-
D E L B E R G. "j^
Korte befchrijving van dezelve. Anekdoten van den bisjchop
van Spiers,
Verblijf te Heidelberg. Van den naam der ft ad. Keur-
• vorstlijk flot. Heidelbergsch wijnvat. Standbeeld' vast
Joannes van Nepomuk. Bezoek bij de hoogleeraars
Wund en Buttinghauzen.. Berigten van ÜlvmpiaFui.
*5

I N H O U D .
via Morati. Bezoek bij de gewézen Jefuiten, inzonderheid
Jung, Schmidt en Mayer. Anekdoten van de
univerfueit. Boekerij en mufèum van het kollégie.
Harmonica. Nog van de ur.iverfiteit. Univerfiteilsboekerij.
Van de boekerijen van Gravius en Hottinger.
Bibliotheca Palatina. Van den prins Fredenk vanTweebruggen.
Manufaktuuren te, Heidelberg. Boekhandel
aldaar. Verfcheiden bezoeken. Gedenkpenningen
op de de Witten. Van de medailles van VVeciiter.
REIS VAN H E I D E L B E R G NAAR MAN­
HEI M, bl. 142.
Oudheden in dezen oord.
Verbliifte Manheim. Befchrijving der ftad. Bezoek bij
vader Mayer en den hofraad Lamey. Berigt van de
handfchriften van Camerarius in het archief der boekerij.
Berigt van de boekerij zelve. Kennis met Nècker
en Desbillons. Zeldzaame boeken in de boekerij
van den laaiflen. Kollégie der Jefuiten. Kunst - en
fchilder- ga lier ij'. Kabinet van munten. Kabinet van
natuurlijke zeldzaamheden. Kabinet van oudheden.
Zaal met flandbeelden. De hofraad Medicus.- De
fchilder Kobel. Kruidtuin. Van den geheimraad Stengel.
Van de akadémie der wétenfchappen te Manheim.
Van den kanfelier Benzei te Ments. Van Nietens onderwijzing
eens blinden in de wétenfchappen. Van Meekers
ftelzel en fchriften. Zeldzaamheden in de fchatkamer
te Manheim. Sterretoren. Van den zogenoemden
Paltz :
fche boom. Gefprek met den keurvorst. Van
zijne geleerde verdienfen. Van de fchriften van De
Caulx. Van Stengels^ verzameling van delfflofen,

I N H O U D ; xt
Njg van het kabinet van oudheden. Verzameling van
natuurlijke zeldzaamheden van den heer Denis. Bezoek
bij den bergraad Arkenholz. Verzameling van medailïen.
Van den abt HiifHin. Berigten van Desbillons en
zijne fchriften. Van de uitvinding der Waschbleekei ij.
Van Fratel. Akadèmifche voorlézingen. Lustreis naar
Schwetzingen 3 en befchrijving der merkwaardigheden
Mdaar. Kabinet van natuuilijke zeldzaamheden van
Arkenholz. Aanmerkingen iver de Hoogduitfche taal.
Van Zweedfche papieren bij den graave van Degenfeld.
Een zeldzaam boek rakende de koningin Christina. Zon~
derling opfchrift boven de Manheimfche poort. Plegtigheden
bij het voeiwasfchen aan het hof op witten donderdag.
Lus er fche gemeente te Manheim.
Verblijf té Worms, bl. 184. Berigten van deze ft adj
haar regéringswézen, en haaren toeftand. Kerklijke
inrigtingen aldaar. Voornaamfte kerken.
Verblijf te Oppenheim, bl» iSö. Van den raad Coblitz.
• Merkwaardigheden der ftad. Berigt van twee geflagten
van Sparre. Omftandige befchrijving der zogenoemde
Zweedfche zuil niet verre van den Rhijn.
Eerfte verblijf te Ments, bl. 193. Bezoek bij ICenbiehl.
Van den vrijheer Dalberg en deszelfs boekerij. Gewézen
Jefuiten boekerij. Berigten van het nieuw kollégie of
Gymnaftum. Kweekfchco! voor leermeesters in fiads §
dorpfchoolen. Inrigting der kerfpelfchoolen. B'jzonrhr
klavier van den baron Unneval, en zijne verzameling
van natuurlijke zeldzaamheden. Berigt van het voormalig
Gustaafsburg. Keurvorstlijke fchat in de domkerk.
Gedenktéken van DrutUs. Van vader Gold.iageii

xn I N H O U D .
en vader Fuchs. Boekerij van het Karthuizerklooster.
Eerfie drukkerij.
Eer ft e verblijf te Frankfort aan den Main, bl. 199. Bezoek
bij den vrijheer von lknzel. Verdéling der ftad.
Staat der inwoners. Bezoek bij Gothe. Merkwaardigheden
der ftadsboekerij. Verzameling van oudheden en
munten. Van Schmidt von Rosfau. Concert. Van de
gouden bulle. Andere merkwaardigheden op het ftadhuis.
Domkerk. Kroning des keizers. Gogels verzameling
van fchilderijen en boeken. Nog iet van de
ftadsboekerij. Van de fchriften van Megerlin en Paradis.
REIS VAN FRANKFORT NAAR. HANAU bl. au.
Korte befchrijving van dezelve.
Verblijf, te Hanau. Kennis met den hofkanfelier Homberg
zu Vach. Van de floten Afchajfenbur'g en Steinheim.
Van den heer Jasfoy. Lustreis naar de diergaarde
en naar Philipsruhe. Van Bergftraszer. Van
dè boekerij van den prins , en den boekbewaarder Vv egener.
Opwagting ten hove. Van den hofraad Cancrinus,
den konftsttriaalraad Iber, en den regéringsraad
Wegener. Regéringsraad Lederhozen De fuperintendenten
Stockhauzeu en Schiede. Nog van Bergflraszer.
Werkhuis. Weeshuizen en policie te Hanau.
Hof kleermaker Heijneman, zijne boekerij. Gefprek
met den erfprins. Van de overlédene markgraavin.
Van het flot te Hanau. Van den jongen prins Frederik.
Lijkréden op de overlédene Landgraavin. Illuster
gymnajutm en fchooien te Hanau. Eigen werken ,
karakter en iivenswijze van den erfprins. Tèkendkadi-

I N H O U D * nu
mie. Lustreh naar Steitikeim , Dettingen, AfchaffcH-
burg,Seligenj!ad en Wasferlas. Lustreis naar Baben-
hauzen; merkwaardigheden van het flot en de kerk;
belégering der flad in den dertigjaarigen oorlog; Jiaat
des godsdiensts aldaar; landftreek daar om heen. Lust'
reis naar Selbold; flot aldaar', van den graave Ifen-
burgeff deszelfs verzameling van koperen prenten. Van
den prins Georg van Darmftad. Zijdemanufa&uur.
Raadzaal. Lustreis naar Philipsruhe. Ibers boekerij.
Berigten van Urbin, gewézen hofjonker der koningin
Christina. Reis naar Bi/dingen ; fiot Ronneburg;
Herrenhage, en omftandige berigten van de aldaar ge­
weest zijnde Herrenhutterfehe gemeente; berigten van
Büdingen; reis naar Marienborn, en berigten van de
aldaar geweest zijnde Herrenhutters; reis naar Markö-
bel. Wegeners boekerij. Oudheden bij den kapitein
Scheele. Boekerij vaz den hoogleeraar Hundshagen.
Merkwaardig fiandbeeld van Lodevvijk den XIV. te
Pau. Nog van Uibin. Anekdoten van den graavt
Zinzendorf.
Terugreis van Hanau naar Frankfort. bl. 241.
Korte befchrijving derzelve.
Tweede verblijf te Frankfort. Stadsboekerij. Lichten-
fteins boekerij. Senkenbergs nalatenfchap. Ëhrenreichs
verzameling van fchilderijen en natuuralienkabinet.
Van Ludolfs fchriften, en andere 5 betreffende Zweed­
fche zaaken, op de boekerij. Kabinet van medaMen.
Boekerij van den rektor Purmann. Van de Uffenbach-
fche boekverzameling. Varrentraps boekwinkel. Anek-
1 dite van Fourmonts chineefche fpraakkonst.

XIV I N H O Ü D.
T E R U G R E I S VAN FE.ANK.FORT NAAR
MENTS. bl 251.
| Van de ftad Il'öchst.
Tweede verblijf te Ments. Bezoek bij den hofkanfelier
Beuzel, en bij Ilenbiébl. Domkerk. Openbaar e boekerij.
Gefchiedenis der vorige boekerij. Rijksarchief.
Gouden bulle. Stukken rakende den Westfaalfchen
vréden. Berigten van het kollégie, of de fchool. Reis
naar Wisbaden. Befchrijving der baden aldaar. Reis
naar Biberach. Kunst - en naiuralien - kabinet van den
Jood Zacharias Lob Bamberger. Nog van het archief.
Omftandige berigten van de ftukken rakende den West-
• faalfchen vréde, en de gouden bulle. Dood van den
keurvorst. Onbeperkte tusfchenregéring van het domkapittel.
Nieuwe fchikkingen van hetzelve. Wijbisfchop
Behlen en deszelfs verzameling van medaillen.
Van den direkteur Haerdt. Verzameling van oudheden
van vader Fuchs, zijne fchriften en boekerij. Archief
te Ments. Bezoek bij Ifenbiehl na zijne fchorting. Univerfueitsboekerij.
Oudheden te Ments. Boekerij van
Zachaiias Hambergen. Berigten van de voormalige
Wormfche en andere handfchriften van het oude testament.
Würdtweins fchriften, verzameling van munten
en boekerij. Van den organist Beckef, zijne verzameling
van natuurlijke zeldzaamheden en boekerij.
REIZE VAN MENTS NAAR KOBL'ENTS. bl. 273.
Korte befcheijving derzelve.
Vei blijf te Koblents. Iets van de gefteldheid der ftad.
Boekerij van het Jefuitenkollégie. Reis naar Ehretibreitfiein.
Van mevrouw de la Rochc, en den vrijheer

I N H O U D . KV
Hohenfeldt. Bezoek bij den hofraad Sonntag. Berigten
van den geheimraad Spangenberg. Anekdoten van
Leibnits en Helmond. Reis naar het Emferbad; befchrijving
van hetzelve. Nog van mevrouw de la Roche.
Boekerij van het Karthuizerklooster. Bezoek bij den
vrijheer Spangenberg. Van het werk van Febronius
over het kerkwézen. Berigt van de rijksriddcrfchap,
derzelver archief en boekerij.
Verblijf te Neuwied, bl. 281. Godsdienst, handel en
fabrieken aldaar. Lévenswijs en godsdienst der Herren-
• hutters. Hoeden • en porfelein-fabriek. Van den graave
te Wied. Herrenhutters kerkhof. Slingeruurwerken
van Kinzing. Gefprek met den graave. Zusterhuis
der Herrenhutters. Schooien der Herrenhutters.
Van de Geestdrijvers of Kwakers te Neuwied, hunne
grondjleliingen en leerrédenen. Lustreis naar Andernach.
V%n de oude gefchiedenis dezer ftad. Reis naar
Niederbiber. Oudheden aldaar. Tzer - en koperbergwerken
in dien oord. Volksménigte in het graaffchap.
Schoonheden van het flot Montrepos. Bezoek te Heddesdorf.
Schriften van den predikant Ccefer over de
oudheden in deze ftreek, en zijn muntkabinet. Kanonkogels
van gebakken aarde. Befchrijving van den witten
toren.
Verblijf te Bon, bl. 292. Bezoek bij den marqu!sTtax.ïi
Berigten van het flot Poppeldorf- Slot te Bon. Naturalien.
kabinet aldaar. Buitengewoon groote brandfpiegel van
LeFevre. Baron Sind en deszelfs fchriften. Boekerij
van den vrijheer Gymtnch. Lustreis naar Falkenlust
en Bruel. Verzameling van prenten en boekerij

xvi I N H O U D .
van den generaal Kletst. Boekverzameling der broeders
Altltadten.
Verblijf te Keulen, bl. 299. Verzameling van natuurlij'
ke zeldzaamheden enz. van den vrijheer Hüpfch. Bezoek
bij den vikarius Alfter. Schriften betreffende den
keurvorst Herrma-n. Schilderijen in de Pieterskerk.
Boekerij der gewézen Jefuiten. Verzameling van prenten
in koper en dergelijken in het kabinet van zeldzaamheden
der ft ad. Merkwaardigheden in de boekerij der
Mariakerk. Van de oudfte gefchiedenis der ft ad Keulen.
Kunstftukken van den abt Aardij. Boekerij der Minoriten.
Graftombe van Duns Scotus. Graf van Albertus
Magnus. Gefchiedenis en handfchriften. Bezoek bij den
iurgemeesterMaVcitiïa. Burgemeester dragt en ftaf. Verfchil
tusfchen den keurvorst en de ft ad. Stadstuighuis.
Berigt van een zeer zeldzaam dichtjiuk van den vrijheer
Trenck. Berigt van het domkapittel en de domheeren.
Domheer Hillesbeim en deszelfs boekerij. Boekverzameling
der Brigitftijner monniken. Oudheden in
de kerk van St. Vrful. Boekerij der Karthuizers, —
der Benedictijnen ,van het domkapittel. Anekdote van
Heinfiu?. Ongaarfch huis. De eikelfteen. Mazocchis
dood. Merles verzameling van Keulfche munten. Boekerij
van den heiligen Pantaleon. Merkwaardige graftomben
bij de Benediktijnen. Bezoek bij Pranghe, gewézen
fekretaris bij den koning Theodorus ep Kotfika.
Anekdoten van dezen koning.
REIS VAN K E U L E N NAAR NIEUWME-
G E N. bl. 316.
Schilderijen-gallerij te Dusfeldorp, Verzameling van gefnê-

I N H O U D . xvri
fnèden (leenen van de koningin Christina. Standbeelden.
Schilder- en beeldhouwers- akademie te Dusfeldorp.
De kunftenaars Brulliote» Krahe. Lutherfchen te Dusfeldorp.
Kennis met den dichter Jakobi. Van Keizerswaerd.
Wilde paerden in die flreek. Univerfiteits- '
boekerij te Duisburg. Studerenden aldaar. Taal in deze
flreek. Iets van Êleef. Van den conrector Maas. Slot
te Kleef. Diergaarde en gezondbron bij de ftad. Vw
het fttft Elten. Kennis met Manzon. Van het Sijfteme
de la Nature. Grafftède van prins Maurits van
Nasfau.
REIS DOOR HOLLAND,
REI s„ VAN N I E U W M E G E N NAA'R DEN
HAAG. bl. jsfe.
Ligging der Stad Nieuwmègen. Bezoek bij doktor Loüchius,
en den generaal Martfeld. Stadsboekbewaarder
te Nieuwmègen. Merkwaardigheden op het Stadhuis.
Slot te Nieuwmègen en oudheden aldaar
Standbeeld en huis van Erasmus te Rotterdam. Van
het genootfchap der proefondervindelijke natuurkunde aldaar.
Rainvilles verzameling van grpsfoorten. Berigten
van Van Palm. Godsdienst der Jooden ,Lutheraanen
en Roomschgezinden te Rotterdam. Ontleedzaal.
Graffchriften van de Witte en Brakel. Graftombe van
Leeuwenhoek, Tromp, Piet Hein en prins Willem
' den I. te Delft. Merkwaardigheden van het prinfenhof
aldaar.
Eerjle verblijf in den Haag, bl. 332. Berigten van de-
. * *

I N H O U D *
ze plaats. Bezoek bij Hemfterhuis en Lyonnet. Van
des laatflen kabinet van hoorns en fchelpen. Kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden des erfftadhouders. Zeldzaame
dieren in de menagerie. Vergaderzaal derStaaten
generaal en der Staaten van Holland. Kollégie der
Staaten generaal. Gefprek met den erfjladhouder, en
anekdoten van hem. Zweedfch gezelfchap bij den Baron
Creutz. Kabinet van oudheden en van medaillen
van den erffladhouder. Verzameling van Natnralïin
van Van Hoeij. Gallerij van fchilderijen van den erffladhouder.
Wandeling naar Rijswijk en Nieuwburg.
Kabinet van oudheden , fiandbeelden en andere kunstftukken
van Hemfterhuis. Berigten van den geleerden
Jood Pinto. Boekerij en verzameling van werktuigen
van den erffladhouder i Van de geleerde jufvrouw de la
Fitei Van doktor Berkeij en deszelfs boekerij. Zeldzaame
werken in de boekerij van Hemfterhuis.
Ëerfte verblijf te Leiden , bl. 348. Jubelfeest wêgens
het ontzet van leiden. Grafchriften op Boerhave en anderen.
Van den hoogleer aar Alemand. Bezoek bij Valkenaar,
Schultens en Rhunkenius. Berigten van deze
mannen. Akadèmies kabinet van werktuigen en verzameling
van naturalïèn. Kennis met den hoogleeraar
van Roijen en den jongen Schultens. Nog van Rhunkenius.
d e n
Tweede verblijf in den Haag j bl. 353- V**
S r
'ffi er
Fagel en deszelfs boekerij. Van de boekerij van den
overléden Meerman. Anekdoten van denoorfprong
des naams Priester Jan. Bezoek bij den predikant
Chaife. Van den hoogleeraar Berg en deszelfs gefchie-

I N H O U D . XIX
denis der Jooden in Arabi'è. Van den predikant Maclaine.
Verzameling van fchilderijen van Van Heeteren.
Omftandige berigten van Berkeijs boekverzameling,
ah ook van eene merkwaardige fchilder ij van al
de hervormers. Boekerij des erfftadhouders en boekbewaarder
Joncourt. Pombals af beeldzei inprent. Boekerij
van La Fite. Anekdoten van de beide geleerde
Kuipers. Dichtkundig genootfchap in den Haag. Onder
fcheid tusfchen univerfiteiten , akadémiën, illustere
'kollègiën en fchoolen in Holland. Over de uitvinding
der boekdrukkunst. Boekerij en handfchriften van den
heer Roijer den ouden. Chineefch kabinet van den heer
Roijer den jongen. Van den fchilder van Os. Anekdoten
van den dooven en ftommen fchilder de la Croix ^
'Portraitfchilder Humbert. Grotius origineel afbeeld'
zei. Van den heer Muysli. Gefchutgieterij. Van den
gefchutgieterMmxs. Royres prentverzameling. Van
Meermans gefchiedenis der Goïhen en Wenden. Vosnrars
fchriften en boekerij.
Tweede verblijf te Leiden, bl. 383. Berigten van de
' univerftteitsboekerij en zeldzaamheden derzelve. Van
Ruhnkenius. Leidsch genootfchap der Letterkunde.
Twents boekerij. Berigten van den hoogleeraar van
Doeveren en deszelfs kabinet van natuurlijke zeldzaamheden.
Studenten te Leiden. Bezoek bij Gronovius.
Deszelfs boekerij. Van de univerftteitsboekerij. Anekdoten
van Albertus Schultens. Verzameling vat*
fchilderijen van f ak. Akadémiegebouw. Van de Hollandfche
rijmkronijken. Van het Leidsch dichtkundig
genootfchap en deszelfs werken. Van Betkhey en deitelfs
naturalïènkabinet. Anekdoten van Boerhave.
* » a

xx I N H O U D .
REIS VAN LEIDEN NAAE HAARLEM. bl. 399.
Korte befchrijving van dezelve. Buitenplaats van Boerhave.
Buitengoed van Cli[ford, Hartekamp.
Verblijf te Haarlem, bl. 400. Bezoek bij den drukker
en lettergieter Enfchedé. Berigten van eenigen der
oudfte in Holland gedrukte boeken. Van het beroemd
orgel in de groot e of hoofdkerk. Haarlemfch geleerd
genootfchap. Stads naturaliênkabinet. Verzameling
van fchilderijen van het geleerd genootfchap. Van de
zaal des krijgsraads en merkwaardige fchilderijen aldaar.
Merkwaardigheden van het ftadhuis. Stadsboekerij.
Boekerij op het jladhuis. Van een gefchrift
met den voet gefchrèven. Van den Finlander Cajanus.
Linnéus verblijf op Hartekamp.
Verblijf te Amjlerdam, bl. 4®8. Berigt van den hoogleeraar
Burman, van zijne boekerij en fchriften. Magazijnen
der O. I. Comp. van de zogenoemde zielverkopers.
Rendorps verzameling van gefnéden fteenen.
De hoogleeraar Cras. Admiraliteits huis. Stadhuis.
Kraamers afbeelding van Kapellen. Van doktor Burman,,
e« deszelfs natuur ali'èn kabinet. Van Linnéus
verblijf bij Clifford. Boekerij van Crevenna. Gols
verzameling van tékeningen. Bezoek bij Schultens.
Anekdoten van Albertus Schultens woordenboek. Berigt
van Chauffepié en deszelfs werken. Verzameling
van fchilderijen van Hope. Gefchutgieterij. Hollandfch
treurfpel Gustaaf Wafa. Schouwburg. Verzameling
van oude munten en zeldzaame boeken van Van Dam.
Verzameling van prenten van Clairon. Van eene gezonken
ftadspoort te Amjlerdam. Clockners verzameling

I N H O U D . XXI
Ving van viervoetige dieren. Fan den rektor Verhe.yk , ,
deszelfs geleerde werken, boekerij en verzameling van
natuuraliën. Boekerij der remonftranten. Berigten
van Fontain en zijne boekerij. Godsdienstpartijèn te
Amflerdam. Joodfche fynagoge. Godsdienst der Jooden
op het zien der nieuwe maan. Hottuin en deszelfs
natuurlijke historie. Sepps verzameling van infehen.
Genootfchap de libertate et concordia. Houuuins natuurallenkabinet.
Dalberg. Zeldzaame dieren in Blaauw
Jan. hts van de Hollandfche koloniën in Amerika.
Burmans boekerij en verzameling van tékeningen tot de
natuurlijke historie. Kruidtuin. Eerfle koffijboom in
Europa. Handfchriften in de ftadsboekerij. Befchrijving
van eene openbaare twistréden op het illuster Atheneum.
Verzameling van natuuralien van den predikant
Buurt. Van deszelfs geleerde vrouw. Van de Hebreeuw
fche uitfpraakder Portugeefche Jooden. Merkwaardig
af beeldzei van Linnéus. Berigt van Saardam.
Czaar Peters verblijf aldaar. Rijkdom der inwoners
en gebruiken. Van Clairons geleerde werken en
boekverzameling. Wandelreis naar Broek. Berigten
van dit- dorp en deszelfs inwoners. Schilderijen in de
venfters der kerk aldaar. Van de Herrenhutters te Am •
fier dam. Berigten van Surinamen, en de iaarztjnde
Karaiben, Négers, Mulatten en Kof plant agiën.
Verzameling van zeldzaamheden van Buurt, en de logi.
ka zijner vrouw.
Verblijf te Utrecht, bl.452. Bezoek bij de hoogleeraars
J-lahn en Rau, en den rektor de Koning. Befchrijving
derftad. Huis van paus Adriaan den VI. Berigt van
* * 3

JStf I N H O U D .
de janfenisten te Utrecht. Van de ftadsboekerij. Boddaarts
natuuraliënkabinet. Vau den ftdderaal. Van
den hoogleeraar Sax. Reis naar Zeist. Omfiandig berigt
van de Herrenhutters aldaar. Nog van den heer
Rau. Modél van Salomo's'tempel van Mill. Bezoek
op Amelisweerd. Van den marquis de St. Simon en
zijne fchriften. Van den aartsbisfchop der Janfenisten
te Utrecht. Van de boekverzameling van Van Goens.
REIS VAN UTRECHT NAAR LONDEN, bl. 468.
Verblijf te Gouda\ Van de ge fchilder de kerkglazen aldaar.
Verblijf te Rotterdam. Van den heer Gevers
en zijnen zoon. Natuurali'ènkabinet des eerflen , en
verzameling van tékeningen en oudheden des laatften.
Verblijf te Delft. Van den heer Hoge veen. Boekerij
van het Gymnaftum. Handfchriften van Grotius.
Boroemd khkkefpel, Stadhuis. Graftombe van Willem
den I. Familie graf van Grotius. Van Hofftede te
Rotterdam. Vertrek naar Londen.
REIS DOOR E N G EL L A ND.
Verblijf te Londen, bl. 480. Bezoek bij Bruns *»Kennicot.
Infchrijvers op het bij belwerk van Kennicot. Befchrijving
der beurs. Verzameling van medaillen van
Lindegren. Van den medailleur Simon. Befchrijving
van het parlementshuis en van een regtsgeding in het
zelve. Van Macpherfon, berigten van hem en zijne
familie. Osfians gedichten, derzeher inrigting, gefchiedenis
en egtheid, en der gallifche taal. Van Fothergills
kruidtuin. Voornaamfte merkwaardigheden
van het Britsch mufeum. Verzameling van oude munten
van Duana. Befchrijving van eenige merkwaardigheden
in den tower. Van Het tuighuis.

R E I Z E
D O O R
E U R O P A
E N H E T
OOSTEN.
kEIZE DOOR ZWITZERL AN D
D
EN DUITSCHLAND (*)•
Verblijf té Zurich,
ËN sate" van wijnmaand 177a kwamen wij te Zu­
rich. Deze ftad heeft de bekoorlijkfte ligging, die men
zig kan verbeelden: zij ligt aan het eind van het Zurichs
(*) Hier begint dat gedeeite der reize / bij hetwelk de LÏX
brief van het derde deel, gedagtekend Baden , den 2 ju* 1
» Octó-
ber 1773, eiudïgde, en tévens het uittrekzel uit het dagboek,
aldaar door den heer KAREL PETER BLOMBERG, koninglijken
Zweedfchen gezantfchapsprédiker te Konftantinopel, beloofd; dus
de berigten, welken , tot hier toe, briefswijze gegeven zijn, m
het vervolg den vorm van een dagboek zullen hebben. Dit tijd­
perk gaat tot op den tijd der ziekte, die van zulk een roem­
waardig en nattig léven een einde maakte; uitgezonderd egter die
V, DEEL, A

I REIZE DOOR EUROPA
meir, uit het welk de vloed Limat komt, die de ftad in
twee deelen fcheid. Er liggen over dezen vloed, die vrij
breed is, vier bruggen, welken de ftad vereenigen; ook
drijft deze vloed verfchèidën waterwerken. In de herberg
het zuierMm wij wonen, heeft men het heerlijkst gezigt,
dat men kan bedenken. De ftad Zurich is grooter dan
Bern, maar niet zo fraai. Zij is liegt geplaveid, en heeft
geen luifels: ongemakken, die hier des te gevoeliger zijn,
daar de wetten tégen de pragt onder anderen zelfs de rijtuigen
in de ftad verbieden; de voornaamfte overheidsperfoon
moet hier éven zo wel, als de geringde burger,
altijd te voet gaan-, en des niettégenftaande zijn de ftraatm
zo ongemeen liegt geplaveid. Kanten, als ook goud
en zilver op de kléderen , zijn hier insgelijks verboden.
Het kwam ons vrij vreemd voor, hier zo veele
lieden met ronde lpuanfdie kraagen om den hals te zien:
allen die tot de magistraat en regéring behoren, als ook
de doktoren en geestlijken dragen dezelven; andere burgers
dragen eenen mantel, en alleen van voren eene
kleine predikants bef. De ftad bevat omtrent
11,000, en de ganfche republiek Zurich 150,000 inwoners.
De regéring is adelheerfchig, egter m
eenig opzigt met eene volksregéring vermengd.
tijden en zaaken, van dewelken de berigten reeds te voren door
den fchrijver zeiven opgefteld en ia brieven toegezonden, en
ook bereids in het derde en vierde deel dezer reisbefchnjvmg
gedrukt zijn. — Dit vijfde deel zal het overige der reize
door Zwitzerland, als méde de reize door Duicschland, Hol-
.land en Engelland bevatten. , rjrjjjjg! g ^

E N H E T O O S T E N . 3
Toen wij te Zurich aankwamen, lieten wij aanftonds
denzelfden avond den brief, dien wij van den heer Avoijer
SINNER aan den regérende burgemeester der ftad, zijne excellentie
den heer HEIDEGGER, bij ons hadden, behandigen.
Den van wijnmaand leiden wij bij denzelven
ons bezoek af. Hij zelf was op het ftadhuis of in den
raad; doch wij werden door zijnen zoon met veel beleefdheid
ontvangen. Hij toonde ons zijnen voortreflijken
voorraad van boeken , waarvan de gefchiedenis en de
fraaije wétenfchappen het grootfte gedeelte uitmaken. Hij
bezit daarenboven eene aanzienlijke verzameling van afbeeldingen
van beroemde mannen, in koper, als méde verfcheiden
tékeningen van den heer GESNER den dichter,
en van den heer FÜESZLI. Wij zagen bij hem des graaven
STRUENSEES hoofd in wasch. Deze ongelukkige
ftaatsdienaar word juist verbeeld in het oogenblik,
dat hij onthoofd was: het hoofd ligt névens de hairen
in deszelfs bloed op eenen tinnen fchotel; het
bloed fchijnt te vlieten; de verwe van het aangezigt is de
doodverw; het wézen fiaat lachend, en is, voor zo ver
wij ons hetzelve, zéden dat wij hem, in het jaar 1768,
met den koning van Deenemarken te Parijs gezien hebben,
kunnen herinneren , zeer wél getroffen : dit kunstftuk
is ijsfelijk om te zien, want bet is wél gemaakt en natuurlijk.
Het heeft veertien loiiisd'or gekost, en is van eenige
lieden, die er méde door Duitschland reisden, en het
voor geld lieten zien, gekogt. Na verloop van eeuige
uuren kwam de heer burgemeester te huis. Hij is een
man van veele kundigheid in de regeerkunde en regtsgeleerdheid:
hij fpreekt weinig, en wil, dat men minder
A a

* REIZE DOOR EUROPA
zal lézen en meer denken, ten einde een bondig verftand
te bekomen.
Wij bezogten in gezelfcbap van den heer IIEIDEGGER
den zoon, die zeer beminnenswaardig is, en veel gelézen
heeft, den heer HESZ, fladsboekbe waard er, die ons de
ftadsboekerij toonde. Deze is tamelijk groot, en bevat
omtrent 20,000 boekdeelen, behalven de handfchriften.
Wij vonden daar drie deelen van RUDBECRS Atlantka,
één met afbeeldingen, kaarten, alphabetten en tijdrékenkundige
tafels. Ook zagen wij den bijbel , die in 164*
te Stokholm gedrukt en aan de koningin CHRISTINA opgedragen
werd, en welken NIKOLAAS GVLDENSTOLPE, in het
jaar 1674, aan de boekerij alhier gefchonken heeft. Men
heeft hier verfcheiden oude Hoogduitfche bijbels, onder
anderen de uitgaaf, die men ih het jaar 1462 ftelt; want
men vind er noch het jaartal in , noch de plaats, waar dezelve
gedrukt is. Het is dezelfde, waarvan de heer MI-
CHAELIS in het eei'fte deel van zijn fyntagma Commentationum
fpreekt. Ik zag hier ook het beroemd Grieksch
pfalmboek in handfchrift, en wel in groot oktavo, met
gouden en zilveren letters. Het is op dezelfde wijze gelchréven,
als onze Ulfilafche Codex, en ook zo met gaten;
want deletters hebben hier en daar het pergameut
doorgevréten, en het ziet er uit, als of het op de plaatzen,
daar de gaten zijn, gebrand was. Het is toch merkwaardig,
dat de kwik, die bij het zilver is, etzend is.
Dit handfchrift is op violet- of purperverwig pergament,
en heeft veel overeenkomst met het Ulfllafche, fchoon het
niet van denzelfden ouderdom is. De heer HESZ gelooft,
dar het van de elfde of twaalfde, en de vader TASSIN, zeer
kundig in dï dijjkmatica, en anderen, ftellen, dat het van

EN H E T OOSTEN, g
de negende: doch ik denk, dat het van de zevende eeuw is.
Het is volkomen leesbaar. Op den kant ftaat bet begin van
elk vers in het Latijn, met roode letters. Aan het einde
f t e
ftaat de i5i pfalm &*> «V' 3
'/** in
et gouden letters , néyens
den lofzang van SIMEON, het gebed van MANASSE,
e. z. v. De heer kanunnik GESNER heeft eene verhandeling
over dit kostbaar handfehrift gefchréven. Men toonde
mij verder een handfehrift van QUINTILIAAN, eenen
buit uit de abtdij vanSt.Gall, dien men in den oorlog gemaakt
heeft. Dit is het handfehrift , door middel van
hctwelke men het overige van dezen fchrijver, hetwelk
tot hier toe nog onbekend geweest was, ontdekt heeft,
Insgelijks zag ik twee of drie handfchriften van den Hebreeuwfehen
bijbel. Verders worden in deze boekerij
ook verfcheiden handfchriften bewaard, die tot de gefchiedenis
van Zwitzerland behoren.
Den !U F T I N van wijnmaand gingen wij bij den heer doktor
HIRZEL, aan wien wij eenen brief hadden van den
heer FELLENBERG te Eern. ^Deze is een geleerd en zeer
aangenaam man, en ook lid van dén grooten raad, oï Ie
canfeil fouverain? alhier. Hij beloofde ons , met ons bij
den wijsgeerigen boer JAKOF. GOUJER te gaan, die, in
Frankrijk, onder den naam Ie SQCRATE rustique bekend is.
De heer HIRZEL heeft zamenfpraaken tusfehen dezen en
eenen anderen boer, in het Hoogduits* , lütgegéven
onder den titel: derphilofophifche Bauer, welken de heer
FREIJ, te Bazel, onder den titel IeSocraté Rustique, in
het Fransch vertaald, en er eenen brief van den heer MI-
RABEAU bijgevoegd heeft ». De heer HIRZEL hiqld nog
(a) De mjsgeerige Landman, Deventer, 1767. Svo., «(
het vervolg, aldaar, 1772. A 3

ê R E 1 £E DOOR EUROPA
dienzelfden dag zijn woord. Tégen den middag déden
wij eene wandeling naar de landhoeve Katzenreuth, twee
mijlen van Zurich gelégen , alwaar onze landwijsgeer
woont. Wij vonden hem door zijne zoons en dogters
omringd. Deze eerlijke man heeft een édel aanzien; hij
gelijkt veel op onzen bisfchop SERENIUS (*)• Hij drukt
zig zeer wél uit, en zijne gezegden zijn ongemeen vernuftig.
Zijne taal is een gebroken Hoogduitsch, zo als
het in deze Iandlïreek gefproken word; het heeft meer
overeenkomst met het Zweedsch dan met het Hoogduitsch:
men zegt bij voorbeeld ga in plaats van gehen en dergelijken.
Zo zegt men ook van jemand, die onduidelijk, en
eene taal, die niemand verftaat, fpreekt: Rotwehch fpréken
; gelijk men bij ons zegt: han taïar Rotwalska (f).
Men noemt dezen boer doorgaans KLIJOGG of RLIOCK,
het welk eene verkorting van KLEIN JAKOB is: want hij
heeft eenen broeder gehad, die grooter geweest is. Hij
bebouwt een groot landgoed, dat de regéring te Zurich
aan hem verpagt heeft. Hij onthaalde ons op rooden en
witten wijn, die op zijn eigen goed gebouwd was, 'en
toonde ons zijne hoeve, op 'welke hij groote en vette osfen
had. Dezen mest hij met knollen, en zulk een gemeste
os kost tien louiscTor. In de mest mengt hij veel
ftroo, dat door middel van water verrot. Onder elke bijzondere
plaats voor het vee in den ftal is eene foort van
bak of greppel voor de pis van het vee, waarméde hij naderhand
het land begiet , waardoor het zeer vrugtbaar
(*) Deze waardige man was bisfchop te Linköping, Mee
%\& verder van hem bladz. 258., III. Deel,
(f) Hij fpreekt Rotwelsch.

E N H E T O O S T E N . 7
word Zijne akkers laat hij nooit braak liggen a maar wisfeit
alleenlijk met het zaad af. In liet eene jaar zaait bij
tarw, in het andere rogge, dan weer erwten, boonen of
knollen. Hij toonde ons een ftuk land, dat te voren moeras
was, uit leem aarde beftond en niets voordbragt: deze
plaats heeft hij derwijze verbéterd, door den grond met
zand te laten vermengen, dat dezelve nu rijklijk draagt:
het gewas ftond er voortreflijk op. Hij toonde ons eene
plaats, waar hij bolus graaft, en zeide: ziet, datis mijne
mest. Om het land droog te maken, heeft hij overal
kleine onderaardfche gooten gemaakt. Deze braave man
houd in zijn huis altijd eene gelijke en goede orde, en
veroorlooft zijnen zoonen niet, bij den weg te zwerven
en den tijd in gezelfchappen of op jaarmarkten te verkwisten
Hij liet hen in onze tegenwoordigheid gezangen
zingen, die hij zelf aanhief: hij verftaat de muzieknooten
en leert zijne kinderen die kennen. Hij heeft vijf kinders,
twee zoons en drie dogters, van dewelken de ééne
met eenen anderen braaven landman getrouwd is. Pnhen
en verfcheiden aanzienlijke perfoonen, die reizen, als de
hertog van BRAGANZA, en de hertog van WURTEMBERG,
blijven «iet in gebréke, hem te bezoeken. Zijn gefprek
met den laatften is merkwaardig (*). Ik verliet dezen
(*) LODEWIJK, prins van WURTEMBERG, wilde KLIJ-JOGG in
petfoon kennen. Een geluk voor mij, dat hij mij verkoos, om
hem den landman voorteftellen. Daar leerde ik den waaren adel
der menschlijke ziele bij ondervinding kennen. De prins om­
helsde den landman met deze woorden: „ik ben zeer verblijd,
„ u te léren kennen, na dat ik zo veel goeds van u gehoord
„heb». i De boer antwoordde: „ik ben niet minder
' A 4

| R E I Z E D O O R E U R O P A
lieflijken en naarstigen landman, geheel opgetogen over'
zijne eerlijkheid en fchuldeloosheid.
,, verheugd, eenen prins bij eenen boer te zien afïïijgen".
„ Ik ftijg niet bij u af; ik ftijg tot u op: gij zijt béter dan
„ ik" hernam de grootmoedige prins. „Wij zijn beideu
goed", zeide de boer, «wanneer ieder onzer doet, hec
„ geen hij behoort te doen. Wij landlieden moeten arbei-
„ den en gehoorzamen: gijheeren moet ons bevélen enhandlei-
ding géven, wat wij te doen hebben, en als wij het niet
, doen, ons te regt wijzen; dan eerst maken wij te zamen
„ eenen geheelen man uit. Ieder op zig zeiven is maar een
„ half man." i De prins ftemde dit toe, en zeide: „Ja
„ zéker liggen op ons beiden gewigtige pligten : alleenlijk
„ wenschte ik, de mijnen zo wél te volbrengen, als gij de
üi uwen betragt." «Ja", zeide de boer, „wij hebben
„ het hieiïn béter, dan gij heeren: t.ls wij feilen, zijt gij, om
ons te beftraffen en pe onderrigten; maar, wanneer gij feiit,
„ hebt gij niemand, die u onderrigt." , De prins ant­
woordde met eene vierige omhelzing en traanen in de oogen,
die eenen fterkeren glans verfpreidden, dan de fter der heilige
Geestorden, die de prins droeg. Het toneel verrukte mij, e n
ik ondervond in onuitfpreeklijke kragt de waarheid, datmensch-
lijkheid de grootfte waarde van den mensch uitmaakt, en deze
;zig agrer dgn plo$g éren zo wéj tot den hoogften trap kan ver­
heffen , als öp den tropn, aan de fpitze eens légers, of bij den
Jeerfioel des wijsgeers. Deze ondervinding werd in mij ver-
ateuwd, toen BjöRNSTaHL, na dat hij de grootheid des me«-
fchen in alle mogelijke wétenfchappen had léren kennen, en
met deze kennis verfierd, de grootfte hoven en de beroemdfte
ftéden van Europa gezien, ca in den vader zijns vaderlands

E N H E T O O S T E N .
Het is een vergenoegen, te zien, in welk eenen voortreflijken
ftaat de landbouw in dit land is. Dit is een gevolg
van de oplettendheid en de agiing, welken de regéring
voor den landman. heeft. Men laat den boer
in de ftad komen; daar krijgt hij toegang en zitting in het
natuur-onderzoekend genootfchap onder de raadsheereu
en den adel, die vriendlijk en vertrouwlijk met hem fpréken.
Zulk eene bejegening doet hem aan ; hij keert met
een vrolijk gemoed en lugtige fchréden naar zijne woning,
en vertelt, met traanen in de oogen, aan zijne kinderen en
huisgenooten de deelnéming , de beleefdheid , en den
vrijen toegang, die hem van de zijde der grooten wédervaren
zijn. Zo heeft men te Zurich ook de gewoonte,
den landman jaarlijks drie vraagen, welken den landbouw
betreffen, optegéven, en dien, die dezelven het best beantwoord
, met eenen prijs te belonen. Als zij feilen,
wijst men hen te regt, en tragt hen te onderrigten. Men
geeft den onveimogenden de nodige gereedfchappen tot
den landbouw, ook wel geld e. z. v. Zo paart men
hier befchouwing met beoefening; en dit kan niet anders
dan de beste gevolgen hebben.
Den 25^11 yan wijnmaand bezogten wij, in gezelfcbap
van doktor HIRZELS zoon, een' leerling van den heer VAN
ZWIETEN, den grooten, dichter GESNER, een' bemiimens-
eer.en waaren wijzen op den troon bewonderd had , in dezen bosr
met eene édele geestdrift den wijsgeer gevonden en vereerd heeft
'op de leenhoeve Katzenreuth, in het Kanton Zurich, den
suften van wijnmaand 1773. " HIRZEL. [Zie de Bi-
llioth. des Scienc. Tom. XLII. p. ipp. fv. j"
A5

io REIZE DOOR EUROPA
waard'g' en aangenaam' man, die tévens een bekwaam
tékenaar, fchilder en plaatfnijder is. Hij toonde ons de
landfchappen, die hij gemaakt had; hij onderfcheid ze
altijd door eenige oudheden, die hij er bijvoegt. Zijne
tékeningen zijn fraai.
Hier op leiden wij een bezoek af bij den hoogleeraar
der Oosterfche taaien, den heer GESNER , die onder
SCHULTENS , FOURMONT en anderen geftudeerd. heeft.
Hij heeft Numismata Graca, met afbeeldingen, in drie
foliodeelen, uitgegéven. Hij vereerde mij een zeldzaam
boek: Speculum Hehetico - Tigurinum HOTTINGERI.
Verder bezogten wij den heer FÜESZLI , vader van den
heer FÜESZLI , dien wij te Rome als onzen vriend gekend
hadden. Wij zagen bij hem eene zaal, geheel met koperen
plaaten en modéllen in gips van antieken bezet. Ook
liet hij ons HEDLINGERS gedenkpenningen, in tékening,
zien, die hij, FÜESZLI, zelf gemaakt heeft, en zeer fraai
zijn. Hij is voornémens de geheele verzameling van HED­
LINGERS medailles in koperen plaaten uittegéven. De
Zweedfche koningen zijn meesteragtig getékend. '
Des namiddags gingen wij met den heer HIRZEL , den
zoon, naar den kruidtuin buiten de ftad. Deze bevat
omtrent twee duizend foorten, waarvan ik er ilegts twee
zal noemen, weikeu ik mijne opmerkzaamheid wijde: de
Rudbeckia en ForsMlia. Men gaf ons een exemplaar van
de gedrukte naamlijst.
Daarop volgde eene wandeling buiten de ftad op eenen
heuvel, Lindenhof genoemd , van waar het gezigt over
de ftad en den vloed zeer aangenaam is.

EN HET OOSTEN. II
Daarna toonde ons de heer doktor HIRZET,, de vader,
het kabinet van het natuurkundig genootfchap, hetwelk
onder den naam van het natuurönderzoekend genootfchap
bekend is. Hetzelve heeft verhandelingen in de
HoOgduitfche taal onder den titel: Ahhandlungen der naiurforfchenden
Gezellfchaft in Zurich, Zurich, 1761, in
oktavo , uitgegéven , waarvan drie deelen in het licht
verfchénen zijn. Dit genootfchap bezit ook eene fchoone
boekerij, welke kostbaare werken in de natuurlijke gefchiedenis
, en koperen plaaten, ook getékende en met
koleuren afgezette kruiden , vogels en hoorns, névens
eene talrijke verzameling van natuurkundige kunst- werktuigen
en gereedfchappen bevat. Onder de werktuiglijken
verdient één ftuk inzonderheid aangemerkt te worden.
Dit beftaat in een zeer zamengefteld en kunstig werktuig,
dat door middel van een rad den arbeid van zestien 011derrcheiden
handwerken verrigt: vooreerst verbeeld het
eenen koornmolen, névens den molenaar, die het koora
bewerkt; verders doet hetzelve het werk van eenen fmid,
zager, ijzerpolijster, voller, leêrbereider, papiermaker,
glasflijper, ftroofnijder, goudzuiveraar, e.z.v. Dit kunstig
werktuig is door ANDUIES MATTHIJS SEUFFART, burger
en timmeanan te Augsburg, in het jaar 1762, gemaakt.
Het kan op zulk eene plaats , waar men niet
meer , dan één waterrad kan hebben , zeer nuttig zijn:
maar ten aanzien der befparing van arbeidslieden wint
men er niet veel bij; want tot elk handwerk word ten
minsten één perfoon verëischt, om de dingen op derzelver
plaats te leggen en wegtenémen; ondertusfehen word
de moeite verligt. In opzigt van de ménigvuldigheid in

iz R E I Z E D O O R E U R O P A
de zamen [telling heb ik nooit een dergelijk werktuig ge­
zien. Het heeft honderd Zurichfche gulden, of tiea
huis a"or gekost.
Den aófien van wijnmaand bezogten wij den heer kanun­
nik of domheer BREITINGER., een' waardig' man. Hij is
hoogleerlaar in de godgeleerdheid en heeft zig met roem
bekend gemaakt door zijne uitgaaf der feptuaginta, ge­
lijk ook door verfcheiden andere geleerde werken. Hij is
tévens boekbewaarder bij de Karolinfche boekerij , die
in de hoofdkerk Haat, en haaren naam van KAREL DEN
GROOTEN heeft ontleend, die zo wel de kerk als de pre­
benden der domheeren geftigt heeft, en wiens beeldnis,
op hout gefchilderd , men hier ziet.
In deze boekerij zagen wij den grooten Latijnfchen bij-
lel, in groot folio, in handfehrift, welke een gefchenk
van gemelden vorst is, en er nog bewaard word. Het
nieuwe testament heeft in dezen bijbel deszelfs gewoone
plaats; maar op de Handelingen der Apostelen volgen de
zéven algemeene brieven in deze orde: eerst de zoge-
, noemde Prologus SanEli HTERONYMI , waarin uitvoerig ge­
handeld word van de drie getuigen in den hémel en de
Drieënigheid , daarop volgen de brieven van JAKOBUS,
PETRUS, JOANNES en JUDAS; dan de brief van PAULUS
aan de Romeinen e. z. v.; ten laatllen de Openbaring van
•JOANNES. De plaats I. JOANN. V. 7. word in den bijbel
niet gevonden; waarover men zig te meer moet verwon­
deren , wijl in den Prologus er van gefproken word, als
of dezelve er in ftond: en nogthans zoekt men dezelve
vergeéfsch. Dat deze bijbel van KAREL DEN GROOTEN af­
komstig is, bewijst men deels door hulp der pverléve-.

IN HÉT OOSTEN. »3
ring, deels uit de hoedanigheid der fchrijftrekken, deels
ook uit de verzen, die met groote voorletters vóór dezel-
ven gefchréven zijn, en waarvan ik hier het volgende zal
ter néderftellen:
Iüsferat hos omnes XPI dedutïus amore
ALCHUINUS ECCLESI/E FAMULUSperfcriberelibros.
• Verder vind men in deze verzameling de eigenhan­
dige handfchriften van BIBLIANDER , die den geheeleit
thahnud in het Latijn overgezet had, als ook de hand­
fchriften van PELIKAN betreffende den thalmud. De eer-
ften maken vier deelen in kwarto uit; zij zijn nooit uitge-
géven, want SURENHUS zette naderhand den thalmud over,
è. z. v. De handfchriften van den overléden heer
KOTTINGER zijn, tot groot verlies voor Zurich, met zij­
nen zoon naar Heidelberg gegaan. Ik heb ze naderhand
op de boekerij te Manheim te zien gekrégen. Ver­
der bezag ik twee dikke deelen met brieven van beroemde
en geleerde mannen aan HOTTINGER (*) en BREITINGER,
den grootvader van den thans lévenden kanunnik. Deze
geheele verzameling is in het net gefchréven en tot den
druk gereed. De brieven zijn: Centuria prima Epistola-
rum BUXTORFII, GESNERI, GOLII, BREITINGERI, STEIN-
BERGII, BORNII, SCHWIZERI, CONSTANT INI L'EMPEREUK,
(*) De lijst derzelvea vind men in een klein gefchrifc vaii
onzen overléden vlijtigen verzamelaar: Index in thefaurum
epistolicum Hottit.gcriamim, op vier bladen zeer nauwkeurig
ea omftandig opgefteld.

i 4 REIZE DOOR EUROPA
PETITI, LUDOVICI CAPELLI, RAVII, SPANHEMII, IIOF-
MANNI. &c« In het eerfte deel vind men ook CYRILLI
Lucarenjïs confesflo, in het Grieksch, gefchréven, en wel
met zijne eigen hand, névens zijne verdédiging. Het is
alles zeer uitgebreid, en zeer leesbaar, en wel in het
Grieksch, gefchréven. , Ook zag ik hier een paar
Hebteeuwfche bijbels, namelijk éénen in folio, gedrukt
in het jaar y-i?, e filiis SOCINI, met zeer groote letters en
flippen: eenen tweeden in oktavo met flippen, als méde
la Bihk Hebraique a quatre Colonnes , avec P Hebreu,
les trois thargums ^'ONKELOS, de JONATHAN fits J'USIEL,
& thargum dejerufalem, met aantékeningen der Rabbijnen
onder den tekst, gedrukt te Venetië, 158c, in 8vo,
drie deelen. — Hier zijn verder verfcheiden uitgaaven
der Griekfche fchrijvers van ALDUS MANUTIUS voorhanden,
die er nog geheel nieuw uitzien. Onder de
Hoogduitfche boeken vind men verfcheiden gedrukte ver«
handelingen, betreffende de oorlogen door GUSTAAF
ADOLF in Duitschland gevoerd, e. z. v. (*) Zo worden
hier ook all' de fchriften aangaande JOANNES DURSUS
gevonden, waarvan de heer BREITINGER mij eene lijst gaf.
Wij vergaten niet, ons bezoek afteleggen bij den beroemden
heer LAVATER. Deze man heeft veifcheiden
fchriften uitgegéven, en arbeid thans aan een wijsgeerig
en beöordélend werk over de gelaatkunde: het word inliet
Hoogduitsch opgefleldi en zal over eene maand of zes
in het licht komen.
(*) Deze frakken, betreffende GUSTAAF ADOLÏ , haan in liet
Thistrum Europaum.

E N H E T O O S T E N.
Wij geraakten bij hem in kennis met den heer magister
HARTMAN uit Tübingen , benoemden hoogleeraar te Mictau
in Kourland. Hij heeft Hoogduitfche vaerzen gefchréven,
zonder zig als fchrijver derzelven te noemen, op de
groote daaden van onzen GUSTAAF, en dezelvcn, névens
eenen brief zonder ondertékening, aan den koning toegezonden,
om te bewijzen, dat de Duitfchen de verhéven
en fchitterende hoedanigheden van dezen grooten koning
met bewondering befchouwen, fchoon hij hun niet toebehoort.
De heer HARTMAN is maar twee en twintig
jaaren oud, doch een voortreflijk jongman; hij is dichter
en wijsgeer.
Denzelfden dag leerden wij ook eenen anderen grooten
Duitfchen dichter kennen, dien wij in gezelfchap van den
heer HIRZEL bezogten: ik meen den heer BODMER , die
de Duitfche minneliederen uit de tijden der Zwabifche
keizers, of de dertiende eeuw, uitgegéven heeft: zij zijn
uit een handfehrift genomen,, hetwelk in de koninglijke
boekerij te Parijs bewaard word. De heer,BODMER is
reeds zes en zéventig jaaren oud, maar niettemin lévendig
en vrolijk van gemoed, heeft groote lévendige oogen,
en gelijkt eenigzins op den heer VAN VOLTAIRE.
Daarop krégen wij bezoeken van de heeren LAVATER en
HARTMAN. De eerfte vereerde mij het afbeeldzel van den
boven gemelden wijsgeerigeu landman KLIOGG, gelijk ook
een exemplaar van de koperen plaat zelve. De laatfte
gaf ons een exemplaar van zijn Hoogduitsch gedicht, en
fprak met waare verrukking Van ons geluk onder een*
groot' en goed' koning.
VS

t6 REIZE DOOR EUROPA
Toen gingen wij bij den heer STEINBRÜCHEL , hoo'gkeraar
der philologie, een' bijzonder kundig' man in het
Grieksch. .Hij is thans bézig met een register van
Griekscheopfchriften, en der mistastingen b waartoe de
lelijkheid der letteren, als A en A, A en A, en dergelijken
aanleiding géven. Daarenboven maakt hij eene verzameling
van de verfchiliende lézingen des nieuwen testaments
uit de Griekfche kerkvaders, bij voorbeeld CHRY-
SOSTOMUS en anderen. Dit word een gewigtig werk;
want voor hem heeft niemand aan iet dergelijks gedagt:
WETSÏEIN heeft zeer weinig uit de kerkvaders aangehaald.
Hij toonde mij, hoe verfchiliende de plaats Rom,
III 2 5. door CHRYSCSTOMUS aangehaald 3 en het halve
vers uitgelaten is. De heer STEINERÜCHEL heeft
eene Hoogduitfche vertaling van SOPHOCLES, in oktavo„
met aantékeningen uitgegéven, die zeer gefchat word.
D e n 2 7rten v an wijnmaand gingen wij eerst bij den heer
BIIEITINGER , die mij Hukken der oude Hoogduitfche
dichters in handfehrift toonde; dezelven hadden tot omflagen
van oude boeken gediend.
Daarop déden wij met den domheer GESNER, openbaar'
keraar der natuurlijke gefchiedenis en beftendigen voorftander
van het natuurkundig genootfchap, eene wandeling
van een kwartier uurs buiten de ftad. Hij is een beroemd
geleerde, en broeder van den hoogleeraar der Hebreeuwfche
taal; de dichter GESNER is flegts een verre
nabeftaande van hun. Wij namen bij hem het ontbijt,en
aten druiven uit zijnen tuin , die zeer zoet waren,
Vervolgens keerden wij met hem weêr naar de ftad, daar
hij ons zijn fraai en groot kabinet toonde , het welk

E N II E T O O S T E N . 1?
fteeren, verfteende zaalcen, allerlai foorten van marmer,
hoorns, Visfchen, kruiden, vogels en dergehjken bevat.
Ook zagen wij zijne eigen werken, die in afbeeldingen
in koper beftaan, welken de bevrugtiugsdeelen der plan­
ten verbeelden, en niet alleen de gella^ten, maar ook
eenige foorten bevaiten. Het getal der kruiden beloopt
op vier duizend; zij zijn alle pragtig met koleuren afge­
zet. De geleerde waereld heeft twintig jaaren naar de alge-
meenmaking en verklaring vandezelvtn gewagt. De heer
GESNER volgt de wijze van den ridder HNNéus. De titel
van het werk zal zijn TabuU phytographica. De naa-
men zijn er in het Latijn en Hoogduitsch bijgevoegd.
Hij heeft de fchoonfte tékeuingen van fchelpen, gekorye-
nen, vlinders, vogels, viervoetige dieren e. z. v., allen
met de heerlijkfte koleuren; gelijk ook eene tabula fynop-
tica avium atque animaJium quadrupedum Hefoetie, doch
alles maar in tékeningen. Van het overige, dat zijne
verzameling bevat, zal ik niets zeggen : zij is groot en in
goede orde. Onder anderen zagen wij de verzameling
van sCHEUCHfcER e. z. v. Ondertusfchen kan ik eenige
zeldzaame ftukken , die wij hier vonden , niet voorbij
g3an; bij voorbeeld eene verfteening van een' mensch,
uit den ruggraat, de ribben en dehalswervelbeenderen be-
Ihande, en in een graf omftreeksReutlingeu, inZwaben,
gevonden; verder verkalkte beenderen van eenen kroko­
dil , als ruggraatsvvervelbeenderen , en eenen tand , die
men, bij Maastricht, in den Pietersberg in eene fleen-
groeve gevonden heeft. De heer GESNER toonde ons,
hoe het toegaat, dat zig boomfteenen in marmer vormen,
door de volgende proeve:jhij lei kwikzilver, in fterk water
V. DEEL. Ë

i8 REIZE DOOR E U R O P A
ontbonden, op een fttvk glas, dat, binnen'weinig tijds,
de gedaante van takken, bladen en dergelijken aannam.
Nog zagen wij een groot ftuk Zwitzerfche amber, dat
men te Weifzholz, in het kanton Zurich, gevonden had. '
Men vind dergelijken zelden. De heer STOCKER , GESNERSleerling
, heeft te Leiden eene verhandeling over deze
{lof gefchréven. Insgelijks vertoonde men ons het minium
der ouden, hetwelk men thans zinober heet; het is eene
minera hydrargyri, van eene fchoone en lévendige;roode
verwe; en ik bemerkte, dat het dezelfde foort van verwe
is, waarméde de wanden tePompeji beftréken zijn.—-
In de voorréde tot den Socrate rustique word van deu
heer GESNER en zijn kabinet op eene voordeelige wijze
gefproken : het laatlte word daar ook kortlijk befchréven.
De heer GESNER houd met verfcheiden geleer­
den van naam briefwisfeling. Hij wees ons het oordeel,
dat door de heeren HALLER en LiNNéus over den heer
ADANSON geveld word. LiNNéus fchrijft : aut infanit*
aut non est fobrius. HALLER noemt hem lepidum caput
& amulo L*** dignum. De heer GESNER is voor
het overige een beleefd en beminnenswaardig geleerde,
en bezit eén goe 1 geheugen en uitgebreide kundigheden,-
Naderhand waren wij op de karolinfche boekerij, daar
ik de gedrukte fchriften betreffende DURÜUS zag.
Vervolgens leiden wij ons bezoek van affcheid bij den
hger GESNER, den dichter, af.
Biei op gingen wij bij den heer JOANNES JAKOB GESNER,
openbaar leeraar der flebreeuwfche taal, welke ons eene
verzameling van antieke medailles liet zien: onder anderen
eene gouden, die den keizer ROMANUS, névens de

E N H E T O O S T E N .
maagd MARIA verbeeld , en een Grieksch opfchrift
heeft. Insgelijks toonde hij ons zijn' diptychon vah
elpenbeen, verbeeldende FLAVIUS AREOBINDUS, die iu
het jaar 434 conful te Rome geweest is. De heer HAGEN-
BUCH geeft er eene befchrijving van in zijn Appendix de
Diptycho Brixiano. Het is het oudfte diptychon, dat wij
gezien hebben. Het ander ftuk vanhetzelve is op de ftadsboekerij.
De heer GESNER beval ons aan, de verhandeling
van BAUDELOT DE DAIRVAL over het nut der reizen, gedrukt
te Parijs , te le'zcn , alwaar van een diptychon te
Dljon gefprokeii word, dat tégenwoordig te Parijs moet
wezen.
De heer doktor HIRZEL verhaalde ons de gefchiedenis
van eene bijzondere ziekte, met dewelke mevrouw TURE-
TIN, gem'aalin van den Syndicus te Geneve, aangetast is.
Dezelve beftaat in eene gerégeld afwisfelendc fpraakloosheid.
Zij verliest, na zékere tusfeheutijden, in een oogenbl'ik
de fpraak; niet lang daarna begint zij wéér te fpréken
, e. z. v. De heer HIRZEL houd het voor eene
zénuwziekte.
Den aSften van wijnmaand, zeer vroeg, kwam de heer
HESZ, déken van het kapittelbij ons. Hij beloofde mij
een uittrekzel uit de naamlijst der fchriften , papieren en
brieven, welken in het archief aldaar gevonden worden,
en GUSTAAF ADOLF, deszelfs' gezanten , aan Zwitserland,
e. z, v. betreffen, (*).
(*) Dit uittrekzel, hetwelk ik onder de papieren van onzent
overlédeo vriend gevonden heb, volgt hier afgefchréven, voor
Ê 2

ie PvEIZE DOOR EUROPA
Hierop begaven wij ons in gezelfchap van onze geleerde
vrienden, den heer HESZ, de beide heeren GESNER, den
raadsheer en den dichter, en den heer HIRZEL deil zoon,
de geenen, welken in de gefchiedenis van dezen grooten ko­
ning belang Hellen.
Note des Memoires, infr.ruct.ions & autres pieces, qui re-
gardent les afaires du Roi de Suède GUSTAVE ADOLPHE avec
les Cantons SuifTes Proteftans, depuis 1'an 1610 jusqu' a
1'an 1632; lesquelles pieces fe trouvent dans FArchive du
Canton de Zuric.
1. Creditif du Roi de Suède pour Sieur BLASIUS PELII-
ZARI, pour la permiffion d'enroler 1000 Soldats SuifTes.
A. 1610.
2. Creditif du Roi de Suède pour fon Secretaire PIIILIPP
SATïLEItN. A- 1629.
3. CreditiC. du Hoi de Suède pour le Chevalier CHRIS-
STOPH LOUIS RASCHEN. A. l62J).
4. Copie de la Harangue, que 1'Ambafladeur de Suède,
le Chevalier CHRISTOPH LOUIS RASCHEN, a prononcé & la
Diete des Cantons Suifles a Bade, au mois de Decembre
10SÏ.
5. Copie d'une lettre ecrite au Canton de Berne et a
l'Ambafladeur de Suèle, concernant la Harangue du dit
Ambafiadeura la Diete de Bade au mois deDecembre 1631.
6. Lettre a ï'Arabafï'adeur de Suède, dans laquelle on'
«cufe le ftyle, dont les Cantons SuifTes fe font fervi daas
leur Lettre fub Nr. 5. 1632.
7. Notice des Articlcs, lesquels FAmbaffadeur de Suède
x propofé a Zuric, le 8 Mars 1632.

E N H E T O O S T E N . »•
naar de ftadsboekerij. Hier onderzogt ik eenen Latijnfchen
bijbel in folio, zonder jaartal. Men meent, dat
deze bijbel de ecrfte is, die gedrukt werd, en wel met
8. Inftruction pour nosDeputés a la Diete 1 tenir a Arau,
regardant Ia Negociation avec le Roi de Suède. 1632.
9. Reponfe propofée a Arau, qu'en tout cas 011 pour-
roit donner a 1'Ambafladeur de Suède. 1632.
10. Propofition de l'Ambafladeur de Suède faite a Arau
aux quatre Cantons Proteflans aflemblés a Arau.
11. Monficur l'Ambafladeur de Suède donne avis aux
Deputés a Arau d'un Traité de paflage pour quelqnes trou-
pes contre Sa Majeflé de Suède, du coté de Milan, avec
une Exhortation de prévenir ce Traité. 1632.
12. Creditif de Sa Majeflé de Suède pour fon Ambafla.
deur a la Diete d'Arau. 1632.
13. Lettre de remerciment a Sa Majesté de Suède pour
fa bienveillance avec des excufes, pourquoi les Cantons ne
fauroient pas a fheure qu'il eft sccepter ia propofition de
fon Ambafladeur.
14. Lettre des Cantons SuifTes a Si Majeflé de Suède
comme Recreditif envoyée de Zuric k Geneve a'Moafieur
rAmbafladeur. 1632.
15. Monitoire du Roi de Suède aux Cantons SuifTes,
dans Jequel il les invite a la Neutralité, et qu'ils ne per-
mettent point de paflage aux troupes des ennemis de S*
Majesté. 1632.
16. Le Roi de Suède demande, qu'on donne la permif-
fion aux 24 Compagnies fous le Coloael SErlach de fe
joindre a fon Armée. 1632.
B 3

82 REIZE DOOR EUROPA
houten letters : want op verfcheiden plaatzen lopen de
letters in een. Men vind dien bijbel ook in de Mazarinfche
boekerij te Parijs. Aan het einde ftaat MENARDI
17. Quelques Lettres des Cantons Bern;, Schafhaufen
Ct Zuric,' touchanc le préfent defliné a fAmbafTadeur de
Suède. —-— Birne trouve des difficuités a fdre ce pre­
fent, Schafhaufen 1'accorde. 1632-
1?. L'Ambafladeur de Suède renvoye la Lettre des Can-
. tons écrites au Roi de Suède et ajoute les raifons de ce ren-
voye. 1632.
19. Projet d'une lettre a 1' AmbaJLdeur de Suède touchait
le préfent a lui deftiné' de 1000 Ecus Imperiales. A caufe
«iu refus du Canton Beme ce préfent n'a point lieu. 1632.
20. Zuric donne avis a l'Ambafladeur de Suède de la
Diete de tout le.Corps Helvctiquea Bade le-^ May, 1Ó82.
al, Raifons pourquoi les Cantons Cathuliques ont de-
Biandé cette Diete de B2de; avec d'autres avis de leur
defleins, données aux Proteflans par Monfieur l'AmbaiTa-
detir de Suède. 1632.
22. Iaftruftion particuliere pour la Diete de Bade a ?&
£ard de la Negociation avec la Suède. 1632.
22. Projet d'une Lettre des quatre Cantons Proteflans
au Roi de Suède. J632.
24. Relation de ce qui regarde les deux Capitaines,
. que les SuifTes Catholiques ont envoyé a ia Tourgoyie, ec
de la Negociation du Colonel de Berodinguen a Milan.
l6?2.
25. Recreditif pour Monfieur l'Ambafladeur de Su'de
écrit de< Cantons a Sa Majeflé le Roi de Suède. 1632.
26. Le Colonel ZOLLICOFRE envoye une Copie d'une
Commifiion, que la Suède lui a donnée. 1632.

E N H E T O O S T E N . 23
compendiofa tabula Bibliorum , met dezelfde foort van' ?
letters gedrukt. (Zie WOLFII bibliotheca hebraica, Tom. IK.
p. 58. en LE LONG, Tom. Lp, 578.) Deze tabula is ook
bij den Nurenbergfchen bijbel van 1478 gevoegd. (Zie
•PALTHENII Bibliotheca, No. 991. vergeleken SCHEL-
HORN.) Verder zagen wij Officia CICERONIS van
ÏAÖSTUS , waarvan ik te voren uit Geneve gefchréven
heb. • Ik doorblaadde met -veel genoegen eene gedrukte
verzameling van dertig kwartodeelen, welken men
zelden vind, en allerhande verftrooide fchriften en opftellen
bevat, die betrekking hebben op den dercigjaarigen
oorlog, op GUSTAAF ADOLF, op den koning FREDERIKL
vanBohemen, e. z. v., en van het jaar 1618, waarméde
zij beginnen, tot op 1648 voordgaan. Elk deel bevat
twintig tot dertig ftuks , allen gedrukt, ten deele te
Praag e. z. v. Deze verzameling verdiende nauwkeuriger
onderzogt te worden. Thans word aan eene naamlijst
der boeken gearbeid, die in de gallerijën geplaatst
zijn. De lijst der geenen, die benéden in de zaal ftaan,
is reeds gedrukt: de heer HEIDEGGER heeft dezelve ge-
27. Excufe de l'Ambaffadeur de Suède, qu'il n'a po felon
fes voeux faire fes devoirs aux Cantons. 1632.
NB. Pour 1'an 1633 et 1634 &c fe trouvent dans plufieurs
Volumes, du moins trois a quatre, des Lettres et
Conventions par des Troupes SuifTes, pour 1'union de I»
Religion Lutherienne et Reformée avec le Chsncelier
OXENSTIERNA, Ie General HORN et le Colonel FEULITZ,
dont on peut donner notice, fi on le fouhaite.
B 4
HFSZ.
A. v. d. Uitgever,

84 R E I Z E DOOR E U R O P A
maakt. De heer HESZ vereerde mij er een exemplaar
van.
Op ons affcheid van de boekerij volgde dat van den
voortreflijken HESZ. Ook zeiden wij den heer raadsheer
GESNER. het laatfte vaarwél. Deze is een bovenmaate beminnelijk
man; éven zo aangenaam in de verkéring, als
in zijne gedichten. Mij is klein van perfoou , maar
beeft lévendige oogen. . Wij bezogten den heer LAVA­
TER insgelijks voor het laatst. Ik gaf hem het afoeeldzel
van OLOF RUDBECK , den vader.
REIZE FAN ZURICH NAAK SCHAF*
HAU S EN.
"^^/""IJ verlie'en Zurich tégen den middag. De
weg tusfehen Zurich en Schafhauzen is fchier geftadig
vol menfehen. Den ganfehen weg over ontmoetten wij
vrag'.wngens, die met wijn, koorn, zout e. z. v. beladen
waren. De velden waren in goede orde en aangenaam
voor het gezigt. Op dg vragtwagens worden waaren
gevoerd, die uit Zwaben komen, door Schafhauzen
gaan, en daar in febuiten geladen worden, welken den
waterval in den Rhijn afvaren: dit geeft een..groot voordeel
aan Schafhauzen. . Onder weg kwamen wij
door de kleine ftad Biilach, en gingen daarop voor de eerfte
reis over den Rhijn, en wel digt bij de ftad Eglifau
e. z. v. Des avonds kwamen wij te Schafhauzen,
hetwelk agt Franfche mijlen van Zurich ligt.

E N H E T O O S T E N . 25
Verblijf te Schafhauzen.
Schafhauzen namen wij onzen intrek in de her­
berg- de kroon. Hier werd een fraai concert gehouden,
hetwelk de aanzienlijkfte lieden van beiderlei geflagt bij­
woonden.
Wij hadden van Zurich brieven aan den heer PF.YFR
IMHOE, raadsheer, fyndicus en boekbewaarder, gelijk
ook aan den heer IM THURM DE GIERSBERG; beide vrien­
delijke mpnnen, die gereisd hebben: de heer TEYER heeft
zich lang te Koppenhagen opgehouden.
Zij verzelden ons, den 2Q RTEN
van wijnmaand, bij de
beide heeren gebroeders STOCK. De oudlle is doktor der
geneeskunde, en de jongde fraatsfekretaris. Zij hebben bei­
den te Leiden geitudeerd, en bezitten veele kundigheid.
De jongfte word als een' zeer uitmuntend verftand ge­
roemd; hij heeft zig ook ouder SCHULTENS, den zoon, in de
Oosterfche taaien geoefend. Hij is jong, doch bekleed
niettemin zulk een hoog ampt in het gemeenebest.
Daarna réden wij naar buiten, om den waterval in deti
Rhijn te zien, welken men eene halve Franfche mijl van
Schafhauzen heeft. Men houd dien voor éénen der
grootiten in gansch Europa. Dezelve maakte op ons op
verre na dien ftaatlijken indruk niet, als de waterval bij
Tivoli. De hoogte van dezen val is omtrent tógtig ellen;
doch het water valt niet loodregt, maar in drie of vier
Verdiepingen af. Dè mémgte des waters is aanzienlijk:
het breid zig tusfehen de klippen in vier takken uit, en
B 5

aö R E I Z E D O O R E U R O P A
maakt éven zo veele vallen. De hoogfte daarvan is niet ver­
re van Lauffcn, een kasteel, dat onder Zurich behoort.
Wij voeren in eenen boot over den Rhijn, en gingen in
een klein huis, dat naast den hoogden waterval gebouwd
is. Hier boven bij dezen waterval worden verfcheiden
foorten van visfchen , en verder naar benéden zalmen van
tweederlei lbort gevangen. In lente - gras - en bloeimaand
.vangt men die, welken Saumons of zalmen héten; en van dien
tijd tot aan hooimaand Bucores of eigenlijke zalmen. Het
vlee-ch der laaien is wit , dat der eerften zeer rood.
Deneer PEYËR, IMHOP verzékerde, dat het dezelfdevisch
is, die alleen zijnen naam en aart verandert: in Manheim heb
ik naderhand hetzelfde gehoord. Men befpeurt niet, dat
de grond b j dezen waterval zig beweegt of davert, fchoon
het water met fterk gedruis en veel fchuim, dat eenen on-
ophoudelijken réges'vei fpreid, afftort. In de lente tot
in zomermaand ftaat het water hoog, maar des winters is
het zomwijltri zo laag, dat men op de klippen over den
Rhijn kan gaan.' Men zegt,'dat de Rhijn onder hetKost-
nttzer meir door op den bodem langs ftroom:,en doch zonder
zijn water met dat van het meir tc vermengen. Het is zéker
een vei genoegen, dezen waterval des Rhijns te befchou-
wen ; doch, hoe bertigt en merkwaardig dezelve ook zij,
Beloof ik egter, dat onze Trollhatta 0
i'chen nog niet gezien heb , denzelven overtreft.
dien ik ondenus-
Maar ik houde mij te lang op bij het water en de water­
vallen. Ik moet mij verbeelden, dat zulks u reeds lang
verveelt, en de mond u naar geleerd nieuws watert. Om
hetzelve optevisfen , bczogt ik de geleerde fluis , ik
mem de openbaare boekerij, welke tamelijk groot is, en

EN H E T O O S T E N . al­
waar ook handfchriften zijn. Onder anderen vind men er één ?
hetwelk denpentateuchusenmegilloth bevat, doch zédert
twee jaaren aan den heer MICHAELIS teGöttingen geleend
is. Het is hetzelfde handfehrift, waarvan WOLF, hoewel
te onregt, beweert: Tigitri in bibliotheca Scaphufiana deprehenduntur
Biblia hebraica antiquee fcriptionis in folio.
(Zie zijne Bibliotheca hebraica, Tom. II. p. 310). .
Verder zag ik hier eenen 1'raaijen koran , in het Arabisch,
in oktavo, met veele vergulde letters; als méde CHRYSOS-
TOMUS leerrédenen, in het Grieksch, in folio, zeer net
gefchréven (dithandfehrilt fchijnt van de veertiende eeuw
te zijn), en Kita Sanéti COLUMBANI, in folio; een goed
handfehrift, dat ik in de agtfte eeuw (lel. Ook vind
men hier eeneménigte handfchriften, die de heilige fchrift
betreffen, gelijk ook den bijbel in het Hoogduitsch. — Het
lévert van KAREL DEN GROOTEN, in het Hoogduitsch,
in folio, op papier, is een ftuk, dat volflrekt verdiende,
nader onderzogt te worden. Insgelijks was de brief-
Wisfeling van FREDERIK NAUZEAS eene opmerkzaame bezigtiging
waardig. Hij was bisfchop te Weenen en afgevaardigde
op de kerkvergadering van Trente. Deze verzameling
van brieven is in folio, begint met het jaar 1551
en gaat tot 1552, toen NAUZEA ftierf. Daarop beginnen
de bijvoegzels van JIERWAGIUS, fekretaris des bisfehops
te Kostnits , d ;
e tot op het einde der kerkvergadering
voord gaan. Men vind hier insgelijks NAUZEAS antwoorden
ad Gravamina Nationis Germanica. Zij zijn wel
gedrukt, doch zo zeldzaam, dat men ze te vergeefsch
elders zoekt. Dan volgen verfcheiden waarzeggingen op
dejan-eii 1554 tot i559,in het Hoogduitsch, die voorzéker

t8 R E I Z E DOOR E U R O P A 1
do®? eenen proteftantfchen waarzegger zijn opgefteld; want
dezelven voorzeggen tégen de Roomsch-katholijken en
den paus- Dit handfehrift is van gewigt; want het leert
de Trentifche kerkvergadering in veele fiukken kennen,
en bevat allerlei dingen, welken SARPI en SLEIDANUS
onbekend waren. De Roojnschkathoiijken ontkennen de
geloofwaardigheid van hetzelve, gelijk wij de geloofwaardigheid
der oorfpronglijke akten, die op het kasteel
St. Angelo bewaard worden , ontktnnen. Maar, wie
zou willen weigeren, NAUZEA, die zo volkomen onpartijdig
is, en .zijnen oorfpronglijken brieven, geloof te géven?
Men ziet namelijk uit deze brieven, dat NAUZEA
de noodzaaklijkheid eener hervorming in Capite et mem-
Iris [van het hoofd en de léden] beweerde, en dat hij
zig zei ven bij de Roomfchen verdagt maakte, als of hij
de protestanten boven verdienste begunstigde. NAUZEA
was FERDINANDS afgevaardigde en bisfchop te Weenen.
Zijn eigenlijke naam is NAUZEA BLANCICAMPIANT.
Rondom Schafhauzen liggen overiil wijnbergen. De
wijn van dien oord word hoog gefchat. Men was nu juist
met den wijnoogst bézig, die dit jaar tamelijk liegt uitvalt.
Den 3c" van wijnmaand gingen wij uit, om de merkwaardige
brug over den Rhijn, de Rhijnbrug genoemd, te bezigtigcn.
Zij is ".geheel van hout, en in de jaaren 1758 tot
17Ó1 gebouwd. Derzelvcr lergte bedraagt 360 voet, welken
165 van mijne fchréden maakten. Zij heeft maar ééncn
fteencn pilaar, in het midden, op welken zij in het
eerst niet eens rustte; en de bouwmeester, een boer uit
het kanton Appenzel, •GKUBERMAN genoemd, beweeide

E N H E T O O S T E N . 29
zelfs, dat deze pilaar volftrekt onnodig was. Deze brug
heeft 40000 gulden, of 4000- huis cTor gekost. Voor dezen
was er eene fteenen brug met 6 of 7 boogen. Nu is
zij geheel van hout, in het midden een weinig verhéven
of gewelfd, en fchraagt zig zelve. Zij is overdekt, en
word door twintig vensters verlicht. 1
Daaiöp bezigtigden wij de joannesboekerij. Hier vind
men onderfcheiden handfchriften, Latijnfche bijbels e.z.v.
Ik zasr er ook eenen Jofephus in het Latijn, eerde deel,
één boekdeel in kwarto ; "vita fanEti MASITINI ; I;CETIUUS
e.z.v. De handfchriften zijn allen op perkament, en wel
van de agtfte en négende eeuw. Ook vind men daar BE-
DA'S gefchiedenis van Schotland.
Verder bezogten wij den heer doktor AMMAN , wiens
kabinet wij bezigtigden. In hetzelve worden verfcheiden
zeldzaame Hukken, tot de natuurlijke gefchiedenis behorende
, gevonden, inzonderheid verfteende zaaken, die men
hier te land vind. Onder anderen zagen wij twee groote
verfteende zeeflerren:zij worden ook Pa/ma maris oïEcrinit;s
a queue genoemd. De heer D'AVILA fpreekt er van in zijnen
Catalogue Systematiquc & raïfonné des Curiofités de Ia j\ T
ature&defJrt,
d Paris, 1707, in 8vo. Tom. lil. p. 192.
Ook word in het Hanoversch magazijn van het jaar 1764,
1)1.509, daarover gehandeld. De neer AMMAN bezit
ook eenen kruidtuin. Hij heeft ook, volgens het ftelzel
van den ridder LiNNéus, hoorns getékend. • Daareuboven
moet ik melden, dat hij eenen fchooncn yorraad
van boeken heeft.
Ik mag niet met frilzwijgen voorbij gaan, dat hier te
lande nog verfcheidiii fpreekwoorden in gebruik zijn ,

3o REIZE DOOR EUROPA
die van de Zweeden ontkend zijn, toen zij hier, in dendertigjaarigen
oorlog, een bezoek afleiden. De Zweeden namen
toen namelijk, onder bevel van den graave HORN, SUini
$s méde Kostmts!, in, en waren niet ver van Schafhauzen.
Zij fielden het ganfche land rondom derwijze onder
brandfchattiiïg, dat men nog héden ten dage,' wanneer
men te kennen wil géven, dat alles verwoest is, tot een
fpreekwoord zegt: eene Zweedfche huishouding. Als men
de kinders wil verfchrikken , gefchied zulks ook met
de woorden : de Zweeden komen. Dezen zijn hunne
bullebakken. Doch tégenwoordig beginnen zulke
fpreekwoordcn allengs in vergétenheid te geraken, en zij
zijn niet meer zo algemeen in gebruik, als zij voortijds
waren. Men beeft nog een lied ter gedagtenis der
Zweeden, dat juist de behaaglijk'fle waarheden niet bevat;
het luid ondertusfchen aldus :
Der Schwede ist kommen,
Hat alles genommen,
Hat Fenster einfchlagen,
Hals Bley daraus gnommer,,
Hat Kugeln daraus sfosfen,
Hat Bauren erfchosfen.
[Dat is:
De Zweed is gekomen,
Heeft alles genomen,
Heeft vensters ingeflagen,
Heeft het Jood daarvan genomen',-

EN HET OOSTEN. S 2
Heeft kogels daarvan gegoten,
Heeft boeren dood gefchoten.]
Het is vrij zondeling, dat men midden in een proteftantsch
land aanleiding heeft gehad, oin zulke klaagliederen
op de Zweeden te maken.
Tot flot diende ik ook wel een paar woorden van den
regéringsvorm te Schafhauzen er bij te voegen. Dezelve
is adelhcerfchig, egter met vólksregéring vermengd.
Men kent hier geen wetter.tégen de pragt, maar e'k leeft,
zo als het hem gelust. , Hier zijn in her geheel niet
meer dan vijf adelijke geflagten. Tot dëzelveh behoren'
als de eerften of voornaamften de heeren IM THUBM, IM-
HOF en STOCK, met dewelken wij de eer hadden kennis
te maken, en die ons menigvuldige beleefdheden bewézen.
REIZE VAN SCHA F H AU ZEN
NAAR BAZEL.
J0)F,N 31 ft van wijnmaand vertrokken wij van Schafhauzen,
en kwamen, na dat wij dit kanton verlaten hadden,
door het zwarte woud, dat aan het huis van Oostenrijk
behoort. Hier hadden wij flegte en door water
overftroomde wégen. Wij réden door eenen groo­
ten weg, Gwetta genoemd. Dit was ene gevaarlijke reis;
want de paerden moesten fehier overzwemmen, en wij
hepen gevaar, om met ons rijtuig door den ftroom voordgefleept
te worden. — Daarop kwamen wij door de ftad

5a REIZE DOOR EUROPA
Waldshut, en den volgenden dag, den i

ÊNHËTÖÖSTËN." 53
doktor ISELIN , eenen grijsnnrt van 70 jaaren, maar een*
beminnenswaardig' man. Wij hadden eenen brief vari
doktor OLTROCHI , boekbewaarder bij de Ambrofiï'cheboékerij
te Milaan, aan hem bij ons.
Dés namiddags waren wij in gezeTchap met eenen reiziger,
uit Mühlhauzen geboortig, eene ftad inden iilzas.;
die egter met Zwitzer'and vereenigd is. Deze verhaalde
ons, dat in de gemelde ftad 10 tot 12000 inwoners, en
veele ftofFè fabriek en waren, eri een aanzienlijke handel
gedreven wierd. Zij is een oniifhanglijke vrijftaat: de regéring
is adelheérfchig met volksregéring vermengd. Dé
aanzienlijkftén in den ftaat zijn drie burgemeesters, die
alle half jaaren afgèwisfeld worden. Deze plaats is waarfchijnlijk
één der kleinfte oniifhanglijke flaaten, die meil
vind; ik weet fchier niet, of mén San-Marino, in Italië
, wel voor kleiner zou kunnen houden. Doch mij
fchiet een' nog veel kleiner te binnen, namelijk Gerifau,
of Gerfau een enkel dorp, of vlek, tan het meir van
Lucern, dat volkomen onathanglijk is, en waar eene
volksregéring plaats heet". Het opper hoofd van het rr
meenebest is een Amptuiaii- in tól ganl'chen ftaat fcljö
in het geheel niet meer dan' zeshonderd zielen-
Verder gav»u wij een bezoek aan' den heer ISELIN,
ftaètsfekrétïrjs êfi broeders zoon van den bèvëï^éBie'den
doktor iftpftl Deze man bezit veel kundigheid, voc:naïütitfjfe
in de flrtatktmde. Wij gingen zamen wandelen
óp het plein der hoofdkerk, alwaar men een fraai geztg;
over den llhijn heeft.
Van hier verzelde de heer ISELIN ons bij den heer BECK ,
Ijobjkeraar der godgeleerdheid en lector lij hetPreyr ftijv
V. ÉEEt. €

34 REIZE DOOR E U R O P A
nliisch infiituut. Hij vertoonde ons de Freyfche boekerij
, welke omtrent 8000 boekdeelen bevat. Vier vertrekken
zijn met dezen geleerden voorraad vervuld. Dezelve
is eene geüigte erfgift van den overléden heer FREY, die
daarenboveu het huis zelve , landerijen, wijnbergen en
dergelijken gelchonkcn heeft, van welker inkomften een
hoogleeraar der godgeleerdheid en Oosterfche taaien bezold'gd
word. De heer FREY fierf in het jaar 1759, en
had, in 1709, te Parijs, bij den abt LONGUERUE het Arabisch
geleerd. — Hier zag ik Historia TIMURIS ex Ara.
bko arabfchidce, van het begin tot aan het43

E N H E T O O S T E N . S2
zijn. — In deze boekerij zijn insgelijks Arabifcbe handfehriften
voorhanden, onder anderen een fraaije koran in
oktavo. '
Wij gingen niet den heer ISELIN naar zijn huis, en ont»
moetten bij hem den heer kapitein FREY, ridder van de
orden van verdiende. Deze heeft le Socrate Rustique,
névens verfcheiden andere boeken vertaald. Het boek
van den heer FERBER heeft hij reeds gelézen, en is misfchien
voomémms, eene vertaling daarvan uiitegéven.—
Ook werden wij bekend met den heer SCHÖNBORN, eenen
Deen, die als fekretaris des koophandels van den daarzijnden
Deenfchen konful naar Algiers gaat.
Den 3 dcn
van flagtmaand, des voormiddags, bezog f
en
wij den heer kapitein FREY. Hij bezit een fraai kabinet,
tot de natuurlijke gefchiedenis behorende, van fchelpen ,
verfteeningen, marmerfoorten e. z. v. Hier zagen wij de
terebratul, die dtn naam van Haan en Hen voert, en wel
als flakhoorn, met het dier daarin. Anders heeft men
ze flegts als eene verfteening gekend; de Hak zelve is
zelden te vinden. — De heer FREY heeft ook eene ongemeen
goede boekverzameling. — Over tafel maakten
wij kennis met eene mevrouw, die met eenen Zweed,
den heer DE STARE , weleer ritmeester en ridder der orden
van LODEWIJK , getrouwd is. Deze woont zes mijlen van
hier, te Altkirch, aan den weg van Bazel naar Belfort;
bij is zes en zéventig jaaren oud, ten tweede maal gehuwd,
en uit de ftreek van Stokhohn van geboorte. Mevrouw
DE STARE en haar broeder, ridder DE BETZ, verzogten
ons, dat wij hen zouden' komen bezoeken; zij
zijn beminenswaardige lieden.
C 2

g

£ N HET OOSTN. 3?
en twee aan het hoofd; het tweede eene fchoone VENUS ,
en het derde APOLLO. — — Eindelijk werden ons nog verfcheiden
handfchriften getoond, die ik bijzonder aangetdkend
heb.
Den 4

3 Ö R E I Z E -DOOR E U R O P A
kerk maakten wij kennis met den heer predikant HUBER,
zusterszoon van den beroemden WETSTEIN : hij beloofde
jnij eene verhandeling van zijn Exilhim, e. z. v. —
Op de vleugels van het orgel zageu wij fchilderijen van HOL­
BEIN, die verfcheiden heiligen, WOSES e. z. v. verbeel­
den, r
hierop bezogten wij den heer MEC.HEL, eenen beroemden
plaatfnijder. Hij hee'tonzen LJUNCBERGER te Rome
gekend. Hij heeft de ged nkpeimingen van IIEDLINCER ,
die hij voornémens is, uittegéven, en, misfchien, aan
den konim van Zweeden opteiragei, gegraveerd: dit
word een pragtig werk. Hij bezit koperen plaaten uit
eansch Europa, onder anderen heeft hij tweekamers vol
inetfchilderijen van SOLIMENE, PAUL VANVERONA,ROOS,
ALBANI en meer derge'ijken. Hij is voornémens, eene befchrijving
van all' zijne (tukken uittegéven. Hijfpral?
met veel roem van den heer PE GEER, die in oogstmaand
1772 hier doorgereisd is. Ook toonde hij ons brieven
van den ridder BEECH (*) te Stokholm: in den eerden
geeft hij zijne vieugd te kennen over de onlangs voorgevaUen
flaatsverandermg e. z. v. Verder zagen wij eene
fehilderij, in dtjaar door eenen boer, JOANNES COLLA
genoemd, gemaakt. Deze man woont in Staffen, een
dorp aan het meir van Zurich; hij is een leerling der natuur
, en maakt afbeeldzels, die zeer gelijken. Het gemelde
ftuk is eene kopij yan ALBANI, en verbeeld MAGDALE-
NA.
De heer ISELIN bragt ons ook bij den beroemden DAN$ T
(*} Zie van hem het tweede deel, bladz. io5,

E N H E T -OOSTEN. 30
EL BERNOULLI, hoogleeraar der geneeskunde en proefon­
dervindelijke natuurkunde,. Hij is klein van perfoon, ee-
nigzins vet, en daarbij vlug en lévendig. Hij houd veel
van fchersfen, en is vier en zéventig jaaren oud. Hij
hield met ons een ftaatkundig gefprek over de omwente­
ling in Zweeden. De heer BERNOULH heeft den
overléden KLINGENSTJERNA zeer wél gekend. Zij hadden
bij zijnen vader te Bazel zamen de wiskunde geherd.
KLINGENSTJERNA heeft naderhand den heer JEAN BER­
NOULLI, die zig op de bergwerkkunde gelegd had, tot
leermeester gehad.
Daarna verzelde de heer ISELIN ons bij den heer JEAN
BERNOULLI, openbaar' leeraar der wiskunde, en joryflen
broeder van den éveugemelden. Deze is ook een groot
man, hoewel klein van geftalte. Hij is ernsthdftiger,
flingeTt een weinig met het hoofd, en maakt wonderlijke
gebaerden met de oogen en den mond. Voor het overige
is hij zeer beminnenswaardig Hij las ons eenen brief voor
van den heer DE LA CONDAMINE, in den welken vaerzen
ftonden op de vernietiging der Jefuirenörden. DE LA CON-
DAMINE had in zijne jeugd onder deze geestlijken ggftu-
deerd, en is niet onder het getal der ondankbaaren. —•
Wij zagen bij de Pieterskerk het graf van BERNOULLIS va­
der, JEAN BERNOULLI: hij word daar ARCHIMEDES ge­
noemd.
De heer ISELIN ging al verder met ons bij den heer
D'ANNONE, hong'eeraar der wélfprékendheid, doch die in
de natuurlijke gefchiedenis zeer ervaren is. Hij bezit ook
een groot kabinet van delfftofFen, verfteeningeii e.z. v.;
kent den heer FERBER, en bezit eene fraaije verzameling
C 4

*© REIZE DOOR E U R O P A
van boeken, onder anderen alL' de werken van den ridder
iiNr>éus, enden ridelerwALLEiuus, de verhandelingen van
de akadémie der wétenfchappen in het Hoogduitsch, de
waereldbefchnjving van den heer BERGMAN , en derge-'
lijken. Wij zagen bij hemde foort van krabbe of kreeft
van de Moiukfche eilanden , die den naam van Monoculus
Polyphemus voert, verlreend, het welk eene ongemeene
zeldzaamheid is: het ftuk is groot. Ook toonde hij ons
eene zeer groote verfteende kies van eenen olijfant, welke
men eeuige mijlen van hier in den vloed Birfa gevonden
heeft. Verder bezit hij eene aanzienlijke verzame­
ling van gouden en zilveren medailles: onder anderen NE­
RO CLAL'DIUS ORUSUS GERMANICUS Bnp. van goud, een
zeer zeldzaam Huk van de.gefchiedkundige foort: bet verbeeld
den broeder van TIBERIUS: op de tégenzijde zijn
zégetékens, kruiswijze gelegde fchilden, (landaarden en,
trompetten te zien, en daar boven (laat: de Germanis
CLAUDIUS de Britannis ,• insgelijks raar; — DECIUS,
met de woorden Uberitas AUG. , in plaats van Ubertas; —
HADRIANUS, èeffl gevoederd, of ijzeren muntltuk met opgelegde
koperen plaatjes, het welk iets ongemeens is. —
De heer D'ANNONE (laat als leeraar der wélfprékendheid
niet op zijnen regteu post: hij moest hoogleeraar der natuurlijke
gefchiedenis zijn; maar zulk eene j>laats is hier
n i e t > __ M e n heeft hier de kwaade gewoonte, die zédert
1713 ingevoerd is, van de hoogleeraars plaatzen door
het lot te bezetten, om de kuiperij der eerzugtige familien
vooitckömen e. z. v. Van daar, dat de geen, die
hoogleeraar denkt te worden, van alles iets moet léren.,
om bader het getal der kandidaaten te komen, wanneer.

E N H E T O O S T E N . ar.
eene plaats ledig word. Onder de kandidaaten kiest men
er drie der bekwaamden, en deze drie loten onder elkander.
Den s iea
van flagtmaand waren wij op de openbaare boekerij,
daar wij de eer hadden, met den pauslijken nuntius,
monfignore VALENTI GONZAGA, die vanLucern komt,
en als nuntius naar Spanje gaat, bekend te worden. Hij
reisde llegts hierdoor. Hij is een beminlijk en beleefd
man. Ik bedankte hem voorde médedéling van den LOC-
CENIUS , door de koningin CHKISTJNA met eigen hand
verklaard en uitgebreid, welke in zijne boekerij te Rome
is. — Wij werden door den heer ISELIN ook zijner excellentie,
den heer burgemeester DE BARRI voorgefteld,
die juist op de boekerij was: hij fpreekt het Fransch zeer
Wél; zijn zoon heeft met den heer MECIIEL in Italië gereisd.
— Ook leerden wijden heer RIJHINER, rektor magnificus,
die, gelijk doktor BECK, tévens boekbewaarder
is, kennen. Een gedeelte der boekerij heet de Buxtorffqhe,
wijl dezelve een groot gedeelte van BUXTORFS boek.
verzameling, onder anderen veele rabbijnen, bevat.
Des namiddags waren wij lang in gefprek met den heer
hoogleeraar JEAN BERNOULLI, die ons een bezoek gaf.
Hij zeide ons, dat de heer NEWTON zeer verftrooid van gedagten
was geweest, en eens den vinger van eene Dame had
genomen, om zijne tabakspijp aantedoppen. De heer DE
LA CONDAMINE heeft het gebrek van verürooid van gedagten
te zijn ook in den hoogden trap.
De heer prédikant HUBER vereerde mij Memoria Wetftemana
vindicata, auclofe JACOBO KRIGHOUT, Amftclodami
impresfa»
C 5

42 R E I Z E D O O R E U R O P A
Wij bezogten ook den heer predikant GRIJNSUS, die
het boek van JOB naar SCHULTENS verklaring in Hoogduitfche
vaerzen overgezet heeft. Hij bezit eenen aanzienlijken
voorraad van boeken. Wij zagen bij hem le Mercure
Suisfe^par SPANIIEIM voor het jaar 1634, waarin
yeele berigten gevonden worden, die Zweeden betreffen.
Daarop ;
gingen wij bij den heer SMNISON,eenen beroemden
wapenfnijder, leerling van HEOLINGEU. Hij fnïjd zo
fraai, dat men hem :
werk van Parijs toezend. Een enkel
fi.r.ctkest twee, ee:ndubbeid,of met tweefehilden,vier
of vijf louis a"or. Hij arbeid zeer fijn, en gelijkt wel op
onzen SERGKL te Rome.
Verder leiden wij een bezoek af bii den heer HAAS, gefchutsieter
en boekdrukker. Hij heeft eene nieuwe drukpers
uit ievonden, etie niet veel kragt verëischt: dezelve
is eene navolging van het fchroefwerk in de munt. Het
is de heer HAAS , die verfcheiden (lukken in de Yverdonfche
encyclopedie gegéven heeft, bij voorbeeld caraeïere,
fgnderic en dergelijken. Hij is een zeer bekwaam man.
Wij bezigtigden zijne lettergieterij, in dewelke négen perfoonen
een ganfcheji dag bézig zijn met lettergieten. Hij
is een zwager van den plaatfhijder MECHEL. — Wij zagen
met ingebrande verwen gefchilderde glasruiten. Het
jaar, waarin dit werk gemaakt is, namelijk I579>' 1S0
P
dezelven getékend; en de paus GREGORIUS de xm., ALEX-
ANDVR DE GROOTE, ULIJSSES, HOMERUS en anderen zijn
er met fchoone verwen op afgebeeld. Zo deze kunst verloren
gegaan is, 'is'het nog niet zédert lang. — Men liet
ons oude kt ers zien, waarbij de (tempel van brons, en
de letter van lood was. De heer HAAS meent, dat de bij-

E N H E T O O S T E N . 43
iel te Ments,door FAUSTUS zonder jaartal gedrukt, met
zulke letters gedrukt is. De heer MECHEL gaf ons eene
befchrijving van het fraaije gedenkteken van brons, dat
men te Nurenberg voor GUSTAAF ADOLF befiemi heeft,
d.ch tot héden daar nog fteèds in het nad^magazijn bewaard
word, daar hij het reeds voor vijftien jaaren gezien
heeft. liet is door SCHWEIKERT, eenen voort"', fuiken
beeldhouwer.in de voorgaande eeuw, zeer wél.aeiub.id.
Het bedaar uit verfcheiden figuurai. De koning word
daarïu verbeeld, hoe Neptuin hem'in zijnen wag.cn voert.
DaarJs ook een.opfehrift bij in de Lntiinfche ta'd op eene
metaalen plaat, ter eere des konirgs als herrteller van den
godsdienst, e. z. v. Men heeft naderhand, waarfchijnlijk
om ftaaikundige rédenen, dit gedenktéken niet opgcrigt;
ten minsten zou men zig daai; door bij dar keizer niet aangenaam
gemaakt hebben.
Den 6 li;n
van flagtmaand waren wij bij den heer apotheker
BERNOULLI, wiens zoon een fraai kabinet van natuurlijke
zeldzaamheden bezit. De heer WALLERIUS is
zijne vraagbaak. Ik ried. hem , de nieuwe uitgaaf zijner
bergflof kunde, doorhem, in het voorlédjn jaar, uita,egéven,
te kopen Terwijl wij bézig waren, met het kabinet
te onderzoeken, kwam de heer hoogleeraar DANiër.
BERNOULLI. Deze is een zeer wakker en vrolijk mm.
Hij heeft voor twaalf of dertien jaaren den koning LOOEWIJK;
den xv. gezien. De heer D'ARGENSON hem toen op den
fchouder kloppende, zefde tot hem: P'oila le Roi [Zie
daar den koning]. De koning vraagde den heer BERNOUL­
LI, of hij lid van de akadémie der wétenfchappen te Parijs
was. Hij antwoordde: neen; doch, dat hij de eer had

44 R E I Z E D O O R E U R O P A
gehad, driemaal aan zijne majelteit voorgeflagen te worden,
maar, dat het geluk hem niet had mogen gebeuren,
benoemd te worden. Eenigen tijd'daarna benoemde de koning
hem, en de minister fchreef 'hem, dat de koning hem
de plaats had gegeven, die hij hem, te Hunningen, beloofd
had. —(. De Heer BERNOULLI is ongetrouwd, en
heeft veel overeenkomst met den hoogleeraar JOANNES
GQTTSCHALK WALLERIUS (*), maar is kleiner van per^
foon Wij gingen ook bij den heer BRÜCKNER, die
l'llistoire du Canton dê Bask, een zeer omftandig werk,
gefchréven heeft. Hij heeft ook eene verzameling van
hoorns, veifteeningen, oudheden en tékeningen van den
tukker BUCHEL, eenen leerling der natuur. De heer HAL­
LER de jonge fpreekt -in zijne Cenfeils pour farmer une
Bibliothegue historique de la Suisfe,p. 16 en 105, met
lof van den heer BRÜCKNER. Hij is het, bij wien bijna
all' de oudheden, bij Angst, oï Augusta Rauracorum,
gevonden, voorhanden zijn. Hij heeft ook in het 2311e
Huk zijner proeve van eene befchrijving van gefchiedkundige
en natuurlijke merkwaardigheden der landfireek van
Bazel, Bazel, 1763. in oktavo, alwaar deze oudheden in
houtfnéde afgebeeld zijn, geleerde verklaringen van dezelvcn
in het licht gegeven. Onder anderen zagen wij bij
hem eene fraaije lamp van brons, met eenen agterwaard
gebogen Hangen kop, die eene bézie in den mond heeft;
eene kleine ViStoria van brons, de boorden der kléding
met franje bezet, en de ganfche kléding zelve meesterlijk
(*) Men zie van hein het derde deel dezer brieven, bladZj
65 en 148.

E N H E T O O S T E N . 45
bearbeid; eenefraaije groep, die eenen dans of bachanaal
van twee dansfende faters met twee nimfen verbeeld, doch
flegts in kopij, want het origineel is in Engelland; ver­
fcheiden fchrijfnaalden (flyli)met welker ééne eind men op
fchrijfcafelsfchreef, en met het andere het gefchrévene uit­
veegde : zij gelijken naar kleine lepels, en men zou ze
bijna voor groote thélépels houden; maar de heel is lan­
ger, en aan het einde fpits gemaakt. De heer BRÜCKNER
heeft verder eenen grooten lépel, zoals onze eetlepels,
met eenen korten fteel: ik zag hem ook voor eenen eetlé-
pel aan; doch hij beweerde, dat het ook eene fchrijfnaald
was: en in de daad het ééne eind is ook fpits, hoewel
een weinig gekromd. Dit alles is van brons. Hij bezit
ook eene kleine Ifis in email [brandverwe] van groenag-
tige, of uit blauw en groen gemengde kleur. Hij heeft
dit Huk in fterk water beproefd, ea het heeft zijne verwe
behouden, het welk,zo hij meent, bewijst, dat het an-
•tiek is, want de vall'che of hédendaagfche ftukken veran­
deren hunne verwe. Verder toonde hij ons verfcheiden
ftukken van ingelegd werk, hoewel van de grove foort.
Zo zagen wij ook lampen van aardewerk: op den bodem
van ééne derzeiven ftond SAECUT. Nog toonde hij ons
een lang glazen tuig, namelijk de bokaal van ERASMUS
VAN ROTTERDAM, névens het daartoe behorend dekzel:
het glas is geüreept, wél gewerkt, en helder als kristal.
Den 7

46 R E I Z E D O O R E U R O PA
dit fchilderwerk ouder is dan HOLBEIN; maar men is Hier
gewoon, dezen beroemden kunl'tenaar alle oude fchilderijen
to.tefchrijven. HOLBEIN heeft eenen anderen dodendans
gefchilderd, waarvan dè kopij'in koperen plaaten
in een boek, dat op de boekerij voorhadden is, gevonden
word. De inval, den dood met de lévenden te laten
daivfen, kwam mij vrij vreemd voor; maar, wanneer men
de fchilderijen befehouwt, doen zij aan, en bevatten veele
zédelesfen. De dood danst met alle ftanden: hij begint
met den paus. Bij eiken dans is een opfchrift, in
het Hoogduitsch, gevoegd: Eene raadsvergadering van
•allerlei foort van m:nfchen ,koningen, koninginnen e. z. v.
n.cs. t het begin, daar naatt ftaan verfcheiden beeldnisfen
des doods, die ze beluistert. Daarop begint het bal,"
hetwelk de paus opent.— In de kerk zagen wij de vorsti,i
van /«NHAI.IZKKBST. Zij houd zig hier zédert zes jaaren
op met haaren gemaal, den rëgérenden vorst van Zerbst.
i S — te Bazel incognito, en laat zijne
brieven niet op Bazel beftellen.
. Des namiddags hrurden wij in dezelfde kerk eene léerréde
van eenen geestlijken tïit Geneve. Gedurende de
predikatie had hij, éven als al de overige mansperfooneh ,
den hoed op. Na de predikatie werd de doop aan een'
kind bediend. De Jecraar bleef op den-prédikftoel, en de
gevaders naderden denzelven met het kind. De vader was
zelf één van hun, en de overigen waren één mansperfoon
en twee vrouwsperfoonen : een téken, dat het een mei. 1
je
was; want als het een jonge is, heeft de vader twee
mansperfoonen als gevaders, en maar één vrouwsperfoon.
Eén der vrouwsperlucnen droeg het kind, doch gaf het

E N H E T O O S T E N . 47
naderhand aan het mansperfoon over. De vroedvrouw
was er ook bij, om optepasfen. De leeraar las verfcheiden
gebéden van den prédikftoel af voor het kind; de
doopgetuigen antwoordden niets. Daaropkwam.de leeraar
van den prédiklloel, en fprengde, onder het uitfprékén
der gebruiklijke woorden, driemaal eenige droppels water
op het voorhoofd van het kind. Anderen mogen beöordélen,
of hij op deze wijze het gebod van te Bxxngur
naarkwam; gelijk dan, de geestlijkheid in Zwitzerland beweert,
alleen de heilige fchxifc te geloven en te volgen,
zonder zig tégenwoordig.aan geloofsbekendnis,of deoverléveringen
hunner vaderen , als KALVIJN, te kreunen.
Wij bezogten, in gezeU'chap van den heer kapitein
FREY, den heer RJJHINEU, om zijne verzameling van fchilderijen
en tékeningen, voornaamlijk de tékeningen van
Pafturn te bezigtigen. Maar zijne vrouw lag doodlijk
ziek; derhalven kon hij ons niet ontvangen. Hij heeft
veel gereisd in Italië. Hij is het, van wien GROSLEY onder
den titel Venetië*', met opzigt tot GOLDQNI, met wien
hij in de herberg Scudo di Francia woonde, fjïreekt.
Den 8^» van flagtinaand gingen wij bij den prédiker HU­
BER. Wij vonden hem niet te huis; maar zijne moeder
ontvong ons ongemeen wél. Zij is eene zuster van den
beroemden WETSTEEN, die te Amfterdam overléden is,
en het nieuwe testament uitgegéven heeft. Zij zeide, dat
geen profeet in zijn vaderland geëerd werd. Het is eene
allerbeminiieiijktte vrouw;doch zij fprakniet anders dan
Hoogduitsch.
Bij den heer MECHEL zagen wij de origineele tékeningen
van HOLBEIN. Zij behoren der Rusfifche keizerin, die

4? R E I Z E D O O R E U R O P A
hem dezelven dooi 1
den jongen prins G'AELI'TZIN geleend
heen:. Zij zijn alle in rood Turksch leer, in kwarto formaat
, gebonden. Daar zijn vier en veertig tékeningén.
.Zij verbeelden den dans der doden met de lévenden. De
heer M E C H E L brengt dezelven in het koper; wij zagen er
verfcheiden van, die wél uitgevallen warén.
Daarop bezigtigden wij de fchoone papiermolens. De
molens worden door hét Water van den Rhijn gedreven.
Zij hebben eene groote ménigté' van' ftempels [hamers].
Het papier3 dat hier gemaakt word, fs zeer goéd en word
fterk gezogt. Men beweert, dat het papier van linnen
hier te Bazel het eerst uitgevonden fs5 Misfchien is dit
waar ten aanzien van Duitschland; maar de ee'rfte uitvinders,
gelijk ik geloofswaren de* Arabiers en Mooren, die
deze kunst naar Spanje gebragt hebben.'
De heer ISELTN bragt ons bij den heef W Ó L L Ê B j hoofdschout
of ftadsregter. Deze man heeft veel gereisd, en
verfcheiden fchriften tégen VOLTAIKE , betreffende di
Ziel , welker onlierflijkheid hij uit de' réden bewijst ,
gefchréven. Hij gelooft, dat de ziêl eene zeer fijne ftóf
is, want, wat Spiritus [geest] wil zeggen, kan hij niet
begrijpen. Hij vraagde mij omftandig naar den heer SWE-
D E N B O R G ; en gelooft de'mogelijkheid van zijne verfcfrij-
ningen (*).
Verder hadden wij de eer, met den héér W E I S Z , raadïlieer
en voormaals openbaar' leeraar der regtsgeleerdheid,
kenffis ;
te maken. Hij is leermeester van den heer erfftaÜ-
(*) Zie van den heer SWEDENBORG het I. D. bl. 55- en de
samékeuiDg aldaar.

E N H E T O O S T E N . 49
fïadhouder, prins van ORANJE , geweest. Hij' is een geleerd
man, en woont anders te Augst, een vlek twee mijlen
van de Had , op de plaats , waar eertijds Augusta
Rauracerum gedaan heeft, gelégen, a'waar hij eene buitenplaats
heeft. Hij heeft de nalatenfchap van den overléden
heer FOESCH geërfd. Wij gingen met hem naar zijn
fraai huis aan de Pieterslaan, om hetzelve te bezigtigen.
Wij zagen daar de verzameling van antieken, koperen
plaa f
en en dergelijken, zo veel er reeds van geopend wasj
Want het grootfle gedeelte was nog verzégeld en nog niet
in zijne handen. Wij zagen de boekerij, die, vo >ral in
het regtsgeleerd vak, a mdenlijk is; maar de handfchriften
zijn n )g onder verzégeling. Wij vonden hier verfcheiden
gebakken aarden pijpén , die men te Augst in eenen
vloer van antiek ingelegd werk ontdekt heeft, dezen zijn
een antieke fchoorlteen, die onder den vber heet gemaakt
Werd, om daar door de kamer te verwarmen. Wijl de
oude Romciieri, en voornaamlijk de armen, blootsvoers
gingen, hadden zij in Zwitzerland wel nodig, des winters
de voeten te warmen. Onder den \loer is een gewelf,
op de wijze van etnen oven, en onder het gewelf waren
deze uitgeholde pijpen geplaatst, die boven zowel, als onderen
in hetmidden openingen hadden. De heer BRÜCKNER
geeft er in zijn werk eene afbeelding en eene befchrijving
van. Hij bezit insgelijks verfcheiden van dezefchoorfteenen.
Den o den
van flagtmaani krégenwij bezoek van den heer
hoofdfehout WOLLEK, die tot des middags bij ons bleef.
Hij fbrak van verfcheiden verfebijningen, die zijne zuster
gehad had. Hij heeft te Angers, Parijs, Londen e. z. Vy
yeele Zweeden gekend.
V. DEEL. I>

jff REIZE DOOR EUROPA
Naderhand ldden wij wéder een bezoek af bij den heef
BRÜCKNER, en bezigtigden andermaal zijne oudheden.
Hij vereerde ons p'ans en koperen plaaten van Augsr. Wij
zagen bij hem den knop, of het kapiteel, eener zuil, die
overal, zelfs van binnen , met fcheipen bezet is , onder anderen
met eene vemisfchelp en meer anderen. Hetfcbijnt,
als of de zuil uit fcheipen zamengefteld en naderhand verfteend
was. Men heeft ze te Augusta Rauracorum gevonden;
dienvolgens waren de fcheipen er, toen de fteen
gehouwen, en de ftad aange'egd werd. Z/>mmigen ménen,
dat men de fteenen op die wijze gegoten of geimolten,
de fcheipen gefloten, tot kalk gemaakt, en met zand,
en vervolgens met geheele fcheipen, vermengd heeft; doch
het is dwaasheid , zulks te ftellen.
Verder gingen wij bij den heer BISSCHOP , of EPISKO-
PIUS, die het zelfde huis bewoont, welks bewoner eertijds
de bekende boekdrukker FROBENIUS geweest is, bij
wien ERASMUS VAN ROTTERDAM gewoond heeft. Wij
zagen het vertrek van ERASMUS. Boven den fchoorfteen
ziet men nog zijn wapen, namelijk den god Terminus,
met hangend hair, en het opfchrift: Concedo nulli; rondom
ftaat: OPA TEAOS MAKPOV BIOV. MORS VLTIMA LI-
NEA RERVM ; [Zie óp het eind van een lang leven. De
dood is deuiterfte lijn der dingen.] en onder: Cubiculum
D Erasmo Roterod. Sacrum MDXXXV.
Daaröp bezogten wij den heer ftaaktsfekretaris ISELIN,
die ons een handfehrift voorlas, zijnde eene befchrijving
van Bazel, door hem zeiven opgefteld. Men bad hem
verzogt, hetzelve den uitgéveren der Parijfche, en naderhand
Yverdonfche , Encyclopedie over te laten; maar hij

' E N HET OOSTEN. 55
fieift niet gewild. Men ziet uit deze befchrijving, dat de
Bazelfche ftaat-ge'le d :
eid zeer liegt is. De regéringsvorm
is demokratiek oi der den fchijri van eene aris>okratie. De
ampten, zo alszéderr 1718ook de hoogleeraars plaatzen,
worden door het lot begéven. Een fcho-. nmaker kan iri
den raad komen ,• profesfor BERNOULLI kan misloten. On-
dertusfchen word het re;t wél gehard aafd.
Den, io*n van flafftmaand waren wij bij verfclic'deii
boekhandelaars. B j IMH T is de bijbel, als obk een ge­
zangboek, in de Hongaarfche taal gedrukt. Deze boe­
ken zijn voor de protèftattten in Hongarije beftemd, doch
in dat koningrijk (chèTplijk verboden.
Des namiddags ging ik in de Pieterskerk, daar ikhetgraf-
fchrift a'fch ef van JEAN BERNOULLI, vader van den
thans lévenden hoogleeraar van dien naam. Het graffchrifr.
luid aldi s: Patri Ingeniorum S. Hoe fub lapide requies-
cit Vir, quo majorem ingenio Bafilea non tulit, Sceculi
[ui AkCHiMEDES, non illis Europee luminibus, CARTESIIS,
NEWTONIS, LEIBNJTUS, Mathematum fcientia fecundus ,
JOHANNES B RNOULLI, Philof. et Med. D. III. Societt.
Reg. Scietit. Parif. Londin. Petrop. Berol. et Bonon Col­
lega leBiif. Maihcfin primum Groninga ann. X. dein XVII,
in Bapl. Acad. pub ice docuit. Ccetera Scripta Inventa,
Viri anna/ibus et iitulis melius testantur. Natus Bafil A,
C.MnCLXVII. A. D. VI.CaLAug. Obiit ibid.Cal. fan.
MDCCXLVlil. Marito, Patri Difideratisf. DOROTHEA
FALCKHERIA Uxor. et Liberi fuperftit. VI. j'ustis cum
lachrymis. Boven hetzelve ftaat IRt wapen der BERNOUL-
IIS, drie olijftakken, globen e. z. v., alles in witten ffeen,
tn vlak fnijwerk.
D *

5* R E I Z E DÓÓR E U R O P A
Des avonds verzelden deheereu BERNOULLI en LE GRAND,boogleeraar
der Griekfche taal, ons in bet concert. Te
Bazel word alle woensdag avond concert gehouden. On-'
der anderen hoorden wij eene Italiaanfche zangeres, die
vrij wél zong, fchoon zij oud was. Het concert duurde
drie uuren , van 4 tot 8 uuren, volgens de Bazelfche rékening,
dat is van 5 tot 7 uuren. Te 7 uuren word
hier doorgaans de avondmaaltijd gehouden.
De heer profesfor JEAN BERNOULLI toonde mij eenen
brief van JEANJACQUESROUSSEAU, van den 31^ oétober
1765, dien hij op zijne doorreis door Bazel aan hem gefchréven
had: hij had er zig inaar éénen nagt opgehouden,
en was tégen over onze herberg in den wilden man te
huis geweest. Hij verzoekt om verfchoning, dat hij het
bezoek van den heer BERNOULLI niet had kunnen aannémen,
noch het zijne bij hem afleggen: b l'un des hommes
que fhonore le plus, zegt hij; zig zeiven noemt hij:
malheur eux, profcrit, malade en dergelijken.
c ! e n
Den ii van flagtmaand was ik in de Pieterskerk, en
fchreef het graffchrift van eenen anderen BERNOULLI af,
dat men in de kerk zelve voor in het koor ziet. Deze
BERNOULLI was een neef van den bovengeme'den, die
buiten de kerk begraven ligt. Het graffchrift luid als volgt:
C. S. S. (NICOLAO BERNOULLIO) J. C. et Mathematici exitnio
(Angl Borusf. Bonon. Acad. Sodali) In Lycao quondam
Patavino Mathematum (post Logica primo j dein Cod.
et Jur. FeudaL in Schola Patr. Prof. (Viro exempli per
omnia fingularis) qui vixitannos LXXII. M. I.D. VII. (ei)
ANN/E MARLE BiRRi/E (Femince fanSlisfima) qua vixit an-
ms LXV. M. V. D. XXVIII. {URSULA BERNOULLIA)

E N H E T O O S T E N .
S3
filia unica (et) EMANUEL FALKHERIUS (gener) Parenti->
bus Socerisque optime meritis (H. M.M.L. P.) A. ER. CAR.
MDCCL1X. Boven het graffchrift ftaat het wapen van
BEPNOULLI, drie olijftakken, jen dat van zijne vrouw,
drie lélicn, wiskunstige werktuigen, e. z. v. — Naast
het koor, in eene kapél, zag ik het graffchrift van eenen
SOCINUS. Deze familie bloeit hier te Bazel nog fterk; dezelve
flamt oorfpronglijk uit Italië af, gelijk ook FAUS-
TUS SOCINUS deed.
Hierop bezogten wij den heer raadsheer WEISZ. Hij
roemde den prins van ORANJE, tégenwoordigen erffladhouder
, wégens de bekwaamheden van zijnen geest, en zijne
fchranderr.'eid. Hij heeft een zeer goed geheugen en
is zeer vlug van gedagten. Hij leest HORATIUS metfmaak,
en was juist bézig met denzelven te lézen. Hij is zéven
jaaren bij den prins geweest. Wij onderhielden ons over
de taaien in het algemeen, en hoe dezelven in de gewoonten
van elk volk haaren grond hebben. Indien CICERO
in Zwitzerlandkwam, zeide de heer WEISZ, zou hij verwonderd
ffaan, dat hij onze gewoonten, zéden en gedagten
niet kon uitdrukken. Maar deze Romein, antwoordde
ik hem, zou te Parijs nog minder kunnen tQ.
regt komen, als hij het hoofdtooizei der vrouwsperfoonen
aldaar, en dergelijken , moest uitdrukken ; de Latijnfche
taal is de taal van krijgslieden en helden, de taal vaneen
volk dat geheel en al van vaderlandsliefde bezield was j
maar thans zijn de Italiaanen klein, en hebben daarom
verkleinwoorden zonder getal. De Hollanders, zeide de
heer WEISZ, hebben hunne taal op koophandel en fcheepïaart
gegrond: zij'zeggen, bij voorbeeld, deze man heeft

R E I Z E DOOR EUROPA
goeden wind gehad, in plaats van: het geluk is heiif
gunstig geweest; hij heeft zijne fchar.pen op het drooge
gebragt, dat is, hij is het ongeluk ontgaan:(«) defpreek-
wijs is ontleen l van eei en dam of dijk, die doorbreekt,
.en van de fchaapen, die gevaar lopen van te verdrinken;
zij hebben ook verkleinwoorden; zij'zeggen geftad-g zoa-
tieijc, hondje (bj ; zo is ook de Arabifche taal op de
woorden kameel en dadelboom gegrond. De heer WEISZ
verhaalde ons, datde heer FoiuiLYaandehoogefchool(c)
te Leiden eene verhandeling over het aanwéfen van GOD
had toegezonden, die on vergel ijklijk wél gefchréven is;
f\a) Deze beteekenis en oorfprong is niet onwaarfchijnlijk:
e ,r
ter geeft men gemeenbjk eene ruimer beteekenis aan deze
fpteekwijs: namelijk, dat iemand geld genoeg verzameld heeft,
om gemaklijk , zonder handwerk, fabriek of koopmanfchap, ce
fcunnen leven.
(jb) Dat dit valsch is, weet ik, eu elk. Dat de heer WEISZ
dit zoo veihaald hebbe, geloof ik niet: maar wel, dat BJÖRN-
STÏHL hem geragd hebbe, of de Nederlanders ook verklein­
woorden hadden ? en bij dit met ja, en met deze twee voor­
beelden hebbe bevestigd. Dar wij verkleinwoorden hebben, en
.vormen kunnen, is een bewijs vm den rijkdom en de regelmaat
onzer taal, in ondeifcheiding der Franfche en En^el!che.
De aanmerking van BJÖRNSTÜHL. komt hier ook ongepast, in
vergelijking met de Italianen: en zal ook door den heer
^KEISZ niet voorgefteld zijn.
(c) Dit is ook fout: Hoe zoude 't tog bijkomen, dat FOR-
ïlEV eene Verhandeling aan de Leidfche Akademie zenden zou? —
't Zal moeten zijn aan de Opzieners van het Legaat van Stolp,
Zie de JVouv. Bibh Germ. Tom. XXV- P- 313. 34"»

EN HET OOSTEN. 5$
dat de geleerde IIEMSTERHUIS op zig genomen had, dezelve
in het Latijn te vertalen, doch eene maand daarna had
gez. gd, drt hij geen woorden kon vinden, om deze verhéven
gelagten uittedrukken: want in het gansch oud
Rome heeft men van de wijsgeerige begrippen van het
Opperwézen, die wij thans hebben, niets gewéten. Ik
verhaalde, dat het mij éveneens was gegaan, toen ik
te Swana in Zwee len het bekende gefchrift onder den titel
F'ar.Tankar (*) in het Latijn wilde vertalen; dat
het mij niet mogelijk was geweest, woorden te vinden,
om allerlei kinderfpéhn, bij voorbeeld molens , kleine
huizen te maken, en dergelijken uittedrukken. Hetzelfde
was den prins van ORANJE bejégend, toen hij HORATIUS
in het Fransen wilde vertalen. Daarop fpraken wij
van de pragt. De heer weisz is van oordeel, dat verordeningen
tégen de pragt onnodig zijn, en niet ten uitvoer
kun ten gebragt worden. In het journal wconomigue, hetwelk
de heeren MIRABEAU en DU PONT uitgéven, word
over de Zweedfche verordeningen tégen de weelde geen
gunstig oordeel geveld. Te Bazel mag "men geen goud op
de kléderen dragen : maar men kan zijn ganfche huis laten
vergulden, gelijk dan ook een koopman op de Pietersmarkt
met vergulde hekkens "en vaazen openlijk pronkt.
De heer WEISZ wil, dat men met het verbéteren dér zéden
en denkwijze door eene goede opvoeding moet beginnen.
Bij den hoogleeraar D'ANNONE zag ik de befchrijving
van TSCHUDIS Gallia Comata, van TSCHUDI, Konftants
2758, in folio. GALLATI is de uitgéverjhij heeft TSCHTJ
(*} Lentegedagten.
O*

RE I Z E DOOR EUROPA
Dis werk in het Hoogduitsch vertaald: de fchrijver heeft
ïa de Zwitzerfche boeretaal (Patois Suisfe) gefchréven,
en men kan er zig niet op verlaten, dat de vertaler altijd
den zin getroffen.heeft.' Ik vond in dit boek, p. 267,
dat de Infula Feneta in het Lacus Fenetus ligt, hetwelk
de Boden-zee is, waarvan POMPONIUS MELA ih het tweede
hoófdduk van her derde boek handelt. Op dit eiland (*)
ligt -Dives Augia, of Reichenau, eene abtdij, die deri
Benediktijnen toebehoort. Z'j bewéren, dat het lichaam
van den heiligen MARKUS, van Alexandriën, in Egipte,
tot hun gekomen is; en dit is het eiland Feneta, waar
van in het léven van den heiligen MARKUS gefproken word.
De daarzijnde Benediktijnen tonen ook zbn lichaam, en
doen dus in de daad meer, dan de Venetiaanen, die het
hooit tonen. Zo zag ik ook bij den heer D'AN'NONE Diarium
Helveticum Domini CALMETIS Abbatis eet. , Einfidei
1756, gr. 8 6
., een boek, dat weinig bekendis; gelijk
ook Historia Lombardica, of Legenda Aurea, tmpres
fa in Reutlingen anno Domini 1485, in folio.
Wij waren met den heer hoogleeraat LE GRAND ook bij
den heer PASSAVANT , eenen koopman in linten, van welke
waar hij een groot pakhuis heeft. Tégen over de woning
van den heer MECHEL zagen wij eene lintenfabriek,
ïn dewelke een weeftouw is, op hetwelk a6 fluks lint te
(?) Dit eiland beet ook Reichenau en ligt eigenlijk in dien
boezem van de Boden-zee, welke de benéden- of Zeiler -zee
heet, en deze boezem droeg eertijds den naam van Lacus Fetie*
tus. Zie BÜSCHING Aardrijksk. [III. D. III, Sr. bh 14.7Ó.I
téanm, v. d. H. Vertaler*

E N H E T O O S T E N . ff
gelijk gewéven worden, en dat door één' perfoon met
weinig moeite aan den gang word gehouden. In Bazel
zijn wei dertig lintenfabrieken; maar bet grootfle gedeelte
is buiten op het land. Deze handel in linten brengt der
republiek 400,000 Franfche livres op. Deze waare is
hier ook niet duur.
Hierop gingen wij door den tuin van den markgraave
van BADENDURLACH, die fraai en groot is, eu met fon-
teinwerken pronkt. Wij zagen ook het flot., hetwelk egter
nog niet voltooid is. De prins is, éven als zijne voorvaders
, burger te Bazel; want zonder dat te zijn, zon
hij in de ftad geen huis kunnen bezitten. 'Hij zelf woont
te Karlsruhe; maar het archief van het Badendurlachs
huis word zédetc langen tijd hier bewaard: het is in een
huis naast het pa'eis. Dit gefehied zékerheids halve,want
de ftaaten van den markgraave, waarin Karlsruhe
ligt, zijn, uit hoofde dat hetOostenrijksch huis aanfpraak
op den Elzas maakt, aan gedurige verwoestende oorlogen
blootgefleld: de kleine vogels worden fomtijds méde ver-
Honden, wanneer zij zig onder de grooten bevinden. De
overlédenscnöPFLiN heeft voor zijne gefchiedenis van het
huis van Baden, en zijne Alfaüa iilmtrata veel uit dit
archief genomen. _
De kruidtuin alhier is juist niet merkwaardig. De tuinier
roemde op een oud kruidboek van de voorléden
eeuw, dat veel béter was, dan de werken van LINNÉUS,
want deze had zo veel veranderd. Zulke fmaak heerscht
hier nog.
Daarna gingen wij op de openbaare boekerij. De heei
«ektor R7HINER. toonde ons den dodendans naar de téke-
D 5

5« REIZE DOOR EUROPA
Hingen van den heer BUCHEL, eenen bakker re Bazel,névens
verfcheiden tekeningen van de hand deszelfden meesters,
welken de merkwaardigheden verbeelden, die in de
hoofdkerk te zien zijn. Ook zagen wij verfcheiden f >orteil
van papier van hout, boombast en dergelijken gemaakt; eeneuitvinding
van den heer scnaSER te Regensburg; alsook
eene andere foort, diete Chur in Grauwbunderland uitgevonden
is. Verder toonde men ons HOLBEINS originee'e
tékeningen tot het Encomium Stultitia, daar dezelven
in de Bazelfche uitgaave aan den rand geplaatst zijn.
Onder anderen heeft men ËUASMUS , doch zeer jong, afgebeeld;
toen deze zijn afbeelzel zag, zeide hij Ohe, ohe %
fi talis esfet ERASMUS , duceret uxorem; [Ohe! zag Erasinus
er zo uit, dan zoude hij trouwen] welke woorden
men aan den rand er bijgevoegd heeft. Wij zagen
hier eeren geheelen bundel onuitgegéven oorfpronglijke
brieven van ERASMUS in bet Latijn; zij zijn meestendeels
aan zijnen boekdi ukker AMERBACH gefchréven: hij fpreekt
er van in zijne fchriften. Verder toonde men ons
den zilveren gedenkpenning van HEDLINGER, welke de
koningen van Zweeden verbeeld; een Zweed heeft dien
ten gefchenk gegéven: hij heeft ook zijnen naam in het
boekerijboek gefchréven , doch ik heb hem vergéten.Voor
het overige vond ik er verfcheiden Zweedfche naamen in,
alS EMANUEL DE GEER, GYLLENSTJERNA, DAHLMAN,
SCHEFFERUS, e. z. v. Dit boek is omtrent het jaar 1670
begonnen; maar de goede orde ontbreekt er in Wij
zagen ook eenen ge lenkpenning op KROMWEL. Dezelve
is van zilver en zeer zeldzaam. De e >ne zijde vertoont
zijn borstbeeld: hij ziet om hoog, heeft een donker en.

E N H E T O O S T E N . 5$
ernstig wezen, en is met lauwren gekroond. Het omfchrift
is: OLIVAR. o. C. RP. Ang. sco. ET HIB Etc. PKO.
De tégenzijde verbeeld het wapen der republiek van Engelland
, van boven met eene koninglijke kroon, en rondom
ftaat: PAX QUAERITUR BELLO. 165".!. Op den rand
zeiven rondom den penning leest men de woorden: HAS.
NISI. PERITVRVS. MIKT. ADIMAT. NLMO. Men zegt, dat
KROMWEL het gebruik om'de munt'tukken met letters om
den rand te merken, het eerst in gevoerd heeft, en zijn
voor eeld nade-haf.d door anderen gevolgd is, om de
munti'pécën béter te verzekeren, gelijk in Zweeden; Mattibus
ne laeder avaris; en in Frankrijk: Salvum fac Regem,
Domine.
Wij liéten den avond in een koffijhuïs of tabakskollégie,
den hémel genoemd. De eerlte regént der republiek, zijne
exellentie di heer burgemeester DE BARRY , de hoogleeraar
LELIN en anderen waren er. Men rookt er tabak,
praat, fpeelt met de kaart e. z. v. Er komen alleen mansperfoonen;
want de vrouwsperfoonen gaan te Bazel, zo
als in gansch Zwitzerland, zeer weinig uit.
Den i2 ,len
van flagtmaand bragten wij ons goed in orde,
teneinde hetzelve met den vragtwagen naar Straatsburg
ta zenden.
Des namiddags krégen wij bezoek van den heer DANIEL
BERNOULLI den jongen. Hij ging met ons naar de kerk der
barrevoeters, die het hoogde koor heeft, dat in de flreek
van den Rhijn te vinden is: het dak is ook zeer hoog.
Hier ligt JAKOB BERNOULLI, JOHANNES broeder, begraven.
Zijn graffchrift luid als volgt: c. s. (JACOBI'S BER­
NOULLI) Mathematicus incomfarabilis (Acad. Bafil.~) ui*

6o R E I Z E D O O R E U R O P A
trjj XVIII. annos Prof. (Acad. item Reg. Parisf. et Berolin.)
Socius (editis lucubrat. inlufiris) morbo chronics
(meute ad extremum integra) Anno Salut. MDCCV. d.
XVI. Aug. (Aetatis L. m. VII.) extinclus (Refurretl.
pior. bic praflolatur) JULITHA STUPANA XX annor. uxor
(Cum duobus liberis) Marito et Parenti (eken defideratifs
) H. M. p. Onder het opfchrift is eene logarithmifche
flekkenlijn te zien , met de woorden Eadem mutata
refurgo. De hoedanigheid dezer kromme hjn is, dat, wanneer
zij omgekeerd, of ontwikkeld word, zij egter altijd
een; fpiraalfijn blijft. BERNOULLI is er de uitvinder van;
om die réden he ft men ze als een zinnebeeld der opftandingop
zijn graf geplaatst, Sbvenzijn graffchrift ziet men
zijn wapen , drie olijftakken névens twee leeuwen: als méde
verfcheiden wiskunstige werktuigen. Op den grafzerk
inde kerk is van boven insgelijks eene flekkenlijn , met dezelfde
woorden Eadem mutata refurgo, geplaatst. Verder
bevat dezelve een Hoogduitsch opfchrift, hetwelk zij»
ne titels, zijnen ouderdom e. z. v. aanwijst; en benédenwaard
leest men het volgend Latijnsch koppelgedicht,
hetwelk, inzonderheid voor eenen wiskunstenaar , zeet
fraai is:
/*
Hicjaceo mundi fatur, ast anima incolit aflra.
'Sanguis, CHRISTE, tuus Gloria Spesgue mea est.
[Hier lig ik, verzadigd van de waereld: het bloed van
CHRISTUS is mijn roem en hoop.].
Zo heb ik dan de graffchriften der drie BERNOULLIS, JA»

E N H E T O O S T E N .
KOB en JOHANNES, twee broeders, enNIKDLAAS, hunnen
neef, afgefchréven. Nu léven er nog twee broeders BER­
NOULLI, DANIEL en JOHANNES, zoons van den bovengémelden
JOHANNES. Zij zijn beiden beroemde hoogleeraars
te Bazel, en vereeren ons met hunne vriendfchap. DA-
NiëL is nooit getrouwd geweest, heeft den ouderdom van
74 jaaren bereikt, en is verfcheiden jaaren te Petersburg
geweest. JOHANNES is getrouwd , en heeft verfcheiden
zoons, van dewelkenzig één te Berlijn, twee te Bazel, en
één bij den hoogleeraar SPIELMAN te Straatsburg, om zig
in de fchei- en kruidkunde te oefenen, bevinden.
Wij leiden nu ons affcheidsbezoek af bij den hoogleeraar
ISELIN. Hij toonde ons zijne fraaije verzanding van
boeken, die groot en zeer uirgelézen is. Hij is voornémens,
dezelve te verkopen: een boekhandelaar heefter
hem 6000 rijksdalers voor geboden. Hier zag ik CHEM-
NITZS Zweedfche e. z. v.in folio;het eerftedeel isteStettin
1648, het andere te Stokholm 1653 gedrukt. Dit is
een ongemeen zeldzaam werk, en ftaat ook op de lijst van
VOGT. Hij bezit ook dekronijk van SEBALDUS SCHLEYER,
gedrukt te Nurenberg bij COBURGER 1490: dezelve is insgelijks
raar. VOGT fpreekt er van : men noemt ze de Coburger
kronijk. De heer ISELIN bezit veele gefchied-
kundige en regtsgeleerde boeken. Hij verhaalde ons eenen
inval van den beroemden BAUDIUS te Leiden. Deze
plagt alle dagen eenen roes te drinken. Eens ging hij
naar een wijnhuis op de zo genoemde Breedtbaat: AR-
MINIUS ontmoette hem, en vraagde: quo tetidis, BAUDI?
hij antwoordde: per latam viam in coelum; want het
wijnhuis was, gelijk hier te Bazel, de hémel genoemd.—

& R E I Z E D O O R E U R O Pi
Op een' a- der' t ;
jdvond ARMiNiushem alken, en weloj?
de ih-a^t liggende, en zeide in het voorbijgaan: Dedecus
Academici De andere Jigttebet hoofd op, Zag hem aan,
en antwoordde: Pestis Eccl*fïal — De hear ISEI.IN is
verfcheiden jaaren :e Leiden g wt est. Wij bevolen ons
der gedaetenis van dezen beminnenswaaidigeiï en geleer­
den man aan.
Daarop gingen wij bij zijnen neef, den ftaatsfekretaris
ISELIN , die ons verfcheiden aanbevélingsbrieven en tot
onze verdere reis d'enstige onderrigtingen gaf. Ook deel­
de hij ons verfcheiden réden voeringen méde, dooreen
gezelfchap ge'eerde mannen en vrienden te Schinsnach,
een bad in het kanton Bern, gehouden. Men vergadert
hier jaarlijks vier of vijf dagen in bloeimaand. De heer
ISELIN is de ftigter van dit gezelfchap. Men begon er
méde in het jaar 1762; en telkens word de tijd det za-
menkomst van het gezelfchap voor het volgende jaar be­
paald. Men noemt hetzelve het Heivetisch genooifchap
te Schinsnach. — De heer ISELIN heeft verfcheiden ge-
fehriften uitgegéven, als Gefchichte der Mensciheit e.z.v.
Hij is een zeer bondig en ver', and 4 man. Hij word met
den tijd het hoofd d.-r repu'diek; en heelt reeds eensjmé-
de geloot; hij verdi nt het ook te z'jn.
Daarna be-togun wij den heer kapitein FREY. Hij
heeft le Sacrale Rustique, le voyage.de SiciU du baron
RIEDESEL, en le code des loix de l'Jmptra rice de Rusjte
vertaald.
Verder waren wij bij den heer LE GRAND, benoemd
tot hoogleeraar derGriekfche taal. Hij toonde ons zijne
boekverzameling, die inzonderheid ten aanzien der ge-

EN HET OOSTEN.
fchiedenis van zijn vaderland aanzienlijk is. Onder anderen
bemerkte ik: Acta uncl Uandlungen der Excution
e. z. v. Zij betreffen Zwitzerland met betrekking tot den
Westphaalfchen vréde, en zijn in 1651 in folio gedrukt;
de plaats, waar dezelven gedrukt zijn, is wel niet bekend
, het is egter te Bazel. Er zijn twee of drie brieven
onder van JOHANNES OXENSTIERNA, die door hem
zeiven, en laager door ADLER SALVIUS, ondertékend zijn.
Dit boek is zeer zeldzaam. —• ChronoUgia Helvetka
SC. JOHANMS HENR1CI SU1ZERI, HcWOVicS. 1607. 4 0
; Ook
raar. — Bazel, Bazel e. z. v. door JAKOB HENRIC PE-
TRI in het jaar 1663. in 410; een zeldzaam en ftrenglijk
verboden boek, waarin mende regéring te Bazel berispt.—•
Renner, eder Deutfche Gedichte van HUGOVON TRYINT-
BERG , gedrukt ie Frankfort aan den Main 1549, in folio.
Hij is één der eerlte Hoogduitfche dichters, enleefde
omtrent het jaar 1300. — De gezamenlijke Respublicce
Elzeviriorum in 16 : zij maken 58 kleine deelen uit; zomroigen
zijn te Srraatsburg gedrukt; Athenen ontbreekt
hem. — Methodus Apodemica in eorum gratiam, qui
cum fructu in quocumque tandem vitce genere peregrinari
cupiunt a THEODORO ZWINGERO, Bafïle&, 1577. 4 0
;een
zeer zeldzaam boek. De fchrijver fielt als voorbeelden
voor eenen reiziger de vier (léden: Parijs, Padua, Bazel
en Athenen voor.

64 REIZE DOOR EUROPA
REIZE VAN BAZEL NAAR
STRAAT SB URG.
w IJ vertrokken des morgens vroeg van den 13^
van flagtmaand van Bazel. Te voren bezigtigdcii wij het
uurwerk op de brug over den Rhijn. Daarop zetten wij
ons in de postkoets (Diligence) en verlieten Bazel te 8 uur
naar de Bazelfche rékening, dat is 7 uur des morgens;
Ieder perfoon betaalt op de postkoets 20 fous voor elke
postrid, dat is 10 fous voor elke mijl Qieue) , en 1 fous
voor elke mijl aan den voerman. Voor dit geld krijgt men
niets te éten; men heeft daarvoor enkel het gemak, dat
men, zo men wil, de postkoets op elke postrid kan verlaten;
het geld word vooruit betaald. Om de ii, 2 of si
postrid neemt men verlche paerden. Voor elke postrid
rékent men 2 mijlen;doch van Bazel tot Straatsburg zijn
niet meer dan 24 mijlen, en niettemin betaalt men op
dezen weg 14 ï posten.
Toen wij teOtmatsheim veifche paerden krégen,bezigtigden
wij onderwijlen de kerk van het adelijk vrouwen»
ftigt aldaar, welke eertijds een tempel van Mars geweest
[g. Weinige reizigers kennen dit overblijfzel der oudheid,
en wij zouden, even gelijk anderen, voorbij gereisd zijn,
indien de ftaatsfekretans IFELIN ons te voren er geen berigt
van had gegéven. Deze tempel is ronden heeft eenezuilenftelling
(Peristylium) van agt boogftellingen; op elke
boogftelling ttaan vier zuilen, op welken wéderom andere
kleine zuilen rusten. De bouworde is antiek, doch
met

E.N HET OOSTEN, *f
fnet zogenoemd boerschwetk en zonder deftigheid; het
rond gebouw ontvangt deszelfs licht niet, gelijk de Rotimda
te Rome, van boven, maar door vensters agter de
zuilen. Men zeide ons, dat in Wallislaud nog een andere
oude tempel is. - Wij réden voorbij verfcheiden, door
de Zweeden verwoeste, floten, waarvan de oveiblytzeis
op de heuvels te zien zijn, en waarvan het Spreekwoord,
de Zweed is gekomen e. z. v., zijnen oorfprong heeft.
Hierop kwamen wij te Nieuw-Brifach, het welk it
mijlen van Bazel, en éven zo ver van Straatsburg ligt
Hier liggen twee Franfche regimenten in bezetting. De
ftad is tamelijk fraai. De huizen zijn allen éven hoog, en van
twee verdiepingen, het welk voor eenevertterkté ftad het
best gefchikt is; want de wallen zijn zo hoog, dat de
vijand alleenlijk de daken kan befchadigen. Op de groote
markt is eene fchoone Springfontein, en men ziet er alle
vierde fiadspoorten. De ftraaten zijn regt. De eenepoort
is altijd gefloten, wijl men dezelve niet gebruikt.
Des middags te één uur kwamen wij te Kraft. Wij
hielden ons hier niet op, maar zetten de reis naar Straats­
burg voord.
Verblijf te Straatsburg.
"^y7"iT kwamen hier aan voor het openen van de poort.
Te 7 uuren, toen dezelve geopend werd, réden wij ter
ftad in, en namen onze herberg in de Raaf.
Wij gingenten eersten uit, om de ftad'te bezigtigen,
V. DEEL, E

Ê REIZE DOOPv EUROPA
en vernamen tot ons leedwézen , dat het regiment Royat-
Suedois niet hier was, maar te Fort-Louis, zes' mjlen
van hier, lag, en niet dan na verloop van eene maand
zou herwaard komen. —Straatsburg word dooi' den vloed
111, die z'g in den Rhijn ontlast, in twee deelen gedeeld.
Wij bezigtigden de domkerk, daar de Roomfchkathojïjke
godsdienst gehouden word; de bisfchop alhier heeft
onder ail' de overigen in Frankrijk, dien te Parijs uitgezonderd,"
de grootfte inkomsten. De kerk is naar de
Gothifche bouworde: van buiten bij de deur zijn veele
beelden en lieraadjen gemaakt; de toren is tamelijk fraai.
Daarna namen wij de ftlïtkerk der Lutheraanen in oogenfchijn,die
noch groot noch fraai is. H ;
er zagen wij het
graf van den graave van SAXEN, dat in eenen hoek bij den
ingang is aan de linker hand. Men verwagt hier het gedenkteken,
dat PIGAL te Parijs hem ter eere gemaakt
heeft. Naast de kerk is de openbaare boekerij, zo
wel die der univerfiteït, als van den overléden scuörFLiN.
Toen bezogten wij den heer majoor en ridder .baron
SINCLAIR: bij heeft zijn affcheid genomen, en is vijf en
zévemig jaaren oud. Wij hadden hem in 1769 te Compiegne
léren kennen. Hij is een zeer beminnenswaardig man
fchoon wat zieklijk. Zijn zoon, commandérende overlte
van het regiment Royal-Suedois-, had gisteren bruiloft gehouden,
en kwam héden met zijne vrouw bij zijnen vader.
Verder leiden wij een bezoek af bij den hoogleeraar
koen, die tévens boekbewaarder is. Hij is een geleerd
leerling van SCHÖPFLIN, en arbeid thans aan eene lévensbefchrijving
van dezen man, welke vollédiger zal zijn,
«ton die, welke reeds in het licht gekompn is. Wij ont.

ÈN HET OOSTEN. 07
saoettcn bij hem den heer LOBSTEIN, dien wij in de jaaren
1767 en 1768 te Parijs hadden léren kennen. Hij is on­
langs névens den hoogleeraar SCHLÖZER van Göttingen
gekomen.
Wij maakten kennis met den heer arebivarius GASIBS ,
wiens zuster getrouwd is met den Deenfchen gezant te
StokHpbn, baron ©ULDENCRONE.
Bij den heer hoogleeraar OBERLIN, die verfcheiden fchrif­
ten gefchréven heeft, vonden wij den heer SCHLÖZER,
hoogleeraar te Göttingen, die te voren hetzelfde ampt te Pe­
tersburg bekleed heeft. Hij is de Rusfifche taal magtig, ar­
beid in de Rusfifche, en in het algemeen in de Noordfche
gefchiedenis ; hij kent insgelijks de Zweedfche taal, is in
Zweeden geweest, en heeft in Zweeden, en wel in het
Zweedsch eene verhandeling uitgegé ven over den koophan­
del der Phéniciers. Hij is nu voornémens naar Frankrijk
te gaan. De heer OBERLIN toonde ons eenen kleinen
gedenkpenning van brons , die niet grooter is dan een
Zweedsch half ore (*). Op de eene zijde ziet men het
borstbeeld van den koning KAREL XII. met eenen kring
omgéven; de koning is wél getroffen, hij heeft den ko­
ninglijken mantel om, het hoofd is ongedekt; rondom
ftaat: CAROLUS XII. D. G. Rex Suec. Op de tegenzijde
is eene pronknaald, rondom welke een laurierboom, en
wel tot in den top fpiraalvormig, opklimt. Midden op
' de pronknaald ziet men het Zweedsch wapen, drie kroo-
nen, op dewelken de blikzem uit eene half opan wolk
(•) Een Zweedsch half öre is iets kleiner dan een Holland-
&he ttuiver.
E a

Ü R E I Z E D O O R E U R O P A
neêrfchiet: rondom leest men de woorden: Non Laurl
fulmina terrent (d~), hetwelk eene zinfpéling is op het gevoelen
der oude Romeinen, dat de blikzem den laurierboom
niet treft, (men zie hier over PLINIUS en SUETO-
NIUS). In de affnijding leest men: Tot abftulit viElorias
ma ad Pultavam 27 Jun. 1709. [Zoo veele overwinningen
zijn benomen door de ééne bij Pultava, d. 27 Junij,"
1709.] Deze medaille is wél geflagen, en de letters zijn
klein en fijn. Men heeft tot héden geen gedenkpenning
van die foort gevonden. Dezelve behoort aan den heer'
OBERLIN, die hem ook in zijn Miscella Literaria, Ar gentor
ati, 1770. 4*. befchréven heeft.
Den i5 t,cn
van flagtmaand bezigtigden wij de openbaare
boekerij. Zij beftaat uit twee verzamelingen, doch zonder
dat men dezelven zamen gefmolten heeft, namelijk de
akadémifche, die omtrent 18000, en de fchöpflinfche, die
omtrent 12000 deelen bevat. Laar is ook een muféum
van SCHÖPFLIN, waarvan de heer OBERLIN een gedeelte
befchréven en in koperen plaaten afgebeeld heeft. Ook
zijn er handfchriften. De heer KOCH toonde ons dit alles.
Onder anderen zagen wij twee bladen van het pfalmboek
in folio door JOANNES FAUSTUS en PETER SCHÖFFER, in
t e
a457s Ments gedrukt. Dit is het eerfte boek, dat
met het jaartal, de plaats, en den naam des drukkers gedrukt
is. Verder toonde men ons Dictarium Teftium mag-
Tii Confilii anno Dni 1439, in twee folio deelen, gefchréyen,
waarvan het papier met eene weegfchaa! getékend of
(d) Dat is: „ de blikfem verfchrikt geenen lauër;" mida
men lautum, of lauros, leze.

E N H E T O O S T E N . (9
geftempeld is: liet is het regtsgeding van JOANNES GUTTEN-
BERG in zijne zaak rakende de drukkerij; SCHPPFLIN heeft er
een gedeelte van in zijne Ori^ines [/. Findicite] Typographica
inédegedeeld. In de Scnöpflmfche boekerij zagen wij OLAI
VERELII Index Linguce veteris Scyto -Scandica Jive Gothi'
ene, ex vetustis aevi monumentis maximam partem manufcriptis
coUeStus atque opera OLAI RUDBECK.II editus Upfa'
li* anno MDCXCI. Fol.: een ongemeen zeldzaam boek.
In hetzelfde boekdeel zijn ook verfcneiden oude gefchiedenisfea
of fa gen (fagor) bijgevoegd.
j) e n (jden van ilagtmaand zagen wij de wagtparade optrekken
van de hierliggende bezetting, op dewelke wij de
heeren ridders MÖLLERSTJERNA en ARMFELT ontmoetten.—
Daarna bezogten wij het groot koffijhuis, Café du Roi de
Suede, welks uiuiangbard eenen Zweedfehen koning (GUS­
TAAF ADOLE zegt éen) verbeeld Des namiddags
waren wij bij den heer kapitein MÜLLERSTJEKNA tenéten,
Des namid lags gi 1'gen wij op de boekerij, en bezigtigden
er verfcheiden ou heden.
Daarna leiden wij een bezoek af bij den heer GUERULER,
predikant bij de hervormde kerk. Deze is reeds wat bejaard,
en bezit veele kundigheden. De hervormden
hebben geen kerk binnen Straatsburg., maar zij ftaat een
uur (lieue) buiten de ftad. Veele kerken worden door de
Lutheraanen en Roomschkatholijken in het gemeen gebruikt.
Wanneer in een dorp zéven Roomschkathoiijke
huisgezinnen zijn, behoort, volgens eene koningiijke verordening,
het koor der kerk aan de Roomschkatholijken,
en het ander gedeelte der kerk aan de de Lutheraanen. —
De heer GUERULER verhaalde ons van den heer PFEFFEL 3
E 3

fo R E I Z E DOOR. E U R OPA
Hcsfendarmu.adften hofraad, die te Colmar woont. De»
ze man heeft in het agttiende jaar zijns ouderdoms het ge*
zigt verloren: hij is zeer geleerd en heeft een goed geheugen
; maar het zonderlitigüe is, dat hij met de vingers
door het gevoel de koleuren onderfcheid; waardoor her
gevoelen van den heer WALLIN , van zinnen , die de
plaats van anderen vervangen, (fenfus vicarii) bevestigd
word. — Hij fprak ock van des heeren ZOLLIKOFERS
moeder, die zig te St. Gall opgehouden heeft. In de
eerfte twee en twintig jaaren van haar huwlijk had zij geen
kinderen gehad, maar in het négen en veertigffe vanhaaren
ouderdom heeft zij het eerfte, en zédert in het geheel nog
twaalf kinderen, ter waereld gebrast. DeheerzoLLiKOFER.,
bankier te Sttaatsburg, is de négende van het getal. Van
het jongde kind verloste zij in haar vijf of zéven en zestigffe
jaar. Dit is iets zeer merkwaardigs; en misfebien
is het zonder voorbeeld, dat eene vrouw na het négen en
veertitrffe jaar haars ouderdoms nog dertien kinderen krijgt,
zonder dat er tweelingen onder zijn. Ook gaf hij
ons eenige berigten van den heer FLF.ISCHMAN uit Straatsburg
» geheimraad in dienst van den landgraave van HES­
SEND ARMSTAD, eenen waardigen grij: aart van twee en
tagtig jaaren, die uit CP.OZA'S kabinet te Parijs verfcheiden
kosthaare zaaken gekogt heeft. Hij is het, die HOL­
BEINS tékeningen, hetzelfde boek, dat wij bij den heer
MEcHEL zagen , die dezelven in koper graveert, aan
den prins GALLITZIN vereerd heefr. Zo heeft hij ook tien
dee' n in folio van de brieven van LODEWIJK XIV., fa
fcandfehrift , doch maar in affchnft, aan de keizerin van
Rusland tot een gefchenk gegéven. Deze vorst heeft zij-

EN HET OOSTEN» ?ï
ne brieven met veel nauwkeurigheid en juistheid, als mi-
de zeer zuiver ten aanzien der taal, gefchréven. De heep
ROSE was zijn geheimfchrijver. De porfprongiijken van
deze brieven zijn in Frankrijk niet meer voorhanden: zij
worden in de boekerij te Dresden bewaard. De graaf HOYM S
te Dresden, beeft ze van de erfgenaamen van ROSE te Pa­
rijs bekomen, in dien tusfchentijd werd er een affchrift
van gemaakt, het welk zonder de onagtzaamheid der gee-
nen,in wier bewaring zij gelteld waren , niet zou hebben
kunnen gefchieden.
Dm i7 llen
van (lagtmaandbezogten wij den heerBRUNK-,
die eene fraai je uitgaaf der Anthologie [verzameling van
Griekfche ptti tebchten] bezorgt, waaiïn verfcheiden, tot
hiertoe ongedrukte, puntdichte» voorkomen. Hij bezit
eene groote aitgezc gte boekerij, en fraaije en pragtiga
nit'gaaven; ook zijn zijne boeken zeer wél ingebonden.
Hij is rijk, een financier en ontvanger van 's konings pen­
ningen.
Daarop gingen wij bij den heer hooglceraar STÖBERJ,
een'geleerd'man, die in Engelland, Duitschlaud en Frank­
rijk gereisd heeft. Ik zag bij hem het afbeeldzel van den
overléden aartsbisfchop TROILIUS, het welk de heer UNO
VAN TROIL (*) op zijne doorreis door Straatsburg hem ge-
(*) Thans bisfchop te T inköping, en Schrijver der bekende
Reize door IJsland. Aant. v. d. H. Vertaler. [Men heeft,
met het jaar 1782, begonneu, in het maand werkje, den Néder-
lanclfchen Postrijder, van deze Reisbrieven van Dr. TJNO VAN 1 Rort,
eeneNéderduitfche vertaling te géveu, waarmede men, van tijd
rat tijd, vervolgt],
E 4 '

ya REIZE DOOR EUROPA
ffchonken heeft. De heer STÖBER heeft in 1744 eene goe­
de en vermeerderde uitgaaf van FEITHII antiquitates Ho­
merica , met aanmerkingen , in het licht gegéven; en wijl
all' de afdrukken reeds verkogt zijn , is hij voornémens,
met den eerden eenen nieuwen druk te bezorgen. Wij
hebben van hem ook eene goede uitgaaf van JUANILIUS (e)
e. z. v.
Daarna begaven wij ons bij den heer HERMAN , hoog­
leeraar der natuurlijke gefchiedenis. Deze toonde ons zijn
kabinet: hij heeft veele vogels en eenen baktand van eenen
olifant, welken men in den Rhijn gevonden heeft. Hij is
een beminnenswaardig man, en droeg mij op, den ridder
LiNNéus te groeten, aan wien hij doktor RIBBEN eenen
langen brief méde gegéven had, doch waarop bij geen ant-
woerd had bekomen. Hij denkt eene nieuwe en met aan­
merkingen uit de Italiaanfche fchrijvers en uit den heer
B/UFFON vermeerderde uitgaaf van het Spthema Natur

E N H E T O O S T E N . 73
géven zijn; gelijk ook de kaarten van den heer BUACHE ,
die de rijen der bergen en de zeeën als kommen QBasfine)
verbeelden, en in 1744 uitgekomen zijn. Ook zag ik
bij hem Herbarius Moguntie impresfus Anno MCCC.
LXXXIIL met het wapen van FAUSTUS. Dit is het eerfte
gedrukte boek in het kruidkundig vak: de kruiden zijn
in houtfnéeien afgebeeld en afgezet, doch liegt. (Zie Blackwellianum
Herbarium van den heerxPvEw, in de voorr
réde, blad G.)
Hieröp bezigtigden wij, in gezelfchap van den heer
hoogleraar SCHLÖZER,, bet archief. Het is groot en uitgeftrekt,en
behoort onder de besten, die men in Duitschlandvind,
en is nooit aan gevaar van brand onderhévig
geweest. De oiidlte handvesten .'zijn van het jaar 1129.
De heer GAMES is archivarius. Hij liet ons verfcheiden
zégels van wasch zien van den keizer RUDOLF van Habsburg;
gelijk ook den Stadsftandaart, die op eenen wagen
vóór het heir heen gevoerd word: de Italiaanen noemden
dknCarrotium.(f) Men vind hier ook alle AzActa Cameralia,
of Dosfiers, die LODEWIJK. XLV. uit Spiers liet
wegnémen. Zij beftaan uit eene verzameling van fchriften,
welken de regtsplégingen van verfcheiden Duitfche
vorflen betreffen. De landgraaf van Baden Durlach heeft
de zijnen terug gevorderd. — Vereier toond* hij ons
LUCiH Opus Genealogicum Heraldicum , 27 eleelen handfehrift
in folio. Lucn was archivarius van den graave
van RiEEAUPiERREjin het Hoogduitsch RAPI-OLTSTEIN,
(ƒ") Zie DU cm^Glosfar. voc. Car. oc 'mm,en VLR. OSRECIIT
flisf. V. de Fexills Imperii,
E 5

74 R E I Z E D O O R E U R O P A
in het Latijn RUPISPOLIS. Dit is het eenige in zijne foort»
Het wapen is met kolenren afgezet. De Duitfche domheeren
en édellieden komen dikwijls, en vragen het als
een orakel om raad, als zij hunnen adeldom willen bewijzen.
Ook zagen wij de woordenboeken van den beroemden
SCHERZ, in vijf folio deelen, gefchréven. Het eerfte
deel heeft den volgenden titel: Glosfarium linguet Francico-Theotisca,
• ex omnibus fere monumentis Theotiscis
antiquis quorum nomina fequenspagina monstrat, magno la
bore et cura colleEtum a JOHANNE GEORGIO SCHERZIO, J.
V. D. et in Acad. Arg. Prof. Publ. Ord. Onder op den
kant heeft SCHERZ met eigen hand er bijgevoegd: Hoe Glos^
farium, in duobus reliquis, quos ego P. jp. G. SCHERZ
collegi, Tomis allegare foleo nomine Glosfarii CAROJ.INI.
Dit woordenboek bevat all' de oude woorden uit de tijden
van KAREL DEN GROOTEN naar orde van het alphabet,
zelfs de fpraakkundige oplosfingen , omtrent in den fmaak
als OPIST Hebreeuwsch woordenboek, alles in één foliodeel.
De vier overige deelen, insgelijks in folio, bevatten
Glosfarium Germanicum posterioris aut medii aevi; doch
daar is g-en titel vdór. Het is jammer, dat het werk daar
ligt en niet gebruikt kan worden. Voor het overige is
dit dezelfde SCHERZ, die zo veel deelheeft aanSCHILTERS
woordenboek. De heer GAMBS verhaalde mij , dat de
heer LIDEEN (*) uir^Upfal veel uit het eerfte afgefchréven
heeft (g).
(*) Zie van hem de aanmerking op bïadz. 231 van het Iir„
Deel.
(j-) De Hoogleeraar jEREmiAfjAcosus OSSRLIN heeft, ia Julijj,

EN HET OOSTEN. 75
Van daar verzelde de heerGAMBS ons bij denheer boek­
bewaarder OBERLIN, die de fchriften van vader FABRICÏ
zeer prees.
Verder gingen wij bij den heer SCHWEIGHAUSER , adjunél
der wijsbegeerte, dien wij reeds te Parijs gekend
hadden (li).
Wij bezogten met den heer KOCH ook den baron MET-
RTCH , den zoon, die een geheel jaar in Italië met reizen
doorgebragt heeft en ridder der orden van de verdxnste
is. Hij is een waardig en aangenaam man, en bezit een
fraai en rijk kabinet van delfdoffen. Hij vertaalt tegenwoordig
de reisbefchrijving van den heer FERBF.R in het
Ft ansch, en is voornémens, dezelve met zijne eigen aanmerkingen
te vermeerderen. Onze FERBER had nooit in
béter handen kunnen komen.
Toen bezigtigden wijmet den heerscHÜFER uit Regensburg
de ontleedkamer, en wareii lange in gefprek met den
heer LOBSTEÜM, hoogleeraar der ontleed- en wondheelkunde
, dien de heer HALLER zeer hoogfehat, en die een
broeder van den magister LOBSTEIN is, dien wij insgelijks
kennen.
1779, bij een gedrukt programma, aangeboden, het Glosfari.
urn medii avi, van SCUERZIUS, te laten drukken, zullende kosten
9 gld. of 18. livres. — Ik weet niet, dat het uitgegeven is.
(h) De Heer SCHWEIGHAUSER is, uit meer dan ééne Proeve,
bekend als een geleerd taalkundige en wijsgeer. Zie 't Syntagma
diifertationum ad philof. mar. pertin, uitgegeven te ütregtj
5
777-'4 TO
> P' J
9 T
'
£3. 9 en de Biblioth, Crit. P. VI. p. 117.
2
7 2 e n a
' 'daar de Voorrede, p.78,—

7$ REIZE DOOR EUROPA
Hier zagen wij verfcheiden oudheden, als een fraai op;
jfchrift, ftandbeelden, glazen, medaillen, festerciën, qui»
nariën en dergelijken. Ook werden ons twee kleine ahtiei
ke ftukken hout getoond, die men gebruikt had, om de
groote fteenen van eenen Roomfchen muur aan den berg
Od,il,dieeen gedeelte van het Wasgaufche (Vogefisch) gebergte
uitmaakt, zamentevoegen. Zij liggen in eenen
koker, op welken de heer scHÖFLIN het opfchrift: Subfcttdes
vel Securiculee'tn muro Odiliano repertce, gefchréven
heeft. Derzelver geftalte is deze | "] • z{j
zijn ondertusfchenaan de beide einden een weing breeder,
dan in het midden, en omtrent een voet lang. Men noemt
dezelven,in het Neêrduitsch , zwaluwenftaerten.— Verder
zagen wij eene houten mumie, de:gelijken de Egiptenaars
op hunne feesten gebruikten: zij lieten dezelven
voor zig dansfen, ten einde zig te herinneren , dat
zij zig te eenigen tijde in een dergelijk houten werktuig
zouden moeten laten in'Juiten. (Zie HF.RODOTUS II. Boek,
78. kap.). Mijne aandagt vestigde ik egter voornaamlijk
op de handfchriften. Er zijn hier eenige Hebreeuwfchen ,
maar geen één Peutateuchus; ook verfcheiden Latijnfche,
doch geen Griekfche, euangeliën voorhanden. Ik bezag
THEOPHYLACTI , Bulgarice Episcopi, in duodecim Prophetas
Commentarius; eenen Griekfchen Codex in folio formaat,
dien men tot héden nog niet heeft uitgegéven. .
Het merkwaardigst handfehrift is ondertusfehen een dik
deel in folio, op Turkscb,maar niet, gelijk de heer OBER­
LIN meende, op papier van katoenen llof vervaardigd,gefchréven.
Het is doorgaans Grieksch, en bevat 1). Eu-.
CUDIS Elemetita cunt commentario THEONIS: detweed^

E N H E T O O S T E N . Ï7
:n derde definitiën zijn niet van elkander afgezonderd^
maar de overigendoor eene lijn, metrooden inkt getrok»
ken, onderfcheiden, hoewel niet genommerd; 2)Ï4 ,,kAes,
«
ro si's sweJisieV dvxcpisayitw; 3) nf«9s«>ji« roii T» tvKXrJx itSt-
juisrüii «3-» i\ea-t$v. 4) EUCLIDIS Optica; 5)
DAMIANI LARISSAEI HELIODORI Hypothefes optica; 6) Eu-
CLIDIS Catoptrica; 7) APOLLONII Pergaei Conica; 8) SERE-
KI Tratlatus de feclione coni; 9) SERENI TraSatus ie feetione
cylindri; 10) TIIEODOSII Spharica; n) AUTOLYcvs
de Sphara mobili; 12) Evchmis phaenomena; 13)
THEODOSIUS dehabitationibus; 14) THEODOSIUS

?8 REIZE DOOR E U R O P A
pauslijken ftoel beklom; gelijk ook twee hoofden van ROOIGi'che
kiijgsknegten: zij hebben alle drie een merkwaardig
gelaat; verder, tékeningen van TITIAAN en fchilderijen
van ZUCCAEO. Het is ook de heer FLEISCHMAN , die bezitter
is geweest van HOLBEINS tékeningen: hij vereerde
dezelven aan den prins GALLITZIN , en thans zijn zij, gehjk
ik boven gemeld heb, bij den heer VAN MECHEL, bij
wien wij ze ook gezien hebben. Hij had ze voor eenen
hoogen prijs uit de verzameling van cieozA op de verkoping
gekogt: de toenmalige Zweedfche gezant te Parijs „
graaf TESSIN, joeg'dezelven zo hoog tégen hem op. De
graaf zeide jégens hem: apparemment, Monfieur, vous
êies de ce pays la? [Gij zijt, waarfchijnlijk, uit dat land,
mijnheer?] De andere antwoordde: non, mais je con-
•nois les merites de HOLBEIN [neen, maar ik ken HOLBEINS
verdiensten]. Hij wilde niet zeggen, hoe veel hij er voor
betaald had. Hij bezit ook eene groote en tévens uitgelézen
boekerij. De oude fchrijvers hebben, éven als de lasteren,
er hunne bijzondere plaats, om alle twist tusfehen
hen voortekomen. Hij is eertijds ook in het bezit geweest
van tien gefchréven foüodeelen, welken affchriften bevatten
van brieven van LODEWIJK XIV. Maar hij heeft ze der
keizerin van Rusland ten gefchenk gegéven, die ze gunstig
ontvangen, en hem alle de gouden gedenkpenningen,
gedurentle haare regéring geflagen, tot een tégengefchenk
gezonden heeft. De heer FLEISCILMAN had de brieven beteerst
bij tien gezant des landgraaven van Darmftad,te Pa«
lijs, den heer BÖHMEU, gezien. Deze had ook heimlijk
voor zig zeiven een affenrift daarvan genomen, toen hij
ze voor den graave HOVM, koninglijken Poolfchen gezant

EN HET OOSTEN. 79
te Parijs, die deze brieven van den heer TORTAIL , eerden
prelident van het parlement, en fchoonzoon van den heer
ROSE, fekretaris van LODEWJJK. xiv., bekomen had, had
Jaren affchrijven. De beer FLF.ISCHMAN had toen een uittrekzel
uit deze merkwaardige brieven gemaakt; en naderhand,
toen de heer BÖHMER ftierf, fchreef hij mar Parijs,
en kreeg alle tien de bovengemelde deelen tot eengefchenk.
Men plagt tot een fpreekwoord te zeggen, dat LODRWIJK
de xtv. nooit béter Sprak, dan wanneer ROSE voor zeide,
en nooit béter fchreef, dan wanneer ROSE de pen voerde.
Men moet ook bekennen, dat deze brieven ten aanzien
van dén fchrijflTijl meesterltukken zijn. Men vind onder
dezelven zeer fraaijën van den koning aan de koningin
CHBISTINA en andere hooge perloonen. De graaf van
HOYM was, terwijl hij zig te Parijs ophield, bij de erven
Van den heer PORTAIL agter deze brieven gekomen, en
hij plagt ze in de zijnen, die hij aan den koning AUGUS­
TUS van Polen fchreef, natevolgen. De koning befpeurde
annflxmds eene groote verandering in den fchr.jfilijl van
zijnen gezant, en vraagde hem naderhand eens te Dresden,
hoe hij zulke fraaije brieven had kunnen fchrijven. De
graaf zag zig genoodzaakt, zijae geleerde dieverij te bekennen
, en liet er te Parijs een fraai affchrift van maken, en,
met des konings wapen vóór aan, pragtig inbinden: op
d;ze wijze kwamen zij naar Dresden en werden den koning
ge r
chonken. Midicrwijl dat men ze vcor den graave
affchreef, werd er eene andere, hoewel minder fraaije,
kopij van genomen; en deze laatfte is het, die de heer
FI.EISCIIMAN bekomen heeft. De graaf HOYM had den heer
BÖHMER opgedragen, dat affchrift te maken, en hij fchreef

ftd R È I £ E DOOR EUROPA
tévens een exemplaar voor zig zeiven af, hetwelk hetzelfde
is, dat de heer FLEISCHMAN aan de keizerin van
' Rus'and vereerd heeft. Men heeft ook gedrukte brieven,
in oktavo, van LODEWIJK XIV. , maar dezen zijn van geen
belang en ook niet behoorlijk uitgezogt. Deze groote
verzameling, welker gefchiédenis ik nu zo uitvoerig befchréven
heb, verdient gewislijk meer opmerkzaamheid.
Meii meent, dat de opftellen of ontwerpen der brieven
zeiven, of bet oorfpronglijke van deii heer ROSE, waarin
de koning dikwijls ïffet eigen hand iets gefchréven heeft,
insgelijks voor eigen rékening van den graave HOYM naar
Dresden gezonden zijn. Het lotgeval, dat deze graaf ten
laatften gehad heeft, is bekend: hij viel naderhand in on-
•genade,\verd in verzékering genomen, en verhong zig
zeiven in de gevangnis.
Dempen van flagtmaand bezigtigden wij de ontleedkaftier,
en bezogten verfcheiden geleerde mannen, de hee^
ren BEYER , BRACKENHOFER, hoogleeraar der wiskunde ,
en den heer ROCH, hoogleeraar en boekbewaarder. Deze
deed ons het vermaak, van ons een zeer fraai gefchréven
ftuk uit het léven van SCHÖPFI.IN, hetwelk hij voornémens
is, in het Fransch en Hoogduitsch uittegéven, in
het Hoogduitsch voortelézen. De heer KOCH heeft eene
reis in Italië gedaan.
Wij gingen ook bij den heer SPIELMAN , en namen deszelfs
verzameling van delfftoften, als méde den kruidtuin
in oogenfchijn. Deze laatfte is in goeden ftaat, bevat
omtrent drieduizend gewasfen, en is één der grootften,
die wij gezien hebben, zelfs die te Bologne en Turin met
Uitgezonderd. De heer SPIELMAN neemt zijne wétenfchap
" zeer

EN HET OOSTEN. *t
zeer ijverig ter harte, en wijd den tuin alle zijne zorg;
Den 2o ften
van flagtmaani beklommen wij den toren det
domkerk. Op den bovenften omgang zijn in de fl eenen
veele 'naamen getékend: VOLTAIRE Haat er ook. Men
ziet er ook het volgend opfchrift betreffende de aardbéving
van 1728: Terra MotuS, quo die III. menf. Aug. Anno
MDCCXXV1I1. fummum templum cum Civitaie nee non
vicinis longe lateqtle provinciis concusfum fuit, maxima vt
fiupendum* ad modum aqaas in dimidiam viri ftaturam e-
veëtas, ex hoe receptaculo in fubjeBam aream oclodecim
lifque pedes ejecit. Men heeft hier méde willen aanduiden,
dat het water uit den waterbak3 die hier, naast het op-»
fchrift, Haat, om in geval van brand of bij onweedcr t-2
kunnen dienen, overgevloeid is; maarmenheeftin dit onge­
rijmd opfchrift vergéten aantemerkcn,dat,onaangezien de
geweldige fchudding, de kerk niet in het minfte befehadigd
Werd. Voor de aartigheid zal ik évenwei ook melden,
dat wij hier boven eenen koperen blaashoorn zagen, op den­
welken alle nagten tweemaal, te 8 en te 12 uur, aan de
vier hoeken, geblazen word. Op die wijze blaast men
beftendig de fchandeder Jooden uit, die, in het jaar 1349,
doormiddel van eeo téken op zulk eenen hoorn gegéven,'
op hetwelk de vijand op de fiad aantrekken en dezelve aan­
vallen zou, de Had Straatsburg aan denzelven wilden ver­
raden; zij vergiftigden toen tévens de waterputten, doch
hunne verraderfche ontwerpen werden in tijds ontdekt,
en zij zeiven ter Had uitgejaagd; een groot gedeelte van
hun werd lévende verbrand. Tégenwoordig mag geen
Jood in de Had wonen, maar zij hebben hun verblijf in
de omliggende dorpen nabij de ftad, en elke Jood, die de
V. DEEL, F

82 R E I Z E D O O R E U R O P A
poort inkomt, betaalt eenen kleinen daler, of drie livresi
éven als een beest, dat ter markt gebragt word. Zédert
eenige jaaren heeft een Jood deze fchatting gepagt, waarvoor
hij den koning jaarlijks eene zékere fom betaalt. .
De torenwagters zijn Lutherfchen, fchoon de kerk zelve
aan de Roomschkatholijken behoort. De groote kerkdeur
is van geel koper, met zeer verhéven werk. De os, welke
fleenen tot den bouw der kerk aangebragt heeft, geniet
ook de eer méde onder de beeldnisfen aldaar geplaatst te
zijn.
Hierop maakten wij onze opwagting bij mevrouw de
graavin LEWENHAUPT , eene zeer beminnenswaardige dame.
Zij fpreekt Zweedsch, fchoon zij nooit in Zweeden
geweest is. Insgelijks maakten wij kennis met haaren
zoon, die kapitein is, zig een jaar lang in Zweeden opgehouden
heeft, en tamelijk wél Zweedsch fpreekt.
Verder gingen wij met den heer LOBSTEIN naar de boekerij
van het johanniterkollégie (Ja Bihliotheque de Saint
Jean, de fondre de Malthe). De daarzijnde boeken zijn
oud; zij behoren meestallen tot de eerde uitgaaven. De
lijst derzelven is onder den volgenden titel gedrukt: Armamentarium
Catholicum perantiquee et pretiofcfimts Biblio-
thecee SanEti JOHANNIS Hierofolymitani a Libris
ah Anno Christi 1463 ad 1522, quo LUTHEIU Novum
Teftamentumprodiit; opera JOANNIS NICOLAI WEISLINGER,
Argento, rati, 1749. in folio, 824 bladzijden. Dit is
wel eene beöordélende, doch'zonder beöordéling opgellelde
naamlijst: want de aangehaalde plaatzen uit LUTHER
zijn uit den zamenhang en het verband gerukt,- en op
deze voortreflijkeengefchikte wijze tragt men te bewijzen,

EN HET OOSTEN. 8j
dat zijne leer, volgens zijne eigen bekendnis, vatt dert
duivel is» In deze verzameling vind men ook eene aanzienlijke
ménigte, omtrent zes honderd, Latijnfche hand»
fchriften van den bijbel, van de kerkvaders en dergelijken»
De lijst derzelven is insgelijks gedrukt, doch beltaat alleen
in eene lijst der titels, zonder eenige letterkundige
berigten. De titel is als volgt: Catalogus Codicum Ma*
tiuscriptorum in Bibliotheca Sacri Ordinis Hierofolymitaui
Argentorati asfervatorum , confe&us a JOH\NNE JAOOBO
WITTER, , Profesfore Philofopho, Canonko Thomano, Argentorati,
in folio, 50 bladzijden, 1746.
Den ai ften
vau (lagtmaand bezigtigden wij de St. Thcmaskerk.
Hier vind men de graflchriften van verfcheiden
geleerde mannen, die er begraven zijn, als: SEBASIIAAW
SCHMIDT, LEDERLIN, van den grooten Oosterfchen taal­
kundigen SCHEUZ, BöKLER,enden beroemden SCHÖPFLIN.
Zijn graffchrift is het nieuwfte , en eerst voor eeniaen tijd
hier geplaatst. Het is op linnen gefchilderd, en verbeeld
zijn borstbeeld op een vaas, met het onderfchrift: JOHAN­
NI DANiéLi SCHÖPFLINO , ex decreto Procerum heic lepulto,
SOPiHA ELISABETHA Soror et Haeres F. C. Obiit VIL Aug.
1771. aetatis LXXFI. Menf. XI.
Van daar gingen wij op de groote "paradeplaats, en
woonden de parade bij: hier zagen wij ook de Korlikaanfche
ruiterij, welker paerden wel klein, doch vlug en
fraai zijn, gelijk ook het Korfikaansch bataillon voetvolk.
De foldaaten dragen mantels, die op den rug opgerold
zijn: dit ftaat zeer fraai en is eene uitvin üng van den
graave van SAXEN. Wij ontmoetten hier verfcheiden Franfche
foldaaten, die ridders van de zwaerdörden zijn: zij
F 2

9% R E I Z E D O O R E U R O P A
dragen op de linke zijde der borst eene fier van rood laken
, op dewelke twee dégens kruiswijze geplaatst zijn.
Dit eertéken krijgen alle foldaaten, die vier en twintig
jaaren gediend hebben: het word met eene zékere plegtigheid
gegéven. De officiers fpréken op de parade of bij de
monftering openlijk tot hunnen lof, némen hen méde in
hunne rijtuigen en de opperbevelhebber nodigt hen aan
zijne tafel ten éten. Het is ongemeen aandoenlijk, de
foldaaten bij deze gelégenheid te zien, en hoe groote
waarde zij op deze, hun wédervarende, eer (tellen; zij
weenden uit dankbaarheid. Deze voortreflijke uitvinding
is afkomftig van den krijgsminister MONTEYNAKD. Het
is zeer billijk, de foldaaten aan de eer der officieren te laten
deel némen, daar zij aan hunne moeilijkheden en ongemakken
op zulk eene merklijke wijze moeten deel némen.
Na dat wij de vaerdige makkers van Mars een' tijd lang
met vergenoegen befchouwd hadden, zogten wij Minervas
geleerde zoonen wéder op. Wij gingen bij den heer
WEBER, vervolgens bij den heer hoogleeraar MULLER, en
eindelijk bij den heer doktor REUCHLIN, oiidften der univerfiteit.
Hij ftamt af van den beroemden Oosterfchen CAP-
NIO of REUCHLIN, is een zeer vriendelijk man, en bevind
zig in eenen vier en tagttigjaarigen ouderdom zeer
wél: zijn lévensrégel béftaat daarin, dat hij veel water
drinkt en veel gebruik van lichaams bewégingen maakt.
Den aaften van flagtmaand bezogten wij den heer LO­
RENZ, den ouden, hoogleeraar der gefchiedkunde, die
ons zijne gefchiedkundige tafelen vereerde.
Wij bezogten ook den jongen heer LORENZ , die open»

E N H E T O O S T E N . 15
baar leeraar der godgeleerdheid is. Hij gaf ons zijne verhandeling,
waarin hij naar aanleiding der plaats Rum. xi.
a 5. de bekéring der Jooden, welke men voor het einde ckr
waereld verwagt, meent bewézen te hebben.
Des middags waren wij ten éten bij de graavin LEWEN-
HAUPT , en maakten bij die gelégenheid kennis met den
baron CRONHJELM, overften en ridder der Lodewijks orden
, die tot den Roomschkatholijken godsdienst overgegaan
en een oud man is, doch de Zweedfche taal niet
vergéten heeft. Ook leerden wij den heer BALTHA-
SAR uit Pommeren kennen: hij is overfte bij de dragonders
en ridder van de Zweedfche zwaerdörden, gelijk ook
van de Franfche orden voor de verdienfte.
Des namiddags bezogten wij den heer raad BRUNK , die
vlijtig in de Griekfche letterkunde arbeid. Hij heef ook
reeds AnahEta veterum Poetarum Gmcorum, in oktavo,
laten drukken: een werk, dat uit drie deelen zal beftaan.
Den a3 ften
van flagtmaand waren wij bij den heer van
BEIJER ten éten. Deze heeft den heer ROUSSEAU, toen
hij te Straatsburg was, zeer wél gekend. In dien rJjd
heeft de heer RASUMOWSKI, Hetman der Kofakken, zig
hier ook opgehouden, en door den heer BEIJER den heer
ROUSSEAU laten voorQaan, om naar de Ukraine te reizen,
en daar in rust op een Hot te wonen, alwaar hij alle mogelijk
gemak zou hebben, kon fchrijven wat hij wilde, en
daarenboven eene eigen boekdrukkerij zou bezitten e. z. v.
Maar de heer ROUSSEAU gaf hem tot antwoord: Je crains
de mourir defroid avant d'y arriver [ik vrees, dat ik zou
dood vriezen voor dat ik er kwam]. ROUSSEAU heef*
hier beftendig de opera en de komédie bezogt.
F 3

96 REIZE DOOR EUROPA
Des namiddags waren wij bij mevrouw de graavin HA-
MILTON. Haar overléden gemaal is veldmaarfehalk geweest,
en Pvoomschkatholijk geworden; doch zij heeft niet kunnen
overreed worden, om haaren godsdienst te verlaten,
Zij is eene verftandige en innémende dame, eene geboren
XEWENHAUPT, tante van vaders zijde der graavin LEWEN-
HAUPT.
Wij fléten den avond bij den heer hoogleeraar KOCH,
eenen zogeleerden als aangenaamcnman, die ons verfcheiden
open brieven en bullen toonde, welken de overléden
heer SCHÖPFLIN bekomen had, onder anderen eenen van
den czaar IWAN in Rusland, welke naderhand wel terug
geëischt, doch door SCHÖPFLIN niet terug gegéven is. Ik
zag ook drie brieven van den heer ARKENHOLTZ van het
jaar 1737, waarin hij SCHÖPFLIN verzoekt, om de Skyt,
tifche (*) hoogleeraarsplaats te Upfal, door den heer HER-
MANSSON toen opengelaten, aanzoek te doen.
Den 24«en v a n flagtmaand bezigtigden wij het fiadsgasthuis.
In hetzelve zijn omtrent zeshonderd zieken, zo
Roomschkatholijken als Protestanten. De eerften zijn in
de benédenfte, de anderen in de bovenfte verdieping gehuisvest.
Hierop bezogten wij den heer kapitein MÖLLERSTJERNA,
én den heer majoor ARMFELT.
Den 25«en v a n flagtmaand namen wij het fladsarchief ia
C) Dit is een hoogleeraarsampt der welfprékendheid en ftaat-
kunde, door den rijksraad SKYTTE, in 1Ö25, geftigt en met in­
komsten voorzien. De kanfelaarijraad IRHE heeft deze plaats bokleed.
Aanm. van den Uitgtyer,

E N H E T O O S T E N .
oogenfchijn. Hier vond ik in de kronijken verre-heiden
merkwaardige omdandigheden, die Zweeden en de krijgstogten
van GUSTAAF AOOLF betreffen; onder anderen de
volgenden: de koning zondeenen gezant, MARK RECK-
XINGER genoemd, eenen Augsburger, naar Straatsburg,
die den 15^ Van wijnmaand aankwam, naderhand eenen
anderen, JOHANNES NICODEMI, den 7^ van bloeimaanl
fwja. OXENSTJERNA had eenen brief gefchréven,
die" den 19*» van flagtmaand te Straatsburg kwam, en
den droevigen dood des konings meldde, met bijvoeging,
dat de Zweeden niet te min voornémens waren, den oorlog
voordtezetten. Hier word ook eene verzameling
der eerfte nieuwstijdingen bewaard, die, in Europa, en
wel onder den titel NouveUes ordinaire* de divers endroits,
uitgekomen zijn. De eerfte, die hier gevonden word, is
aan het hoofd getékend: Parijs den 19*» December 1631,
en met getallen op den kant, 1, * , e.z. v. De prefldent
HENAULT beweert, dat de eerfte tijdingen door RENAU-
DOT, te Parijs, uitgegéven zijn.
Des namiddags gingen wij op de openbaare boekerij.
In eene kleine kas van den overléden SCHÖPFLIN zagen wij
een zilveren muntduk van den Rusfifchen czaar IWAN , van
het jaar 1741, dat zeer raar is, wijl al de gedenluékens
van dezen ongelukkigen prins er op gebragt zijn Ik
(telde mijne lijst op van aÜ' de fchriften van SCHÖPFLIN.
Hieröp begaven wij ons, in gezelfchap van den heer
OBERLIN, naar de boekerij van het kweekfchool des aartsbisdoms
(la bibliotheque du Seminaire de f Archevêché^
Men is thans bézig, met dezelve in orde te brengen: zy
heeft eertijds onder het opzigt der Jefuiten gedaan. Het
F 4

SI R E I Z E D O O R E U R O P A
eenige, riat ik er voor het tegenwoordige van kan zeggen,
is, dat het vertrek zeer fraai is.
Y^an hier gingen wij bij den heer SILBERMAN , die orgelmaker
en een groot kenner van de gefchiedenis der ftad
Straatsburg is. Hij heeft verfcheiden tékeningen van de
ftad laten maken, naarderzelver toeftand op onderfcheideu
tijden, en naar derzelver trapswijze uitlegging. Ook heeft
hij de geheele gefchiedenis der ftad, uit gefchréven handvesten
en papieren getrokken, opgefteld. Daar zijn verfcheiden
afichriften onder van JOHANNES WALTHKRS hand,
fchriften, waarin veel voorkomt, dat onzen GUSTAAF A-
POLF betreft. Dit ganfche werk is tot dus verre eeniglijk
in handfehrift voorhanden, en beftaat uit niet minder,
dan tien dikke folianten, die de heer SÏLBF.'UMAN allen met
eigen hand gefchréven heeft. Ik ftpnd verbaasd, te zien,
hoe een kunstenaar, wiens hoofdbézigheid het orgelmaken
js, zo veel heeft kunnen fchrijven; en nog zonderlinger
is het, hoe hij lust daartoe gekregen heeft, wijl hij geenzins
een geleerde is. Hij is voon émens, de Straatsburgfche
gefchiedenis, in vierentwintig hoofddeelen verdeeld,
uittegéven, en toonde mij zijn geheel plan. Hij heeft
ook den pletten grond van Straatsburg, al deszelfs ftraaten,
kerken e. z. v. in houtfnéde, als ook eene verzameling
vat» alle Straatsburgfche muntfpéciën: een kabinet,
dat volftrekt het eenigfte in zijne foort i s. Daar benéven
bezit hij 0 6k de afdrukken van 0 de gouden gedenkpenningen
, die de heer SCHÖPFLIN van verfcheiden regérende
heeren bekomen had, doch welken na zijnen dood door
zijne zuster op eene zeer onverllandige wijzé aan de goudfméden
verkogr werden, en van welker voormalig daar.

E N H E T O O S T E N . Bfi
wézen men nu niet eens iets zou wéten, indien de heer
SILBERMAN er thans de afdrukken in gips niet van bezat.
Verder heeft deze weetgierige verzamelaar verfcheiden uitheemfche
mtmtfttikken en gedenkpenningen, ook Zweedfche
van GUSTAAF ADOLF , van KAREL den elfden, en KA­
REL den twaalfden. Niet minder vind men bij hem handfchriften
op pergament, die fraai zijn, doch in het geheel
niets van belang behelzen. Het allerfijnfte pergament (veliri)
is van Iéder van ongeboren kalven gemaakt, dat men
naderhand bereid heeft: deze kunst heeft hij van den overléden
SCHÖPFLIN geleerd. Wij zagen bij hem een handfehrift
van LEONARD BALDNER van het jaar 1766, hetwelk
tékeningen van zeevogels, visfehen, viervoetige dieren,
gekorvenen en wormen, die in het water en de overige
oorden omftreeks Straatsburg gevonden worden, bevat.
Het boek is in het Hoogduitsch gefchréven, en de fchrijver
heeft er twintig jaaren aan gearbeid. Om het andere
blad vind men eene wélafgezette tékening , waarvan het
volgende telkens de verklaring in het Hoogduitsch geeft. —
Ik moet hier ook niet vergéten, dat de hrer SILBERMAN
eenen jonger broeder heeft, die een klavier of fortepiano
met een voetklawier uitgevonden heeft. Hij fpeeldeopdit
ipeeltuig, doch zonder voetklawier.
Wij bragten den avond bij den heer boekbewaarder OBER­
LIN door, bij wien ik verfcheiden gedenkmunten op GUS­
TAAF ADOLF zag.
Den 2ó fteu
van flagtmaand waren wij bij den heer SCHE-
RER , hoogleeraar der Oosterfche taaien, die ons zeer wél,
ontvong, niettégenftaande dat hij onpaslijk was. Hij is
aen fchoonzoon van den overléden hoogleeraar LEDERLIN.,
. F 5

90 REIZE DOOR EUROPA
wiens handfchriften hij ook bezit. Onder anderen toonde
hij mij JOHANNIS HENRICI LEDERLINI, Profesforis Argen*
toratenfis Verjio Latino Alcorani. Ik onderzogt dit groot
handfehrift: het is in kwarto fonnaat. De geheele koran
is daarin in het Latijn vertaald, zo dat de ééne helft der
zijden deArabifche woorden met derzelver wortelen e.z.v.
bevat. Deze overzetting kwam mij duidelijker voor, dan
die van MARACCIUS,. De heer LEDERLIN heeft eenen ge­
boren Arabier uit Damaskus, KAREL DADICHI genoemd,
die in 1717 herwaard gekomen was, en twee jaaren bij
den heer LEDERLIN gewoond heeft, tot hulp gehad. Na­
derhand is hij naar Londen gegaan, en daar vertaler der
Oosterfche taaien geworden. De heer SCHERER denkt
den gemelden koran binnen kort uittegéven. lk zag
bij hem ook Exercitia pietatis religionis Mahammedanicas
door ACHMED, MOIIAMMEDS zoon, SAIDS zoon, uit het
Arabisch zeer wél in het Latijn vertaald. Dit boek is
nuttig, om de godsdienstige gebruiken, het baden, de
maaten en gewigten e. z. v. der Mohammedaanen te léren
kennen. Het Arabisch handfehrift is op de univerfiteits-
boekerij. Verder vond ik bij hem THEONIS Sophiftat
Progymnasmata, naar een handfehrift, dat te Parijs ge­
vonden word, afgefchréven en met een ander in de Bod-
Jeyfche boekerij vergeléken. FABRICTUS handelt er van in
zijne Bibliotheca Graca, Lib. iv. Part. u.pag. 451- LE­
DERLIN was willens, het uittegéven, en de heer SCHE­
RER heeft thans hetzelfde voornémen ; maar het is te vré-
zen, dat het bezwaarlijk zal gefchieden, wijl hij reeds ta­
melijk bejaard is Wij leerden ook des heeren SCHE-
jERSzoon kennen, die verfcheiden jaaren in Rusland,

E N H E T O O S T E N . 91
als ook in Zweeden geweest is: in Zweeden zijnde, had
hij te Gripshoim de gunst genoten, met den koning te
fpréken?hij prees onzen monarch, en zijne gefpraakzaam-
heid jégens elk, ten hooglten. In Upfal had hij de l.ee-
re IHRE en LiNNéus léren kennen; en was ook lid gewor­
den van de koninglijke maatfchappij der wétenfchappen
aldaar.
Den s>7 fteu
van flagtmaand bezigtigden wij het aarts-
bisfchoplijk paleis, dat fraai, en in het jaar 1741, door
den kardinaal ROHAN , oom van den tégenwoordigen aarts-
bisfchop, gebouwd is.
Daarop begaven wij ons naar de boekerij van het kweek-
fchool, die zeer groot is. De heer abt LOUIS is boekbe­
waarder. Hij toonde ons de handfchriften. Onder ande­
ren zag ik: Nota SENEOIE, dus luid de titel: een hand­
fehrift op pergament in kwarto. Ik heb juist een derge­
lijk te voren te Geneve gezien. Ik vergeleek het hier en
daar met CAlphabete Tiron'ten de Dom CARPENTIER, Be­
nedict in , d Paris, 1747.111 folio , en bevond , dat het met
dit volkomen overeen kwam. VIROILIUS in folio,
een handfehrift op pergament, van de tiende eeuw.
Pontificalis Ordinis liber, insgelijks op pergament, in zeer
groot folio, met fraaije prenten in miniatuur. Den
bekenden Latijnfchen bijbel zonder jaartal en plaats. Van
dezen bijbel heb ik reeds te voren bij Zurich gewag ge­
maakt: en welke gillingen de heer HAAS ten aanzien der
foort van druk maakt, is onder den 5* 11
van flagtmaand
aangehaald. Den FinmTchen bijbel van het jaar 1642,
die aan de koningin CHRISTINA is opgedragen. Het was
ons eene aangenaauie. verrasfehing, denzelven hier aante»

oa R E I Z E D O O R E U R O P A
treffen. ~— Eenen Hoogduitfchen bijbel, zonder jaartal
en plaats , in twee folio.ieelen. Deze is de oudfte van alle
gedrukte Hoogduitfche bijbels. Den Ijslandfchen
hjbel, onder den volgenden titel: Biblia, thad er ollheil'óg
Ritning ,utlögd a Norraenu, med Formalum D. MAR­
TINI LUTHERI, prent ad ad nijo a Hoolum, 1664, in folio.
Biblia Mal'abari'ca,gedrukt te Trankebar,i7i4,
in kwarto, twee deelen. D eze Malabaarfche overzetting
is van twee Lutherfche zendelingen, BARTIIOLOMEUS ZIE-
GENBALG, en JOHANNES ERNST GRÜNDLER. Het
nieuwe testament D. MART. LUTHER MDXXX. in klein
folio, op fijn pergament. Deze uitgaaf is ongemeen raar,
heeft eeBen fchoonen druk, en fraaije houtfnéden. Dezelve
is te Augpur (zo ftaat op het einde) gedrukt.
Van de boekerij gingen wij bij den boekbewaarder, den
heer abt LOUIS, die zelf eenen fchoonen voorraad van boeken
van omtrent 6000 boekdeelen bezit. Onder dezelven
zag ik den Dekenden Tewrdank op pergament in folio met
houten plaaten, die zo wel ten aanzien der tékening, als
der fijne fnéde, zeer fraai zijn. Dit werk, gelijk men
weet, is een gedicht op den keizer MAXIMILIAAN I., die
op de jagt op eenen berg in Tyrol verdwaalde, zo dat
men genoodzaakt was, ftellaadjen te maken, om er hem
af te helpen. De maker is MELCHIOR PFINZING, proost
te Nurenberg (£). Het geheele boek ziet er uit, als of
het in koper was gegraveerd: zo fraai is het. . De
heer LOUIS bezit ook les Antiguit és de Rome. in koper a
een werk van den heer BIANCHINI.
(k) Zie SAXII Onemaft. Liter. P. III, p. po^

E N H E T O O S T E N . 93
Hierop bezogten wij het fiadsarchief, daar wij wéder
verfcheiden ftukken in oogenfchijn namen, die voor Zweeden
van gewigt, en door GUSTAAF ADOLF, AXEL OXEN-
STJERNA, GUSTAAF HORN, den paltsgraaveJOHANNESKA-
ZIMIR, en anderen, eigenhandig ondertekendzhn.
Wij bragten den avond bij den heer hoogleeraar KOCH
door, aiwaar ook de heer hoogleeraar SCHLÖZER kwam.
De heer KOCH toonde ons een boek, dat ongemeen zeld,
zaam is #, en de onlusten in de Néderlanden betreft. Het
is in Kwarto, behoort tot de Schöpflinfche boekerij, en
heeft geen titelblad, geen jaartal, noch plaats,waar het
gedrukt is. Alleenlijk op het einde van de laatfte of 942»°
bladzijde ftaat, dat dit boek in het jaar 1765 gefchréven
is. Het begint met den inhoud der ftoffe. Op de eerfte
bladzijde heeft de heer SCHÖPFLIN aangemerkt, dat de
heer VAN DER VYNCKT , lid van den raad van Vlaanderen,
, —, de fchnjver is. Dit is eene tamelijk onpartijdige
gefchiedenis, en daarbij ongemeen merkwaardig,
wijl dezelve uit archieven gefchept is. De graaf COBEN-
ZEL , gevolmagtigde minister der keizerin koningin in de
Néderlanden, heeft er niet meer dan zes exemplaaren,
allen zonder titel, van laten drukken, en één exemplaar
daarvan, in het jaar 1768,te Brusfel, aan den heer SCHÖPF­
LIN vereerd. Er komen verfcheiden ftukken in voor,
betreffende de Zweedfche gefchiedenis , met opzigt tot
GUSTAAF ADOLF , AXEL OXENSTJERNA , deil WeStfaalfcheil
vréde, en de koningin CHRISTINA. Het is vol anekdo­
ten Bij den heer KOCH zagen wij ook Longutruana,
door den heer SCHÖPFLIN zeiven gefchréven, en veel ver­
fchiliende van die, welken te Parijs gedrukt ziju, gelijk ook

«34 REIZE DOOR EÜROPA
Schopfliniana, in kwarto, naar de orde Van het alphabetJ
bij het artikel Aurora borealis bemerkte ik, dat IDACIUS
reeds in het jaar 450 van dit verfehijnzel gefproken heeft.
Den 28 ften
van flagtmaand bezogten wij verfcheiden officieren
van onze landgenooten; krégen ook bezoeken vatt
eenigen derzelven, als van den heer majoor ARMFELT , en
den heer kapitein TOLL , die onlangs van Parijs hier gekomen
is, en voorheen te Weenen was geweest; hij is een
nabeftaande van den daarzijnden Zweecifchen gezant, graa-
ve BARCK. Des namiddags waren wij bij den heer
kapitein PONTELIN, dien wij te voren te Compiegne en te
Parijs gekend hadden; vervolgens bij den baron SINCLAIR,
komnrndant van het regiment Royal Suedois, die eene
verhandeling fur le Militaire gefchréven heeft.
: Den 391e» van flagtmaand bragten wij tot den middag
op het archief door. Des namiddags gingen wij bij de
graavin LEWENHAUPT. Daarna maakten wij onze opwag.
ting bij den vorst HOHENZOLLERN, eenen onafhanglijkeii
rijksgraave: hij is een bevallig heer.
Des avonds waren wij bij den heer OBERLIN, daar wij
een groot gezelfchap van boogleeraars, en andere geleerden
aantroffen. Zij lazen geleerde tijdingen, en deelden
elkander berigten van de nieuwfte boeken méde, e. z. v.
Toen zij vertrokken waren, las de heer OBERLIN ons zijne
Latijnfche verhandeling voor, over de Communicatiekamalen
[van gemeenfchap] in Zweeden. Ik leende hem
TUNELDS aardrijksbefchrijving, ten einde hij volgens dezelve
eenige kleine misflagen in zijn gefchrift zou kunnen
verbéteren..
Den |fl*u van wintermaand bezogten wij op nieuw de

E N H E T O O S T E N . 95
boekerij van het Johanniterkollégie. De heer abt KNEPF-
LER toonde ons verfcheiden zeldzaame boeken, als: Speculant
Humane Salvationis in folio. Eenen Latijn-
fchen bijbel zonder jaartal, I. deel in folio. Van buiten
op het zijfchild van den band is een blad papier geplakt,
op het welk een zinnebeeldig huis névens verfcheiden karakters,
die de naamen der Christlijke deugden bevatten,
in houtfnéde gedrukt is. Dit folioblad is gewislijk uit de
eerfte boekdrukkerij, en de tékeningen dragen insgelijks de
fpooren van eenen hoogen ouderdom: het is alles in onbeweeglijke
vormen gefnéden. Eenen anderen bijbel
zonder jaartal, doch met grooter en duidelijker letters, in
twee foliodeelen. — Eenen Hoogduitfchen bijbel, zonder
jaartal, van de oudfte tijden der drukkunst, voor LU­
THERS leeftijd. —- Verfcheiden andere uitgaaven des bijbels.
— Het berugte boek: Vreet vogel of fterf, dat is
e.z.v. Straatsburg, 1726. in 8°. De fchrijver van hetzelve
is dezelfde WEISLINGER , die den Catalogus [naamlijst]
gemaakt heeft. Hij ijvert daarin tégen de Lutherfchen.
Hij heeft ook verfcheiden andere boeken tégen LU-
THER gefchréven, doch allen onder verlokkende en bedrieglijke
titels, zhOraifonfunebre de LUTHER, en meer dergelijken.
Den a den
van wintermaand waren wij weêr op het ar­
chief. De heer GAMBS leende mij de eerfte , in Frankrijk
uitgekomen, nieuwstijdingen, die in éénen kwartoband
bij eikanderen waren. Ik heb in mijn uittrekzelboek verfcheiden
zaaken daaruit opgetékend; want zij zijn merkwaardig,
wijl zij van Zweeden handelen gedurende deszelfs
luisterrijk tijdperk onder GUSTAAF ADOLF tot op den
Westfaalfchen vréde.

oS R E Ï Z É DÖOÏi E Ü R Ö P A
Des namiddags gingen wij wéder op de opeiïbaare boekerij.
Hier zagen wij dezelfde uitgaaven des bijbels, als
in de Johanniterboekerij. De heer OBERLIN liet mij nog
een ander Latijnsch boek, in kwarto, zien, dat van de
mis en dergelijken handelt. Dit is ook van de eerfte tijden
der boekdrukkunst, hoewel zonder jaartal: fchier agter
elk w ord ftaat een flip.
Daarop gingen wij bij den heer B'AER, eeiien goudfmid,
en bezagen eene zeer fijn gewerkte zilveren bokaal van gefnéden
of gedréven werk. Hij heefc er vier jaaren aan
gearbeid, en dezelve aan de akadémie te Parijs vertoond,
die ze bewonderd heeft. Er zijn hem 15000 Uvres voof
geboden. De bokaal is geheel uit één ftuk gemaakt.
Bij den heer hoogleeraar MÜLLER zagen wij het borstbeeld
van den koning GUSTAAF ADOLF van wasch. Hij
heeft ronde oogen, korte roode hairen, knévels, en ftutbaard,
een langwerpig en vol aangezigt, om denhals eenen
ringkraag, en voorts eenen léderen koller, van vooren
met een rood lint toegebonden.
j) e n «den van wintermaand toonde de heer SCHERER.,'
de zoon, ons handfchriften in de Tartaarfche taal, in rollen
op purperverwig papier: men heeft ze, in Siberiën,
in graven gevonden, ééne van deze rollen is met kufifche
letters geichréven. Hij bezit insgelijks verfcheiden Arabifche
en Perfifche handfchriften. Ook liet hij mij la Verfion
Latine du Livre Clasjïgue Chouking (/) par le Pere
WICHEL BENOIT , Jefuite Fratifois a Peking, zien. Vader
(7) Dit boek is uitgegeven, in het jaar 1778., in quarto,
•loorden heer DE GÜIGNÜS , te Parijs,

EN HET OOSTEN. 91
der GAUBIL.heeft op het einde van hetzelve eigenhandig
aangetékend, dat deze overzetting goed en volkomen juist
is: a Peking le 20 Mars lf$$. Deze Codex is in folio
formaat, en op Chineesch papier van bamboesriet zeel
fraai gefchréven. De heer SCHERER zeide, dat hij er honderd
dukaaten voor beraald had. .
Den «pi" van wintermaand gaven wij bezoeken, en déden
wandelingen buiten de ftad naar de vesting of citadel,
die naar eene kleine ftad gelijkt, fraai is en breede (Iraateri
heeft: de vestingwerken zijn in eenen zeer goeden ftaat
en wél voorzien van gefchut; de gragten zijn vol water,
en hebben verfcheiden ophaalbruggen.. Het dorp Keht
ligt flegts eene halve mijl van hier. Wijt hetzelve aan dq
keizerin koningin toebehoort, geeft deze nabijheid veel
aanleiding tot het weglopen der foldaaten..
Wij keerden weêr naar de ftad, en begaven ons naar
de openbaare boekerij, daar wij de boeken, die tot de
Zweedfche gefchiedenis betreklijk zijn, naauwkeuriger
doorzogten. Men vind er verfcheiden zaamgebonden enkele
papieren en kleine fchriften. e. z. v.
Verder gingen wij naar de kafernen der artilleristen,
daar een fraai vuurwerk afgeftoken werd. Dit vreugdevuur
werd door de foldaaten aangelegd, die dezen dag
hun feest, namelijk den dag van St. BARBARA , befchermheilig
der artilleristen, vierden. Het is veel, dat gemeene
foldaaten en handlangers zulk een fraai vuurwerk wéten
te maken: alleenlijk ontbrak ér de verfcheidenheid aan.
Den van wintermaand bezogten wij, in gezelfchap
van den heer LOBSTEIN, den heer abt RUMPLER, aalrooesfenier
des konings en kanunnik van de nieuwe Pieterskerk.
V. Dzer. G

98 R E I Z E DOOR E U R O P A
Hij betoonde veel blijdfchap, ons wéder te ontmoeten *
want wij waren eertijds te Parijs en te Rome bij den kardinaal
BERNIS en op de Minervaboekerij bij elkander geweest.
Wij zagen bij hem veele fchilderijen, die hij in,
Italië gekogt,. als ook eenen roozenkrans, dien hij van
den paus bekomen heeft, en die van vrij kostbaare fteenen
is.
Des namiddags waren wij in de oude Pieterskerk, daar
wij den beer magister LOBSTEIN in het Hoogduitsch hoorden
prédiken. Zijne wijze van voordellen is hartroerend
en vol nadruk, en hij prédikt in de beide taaien, Hoogduitsch
en Fransch, éven wél. De kerk was verbazend
vol menfchen. Ik meld dit, om bij deze gelégenheid te
zeggen, dat de heeren LOBSTEIN en LORENZ de beide
predikanten onder de Lutherfchen zijn, die de meeste
goedkeuring wegdragen.
Hierop bezogten wij den parochieprédiker bij de gemelde
kerk,"bij wien wij fchilderijen zagen van den Vlaamfchen
kunftenaar PICOLE. Zij verbeelden het léven van
den heiligen MATERNUS, eerften befchermheiligvan Straatsburg,
welke, volgens de Legende, ten tijde van den heiligen
PETRUS geleefd heeft. Zij zijn op hout; de hoofden
en wézens, die daar in voorkomen, zijn fraai en
kragtig; maar detékeningen en de hoogzels en diepzels,
névens de verregezigten, zijn niet zeer te roemen.
Den 6den van wintermaand aten wij des namiddags bij
den heer abt RUMPLER in zeer goed gezelfchap. Daarop
bezigtigden wij de fchilderijen en tékeningen, die hij in
Italië opgekogt heeft. Onder dezelven waren egte hukken
van SUIDO EHËNI, TITIAAN, CARACCIO, VAN DIJK, e«

£ N HET OOSTEN^ 99
BUBENS: namelijk de beeldnis van RAPIIAELS mosder dodf
EUBENS; als ook RAPHAELS eigen beeldnis. Hij bezit insgelijks
eene fraaije verzameling van egte tékeningen enprenten
in koper. Hij heeft in de daad met fmaak en
groote kosten verzameld. Hij is Poolfche kanunnik en
draagt een kruis aan een rood lint.
Hieröp verzelde de heer RUMPLER ons bij den beer kapitein
SILFWERSTOLPE , dien wij tot hier toe nog niït hadden
kunnen ontmoeten. Deze officier is ongeveer vijftig
jaaren oud en een zwager van den overléden aartsbi?fchop
TROLLIOS. In het jaar 1766 is hij, en, zö als hij zelf
zegt, uit overtuiging, tot de Roomfche kerk overgegaan*
Hij heeft den geheelen FiUnifchen veldtogt onder de veldheeren
LEWENHAUPT en BUDDENBROCK bijgewoond. [Jij
verhaalde ons allerlei zaaken van dezen oorlog. Zo berigtte
hij ons ook, hoe Belgrado door den prins EUOENI*
I-s belégerd en ingenomen was; niettégenftaande namelijk
deze veldheer van den krijgsraad te Weenen bevél badge-*
krégen, niets te wagen, had hij er zig egter niet aan geftoord,
maar het bevél in den zak gcftoken, tot dat alles
wél uitgevoerd was, en toen had hij hetzelve eerst gelézen;
daarop werd hij opontboden, in hegtenis genomen,
en om dat hij zijne zaaken zo wél uitgevoerd had, doof
den krijgsraad veroordeeld, om onthoofd te worden;doch
dat de keizer, zeggende dat hij de redder van het Duitfchö
rijk was e. z. v., hein vrij gefproken had. De heer
SILFWERSTOLPE is door zijne Zweedfche majefteit tot ridder
der zwaerdorden benoemd; doch de generaal graaf
SPA ERE heeft, fchoon hij zelf Roomschkathoüjk is 3 hem
G 3

ioo R E I Z E D O O R E U R O P A
niet cl'ar toe willen flaan, noch hem de fter géven, wijl,
gelijk hij ze ;
de, hij als een Roomschkatholijke, den eed
niet geheel kon afleggen, e. z. v.
De avond werd bij den heer hoogleeraar KOCH doorge-
bragt, die ons ftukken uit het léven van SCHÖPFLIN voor­
las, waaraan hij tégenwoordig arbeid. Het volgende zal
ik daaruit médedélen. Toen SCHÖPFLIN te Londen kwam ,
zeide BENTLEY jégens hem, dat hij opgemerkt had, dat
de taaien, welken het toontéken pp de laatfte lettergreep
hebben, dezulken zijn, die door flaaven, welken wénen
en huilen, gefproken worden; dat de Romeinen zulke
woorden niet hadden; dat in de taaien van verfcheiden
andere volken en hier méde doelde hij inzonderheid
op de Franfchen dergelijken des te meer voorkwa­
men. Te Leiden verzogten de heer BOERHAAVE en de ove„
rige hoogleeraars den heer SCHÖPFLIN, daar te blijven, ten
einde met den tijd opvolger te worden van den heer BUK­
MAN, die zeer zieklijk was en de téring had. BOERHAA-
VE meende, dat de heer BURMAN niet lang meer zou lé­
ven; maar SCHÖPFLIN volgde, tot zijn geluk, dien raad
niet; want BURMAN leefde nog tien jaaren daarna, en
overleefde zelfs BOEKHAAVE. Zo ziet men, hoe groote
mannen, zelfs groote geneesheeren, in hunne uitrékenin-
gen kunnen dwalen De heer KOCH leende mij een
boek, dat de heer SCHLÖZER uitgegéven heeft: IJslandfche
letterkunde en gefchiedenis, eerfte deel, Göttingen, 1773. 8*.
Den 8"e« van wintermaand waren wij ten éten bij den
heer hoogleeraar STÖBER in goed gezelfchap; onder ande­
ren waren er de rijksgraaf van ISENBURG en de vrijheer

E N H E T O O S T E N .
VAN FLOMAN uit Lijfland, wiens moeder eene Zweedfche,
geborene CREUTZ , is. De heer STÖBER heeft eene nieuwe
uitgaaf van MANILIUS in het licht gegéven.
d e n
Den io van wintermaand bragt de graafLEWENHAUPT
ons in kennis bij den heer generaal GÜNTHER , veldmaar-
fchalk, een'- zeer lévendig' en beminnenswaardig' heer.
Daarop gingen wij bij den adjunct en boekbewaarder
OBERLIN. Wijfchrévende titels op der gedrukte fchriften,
die de Zweedfche gefchiedenis betreffen en op de boekerij
gevonden worden. Hij toonde mij ook affchnfen van
SCHERZS woordenboek, die in het archief,in hand'chrift,
bewaard worden: hij is voornémens, dezelven met den
tijd uittegéven. Vervolgens onderzogt ik verfcheiden A-
rabifche handfchriften, die aan de boekerij toebehoren.
Onder dezelven was ook het Arabisch oorfpronglijke van
het werk van AHMED , uit het dal Ghaznav , over de gods­
dienstige gebruiken der Mohammedaanen, hetwelk LE­
DERLIN in het Latijn vertaald heeft, en waarvan ik bo­
ven (*) reeds gefproken heb.
Verder bezogten wij den heer kapitein BILANG , eenen
Zweed, die onder het regiment van Tweebruggen geweest
is: hij is een bekwaam tékenaar, en is voornémens, bin­
nen kort naar zijn vaderland te kéren.
l , , n
Den ii
van wintermaand begaven wij ons naar de
opeubaare boekerij, daar wij eene boekrolle, in de Tar-
taarrche taal gefchréven,bezigtigden: de lettors zijn geel,
en zien er uit als of zij van* goud waren, ik geloof egter ,
dat zij enkel van geele verwe zijn. Het papier is violet of
(*) Zie bladz. po.
G 3
101

ioa R E i Z E DOOR EUROPA
|>urperverwig. Dit bandfchrift heeft veel gelijkheid met
jdat, hetwelk de heer SCHERER, de zoon, bezit. — De
heer OBERLIN toonde mij verder eentn Griekfehen Codex,
die volitrekt de eenige in zijne foort is, waarvan hier eg-
fcr twee exemplaaren, beiden in handfehrift, gevonden
worden. Zij zijn van ANDKEAS DARMARIUS Epidaurius,
dat is, uit Daluiatiën van geboorte, gekogt. Deze had
.het ééne te Venetië, eu het andere te Padua in het jaar
1580 af;' 3elchréven,en naderhand beiden aan JOANNES PAP-
JUS verkogt, die dit •handfchrift onder den titel Synodkon
&c. in het Grieksch met era: Latijniche overzetting,te
Straatsburg, i6oi,in4°. uit^egéven heeft. Naar deze
uitgaaf van PAPPUS hebben Qgfteriiqitd «fb'^fëLLUf in zijne
Bibliotheca J'uris Caiwiici, Tom. IV. p. 1161, alsook
de uitgdvers der kerkvergaderingen, IJVBUEB, HARDCUIN,
£ÏI COLETIUS, anderen in hot Ikht 45Cgiivcn. Op dezelf­
de wijze heeft FABRICIUS deze verhandeling in zijne Bi'
hliothcca Crxca, Vol. xi. p. 1S5. fqq. np nieuw laten
drukken. (in) De beide handfcLratcn zijn in kwarto, zeer
fr^ai en op gewoon papier gefebrjvcu. — Dit was 0113
}aa;(le bezoek op deze boekerij.
Wij bezogten nadeihand, ook voor liet laatst, het ar­
chief. Dier vonden wij den heersiLBtRMAN, en bedank­
ten hem voor het fraai gefchtnk, dat hij ons gedaan had,
met eei e gehe.ie doos vol kopijen van de bovengemelde
fchöpfliufche medailles, die hij in gips nagemaakt had.
Wy'1 mevrouw de graavin LEWENHAUPT de Correspo:ir
fknee de Monfieur le Comte de SCHEFFER avec Ie Rol de
(w) £ie Saxii Onom, Lit. P. iv. p. p8. fq.

HET EN OOSTEN. Ï03
Suede nog niet gezien had, kogt ik een exemplaar daar
van in BAUERS boekwinkel, en zond het haar, névens
een exemplaar van Berdttelfe om.fista Revolutionen,
I77a- (*)•
Hierop bezogten wij den heer baron SINCLAIH, kommandant
van het regiment Royal Suedois. Hij heeft te
Tweebruggen eene fraaije krijgskundige boekverzameling.
In deze ftad heeft hij den jongen prins,dien hij zijne overzetting
van de Memoires du Comte de Khevenhuller opgedragen
heeft, opgevoed. Zijn laatfte werk: Inftitutions
miütaires, in drie deelen, 1773, is aan den koning van
Zweeden opgedragen. Hij verhaalde ons, dat een zékere
bisfchop in Zweeden Jefuit was geweest, en naderhand *
te Hamburg, van godsdienst was veranderd. Dit nieuws
had hij van den heer POLLET, overfte-luitenant bij het regiment
van Tweebruggen, zijnen vertrouwden vriend,
die den Jefuitenftand van dezen prelaat nauwkeurig gekend
heeft, vernomen.
De en van wintermaand bevatten niets?
merkwaardigs. Op deze beide dagen gaven wij affcheids-,
bezoeken. De heer LORENZ, openbaar leeraar der ge-
fchiedkunde, word als een zeer geleerd man, als een ver­
borgen fchat, geprézen, hij fpreekt niet veel, maar weet
des te meer.
(*) Berigt van de laatfte Staatsverandering.
G 4.

ï04 REIZE DOOR EUROPA
REIZE VAN STRAATSBURG NAAR
KARLSRUHE.
]0).N i4 rien
van wintermaand, des morgens te S uur,
verlieten wij Straatsburg. Wij réden door de citadel,
vervolgens over de brug over den kleinen, en toen over
die over den grooten Rhijn. Deze is eene der grootfte
biuggen, die wij gezien hebben ; zij is omtrent eenagtfte
éeuer Franfche mijle lang, van hout, en zeer eenvoudig.
Daarop door Kehl en Bisfclmpsheim rijdende, kwamen
wij, des avonds, te Raftadt, eme kleine, doch fraaije,
ftad. Het fiot is fraai geftoffeerd. De markgraaf van BA-
DENBADEN overleed er voor twee jaaren, en nu is deze
'plaats den markgraave van D-UULACH ten deel ge,'allen ,
doch zij 'heeft, dbor dien dezelve te Karlsruhe woont, veel
verloren, wijl nu niet meer zo veele lieden derw'aard komen.
De flad zal omtrent ioooo inwoners bevatten.
Wij reisden den ganfchen nagt door, en kwamen den
i5aeu van winteimaand, des morgens te 7 uur, te Karlsruhe,
4
'••*•• ' '' ' - •
Verblijf te Karlsruhe.
IjjR^ ARLSKUIIB ligt omtrent twintig mijlen van Straatsbui
g. Wij namen onzen infrejj in de herberg het gouden
kruis. \
" Wij maakten ten eerlkn ons werk, om verfcheiden ge-

EN HET.OOSTEN. *Q$
leerden, aan dewellu-n wij brieven hadden, te gaan bezoeken,
maar, dewijl wij geen van dezelven te huis vonden,
bezigtigden wij midlerwijle de Had. üe ftraaten zijn
lang, regt en helder j de huizen laag, ilegts van twee verdiepingen
, en alle van gelijke hoogte. De ftad is in het
jaar 1717 aangelegd door den markgraave KAREL, die m
Zweeden geweest is, en met de zuster van KAREL den
xu. in de egt zoutréden, doch, éven als zijn hofmees-^
ter, meer lust tot reizen had. Toen de prins hier een
jagthuis liet bouwen, was er niets anders, dan houtgewas.
De plaats van het flot is de fraaifte en ruimde,
die men kan zien. Men vind er verfcheiden foorten van
boomen, laanen, doolhoven, oranjerijën, en dergelijken.
De -heele plaats is rondom bezet met paleizen en huizen,
allen van dezelfde bouwwijze,het welk eene bewonderenswaardige
évenrédigheid, en een heerlijk gezigt geeft.
Midden op de plaats van het flot is eene waterkom met
twee fonteinen. Alles is ongemeen régelmatig, en de
wandelwégen zijn voortreflijk. De plaats is ten minden
zo groot, als de plaats van LOOEWIJK XIV. te Parijs. Maar
heillot is naar évenrédigheid van dezelve niet groot genoeg;
ondertusfchen is.deszelfs ligging, zo wel als de
gezigten naar alle zijden, voortreflijk fraai: op de eene
zijde ziet men het bosch met deszelfs laanen, op de andere
heeft het oog het heerlijk flotplein en de ftad. De
ftraaten zijn juist nog niet geplaveid; doch thans waren
dezelven, uit hoofde van de vorst, droog. Ondertusfchen
is langs de huizen een kleine geplaveide weg voor
de voetgangers. De groote ftraaten zijn wégeus de onzui*
verheid ongemaklijk.
- G 5

to6 R EI ZE DOOR E U R O P A
Des namiddags gingen wij bij den heer raadsheer RING,
aan wien de heer hoogleeraar KOGH ons eenen brief mdde-
(gègéven had. Hij is een gekerd en aangenaam man, en
-fcbrijft fraai Latijn.-— Wij leerdenbij hemden heer hoogleeraar
sésséts kennen; denzelfden, die de Badendurlachfche
gefchiedenk, in het Hoogduitsch, gefchréven heeft,
waarin hij SCHÖPFLIN getrouw heeft gevolgd.
De heer HING verzelde ons naar de boekerij, die op het
flot ftaat. Hier troffen wij den heer raad MOLTER aan*
aan wien wij eenen brief van den. heer llaatsfekretans ISE-
LIN, te Bazel, hadden. Hij toonde ons de handichriften.
Onder anderen zag ik twee gefchréven codices van den
Hebreeuwfchen bijbel, die den bekenden RËUCHLIN toebehoord
hebben; de eene fchijnt van de twaalfde, en de
andere van de dertiende eeuw te zijn; ook zijn hier verfcheiden
Hebreeuwfche handfchriften van REUCHLIN zeiven.
i Eene verzameling van brieven van den kardinaal
MAZARIN, in vier kwartodeelen, met, den titel: Lettere
del Eminentispmo e Reverendisjimo Cardlnale MAZA-
RINI délk 1647, 48, 49, 50 e 51. Zij bevatten veele
-fiaatkimdige merkwaardigheden en zijn a'kn voor de Fronde
(?) gefchréven: 'diÈt is er ook één onder aan den
Zwecdfcben gezant. Een Arabisch handfchrii't:
Muchtaszar üfchami' Thewarich, een kort begrip der al- '
gem ene gefcliiedenis van AHMED I:EN HASAN, die een
regisgeietrde te Ispahan geweest is. Men zou het eene
fepahanfehe kronijk kunnen noemen. Het is van 137
O Dus werd, ten tijde van MAZARIN*, de partij genoemd, die
tégen hit hof was.

E N - H E T O O S T E N . 107
bladzijden in folio. — Eene verzameling van fraai getékende
talpen, uit ai folianten beftaande. De over éden
markgraaf, die Karlsruhe aangelegd heeft, was zulk een
groot liefhebber van tulpen, dat hij voor ééne bol honderd
Hollandfebe dukaaten betaalde. Hij was in het algemeen
een beminnaar van gewasfen, en het, op zijne
eigenkosten, eenen tuinier naar Afrika reizen. Een
werk in handfehrift door den markgraave GEORGE FRF.DE-
RHcover de krijgskunde gefehréven, en aan zijne kinderen
opgedragen, 1617. drie groote foliodeelen, met verfchetden
plans en tékeningen: de vorst heeft hij grootfre gedeelte
met zijne eigen hand gefehréven. Hij was groot,
maar ongelukkig. -— De geheele boekerij zal omtrent
2 4ooo gedrukte boekdeelen en aoo handfchriften bevatten.
Het gerist, dat men uit de vensters van de zaal heeft,
is fraai De heer MOLTER is boekbewaarder.
Den Ló^van wintermaand gaf de heer raad GROOS ons
een b-zoek. Hij fprak met ons van den beroemden Economist,
den heer DU PONT, eenen grooten vriend van
rden heer MIRABEAU, fchrijver van] VAmi des Hommes.
Bi\ is voor veertien dagen van hier naar Bazel vertrokken.
De heer majoor SANDDERG bewees ons insgelijks de
eer van ons te bezoeken. Hij heeft zig hier twintig
jaar'n opgehouden, en kan het Zweedsch niet meer fpreken
Hij is uit SmiÜand van geboorte, en heeft, in den
laatften oorlog, onder het Oostenrijksch léger tégen den
koning van Pruisfen gediend, en is tévens kamerheer van
den markgraave. Nauwiijks was hij vertrokken, of znn
broeder, de heer kapitein SANDBERG,-kwam ook, die

ïc8 R B I Z E D O O R E U R O P A
insgelijks agttien jaaren hier geweest is. Beiden zijn beminnenswaardige
mannen.
Tégen één uur gingen wij op het flot, daar wij héden
aan het hof zouden voorgeteld worden. Wij zagen zijne
doorlugtigheid den markgraaf, névens zijnen zoon, den
erfprins, uit den raad komen. Hij had flegts eenen loper
en twee lijfknegts bij zig, en reed in eene koets met twee
paerden, zonder verdere pragt. Deze heer is te groot
wijsgeer, om dergelijken luister te beminnen. Hij wil
niet, dat de trom geroerd worde, als hij voorbij komt, maar
de wagt komt alleenlijk in het geweer. Hij kleed zig flegt
en regt, draagt fchier altijd laerzen en fpooren, en ziet
gaern, dat anderen, zelfs aan het hof, zo gekleed gaan.
Wij werden hem voorgeteld, en hij fprak zeer gemeenzaam
met ons. Hij heeft fchier van alle zaaken kennis,
en in Engelland, Frankrijk, Italië, e.z. v.gereisd. Daarop
werden wij insgelijks aan haare doorlugtigheid, de
markgraavin, voorgeteld. Dit is eene prinfes van verftand
en geleerdheid; zij bemint de kunten en oudbeden,
en heeft eene fraaije verzameling van fchilderijën, die egter
nog niet in orde gebragt zijn. ' Verder werden wij aan
den erfprins, als ook aan de beide andere zoons des markgraaven
voorgefteld. Wij werden genodigd, om des middags
ten éten te blijven: de heer baron RUOBECK at aan
tafel bij den markgraaf, en ik aan de hofmaarfchalks tafel.
Doch deze beide tafels zijn in hetzelfde vertrek - want
de vorst heeft de geenen,die zijn brood éten, gaern vóór
opgen. Daarop gingen wij in een ander vertrek, om koffij
te drinken, daar zijne doorlugtigheid de markgraaf zig in

E N H E T O O S T E N . 109
een lang gefprek met mij inliet. Wij fpraken van den
groothertog van Toscane, over deArabifche taal, en over
de boeken, welken de groothertog de goedheid had gehad,
mij te vereren. De markgraaf was begérig , deze boeken
te léren kennen. Wij bragten den ganfchen dag aan dit
aangenaam hof door, alwaar des avonds een fraai con­
cert gegéven werd: men fpeelde ook op de kaart, doch
de markgraaf fpeelt nooit. Hij fprak met mij over de
Zweedfche taal, en hoe zwaar het, uit hoofde van de uit-
fpraak, die mets anders, dan eene foort van gezang is,
in het algemeen voor eenen vreemdeling word, eene taal
wél te léren fpréken. — Ik had nu gelégenheid, om
verfcheiden kennisfen te maken, als met den heer mar-
quis MONPEKNIS, die ons voormaals te Parijs, daar hij
in het college des Grasfins geweest is, gekend heeft: hij
is een vriend van den heer DE VILLOISON. Wij vernieuw­
den ook de kennis met den heer baron VAN EDELSHEIM,
dien wij te Venetië gezien hadden: hij is geheimraad in
dienst van den markgraaf. Verder werden wij bekend met
den heer opperftalmeester, baron YXKUXL, die uit Zwee­
den afftamt, gelijk ook met den heer kamerjonker KNI-
STEDT , die insgelijks uit een Zweedsch geflagt is.
Den I7 llen
van wintermaand leiden wij verfcheiden be­
zoeken af, onder anderen bij den heer SCHLOSSER. in de
kanfelaarij, aan wien de heer ISELIN te Bazel ons eenen
brief gegéven had.
Verder bezigdgden wij de vertrekken van het flot, en
klommen op den toren, alwaar het middenpunt van twee
en dertig halve middenlijnen is, die uit éven zo veele wé­
gen beftaan, welken deels uit het bosch of den diergaar-

tio REIZE DOOR EUROPA
de, deels van de ftraaten der ftad komen. Het gezigt is
hier volkomen eenig in deszelfs • foort; en daar hetzelve
zo aangenaam in den wintertijd is, hoe verrukkend moet
het dan des zomers niet zijn? Meri kan zig all' deze aangenaamheden
niet verbeelden, zonder dezelven te zien.
De heer majoor SANDHERG wilde ons op het flot desihiddags
ter maaltijd houden; want, als een vreemdeling
ééns genodigd is, gaat zulks voor altijd door: maar wij
offerden deze reis den hof maaltijd op aan het vermaak,
om uitterijden enDurlach te bezien, ten welken einde wij
met den heer hofraad GROOS afgefproken waren.
Wij lieten ons te één uur bij hem vinden; hij (telde ons
aan zijne vrouw voor, en wij réden zamen naar Durlach.
Buiten Karlsruhe vóór de poort zijn fraaije laanen, en
een muur met eene groote vrije vlakte, (Esplanade. attachêé),
welke een gedruisch in de lugt maakt, wanneer
men met de zweep klapt, of als men hard roept. Aan de
regte hand zagen wij het flot , het welk thans
in eene boerderij, of, gelijk men het hier noemt, hollanderij,
veranderd is. Het is voor dezen een klooster dit
Benediktijnen geweest. —— Wij kwamen door eene lange
regte laan te Durlach, welke ftad eene mijl van Karlsruhe
ligt. Zij heeft meer roem en naam, dan grootte;
ook is zij niet fraai. Hier woont prins KAREL AUGUS­
TUS, des markgraaven neef: hij is het, die koning van
Zweeden had kunnen worden, indien hij derwaard had
willen reizen; zo zegt men ten minlien. Wij zagen muuren,
die door de Franfchen in den oorlog van 1689, onder
de bevélen van den prins van coNDé, en gedurende LOU-
VOIS ftaatsdienaarfchap, verwoest waren. Ik verblijdde

EN HET OOSTEN. ' ut
«lij zeer, dat men niet zeide, dezepulnhoopen zijn gedenktékens
der Zweeden, hetwelk men anders van da flo-.
ten in Zwaben, het Zwartewoud, den Elzas, en zelfs
in Lotharingen, geftadig moet horen. Wij zagen den
Burlachfen tuin: hij is groot en fraai, en heeft eene
goede oranjerij. In dezen tuin toonde men ons ook de
mijlpaalen, die men ten tijde der ANTONIJNEN en van
MARCUS AURELIUS gezet, en in het markgraaffchap Ra.
den gevonden heeft. Men heeft op dezelven aangewézen,
hoe veel mijlen eene plaats van haar bad ligt: AB
AQUIS LEUG &c. Men merke op, dat er altijd leuga,
maar niet leuca, op ftaat. Al deze zuilen zijn in SCHOP F-
LINS Alfatia illustrata aangehaald. Op eenen fteen
ziet men de werken van HERKULES in plat fnijwerk; maar
het is lomp gemaakt, en geheel Germanisch. Ook
bezigtigden wij de groote en beroemde fabriek van aardewerk.
Van Durlach réden wij naar eene plaats, daar
wilde eenden gevangen worden, en die in het Fransch ia
Canardiere (eendekooi) heet. — Des namiddags vertrokken
wij weêr naar Karlsruhe.
Den 18*" van wintermaand bezogten wij den heer BÖCK-
MAN, hoogleeraar der wiskunde. Hij is en boezemvriend
van den heer BRUNS , beiden zijn ook uit Lubeck
geboortig. Hij heeft verfcheiden wiskunftige werken vertaald
, en ook eenigen zelf gefchréven. Hij fpeelde op
een klavier van een bijzonder maakzel, hetwelk JOAN
KLEIN bij Ochflad, omftreeks Freijburg, gemaakt heeft.
De koning van Zweeden heeft van denzelfden meester er
een voor zig laten maken.

Ui REIZE DOOR EUROPA
Héden aten wij des middags en fchier dagelijks op het
flot.
Des namiddags waren wij op de boekerij, en hielden
ons bézig met de daarzijnde Oos'erfche handfchrifren.
Wij fléten den avond bij den heer hofraad SCHLOSSER,.
die eenen fchoonen voorraad van boeken heeft, dien hij
ook vlijtig gebruikt.
Den io'' e
» van wintermaand bezogten wij den heer hoogleeraar
TITTEL , eenen wijsgeer en grooten Latijnist, die
tévens in de geflagtkunde der Européfche vorfien zeer ervaren
is.
Des namiddags réden wij met den heer GROOS wéér naar
Durlach, om daar bezoeken afteleggen. Wij wilden onze
opwagting maken bij zijne doorlugtigheid, den prins AU­
GUSTUS; maar hij was onpaslijk. Daaröp begaven
wij ons naar het paleis van mevrouwde moederdes markgraaven;
doch deze is reeds zédert eenige jaaren zeer
zwaklijk geweest. Wij bezogten haaren opperhofmaarfchalk
baron van KNOBELSDORF, wiens gemaalin- VAN
HOLCK, vanKasfel geboortig is. Zij iprak veel van den
koning FREDEKIK van Zweeden. Zij heeft hem in het jaar
173 1
5 bij zijn verblijf in zijne Duitfche erflanden, gezien
en met hem gefproken.
Na onze te huiskomst te Karlsruhe maakten wij onze
opwagting bij zijne excellentie, den prefident VAN HAHN ,
eerften minister des markgraaven, een' heer van groote
verdienden en kundigheden.
Den 2oien v a n wintermaand bezogten wij den heer
hoogleeraar SACHS. Hij is godgeleerde, en tiians rektor
der

E N H E T O O S T E N .
der akademie (*); heeft eertijds te Halle geftudeerd. Hij
verhaalde mij, hoe veel doktor SEMLER zig iu de godgeleerdheid
aanmatigde.
Vervolgens waren wij op het flot.
Den 2jften van wintermaand bezagen wij, ïh gezelfchap
van den hoogleeraar BÖCKMAN, de marmeren tafelbladen,
die hier gemaakt worden. Men vind hier zeer
fchoone ondérfcheiden marmers , tégen de zévéntig foorten.
1
Hier zijn dok boomffeenen en aardrijkskundige kaarten
in marmer voorhanden.
Daarna was ik op de boekerij, en hield mij bézig mes
de Arabifche handfchriften.
Wij aten haar gewoonte op het flot, en ria de tafaï
had de markgraavin de goedheid, ons de tékeningen;»
welken zij eigenhandig gemaakt heeft, zelve te laten zien*
Zij heeft haaren gemaal getékend, zittende eenen brief te
lézen: hij is zeer wél getroffen. . Ook heeft zij V*nus,
die uit het bad komt, met veele geniën, kupidoos,
e. z. v. in pastel gefchilderd: een fraai ftuk. Maar het
voornaaiiiffe werk, dat deze betninlijke en geleerde vorstin
Ondernomen heeft, beftaat daarin, dat zij degewasfen^
volgens het ftelzel van LINNÉUS, niet alleen de geflagfert,
maar ook de foorten, welker getal tot ioooo loopt, laat
tékenen en in het koper brengen. Zij heeft te dien eindti
eenen bekwaamen plaatfnijder, den heer GAUTIÊR , van
Parijs laten komen. Zij laat op elk blad niet meer dan
ééne plant met derzelver bevrugtingsdeelen brengen. Dus
X*) Eigenlijk is dezelve maar een illuster gytnnafiuia. Aam
ëes lioogd. 'Perl,
V. DEEL. H
11$

114 REIZE DOOR E U R O P A
kan zij, in geval LINNÉUS zijne .orde mogt veranderen a
dezelve insgelijks veranderen, en de bladen naar goedvinden
fchikken. Zij denkt binnen een paar jaaren met een :
goed gedeelte van dezen arbeid klaar te raken, In de
kruidkunde is zij zo ervaren, als een profesfor. Zij ververftaat
het Latijn en Grieksch; heeft ook eene" fraaije
boekverzameling, tot de natuurlijke gefchiedenis, die omtrent
30000 gulden kost; onder anderen heeft zij all' de
werken door den heer LINNÉUS, en zelfs door den heer.,
WALLERIUSJ aangehaald, als méde een fraai kabinet, dat
évenwei nog niet in orde gefchikt is.
Den 22< l
< ;u
van wintermaand woonden wij de wagtparade
"bij. De foldaaten zijn vaerdigin hunne wapenoefeningen.
Daarop zagen wij de lieden van alle kanten toevloeijen
en zig bij den markgraave vervoegen , die alle woensdagen
aan elk gehoor geeft. Daar waren verzoekers onder,
die zestig mijlen verre , zelfs uit de nabuurfchap van Bazel
, gekomen waren. De vorst hoorde hen allen; en deze
treffende vertoning herinnerde ons zeer lévendig aan onzen
gunstigen GUSTAAF, die zijne onderdaanen met gelijke
vaderlijke téderheid bejégent, en vrijen toegang verleent.
Den 23*1 van wintermaand genoten wij de gunst, na
dat wij, als naar gewoonte, ten.hove ter tafel geweest
waren, aan zijn doorlugtigheid, den prins AUGUSTUS VAN
DURLACH voorgefteld te worden, die in zeer gunstige uitdrukkingen
zijn leedwézeu betuigde, dat hij ons te Durlach
niet had kunnen ontvangen.
Daaröp gingen wij met den kamerheer baron VAN MIN-
DELSHEIM naar de fraaije modélkamer.
Het overige van den dag bragten wij gedeeltelijk op de

E N H E T O O S T E N .
boekerij, gedeeltelijk bij den beminnenswaardigen majoor
5ANDBERG doÖr.
De kersavond (*) van dit jaar was voor ons niet minder
vol vergenoegen, dan de vorigen,die wij in Frankrijk
en Italië vierden ; want wij vierden dien ten hove.
De volgende kersdag werd door ons op eene gelijke wijze;,
dat is met veel vergenoegen voor onze harten, gevierd.
Wij woonden den godsdienst bij in de hof kapél,
en ;zagen , hoe het ganfche hof een niet minder ftigtlijk,
dan luisterrijk voorbeeld van godvrugt en van eenen heiligen
eerbied voor den godsdienst gaf. De markgraaf, de
markgraavin, de beide oudfte prinsfen, en de prins CHRIS-
TOFFEL, broeder van den markgraaf, gebruikten openlijk
en met veel eerbied het heilig avondmaalna dat zij daags
te voren, in dezelfde kapél, tè biegt.waren geweest. Na
de bediening gingen zij op de, vorstlijke bidbank en de
godsdienst nam zijn begin. Deze predikatie gefchiedde
in de Hoogduitfche,,taal... Des namiddags woonde het ganfche
hof insgelijks den godsdienst bij.
Daarop behaagde het der vorstin, ons in haar vo^rtreflijk
kunstkabinet te brengen, en all' ce fchoone zaaken,
waarvan-ik in eenen brief aan den heer UNNEUS (f) gewag
gemaakt heb, te vertonen. Ook liet zij ons de nieren
in BUFFONS werk zien, die zij zelve met de fcüoonfte
natuurlijke koleuren afgezet heeft.
Wij fléten den avond ten hove, en onderhielden hunne
doorlugtigheden met de befchrijving van onze Zweedfche
kersavondsgebruiken.
(') Zie de aanmerking, HL Deel, bladz. 289.
(O Deze brief is in het derde duel, bladz. 314. en voI&
H s

316 R E I Z E DOOR. E U R O P A
Bii den heer RINC zag ik het werk over de muntltukken
en gedenkpenningen, dat door den heer MÖHSE te Berlijn
uitgegéven is, en waarin onder anderen verfcheiden Zweed-
Xchen aangehaald worden. Hij maakt daarin ook gewag van
onzen LINNÉUS, en van den hoogleeraar RUDBECK, van
welken laatften hij ook de lévensbefchrijving médedeelt.—•
Ik. heb den heer RING ook de kennis met den heer BOUGIwéE,
hoogleeraar der Griekfche taal, een' zeer geleerd'
en verffandig' man, te danken. Hij heeft eene Latijnfche
overzetting van GESNERS Chrestomathie laten drukken (V)»
enthans is hij voornémens, eene nieuwe uitgaaf te vervaardigen
van all' de Griekfche fchrijvers, waarbij hij met LU-
CIANUS denkt te beginnen. Hij is van gedagte, dat zo
wel de Griekfche als Hebreeuwfche toojitékens niet eerder
ingevoerd zijn, dan toen deze taaien ophielden lévende
taaien te zijn, doch dat zij nu van groot nut zijn; om
Welke réden hij de uitgaaf van LUCIANUS door SEYBOLD
zonder toontékens zeer afkeurt. Hij zond mij eene Franfche
vertaling van een oud handfehrift de tribus impostoribus,
névens een handfehrift onder den titel: la vie &
(esprit de Monfieur BENOIT ÜE SPINOZA.
Ik heb boven (bl.H3.)met eenige woorden van den heer
GAUTIER gewag gemaakt,die met zo veel bekwaamheid aan
de plaaten arbeid, welken de markgraavin voor de fraaije
en vollédigekruidverzamelingin koper laat gravéren. Hier
moet ik er nog bijvoegen, dat hij korrespondent der akadémie
teTouloufe is , en tévens goede kundigheid van de
ontleedkunst heeft. Wij warenden 3o

E N H E T O O S T E N .
nieuwe wijze, met koleuren, eene koperen plaat afdrukte.
De hooge regérende perfoonen, névens de beide oudfte
prinfen, vereerden en bemoedigden den jongen kundenaar
te gelijken tijd met hunne tégenwoordigheid. Wanneer
een kunftenaar onder zulke verlichte oogen zijne gaa»
ven en bekwaamheden kan doen gelden, moet hij noodwendig
met verdubbelde oplettendheid arbeiden,en geniet
ook dubbele beloning van zijne vlijt. Doch ik heb dikwijls
aanleiding,om van het groot belang,welk deze hooge
perfoonen dellen in de kunden en wétenfchappen, en
in het bevorderen van het waarewélzijn van hun landen van
hunne onderdaanen, verfcheiden voorbeelden aantehalen.
Nu diende ik ook van des markgraaven boekerij, die
uitgelézen en fraai is, iets te zeggen. Onder anderen
vind men in dezelve air de landkaarten van CASSINI, eenen
Turkfchen atlas, névens eene aanzienlijke ménigte
voortreflijke koperen plaaten. Hij heeft een groot getal
der beste boeken over de économie, natuurlijke gefchiedenis
en dergelijken-uit dezelve laten némen, en inde
openbaare boekerij plaatzen, ten einde niemand, die er
lust toe heeft, de gelégenheid moge misfen, zig zulke
algemeen nodige en nuttige fchriften te nutte maken. Is
dit niet reeds bijna een treflijk bewijs van het geen ik boven
van de denkwijze dezes prinfen aangehaald heb? In
de reisbefchrijving van den heer CASSINI vind men voor
het overige uitvoerige berigten van deze vorstlijke bijzondere
boekerij.
Daar ik nu begonnen heb, van de édele daaden en gevoelens
van dezen vorst te fpréken, zal ik mij met zulk
een aangenaam onderwerp nog wat langer bézig houden. Ik
H 3

ÏÏS PvEIZE DOOR EUROPA
heb van een' geloofwaardig' man, den heer* baron VAN
PALM, een zeer aangenaam verhaal gehoord van de reize
des markgraafs door het oppergedeelte zijns lands, of het
oppermarkgraaffchap, tusfchen Raftad en Bazel. Hij bezogt
toen all' de boeren. Een landman, een grijsaart van
tagtig jaaren „ voogd of amptman van het dorp of kerfpel
Bahlingen, wilde met hem fpréken^doch de traanen weêrhielden
hem, één woord uittebrengen. Hetzelfde gebeurde
den landsheer. De grijsaart kuste hem de hand , ging
heen, hief oogen en handen hémelwaard, en dankte de
.Voorzienigheid voor zulk eenen goeden en tédergevoelenjden
vorst. Deze oude landman had-des markgraavem
grootvader nog gekend. Hij had ook 'altijd getoond j een
.vlijtig en braaf landman te zijn; want hij is niet alleen
.zelf een naarïïig arbeider geweest, maar heeft ook zijne
médelandlieden aangemoedigd, het veld op zulk eene wij=
ze te bebouwen, dat de inwoners van dit dorp thans de
vermogendfte lieden in het land zijn. Ik moet dezen waardigen
landman noemen: hij heet JÈNEE, en is volkomen
de KLYOGG dezer ffreek. Deze treffende gebeurdnis viel
.voor in het jaar 1762.
. Gemelde vrijheer PALM bezit veel kundigheid-, eenen
fchoonen voorraad van boeken, en inzonderheid eeno
voortreflijke verzameling van munten van alle Européfche
ftaaten. De Zweedfchen beginnen met de zeldzaame mun-
te van STEN STURE den jongen van het jaar 1512, welke
van. zilver is, en op de ééne zijde den heiligen ERICH
• ertöpnt. De baron PALM heeft er zes louis cfor voor gegéven,.
Men vind dit ftuk van STURE in de Hamburgfch*
JLelationen in 41» in koper afgebeeld. Verder heeft hij

EN H E T O O S T EN. ,nf
Solveren munten van GUSTAAF WASA , JOHANNES ni.,
"KAREL ïx. en de volgende koningen uit het Gustaaffche
huis. Ja hij heeft zelfs eenigen van onze Zweedfche
muntplaaten, namelijk eene plaat van zes koperdalers van.
1711, eene van zes mark, en meer anderen. Uit Engelland
heeft hij munten van KAREL STUART, KROMWELL
en anderen. Hij bezit ook het eerfte medaillon, dat oorjt
geftempeld is. Hetzelve verbeeld op de ééne zijde LODE-
WIJK xit., koning van Frankrijk, en op de andere deszelfs
:
gemaalin: het ftuk is zeer groot en langwerpig, van geel
koper, met verhéven randen. Met één woord, dit muntkabinet
is niet minder'uitgeaogt, dan in goede orde gefchikt.
Vervolgens fpraken wij met den baron PALM over de
nuttige inrigtingen van den markgraave, inzonderheid van
•zijne voorzorg voor den akkerbouw. Te Linkenheim,
eenige mijlen van Karlsruhe, woont thans een boer,
'LANGE genoemd, die den vdordeeligen voorflag gedaan
en in het werk gefield heeft, om zijn dorp , door het afleiden
van een moeras, eenen aanwas van 320 morgen
'goed weiland en 150 morgen bouwland te bezorgen. I>e
geheele arbeid heeft 5000 gulden gekost, waarvan de markgraaf
zelf het grootlle gedeelte gefchoten heeft. Hoe groot
is zulk een gewin niet voor eenen landsvorst! en hoe heerlijk
zijn niet deze veroveringen zonder wapens en bioedl
Hoe dikwijls worden niet duizenden van menfchen om een
veel kleiner ftuk lands opgeofferd? Deze waardige vorst
geeft dagelijks het ééne be wijs na het andere van zijn voortreflijk
hart, en det hij alle zijne onderdaanen, tot den
geringften, dadelijk als zijne kinders bemint. Nu onlaags
H 4

R E I Z E DOOR. E U R O P A
wandelde hij te voet en geheel alleen naar Durlach, en
kwam des avonds op dezelfde wijze terug. Onderweg
liet hij zig in gefprek in met eenen boer, die als met ee-
nen van zijne makkers al gaande met hem fprak, zonder
hem te kennen, en toen hij naderhand bemerkte, dat hij
de vorst was, hem niet langer met den hoed op het hoofd
Wilde verzeilen. Maar de beminnenswaardige vorst nood­
zaakte hem, het te doen, en voegde er bij, dat hij op
deze wijze wel in gezelfchap kon gaan met den geenen ,
die de vader van zijn volk is. Verdienen zulken anekdo­
ten niet bewaard te worden ? Indien de gefchiedenis veele
zulke gebeurdnisfen behelsde, hoe aangenaam zou dezel­
ve dan niet zijn ?
Wij namen , in gezelfchap van den heer raad MOLTER ,
de tékenfchool in oogenfchijn, welke insgelijks tot de voor-
treflijke inrigtingen van den markgraaf behoort. Vijftig
jongelingen krijgen in dezelve dagelijks één uur vrij onder­
wijs in de tékenkunst van eenen Franfchgn tékenmeester,
den heer MELLING, die hoffchilder en een leerling van
VAN LOO is, De markgraaf geeft hem jaarlijks eene wedde
van meer dan aqo gulden, voor dat hij dezen jongen lie­
den dagelijks één uur onderwijs geeft. Zijn oogmerk in
dezen is niet, om er fchilders van te maken, maar om de
jgugd tot handwerken en kunften voortebereiden, Ik be­
hoef de nuttigheid van zulk eene fchikking niet te bewij"
zen: zij valt van zelve in het oog. Ik zal alleenlijk aan­
merken, dat het zomwijlen gebeurt, dat door zulke gelé-
genheid de genie zig door geftadige oefening ontwikkelt,
en ménige een bekwaam fchilder in plaats van een' hand­
werksman word; waarvan ïn:n hier reeds voorbeelden

E N H E T O O S T E N . ist
beeft, fchoon deze inrigting eerst zédert zéven jaaren plaats
heeft. Men heeft het vogelhuis van den overléden markgraaf
gebruikt, om er eene tékenfchool van te maken. Het
hof geeft vuur en licht, het welk jaarlijks omtrent 100
gulden beloopt, zo dat deze geheele nuttige fchikking,de
wedde van den tékenmeester daar onder begrépen, niet
meer dan 300 gulden kost. De leerlingen verfchaffcn zig
zeiven papier en tékengereedfchap. Des zomers werken
zij zonder lampen ; want het rond gebouw word door veele
venfters verlicht. Het leerüur is van 5 tot 6 uur des
namiddags. Zo gaal de zorg van den vorst over zijn volk
tot de geringde dingen ! En hier uit moet noodzaaklijK
onder de onderdaanen naijver ontdaan, om zig deugd en
bekwaamheid eigen te maken, wanneer de regent hen
zelf met zijn voorbeeld voorlicht, en zij zien, dat dit d?
eenige en regte weg is, om hem te behagen.
Wij vierden dit jaar (1774) den geboortedag van onzen
grooten GUSTAAF , die op den 24 ftett
van louwmaand invalt,
op eene onbefchrijflijk aangenaame wijze, aan dit
hoogagtingswaardighof, het welk aan het geluk der Zweeden
zo opregt deel neemt. Het ganfche hof dronk de gezondheid
van den monarch, en men merkte ligt, hoe allen,
zelfs de hovelingen, met eerbied ingenomen waren
voor eenen koning, dië door all' zijne daaden toont, welk
een hartlijk vriend hij van de menfchen en. de menschheid
is. Wij bragten den ganfchen dag bijna met dezelfde plegtigheid
door, als of wij dien midden in Zweeden gevierd
hadden; en dezelve werd met een bal, dat bij d,m geheimraad
baron EDELSHEIM gegéven werd, en hetwelk insgelijks
het ganfche hof bijwoonde, belloten: terwijl de aiir
H 5

na R E I Z E D O O R E U R O P A
deren zig met dansfen verlustigden, genoot ik het geluk,
den ganfchen avond mét den markgraave een gefprefc te
houden.. Men kan zig ligt verbeelden, wat het onderwerp
van onze gefprekken was. De vorst betuigde zijne innige
vreugde over GUSTAAFS geboorte, die voor Zweeden eene
bron van zo groote voordeden geworden is. Zo denkt
deze vorst, die ook zelf in alles onzen GUSTAAF zo zeer
gelijk is. '' • ;
Mag ik bij al het geen, dat ik van dezen prins gezegd
heb, nog voegen, dat hij de Wétenfchappen en de geleerdheid
bemint? Hij is zelf fchrijver van een gefchrift,
hetwelk, gelijk alle zijne overige bedrijven, verre boven
mijnen lof verhéven is. Deze zijne verhandeling is reeds
te voren in les Ephemerides du Citoyen van 1772 geplaatst :
doch kortlings heeft de heer DU PONT dezelve uitgegeven
onder den titel: Abrégé des principes de F Economie politr-
•que par fon Altesfe Serenisfime Monfeigneur le Markgrave
regnant de Baden. Ik had het geluk, trit de hand van
den vorst zei ven een exemplaar van dit gefchrift te ontvangen,
hetwelk ik zo lang gewenschthad te zien:maar deze
heer heeft uit befcheidenheid zijnen naam van den titel afi
gelaten. Hetzelve is ook te Bazel 1773, in oktavo, gedrukt.
Zo behaagde het ook haarer doorlugtigheid de
markgraavin eenige dagen te voren, mij het plan van haar
pragtig werk: Icones omnium fpecierum plantarum LINNËÏ
Equitis , in handfehrift, te vereren.
Doch het zal nu tijd zijn, om ook van andere dingen te
fpréken, hoe onuitputlijk ook het onderwerp is, waarméde
ik mij eene wijle tijds bézig gehouden heb,- hoewel de
«nuitputlijkheid van hetzelve mij juist regt geeft, om er

E N H E T O O S T E N . ïej
van aftefta'ppen. Wij verlustigen ons dikmaals met wandelen
in den fraaijen vorstlijken min. De bekwaame tuinman,
de heer MULLER , heeft ons alle de fchoonheden en
zeldzaamheden der natuur, die hier gevonden worden,
vertoond. Hier toe behoren voornaamlijk: een kamfer-
• boom, de grootfte, dien men in Duitschland vind ;
de bastaard kaueelboom, van denwelken de tuinman zegt,
dat hij vergiftig is; de Magnolia, een ongemeen
zeldzaame Amerikaanfche boom; een hermafrodiet
van het geflagt der dadelen,die vrugt droeg, eer de manlijke
takken gebloeid hadden en er ergens bloesfemftof te
zien was: de vrugt is goed en kan wasfen; maar zij rigt
groote verwarring in het gellagtftelzel(5ex«ö//ay?tfm0 aan.
• Den 2o« etl
van louwmaand was ten hove een zeer plegtige
dag. Het was namelijk de naamdag des regérenden
markgraaven, der markgraavin, die KAROLINA LOUisA,en
Mes erfprinfen , die KAREL LODEWIJK heet. Men maakte
bij die gelegenheid tévens ten hove het huwtijk bekend
van den erfprins met de prinfes AMALUVAN HESSENDARM-
STAD zijne nigt. Er werden uit dien hoofde dubbele gelukwenfchingen
ontvangen. De plegtigheden, die tot het
huwlijkbetrekking hadden,hadden ook nog den volgenden
dag plaats, als wanneer all' de kollégiën, de rektor en de
overige profesforen dèr akadémie, hunne gelukwenfchingen
bij den prins afleiden. Het overige van dien dag werd,
éven als de voorige, in vermaaken en gastmaalen doorgebragt.
Inzonderheid had ik mijn vermaak, met eenen
landman gefprek te houden, diefchoutvan het dorp Bergshaufen
is, en méde in de eetzaal was. Wij dronken zaaien
de gezondheid van de hooge perfoonen. Toen dit

134 REiZE DOOR. EUROPA
naderhand den markgraave verhaald werd, betuigde hij er
zijn genoegen over, er bijvoegende: de boeren zijnde
geenen,die ons, andere menfchen, onderhouden; waarbij
ik dan ook de vrijheid nam , te voegen, dat er niettemin
zeer veele hommels gevonden .worden, die zig niet vergenoegen
met den honig dezer werkbijen uittezuigen, maar
dezelven nog op allerlei wijzen vervolgen en onderdrukken.
Na het eindigen van all' deze aftrekkingen verdeelden
wij onzen tijd wéder tusfchen de boekerij en de verkéring
met de geleerden van deze plaats. Onder de laatften
heb ik de heeren RING , SACHS , en BouGiNéE reeds genoemd.
De heer RING heeft Fita SCHÖPFLINI in kwarto
uitgegéven; de heer SACHS is fchrijver der gefchiedenis
van Baden; en de heer BouGiNéE heeft in zijne verzameling
verfcheiden zeldzaame boeken, waar onder Liberii
ephtoldt theologiae, welker fchrijver JOHANNES CLERICUS
is, bijzonder merkwaardig zijn (K).
(n) De titel van dat boek is: Liberii de Sancto Amore Epiflola
Theologiae, Irenopoli, 1679: 8°' Het wordt bij VOGT
of GERDES niet onder de zeldzaamen geteld. Jean le Clerc,
of'Johannes Clericus, werd geboren den 19. Meert, ouden ftijl,
1657. dus moet hij nog jong geweest zijn, toen dat boek
in het licht kwam. Het is egter vrij algemeen aan hem toegefchreven.
(Men zie BAILLET Jugem.'des fav. T.V. P. II. p.
494. PLACC. Theatr. Pfeudon. p. 418. HEUMANNI Confp. reip.
Litt. C.6. $. 36. p. 382. Nov. Act. Erud. Lipf. 1735.?. 164%
En door hem zeiven, hoewel niet erkend, egter ook niet ont­
kend. (Men zie Jo. CLERICI Ftta et Opera p. 26. — 28. WALCH.
Misce/l. Sacr. L. I.Exere. V. §. 14. p. J37.enLevensbefchrijv.

EN HET OOSTEN. «5
Tot de geleerde vrouwsperfoonen te Karlsruhe behoren
twee jufvrouwen, of, liever, freulens, GEISAU, welken
uitnémende en zeldzaame kundigheden bezitten.
Op de boekerij onderzogt ik verfcheiden Turkfche en
Arabifche handfchriften.
Verder bezogten wij de Joodfche fijnagoge, en den rab­
bi JEDIDI: deze bezit eene groote verzameling van He-
breeuwfche boeken en thalmudfche handfchriften, die drie
tot vier honderd jaaren oud zijn.
Wij maakten insgelijks dagelijks onze opwagting ten
hove; want hier vonden wij veel voedzel voor den geest
en het hart. Bij de reeds gemelde merkwaardigheden van
het flot te Karlsruhe, voeg ik nog, dat de af beeldzeis der
Zweedfche koningen uit het huis van Tweebruggen, al3
KAREL den elfden, KAREL den twaalfden (van dezen is
het er tweemaal) en ULRIKA ELEONORA aldaar bewaard
worden. Hier komen nog bij die van de gemaalin van.
KAREL den elfden, ULRIKA ELEONORA, en van de vier prin­
fen , welken zij na elkander verloor: zij verfchijnt in eene
zeer godvrugtige en bedaarde houding, de oogen hémel-
waard gehéven, en met een briefje in de hand, waarop
de woorden flaan: uw ml gefchiede; —als ook dat
van voorn. Mannen, IV. D.bl. 141. en v). Men vindt er dé
Sabelliaanfche dwaling in. (WALCH././. en BODD. Ifag. adTheoL
T. II. p. 1354. }undt. T. I. p. 430. fq). Ern. Sa!. Cyprianui
heeft er, te Heltnftad, 1699., onder voorzitting van J. A.
Schmidius, dnimadverfiones tegen uitgegeven.(PFAFF, [ntrod.iv
Hist. Theel. Liter. P. II. p. 30^.

Ï26 R E I Z E D O O R E U R O P A
van de moeder van KAREL den elfden,HEDWIG ELEONORA S
fraai gefchilderd. Van dezen geheelen ftam ontbreekt al­
lee» KAREL de tiende.
Op begeerte van haare doorlugtigheid de markgraavin
zend ik u hier de volgende gefchiedkundige aanmerking,
betrelfende de Rusfifche keizerin KATHARINA ALEXIEWNA:
CATHARINE ALEXIEWNA fut née Fannée 1682 dans laWes-
trogothie en Snede, au fief Germunderyd dans la paroisfe
deToarp, duTerritoire d ,
As, pasloin de la ville Ulricae-
kamn. Son pere, JEAN RABE , étoit ce temps Regimerits-
Quar ter maft are du regiment d'Elfsborg. Elle est venue
depuis en Livonie, ou elle fut la Bonne des filles du curé
GLÜCK. Elle fut mariée d un Cap-ral. Elle fut enfuite
connue de JIENZIKOFF et de PIERRE le grand après dlffi-
rens-changemens de la fortune. Elle fut mariée d eet Em-
p.ereur en 1712, et après fa mort elle devint en 1725 l'Im-
peratrice et PAutocratrice de toute les Rus/ies etc. (Foyez
ÏHistoire de CHARLES douze en Suedois in 8°. p. 355, la
Geographie de TUNELD , édition de Stockholm 1762. p.
260; les Memoires fur la familie de RUDENSKJÖLD par
monfieur HÜLPIIEUS en 4 0
.) Je faispar une Dame de fa
cour, que Vlmperatrice CATHARINE, étant ilevèe au thrt-
ne, a repu chez elle les deux filles de monfieur GLÜCK pour
Dames de cour, qui la fervirent fi fidellement, comme
elle les avoit fervi autrefois; et que fon mari le Caporal
est venu a Petersbourg, pour voir une fouveraine, jadis
fon Epoufe, a qui elle donna une fomme d''argent. II fe
retira depuis a Riga , oü il vivoii de fes rentes.
*fai dresfé cettie petite Note, pour revendiquer a la Sttt*

tEN HET OOSTEN. ia?
de une perfonne fi remarquable , que les Historiens Allemands
, Frangois , Anglols et 'Italiens font venir de la Z4*
ypnie. A Carlsruhe le 1 de Fevrier. 1774*
[Dat is:
KATHARINA ALEXIEWNA werd geboren in het jaar iöSss,
In Westrogothie, in Zweeden, in het leen Gerinunderijd,
in het kerfpel Toarp, onder het gebied van As, niet verre
van de ftad ülricaehamn. Haar vader, JAN RABE , wa#
in dien tijd regimentskwartiermeester in het regiment van
Elfsburg. Zij kwam vervolgens in Lijfland, daar zij opzigtfter
was van de dogters van den predikant GLÜCK. Zij
trouwde met eenen korporaal, en geraakte, na verfcheiden
veranderingen van het geluk, in kennis bij MENZIKOFFen
PETER den grooten. Zij trouwde met dezen keizer in
1712, en na zijn dood werd zij, in 1625, keizerin van
alle. Rusfen e. z. v. (zie de gefchiedenis van KAREL XII.
in het Zweedsch in 8°. bl, 355. Aardrijkskunde vanTU-
NELD, Stokholm 1762. bl. 260. Gedenkfchriften der fa­
milie van RUDENSKJÖLD , door den heer HÜLPHERS H14 0
),
lk weet van eene hofdame, d tt de keizerin KATHARINA ,
toen zij tot den troon verhéven was, de twee dogters van
den heer GLÜCK als hofdames bij zig genpmen heeft, die
haar éven zo getrouw bedienden, als zij dezelven eertijdsgediend
had; en dat haar man, de korporaal, te Petersburg
kwam, om eene lbuveraine te zien, welke weleer
zijne vrouw was, en aan wien zij eene fom gelds gaf. Hij
begaf zig zédert naar Riga, daar hTj van zijne renten leefde.
— — • Ik heb deze kleine aantékening ter

ïïf 1
,RE1ZE DOOR E U R O P A
rÖ^fë r g é ft e 1
d'; ten einde zulk eene merkwaardige perfoon
V'!-- Zweeden terug te vorderen, welke de Duitfche,
Franfche, Engelfehë én Italiaanfche gefchiedfchrijvers uit'
Lijfland doen afkomen. Karlsruhe , den van Sprokkelmaand
I774-]
Ik moet ook nog van eene andere kennis fpréken, die
ik hier gemaakt heb. De heer kapitein GAÜPP , die zig
eenigen tijd te Karlsruhe opgehouden heeft, is in Engelféhen
dienst, en wel gouverneur in Indien geweest, alwaar
zijn verblijf agt jaaren heeft geduurd. Hij is een beminnenswaardig
man, en bezit uitgebreide kundigheden.
Hij is dé'Perfifche taal magtig geweest, doch heeft zevergéten,
zédert dat hij zijne boeken en handfchriften verloren
, en geen oefening gehad heeft. Hij deelde mij twee
Perfifche en éénen Malabaarfchen brief méde, 'om mij de
laatere en thans gebruiklijke wijze van fchrijven,in Indic,
te tonen. Hij had deze brieven gekrégett, toen hij bevélhebber
te Changalaput was. Hij heeft tvvee zoons,
die in het krijgsfchool a la Solitude, hetwelk de hertog
van WURTEMIÏERG aangelegd heeft, opgetrokken worden.-
Hij'"'roemde deze inrigting ongemeen, en befchouwt ze als
de-'eenige in haare foort, in Europa. Drie honderd jonge
i;
mren worden daar onderhouden, die alles kunnen léren
, wat zij wenfehen. Daar zijn omtrent agttien hoogleeraars.
Dit opvoedingsgeftigt kost den hertog jaarlijks
omtrent 50000 gulden. De heer GAUTP denkt ten aanzien
der opvoeding zeer grondig. Hij wil, dat de jeugd tot
bézigheid opgeleid, en in kunsten en 'handtétingen geoefend
zal worden. Hij heeft ook zelf eene verhandeling

EN HET OOSTEN. laf
handfehrift overgegéven heeft. Na zijne terugkomst te
Pforzheim zond hij mij een patent door den koning KAREI.
den XII. voor zijnen vader GEORGE JAKOB GAUPP opgeheld,
waarin hij tot vaandrig benoemd word in het regiment
van den overften KAREL BREIÏHOLTS: het is ondertékend
in het leger bij Winkcz, den u^u van wintermaand
1707.
Den Sten van fprokkelmaand déden wij een fpeelreisja
naar Etlingen, eene ftad, welke drie uuren van Karlsruhe
ligt. De weg van Parijs naar Weenen gaat door deze
plaats. De ganfche Had is Roomschkatholijk. Wij bezagen
de kerk en het huis der Jefuiten, en daarop het flot,
op hetwelk de markgraavin wéduwe, MARIA josEPiiAvan
Badenbaden, eene geboren prinfes van Beijeren, haar verblijf
heeft: de vertrekken van hetzelve zijn fraai. In de
llotkapél worden de lijken van den heiligen FAUSTINUS ert
de heilige FAUSTINA bewaard: ten minften geeft men zulks
voor. Maar ik, als ketter, geloof, dat de paus dezelven
uit katakomben genomen, er naderhand deze naamen der
heiligen aan gegéven, en ze den overléden markgraave,
toen hij te Rome was, gefchonken heeft. Ten laarften
bezig'igden wij de fraaije orangcrij, welke in goeden ftaat
is. Onze terugweg naar Karlsruhe ging door Durlach.
Des avonds vraagde de markgraaf mij, of ik het oud
opfchrift te Etlingen gezien had. Ik antwoordde hem,
dat ik mij bij den grootften geleerden in de ganfche ftad,
den rektor der Jefuiten, vervoegd had, om mij van de
oudheden en merkwaardigheden der ftad te laten onderrigtes;
maar, dat deze mij verzékerd had, dat er niets te
zien was. Denklijk zullen deze heeren geestlijken zig thans
V. DEEL. I

130 R E I Z E D O O R E U R O P A
weinig aan oudheden en zaaken uit de oude tijden laten
gelégen zijn, daar zo veele treurige nieuwsberigten hun­
nen gedagten werk ver[chaffen. De heer .VCHÖPFLIN
fpreekt van het gemelde opfchrift in zijne Alfatia illustra.
ta, P. I. p. 490.
Het hof ging den ia*» van fprokkelmaand naar Darin-
ftad, vanwaar het den 2i"en 3 d e s avonds, terug kwam.
De volgende dag was, uit hoofde van het affcheid, dat
wij aan dit hof, waar men ons zo gunstig en met zo veel
heuschheid ontvangen had, moesten némen, een dag van
droefnis voor ons. Traanen verzelden deflamelende woor­
den, met dewelken wij ons voor altoos aan hunne door-
lugtigheden aanbevolen. Cette cour charmante, (dus
luiden de woorden in BJÖRNSTSHLS dagboek) le domicile
de Yhumanitè & de la fagesfe, est faite pour s'attacher
les coeurs fenftbles & pour être admirèe. [Dit verrukkend
hof, de zétel der befchaafdheid en der wijsheid, is ge­
maakt , om alle gevoelige harten aan zig te verbinden,
en om bewonderd te worden]. Wij leiden naderhand ins­
gelijks onze affcheidsbezoeken bij de overige bekenden in
de ftad af. Wij verlieten den heer raad GKOOS, den heer
baron MINDELSHEIM, dis ons duizend beleefdheden be-
wézen hadden, en den heer majoor SANDBEIIG, gelijk ook
den heer RING niet zonder de téderfie erkendnis en aan­
doening.

E N H E T O O S T E N . !3t
REIZE FAN KARLSRUHE NAAR
HEIDELBERG.
B EN 23^» van fprokkelmaand vertrokken wij van
Karlsruhe. Wij namen den weg over Durlach en Uruchfal,
den zétel des bisfchops van Spiers, graave van LIM-
BURO STYRUM. Wijl Spiers eene rijksltadis, houd de
bisfchop er zijn verblijf niet. Hij is thans een onafhanglijk
vorst; te voren had hij veele wéderwaardigheden te
lijden: want toen hij domproost te Spiers was, wierd hij
befchuldigd en afgezet. Men zegt, fchoon men fut niet
voor zéker uitgeeft , dat hij voornémens is , bij de Göttingfche
univerfiteit, als onpartijdig zijnde, eene fom gelds
te beftemmen ter beloning voor de beantwoording van zékere
optegéven vraagen uit het geestlijk regt. De herderlijke
brief, dien hij, in het jaar 1772, als bisfchop aan
zijne gemeente heeft laten afgaan , en die in kwarto gedrukt
is, is niet door hem, maar door zijnen wijbisfchop , den
heer SEELMAN , opgefteld. —• Wij bezigtigden het bisfchoplijk
paleis, het welk fraai gemeubileerd is; hadden
ook gelégenheid, om den bisfchop zeiven, als hij van eene
wandeling terug kwam, in het voorbij gaan te zien, en
hem onzen eerbied te betuigen.
Van Bruchfal zetten wij onze reis naar Heildelberg
voord.
I a

J3a R E I Z E D O O R E U R O P A
Verblijf ie Heidelberg.
JFITEIDELBEKÖ ligt aan den Necker, tusfchen twee
bergen, den Heiligenberg en den Geiszberg. De eerfte*
zegt men, heeft der ftad den naam gegéven; fchoon anderen
zeggen, dat Heidelberg van Heideüberg, berg der
Heidenen, moet afgeleid worden. Maar de heer LAMEY
meent, dat de naam eigenlijk van heidel (heidelbeer of
hichheer) [krakebézië, of postelbézië], en berg, afkomt.
Op den laatstgenoemden berg ftaat het flot, de oude verblijfplaats
der keurvorsten. Het is thans meest vervallen ;
en is naar de Gothifehe bouworde gebouwd geweest. Onder
de vensters zijn fraai gewerkte medaillons geweest,
welken de Roomfche keizers verbeeldden. De Spanjaarden
hebben het flot in den dertigjaarigen oorlog verwoest;
in bet jaar 1679 hebben de Franfchen hetzelfde gedaan;
en voor eenige jaaren heeft de blikzem het overige vernield.
De keurvorst heeft er egter nog tot in het jaar 1720 gewoond,
wanneer hij naar Manheim trok, en wel uit verdriet
over zijne hardnekkige Heidelbergers, die den
Roomschgezinden de ganfche hoofdkerk niet wilden inruimen
; gelijk dan de laatften alleen het koor, doch de
hervormden het overige der kerk in bezit hebben.
Van het beroemd en verbazend groot wijnvat, dat men
hier heeft, heb ik niets anders te zeggen, dan het zo onaangenaam
nieuws vooralle dorstige zielen, dat deze hunne
troostbron tégenwoordig geheel uitgedroogd is : want
zéden zes jaaren is, uit hoofde van het misgewas, geea
droppel daar in geweest.

E N H E T O O S T E N . 138
Op d>n terugweg van het flot bezigtigden wij hetftandbeeld
van den heiligen JOHANNES VAN NEPOMUK. Deze
was de eerfte heilig van het koningrijk Bohemen: zijn lijk
ligt te Praag begraven. Op het ftandbeeld leest men vergelijkingen
tusfchen JOHANNES den doper en JOHANNES VAN
NEPQMUK: Me toquendo, hic tacendo vitam perdidit t
[die heeft door fpreken,• deze, door zwijgen, zijn leven
verloren] word daar gezegd; want de laatfte wilde aan
den koning WENZELde biegt der koningin niet openbaaren *
weshalve deze hem in den vloed deed werpen: fub aquis
Muldavtz merfusflumine rebaptizatus est, ut JOHANNES
Baptista fanguine. [In den Muldau geworpen, is hij in
de rivier herdoopt, gelijk Johannes de Dooper dóór b'.oed].
Het vrouwlijk geflagt heeft gewislijk réden , de tong van
dezen heilig te vereren.
Na kom ik we5r tot de geleerde nieuwsberigten en kennisfen,
welken in het vervolg, gelijk tor hier toe, mijn
vóórnaam onderwerp moeien zijn. Wij bezogten, in gezelfchap
van den heer KAREL WUND , hoogleeraar der
wijsbegeerte,die in Duitschland gereisd,en te Göttingen,
daar hij onzen geleerden LIDEEN ook heeft léren kennen,
vier jaaren geftudeerd heeft, den heer BÜTTINGHAUSEN,
openbaar leeraar der godgeleerdheid. Deze heeft bijvoegzels
tot de Paltzifche gefchiedenis, Manheim 1773, gefchréven.
Hij is het ook, die aan SCHELHORNS Amotnitatts
veel aandeel heeft , want verfcheiden ftukken daarin
zijn uit zijne pen gevloeid.
Hierop bezigtigden wij de Pieterskerk, en de ménigvuldige
daarzijnde graffchriften. Buiten aan de kerk, in den
muur, ziet men het graffchrift van de geleerde Italiaanfche
I 3

134 R E I Z E D O O R E U R O P A
dame uit Mantua, OLYMPIA FULVIA MORATI, die hier te
Heidelberg het hoögléeraarsampt (o) bekleed heeft, en
reeds in den ouderdom van in de twintig jaaren overlé­
den is. Zij is gehuwd geweest aan ANDREAS GRÜNDLER,
uit vSchweinfurt, die geneesheer en wijsgeer was, en in
het jaar 1555 overléden. Het volgend allerzeldzaamst
boek in oktavo, van 238 bladzijden, is op haar betreklijk;
OLYMPL/E FULVLE MORAT/E, Foemina Dotlisftma ac pla-
ne DivincB, Oratioties, Dialogi, Epistolce, Carmina tam
Latina quam Graca, cum eruditorum de ea testimoniis
et /audibus, HIPPOLYTVE TAURELL^E elegia elegantisfima.
Ad Serenhfimam Anglice Reginam Dominam ELJSABE-
THAM. Bafilea MDLXII, Deze laatstgemelde HIPPOLY-
TA TAURELLA had tot egtgenoot BALTHASAR CASTILIO,
Mantuaanfchen gezant aan den^paus LEO den X. Cacixius
SECUNDUS cuRto heeft het boek aan de koningin ELISA.
(0) Namelijk, in de Griekfche taal: gelijk haar manhoog,
leeraar der geneeskunde was. Zij was geboren in 15 a6., en is
du», omtrerd 29 jaar oud geworden. Men zie de fchrijvers,
door VOGT, Catal. libror, rarior. p. m. 407., en den Hoogel.
heer SAXE, Onotii. lit. P., III. p. a58. en 634., aangehaald, en
Mhcell, Duisburg. Tom. I, p, 339, SCHELHORN. Amoenitt,
Hi't. Eccles. et Liter. Tom. I. p. 734, en Tom. II. p. 649. —
Haar vader was Fulvius Peregrimts Moratus, geboortig van
Jklantua, hoogleeraar der befchaafde Letteren te Fèrrare, leer­
meester

E N H E T O O S T E N . 135
BETH opgedragen, en handelt in de opdragt over groote
en geleerde vrouwsperfoonen.
Wij verzuimden niet, de Jefuiteu in hun kollégie te be­
zoeken. Deze afgedankte-apostels worden nu heeren ge­
noemd. Zij zijn hoogleeraars der godgeleerdheid en regts-
geleerdheid bij de univerliteit alhier (*). Onder de heeren
exjefuiten maakten wij inzonderheid kennis met vader
TUNG, openbaar leeraar der godgeleerdheid en kerklijke
gefchiedenis. Hij heeft veel gefchréven. Hij heeft ook
de wijze, om zonder lévensgevaar te zwemmen, verbé­
terd, waarvan in de Berhjnfche gefchiedenis van 176S
gefproken word. Eén van zijne leerlingen heeft, met den
zwemrok, door hem uitgevonden, in het bijwézen van
den keurvorst en het ganfche hof, over den Rhijn ge­
zwommen. Vader JUN» vertoonde ons ook de boekerij
van het kollégie, in dewelke zelfs Turkfche en Arabifche
handfchriften zijn, die évenwei niets anders, dan Maho-
(*) Hier zijn maar twee hervormde hoogleeraars der godge­
leerdheid, en twee in de wijsbegeerte; alf de overigen zijn
Roomschkatholijk. Elke godsdienst heeft zijnen déken; en als
een Roomschgezinde tot doktor der regtsgeleerdheid gemaakt
word, zweert en belooft hij, aan de uitroeijing van den protes»
tantfchen godsdienst te arbeiden; onder anderen zegt hij condem*
no et anethematizo omnes eos, quos condemnavtt et anathema*
tizavit fanctisjima Synodus Tridentina, [Ik veroordeel en ver­
vloek die allen, welken de allerheiligfte Tremfche ke.kvergade-
ring veroordeeld en vervloekt heeft]. Dit moet hun buigzaam»
heid en den geest der verdraagzaamheid inboezemen» Aanm,
v. i. Schrijver.
14

136 REIZE DOOR EUROPA
medaarifdie godsdienftige fchriften en gebéden in vaerzes
bevatten. Zij is voor het overige tamelijk groot. De pro-
tokollen van het rijkvorstlijk raadskollégie te Regensburg
van 1663 tot 1699, i" a
g t
foh'odeelen, indeHoogduitfche
taal, worden daar in handfchrift bewaard; zij betreffen
inlandfche zaaken van hetDuitfche rijk en ook buitenland-
fche van hooge perfoonen. Een ander der hierzijn-
de gewézen Jefuiten, vader SCHMIDT, hoogleeraar van
het geestlijk regt, en in zijn vak een diep geleerd man ,
toonde ons, in gezelfchap van den heer METZGF.R, het
kabinet, waarinde natuur en wiskundige inlirumenten
en werktuigen bewaard worden: onder anderen een per-
pttuum mobile [eeuwigdurende bewéging], hetwelk door
middel van dertig ijvooren ballen in bewéging word ge-
bragt, e-z. v, Ook zijn er delfdoffen ; een Chalcedoniër
van ongemeene grootte, in de gedaante van eene druif.
Dit kabinet ftaat onder het opzigt van den bekwaamen va­
der MAIJER. Dezelfde vader MAIJER heeft ook eene har-
monika (*) vervaardigd. Hij heeft dezelve aanftondsna­
gemaakt , na dat hij ze maar eens gezien had, en eenen
Engelsman er op had horen fpélen.
De univerfiteit te Heidelberg is in het jaar 1346 (/>)
door RUPKECHT aangelegd, dus, behalven die van Praag,
de oudfte in Duitchland. De Parijfche heeft tot een voor-
(*) Een fpeekuig uit glazen klokken belhande. Aantèk.
yan den Schrijver.
(p) Anderen brengen die, mor meer regt, eerst tot 1385.,
of daar omtrend. Zie de fchrijvers, door den heer SAXE aange­
haald, Qnotn, Li:. P. II, p. 3^5- e Q
57**

EN HET OOSTEN. 137
beeld-gediend, en men heeft derzelver inrigting en régelen
volkomen gevolgd. Wij bezigtigden de Aula Theodoricianae:
zij is groot en fraai. In bet portaal ziet men eene
fteenen tafel met een breedvoerig opfchrift ter eere van
den vorst, die de Akadémie geftigt heeft. Onder anderen
word daar in gezegd, dat deze univerfiteit dicata
orthodox* rdigioni [den regtzinnigen godsdienst toegewijd]
is. Héden ten dage, daar hier twee godsdiensten •
gelijklijk heerfchende zijn, zou de vraag, welke van beiden
hier onder de regtzinnigen moet verdaan worden,
moeilijk om opte'osfen zijn. Verder worden hier alle
godsdiensten geduld , Jooden, Doopsgezinden e. z. v.
Wij hadden geen gelégenheid om de univerfiteitsboekerij
te zien. Zij is niet tot het openbaar gebruik bertemd.
Welk eene fchande! Men heeft mij gezegd, dat de boekverzameling
van ouiEvius in dezelve ingelijfd is, na dat
hij dezelve uit erkendnis aan de univerfiteit vermaakt had;
want hij heeft hier geftudeerd (» De beste boeken en
handfchriften zijn, gelijk bekend is , van hier naar Manheim
gebragt; men heeft alleenlijk die hier gelaten, van
dewelken er twee exemplaaren voorhanden waren. Volgens
de berigten, die men ons te Zurich médegedeeld heeft,
moest de boekerij van HOTTINGER hier zijn; maar dezelve
is aa» de meestbiedenden verkogt, en de handfchrif-
(f) Ik vind nergens, dat GR;EVIUS te Heidelberg geftudeerd,
of zijne boekerij daar vermaakt heeft: wel, dat hij te Heidelberg
tot Hoogleeraar is beroepen geweest. Zie BURMANOT
Orat. p. 96. jo. FABRIC. Hlst. Biblioth. T. III. p, 274. en
c. BURM. Tr*je£t* Erud. p. 113.
I 5

138 R E I Z E DOOR E U R O P A
ten zijn dienvolgens verfpreid geraakt. Mogelijk vind ik
er een gedeelte van re Manheim.
Betreffende de Bibliotheca Palatina, die tégenwoordig
het Vatikaan te Rome ftaat, dezelve heeft eertijds haare
plaats in de hoofd - of domkerk alhier gehad. Zij werd
toen als de voornaamfteboekerij in Duitschland befchouwd,
wijl men de merkwaardigfte fchriften en papieren, die
men bij de bislchoppen in de kloosters en domkapittels
gevonden heeft, gedurende de onlusten ten tijde der hervorming
aldaar bijeen gebragt had. Zij werd door den
keuivorst van fkijcren naar Munchen overgebragt, en naderhand
aan den paus gefchonken. Vast gaat het ondertusfchen,
dat niet alles in handen van den paus gekomen
is: verfcheiden handfchrifren zijn verfpreid, en zommigen
worden n>g te Munchen gevonden. De heer hoogleeraar
WOND heeft mij verhaald , dat hij TieiTHEMii Chro*
tiica, me;; deszelfs eigen hand gefchréven, in eenen folioband,
gezien heeft.
In de kerk der Rarmeliten ziet men het graf van den
prins FREDEMK. VAN TWEEBRUGGEN. Hij was een broeder
van den regértnden paltsgraave, en opperbevélhebber
van het üuitfche rijksleger in den laatften oorlog. Ten
aanzien van zijne lijfsgeftalte was hij van eene verbazende
, bijna reusaa,tige, grootte. De regérende keurvorst
heeft hem dit pragtig graftéken laten oprigten, op hetwelk
hij Liberator Saxonice [de Redder van Saxen J e.z.v.
genoemd word. De^e prins FREDERIK en zijn broeder,
de thans regérende paltsgraaf, hebben onzen vrijheer LAN-
TINGHAUSEN tot hofmeester en beftierder gehad, welke
posten de heer NEMEITZ uit Pommeren, fchrijver van le

E N H E T O O S T E N . 139
Sejour de Paris, die nad.rhand te Straatsburg gewoond
heeft, daar hij ook geftorven is, te voren bekleed had*
Wij namen ook de verdere merkwaardige zaaken alhier
in oogenfchijn, inzonderheid de voor eenige jaaren aan­
gelegde fabrieken. Onder anderen is er hier ééne, waar­
in papieren béhangzels, en in hetzelfde huis eene tweede,
waarin gobeiinfche tapijten gemaakt worden; de laatfte
maakt egter geen grooten opgang, en thans woid er in
het geheel niet in gewerkt. Men toonde ons ondeftus-
fchen eenige zeer fraaije, tot fchoorfteenfchermen gefchik-
te, proefftukken met bloemen : elk ftuk kost, naar maate
dat het groot of klein is, 25 tot 30 gulden. Zo is hier
ook eene waschfabriek, waar het wasch, op dezelfde wij­
ze als te Venetiën,in de zon gebleekt word ; men begint ge­
meenlijk in bloeimaand daarméde, en het wasch komt uit
Polen. De zijden kousfeuwéverij is zeer wél aan den gang:
zij beftaat thans uit omtrent zéventien ijzeren weefftoelen,
welk getal egter ftaat vermeerderd te worden. De zij­
de word in hetland zelve gewonnen. In eenen tuin naast
de fabriek ftaat eene groote ménigte moerbézieboomen.
Daarop bezigtigden wij de Oosfindifche fabriek, alwaar
men de foort van (toffe, welke de Indiaanenfits noemen,
verder bewerkt; deze fabriek lévert zeer fraaije ftoffen,
de meesten worden met het penfcel gefehi'deid, inplaats
dat men in Zwitzerland de verwen er op drukt. Om die
réden zijn de hier gewerkte ftolfen veel fraaijer, doch ook
bijna eens zo duur. De doffe zelve krijgt men over En­
gelland uit Oosfïndiën. AH' deze manufaktuuren zijn
door de zorg van den keurvorst aangelegd: hij fchiet
zelf het geld en heeft méde aandeel in de fabrieken. Op

i 4° REIZE DOOR E U R O P A
deze wijze verfchaft hij den kunstenaar brood, en den
lande voordeel. Hij zelf en het ganfche hof bedienen zig
ook van inlandfchen arbeid, en het geld gaat niet, gelijk
elders, bij voorbeeld voor zijden kousfen, het land uit,
maar het blijft altemaal er in, en brengt zijnen ftaaten eene
zuivere winst aan.
Daar ik nu van fabrieken fpreek, moet ik ook denfiaat
van. den letterkundigen handel niet voorbij gaan. In de •
ze ftad is maar dén boekverkoper, de heer P F H H L E R , univerfiteitsboekhandelaar,
die van goede waar voorzien is.
In de jaaren 1743 tot 1748 is hier een fraai werk uitgekomen:
Scriptores historia Romance veteres omnes, notis varits
illuflrati, edente HAUKISIO, Profes/ore,in folio, drie
deelen, met veele koperen plaaten.
Bij ons affcheid némen van den heer F Ü S C H , fchoonvader
van den'hoogleeraar W U N D , toonde ons dezelve eenen
gedenkpenning op de beide beroemde en ongelukkige
broeders D E W I T , in Holland. De eene zijde vertoont
hunne borstbeelden en naam en. Zij zijn op zijn Hollandsch
gekleed. Onder de borstbeelden flaan de woorden
: Hic armis maximus, We toga; [De een grootst in
de wapenen: de ander, in den tabberd] : en naast hetééne:
Integer vitce , [opregt van leven] en naast hetandere:
Scelerisquepurus, [en zuiver van ondaadj. Op de tégenzijde
ziet men twee mannen , die door verfcheiden wilde
dieren, eenen leeuw, eenen tijger, een wild zwijn en
dergelijken verfcheurd worden. Rondom leest men het
omfchrift: Nunc redeunt animis ingentia Confulis acla Et
formidati fceptris Oracla Ministri. [ Nu komen ons de
groote daden van den Burgemeesters en de godfpraken vaa

E N H E T O O S T E N . 141
den Staatsdienaar, bij Koningen zeifs gevreesd, weder in
gedagten.] In den onderrand ftaat:
Nebll* par fratrVm f&Vo fPror ore trVClDat —-
XX Augusti.
['sVoLks razernll en Woest gebaar,
VerDeLgt het eedLe broeDerpaar (r).
den 20. van Oogstmaand.j
Rondom ziet men, in mirtentakken ingefloten, eenige zeef
kleine letters, welker betékenis is:
Mens agitat tnolem et magno fe corpore miscel.
[Een heimelijk verftand maakt het beele gevaarte gaande
, en mengt zig in dit groot ligchaam (r).]
Geheel onder aan ftaat de naam des medailleurs: AU-
RU F. (0- tiet ftuk is van de eerfte grootte. Misfchien
is de befchrijving van hetzelve wat breedvoerig geworden;
doch ik zal dezen misdag door het volgend merkwaardig
berigt zoeken te verbéteren. • De Heer FÜSCH zond
naar den heer WECHTER, om den gedenkpenning, door
deszelfs broeder, die zig thans,je Petersburg onthoud,
op den heer VAN VOLTAIRE vervaardigd, te laten halen.
De heer WECHTER zond flegts de tweede uitgaaf; want
van den eerden dempel, die ongemeen zeldzaam geworden
is, had hij geen één duk meer, het eenigfte, dat hij
(r) Zie VAN LOON Nederl. Hifloriepenn. III. D. bl.87-8^
c v i n
O) D' d ik niet bij VAN LOON t. a» P*

142 R E I Z E D O O R E U R O P A
nog had, liet hij zeggen , had hij aan den keurvorst ge-
géven. In éénen mijner brieven uit Geneve heb ik, zo
mij voor!laat,tii; voerig van deze medaille gewag gemaakt(f).
De heer WECHTER heeft eenen dergelijk en gedenkpenning
öp EOUSSEAU gemaakt. Op de ééne zijde (laat de wijs­
geer in Afménifche kléding, en rondom zijn naam: J.JO.
ROUSSEAU, Citoyen de Geneve, né le 28 'Juin 1712. Op
de keerzijde ftaa-tfyhï eenenlauerkrans, de woorden: In-
genio et Liber.tati Patria; [voor het vernuft, en de vrijheid
des Vaderlands] en onder de naam van WECHTER.
REIZE VAN HEIDELBERG NAAR
MAN HE IM.
ILJKN 27 fte
« van fprokkelmaand vertrokken wij van Hei-
delberg. Buiten de ltad op den top des Heid.ibergs toon­
de men ons eenen verwoesten toren, een overblijfzel van
de Tempelheeren, welken d.ar gewoond en deze* hunne
woonplaats verfterkt 'hadden. .
Wat verder zagen wij naderhand een klein huis, het­
welk men gebouwd had ; om de oude Roomfche baden,
die men, niet lang geléden, onder den grond gevon en
had, te bedekken, het is emLaconicum, of zweetbad
geweest.
. Ook ontdekten wij van verre eene opgerigte piramfedter
gedagrenis van den keurvorst FREDERIK den I., FRITS
TOLL genoemd, en den flag doorhem, in 1462,geléverd.
(O Ter loops, III, D. bl. 112.

M
E N H E T O O S T E N . 143
Verblijf te Manheim.
ANIIEIM, alwaar wij na eene reis van twee uuren aankwamen,
ligt maar vier mijlen van Heidelberg. De Had
is wél verfterkt, fraai en aangenaam. Zij heeft verfcheiden
taamlijk bekoorlijke wandelwégen. De ftraaten zijn
zindelijk en lijnregt, en worden des avonds doorlantaernen,
die te weerzijden aan houten paaien hangen, wél verlicht.
Aanftonds na onze aankomst bezogten wij den geleerden
exjefuit vader MAIJER, eenen beroemden wiskonstenaar,
die in Italië, Rusland, ja ook in Zweeden, over
welk land hij in alle opzigten voldaan was, gereisd heeft.
Nooit had hij ergens béter koop en met meer veiligheid gereisd,
dan in Zweeden. Hij prees de zindelijkheid, beleefdheid
en gedienstigheid van het daarzijnde landvolk.
Van onzen WARGENTIN , en deszelfs groote verdiensten,
inzonderheid van zijne waarnémingen betreffende de wagters
vanjupiter, als waarvoor men hem hoofdzaaklijk
heeft te danken, fprak hij lang en met eene foort van verrukking.
Hij fprak ook met ongemeenen lof van den heer
hoogleeraar LEXELL te Petersburg, en vertoonde mij verfcheiden,
met uitrékeningen opgevulde, Latijnfche brieven
van hem. Hij verheugde zig nu, Zweeden aangetroffen
te hebben, welken hij eenige beleefdheid kon bewijzen
tot erkendnis derzulken, die hem door Zweeden
bewézen waren. Hij maakte ons bekend met den
geheimen kerkenraad en boekbewaarder MAILLOT DE LA
TREILLE, die in den geestlijken raadzitting heeft en opzigter
van het medaillenkabinet is.

i 44 REIZE DOOR E U R O P A
Hierop bezogten wij den geleerden hofraad, boekbewaarder
en beftendigen fekretaris van de akadémie der wétenfchappen
, den heer LAMEV , een' liefhebber en grondig
1
kenner der Koomfche oudheden.
Wij fpoeddai ons, in gezelfchap van zulk eenen doorkundigen
leidsman, naar de boekerij. Hier toonde hij
ons eene ongemeen merkwaardige en gewigtige verzameling
van handfchriften, welken CAMBRARIUS toebehoord
hebben, en, door de zorg van den heer LAMEY , door
zijne doorlugtigheid, den keurvorst van de Palts, voor
1200 gulden, van de erfgenaamen van CAMERARIUS gekogtzijn.
Zij maken een kostbaar archief uit, hetwelk
tot gebruik van de gefchiedenis der hervorming zo wel,
ttls van de burgerlijke en letterkundige gefchiedenis, veele
ophelderingen kan géven. Dezelven beftaan in brieven,
meestendeels oorfpronglijken, van koningen, vorsten,
pauzen, gezanten, godgeleerden en andere geleerden,
aan onderfcheiden perfoonen, ten deele ook aan CAME­
RARIUS zeiven. Inzonderheid vind men hier veel, dat de
Zweedfche gefchiedenis ten tijde van GUSTAAF ADOLF betreft,
en denklijk tot hier toe nog door geen Zweed gebruikt
is. Ik zag er brieven van gemeldcn koning , van
de koningin CHRISTINA, van LUTHER, MELANCHTON,
COSMO DE MEDICIS , BARONIUS en anderen. Van de gemelde
koningin is er één onder, die door haare voogden
ondertékend, en aan HUGO GROTIUS te Parijs gefchréven
is, en waarin men klaagt, dat men zo zelden gelégenheid
heeft, om aan hem te fchrijven, en brieven van hem te
bekomen, e. z. v. Hieruit kan men befluiren, dat er toen
nog geen vaste en gerégelde posten aangelegd waren: iets
dat

EN II ET OOSTEN X4j
dar vrij zeldzaam is in aanmerking der [toenmalige tijdens
Wie zou geloven, dat onder de regéring van GUSTAAF A-
DOLF , CHRISTINA en AXEL oxENSTjERNA in het noordeti
geen gerégelde posten plaats gehad hebben? In Frankrijk
rékent men déze bekwaame inrigtingvan de tijden van KA­
REL den ü (») af; te vorert vaerdigde men ook van hier^
als de ouiftandigheden het vereïschten, bijzondere boden
af. Men zou uit deze briefverzameling in het alge­
meen veel licht kunnen trekken. De bovengaande anecdote
kwam mij op het eerfte gezigt onder het oog. Ik
vond er ook opfchriften hij die men zegt, dat te Gustaafsburgi
omftreeks Oppenheim, en op de daarzijnde
Zweedfche gedenktekenen gevonden worden; insgelijks
een verhaal van den ilag bij Luizen e.z.v; welk alles ik
mijnen vlijtigen reisgenoot den baron RUDHECK bijzonderlijk
liet affchrijven. De geheele verzameling maakt bijna
eene volkomen brief boekerij uit; want dezelve bettaat uit
niet minder dan drieën zévcntig zwaare foltodeelen, behalven
verfcheiden ftukken, die nog in bundels liggen „<
onder dewelken ook een Griekfche brief is aan den koning
GUSTAAF ADOLF , waarvan ik insgelijks een affchrift
genomen heb. Wie ziet niet, dat voor iemand ,
die lust heeft, om zijné nieuwsgierigheid en die van anderen
te voldoen, op dit veld een rijke oogst voorhanden
is? Men treft hier duizend merkwaardige zaaken aan ia
betrekking op de hervorming en derzelver gefchiedenis 5
en men heeft réden om met den heerLAMEY te wenfchen,
dat de een of ander bekwaam man onder onze reizende
geleerden den moed mogt hebben, om zig op dezen let-
(«•)• Of varr LODEWIJÏ den XI.'
V, DEEL. K

146 R E I Z E D O O R E U R O P A
terkundigen oceaan te bege'ven, en denzelven te onder­
zoeken. De tijd en de oogen van den heer LAMEY laten
het niet toe ; en wat de Roomschkatolijken betreft, de­
zen kunnen bij zulk eenen arbeid hunne rékening niet vin­
den: zij zijn ook niet in ftaat, om dien behoorlijk en met
de nodige beöordéling te ondernémen, want zij wéten de
geleerde en verdienstlijke mannen , welken de kerkverbe­
tering hebben helpen tot ftand brengen, niet behoorlijk
te fchatten, en kunnen de groote daaden van onzen
Zweedfchen held en zijnen ijver voor den godsdienst niet
inzien. Indien, derhalven, zulk een geleerd onderzoek
niet thans, daar de heer LAMEY boekbewaarder is, door
helderziende en onpartijdige oogen word ondernomen, is
het te vrézen, dat na zijnen dood all' deze handfchriften
aan een' kant geworpen, of der vlamme opgeofferd zullen
worden. Midlerwijl zal ik hier eenen korten inhoud van
het gewigtigfte en merkwaardigfte , voornaamlijk met be­
trekking tot Zweeden, ter néderltellen. Het I. deel be­
vat eenige eigenhandige brieven van I.UTHER aan ERAS-
Btus van Rotterdam en anderen, als méde verfcheiden van
MELANCHTON, onder anderen éénen in het Grieksch aan
den patriarch JOSAFAT te Konitantinopel. Het II. deel
bevat insgelijks brieven van MELANCHTON aan onderfchei-
den perfoonen , van dewelken zommigen gedrukt, doch an­
deren nog ongedrukt zijn. Het III. deel.beftaat uit 347 brie.
ven, van dewelken zeer veelen,als 11 van LUTHER en 2 van
ERASMUS, de één aan JOHAN CAMERARIUS, de andere aan?
MELANCHTON e. z. v. bijzondeiiézenswaardig zijn. Het IV.
deel bevat 393 ftuks; de meesten zijn vangewigtigen inhoud
voor de gefchiedenis der hervorming en géven der kerklijke

EN HET OOSTEN. *47
gerchiedenis dier tijden veel licht. In dit deel vind men
ook het antwoord in het Grieksch op MELANCHTONS éven
gemelden brief, die nergens gedrukt is. De volgende*
deelen van V. tot VIII. betreffen insgelijks de kerklijke gefchiedenis.
Het IX. deel bevat 377 brieven van de beroemdfte
regtsgeleerden der 17^ en 18*" eeuw, névens
verfcheiden merkwaardigheden, die tot de letterkundige
en kerklijke gefchiedenis behoren. In het X. 'deel zijn
345 brieven deels aan MELANCHTON, deels aan CAMERA-
RIUS en anderen, die over verfcheiden onderwerpen han*
delen. Het XI. deel bevat brieven van denzelfden aart.
Het XII. deel bevat 307 brieven , en daar onder négen in
het Grieksch, die tot de briefwisfeling tusfchen MELANCH­
TON en den Konltantinopelfchen patriarch behoren; gelijk
ook éénen van TYCHO RRAHE. In de volgende deelen van
XIII. tot XXV. vind men brieven van ministers, godgeleerden
en andere geleerde mannen, die llaatkundige,
godgeleerde , letterkundige en andere doffen betreffen.
In het XXV. deel komen de artikelen voor van het verbond,
tusfchen den koning KAREL 1., van Engeland, en
CITRISTIAAN IV., van Denemarken, in het jaar 1625. gefloten;
verder Conditiones restituendi E lector atus auctor:'tate
CHRISTIN .-E Regina Suecie in gratiam haredum FRIDE-
RICI quinti Bohemia Regis Anno 1633 ; als ook de voorwaarden
van onzijdigheid, welken GUSTAAF ADOLF den
keurvorst van Trier voorfchrecf , zonder jaartal. Het
XXVI. deel bevat dertiert berigten, waarin verfcheiden
Venetiaanfche, en andere, van verfcheiden bezendingen
teruggekomen, gezanten de zéden, den godsdiensten
de burgerlijke regéring der landen, werwaard hij afgezon-
K a

i 4S REIZE DOOR EUROPA
den waren , in het Italiaansch befcbrijven: deze berigten
zijn van de laatfte jaaren der U$*> eeuw. Het XXVII.
deel is een berigt van de gevangenhouding van EILIP CA-
MERARIUS inde wreede Roomfcheinquifitie, en zijne ver*
iosfing uit dezelve in het jaar 1565 ; daarenboven behelst
het nog veele zaaken, die de lotgevallen der familie
van CAMERARIUS betreffen. In het XXV11I. deel vind
men onder andérru eenen brief van den rijkskanfelier ox-
ENSTJERNA aan JOACHIM CAMERARIUS, zoon van LODË-
WIJK, waarin hij om berigten van de Turken vraagt, tot
gebruik van den Zweedfchen gezant, die naar den fultan
zou gaan. Het XXIX. en XXX. deel bevatten allerlei (taati,zaaken,
die het DuitCche rijk betreffen. Het XXXI. heeft
betrekking op de Hollandfche zaaken, in zo verre dezelven
betreklijk tot den dertigjaarigenoorlog zijn, en inzonderheid
van 1623 tot 1636. Het XXXII., XXXIII. en
XXXIV. raken {insgelijks Holland, gelijk ook Bohemen
e.z. v. In het XXXV. worden de handelingen tusfchen
den keurvorst van de Palts en de koningen van Engelland,
Zweeden en Frankrijk, van 1632 en 1633, befchréven;
ook komt hier nog bij: de restituto ope Suecorum Palatimiu.
Het XXXVI. deel bevat-allerhande (taatshandelingen
, als méde geheime brieven van JOHANNES CAMERARI­
US aan zijnen broeder LODEWIJK. In het XXXVII. vind
men voornaamlijk zes gefchriften, de geheimen der gefteldheid
van het koningrijk Zweeden betreffende; onder
anderen Imperii Suecorum flatus, forma et Conftitutio,
auctoritate Senatorum in conventu generali Holrnia die
29 Junii 1634; dit is juist de regéringsvorm door den koning
GUSTAAF ADOLF en deltenden aan de koningin CHRIS-

EN HET OOSTEN.
149
TÏNA voorgefcbréven; voorftel der koningin CHRISTINA
aan de Itenden, om op het bewaren van den vréde be lage
te zijn e. z. v. 1640; akten, het néderleggen der regéring
van deze koningin betreffende, in het Zweedsch. Het
XXXVIil. deel behelst ftaatsfchriften rakende het Roomfche
rijk van 1619 tot 1629. HetXXXIX. deel bevat vrédesverdragen,
onderhandelingen en verbonden van verfcheiden
Européfche mogendheden van 1570 tot 1636,
als verbond tusfchen Zweeden en Denemarken, als ook
tusfchen Zweeden, Polen en Rusland e. z. v., een in de
koninglijke drukkerij te Parijs op 46 bladzijden ongemeen
net gedrukt fchrift in de Arabifche en Franfchè taal, behelzende
het verbond tusfchen HENDRIK IV. en fultan
ACIIMED tot ftand gebragt e. z. v. In het XL. deel komen
50 (tuks gefchriften voor, welken tot de gefchiedenis van
den Westfaalfchen vréde behoren, bij voorbeeld Diarium
arcanum JOACHIMI CAMERARII, LLTDOVICI filii, in comitiis
Monasterienfibus Legati Suecico-Palatini, 1645. hl
hetXLI. deel vind men allerlei brieven aan en vanjOACHiM
CAMERARIUS en anderen. Het XLII. deel bevat regten van
het Paltlifche huis. Het XLIII. behelst gefchriften en ftukken
, welken dienen tot opheldering van den (taalkundigen
toeftand van de Palts. In het XLIV. deel (taan ftukken tot
de kerklijke gefchiedenis behorende, namelijk ALTINGS gefchiedkundige
berigten van de gemeenten in de Palts tot op
den tijd van JOHANNES KASIMIR ; voorflagen van verfcheiden
Eogelfche, Franfchè en Duitfche godgeleerden, ter bevordering
van eenigheid onder de protestanten ; berigten
van de liturgien der Ethiopiers. In het XLV. deel vind
men eigenhandige gefchiedkundige aanmerkingen van
GEBHARD , keurvorst van Keulen. Het XLVI. deel be-
K 3

I5Q R E I Z E D O O R E U R O P A
ftaat uit programma's en akadémifche rédenvoeringeu,
tl et XL VII. bevat de afgedaane zaaken op de rijksdagen te
Frankfort en Worms van 1633 tot 1635; als ook de onderhandelingen
tusfchen AXEL OXENSTJERNA en de gezanten
der verbonden mogendheden, welken de koning van
Frankrijk bpand beloofd had. Het XLVI1I. deel behelst
ftaatsfchriften van de jaaren 1632 tot 1634. In hetXLtX.
deel zijn 36' zeer net gefchréven protokollen, op het congres
te Osnabrugge 1646 gehouden. Het L. deel bevat
323 brieven , deels van den prinfe van ORANJE , deels
van SALVIUS en anderen aan LODEWIJK CAMERARIUS,
van 1622 tot 1650 , welken de gefchiedenis der toenmalige
tijden zeer ophelderen. Het LI. en LH. zijn gevuld
met letterkundige, godgeleerde en ftaatkundige zaaken.
Hei LUI. deel is van groot gewigt; want men vind er in
120 eigenhandige brieven van LODEWIJK en JOHANNES CA­
MERARIUS, LODEWIJKS zoons, van 1622tot 1650, onder
anderen die, welken LODEWIJK CAMERARIUS aan zijnen
zoon JOACHIM in de Jaaren 1632 tot 1648, toen deze
Zweedfche en Paltfilche afgezant op het Westfaalfche
vrédescongres was, gefchréven heeft; insgelijks brieven
van JOACHIM CAMERARIUS aan zijnen vader van 1641 tot
1650. Het LV. deel bevat 180fchriften, welken betrekking
hebben op de aan LODEWIJK CAMERARIUS toebetrouwde
Zweedfche en Néderlandfche belangen van 1624 tot
1645; hiertoe behoren verfcheiden door GUSTAAF ADOLF
eigenhandig ondertekende brieven, en ménigerlei eigenhandige
papieren van AXEL OXENSTJERNA; insgelijks zeer
veelen van den Zweedfchen raad, die de voogdij over
CHRISTINA waarnam; als méde het een en ander van KA-
&EL GUSTAAF. In het LVI. deel worden geheime brieven

E N H E T O O S T E N .
van OXENSTJERNA aan LODEWIJK CAMERARIUS, névenseenigen
van GUSTAAF ADOLF bewaard. De volgende deelen
zijn insgelijks rijk aan gewigtige ftoffen; doch raken
de Zweedfche zaaken niet, behalven het LXI.1., waarin
verfcheiden dingen aangaande de afdanking van CHRISTI­
NA 164.6., névens verdere berigten van de koningin tot
1656 voorkomen.
Ik verliet het archief en bezigtigde de benédcnftaande
groote of eigenlijke boekerij, welke de boekbewaarder,
de heer HÜFFLIN , broeder van den heer direkteur HÜFF-
LIN, ons toonde. Deze boekerij is eerst voor veertien
of vijftien jaaren aangelegd, doch reeds tamelijk groot.
Zij bevat. 40 tot 50,000 boekdeelen. De zaal is hoog
en pragtig, en heeft op de eene zijde groote vensters, en
dan nog van boven verfcheiden zog -noemde osfenoogen ;
zij gelijkt naar eene kerk , gelijk de vleugel, waarin dezelve
zig bevind, met dien, waaiïn de kapél is,in évenrédigheid
(laat. Zij heeft ook eenen geheimen trap, die tot
de beide balkons, of gallerijen, boven in de zaal leid.
Hier zag ik een werktuig, hetwelk het ftelzel van KOPER-
NIKUS verbeeld; het word als een uurwerk doormiddel
van eenen ilinger in geftadige bewéging gehouden, is
groot en wél bewerkt. Men ziet ah" de planeeten met
derzelver wagters in haaren loop. Dit kunstfluit is voor
eenige jaaren door eenen Engelsman, ORARI genoemd,
gemaakt. Bij deze gelégenheid maakte ik ook kennis
met den heer NECKER, die tégen HNNéus en HALLER
gefchréven heeft, om te bewijzen, dat de theorie van
de beide gellagten der planten niet algemeen is, en dat
inzonderheid de onderfcheiden foorten van mosch daar-
K 4

t$t R E I Z E D O O R E U R O P A
van uitgezonderd zijn. Deze NECKER is een waare ADAN-
SON.
Daar ik nu van geleerden en boekerijen fpreek, zal ik
ook iets van den geleerden esjeluit DESBILLONS melden,
dien ik heb léren kennen. Deze bekwaame man heeft
Efopifche fabelen in Latijnfche vaerzen (v), névens andere
fch riften, welken gefchat worden, uitgegéven. Hij
is zeer ver in de oudheden en de beöordéling der Latijnfche
fchrijvers. Ook heeft hij eene aanzienlijke boekverzameling,
onder anderen eene ménigte zeldzaame boekeu.
Onder dezen réken ik: de werken van CICERO, vier
deekn in folio, Milaan 1498. Dit is de eerfte uitgaaf
van CICEROOS gezamenlijke fchriften, in zo verre zij op
ééne plaats bij elkander gedrukt zijn; zij is vapMiNUTiA-
NUS, en zo zeldzaam, dat men in gansch Europanauw-
lijks vijf volkomen exemplaaren daarvan aantreft. 1
PH&DRUS in twaalve , gedrukt Aitguftobonct Tricaffum
(Troyes) 1596; de eerfte uitgaaf. VIRGILIUS, Heidelberg,
1599 e Bibliopolio Commeliniano inoktavo; met
veele gefchréven aanmerkingen van GUYET. Deze was
een groot vriend van MENAGE te Parijs: hij heeft verfcheiden
ftukken in de werken van dezen Roomfchen
dichter doorgefchrabt,met bijvoeging, datdezelven zijns
ïüct waardig waren. In de vorige eeuw ging men V- Parijs
bij MENAGE , om dezen VIRGILIUS als eene zeldzaamheid
te bezien: deze omftandigheid is in zijnen TEREN-
(v) FRANCISCI JOSEPF.I DESBILLONS Fabula jEfipia, quinta
ednio. Parifiis, typis Barbou, 1769. 8vo. Dezelve zijn in
ïeer zuiver en fraai Latijn befchreven, in XV Boeken. Zhj
herder vaa hem in het vervolg.

E N H E T O O S T E N . 153
rrnjs aangehaa'd. (w) LucANVsex emendatlonenv-
GONIS GROTii, Ltigduni Batavo'rum 1626, insgelijks met
gefchréven aantékeningen van GUYET, die hier ook ver­
fcheiden plaatzen doorgehaald heeft. 1?HOTnEpistolee per
reverendum virum RICHARDIUM MONTACUTJUM latine red-
dito: et notis fubinde illustratce, Londini 1651, in folio
met verfcheiden gefchréven aanmerkingen van CAPPERO-
NIER. • DANTIS prcecellentisfimi Poetae, de vulgari
Eloquentia Libri duo — — ex libris JACOBI CORBINEE-
DI , Parifiis 1577, Svo. Dit werk is aan HENDRIK den III. op­
gedragen, en men ziet daar uit, dat DANTE Latijn gefchré­
ven heeft. VALSEBERT, fekretaris van MENAGE, heeft hetzel­
ve van MENAGE , met deszelfs eigenhandig daar bij gefchré­
ven aantékeningen, bekomen. — Apologie?, isque/s fe da-
couvrent let abuz, folies, fuperflitions,idolatries & impie-
tés de lafynagogue du Pape, & fpecialement des prêtres ïf?
desmoines diceluy. Traduits d'Italien. fóezjKAN GERARD
MDLIV, Svo. Qd Geneve).^ Dit boek, namelijk de Fran­
fchè vertaling, is zo zeldzaam, dat men het op geen
naamlijst vind O). De fchrijver is OCHIN, generaal der
kapucijnen, die met SLIGNATIUS gerédentwist, en zig
(w) Men zie, over GUIET,de fchrijvers, door den lieer SAXE,
Qnom. Ut. P. IV. p. 447., aangehaald: en, hoe hij door Brotik-
hufius veragt en berispt is, wegens zijne onbezonnen aanmer­
kingen, ald. p. 601. fq. Dergelijke klagten over hem,
vindt men bij mevrouw DACIER over TERENT. Pborm.V, 7,29.,
WESTERHOV. pr,ef. ad Terent. p. 6. en 12, en JANI Proleg. in
Hor at. p. 109,
(*) Zie VOGT Catal. Libr. Rar. p. m. 43c,
K 5 '

754 R E I Z E D O O R E U R O P A
vervolgens van Rome naar Geneve begéven heeft, daar hij
een protestant, en ten laatften een fociniaan geworden
is (j). DE BURE (preekt in zijne Bibliographie inftruElive,
p- 436, 4375 van het oorfpronglijk Italiaansch fchrift en
van eene Hoogduitfche vertaling. — Disputa di Mon-
fignor BERNARDINO OCHINO da Siena intorno alla Prefen-
za del Corpo de GIESO CHRISTG nel facramento della Cena.
Stampata in Bafilea MDLXI, Svo (z). Op het titelblad
ftaat gefchréven : Di SEBASTIANO CASTILIONE , hetwelk
de eigen hand van dezen man is , en waaruit men de regte
(peiling van zijnen naam ziet.— Cabbala denudatava twee
kwarto banden; een zeldzaam boek. PLUTARCHUS in
gr. 8°. door HENDRIK. STEPHANUS, 1572, in het Grieksch, 6
deelen; insgelijks zeldzaam. — Epistolce GERBE-RTI, Episco-
piRavennatium, postea Papte SYLVESTRiDuodecimiset Epistolce
JOHANNIS, Episcopi Sarisberienjts, et EphtoU STE-
PHANI, Episcopi Tornacenfis, Parifiis 1611, 410. met aan­
merkingen en bijvoegzels van STEPHANUS BALUZE, van
Tulles, die dit boek in het Jaar 1671 bezéten, en er voor
in gefchréven heeft: Has STEPHANI Tomacenfis epistolas
contuli cum Codice 4353 Bibliothecm regice. MOLINET
heeft veelen van deze brieven niet. HLTETII Poëma­
ta Latlna et Galiica, Manufcripta inedita (aa). Dk
werk heeft aan SIMON DE VALSEBKRT, fekretaris van ME-
00 Dit is niet zeker. Men zie de fchrijvers, door den heer
SAXE aangehaald. Qnom. Lite. P. III. p. 211. en de Obf. Hal.
T. IV. Obf. 20.
(s) ZievoGT /. /. p. 424,
(aaj De Latijnfche gedichten van HuëTius zijn , tweemaal,
uitgegeven door J. G. GRAEVIUS.

E N H E T O O S T E N . r 155
MAGE, toebehoord, gelijk blijkt uit zijnen naam, door
hem zelveu daarin gefchréven. Hij heeft deze gedichten uit
HUETS eigen handfehrift afgefchréven. Het zijn verfcheiden
Franfchè gedichten aan mevrouw DE MONTESPAN , névens
haare antwoorden daar onder: zij zijn gefchréven na dat zij
in ongenade gevallen was, en toen zij in de Communaw
té de faint Jofeph woonde. Eénftuk is van 1692 , waarin
zij HUET verzoekt, op drie koningen dag bij haar, te
Saint Jofeph, ten éten te komen. -— Een werk van
CASA in kwarto met veele gefchréven aantékeningen van
MENAGE. De titel is: Rime et Profe de Monfignor GIO-
VANI DEL LA CASA in Venezia per BEVIL ACQUA '587
Domin'i RARTOLOMAEI DE LAS C AS AS, Episcopi Chiapenjis,
viri in omni do&rinarum genere exercitatispmi etc. Opera,
edita cura et ftudio WOLFGANOI GEILSTETTERI , Francofurti
adMoenum 1571, in klein kwarto; een zeer zeldzaam
, tweemaal gedrukt, en tweemaal verboden boek,
MEZERAI haalt het in het eerfte deel zijner Memoires historiques,
p. 10., als zeer zeldzaam aan, met bijvoeging,
dat het in de boekerij van den heer DE THOU gevonden
word; DE BURE handelt er in zijne Bibliographie inftructive
ook van. De fchrijver fchrijft tégen KAREL den V.
en FILIP den II., en hunne dwingelandij in Amerika. Hij
heeft nog een ander boek gefchréven: Hiftoire des cruautés
des Espagnols en Amerique, hetwelk egter zo zeldzaam
niet is, als het voorgaande.— Civitas Dei AUGUS,TINI cum
Commentariis, Moguntia, 1473, in folio, met dezelfde
letter, als de Mentfifche bijbel gedrukt HYGINUS , Fenetiis,
14S2, 4 0
, de eerfte uitgaaf, zeer raar, met houten
plaaten, die voor de toenmalige tijden vrij wél zijn, —~,

156 REIZE D O O R i, u K. u F A
Uittrekzel uit de openbaringen der heilige BRIGITTA, met
aanmerkingen, (tégen de Dominikaanen,) onder den ti­
tel: Onus Mundi, in het Latijn, Rööig 1485,^11 klein
kwarto. Het kwam in het licht, eer haare openbaringen
gedrukt werden, en is een klein, doch ongemeen zeld­
zaam, gefchrift. MAITTAIRE fpreekt er van in het eer­
fte deel, p. 258, bij het jaar 1475, in welk jaartal hij eg-
ter gedwaald heeft. Grammatica Arabica POSTEL-
LI, Parijs 1538, 4 0
.; een fraai exemplaar. Dit is de
eerfte Oosterfchefpraakkonst,die in Frankrijk verfchénen
is. In het geleerde werk, dat vader DESBILLO^NS onder
het opfchrift: Nouveaux Eclaircisfemens fur la vie et les
ouvrages de GUILLAUME POSTEL, aLiege, 1773. 8°.,
waarvan ik ook een exemplaar bekomen heb, uitgegéven
heeft, vind men er een uitvoerig berigt van (bh). — Les
Raifons de la Monarchie &c., een insgelijks zeer zeld­
zaam werk van POSTEL, in 8 0
. —— POSTELLI Disfer-
tatio de Ecloga fexta VIRGILII, die zo zeldzaam is, dat
men ze in het geheel niet kent: zij beftaat flegts uit ttm-
ge kwartobladen, en is zo klein, dat men ze ligtlijk ver­
liest; misfchien is dit heteenigfte voorhanden zijnde exem­
plaar. Hifloire des Rois non Catholiques fur un
Royaume christianizè, et de la refistance continueile des
Catholiques contre leur Regne , contre l''Imposture des
faux Politiques , difant : que la Religion est et a
toujours èté feparée de PEtat, par ALAIN DE LA-
(bb) Zie VOCT Catal. Libr. rar. /->. 474. SAX. Qnom. P, III.
p. 193 621. Mêianges tirés d'une grande Btbhotbèque\^
Recueil H. of Esprit da Jcurr.. 1781 Fevr. p. aco.

E N H E T O O S T E N . 15?
VAL , fleur de Vau-dorè, a Lion par PIERRE ROUS
CIO- 13. XCII. 8 0.', 208 bladzijden, behalven het register.
Hij was een van de Ligisten tégen HENDRIK den
IV. Hij toont aan, hoe ongelukkig de koningen zijn ,
welken den godsdienst hunner vaderen niet handhaven
noch bevorderen. Dit boek is ook zo zeldzaam,dat zelfs
nergens melding daarvan gemaakt word. —- Be imitatione
CIIKISTI, in klein oktavo, met Gothifche letters. Op
het einde ftaat: Tractatulus venerabilis Mgri JOH. GERSOI*
de Meditatione cordis, Argent. Impresfus 1^9 finiit feliciter.
Doch dit zijn twee onderfcheiden werken. Het
eerfte eindigt dus: Explicit liberquartus et ultimus de Sa-
cramento Altaris Fratris TIIOMVE DE KEMPIS de Imitatione
CIIRISTI et de contemtu mundi devotumet utile opusculum
flniit feliciter. Incipit Tractatus de Meditatione Cordis
Mgri JOHANNIS GERSON. In de overige uitgaaven, als
die van 1487, heeft men den naam des fchrijvers uitgelaten,
en daar uit is de mistasting ontftaan, dat men GER­
SON dit boek de Imitatione CIÏRISTI toegefchrévenheeft.—
Varii Tractatus et Disputationes de eo quod flt utile etc.
Authoie R. P. C. DE CAP1TE PONTIUM, flOÏSIXÏUM V.
Pariflis 1 586, 8 0
; zeer raar. — Epitome Nova Illus-
trationisChristiance Fidei adverfus impios, Libertinos, Athe-
os etc. a CHRISTOPH. DE CAPITE FONTIUM, Parifiis
1586. 8° , van denzelfden fchrijver, is nog zeldzaamer
en merkwaardiger,dan het voorgaande boek,fchoon men
er zig in Frankrijk weinig heeft aan laten gelégen zijn. De
eigenlijke naam van den man is CHEF - FONTAINES, en in
de Bretagnefche of Bretonfche taal heet hij PENFENTE-
m 0uv— LEONIS BAPTIST^ Ahvmii Momits, Rom& 1520,

158 R E I Z E D O O R E U R O P A
4°, ook ongemeen raar en weinig bekeiid. CLEMENT
haak dit boek aan. Het is een fchimpfchrift op de hovelingen.
—

E N PI ET O O S T E N . 159
dukaaten gekost. Zij zijn zo ongemeen natuurlijk, dat
men ze voor lévend zou houden. Over de 6co fchilderijen
van de grootfte meesters, van MiCHAëL ANGELO , GUTDO
RHENI, GIOROANO, RUBENS, TITIAAN en anderen. Van
RAPHAÜL vind men er hier geen één, maar wel vau zijne
leerlingen, als GUILIO ROMANO en anderen. Er is van deze
ganfche verzameling eene beoordelende lijst opgefteld,
die egter nog niet gedrukt is. Ondertusfchen vind men
in den Paltfifchen almanak of les Etrennes Palatines zo
wel van deze fchilderij- en kunstverzameling, als ook van
de bezienswaardige zaaken te Manheim verfcheiden berigten.
In de voorzaal ftaarf groote albasten vaazen met vlak
fnijwerk. In een ander vertrek worden mofaïken uit de
villa Hadriani; eene nieuwe mofaïfche fchilderij, welke
den heiligen PETRUS verbeeld, en een gefchenk van den
paus is, en dergelijken bewaard. In eene andere zaal heeft
men eene verzameling van koperen plaaten, welke de pragtigfte
in gansch Europa is: zij is naar de verfcheiden fchoolen
der Italiaanfche, Franfchè, Hollandfche, Engelfche
en Duitfche gefchikt. De meesten zijn ingebonden, en
maken omtrent 400 deelen uit; een groot gedeelte ligt
los. Ik zag hier de eerfte prent in koper, welke
door eenen goudfmid te Florence gegraveerd is: na dezen
hebben ANTONIO en ALBREGT DURER deze kunst tot meer
volmaaktheid gebragt. De koperen plaaten naar RAPHACL,
die men hier vind, zijn der koningin CHRISTINA opgedragen.
Alles, wat men zeldzaam en merkwaardig kan noemen,
is hier bij elkander gebragt. De wanden zijn bekleed
met de origineele tékeningen van de grootfte meesters,
RAPHAët-, MICHAëL ANGELO, GUILIO ROMANO, eil

i6o R E I Z E D O O R E U R O P A
anderen. Deze ftukken ftaan agter glas; derzelver getal
beloopt 500; en behalven dezen liggen er nog wel 1000
in om'llagen. Deze zeldzaame verzameling is te Florence
gekogt. De heer PICHLER, een fijn en goed kenner van
kunstwerken, heeft het opzigt over dit alles.
De heerHaKiaiN toonde ons het muntkabinet. Hiervind'
men ook Zweedfche gedenkpenningen, van GUSTAAF A-
DOLF, koningin CHRISTINA, en anderen; zelfs eenen van
JOANNES den lil. en zijne gemsalin,en wel dubbel of tweemaal
; als ook eenen van SIGISMOND. Ouder de gouden
gedenkpenningen zag ik er éénen, dien de tegenwoordig
regérende koning van Denemarken gefchonken heeft: dezelve
is van CHRISTIAAN den dwingeland, en de ganfche
tegenzijde is met vleijerijen gevuld.
Het kabinet van natuurlijke zeldzaamheden ftaat onder
het opzigt van den heer COLINI. Deze is keurvorstlijke
geheimfekrétaris , een zeer beminnenswaardig man, en
een geboren Italiaan van Florence. Hij is weleer fekretarisbij
den heer VAN VOLTAIRE geweest, en heeft verfcheiden
geleerden verhandelingen, onder anderen Precis de
ïhistoke du Palatinat, gefchréven.' —- Eer men in dit
kabinet komt, gaat men door een corridor [galderij] , daar
het kabinet van oudheden is, het welk onder het opzigt
van den heer LAMEY haat. Ik bezigtigde ter loops de
Roomfche opfchriften, die men in de Palts gevonden heeft;
eenen Roomfchen mijlpaal van Remagen (*), in het Latein
Rigomagus? welke dertig mijlen van Keulen, in het
Latijn Colonia Agrippina, getékend, en juist dertig mijlen
(*) Of Rhijnmageü. '

E N Ei E T O O S T E N .
lëri van Keulen gevonden is: daar ftaat ook een opfchrift
op, dat op ANTONIN den wijsgeer ziet. Dit kabinet,
hetwelk de heer COLINI ons toonde, beftaat uit vier met
fteenen, verfteende zaaken, hoorns, fcheipen en dergelijken
vervulde vertrekken. AU' de Rusfifche delfftoffen
en marmerfoorten zijn zó zamengezet, dat zij eene piramied
vormen, welker voet uit een ftuk granit van het
groot voetftuk des ftandbeelds van PETER den I. te Petersburg
beftaat. Onder anderen bemerkte ik eenen fchaliefteen
(ardoifé), in het Hoogduitsch Liljenftetn, welke eenen
verfteenden medufakop bevat, en een' vadem lang is.
De heer GUK.TTARD handelt over deze foort van verfteeningen.
Men heeft den bovengemelden fteen in het Wurtenbergfche
gevonden; dienvolgens fchijnt dit land eertijds
zee geweest te zijn. Ook zag ik een verfteeiid zeeó'or,
dergelijken men ook zelden aantreft.
Hierop namen wij de zaal der ftandbeelden (Ie Sallon
des ftatues) in oogenfchijn. Hier vermaakten zig onze
oogen met de fchoonfte Italiaanfche ftandbeelden en groepen,
die wel van gips of en pldtre , nogthans naar de
oorfpronglijke ftukken, gemaakt zijn, dienvolgens de plaats
van antieken kunnen houden; gelijk men dergelijken op
verfcheiden plaatzen, bij voorbeeld in de Franfchè akadémie
te Rome (*), bij den heer FARSETTI te Venetië , en
elders vind. Wij zagen ons dus thans op nieuw onder
onze oude Italiaanfche, ofRoomfcheen Florencifche kennisfen,
als den Jpollo in het Belvedère, den Hermaphrodt,
(*) Zie het tweede deel. bladz. 34.
V. DEEL. L
161

féi R E I Z E D O O R E U R O P A
den Farnefifchen Herkules, de Flora, de Medicifche to­
nus e. z. v.
Wij verzuimden insgelijks niet, de kunstenaars opte.
zoeken. De heer hofraad MEDICUS , opzigter van den
kruidtuin, bragt ons bij den bekwaamen landfchapfch.ilder,
den heer KOBEL, die des te meer verdient in aanmerking
te komen, daar hij een leerling der natuur is,
,éu zijne kunst uit zig zetven geleerd heeft, naderhand egter
op kosten van den keurvorst naar Parijs gezonden is,
om zig verder te volmaken: thans lévert zijn penfeel op
doek. de fchoonfte landfchappen.
Verder bragt de heer MEDICUS ons ïn den kruidtuin,
die; gelijk ik gezegd heb, onder zijn opzigt ftaat. Hij
ligt buiten de poort, waaruit men naar Heidelberg gaat.
Zowel de tuin als de oranjerij zijn in goede ordé en in
bijzonder goeden ftaat. Van de gewasfen in den eerften
heeft men eene lijst, welke de heer MEDICUS ons meêdeelde.
Alles is volgens het ftelzel van onzen LiNNéus
gefchikt: alles gehoorzaamt hier aan de wetten der natuur
en van dezen grooten man ; egter zijn de gebouwen, die
het broeihuis uitmaken, en het plan van AOANSON ten
grondflag hebben, hier van uitgezonderd. Ik zag hxer
eenen koffijboom, die juist vrugt droeg. De vrugt was
zeer groot. In dezen tuin zijn omtrent sooo foorten van
gewasfen. De heer MEDICUS heeft zelf H oi: 15.nieuwe
foonen ontdekt , die LiNNéus niet gekend heeft. Hij
toonde ons ééne plant, die hij naar den heer SPIELMANN
te Straatsburg Spielmanniana noemt. Hij beloolde, den
heer LiNNéus zaad van deze nieuwe planten te géven.
Hijverzékerde, dat hij het zaad daartoe uit Parijs had

EN H E T OOSTEN. 163
bekomen, en op deze wijze de ontdekking daarvan gedaan
had; doch voegde erbij, dat men ze te Parijs niet
kende, hetwelk komt door de flegte orde der gewasfen
naav het ftelzel van TOURNEFORT. Toen men zijne kleine
gedrukte lijst te zien kreeg, fchreef men van Parijs aan
hem, en verzogt om zaad van verfcheiden van zijne planten
; waarop hij antwoordde, dat deze planten onfeilbaar
te Parijs moesten gevonden worden, wijl hij zelf zijn zaad
van daar bekomen had. Hij beweert, dat men nooit voldoende
kan wéten, dat men een gewas kent, wanneer
men van LiNNéus theorie afwijkt.
Uit al het geen ik tot hiertoe aangehaald heb, blijkt,
hoe te Manheim alles in den fchoonften bloei (laat. De
wétenfchappen en kunsten bloeijen, en zij, die ze oefenen,
bevinden zig in goede omftandigheden. Maar nu
zal men ook gaern den man nader willen kennen, die ze
befchermt en aanmoedigt, en door wiens voorzorg alles
in zulk eenen voortrelhjken ftaat gekomen is. Het is de
heer VON STENGEL , werklijke geheimraad, referendarius,
vicekanfelier der St. Hubertsörden, en direkteur van de
akadémie der wétenfchappen, dien dit land als zijnen Mecenas
vereert; en onder alle zijne titelen klinkt deze laatfte
het fraaist in de ooren der geleerden, blij heeft de
akadémie geftigt en ingerigt; tot alles, wat in dit keurvorstendom
de kunsten en wétenfchappen bevordert, den
grond gelegd; en de middelen verfchaft, waaruit de akademisten
bezoldigd worden. Wij maakten in gezelfchap
van den heer LAMEY onze opwagting bij hem, en werden
door hem ongemeen vriendelijk ontvangen. Hij is
een goed heer, verre van alle ijdele pragt en pligtplégin-
L 2

164 REIZE DOOR E U R O P A
gen; fpreekt weinig, doch goed en bondig; en bezit
goede kundigheden, eenen goeden fmaak en een fchoon
kabinet. De keurvorst bemint hem zeer; hij had ook
reeds deszelfs eerfte (taatsdienaar kunnen worden ; doch
hij haakt niet naar luister, maar rigt zijne neiging en gedagten
meer op het grondige en op goede daaden. Hij
Itamt zo min als zijne gemaalin uit een oud geflagt af;
maar eene lange reeks van deugden en verdiensten, die
men bewijzen kan, is in alle opzigten volkomen zo loflijk
en zo zeer tot eere (trekkende, als eene lange reeks van
voorvaders. Hij heeft ook de verdienste, dat hij eene
lange reeks van kinderen kan aantonen; hij heeft er tien ,
en zij genieten eene goede opvoeding.
Betreffende de akadémie en derzelver gefteldheid, de
heer LAMEY gaf er ons een vollédig berigt van. Zij heeft
den 2 van wijnmaand 1763 haare eerfte vergadering
gehouden. Zij deelt prijzen uit van vijftig gouden dukaaten,
en daarenboven, éven als die te Parijs, bij elke
vergadering penningen , waarvan elke omtrent vijftig
kreutzers aan zilver waardig is. Op de groote
prijsmunt ftaat het afbeeldzel van den keurvorst, en op
de keerzijde, in eenen krans van palmtakken , de woorden:
Do£trin

E N H E T O O S T E N . 165
regént geeft nu jaarlijks 6000 gulden tot onderhouding
der akadémie: de wedden worden door den heer VON
STENCKL bepaald: alle gewoone léden trekken dezelven,
doch niet évenveel: het getal der geenen, die bezolding
hebben, is in alles agt; want de prefident, de direkteur
en de eereléden trekken niets. De heer LAMEY is beltendige
fekretaris van de maatfchappij; SCHÖPFLIN, wiens in
alle opzigten waardige leerling hij is , heeft hem daartoe
voorgedagen. Als zodanig heeft hij jaarlijks eene wedde
van ioco gulden, en word daarenboven nog als opzigter
van het kabinet van oudheden bezadigd, zo dat hij in alles
jaarlijks 1500 gulden, névens vriji woning, vuur en
licht, heeft. De boekdrukkerij der akadémie > van de
welke de heer KREMER. direkteur is, is in hetzelfd. huis,
waarin hij woont, hetwelk hem als fekretaris zeer geiaaklijk
is. De heer LAMEY is thans tévens fchatmeester der
akadémie. Dit alles kost den keurvorst, gelijk gezegd
is, wel 6000 gulden jaarlijks; maar door het beltéden van
zulk eene lom verwerft hij ook eenen onfterflijken naam ,
en bij de nakomelingfchap den roem, dat hij de ftigter
en vader der wétenfchappen in zijn land geweest is. De
verhandelingen der akadémie maken tégenwoordig drie
deelen uit; doch de natuurkundigen worden afzonderlijk
gedrukt. Zij vergadert alle faturdag des voormiddags.
Onder mijne nieuwe kennisfen moet ik den heer BEN-
ZEL, een' jong' officier in keurvorstlijken dienst, melden.
Hij is uit Ments van geboorte en een neef van den beroemden
Mentfifchekanfelier BENZEL, die het opvoedingswerk
aldaar in zulk eenen goeden ftaat gebragt heeft s
dat de onwétende papisten over deze voortreflijke inrigtin,'
L 3

166 REIZE D O O II É U R O P
gen hebben begonnen te morren, en hem verwéten hebben
, dat h ij de ketterijen begunftigde; éven als of eene
goede opvo eding eene ketterij ware.
Ons bezoek bij den heer NIESEN is insgelijks te merkwaardig,
dan dat het hier niet eene plaats zou verdienen.
Deze man heeft een' blind' jong' mensch de rékenkunst,
meetkunst, driehoeksmeetkunde, aardrijkskunde e. z. v.
geleerd; ook een werk over de rékenkunst voor zienden
en blinden, te Manheim 1773, uitgegéven, waarvan hij
ons twee exemplaaren vereerde. Hij liet den blinden jongeling,
die thans vierentwintig jaaren oud is, binnenkomen,
en maakte eene proef met hem. Het was aartig
om te zien, hoe hij verfcheiden wiskunstige voordellen
oplostte, de zogenoemde Pytbagorifche voorflelling
[ETJCLID. 1.13. 47. voorft.] betoogde, op de landkaarten de
hémeldreeken aantoonde , ook Stokholm en Pttersburg
wees e. z. v. De kaarten zijn egt.-r tot dat einde bijzonder
ingerigt. De heer NIESEN heeft namelijk zandkorrels
daarop vastgekleefd, om de plaatzen, waar zee is, aanteduiden;
de eilanden heeft hij met ongel kenbaar gemaakt,
en de grenzen van het va te land zijn met zijden
koordjes, en de vloeden met ijzerdraad belegd; dehoofdttéden
heeft hij met fpeldeknoppe n getékend. De blinde
leerling heeft dus zijne oogen in de toppen der vingers;
en men kan zeggen, dat hij in plaats van twee, tien
oogen heeft. Hij voelt vóór zig rond en gaat tastende
voorwaard; op deze wjzé vind hij de voorwerpen. Het
was nog zonderlinger, dat hij naar koperen nooten op
eene dwarsfluit fpeelde; men moest hem egter de greepen
cn nooten te voren zeggen: hij Jeert eene aria in veertien

E N H E T O O S T E N . 16?
dagen, en is zo vaerdig op de fluit, dat hij zig eenige
reizen in tegenwoordigheid van het hof in een concert
heeft laten horen. Door hulp der logt kan hijbosfchen ,
laanen en boomen onderfcheiden. Maar de verfchetdenheid
van koleuren waartenémen, houd hij voor onmogelijk,
wijl allerlei oppervlakten onderrcheiden verwen
kunnen hebben, en omgekeerd: bij voorbeeld laken van
verfchiliende fijnte kan nogthans blauw zijn e. z. v. Ondertusfchen
heeft hij eenig begrip van de voornaamfte
kleuren; want hij beeft ze in zijne jeugd gezien, voor
dat hij zijn gezigt verioor, het welk in zijn zesde jaar
gebeurd is. Zijn naam is WEISSENBURG. Het is in eenig
opzigt met hem, als met den heer SABOUREUX DE FONTE-
NAY te Parijs (*), die doof en ttom geboren is, en desniettégenftaande
verfcheiden taaien verftaat, zonder zijne
tong te kunnen gebruiken. Ik geloof, met grond te kunnen
voorfpellen, dat deze blinde man met den tijd een
tweede SAUNDERSON worden, en mogelijk hem overtreffen
zal; want hij fchrijft eene tamelijk leesbaare hand, het
welk SAUNDERSON tot zijn groot leedwezen niet geleerd
had. Hij bezit all' de fchriften van SAUNDERSON , en verftaat
ze ook. Dus heeft hier in dit enkel geval plaats,
het geen anders in god- en zédekundige en in zeer veele
andere opzigten eeuwig eene onmogelijkheid blijft, dat een
blinde eenen anderen den weg kan wijzen. EULERS en
WOLFS werken heeft hij ook. Hij heeft al deze vorderingen
flegts in twee jaaren gemaakt; wat kan men dus van
hem na eene langer oefening niet verwagten ? Zijn vader
(*) Zie het I. Deel, bladz. 90.
L 4

ÏÓ8 R E I Z E D O O R E U R O P A
is voornémens, hem naar de univerfiteit te GGuïngen te
zenden, ten einde hem zijne leeroefeniugen te laten voorde
Zetten.
Van den heer NECKER is het bekend, dat hij deels voor,
deels tégen onzen LiNNéus gefchréven heeft. liij beweert,
dat onder alle foorten van mosfchen en varenkruid geen
mannelijk of vrouwlijk geflagt plaats heeft. Hij denkt,
dat de heer COMMERCON te Parijs de geen is, die te eenigen
tijde de waereld met een waar eu natuurlijk (telzel van het
plantenrijk zal kunnen verrijken. Deze heeft met den heer
jsouGALNviLLE de waereld driemaal rond gevaren , en op
deze reizen 25000 foorten van gewasfen verzameld, daar
LiNNéus niet verder, dan tot 8000 gekomen is; bij dit al­
les bekent de heer COMMERCON nogthans zelf, dat hij niet
het vierde deel van de gewasfen heeft. (Zie NATALIS JO-
SEPHT DE NECKER Phyfiologia Bluscorum per £xamen ana-
iyticum, etc. Manhemli, 1774./». 156.) De heer Nsp.
EER heeft ook eene Flora Gallo-Belgica uitgegéven.
Wij bezigtigden verder de fchatkamer te Manheim. In
dezelve worden veele zeldzaame en kostbaare ftukken be­
waard: onder anderen groote gouden fehotels en dergelij­
ken; een gouden tafelfervies , het welk den keurvorst KA­
BEL FILIP door de inwoners van het graaffchap Tyro], al­
waar hij Itadhouder geweest is, tot een gefchenk gegéven
is; twee zeer groote vazen van bloedrooden jaspis. Doch
de kostbaarfte van alle fchatten is de Mauheimfche paerl.
Ik zag hier ook de Boheemfche kroon, welke de keurvorst
FREDERIK de V. aannam, en die zo veel bloed kostte,
doch die hij niei langer dan ééuen winter droeg, om wel­
ke réden hij ook winterkoning genoemd wierd, Hij fuerf

E N H E T O O S T E N . 169
te Ments van droefheid over de tijding van GUSTAAF
ADOLFS dood.
Op den fterretoren alhier, die op kosten van den keur­
vorst aangelegd werd, en over welks boawing de geleer­
de vader MAYER het opzigt heeft, bezag ik, dooreenen
verrekijker, den zogenoemdenPaltfifchen boom, of Palt-
ferboom, die niet verre van het dorp Westhof, omtrent
zes mijlen van Manheim, ftaat. Deze boom is berugt,
wijl de koning GUSTAAF ADOLF onder denzelven gegéten
en zig opgehouden heeft. De Franfchen hebben denzel­
ven in den laatften oorlog tot eenen wegwijzer gebruikt;
want zij gebruikten hem tot een gezigtspunt, waarnaar
zij hunne togten rigtten. Het is een zeer groote linde­
boom : de Gt,dc flam is nu verdord en vergaan; doch in
plaats van denzelven is uit den ouden een nieuwe opge-
fchoten. 'Rondom dezen eerwaardig.'u boom zijn ver­
fcheiden kleinen geplant. —— . Een andere dergelijke
boom, onder welken GUSTAAF ADOLF ook gegéten heeft,
en van denwclken ik eene tékening bezit, die de heer
MULLER gemaakt, en mij, te Londen, vereerd heeft,
llaat zes of zéveu mijlen ten wésten van Nurenberg.
Nu tot wat anders. De bovengemelde heer VON STEN­
GEL, de befchermëngel der kunften en wétenfchappen in
dit land , had niet vergéten , ons bij den regérenden keur­
vorst KAKEL THEODORUS aantemelden. Den 134» van
bloeimaand genoten wij het geluk, van, in gezelfchap van
den heer LAMEY, onze opwagting bij dezen verlichten
keurvorst te maken. Wij werden zeer gunftig ontvangen,
en het behaagde zijner doorlugtigheid, zig anderhalf uur
lang met ons op eene lévendige en opgewekte wijze teon:
L 5

i 7o REIZE DOOR EUROPA
derhouden. Het gefprek ging alleen over gewigtige en
nuttige onderwerpen. Wij betuigden onze vreugde over
al liet voortreflijkd, dat wij hier te Manheim gezien hadden
, en waarvan zijne doorlugtigheid de eerfte ftigter is;
dat wij met verwondering hadden opgemerkt, hoe de
kunften en wétenfchappen door zijne gunüige bevordering
en befcherming hier opgefchoten en tot derzelver tégen-
Woordige hoogte opgewasfen waren; dat het aanleggen
der akadémie, de boekerij,de kabinetten, de fterretoren,
e. z. v. fprékende bewijzen waren, dat hij de AUGUSTUS
Zijns iands en tin Crèateur de belles chofes [een fchepper
van fraaije zaakenJ was; de geleerden , voegde ik er bij,
zijn altijd dankbaar: zij préaikéh de verdienften van verlichte
regénten aan de laatfte nakomelingfchap: zij hebben
den roem in hunne handen , of, om mij dus uittedrukken,
onder hun bevél,en zij vergéten nooit weldadige vorften,
e.z.v. De keurvorst is' niet minder innémend dan kundig,
bemint de wétenfchappen , en leest vlijtig de oude
fchrijvers, van dewelken hij het juiste en treffend oordeel
Velde: on trouve tout chez eux, excepté Thistoire moderne
[men vind alles bij hen, behalven de hédendaagfche geichiedéjiisj.
Hij laat zig zeer veel gelégen zijn aan het
'opvoedingswerk. Hij heeft eenen goeden fmaak met opzigt
tot de wétenfchappen. Het is jammer, zeide hij,
dat men over geleerde zaaken niet meer in het Latijn
fchrijfc: nu moet men , in plaats van ééne , veele taaien
léren, en daardoor gaat voor de geleerden zo een groot
gedeelte van hunnen tijd verloren. De keurvorst
bewe:s ons ook de gunst, van ons met een kostlijk gefchenk,
namelijk de ganfche reeks van gedenkpenningen

E N H E T O O S T E N . 171
der Paltfifche kcurvorften, die hij in orde heeft laf»
brengen, te vereren. Hij verhaalde ons, dat hij op eene
verkoping in Holland RUDBECKS boek,Manheim betiteld,
gekogt had: de titel had hem misleid; hij had wiUen zien,
wat voor goeds RUDBËCK van Manheim gefchréven had.
Dit zeldzaam boek heeft hij zeer duur betaa'd, wijl er
veele kopers toe waren. Ondertusfchen is het fiers het
eerfte deel der Athmica ; het ftaat nu in de boekerij.
Te Manheim kreeg ik voor de eerfte reis de overzetting
der Henriade in Latijnfche vaerzen te zien. Zij is zo
nauwkeurig, dat zij het oorfpronglijke vaers voor veers,
én uitdrukking voor uitdrukking volgt. Ook leerde ik
den vertaler kennen, den heer DE CAULX, die zig nu
vijftien jaaren hier opgehouden heeft, fchoon het boek te
Tweebruggen gedrukt is. De heer DE CAU! x is uit Normandije
van geboorte, rektor der univerfiteit te Nahtes,
en te Parijs met den heer VAN VOLTAIRE naüW bekend geweest.
Hij heeft ook Odes heroiques & morales, Manheim
176S, 8°., gefchréven, die ongemeen fraai zijn.
Bij den heer geheimraad VON STENCEL bezigtigden
wij deszelfs fraaije verzameling van delfftoffen, caméën,
en oude munten. Als iets zeldzaams verdient een elektrieke
(teen aangemerkt te worden, dien men bij Heidelberg
gevonden heeft, en die in het duister vonken geeft,
als men hem tégen hout vrijft: en als men ftukken van
denzelven in het water legt, ziet men insgelijks vonken,
wanneer men het water in eene glazen flesch omfchud.
Hij vertoonde mij ook eenen geflépen fleen van het eiland
Aeland, dien hij van eenen Officier bekomen bad. Verder
bezag ik den vermaarden agaatfteen, die voor dezes

i 72 REIZE DOOR EUROPA
een fchipmet volle zeilen zeer natuurlijk vertoonde; doch
dien men te Parijs bedorven heeft, doordien men, waarschijnlijk
, door middel van vuur,proeven daarméde heeft
willen némen, maar die zo ongelukkig zijn uitgevallen,
dat het vaartuig fchipbrenk geléden heeft en verdwénen
is, zo dat men er thans niets meer dan de vlag van ontdekt.
Dit kabinet is inzonderheid om de agaaten bezienswaardig
; men zal niet ligt [e'ders] zulk een groot getal
van dezelven bij elkander aantreffen. Onder anderen
vind men er verfcheiden agaaten uit het Tweebrugfche,
die van buiten als vuurfteenen, maar als zij gezaagd en
geüépen zijn, zeer fraai en als geftreept lint uitzien; als
ook verfcheiden foorten van fteenen, die men in den
Neckerftrooin gevonden heeft,- insgelijks verfteend hout
van verfcheiden fuorten uit denzejfden ftroom. In het algemeen
is de verzameling van den heer VON STENGEL ongemeen
fraai, en aardrijkskundig, naar de landen,, in
orde gefchikt.
Bij deze gelégenheid zal ik ook eenige woorden zeggen
van het kabinet van oudheden te Manheim, werwaard de
heer LAMEY ons geleidde. Het bevat eeneménigte valfche
of nagemaakte Hetruscilche vaten (va/es etrusques fausfes);
zéven of agt albasten urnen,oflijkbusfen,met verhéven werk;
een ftuk van vlak fnijwerk, hetwelk ULYSSES verbeeld met
deszelfs reisgenooten op e^n fcbip, en de fireenen daar
naast met haare fpeeltuigen: ULYSSES is, met de handen
op den rug, aan den mast gebonden (cc~); het fchijnt, als
(cc) Een dergelijk fnijwerk zag MOOTFAUCON, te Florence»
Diar. Lal. p. '357.

E N H E T O O S T E N . 173
of hij wilde dansten; een ander ftuk van half verhéven
werk, waarop men de offering van IPHIGF.NIE ziet. ik
zou er nog meer kunnen bijvoegen, d'>eh ik agt het onnodig,
wijl men in den kleinen Manheimfchen almanak
eene vollédige befchrijving van dit kabinet vind. Het
was nog niet in orde gefteld.
De luitenant-ingenieur alhier, de heer DENIS, is ook
bezitter van eene fraaije verzameling van natuurlijke zeldzaamheden
, die zeer wél in orde en in zeer goeden (laar
is. Dezelve bevat veele agaaten met zeer natuurlijke hoornen
; eene groote ménigte fcheipen; als méde eenen ongemeen
grooten olijfantstand, dien men in den Necker
gevonden heeft. In dezen vloed, gelijk ook in de aarde
tusfchen Manheim en Heidelberg, vind men dikwijls beenderen
van olijfanten.
Door den heer LAMEY kreeg ik ook kennis met den heer
bergraad ARKENHOLZ. Deze is een zeer verre nabeftaande
van onzen overlédenen geleerden gefchiedkundigen,
den heer hofraad ARKENHOLZ ; dóch deze beide takken van
het geflagt van ARKENHOLZ zijn zédert meer dan honderd
jaaren vaneen gefcheiden geweest. De bergraad is uit het
Nasfaufche van geboorte, in dienst des hertogs van WUR-
TENBER o geweest, en naderhand herwaard gekomen. Hij
heeft eene zuster te Karlsruhe, die met den prefident REI-
NARD getrouwd is. Hij zelf is ongehuwd. Hij vereerde
mij een boek, hetwelk hij te Manheim 177* »" oktavo
uitgegéven heeft, onder den titel: Alte und neue Regieringsform
des Konigreichs Schweden. Thans arbeid hij
aan zijne befchouwingen over deze beide regéringsvormen,
die hij insgelijks voornémens is, in het licht te géven. Hij

174 R E I Z E DOOR E U R O P A
heeft ook nog een ander werk in handfehrift liggen: Beleuchtung
der Frage, ob die Staatsverfasfung des Königreichs
Polen desfen Nachbaren gleichgültig feyn müsfe?
[dat is: Opheldering der vraag, of de ftaatsgefteldheid
van het koningrijk Polen deszelfs nabuuren onverfchillig
moet zijn.] Hij gaf mij ook nog een ander klein gefchrift
betreffende de jefuiten, hetwelk in 1773 in oktavo in het
licht gekomen is. Hij fprak veel van de koningin CHRIS­
TINA, doch fcheen haar niet te bewonderen. Wij zagen
bij hem ook twee fchijven van weêrfchijnend en gemengd
albast (Albdtre reluifant et d'une compojition) : het fchijnt
als met goud en zilver gemengd te zijn, kaatst het licht
terug, en is een zeldzaam ftuk. Van dezelfde ongemeene
zeldzaamheid is ook een groot bergkrijltal, boven op
hetwelk gefmolten ijzer ligt.
In het medaillenkabinet (alhier , hetwelk de heer abt
'HÏFFLIN ons toonde, zagen wij IIEDLINGERS gedenkpenningen
op de Zweedfche koningen. r
Bij het geen ik boven' van den geleerden gewézen jefuit
DESBILLONS en van zijne zeldzaame boeken gezegd
heb , moet ik nog het volgende voegen. Daze man heeft
eene zeer fraaije Latijnfche uitgaaf van pfLEDRusin handfehrift,
die hij reeds voor zijn vertrek uit Parijs tot den
druk volkomen vaerdig gemaakt heeft. AH' de fchrijvers
hebben daar in gedwaald, dat PH/ÏDRUS uit Thraci'é van
geboorte is geweest: DESBILLONS bewijst, dat Macedonië
zijn vaderland' was. Ook heeft hij eene verzameling
van eenige Latijnfche gedichten, en fabelen in het Fransen
in handfehrift liggen. Van zijne Latijnfche fabelen is de
uitgaaf, die te Manheim uitgekomen is, ten aanzien der

E N H E T O O S T E N tf$
koperen plaatenen aanmerkingen de beste: zij maken vijftien
boeken uit, en zijn in fraai Latijn gefchréven. De
Parijfche uitgaaf is ook wel goed,doch kleiner en zonder
plaaten; en de aantékeningen zijn allen agter aan het werk
gevoegd. In Schotland is er ook eene uitgaaf van in het
licht gekomen, die egter maar vijf boeken bevat. •
De waardige giïjfaart voorfpelde eene groote en onaangenaame
zédelijke omwenteling in Europa: verval van godsdiensten
bederf van zéden. Het vrouwhjk geflagt, zeide
hij, word hoe langer hoe meer door de gevoelbaarheid
(empfindeiey) bedorven; de wijsgeeren kéren, in de wétenfchappen
en zéden, het onderfte naar boven: hun
fakkel (leekt alles in den brand e. z. v. Hese fuut vaticiniafenis
docthfimi et literatisfimi: [Dit zijn voorfpellingen
eenes zeer geleerden en letterkundigen grijsaarts]: zij
zijn niet te verwerpen, fchoon de profeet een jefuit is.
Elk arbeide in zijnen ftand en in zijnen kring, ten einde
de vervulling van zulk eene droevige voorzegging te verhinderen,
of tot in de laatfte tijden te vertragen. Vorsten!
édelen! geleerden! geestlijken! ouders! beftierders
der jeugd! verenigt u allen in dezelfde poging, in denzelfden
ijver, om het goede te bevorderen, en de toenémende
en onbefchaamde ondeugd te onderdrukken! —
Deze agtingswaardige geleerde grijsaart paart met veel ondervinding
eene veelvuldige en uitgebreide belézenheid.—;
Inzonderheid heeft hij het in het Latijn en in de letterkundige
gefchiedenis verre gebragt. Hij zeide, dat hij
niet veel Grieksch had willen lézen, om daardoor zijn
Latijn niet te verliezen (dd) ; en dat hij behalven MUUE-
Even eens dagt en deed eertijds Poroponius Laitus. Zie

ïj6 REIZE DOOR EUROPA
Tps niemand kende, die goed Latijn gefchréven heeftj
en tévens in het Grieksch zeer kundig was geweest.
Te Manhehn woont een ongemeen bekwaam fchilder 4
de heer FRATREE , die de kunst van in waschte fchilderen
(Ja Pe'mture en cire (*)) verftaat. De fchilderijen van
deze foort zien er lévendiger uit, dan die, welken alleen
met olieverw gefchilderd zijn. Hij vereerde mij het boek,
dat hij over deze kunst uitgegéven heeft. Het heeft den
volgenden titel: La Cire allièe avec fhuile^ou la Peinture
a fnuik • cire, trouvée a Manheim par Monfleur CHARI.ES
baron DE TAUBENHEIM, experimentée, decrite & dedièe
a fElecteur par le fieur JOSEPH FRATREL , Avocat- au Par-
lement, ci -devant Peintre du Roi STANISLAUS &c. h
Manheim, 1770. 8 0
. Men ziet dus uit dezen titel, wie
deze kunst het eerst uitgevonden heeft; als ook, dat de
fchrijver een advokaat is: hij heeft de regtsgeleerdheid
beoefend, en houd zig met de geleerdheid tot zijn ver­
maak, maar met de fchilderkunst, als met zijn werklijk
beroep, bézig. Onder anderen heeft hij een fchoon ftuk
voor de akadémie te Manhein vervaerdigd, hetwelk het
medaillon van den keurvorst, névens Minerva, Apollo
en de zanggodinnen met derzelvergewooneeigenfchappen ,
betrekhjk tot de wétenfchappen, verbeeld.
Ik kreeg van den heer LAMEY eene Latijnfche rédevoe-
ring, waarin hij de gefchiedenis van het keurvorstendom
BRouKiiüs. ad TIBULL. L. II. EI. 1. vs. 85. Gansch verkeerd.'
gelijk met verfcheiden redenen, en voorbeelden, ook van nog
levende geleerden, ook in ons land, geroaküjk te toonen was.
(*) Deze wijze van fchilderen, noemt men anders encaufti'
ca [fchilderen met brandverw] of wasfch fchilderkunst.
van

E N H E T O O S T E N . 177
Van de Palts verhandelt: deze is de tweede, welke na de
inrigting der akadémie gedaan is; de eerlïe is door den
heer COLINI in de Franfchè taal ge laan , en is eene gewoone
plegtigheidsrédevoering, en fchildert den lof van den
regérenden keurvorst.
Den 15 iie
» van lentemaand déden wij eene lustreis naar
Schwetzingen, hetwelk drie Franfchè mijlen van Manheim
ligr. De weg oerwaard is aangenaam; men reist als door
eene laan. Onmiddellijk na onze aankomst bezigtigden
wij den fraaijen tuin, die naar de tékening van den heer
F-IGAGES aangelegd is. Daarop bezogten wij Minerva's
tempel: dezelve heeft een dak; doch het ftandbeeld der
godin is, gelijk al het overige, Qegt gemaakt. De vaazen
in den tempel zijn gebronsd. Verder ziet men hier
eene fontein met eene groote waterkom, verfcheiden laanen
en lustboschjes of wilde tuinen in den Engelfchen
fmaak, névens eenige opfchriften. Op deze plaats is tusfchen
de Romeinen enGermaanen een veldilag voorgevallen,
van denwelken nogthans geen gefchiedfehrij ver fpreekt,
om elat, gelijk men zig hier daarover uitdrukt, la date en
est fi anclenne [di dagtekening er zo oud van is]. In het
graven in de aarde heeft men hier lijkbusfen. wapens, gebeenten
e. z. v. gevonden : deze oudheden worden thans
te Manheim bewaard. Uit Minerva's tempel gingen wij
naar dien van Apollo, die ons zeer behaagde: hij is in
een' goeden fmaak gebouwd en ingerigt, en gelijkt naar
eene verzameling van antieke bouwvallen, het welk denzelven
een eerwaardig en fiaatlijk aanzien geeft. Hij ftaat
op eenen hoogen berg en is eene rotonde; maar het beeld
van Apollo fteekt zeer af bij dat in het Beivedeer te Rome,
M

I7S REIZE DOOR E U R O P A
het welk men te regt le Dieu des fiatues [den God der
ftandbeelden] kan noemen; het is zeer wanftaltig en zo
verkeerd gemaakt, dat de God de lier in de regte hand
houd, en met de linke fpeelt. Men kan de befchrijving
van all' deze heerlijkheden in de Esrennes Palatines vinden.
De marmeren ftandbeelden zijn geheel bedorven;
eenige anderen daartégen van lood, névens verfcheiden
groepen, die, na den dood van den koning STAN-ISLAUS,
van Lunevillt herwaard gebragt zijn, zijn zeer fraai, en
er heerscht veel fmaak in. Vervolgens namen wij den
fterretoren, en, onder de werktuigen, eenen verrekijker
van DOLLAND , die den middenlijn der voorwerpen 130
maal vergroot, in oogenfchijn. Daarop bezigtigden wij
de menagerie en de baden, die in eenen goeden fmaak
aangelegd, en het fraaifte in den tuin zijn. De tuin kost
den keurvorst, zegt men, jaarlijks 30000 gulden. He c
flot is oud, en van buiten gansch niet fraai; maar de
vertrekken zijn fraai geftoffeerd, en het gezigt in den tuin
ïs heerlijk. De keurvorst was toen juist ook hier. ,
Des avonds kwamen wij van onze lustreis terug.
Van den berg- en regéringsraad ARKENHOLZ moet ik
nog melden, dat hij een zeer rijk kabinet van natuurlijke
zeldzaamheden bezit, hetwelk men voor het grootfte houd,
dat eenig bijzonder perfoon heeft. Het is op het flot zelve,
alwaar de keurvorst hem twee vertrekken daartoe ingeruimd
heeft. Beiden zijn ook geheel vol van delfftofl'en ,
verfteeningen e. z. v. Deze verzameling beftaat uit omtrent
16000 onderfcheiden ftukken, waar oneler men eenige
zeer grooten vind. De heer ARKENHOLZ is zelf voornémens
eene befchrijving van dit rijk kabinet uittegéven,

EN HET OOSTEN. -7?
en er verhandelingen bijtevoegen van de diepte en Wijdte
der mijngroevcn, waarin elk fluk gevonden is. Onder
anderen zagen wij hier twee (tukken doorfchijncïid blaauw.
agtig glas, die er als geüraailjeerd uitzien, en in het Nasfaufaarbrugfehe,
80 voet diep onder den grond, in eene
zandlleengroeve gevonden zijn: het geheele ltuk glas,
dat men ontdekte, woog 200 pond , en was van eene onrégelmatige
geflalte. Men weet geen réden te géven, hoe
en bij welke gelégenheid zulk een ongemeen groote glasklomp
zo diep in de aarde heeft kunnen komen, en waartoe
dezelve gediend mag hebben. De heer bergraad
meent, dat dit alles eene uitwerking van eenen brandenden
berg is. De overige ftukken van dezen merkwaardigen
glasklomp worden hier en daar in kabinetten bewaard.
Verder bemerkte ik een (tuk lood roodertz (pïomb rouge),
dat vrij raar is, zegt men: men heeft het m eene groeve
gevonden. Ook zag ik eenen natuurlijken kobalt, zo als
die uit Oosfindiën komt, als ook geelen kobalt: WALLE-
EIUS meent, dat dergelijken in het geheel niet gevonden
worden. . Ten aanzien der Hoogduitfche taal maakte
de heer ARKENHOLZ de aanmerking, dat hij bevonden
had, dat men r?eds voor duizend jaaren in Duitschland
goed Hoogduitsch gelproken had. Hij bragt tot bewijs
bij, dat de berglieden op den Harts, voornaamlijk in de
nabuurfehap van den Rammelsberg bij Goslar, Hoogduitsch
fpréken, hetwelk atulers in de gewesten daar
omltreeks niet gtfproken word. De keizer OÏTO I. had
deze berglieden daar het eerst heen gezonden; dezen hebben
naderhand hunne taal behouden, en in dezelve verfcheiden
woorden bewaard,die eertijds in het Hoogduitsch
M 2

28o R E I Z E DOOR EUROPA
algemeen aangenomen zijn geweest, doch welker eigenlijke
betékenis men tégenwoordig niet meer kan opfporen.
Eene zékere oude wet bij voorbeeld zegt: wanneer iemand
derft, zal deszelfs beste Hees aan den grondheer ten
deel vallen; dit woord Hees was thans eene geheel onbekende
uitdrukking; doch hij had in het vervolg zelf gehoord,
dat de boeren in Zwaben Hees, in plaats van
Kleichmg [kléding], zeggen.
Ik kreeg hier van den heer hofraad KATZNER te Stuteard
berigt, dat aldaar onder de gefchriften, die aan het
graaflijk huis van Degenfeldfchonburg behoren , verfcheiden
Zweedfche papieren gevonden worden. De
grootvader van den tégenwoordigen graaf, baron CHRIS-
TOFFEL MARTIN VAN DEOENFELD , is in dienst der koningin
CHRISTINA, gedurende den Duitfchen oorlog, overfte
geweest.
Daar ik van deze koningin fpreek valt mij in, dat ik
mü niet te binnen breng, of ik in mijne brieven uit Hamburg
aangemerkt heb, dat ik aldaar onder de boeken van den
heer P OCH er één gezien heb met den volgenden titel: Hts.
toire de la vie de la Reine CHRISTINE de Sueds, avec un
veritahle recit dufejourde la Reine d Rome ; & la de/enfe
de MONALDESCHI contre la dite Reine, corrigée & augmentèe,
è Stockholm, chez JEAN PLEIN DE COURAGE,
1682, 12°. 316 bladzijden.
Te Manheim boven de poort, die naar Heidelberg leid,
leest men een opfchrift, het welk om deszelfs bijzonderen
inhoud verdient aangemerkt te worden. Het luid aldus:
Deo Opt. Max. Auspicante, MANNO Rege Nomen Dante,
Anno post diluvium CCCLXX, VALENTINIANO Imp.itrhem

EN HET OOSTEN. r8i
obvallante, Anno post cmn&iminatum CCCLXXH 0 FRÏ-
DERICO ir.Etect. Reparante MDCV1, JOANNF. WILHEL-
MO Electore e cineribus fuscitante'MDCXCVÜl, CAROLO
^7. Imperante, CAP.OLUS PHIUPPUS Elect. Palatinus Hoe
Munimentum exftruxit in Monument urn Domus Palatin

I.S2 REIZE DOOR. E U R O P A
fchiedde daarbij met pragt en flaatfie: de ganfcbe wagt
Hond onder de wapens; de keurvorst bad de onlendragt
van St. Hubert aan, beftaande in eenen korten zwarten
Spaanfchen mantel en de ordenkéten ; de gezamenlijke
ridders, sis ook de priufen KAREL VAN TWEEBRUGGENen
WILLEM VAN BiRKENEELD, névens den jongen Poolfchen
prins RAOZIVIL, verzelden hem. De mis werd met eene
fchoone muziek begonnen. Daarop ontvongen de keurvorst,
de prin r
en tn de overige ridders, en ten laatsten
de twaalf oude mannen, welken de twaalf apostelen verbeeldden
, en, éven als te Rome, in het wit gekleed waren,
het avondmaal. Met voetwasfehen gefchiedde in de
zogenoemde ridderzaal, daar de twaalf apostels op eene
lange met zwart laken bekleede bank gingen zitten. Jaarlijks
worden dezelfde mannen, zo lang een van hun leeft,
daartoe genomen. De priesters hieven het euangelie aan ;
en toen zij aan de woorden: depnfuit vefthnenta fua, [hij
leidde zijne kleeders af. JOH. Euang. XIII: 4.] kwamen,
leice de keurvorst mantel, ordenkéten en handfeboenen
af, zo dat hij niets dan het onderkleed san had: en den
dégen op zijde. Toen de woorden: cjf incepit lavarepe-
(ies eorum [en hij begon hunne voeten te wasfehen], gezongen
werden, begon hij met de voetwasfehing. Hij
knielde op een kusfen néder, goot eenen van de oude
mannen water op de voeten, droogde ze daarna af met
eenen handdoek, en bukte met het hoofd ndderwaard als
ware het om den voet te kusfen. Op dezelfde wijze werd
met al de overigen gedaan. Daarop deed hij zijne kléderen
weêr aan , en bediende deze Qtide mannen bij den
maaltijd,-, die zeer fchielijk gedaan was, wijl zij van da

E N H E T O O S T E T . i«3
geregten fiegts proefden, en dezelven naderhand médenamen.
Daarenboven gaf de keurvorst aan elk hunner vijf
gulden; maar de arme fchelm, die het onaangenaamelot
had, van JODAS te verbeelden, kreeg eens zo veel als de
anderen. Voor het overige krijgen zij alle jaaren nieuwe
kléderen, en hebben de vrijheid, bij de huizen te gaan
bédelen , zonder dat hun deswégens iets mag gezegd
worden.
Ik moet nu évenwei ook van de hierzijnde Lutherfche
kerk gewag maken. Zij is taamlijk groot, en word door
eene ménigte van onze hierwonende geloofsgenooten bezogt:
veele officieren en geraeenen van de hierliggende
bezetting belijden de euiingelifche leer. De herder dezer
kudde is de heer LIST, die eene verhandeling over den
oorfprong en de lotgevallen der Lutherfche gemeente te
Manheim uitgegéven heeft. Dezelve is in het jaar 1680 geiligt.
De keurvorst KAREL LODEWIJK heeft hier eenen
tempel der eendragt (Templum concordies) voor alle drie
de godsdiensten willen bouwen; maar dit voortreflijk oogmerk
fchijnt naar alle aanzien gansch mislukt te zijn.
Naar mijn gedagt moer de eerfte grond tot eenen tempel
van eendragt noodwendig in de harten der Christenen gelegd
worden. De Jooden hebben eene, hoewel niet
pragtige, fijnagoge te Manheim,
Wij verlieten deze flad den van grasmaand, niet
zonder de fterkfte aandoeningen; inzonderheid viel ons
het affcheid van den geleerden en beminnenswaardigen
lieer LAMEY zeer hard.
M 4

i84 REIZE DOOR EUROPA
Verblijf te Worms.
\y A N Manheim voeren wij te water met het gewoone
beurt-of marktfchip Qcoche (Peau) cien Necker en Rhijn
af; en kwamen denzelfden dag , des namiddags te vijf uur,
aemaklijk te Worms. De weg van Manheim tot Worms
word op vier uuren gerékend.
Dewijl wij ons te Worms flegts vierentwintig uuren
opgehouden hebben, kan ik er niet veel van zeggen
Deze vrije rijksffad word , volgens dtn Westfaalfchen
vrc !
de, door eenen Lutherfchen raad geregeerd, cn niemand,
die van eenen anderen godsdienst is, kan deel aan
de regéring hebben. De magistraat beftaat uit dertien
raadsheeren, wier opperhoofd een zogenoemde ftadmeester
is, welke in den raad voorzit, doch, gelijk de overige
léden, maar ééne ftem heeft. Behalven dezen raad,
die tévens het hoogfte geregtshof is, heeft de ftad een
opdergeregt van vijftig bijzitters, die uit de burgerfchap,
welke een getal van vijfhonderd perfoonen uitmaakt, gekozen
worden.
De ftad is arm, drijft weinig handel, en is ook-niet
fraai gebouwd. Daar wij onmiddellijk uit het luisterrijk
Manheim kwamen , kon Worms onze oogen, die aan
fchooner voorwerpen gewend waren, zéker niet zeer be"
kqren. Het is ook de groote nabijheid van Manheim,
welke méde maakt, dat Worms omtrent hetzelfde is , als
Södertelje bij Stokholm. Men ziet hier nog overblijfzels
van verwoeste kerken, die ge.ieaktékens zijn van de

E N H E T O O S T E N . 183
fièh'rüdijke verwoesting , door de Franfclun , in 1689,
aangerigt.
De Lutherfche hebben te Worms drie, de Roomfchen,
hunne kloosters m degerékend, dert'en kerken, en de Hervormden
ééne kerk; fchoon den laatften dit regt bij den
Westfaalfchen vréde niet toegedaan is. Het Sociniaandom,
en verfcheiden andere afwijkende leerftelze's, die
zig zedert eenigen tijd, en wel op verfcheiden plaatzen,
in Duitschland hebben begonnen uifebreiden, kunnen
niet anders dan fchadelijke gevolgen voor de godsdienstvrijheid
der Proteftaüten naar zigflépen; en het ftaat te
vrezen, dat men om die réden met den tijd tot eenen
nieuwen godsdienstoorlog gelégenheid zal némen. Want
door deze nieuwigheden in den godsdienst word tégen
den Westfaalfchen vréde gehandeld, die de godsdienstvrijheid
aan de Euangélifchen , zo als toen hun godsdienst
was Qn ftatu quo), verzékerd heeft: wanneer nu een
nieuwe godsdienst ingevoerd word, houd ook voor de
tegenpartij de verpligting op, om den vrétle te houden;
en men zoute eenigen üjde wel eens kunnen goedvinden
om door middel van eene , nadrukshalve, met gefchuc
verzelde, flüitréde, den Protestanten hunne voorreg T
en
en vrijheden te betwisten.
Wij bezigtigden de domkerk der Roomfchen; zij is in
den Uothifchen fmaak gebouwd, met den gewoonen godsdicnltigen
fieraad opgetooid, en behoort tot het bisdom
van den keurvorst van Ments. Naast dezelve ftaat de St.
Jaus kerk, eene rotonde. Men geeft voor, dat beiden
boven op oude Heidenfche tempels gebouwd zijn. —>
Els hoofdkerk der Euiingelifchen is fraai: onder andereu
M 5

186 R E I Z E D O O R E U R O P A
bevat zij eene fchilderij, die den heldhaftigen geloofsbe­
lijder LUTHER verbeeld, zo als hij vóór den keizer KAREL
den V. Haat.
Verder namen wij den burgerhof in oogenfchijn. Hier
heeft eertijds het fndbuis geftaan; maar deze plaats is
nog des t; merkwaardiger, wijl LUTHER aldaar vóór den
keizer geftaan, en, in eene minnelijke en bondige réde-
voering, zijne godsdienstftellingen verdédigd heeft; Van
het voormalig geboaw is thans niets meer te zien, dan
de muuren en puinhoopen. Ondertusfchen ziet men hier
nog verfcheiden beeldnisfen in verhéven werk, welken
de keizers, als FERDINAND e. z. v. voorftellen. Ook toont
men op deze plaats eenige zeer groote antieke lijkbusfen
met Latijnfche opfchriften, die ik affchreef* men heeft
dezelven onder de aarde gevonden. Ik maakte ook een
affchrift van eenige antieke opfchriften boven den Ment-
fer toren.
Onder de merkwaardige boeken , die ik hier gezien
heb, is de lévensbefchrijving van doktor LUTHER door
KEIL, welke verdient, gekend en gelézen te worden.
KEIL was een afftammeling van dezen kerkverbéteraar ,
en het boek bevat veele bijzondere berigten.
V
Verblijf te Oppenheim. ,
V AN Worms, dat" wij den a rfei
> van grasmaand ver­
lieten , reisden wij naar Oppenheim. Deze ftad ligt op
eenen heuvel, een vierde eener mijle van den Rhijn, cie

E N H E T O O^S T E N . 187
egrjer„ wijl bij hier eene bogt maakt, digt voorbij ééne
van derzelver poorter! ftroomt.
Wij weiden hier met veel beleefdheid ontvangen door
den heer COUMTZ, raad, lid van de geestlijke befaering
te Heidelberg, en ontvanger der keurpaltzifche rentkamer
te Oppenheim, een' verlicht' en in alle opzigten hetiscli'
en vriendelijk' man, die ons verblijf te Oppenheim op alle
bedenklijke wijzen aangenaam heeft gemaakt. . Hij had
ons te voren in het geheel niet gekend; want fchoon wij
hem door den bovtngemelden vermaarden fterrekündigen ,
vader MAYER , fchriftiijk aanbevolen waren, had nogthans
een bediende den misdag begaan, van den brief naar het
posthuis te brengen, in plaats van mij denzelven ter hand
te (lellen, en deze was nog niet aangekomen.
De heer COBUTZ ging met ons, om ons de merkwaardigheden
der ftad te laten zien. Vooreerst bezigtigden
wij de fligtskerk, welke door de Franfchè krijgsbenden'
in de asch gelegd is: het koor (laat nog, cioch zonder
dak; 1
de buik der kerk, of het (chip, is tor gebruik voor
de hervormde gemeente weêr in (laat gebragt. De kerk
is in het jaar 1317 gebouA'd, gelijk men ziet aan het jaartal,
ter regterhani aan den ingang in den muur gehouwen.
Op dezelfde plaats vind men ook eenen rond-
verhéven vorm, of modél, waaraan men kan zien , hoe
groot toen een gewoon brood geweest is, dat men voor
eenen heller verkogt. Het is zo groot als een brood, dat
tégenwoordig drie kreuiztr (*) geld; waaruit blijkt, dat
de prijs der waaren zédert twaalfmaal hooger geworden ,
CO Een en een halve duiver Hollands.

i68
REIZE DOOR E U R O P A
of dat het geld toen twaalfmaal zeldzaamer geweest is,
De heer COBUTZ zeide, dat een mud rog van 170 pond,
het pond tot 16 lood gerekend, toen 40 kreutzer gold;
waartégen de tégenwoordige marktprijs vijf gulden is. —
I„' de kerk zagen wij verfcheiden grafdéden , ftandbeelden
en kappen. In een Vaffchrift vonden wij de woorden
edler und geflrenger Hetr [édele en geftrenge heer], hetwelk
in de veertiende eeuw de titel der édelheden geweest
J s
De kerktorens zijn in den Gothifchen fmaak wél
o-ébouwd; zij dreigden, omteftorten;.doch de heer CO­
BUTZ heeft derzelver val belet door twee fterke ijzeren
handen, die aan dezelven vastigheid géven. Voor
het overige is dit de eenige Lutherfche kerk in de ftad.
Ik had hier gevallig gelégenheid, om kennis te maken
met eenen vrijheer SPARRE, die zig hier ophoud. Toen
ik namelijk zulk eenen fchitterenden Zweedfchen naam
hoorde noemen, haakte ik, gelijk men ligt kan denken,
om den perfoon, die denzelven voerde, te bezoeken en
te léren kennen. Ik werd door hem zeer wél ontvangen,
doch hij onderrigtte mij tévens, dat hij niet aan het
Zweedfche huis van SPAURE verwant was, maar uit Westfalen
afftamde. Het geflagt van SPARKE m Zweeden,
"voegde hij er bij, heeft eertijds den naam ÏOFTA gevoerd,
en was, gelijk hij uit deszelfs wapen, namelijk e.ne
fber oïfparre, vermoedde, eene jonger familie: hij voerde
zéven herren in zijn wapea. Hij verhaalde verder, dat
een zijner voorvaders fraatsdienaar bij den koning JAKOBUS
i« Engelland was geweest; dat in denzelfden tijd zékere
TOFTA uit Duitschland derwaard gekomen was, die de
bijzondere gunst des kouings verworven had; wijl nu de-

E N H E T O O S T E N ,
189
ze tévens een vertrouwd vriend van den minister SPARRE
was, had de koning hem in fcherts den tweeden SPARRE
genoemd, en dit had hem aanleiding gegéven, dezen
naam aantenémen. Dus luid ten minnen het berigt van
den Westfaalfchen SPARRE. Deze heer is domheer, en
daarna in den krijgsdienst, en, gelijk ik er nog kan bijvoegen,
driemaal gehuwd, geweest. Hij heeft dus tria
M desper at a: Monachus, Miles, Maritus [drie wanhopige
Mmen, Munnik, M//«(foldaat), Maritus (getrouwd
man)] , beproefd. In eenen ouderdom van zes en zéventig
jaaren is hij zo lévendig en vlug, dat men hem nauwlijks
voor een' man van zestig jaaren zou aanzien. Hij is
ridder van de Beijerfche St. Michielsörden.
Daarop déden wij, in gezelfchap van den heer COBLITZ ,
een reisje van twee kleine mijlen buiten de ftad, langs
den Rhijn, dien wij overvoeren, om de beroemde zogenoemde
Zweedfche zuil in oogenfehijn te némen. Dit gedenktéken
ftaat in een eikenbosch op eenen vlakken grond;
doch men is genoodzaakt geweest, hetzelve tweemaal te
verplaatzen, wijl de Rhijn hooger geftégen is: eerst ftond
het digt aan den oever en zelfs in het water, maar nu
ftaat het tagtig of honderd fchreeden van daar. Men vind
eene afbeelding van dit gedenkftuk in den Rhijnfchen
Anüquarius, in de Fmropéfche Z^zmtf, bij MERIAN , en anderen.
Deze obelisk blijft een fteeds fprékend gedenktéken
van onzen onfterflijken GUSTAAF ADOLF , die, éven
als JULIUS CESAR , aan deze plaats over den Rhijn, of de
grenzen van het Duitfche rijk gegaan is. Men heeft op
het voetftuk geen opfchrift geplaatst: dit is in mijne oogen
deftiger en grootfeher, dan wanneer de zuil met de zin;

ipo R E I Z E D O O R E U R O P A
rijkfte opfchriften vervuld ware: le Monument parlepar
lui-méme, le Rhin pariera, & fAllemagne sètonne ;jhet
gedenktéken fpreekt zelf, de, Rhijn zal fpréken, en
Duitschland verwondert zig.] Deze eerzuil ftaat op Darm-
ftadfchen bodem, digc bij het dorp Krsfelden, hetwelk er
flegts eene halve mijl af ligt; zij moest d.rhalven haaren
naam veeleer van Eisfelden, dan van Oppenhe im hebben.
Op de andere zijde, westwaard, flegts eenige fnaphaan-
fchooten ver van de Zweedfche zijde, ligt Knoblauchsau,
de woning van eenen kempalififchen houtvester. Hier
ftroomt ook e.n vloed, die insgelijks den naam van Knob­
lauchsau voert, en de grensfeheiding tusfchen het Palt-
fifche en Darmftadfche maakt. Men verhaalde ons hier,
onder anderen, deze bijzonderheid, dat de koning GUS­
TAAF ADOLF in de herberg te Ersfelden, daar hij na zij­
nen overtogt over den Rhijn vernagtte, zijne beeldnis ge­
laten heeft. Het gemelde gedenktéken is nog in zeer goe­
den ftaat; en Zweeden volbrengt" getrouwlijk den aange-
naamen pligt, door te tragten de gedagtenis van zijnen
held en van zig zeiven te bewaren: want uit dit rijk word
eene zékere fom gelds naar Darmftad gezonden, waar­
voor dit roemwaardig gedenktéken van den Zvveedfchen
naam verbéterd en beftendig onderhouden word. Op de
vier zeiden leiden drie trappen tot het voetftuk (*), welks
buitenzijden zó gehouwen zijn, dat, bijaldien men er toe
mogt willen befluiten, er gevoeglijk opfehriRen op ge-
(*) De afbeelding van MEMAN heeft vijf trappen, hetwelk
een misdag is, indien er voor de verplaatzing niet in de daai
zo vcclen geweest zijn. danm. F. d. Schrijver.

E N HET O O S T E N .
191
plaatst kunnen worden. Hoven op het voetftuk liggen ,
vier fleenen kogels, op dewelken de obelisk zelve rust,
die omtrent van dezelfde hoogte is als de rondom fiaande
eiken. De naald loopt fpits toe, maar van boven heeft
dezelve een vierzijdig kapiteel, en op de fpitze Itaat een
halve kogel. Op deze rust wéderom een zittende leeuw,
névens kroon en helm. De leeuw houd in den regten
voorklauvv een groot ontbloot zwaerd, waarméde hij naar
den Rhijn wijst, en wel naar de plaats, daar de koning
er over getrokken is. Hij heeft het gezigt naar den ftroom
gekeerd, en fchijnt van brons te zijn: doch men zegt,
dat hij uit eenen grauwagtigen fteen gehouwen is, welks
ver we naar brons gelijkt. Het zwaerd is van koper; maar
de piramied zelve van eenen weeken roodügtigen fteen:
ik nam twee afgevallen ftukken daarvan. Deze foort van
fteen, berigtte men ons, word in de ftreek van Heidelberg
gevonden; ondertusfchen vind men dien ook langs
den Rhijnftroom en omftreeks Ments. Aan het voetftuk
ziet men allerhande naamen, cijifers en letters, op duizenderlei
wijzen gefchréven of gekratst. De piramied beftaat
niet uit één ftuk, maar is uit verfcheiden, vierkant
op elkander gelegde , ftukken zamengefteJd. Wij befloten,
dat dezelve hol moet zijn, wijl boven naar de fpitze
twee zwermen bijën liaare woonplaats daarin genomen
hadden, en er nog in wonen: eenderde, zeide men,
had zig weleer benéden paast de vier kogels opgehouden
doch is, voor eenigen tijd, om den honig, door eenige
jongens, van daar gedréven. Deze bijenzwermen op
het gedenktéken des konings gaven ons aanleiding tot allerlei
aanmerkingen: capiamus augurium, [laat ons er

i n R E I Z E D O O R E U R O P A
een teekeh uit nemen], riep ik uit, accipiamus omen',
[laat ons dit als een goed voorteeken aannemen], meWficent
GUSTAVO tertio! [dat ze voor GUSTAAF III. honig
i n a k e nj. De heer COBUTZ, die verhinderd was geworden',
méde derwaard te gaan, had de vriendelijke
yoorzorg gebruikt, in de zkkisfjes van het rijtuig eenen
voorraad van ziinen besten Rlnjnfchen wijn te pakken;
wij konden dus libare Genio loei: [wijn plengen ter eer
van den God dier plaats], wij dronken op de kniën en
onder het gefchal der waldhoornen op de gezondheid van
GUSTAAF den III., van het vaderland, van de vriendlchap,
e. z. v. Daarop graveerde ik op de linke zijde van het
voetftuk, het geen altijd in mijn hart gegraveerd is: VI-
VAT GUSTAFlJS ïtL REX. 1774., en daar onder
mijnen naam, gelijk ook dten van den baron RUDBECK.
Deze laatfte had ook den aartigen inval, van in eene holte
van het voetftuk een vifuekaartje te ftéken. Eindelijk
fcheidd-n wij ons niet zonder aandoening van droefheid
van dit voor ons zo dierbaar gedenktéken, voeren op dezelfde
plaats, waar de koning eertijds overgetrokken was,
over den Rhijn, en keerden naar Oppenheim terug •
Toen zijne majefteit, onze tégenwoordige koning, op
zijne reis naar Parijs, in het jaar 1771, door Oppenheim
kwam, was hij voornémens, dit gedenktéken te gaan bezingen:
doch wégens gebrek aan tijd ftelde hij het uit
tot op zijne terugreis, en wijl hij op denzelven eenen ge.
heel anderen weg verkozen heeft, is hij er met toe gekomen
, om het zien.
Eer-

E N H E T O O S T E N . 193
Eerfte verblijf te Ments.
4 rfen
van grasmaand vertrokken wij van Oppenheim
, en kwamen nog dien zelfden dag te Ments.
Menrs ligt vier mijlen van Oppenheim. De frad word op
dezelfde wijze verlicht als Parijs, maar is nist régelmaüg
genoeg gebouwd: de ftraaten zijn fmal en krom.
Den 5

m R E I Z E D O O R E U R O P A
Verder begaven wij ons naar de kollégïeboekerij, welke
weleer aan de Jefuiten behoorde. Het vertrek derzelve
is fraai, en heeft verfcheiden gallerijën, doch is vrij donker.
De heer kanonik HEUSZER , die in Italië gereisd heeft,
is boekbewaarder. Hij toonde mij, onder anderen, de
volgende merkwaardige boeken : eenen Hebreeuwfchen
bijbel in groot folio, in handfehrift, doch waarin de vijf
boeken van MOSES ontbreken; Biblia Latina, Moguntia,
1462., twee foliodeelen: het eerde deel is op pergament,
het andere op papier; verfcheiden andere
tütgaaven des bijbels; CICERONIS epifto/a,op fijn wit
kalfspergament, impresfa ^JENSON GalUco i4?5,4° • —
Liber Lutren Anima dlStus, qui per me ANTONIÜM SORO
civem Augustenfem, chara&eribus Jlagnels etc. H77; —
ALBERTI MAGNI opus deAnimalibus, impresfum Mantuct
per PAULUM JOANNIS DE BCTSCHBOCH alumnum Moguntienfts
Dioecefeos fub anno H79, regnante ibidem FREDE-
RICO GONZAGA Matehione Tertio, in zeer groot folio,
met halfgothifche letters. e
Van daar gingen wij in het nieuwaangelegd kollégie of
gymnafmm, om hetzelve te bezigtigen. Het beftaat
uit agt klasfen; doch de agtfte is nog niet ra orde. In
flagtmaand van het voorléden jaar,kort na de'vernietiging
der jefuitenörden , is deze nieuwe leerplaats geopend. Alle
da-en word van 4 tot 6 uur met twee klasfen eene proef
«enornen; en behalven dezen word maandelijks eene openbaare
proef van all' de klasfen gedaan. De heer baron
BENZEL is er fchier dagelijks tégenwoordig, om zulke
fchoolproeven aantehoren; en hij is het ook, van Wien
deze lchone inrigting haaren oorfprong heeft. De heer In.

ËN HET OOSTEN. ï&
«ionik HARDT is rektor van dit kollégie. Wij woonden
een onderzoek der beide laagfte klasfen bij. Eerst vroeg
dë hoogleeraar der aardrijkskunde, en toen de hoogleeraar
der Hoogduitfche taal. De leerlingen antwoordden vrij
wél, én gaven blijken, dat zij goed onderwijs genoten
hadden. Maar het mees? verwonderde het mij, dat zij dit
alles zédert flagtmaand laatsléden hadden kunnen léren.
Het is eene zeer zonderlinge zaak, dat de Roomscbkathojijken
Hoogduitsch léren; en dit inftituut heeft de eerj
in zulk eëne nuttige zaak het eerdé voorbeeld te géven.
Wij bezagen nog een ander fchoolhuis, hetwelk ingerigt
is tot het vormen van bekwaame leermeesters vooï
Hö gduitfche flads- en dorpfchoolen. Wij hoorden eene
les, welke de hoogleeraar STEIGENDESCH in de natuurkundige
(terrekunde gaf, en die de fchoolleeraars bijwoonden,
om het geen hun nodig was, daarvan re wéten
, zig eigen te maken. Elk hunner krijgt eenen da'ef
'S weeks. Er zijn ook vreemdelingen onder. De abt van
Fulda heeft verfcheiden jongelingen herwaard gezonden,
om zig de Uodhe bekwaamheden te verkrifffén.
Dèn volgenden dag, den 6*" van grasmaand, verzelde
de heer ISENBIEHL ons naar eene parochtefchool, alwaar
de jeugd haafe leercèfening begint, en die uit drie klasfen
bedaat. In de eerfte leert, men het lézen, fchrijvén en de
bijbelfche gefchiedenis; irTde tweede onderwijst men dé
gefchiedenis, de tijdrékenkunde en de eerfte beginzelen der
natuutkunde en natuurlijke gefchiedenis, en in de derde
Oefent men zig in de bijbelfche gefchiedenis van den heer
SACIJS, in de réken • en ftelkunst. De kinderen gaven
zulke juiste antwoorden , dat men er over verbaasd moest
N i

196 REIZE DOOR E U R O P A
fiaan ; wat zal dus niet met den tijd van dezelven worden?
Zij zullen gewislijk eene Epoque maken. Op die wijze
word de eerlte grond in parochiefchoolen gelegd; van daar
word de jeugd in het kollégie ofgymnafium geplaatst, en
eindelijk gaan zij naar de univerfiteit: de geenen nu, die
leermeesters in de parochiefchoolen denken te worden,
moeten zig dan op de gemelde fchoolleeraarsakadémie verder
bekwaam maken. Hier zijn dus de beste middelen
beraamd, om voor het toekomende een verlicht geflagt
van menfchen te voorfchijn te brengen. Deze inrigting is
volftrekt de eenige in haare foort, ten minsten herinner
ik mij niet, ergens eene dergelijke gezien te hebben.
Verder bezogten wij den heer baron UNNEVAL , om het
bijzonder klavier te bezigtigen , dat hij voor zig heeft laten
maken. De toonen kunnen op hetzelve tot in het oneindige
verménigvuldigd worden; want het heeft twee alphabetten;
piano, pianisfimo oïforte. Dit klavier bootst
allefuorten van fpeeltuigenna, en beftaat uit vier registers:
het is het eenigfte in zijne foort. De heer UNNEVAL ar.
beid, om het tot eene nog hooger volmaaktheid te brengen;
het heeft hem tot heden reeds duizend louis d'or gekost.
Hij bezit ook eene fraaije verzameling van natuurlijke
zeldzaamheden: de horens heeft hij zo natuurlijk
getékend, dat men gelooft, dezelven wézenlijk op het
papier te zien liggen.
Naderhand déden wij eene wandeling naar Kostheim,
van waar wij ons verder over den Rhijn lieten zetten, om
de plaats te bezigtigen, waar Gustaafsburg gedaan heeft^
Thans ziet men er niets meer van, dan de plaats, of den omtrek
van den voormaligen burg, névens eenige fleenen

E N H E T O O S T E N . 19?
de plaats word ondertusfchen nog héden ten dage, zelfs
van het landvolk, Gustaafsburg genoemd. Juist op deze
p'aats, waar GUSTAAF ADOLF eenen burg heeft laten bouwen,
heeft HADiUAAN eene vesting (Caflrum) gehad. Gustaafsburg
ligt .op een eiland, daar de Main en Rhijn zig
verenigen, tégenover Ments. Men verhaalde mij, dat,
toen GUSTAAF ADOLFJ hier liet graven, om den burg te
bouwen, men verfcheiden oudheden, als opfchriften, en
deraelijken, in den grond gevonden heeft.
Na onze terugkomst begaven wij ;ons naar de domkerk,
daar wij ons den keurvorstlijken fchat lieten tonen. Deze
fchat, die tamelijk kostbaar is, was het, die door den
keurvorst ALBREGT van Brandenburg verzameld was , en
-tot de hervorming aanleiding gaf. (Zie HORNII historici
ecclefiastica (ee).)
Hierop bezigtigden wij het gedenktéken van DRUSUS ,
hetwelk nu Eickelftein heet (ff): voor dezen ftond er
een arend op ; het is naast de citadel. Dit gedenktéken
heeft veel overeenkomst met'het praalgraf van poMPéjus
te Albano. GUSTAAF ADOLF heeft hier ook eene citadel begonnen
te bouwen, waarvan wij de bolwerken nog zagen.
Eindelijk leiden wij een bezoek af bij vader GOLDHAGEN ,
die een Novum Testamentum Grttcum cum lectionibus variantibusy
inoktavo, uirgegéven , zig daarenboven door
verfcheiden andere fchriften bekend gemaakt heeft, en
thans bézigis, tégen VOLTAIRE te fchrijven.
(ee) Ad an« 1517. et Hist. Eccl. Compend. Gothan. L. II.
C. s- feii. 1. S- 3- P- 728.
(ff) Zit SERARI Rer. Msgunt. L. I. en TENTZEL, Monadtl*
Unterred. 1698. Aug. f. 676. u. f.
N 3

REIZE DOOR EUROPA
j) e i ] 7den van grasmaand toonde vader FUCHS, benediktuner
monnk en hoogleeraar der godgeleerdheid, tévens
een beroem i oudheidkundige, ons zijne verhandeling
over de on iheden van MïBts. Voor dezen is hij in krijgsdienst,
en wei onder de artillerij, geweest.
Des namiddags begaven wij ons naar het Karthuizerkhx.ster,
hetwelk een groot en fehcon gebouw is, en
een bekoorlijk gezigt op den Rhijn heeft. De kerk is
pragtig en pronkt met verfcheiden oudg fchilderijen. De
daarin zij de fchat en kerkfieraadjen zijn tamelijk rijk. —
In de kloosterboek.rij zijn wel veele Latijnfche handfchriften
van kiasfifche fchrijvers en kerkvaders voorhanden;
ma ar zij zijn fchier allen (legt gefchréven. Ook vind men
hier verfcheiden boeken uit de eerfte tijden der boekdrukkunst,
inzonderheid verdient hier aangemerkt te worden,
Pfalterium DAVIDIS per JOHANNEM FAUST Qvem Moguntifium
et PETRUM SCHOIFER DE OERNSHE1M Clericum dnm
Dom. i 4co. XXIX. die menfis Augmti, in f dio, met
ze 't CTO >re letters en muzieknooten. Men vind hier drie
ex mplaaren daarvan, alle op pergament, en de monniken
maken van alle drie in hunnen dagehjkfehen godsd-
1 st gebruik. Een Hollander heeft er eens één van
wi.l n konen, en aangeboden, het met dukaaten te bedekken.
Deze pfalter is zo zeldzaam, dat men in de boekerij
te S raats nirg twee Waden daarvan als eene ongemeene
ze 1
zaamheid vertoont, en hier heeft men, zo alik
zeg, drie exemplaaren tot dagelijks gebruik. Men
Vind hier eenigè anderen van de oudtte uitgaaven des bij,
bels, als Biblia Latina zonder p'aits en jaartal, in twee.
•foliodeeien, met gropte letters; veifcheiuen Latijnfche

EN HET OOSTEN. %99
bübels in kwarto; als méde Hoogduitfchen (maar die van
1462 is verkogt); Opus vit

loo R E I Z E D O O R E U R O P A
Wij bezigtigden dezen dag ook het ftadhuis, het welk
de Romer gen emd word; hier doen de keurvorften, of
derzelver gevolmagtigden , de verkiezing van eenen Room­
fchen koning.
De ganfche ftad is, volgens het getal der keurvorften ,
in négen wijken verdeeld. Elk hunner heeft in eene de"
zer wijken zijn huis of paleis. Zo heeft, bij voorbeeld ,
de keurvorst van Ments zijn eigenhuis, dat den naam
van la Compostelle voert, en door den vrijheer VON -BEN-
ZEL bewoond word, en waar ook de keurvorst zelf woont,
als hij hier komt, om den Roomfchen koning te kronen.
Gedurende deze kroning mag geen vreemdeling zig hier
ophouden, ten zij hij onder de befchenning ftaat van den
keurvorst, in wiens wijk hij woont.
Het oud fpreekwoord, dat te Frankfort de Lutherfchen
de regéring, de Roomschkatholijken de kerken, en de
hervormden den rijkdom in hebben, heeft nog héden ten
dage plaats. Men heeft mij oiïdertusfchen verzékerd, dat
de laatften tégenwoordlg zo vermogend niet meer zijn,
als eertijds: hun koophandel is zéér vermindeid; egter
vind men onder hen nog verfcheiden zeer rijke huizen.
Een Roomschkatholijkhandelhuis alhier, BOLONGARI en
GRAVENNA , is ongemeen vermogend. Deze heeren heb­
ben daarenboven nog een groot kantoor te Amfterdam.
Des namidags waren wij bij. den heer GÖTHE , dokto t
in de regten, een' zeer vriendelijk' én aangenaam' man,
die ons naar het gynmafium geleidde, waarvan de heer
PURMANN rektor is.
Hieröp lieten wij ons de ftadsboekerij vertonen, over
dewelke de heer LICHTENSTEIN , een man van all' de be-

E N H E T O O S T E N .

loi R E I Z E DOOR E U R O P A
jir: Svenska vanliga Handb'ócker, hvilka pa nastföljande
biadet finnas anteknade(_*) 0 gedrukt te Frankfort aan den
Main bij CASPAR RÖDTEL, 1632, in 16. Dit boek is gedrukt,
toen de Zweeden te Frankfort waren. Het TTin
rood fluweel gebonden, en heeft dertien afdeelingen: DA-
VI >s pfalmen, LUTHERS catechismus, de euangeliën en
epistelen, het Zweedsch gezangboek e. z. v. 6.) Historia
Metropolitanx Ecclefice Upfalienfis in Regnis Suethia
et Gothice a JOIIANNE MAGNO Gotho Sedis Apostolica Legatoet
eiusdem Ecclefta Archi- Episcopo coileüa. Opera
OLAI MAGNI Gothi ejus Fratris in lucem edita. Roma ex
OjfficinaymcmTit LUCHINI MDLX , 179 bladzijden in
groot oktavo. OLOF MAGNUS heeft dit boek aan den paus
PAULusden IV. opgedragen, en de opdragt is ondertékend:'
in adibus diva BRIGID^E VIDU/E 20 febr. 1557. Jo-
HANNÊS MAGNUS heeft deze gefchiedenis, in i536,opge«
fteld. Aan het flot fiaat: Excusfit Rom

EN HET: OOSTEN £03
bus, Libri VII, Anno 1531, in 8 °. 1©.) Les Heros di
la Ligue. ou la pioces/ion monacale, corduite par LOUIS
XIV. pour la converfion des Protestans de fon Royaume,
ü Paris, chez PETERS, a fenfeigne de LOUIS le grand
160 (. in gr-'Ot 4°. ii.) Pasquillorum Tornt duo etc.
Eleuthe,ropoli, 1544 , 8 0
. (Zie VOGT en EREYTAG.) 12.)
Ffalterium DAVIDIS Hebraicum , in 12., névens inflnutiuncttla
in Hebrceam Lirguam Autore VOLPHANGO FARRO S
Profesfore Theologie. Bafiletz, menfe Novembr. A:o
MDXVI. Deze pfalrer beeft den doktor LUTHER toebehoorden
op deeertlebladzijde, le-'straen deze woorden :pn.
JJ. MARTINO jo» LANGIUS. Uit eene andere daarin gefchréven
aanmerking ziet men, dat hij dien aan dek or TILLE-
MANNUS SCHNABELIUS, deze daarop aan JUSTUS VICTOR,
préuiker te Ahlsfelt, en deze wéderom aan zijnen zoon,
TEi'.EMiAS VICTOR vereerd heefr, welke laatite deze aanmerking
daarin gefchréven heeft, met bijvoeding, dat men
op verfcheiden b'adzijden aanmerkingen van zijne eigen
hand vin 1; naderhand heeft PETER VICTOR in het jaar 1605
denzei vren bezéten. Deze uitgaaf der pfalmen is zeldzaam.
Zij heeft de vokaalen, maar niet de toontékens, uitgezonderd
den atnach. In plaats van npj (laat er altijd WV f
en in plaats van o^rvbs \ s cr-fts gefield; alleenlijk pfalm
Ï45: 1. (laat H^?, door een drukfout. De verzen zijn niet
met getallen getékend. — Ook vind men hier eene fraaije
verzameling van Griekfche en Roomfche oudbeden en
inunten, onder aLderen alle de Roomfche asfes; eene kas
vol allerlei dingen van elpenbeen, de borstltukken der
twaalf cefars van gips; de Ethiopifche letters, om boeken
in deze taal te drukken ; eene erfgift van den heer

aoj. REIZE DOOR E U R O P A
LUDOLF, névens LUDOLFS. werken met zijne eigenhandige
aanmerkingen op den rand: alleen de laatite uitgaaf van
zijn Ëthiopisch woordenboek. Frankfort 1609, in folio,
is zonder aantékeningen.
t o l
Den io van grasmaandbezogten wij den lieer SCHMIDT,
van Rosfau, relident alhier van den keurvorst van de Palts
en den markgraaf van Baden, die ons veel beleefdheid bewees.
Hij heeft .zig veel met de Egiptüche oudlreden bézig
gehouden, en van de Parijfche akadémie der opfchriften
en fraaije wétenfchappen verfcheiden maaien den prijs
getrokken (gg)i maar thans is hij vrijheer, en fchrijft niet
meer. Hij zeide ons, dat hij deze oefening had laten vareikten
einde & Zwitzerfche oudheden rot een voorwerp,
van zijnen arbeid te maken. "—
Des namiddags woonden wij een concert bij , hetwelk
inliet zogenoemd Rood Huis gegéven, en alwaar door den
heer WOSCHITKA op de basviool meesterlijk gefpeeld werd;
hij is bijna een éyen zo groot beminnaar der konsten en
wétenfchappen, als de heer baron DEL ABACO te Veroua.
De heer PONTO blies op den waldhoorn: hij word voor
den grootlten meester op dit fpeeltuig gehouden, en is
voor dezen aan het hof te Ments geweest. Bij deze ge-
(gg~) FRID. SAM. DE SCHMIDT Opufcula, Carlsruha;, 1765.
S o . , Sur une Colonie Egyptienne, étahlie aux\ Indes,
7, Beine, 12 °. pp. 72. (Bibl. d. Sc. T.XII. p. 13e-146) —
Rccueil (TAntiquités trouyées « Avanckes, a Culm , en. 4 0
. |
pp. 118. a Berne 1760. (B. d. Sc. T. XIV. p. 241. 3S>t-) —
In 't Jaar 1763. trok hij ten agtfteu maal den prijs der Parijfche
Academie der opfchriften. Bibl. d. Sc. T. XX. p. 537»

E N H E T O O S T E N . 205
légenheid maakten wij verfcheiden aangenaame kennisfen ;
en dit voordeel was voor mij van grooter waarde, dan
de muziek. Het gezelfchap beftond uit de voornaamfte en
aanzienlijkste lieden uit Frankfort en Ments.
d e
Den n '' van grasmaand waren wij op het ftadhuis^
of den Romer, en zagen vooreerst de gouden bulle. De­
ze is een zeer eenvoudig handfehrift op pergament in
kwarto formaat, en niettemin is dit boek , dat zulk een
liegt aanzien heeft, de grondflag van het ftaatsregt van
Duitschland. Het is zonder alle uiterlijk fieraad, en word
in eene fehilpadden doos bewaard, doch ik twijfel fchier,
of dit handfehrift wel het oorfpronglijke zij. Men ver­
eerde ons een gedrukt exemplaar dezer bulle, névens der­
zelver befchrijving. Daarop bezigtigde ik de raad­
zaal , als méde de groote zaal, waar de keizer eet, als
hij gekroond is. In dit vertrek zijn de af beeldzeis van al
de keizers, van KOENRAAD I., die in 912. keizer werd,
af, tot op den thans regérenden JOSEPHUS den II. Daar
zijn er in bet geheel drie en veertig, het .welk voor elk
omtrent twintig jaaren maakt: doch van 1254 tot 1273
was er eene tusfehenregéring. Het is merkwaardig, dat
het afbeeldzel van KAKEL VI. het laatfte is, dat in de
rij aan den wandplaats gehad heeft: het heeft zijne plaats
digt bij het venster; en men zou dit fchier als een voor­
beduidend téken kunnen aanzien, dat zijn ftam in hem
moest eindigen. Men zegt, dat de keizer bij zijne kro­
ning vraagde, waar men zijn afbeeldzel zou plaatzen?
en, toen men hem de laatfte plaats in de rij bij het vens­
ter aanwees , zeide: het is mij onaangenaan, de laatfte
in deze rij te worden. De volgenden heeft men nader»

üWT REIZE DOOR E U R O P A
hand tusfchen de fpiëgels en den vóówand der zaal geplaatst:
en htuvtt gevallig, dat delaitfe, JOSEPHUS
de Vii, regt tégen over RUDOLF van Habsburg, den ftamvader
van het huis van Oostenrijk, ftaat: dit tégenover'
elkanderftellen heeft den keizer, zegt m n, zeer behaagd;
Nu is ervoor de toekomende keizers geen plaats meer:
als men een flagiiurwerk, dat in de zaal ftaat,wegneemt,
krijst men nog pl?ats voor éénen; maar de anderen zal
men in kleiner formaat onder de anderen moeten" plaatzeri.
Deze afbeeldsels zijn naar de medailles der keizers ge*
maakt; maat van KAR L den V. af naar de ongineelert. —-
Uit deze zaal komt men in die, waarin de afgezanten vergaderen
, om eenen Roomfchen koning te verkiezen. Hier
moeten zij omtrent de verkiezing het eens worden, eer
zij zig naar de domkerk in hetkonklaVe begéven. Maar,
wanneer er dertig vergaderingen gehouden, en zij het dan
wégens de verkiezing van eenen Roomfchen koning nog
niet eens zijn , worden de keurvorften, of de-zelver afgevaardigden
, met water en brood gefpijst, tot dat Zij elkander
daar in verfraan. De fupporten in deze vergaderzaal
beftaan uit fchilderijen, welkeri de vijf rijksték.nen
verbeelden, Het eerfte vertoont dé kroon, met de woorden:
Emkat [/»] populo ma'ejlas fumma coronis: [l 'e
hoogde majeiteit des volks fchittert uit door de kroonen], de
kroon zelve, zegt men, weegt dertien pond: het twe tiéj
den fcepter en rijksappel névens het kruis, [met dit bijfchrift]:
Hoe augusta manus radiat moderamine mundi;
[de gewijde hand ftraalt met dit weerelddwingfel] : het
derae, het zwaerd: Tuentur et af mant', [zij befchermen
en wapenen]: het vierde, den keizerlijken mantel, die

È N HET OOSTEN. 90?
naar den mantel van den paus gelijkt, als hij in zijn plegtgewaad
is, met de woorden: NU hoe ornatu fervat Germania
majus; [Duitschland bewaart niets grooters dart
dit fierfel]: het vijfde, de purperverwige muilen: Gradiënt
his imperat orhi, [hier in tredende gebiedt hij det
weereld]. In deze zaal ziet men ook de af beeldzels van
den téaenwoordigen keizer, en van zijnen vader, FRAN-
CISKUS den t Men verhaalde ons, dat, wanneer de keizer of
Roomfche koning in deze groote zaal eet, hij met de kroon
op het hoofd geheel alleen aan tafel zit; terwijl de aanwézende
keurvorften elk aan hunne eigen tafel éten, en uit
hunne eigen keuken bediend worden; maar dat de gezanten
den maaltijd ftaande bijwonen, en niet éten, fchoon
mtn voor hun eene tafel gereed maakt.
Van hier gingen wij naar de domkerk, in dewelke de
kroning des Roomfchen konings gefchied: de keurvorst
van Ments zet hem de kroon op. Voor in het koor is het
konklave, daar de koningsverkiezing voltrokken word]3
dit is een klein en gemeen vertrek. In het koor ftaat ook
het ftandbeeld van den keizer GUNTHER van Schwartsburg:
deze keizer werd in eenen ftrijd met zijnen tégenkeizer,
in 1341), gedood; want, toen de twee keizers
verkozen waren, en de keurvorfcen het met elkander om
éénen van beiden volftrekt niet eens konden worden, moesten
de beide verkozenen een tweegevegt op het Frankforter
gebied aangaan, en de overwinnaar zou de kroon behouden,
het ongeluk trof GUNTHER; hij bleef op de
plaats, en is in deze kerk begraven: zijn fterfdag word
nog jaarlijks gevierd (*), De keizer word altijd te
(*) De fchrijver dwaalt hierin. De zaak is veeleer dus ge-

soS REIZE DOOR EUROPA
Frankfort gekroond, fchoon Aken daartégen protesteert;
en Frankfort ftelt ook bij elke kroning een fchriftlijk getui­
genis op, dat de keizer hier gekroond is. De kroon en
het zwaerd worden te Aken, maar de overige rijkstékens,
[kleinodiën] (infignia) te Nurenberg, bewaard.
Verder bezogten wij hier eenen bankier, den heer GO-
GEL, die eene fraaije verzameling van fchilderijen, als
ook een goed kabinet van natuurlijke zeldzaamheden, né­
vens eene boekerij bezit, die uit merkwaardige en zeldzaa-
légen: de ftid Frankfort heeft het regt, om eenea nieuwen
keizer, wanneer hij alleen door eenige keurvorften, doch door
de overigen een ander, verkozen is, den intogt te weigeren ,
welke van beide» nu daar in trekken wil, moet de ftad zes
weeken en drie dagen belegeren; en deze houd het ook zolang.
Wanneer nu, n* verloop van dien tijd, de beida médedingers
naar de kroon den twist niet do»r een gevegt beflisfen, neemt
zij den geenen in , die ze belégerd heeft en vereert hem alj
Roomfchen koning. GUNTHER trok aanftondsna zijne verkiezing
naar Frankfort, om zig als keizer te laten erkennen, en belé-
gerde de ftad te dien einde, zonder dat zijn mededinger KAREL
de IV. hem daarin hinderde; deed ook na verloop van boven-
gemelden tijd zijne plegtige intrede, en liet zig als keizer huldi­
gen. Maar niet lang daarna zag hij zig genoodzaakt, zij.i regt
tot de keizerlijke waardigheid, tégen eene fchaêvergoeding, afce-
ftaan, en ftorf kort daarop aan eene ziekte, hoewel zijn dood
waarfchijnlijk ook door eenen vergifcigden drank verhaast was.
Hij werd te Frankfort begraven, en KAREL. die toen juist daar
was, woonde zijne lijkftaatfie, die volkomen naar den ftand
eens keizers was ingerigt, in petfoon bij. Aonm. V. de*
Hiogd. Vertaler.

E N H E T O O S T E N ; eo 9
zaame boeken beftaat. Toen de k nirg GUSTAAF de III.
en zijn broeder, de hertog van O istgothland, hier door
naar Parijs reisien, behaigde he: hun, deze verzame­
lingen in oogenfeh :
jn te némen. De eerfte fchilderij, die
wij bemerkten, verbeeld het inném :n van Frankfort door
GUSTAAF ADOLF ^het ganfche léger trekt van Sachfenhau-
fen op; zijnde het gedeelte der fbid aan de linke zij le van
den Mainftroom; de koning zit te paard, met eenen roo-
den mantel om, eene ronde Spaanfche kraag om den
hais, eenen rooden hoed op het hoofd; en eenen grooten
dégen op zijde; het paerd is groot en licht - bruin, met wit­
te voeten en eenen witten ftaert; de koning gelijkt zeer
wél: de naaste perfoonen om hem heen zijn blootshoofds.
Deze fchilderij is op de plaats zelve door HOFMAN gefchil­
derd, en is in de voorkamer gerlaatst: de heer GOGEL
heeft vergeren,dezelve aan onzen koning bij zijne aanwé-
zendfieid te vertonen. Van de veele andere fraaije fchil­
derijen , die wij hier zagen, zal ik thans alleen het afbeeld­
zel van VAN DER. MEULEN, den .eerften Spaanfchen ge­
loofsonderzoeker in de Néderlanden, opnoemen : BACKER.
heeft het gefchilderd. . Onder de boeken bemerkten
wij verfcheiden zeldzaamen, ook Zweedfchtn, als DAHL-
BERGS Suecia antiqua et hodier»a,ext CLERCKS Icones In-
fectorum rariorum , die de heer GOGEL van den kamerheer
JENNINGS ten gefchenk bekomen heeft. Hij bezit ook eene
groote verzameling van verboden boeken. In het jaar 1770
heeft hij zig agt maanden in Zweeden opgehouden ,• hij
bemint de Zweeden zeer. Hij kent ook den graaf SPAR­
RE, die hier geweest is, en dien hij ongemeen prees.
Den 13^" van grasmaand waren wij op de boekerij».
V. DEEL. O

aio PvEIZE DOOR EUROPA
daar ik LUDOLFS brieven nauwkeurig doorzogt. Zij is alleen
des woendags en des zaturdags open; doch de heer
LICHTENSTEIN had de beleefdheid, dezelve dezen namiddag
alleen om onzen wil te openen , ten einde wij ons onzen
tijd, die kort was, mogten te nutte maken.
Vervolgens bezogten wij den heer MEGERLIN, gewézen
hoogleeraar te Tubingen, eenen grijsaart van zéventig
jaaren. Hij heeft den koran, waarvan hij een fraai handfehrift,
in oktavo formaat, bezit, in het Hoogduitsch
©vergezet; ook heeft hij een programma tégen KENNICOTT
gefchréven. Thans is hij voornémens, van hier naar Stutgard
te gaan.
Den I5 flen
van grasmaand maakten wij kennis met den
heer PARADIS. Deze man fchrijft le Journal historigue,
hetwelk te Frankfort om de tien dagen uitkomt. Hij bemint
Zweeden, ~ *» is hoogleeraar
op de krijgsfchool te Koppenhage geweest; maar, toen
de graaf DE SAINT GERMAIN den koning voorfte'de, dat
deze inrigting den ftaat te veel kostte, daar dezelve 30000
rijksdalers verë.schte , werd de fchool vernietigd, en de
hoogleeraars werden allen bedankt. De heer PARADIS
heeft ook een omltandig berigt van de laatite Deenfche
ftaatsveraudering uitgegéven.
V a n d e o m
-
wenteling in Zweeden fpreekt hij met groote hoogagttng,
gelijk dezelve dan ook den koning van Zweeden tot eene
ontierflijke eere (trekt. Hij houd briefwisfeling met zijne
excellentie den heer rijksraad graave KAREL FREDERIK
SCHEFFER.
Den i6aen van grasmaand bezigtigde ik nog eens de
•boekerij, en hield mij inzonderheid bézig met LUDOLFS

E N H E T O O S T E N . 8 I T
brieven. Ik vond onder anderen eene ménigte eigenhandige
brieven van LEIBNITS aan hem.
REIZE VAN F KANKFO Rt
NAAR HANAU
JD)EN zelfden dag vertrokken wij met het marktfchip
van Frankfort. De gebeele vaart den Mainftroom op is
zeer aangenaam: aan alle zijden verlustigt het oog zig
met bloesfemrijke boomen en fchoone weilanden. — tene
mijle van Frankfort zagen wij het dorp Bergen, en de
vlakte, alwaar in 1759 de bekende veldflag voorviel tusfchen
de Franfchen en Hanoverfchen, waarin ook verfcheiden
Zweedfche officieren van het regiment RoyaU
Suedois, onder anderen de heer HILDEBRAND, op de
plaats bléven; welk lot ook den prins van ISENBURG irof.
Tégen den avond kwamen wij te Hanau aan. Omtrent
eene mijl van daar zietmen een fraai lustftot,Philipsruhe,
dat in het jaar 1711 aangelegd werd.
Verblijf te Hanau.
JOLANAU ligt digt aan den vloed Kinzig. Ons eerfte
werk was, de ftad door te gaan.
Den 17^ van grasmaand leiden wij een bezoek af bij
den heer hofkanfelier HOMBERG ZU VACH, aan wien wij
O a

É» R E I Z Ï D O O R E U R O P A
eenen brief hadden van den beer baron BENZEL te Frankfort
Hij beloofde ons, dat hij ons ten hove zoude aanmelden
Wij von len in hem eenen heer van het édellte
karakter en het rédelijkde hart. Hij ried ons aan, naat
het flot Afchaffenburg , welks fchoone ligging en
bouwwijze de oplettendheid van alle kenners, gehjkm,
zeide, naar zig trok, te rijden, en hetzelve tebezigti-
£en. Den koning GUSTAAF heeft het ongemeen behaagd:
hij heeft er zig verfcheiden weeken opgehouden, en gezegd,
dat het alleen het gebrek had, van niet naar Zweeden
te kunnen verplaatst worden. Het behoort aan den
keurvorst van Ments, die er gemeenlijk eens m bet jaar
komt. — Niet ver van Hanau ligt ook het oude flot
Steinheim, dat insgelijks onder Ments behoort Toen
GUSTAAF ADOLF het innam,werd vöór hetzelve het paerd
onder hem doodgefchoten, doch de koning zelf niet gewond.
Wij bezogten verder den heer asfesfor JASSOY, dten
Wij te Frankfort hadden léren kennen, en die onze reisgezel
op de reis naar Hanau, alwaar hij woont, geweest
w a s Wij déden in zijn gezelfchap des namiddags
eene" wandeling naar het park, of de diergaarde, welke
c e n vierde eener mijle van Hanau ligt. Hier beztgttgden
Wü de menagerie en het faifantenhuis. Wij zagen hier
onder anderen twee vogels met kroonen: zij zijn van het
eiland Ceilon, héten touraco, zien er blaauwagng uit,
hebben roode oogen, en eene groote fraaije kroon op het
hoofd: fchoon het mannetje en wijfje zijn, broeijen zij
egter niet. Men heeft in Holland ook dergelijke vogels.-
Van hier réden wij naar Philipsruhe, alwaar een zeer net-

E N H E T O O S T E N . 413
te tuiu is, die verfcheiden groene overdekte wandellaanen,
en een aangenaam gezigt op den Mainftroom heeft.
Het flot is zeer ruim, en bij deszelfs bouwing heeft men
Verfailles tot een voorbeeld genomen.
Na onze terugkomst maakten wij kennis met den heer
BERGSTR ÜSZER , rektor van het illuster gymnafium (*),
een' zeer ervaren' man in de Latijnfche en Griekfche letterkunde.
Hij laat een zaaklijk woordenboek in de
Hoogduitfche laai drukken, bttwelk tot béter verltand
der oude Griekfche en Roomfche fchrijvers dient, en dat
van den heer SABBATHIEW. te Parijs overtreft. Het word
te Halle gedrukt, en er zijn reeds vier deelen in oktavo
van in het licht.
Den i8 den
van grasmaand bezagen wij de boekerij van
den prins, welk op het llot (laat. Zij is niet groot,maar
uitgelézen, en beftaat uit omtrent jcoo boekdeelen.
Men vind kostbaare weiken in dezelve, onder dewelken
als de kostbaarden uitmunten de handfchriften door ;den
prins eigenhandig gefchréven, namelijk gefchiedenis van
Duitschland , en gefchied-gellagtkundige tafelen betreffende
Hesfeh en Frankrijk: alles is zeer wél gefchréven. De.
prins is een groot beminnaar der wétenfchappen, en woont,
indien ik mij dus mag uitdrukken, op de boekerij. Zijn
boekbewaarder, en tévens voorlézer,is de heer WEGENER,
die dagelijks des voonniddags te 7 of te 8 uur op de boekerij
komt, daar tot één uur blijft, des namiddags te 3
uur weêrkomt, en daar blijft, tot dat de prins hem nodig
(•) Deze iangting draagt eigenlijk den naam van em& hoogd
landfchool. Aanm. v. d. H, Vertaler',
Q 3

214 REIZE DOOR E U R O P A
heeft. De heer WEGENER beeft het geluk gehad, aan zijne
mnjefteit GUSTAAF den III., toen hoogstdezelve hier
was, de boekerij te tonen. De koning hield zig hier toen
drie dagen op , en bezigtigde niet bijzonder vergenoegen
de hierzijnde fraaije verzameling van hédendaagfche Zilveren
gedenkpenningen, die zeer talrijk, en niet naar
de landen, maar naar de onderwerpen in orde gefchikt
zijn. Daar zijn ook veele Zweedi'chen onder. Onder anderen
zagen wij den voortreilijken gedenkpenning op de
flaatsverandering van den f$*«! van oogstmaand 1772
De heer WEGENFR heeft ook den heer LIDI-EN op zijne
doorreizedoor Hanau léren kennen; hij fprak van dezen
pnzen geleerden landgenoot met dien roem , die hem toe
komt.
Te 2 uur werden'wij door den heer hofmaarfchalk eh
overften, baron DE GALE , aan den erfprins WJXLEM van
Hesfenkasfel, regérenden graave van Hanau, voorgefteld,
Deze ontving ons zeer gunttig, heette ons welkom, en
wei schte, dat wij hier zo veel vergenoegen als te Karlsruhe
inogten vinden. Daarop werden wij insgelijks zijner
gemaalin, prinfes WILHELMINA KAROLINA van Deenemarken,
voorgefteld, die zjg in éven zo gunstige uitdrukkingen
met ons onderhield. Des middags aten wij aan des
vorsten tafel. Aan het hof van Hanau gaat alles zeer gerégeld
10e, en zonder pragt. De hovelingen zijn bevallig
en beleefd.
Des namiddags bezogten wij den heer hofraad CANCRI»
KUS!, eenen btkwaamendelffrotkundigen,die een aanzienlijk,
doch nog nietin orde gebragt, kabinet van delfftoff$n
bezit. Hij heeft ook eenige hukken betreffende de

E N H E T O O S T E N
delfftof- en toetskunst, insgelijks eene befchrijving uitgegéven
van zijne reis op kosten en bevél van den pi ins gedaan.
AH' deze werken zijn in het Hoogduitsch gefchréven
, en te Frankfort gedrukt. Hij is een man van groote
verdiensten. Onder anderen heeft hij de aanlegging der
zoutwerken, en den bouw van eenen zeer fraaijen fchouwburg,
te Hanau, bewerkftelligd.
Verder leiden wij een bezoek af bij den heer konfistoriaalraad
IHER , hoogleeraar der gefchiedenis en fraaije wétenfchappen.
Deze man word onder de geleerden alhier
voor den bekwaamden in de Latijnfche taal gehouden.
De heer hofraad ARKENHOLZ in Zweeden plagt van hem,
als zijnen ouden vriend, dikwijls te fpréken.
Daarop gingen wij bij den heer regéringsraad WEGENER,
broeder van den boekbewaarder. Deze beide broeders zijn
uit Holdein van geboorte, en hun vader is leermeester
van den koning ADOLF FREDERIK geweest. De eerstge»
melde heeft eene nauwkeurige en uitgebreide kennis van
Holdein, en hij heeft het geluk gehad, met onzen tégenwoordigen
koning, bij deszelfs doorreize alhier, drie uuren
lang in gefprek te zijn.
d ê n
Den i9 van grasmaand woonden wij de wapenoefening
der Hanoverfche troepen bij. De koning van Engelland
houd hier namelijk eene bezetting van twee bataillons,
en dat voor zo veel hij garant is van het verdrag, betreffende
den afftand van Hanau aan den erfprins. Toen de
landgraaf van Hesfenkasfel den Roomfchen godsdienst omhelsde,
wilde hij dezen afftand herroepen. —
Na dat wij als naar gewoonte ten hove gegéten hadden,
bezogten wij den heer regéringsraad LÈDBRHOSEN, een'
0 4

%i6 REIZE DOOR E U R O P A
geleerd' man, die veel gereisd heeft: hij is leermeester
van den èrfpri s en d szelfs broeder geweest.
Daarna leiden wij ons bezoek bij den heer STOCKHAU-
SEN af. Deeze man is fupenntendent van all' de Luther-'
fche kerken en infpeétor of opzigter der fchoolen in het
graaffchap Hanau. Hij heef: tien kerken onder zijn opzigt,
is een bevallig en geleerd man, en kent den heer
LIDEËN , van wien hij zeer voordélig fprak.
Hier is ook een fuperintendent der hervormde kerken,
de heer SCHTRDE, die in de Oosterfche taaien wél ervaren
is. Wij bezogten dezen waardigen man héden.
Bij den heer EERGSTRÜSZER zagen wij eene uit­
gaaf van CORNELICS NEPOS , welke kort na de.
ftsarsomwenteling aan den koning GUSTAAF den III. op­
gedragen is.
Den van grasmaand namen wij het werkhuis in
oogenfchijn, hetwelk eene zeer nuttige, en door de voorzorg
van den prins tot ftand gekomen,ftigting is, alwaar
de armen dagelijks hun brood kunnen bekomen. Demansperfoonen
zijn in ^en bijzonder vertrek, daar zij wollen
kousfen breijen ; 'de vrouwsDerfoonen worden in een ander
met het bereiden van zijde bézig gehouden. In de bovenverdieping
is het rugthuts. De podcie alhier is
over het algemeen zeer goed: men ziet nooit eenen bédelaar
op ftraat. Hier is ook een weeshuis voor arme kinderen
van den 'Lutherfthen godsdienst, die daar wél onderhouden
, opgevoed en gekleed worden, en ook onderwijs
krijgen. In een ander huis genieten behoeftige k nd 'ren
van den hervormden godsdienst dezelfde voordeden. De
Lutherfchen ueb'hen hier maar ééne. kérk.

EN HET O O S T E N . ai?
Verder bezetten wij den heer HEYNEMAN, die, fchoon
hij maar vrouwenkleermaker voir het hof is, nogthans
eene boekerij bezit, die uit omtrent 2000 boekdeelen beitaat,
en meestendeels Hoogduitfche en godgeleerde boeken
bevat, welken hem 3500 gulden gekost'.hebben. Ik
bemerkte inzonderheid den Nurenbergfchen Hoogduitfchen
bijbel door ANTOMUS KOBURGER, 1483., met fraaije afbeeldingen
, in folio ,• als ook de eerfte uitgaaf van LUTHERS
bijbel, waarvan de titel is: Alte Testament Deutsch nach
urfprtmgticher Hebraifcher warheit. Mit fcaöner der
fchwèr~ften örter Auslegung. M. LUTHFR. ZU Strasburg
bey JOH. KNOBLOCH im Wintermonat des Jahrs MDXXIHL
in folio; doch dezelve eind gt mei het Hooglied , in
maart, 1525.
Den £2 F T E N van grasmaand bezagen wij het fraai park of
lustbosch (Je bosquet) , dat naast het flot is. Te voren
is hier eene gragt geweest: thans ziet men eene aangenaame
wandelplaats met een lusthuis. Het park is in den
Engelfchen fmaak , met doolhoven , wandelpaden , en
verfcheiden foorten van boomen, aangelegd. Zo verfraait
de prins deze ftad op allerlei wijzen.
Gedurende den maaltijd des avonds op het flot on lerhielden
wij ons met den erfprins over onderfcheiden zaaken,
namelijk over den vrijen toegang, dien de koning
van Zweeden op zékere dagen in de week aan zijne onderdaanen
van allerlei Hand vergunt; als ook over den markgraaf
van Baden, die hetzelfde doet, e. z. v.
Den *3*e» van grasmaand lieten wij ons de vertrekken
tonen, waarïn de overléden landgraavin MARIA van Hesfenkasfel,
moeder van den erfprins, gewoond heeft. Zij
0 5

3i3 R E I Z E D O O R E U R O P A
was eene Engelfche prinfes, dogter van den koning GEOR-
GE den II., liet zig van hairen gemaal, toen hij den
Roomfchen godsdienst omhelsde, fcheiien, en woonde
naderhand hier te Hanau als voogdes van haaren zoon.
Deze vorstin bezat veel verftand, en was eene zeer groote
liefheblier van lézen. Zij was het, die het eerst begon,
Hanau optefieren 'en tot eene fraaije ftad te ma.
ken. De vertrekken, die zij bewoond heeft, zijn zeer
aangenaam, doch (laan nu geheel lédig. Het flot zelf
vertoont zig juist niet zeer groot, doch is egter zeer
ruim, en bevat woningen voor driehonderd perfoonen.
De koning van Deenemarken met zijn ganfche gevolg,
névens de landgraavin , haaren gemaal en zijne beide
broeders, hebben hier tegelijk hun verblijf gehad, zonder
nogthans te bekrompen te wonen.
Den 24 aen
van grasmaad, des namiddags, behaagde
het hunnen hoogheden, ons te veroorloven, hunnen jongen
prins FREDERiK, een allerliefst kind van flegts twee
jaaren , te bezoeken. Hij reikte ons verfcheiden maaien
en met veel bevalligheid de hand toe om die te kusfen,
als of hij reeds begreep, dat hij prins is. Toen wij heengingen,
riep hij ons toe: adieu, adieu!
Den st6 ften
van grasmaand zond mij de erfprins de lijkréd.n
op zijne vrouwe moeder tot een gefchenk: twee
van dezelven zijn in het Hoogduitsch, en eene in het
Fransch; alle drie in zwarte zijden ftof gebonden. Ook
was er de lévensbefchrijving dezer vorstin in handfehrift
van d u boekbewaarder WEGENER bij. De rédevoering
van den heer fuperintendent STOCKHAUSEN is volgens de régelen
der rédenkunst de beste, en tévens konbondig en kort.

EN HET OOSTEN. 219
Den 27

sao REIZE DOOR E U R O P A
kundige kaarten der Hanaurche en Kasfelfche landen; aftékemngen
en plans van vestingen e. z. v. : alles van de
eigen hard des prinsfen. Verder toonde hij ons verfcheiden
door hem zeiven met veel juistheid gemaakte krijgswerktuigen
der ouden naar de' werken van POLYBIUS en
den ridder FOLARD , als een Artes, catapulta, balista e. z. v.
Thans arbeid hij aan de gefchiedenis van Hanau. Hij
heeft ook met eigen hand eene befchrijving van zijne verzameling
van hédendaagfche zilveren gedenkpenningen
opgefteld, die zeer net gefchréven is, en 16 of 20 kleine
folio deelen uitmaakt. — Met één woord, deze vorst is
nooit zonder bézigheid: zelfs als hij zijnen tijd met draaijen
flijt, is de heer WEGENER. er tégenwoordig en leest
voor hem. Hij laat geen oogenblik van den dag verloren
gaan: hij ftaat zeer vroeg op, des zomers te 4 of 5 uur;
te 6 uur gaat hij naar de parade, want hij is een groot
liefhebber van het krijgswézen ; het overige gedeelte van
de i vooimid lag word bijna geheel op de boekerij geflétenj
de étenstijd is ook zeer juist bepaald; des namiddags doet
hij eene kl'ine wandeling, en daarop gaat hij weêr bij
zijne boeken; Hij tragt goed te doen, waar hij maar kan;
is fpmkza irn, beleeld en gemeenzaam; fpreekt met zijne
onderdianen met die vriendeijkheid, welke eene fchoone
ziel aanduid, fch< on bij tot hiertoe nog niet, naar het
voorbeeld van den koning van Zweeden en den markgraave
van Baden , eenen zékeren dag in de week tot eenen
openbaaren toegang bepaald heeft.
Den %cA ea
van grasmaand waren wij op de tékenakadémie,
die zédert één jaar gefligt is. De heer GALLIEN van
Parijs, die hoogleeraar bij dezelve is, toonde ons de zaal

E N H E T O O S T E N . 2M
«h de tékeningen. De leerlingen hebben reeds tamelijke
vorderingen gemaakt. De prins heeft veertien zilveren
medaillen tot zo veele prijzen beftemd, bij welker uitdéling
hij zelf, om de jonge lieden aantemoedigen, tégenwoordig
is. Tweemaal in de week komen hier ook handwerklieden
, om tékenen te léren. De verëischte verzameling
van fchilderijen en prenten is deels door den prins
dee's door bijzondere perfoonen, aan de akadémie vereerd.
Onder de laatflen zagen wij een zeer zeldzaam, doorAU-
GUSTINO CAKRACCIO in het jaar 1495 gegraveerd, (luk,
hetwelk AENEAS verbeeld, hoe bijANcutSES op zijne fchouders
draagt, en ASCANIUS naa^t hem aan de hand gaat.
Dit blad is zo raar, dat bet op tien louis d'or gefchat
word: de Franfchè predikant de heer ROQUES heeft het
aan de akadémie vereerd.
Den i ften
van bloeimaand déden wij, in gezelfchap van
deu heerjAssoy, de volgende reis. Wij réden de poort,
die naar N uren berg leid, uit, en toen den Mainftroom,
die wij te regterhand hadden, af. Aan de overzijde van
den vloed zagen wij het ilot Steinheim, névens de daarbij
liggende kleine ftad. Hierop kwamen wij door Dettingen,
als ook over de plaats, alwaar in het jaar 1743. de flag
voorgevallen is tusfchen de Franfchen en Engelfchen,
waarin de koning van Engeland zelf het bevél voerde,
en over den maarfchnlk DE MAILLEBOIS zégepraalde
Verder zetten wij onze reis voord naar het ilot en de ftad
Afchaflénburg, vijf of zes mijlen van Hanau. Hier heeft
de Zweedfche held GUSTAAF ADOLF zig eenigen tijd opgehouden.
De ftad is nietgroot, maar fraai gelégen. Het
flot is tamelijk fraai, vierkant,en ineteene grage omringd;

922 REIZE DOOR EUROPA
vóór dit flot heeft men een verruk lijk en ver gezigt; geeri
wonder derhalven, dat GUSTAAF ADOLF er zoveel vergenoegen
in vond, om hier te vertoeven. Dit is het flot,
zegt men, van het welk de koning gezegd heeft, dat het
maar één gebrek had, namelijk, dat men het niet naar
Zweeden kon verplaatzen; fchoon anderen geloven, dat
hij dit van het flot teMunchen gezegd heefr. Het Hot is
kort te voren, voor dat GUSTAAF ADOLF hier kwam, namelijk
in het jaar 1626, door den keurvorst JOHANNES
SCHWEIKHARD van Cronenburg, van roode gehouwen
vierkante fteenen gebouwd. Men liet ons ook de kelders
zien, die zo groot zijn, dat men er gevoeglijk een rij-of
ridderfpel in zou kunnen houden : de muuren van hetflot
zijn ook zeer dik. Daarop bezigtigden wij de vertrekken,
welken de keurvorst van Ments pleegt te bewonen, als
hij naar gewoonte des zomers herwaard komt. Boven dezelven
is de zogenoemde keurvorstenzaal, daar men de
afbeeidzels van all' de keurvorsten van Ments van het
jaar 13**, toen de ftad onder de Mentfifche heerfchappij
gekomen is, tot op de tégenwoordige tijden ziet. De regérende
keurvorst is de laatite, en er is nog maar voor
éénen plaats. De zoldering dezer zaal is met pragrg half
verhéven werk, van verguld lood verfierd : jammer is het,
dat in den dertigjaarigen oorlog, om het lood voor de
Zweeden te verbergen, alles met gips bekleed is. Van
het flot gingen wij naar de kerk der Jefuiten, bezagen ook
de boekerij, welke eertijds aan deze orden behoord heeft,
die nu deels aan het illuster gymnafium, deels aan de laagerfchoolen,
die hier aangelegd zijn, ten deel gevallen
is. Op deze wijze heeft men hier de goederen der Jefui-

E N H E T O O S T E N . 223
ten overal gebézigd. Van Afchaffenburg namen wij
de reis over de groote fleenen brug nabij deze ftad over
de Main, en kwamen aan de ftad Seligenfiadt, die gemeenlijk
relingen genoemd word. Hier be/.ogten wij het Benediktijner
klooster. De abt, of regérende prelaat, is eenigzins
een fouverain heer, en regeert voor zijn ganfche léven.
Vader DOiMiNious liet ons de boekerij zien: zij is vrij aanzienlijk,
en bevat ook eenige Latijnfche handfchriften ,
omtrent veertig fluks, waaronder één, hetwelk de vier
euangelisten bevat, en van de tiende eeuw fchijnt te zijn.
In de kerk ziet men het graf van EGINHARD of EINHARD:
deze man was kanfelier, geheimfchrijver en fchoonzoon
van KAREL DEN GROOTEN: de dogter des keizers, IMMA
of EMMA , ligt in hetzelfde graf. EGINHARD heeft hier
gewoond, en het klooster névens de abtdij geftigt. De
monniken hebben te zijner eere voor in het koor een nieuw
praalgraf van veelverwig marmer laten oprigten. Zij verhaalden
ons als eene overlévering, dat de koning GUSTAAF
ADOLF, toen hij door Seligenfiadt was gekomen, deze abtdij
onder zwaare brandfchatting had gefield, en dat de
koningin eenen aap bij zig had, die agter op het rijtuig
had gezéten, in kapucijner kléding met eenen roozenkrans
en eenen gefchoren kruin éven als de kapucijnen.
Wij verlieten Seligenflad, gingen weêr over de Main, en
naar Wasferlas , een riddermatig goed , dat onder het
Duitfche rijk flaat en maar twee mijlen van Hanau ligt,
om onze opwagting te maken bij den prins LODEWIJK VAN
WURTEMBERG, die er zijn verblijf houd. Hij ontvong
ons zeer gunstig , en wij bragten hem groetenisfen uit
Zwitzerland, als van den heer LAVATER, doktor .HIBZEL,

tft* R E I Z E D O O R E Ü R O P A
iSEtrN en anderen. Wij fpraken een uur lang met Rem­
over de wijsgeeren van onzen tijd, VOLTAIRE, DIDEROT,
ROUSSEAU,HELVETIUS e. z. v., die, gelijk de prins zig
uitdrukte, alomverwoes ing nuitbreidden. De zelfmoord,
voegde hij erbij, is te Parijs zeer algemeen geworden,
Zédert dar de nieuwe godsdienst dezer mannen zig uitge­
breid heeft; men had hem verzékerd, dat in den ti d van
anderhalfjaar in die hoofdflad niet minder dan agthonderd
perfoonen zig zeiven van het léven hadden beroofd, en
de Franfchè naiie bezat nogthans zo veel vrolijkheid en te
vrédenheid, zeide hij; hoe veel grooter zou dus dit ge­
tal niet geweest zijn onder een minder vrolijk volk ? De
apostels van deze nieuwe wijsbegeerte wagten z ;
g ook
wél, om het geen zij hunnen leerlingen aanraden, aan
zigzelven te oefenen. Met één woord, d.ze prins heeft
eene édele denkwijze en veel kundigheid. Hij heeft zig der
groote waereld onttrokken, en leek thans ineme foort van
ttnï2am\ii\d[heremitage]commelefpectateurdesTourbillom'
Zijne kinderen zijn in een klooster te Parijs. Hij heeft vóór
Minorka en Portmahon als luitenant-generaal bet bevél
over de Franfchè krijgsbenden gevoerd. Zijne gemaalin
is eene graavin van BLEICHINGEN. Na dat wij van de«
zen beminnenswaerdigen heer affcheid genomen hadden,
kwamen wij des avonds laat weêr in ons heerlijk Hanau
aan.
d e n
Den 5
van bloeimaand deed het hof een fpeelreisje
naar Babenhanfen , vijf mijkn van Hanau , en hunne
hoogheden bewézen ons de gunst, ons insgelijks te nodi­
gen, om hen op de?.e reis te verzeilen. Wij réden des
morgens te 10 uur in gezelfchap van deze hooge perfoo­
nen 3

kN H E T O O S T E N . 425
rien, die ons in het algemeen met zo veele gunstbewijzen
(overladen hebben, uit Hanau. Wij kwamen weêr doof
Stemheirn en Selingenltadt, èn reisden geftadig opMentlifchen
bodem, tot dat wij te Babenhaufen aankwamen»
Dit is een groöt ampt, dat aan den erfprins van Hanau
behoort, fchoon het rondom in het Mentfifche gebied gelégen
is. Toen wij nabij de ftad kwamen, vonden wij
de lieden van alle kanten-verzameld, om hunnen landsheer
te zien. De geheele ftad is Luthersch. Het flot is
met twee loopgraven omgévert, en heeft een fraai gezigt.
Op de voorplaats van het hof zagen wij eene fraai gemaakte
groep van graauwen fteen, welke een hert verbeeld,
dat door twee honden aangevallen en vervolgd word , en
tot eene fpringbron dient. MARTERFLECK , een bekwaam
beeldhouwer, doch die zig naderhand uit zwaarmoedigheid
verhangen heeft, heeft dit ftuk voor vijftig jaaren gemaakt.
Boven de deur van het flot ftaat het wapen van
den graavë in vlak fnijwefk met hét jaartal 1572. Op het
flot toont men ónder anderen de zaal, en een bed, waar
in doktor LUTHER geflapen heeft i hét béd heeft de graaf
SfiLip van Hanau, in het jaar 1591, laten verbéteren) en
met fnijwerk en verfcheiden in hout gefnéden bijbelfche
fprcuken laten verfieren. Daarop bezigtigden wij de
merkwaardigheden dér fiadskerk. De heer prédiker BLU-
ME, een jong, doch zeer bekwaam en tévens befcheiden
man , die fchrijver is van eene befchrijving der Babenhaufenfehe
oudheden, welke nog in handfchtift is liggende,
was onze CICERONE (kfi). Voor in het koor (taan Iteeneri
(AA) Zoo noemt men te Rome hen, die den vreemdelinge^
sS? oudheden toonen en uitleggen.
¥. DEEL. P

Ë 2£ REIZE DOOR E U R O P A
ftandbeelden, welken FiLiPden ouden, graaf van Hanau,
die in 1481 overléden is, névens zijne gemaalin en twee
zooiieii, verbeelden. Deze FILIP was graaf van Hanaulichtenbetg,
en bezat ook een graaflchap in den Elzas.
Deze tak van bet huis van Hanau moet van den Mentzenbergfclien
onderfcheiden worden, van welken niemand in
deze kerk begraven is. In het geheel rusten hier zestien
prinfen en graaven. Het oudfte graffchrift is van VITALIS
DE BABENHAUSEN, Miks: Anno 124Ó. Miles betékende
toen zo veel als ridder. In de fakristij worden, in eene
kas, houten beelden bewaard, welken den paus GREGO-
RIUS den grooten en twee kardinaalen verbeelden. De
heerBLUME meent, dat dit dezelfde GREGORIUS is, die
aan de herllelling der fchoolen en wétenfchappen gearbeid
heeft, en dat men zijn beeldnis, uit dankbaarheid, in de
kerken opgerigt heeft. Maar dit ftandbeeld is voorzéker
niet van de tijden van GREGORIUS , maar van veel laater
tijd, hetwelk men ook uit de drie dubbele kroon, die het
op het hoofd heeft, en welke niet tot dien tijd behoort,
kan befluiten. Ook bewaart men hier eene ménigte reliquikasjes
en laaden, doch de reliquiën zei ven hebben de
Roomfchen er uit genomen. Nog zag ik eene verzameling
van oude boeken, onder dewelken eenige gedrukten zijn
uit de vijftiende eeuw De heer BLUWE verzelde ons
toen buiten de ftad, en toonde ons de opening, welken
de Keizerlijken in het jaar 1636, toen zij de ftad den Zweeden
wilden owtnémen, in den muur gefchoten hebben.
De ganfche-bezetting beftond toen uit niet meer dan 200
Zweeden, die zig egter tégen 6000 man Keizerlijken gedurende
eene maand zó verdédigd hebben, dat zij de Had

E N H E T O O S T E N . 227
niet konden innemen , maar genoodzaakt waren , de beiégering
optebréken. De gezamenlijke inwoners der
ftad Babenhaufen belijden den Lutherfchen godsdienst;
behalven zestien of zé ventien perfoonen, die tot den Her»
vormden godsdienst behoren, doch hier geen openbaare
godsdienstoefening hebben. Wij wandelden over de
wallen van het flot, daar men een pragtig gezigt heeft.
Op eenen verderen afftand ziet men Katzen-elleboogen,
in de ftreek, waar de oude Katten , deftamvaders derHesfen.
gewoond hebben. Met eenen verrekijker ontdekt men
het flot Zwingenberg in de Palts, alwaar de keurvorst de
gevangenen van ftant laat bewaren. De flotbewaarder
verhaalde mij, dat men hier een oud beeldnis vind van
den koning GUSTAAF ADOLF, doch hij wist niet, waar hij
het thans zou vinden. Des namiddags te 6 uur ré­
den wij met de vorstlijke perfoonen weer naar Hanau.
Den 5 deu
van bloeimaand hadden wij een bezoek van
eenen zwaerdvéger , ALMGREN genoemd, die zéven en
twintig jaaren te Hanau gewoond heeft: hij is uit de ftreek
van Upfal van geboorte, en heeft het Zweedsch nog niet
vergéten. Zijn broeder , insgelijks een zwaerdvéger,
woont te Stokholm.
Den 6 Am
déden wij wéder eene wanclelreis, en wel in
gezelfclnp van den heer kanfelier HOMBERG, namelijk naar
Selbold of Langenfebold, dat twee mijlen van Hanau ligt,
om den graave van ISENBURG aldaar een bezoek te géven.
Het goed behoort aan den prins van denzelfd.n naam;
maar de graaf bezit het in liiftogt, en heeft 'hier een fraai
en ruim flot laten bouwen. De Zweeden hebben het gebouwd,
pleegt de graaf fchertzende te zeggen; want het
P 2

ft2g REIZE DOOR EUROPA
is van de fchatten opgebouwd, die hij in Zweeden, daar
bij zes maaien, het laatst in 1750, geweest is, vergaderd
heeft. Hij was toen opperkamerheer van den koning FRE-
DERIK , öie hem met éene ménigte juweelen en fnudfdoozen
begiftigde,doch welke laatften hij, wijl hij geen fnuif
gebruikt, névens de juweelen, in geld en gebouwen verwisfeld
heeft. Het Hot is wél ingerigt. Men vind hier
eene fraaije verzameling van fchilderijen vah groote meesters,
als ook onderfcheiden Zweedfche afbeeldzëls, als'
van den koning FREDP.RIK,van de koningin LOUISA UIRI-
KA, van den graave FEE'.EN, van de baronnes WRANGEL,
en anderen- De graaflijke boekverzameling is niet groot,
maar uilgelézen,' inzonderheid met betrekking tot de gefchiedenis
van alle rijken; Ook vind men hier eene fraaije
verzameling van prenten, die uit omtrent honderd foliodeelenbeftaat.
Voornaamlijk beviel mij: Histoire naturelle
des Oifeaux, ornée de 306 Estampes, qui les repéfentent
parfaitement en naturel, desfmèes CJV gravées par E-
LEAZAR ALBIN, & augmentèe de notes & de remarques
curieufes par WILLIAM DERHAM , a la Haye 1701, 3 kwar­
to dre-cn: een fraai en zeldzaam,tévénszeer wél afgezet,
werk; als méde Metamorphofis Infectorum Surinawenfium
etc. per MARIAM STBYILAM MERIAN, Amftelodami, 1705,'
in zeer groot folio. De graaf ontving ons zeer wél.
Hij is een groot vriend der Zweeden, en vergeet nooit de
beleefdheden, welken zij hem op allerlei Wijzen bewézen
hebben. Hij is een heer, die in alle opzigten verdient hooggeiigt
te worden, en denkt geheel anders, dan zijn broeder,
de prins, dien wij te Manheim hebben léren kennen,
6n üie tot den Roomfchen godsdiens f overgegaan is. J

EN HET OOSTEN. 529
Tégen den avond kwamen wij weêr te Hanau,
d t u
' Den io van bloeimaand kwam de prins GEORGK KA­
REL van Darmftad*aan het hof in Hanau. Het behaagde
den erfprins, ons aan denzelven voorteltellen. blij is een
beminlijk heer, fchoon van maar twintig jaaren, doch zo.
bezadigd als een man. Hij is ridder der Johanniterörden,
en een broederszoon der markgraavin van Baden.
' Des namiddags namen wij de zijden en fluweelfabriek
der heeren SCHREIBER en DITLEIN in oogenfchijn. Deze
is de eerde fabriek, die men, en wel voor omtrent veertig
jaaren, te Hanau aangelegd heeft. Het fluweel, dat
hier gemaakt word, is van dezelfde deugdzaamheid, zegt
men, als het Genueesch.
d e n
Den n van bloeimaand bezigtigden wij de raadzaal,
alwaar de beeldnisfen van all' de graaven van Hanau te
zien zijn: de laatfte is in 1736 overléden, zédert welken
tijd het Hesfenkasfelsch huis dit graaffchap in bezit heeft.
Des namiddags déden wij, door den regérenden graave
verzeld, eene fpeelreis naar Philipsruhe. Hier is TALLARQ
in het jaar 1704 gevangen genomen.
Den ia aen
bezogten wij den heer hoogleeraar en konfistoriaalraad
IBER , een' zeer geleerd' man, die ook eene
groote boekerij bezit, en aan wien het volgend handfehrift
toebehoort: La Papauté convaincue d'imposture par la.
fainte Ecriture spar fHistoire ecclejiasüque & par le bon
fens, 1748, 430 bladzijden in folio. Het is door eenen
Roomschgezinden, en wel in de Franfclie taal, gelchré.
ven, fchoon de fchrijver zegt, geen geboren Franschman
te zijn. Er heerscht veel nadruk en gewigt in. De heee
IBER wist zo min, wie de fchrijver is, als van waar het
P 3

s 3o R E I Z E DOOR. E U R O P A
boek gekomen is: hij beeft het in 1765 met den post ontvangen.
Ook heeft niemand, bebalvenfiij en de overléden
markgraavin, dit merkwaardig handfcrlrift gelézen. Hij
leerde het mij, om het doortelézen: het is zeer fraai en
met kragt van gedagten en van uitdrukking gefchréven.
Den tf)3eif van bloeimaand veihaa'.de de heer IBER ons,
dat hier te Hanau een man woont, die te Rome, als hofjonker,
in dienst der koningin CIHUSTINA is geweest: hij
heeft nog zijne volle kragten en lévendigheid. Men geeft
hier voor, dat zijne familie het gewigtig geheim bezit,
om door een elixer, welks zamenftel bij niemand anders
bekend is, de gezondheid zo wel als het léven te verlengen.
De heer IBER nam op zig, om ons gelégenheid te
féven, om dien man te léren kennen: midlerwijl vermaken
wij ons met het vooruitzigt van eenen njken oogst
van anekdoten uit de gefchiedenis dezer koningin en haarer
hofhouding te Rome.
Den 17*1 verdween onze opwagting van giste-en eensklaps.
Wij lieten ons geen rust, eer wij den heer IBER
bezogten, om hem om het houden van zijne belofte te
manen. Maar hij gaf ons het onaangenaam berigt, dat
deze oude dienaar der koningin, die hier in de ftad bij
eenen goudfmid, FISCHBACKER genoemd, woonde, voor
zes of zéven maanden eene reis naar Italië aangenomen
had. Hij heet URBINO of UREIN, is een geboren Romein,
en négen en négentig jaaren oud. Eerst is hij hofjonker
bij de koningin CHRISTINA en naderhand luitenant in Franfchen
dienst geweest. Te Hanau, alwaar bij bij aanhoudendheid
eene goede gezondheid heeft genoten, heeft hij
?ig vijf of zes jaaren opgehouden; te voren heeft hij te

EN HET OOSTEN. 231
Offenbach gewoond, alwaar hij eenen oom heeft gehad,
die in den ouderdom van honderd en négen jaaren overléden
is. Cest dommage que notre espérance de tant d'anecdotes
s'évanouisfoit; -Monfieur TBER nous plaignoh ausfi
heaucoup. [Het is jammer, dat ons vooruitzigt op zo
veele anekdoten verdween; de heer IBER beklaagde ons
ook zeer]. In bet Kasfelsch archief word een brief
gevonden, welke Zweedfche anekdoten bevat van den
heer VON HÓF'3 gezant des landgraaveu WILLSM den VI.
aan het bof der koningin CHRISTINA : dezelve is de Stokholm
den i6^ a
van grasmaand 1646 gefchréven; de heer
IBER heeft er een affchrift van genomen, hetwelk hij mij
insgelijks médedeelde.
De heer JASSOY vefzogt ons, in zijn gezelfchap eene
rc :
s naar Büdmgen te doen, het welk den i§* n
van bloeimaand
gefchiedde. Wij bezogten eerst de plaatsen het
naast bij Hanau gelégen, onder anderen het flot Ronneburg,
hetwelk op eenen heuvel ligt, van waar men een
aangenaam en ver gezigt heeft. Het word door geestdrijvers
en wederdopers bewoond, die aldaar verfcheiden fabrieken
van wollen kousfen hebben. Het flot werd in den
dertigjaarigen oorlog door de Zweeden belégerd, doch
niet ingenomen. Tégenwoordig is het in eenen zeer vervallen
ftaat, en behoort aan den graaf van ISENBURG. —•
Van hier begaven wij ons naar Herrnhage, een uitnémend
fraai dorp, dat op dé .wijze van eene ftad gebouwd, en
door de Zinzendorfers aangelegd is. Dezen hebben in
de jaaren 1741 tot 1751, toen eene kwaalijk verftaane ftaatkunde
deze werkzaame lieden verdreef,, hunne woonplaats
hier gehad. Doordien ftap verloormenop eens vierduizend
P 4

S3* REIZE DOOR EUROPA
nuttige médeburgers. Hunne vaste goederen en huizen
hebben zij aan den heer AGRICOLA, eenen hervormden
geestlijken, verkogt, en alleen het kerkhof, als eene gewijde
plaats, voor zig behouden. Deze oord heeft de alleraangenaamfte
ligging: die goede meiifchen hadden geen
moeite noch kosten gefpaard, om denzelven zo aangenaam
als bekwaam te maken. Er is eene groote openbaare
plaats, die naar eene markr gelijkt, en met boomen
en haagen beplant is. Er was gebrek aan water; want!
het dorp ligt in eene vlakte: maar de graaf van ZINZEN-
DORF liet eenen zeer diepen put graven, welke der broedergemeente
alhier niet minder' dan Soooo dalers, of
126000 gulden kostte. Uit'dezen put kan aan alle huizen,'
die elk eenen bijzonderen waterbak hebben, genoegzaam
water bezorgd worden. De réden, waarom dezelve zulk;
eene verbazende fom gekost heefr, is , wijl men zéven jaaren
lang, en wel tot herhaalde reizen van nieuws aan,
daaraan gewerkt heeft. Dezelve is in het geheel 534 voetdiep,
en is met vierkante roode fteen en, die men van
Büdingen heeft laten halen, opgemetzeld, doch geheel
benéden is hij in eene róts gehouwen. De huizen te
Herrnhage zijn groot en fraai: men ziet hier in alles si
hooge, naar paleizen gelijkende, woonhuizen; ondertusfchen
ftaan zij nu lédig, uitgezonderd dat, hetwelk de
heer AGRICOLA bewoont. Wij bezigtigden insgelijks de
eerfte kerk, die aanftonds bij 'den aanleg van dit dorp gebouwd
werd; als ook de hoofdkerk, eenfehoon gebouw;
de zoldering is met verfcheiden fchilderijen, die den Heiland
na zijne qpftanding, daar hij aan THOMAS zijne open
zijde vertoont e. z. v., verbeelden, verlierd. Het huis a

E N H E T O O S T E N . 233
waarin de graaf van ZINZENDORF , bisfchop der gemeente,
gewoond heeft, is niet minder een heerlijk gebouw', en
heeft gemeenfchap met de kerk. Verder bezigtigden wij
het zusterhuis, hetwelk zeer ruim is, en drie verdiepingen
heeft, in welkerbovenfte de flaapvertrekken zijn. Het
broederhuis is op dezelfde wijze ingerigt. Het is jammer,
dat deze fraaije en lédige huizen nu zo geheellijk vervallen.
' Men ontdekt alom de zindelijkheid en netheid, dié
onder deze lieden heerscht,en waar in zij uitmunten. Het
kerkhof is van het vlek afgelégen. De graflféden zijn in
eene regte lijn agtcr elkander, en doorgaans op eenen gelijken
affland van elkander, aangelegd. Elke graf deen
heeft een nommer of een graffchrift, in hetwelk altijd her.
woord heimgegangen [naar huis gegaan]: in plaats van geftorven
gebruikt word. Op de grafzerken der drie zoons
van dengraave (laat Denatus: [overléden] hunne graffchriften
zijn de eenigfte Latijnfche. Wij vonden ook het graf
Van eenen Zweed: op den (leen leest men het volgend opfchrift:
Hier ruhen die Gebeine HEINRICH KÖNICS gei. zu
Gothenburg in Schwedend. 20. April 1743 entfchlafen
d. 6. Febr. 1751. [dat is: hier rust het gebeente van
HENDRIK KONING, geboren te Gothenburg, in Zweeden,
z a
den 20, van grasmaand 1745,, 'ig ontflapen den 6. van
sprokkelmaand 1751]. Wij waren nieuwsgierig om de réden
te wéten, waarom men in dit graffchrift entfchlafen,
[ontflapen) en niet, gelijk in de anderen , heimgegangen,
gefield had. De heer DORIE, te Marienborn, Zeide mij
naderhand, dat dit op hetzelfde uitkwam, want dat de
beide fpreekwijzen bijbelsch waren: ,, onze vriend LAZA-
3, RUS flaaptj ik heb begeerte om-bij CHRISTUS te zijn
P 5

234 R E I Z E DOOR E U R O P A
„ e. z. v." Tusfchen het dorp en het"kerkhof heeft men
eene laan met fraaije bootnen. Toen de Zinzendorfers
nog hier woonden * hadden zij verfeheiden goede fabrie­
ken, uurwerkmakers winkels, en dergeiijken. Wij
verlieten eindelijk dezen aangenaatnen oord , en'begaven
ons naar BütSttgafli dat er fiegts eene halve mijl van af,
en vijf mijlen van Ilanau, aan den vloed Seemenbach
ligt, welke tig in den Nidder onrlast. Hier woont de
ttgérende graaf van ÏSÉNBURG: de ftad is niet fraai. Wij
bezogren den heer PELS, weleer leeraar der Latijnfche
fchool te Am r
terdam, en thans rektor tafl het gymnafium
alhier. In zijn huis ziet men overblijfzds van eenen ou­
den, piramiedswijze van groote fteenen opgebouwden,
voren, waarvan de muurtn zo dik en Merk zijn, dat zij
naar de werken dtr oude Romeinen gelijken, fchoon zij
niet ouder, dan van de dartiende eeuw zijn. en Van de
oude graaven van ISENBURS afkomen. Digt bij Büdingen
is een zoutwerk : het zout komt uit eene bron; de gehee-
le inrigting heeft overeenkomst met de zoutwerken te Li-
on ie bannier, in Franche comté. Des namiddags
vertroHten wij van Büdingen naar Marienborn, daar ook
een floï is , dat eene goede ligging heeft. Hier hebben
eertijds insgelijks Hernhufers gewoond, die dezen oord
zeer wél en aangenaam aangelegd hebben. Thans is hier,
behalven den heer DOUIE , uit Glückftadt, niemand van
hun meer te vinden. Deze man, die met euiingelifche
zalving fprak, kwam mij zo eerwaardig voor, als of ik
éénen van de apostelen onzes Heilands gezien had. Hij
liet < ns de kerk der Hernhutters zien, waarin de broeders
in het jaar \yG\ hunne fynode gehouden hebben; zij is

E N H E T O O S T E N . 235
fraai en met voortreflijke fchilderijen verfierd. De graaf
ZINZENDORF heeft er dikwijls in geprédikt; doch thans"
word er geen godsdienst meer gehouden, maar de kerk is
gefloten. Den heer DORIE, welke prédiker bij dezelve
was, is het verboden, te prédiken. De gezamenlijke
raadsheeren te Biidingen prézen eenparig de Hernhutters
wégens hun goed en onberisplijk gedrag e. z. v. Doen
door de (ireeken van den minister EAUER zijn deze vreed-
zaa me lieden verftrooid. Wij réden verder naar Markobel,
eene kleine ftad in het graaffchap Hanau, die veele
vrijheden en aanzienlijke voorregten geniet: zij heeft veele
inwoners, en de landlieden alhier zijn wélgefteld. Aan
dezen oord Woont een van het waereldsch gedruis verwijderde
wijsgeer, de heer SIGISMOND, die gedurende zestien
jaaren hofmeester en belïierder van den regérenden graave
VAN WITGENSTEIN geweest is, doch zig naderhand m deze
zijne geboorteplaats tot rust begéven heeft: hij leeft
bier van zijne inkomften, en heeft voor de wedde, welke
de graaf hem aangeboden heeft, bedankt. Hij is een
diepdenkend wiskonftenaar en bezit wél ubgelézen boeken,
die hij ook zeer wél kent. Het grootfte gedeelte
van zijne bezitting heeft hij tot eene fchool en boekerij
voor de kinderen der dorpelingen beftemd. Van
hier keerden wij weèr naar Hanau, dat drie mijlen van
Marköbel ligt. Deze kleine bijreis heeft ons veel vergenoegen
verfchaft.
Den ijyfen van bloeimaand zagen wij, aan géne zijde,
van Philipsruhe, de wapenfehouwing derHanoverfche bezetting
te Hanau, welker bevélhebber de overfte VON FRIE-
SENHAUSEN is.

s 36 R E I Z E D O O R E U R O P A .
Daarop, en na dat wij volgens gewoonte ten hove gegé­
ten hadden , bezogten wij den heer regéringsraad WEGNÈK,
én namen voor, zijne fraaije boekerij te doorfnuffelen.
Onder anderen vonden wij vier gefchréven boekdeejen,
welken Jesfen van den vrijheer VAN WOLF bevatten. De
heer WEGNER. bezit ook een origineel af beeldzel van den
Zweedfchen veldheer FAMSAY, die in den dertigjaavigen
oorlog te Hanau het bevél gevoerd heeft. Men zegt van
hem, dat hij aan het iand veel goed, maar den toenmaals
regérenden graave veel kwaad, gedaan heeft.
' Den, ao ften
van bloeimaand woonden wij wéderom een
krijgsfchouwfpel bij, namelijk de wapenfchouwing van dé
troepen des erfprinfen, graave van Hanau. Ik heb hier
voor reeds'gezegd, dat deze heer een ongêmeen groot lief­
hebber van het krijgswézen is. Dezen dag fcheen hij ook
uitnémend vergenoegd'te zijn, wijl alles naar wensch af­
liep.' De troepen zijn wél geoefend, en zien er fchoon
uit. De prins was overal bij, en fteeds aan de fpitze van
zijn volk. Er waren wel drieduizend menfchen van Frank­
fort gekomen, om deze fraaije wapenfchouwing bijtewo-
nen.
Des namiddags waren wij bij den heer kapitein SCHEE-
LE, die ons een klein ftuk hard brood, of tweebak, toon­
de, waarvan de koning GUSTAAF ADOLF gegéten had. De­
ze omftandigheid, en dat het te Koningsbergen gebakken
Was, was ook met inkt op het ftuk brood aangetékend;
doch daar ftond bij, dat het' 180 jaar oud was, hetwelk
gewis eene dwaling, of eene fchrijffeil is. Ook za­
gen wij bij hem een beeld der Ifis, dat op de kniën ligt,
en iets» als eens fmids aambeeld, tusfchen de handen houd;

RN HET OOSTEN. sfl
ik had te voren nooit eene Ijls in deze houding gezien; zij
is uit eenen (teen gemaakt, die,'als men er op (laat, een
fterk geluid van zig geeft, als of het ertz was,
f t e
Den 2 i " van bloeimaand bezogten wij den heer hoogleeraar
HUNDSHAGEN, die ons Italiaanfche handfchriften
liet zien, welken de berigten bevatten van verfcheiden Venetiaanfche
gezanten, aan den Raad, wégens de uitvoering
van allerhande geheime lasten: deze ministeriaalé gefchriften
betreffen Konftantinopei, Genua, Luccé, Rome
e. z. v. en maken drie folianten uit. In zijne boekverzameling
zag ik ook voor de eerfte maal JUNCCKHERROTHS
Hoogduitfche overzetting van het nieuwe Testament, die
te OfRnbach 1732, in oktavo of groot twaalve, gedrukt
is. AH'de exemplaaren zijn opgehaald; en het is zeer bezwaarlijk
, er één volledig te zien te krijgen- Men heeft
mij gezegd, dat de heer hofraad MiCHAëtis niet meer dan
eenige bladen daarvan heeft kunnen te zien bekomen. De
overzetting zelve is belachlijk én bijna geheel onverftaanbaar.
Toen wij op het flot aan tafel kwamen, vonden wij daar
mylord CAVENDISCH en den heer DE ST. GERMAIN , die
van Laufanne waren gekomen, en naar Kasfel en Berlin
wilden. Wij hadden hen te Laufanne bij monfeigneur
BROGLIO léren kennen. De heer DE ST. GERMAIN verhaalde
mij, dat tePau, de hoofdltad in Bearn, een ftandbeeld
te voet te zien is, het welk LODEWJJK den XIV. verbeeld
, en nog bij zijn léven en op zijn bevél opgerigt is,
fchoon de inwoners van Bearn liever een ftandbeeld voor
hunnen landgenoot, HENDRIK DEN GROOTEN, wilden op„
rigteh; en 01a die réden heeft men op het voetftuk hst

S3S REIZE DOOR E U R O P A
volgend opfchrift gefield: Cest Ia ftatue du petit-fils de
twtre grand Roi HENRI-IV., [dit is het ftandbeeld van
dén kleinzoon onzesgrooten konings HENDRIK IV.], het
welk ondertusfchen in hunne platte of boerenfpraak , eei e
foort van provenfaalsch, is vervat, doch voor het overi.
ge tamelijk overeenkomt met dat, hetwelk men op het
graf van VEPIJN heeft gezet: ci git le pere de CHARLES
MAGNE [hier rust de vader van KABEL DEN GROOTEN].
De heer ne ST. GERMAIN is uit het Bearnfche van geboorte.
Hij zeide mij ook, dat de tégenwoordige koning van
Engeland, GUSTAAF WASA en HENORIK den IV. tot zijne
helden had verkozen. Deze keus fteunt op goede gronden.
Des namiddags bezogten wij dengoudfmid FISCHBACKER,
in wiens huis bovengemelde heer URBIN gewoond heeft.
Hij toonde ons eenen brief van zijne hand. Thans reist
hij in Italië, en wei in gezelfchap van eenen zijner vrienden
uit Langenthal in Zwitzerland, 'die ook, gelijk de
heer URBIN zelf, een goudmaker is. De heer FISCHBACKEH
beloofde mij, aanftonds aan hem te fchrijven, en naar
anekdoten van de koningin CHRISTINA te vernémen. Hij
is te Rome in 1675 geboren ; was dus veertien jaaren oud
toen deze vorstin overleed.
Den suften van bloeimaand begonnen wij affcheidsbezoeken
te géven. Wij namen met de aandoenlijkfte harten
affchcid bij den regérenden graaf, die ons met zo vee.
le weldaaden en gunden overladen heeft, dat wij Hanau
nooit zullen vergéten: en hoe zou het ook mogelijk zijn,
Hanau te vergéten ? Het behaagde haarer koninglijke
hoogheid de erfprinfes ons eenen brief aan mevrouw

E N HE T O O S T E N * 35>
hanre zuster,Kiaare inajefteit onze koningin ,médetegc'ven.
Den 24 fien
bragten wij den ganfchen voormiddag door
met het affchrijven der gewilligde plaatsen uit het bovengemeld
merkwaardig handfehrift betreffende den paus,
het welk de heer IBER mij geleend had.
Des namiddags leiden wij het laatite bezoek af bij den
heer IBER. Hij vertelde ons veel van den graave van
ZINZENDORF , dien hij te Berlijn in perfoon gekend,
en twee volle jaaren had horen prediken: onder anderen
had de koning hem zonder bewilliging der geestlijkheid
verlof gegéven om te prédiken, tn roen deze vertoogen
daartégen gedaan had, zig op de volgende wijze
uitgelaten: vous autres vous vous amufez des plaifirs, des
debauches & dj otter; et en cela vous fuivez votre ine linat
ion ; mais celui - ci aime a prêcher: chacun a fa marotte
; cTailleurs faurai tant d'accife par la confomption
des vivres de tant de perfonnes [dat is: gij houd u bézig
met vermaaken, met vrolijkheden en met fpélen; en hier
in volgt gij uwe neiging; maar deze vind genoegen in
het prédiken : elke zot heeft zijn zottkapje; voor het overige
zal ik door de vertéring der lévensmiddelen van zo
veele menfehen veel impost winnen]; in het jaar 1738
was de graaf van Berlijn naar Merrnhage vertrokken ; in
de wijsgeerte was hij niet zeer ervaren , maar anders tamelijk
geleerd geweest, en — —• — — —. —'
— •— — •—• — — — om beroemd te wordeu;
hij had veel en verre gereisd, en de menfehen in
alle mogelijke ilat:den beftudeerd; tot dat einde was hij
zelfs in ilegre huizen gegaan, om den mensch in zijne

aao REIZE DOOR. EüROPA
verlaging te befchouwen, doch had zelf aan de voorvallende
buitenfporigheden geen deel genomen.
Den 25 ften
van bloeimaand déden wij nog verfcheiden
affcheidsbezoeken. Het viel ons hard, ons van den heef
JASSOY aftefcheiden, wiens gedienftigbeid en édele denkwijze
wij in zulk eene ruime maat ondervonden hadden.hij
heeft ons de gewigtigde blijken van eene vriendfchap
gegwen, die grooter is, dan die, welke de naaste bloedvrienden],
ja zelfs broeders, voor elkander plégen té voeden.

£N HET OOSTEN.
TERUGREIS FAN HANAU NAAR
FRANKFORT.,
en 26 fieo
van bloeimaand verlieten wij ons bekoorlijk
Hanau. Wij gingen te fcheep den Mainfiroom af.
Onze voortreflijke vriend, de heer JASSOY, verzelde ons
tot Ruppenheim, het lustflot der overléden landgraavirx
van Hesfen. Daarop voeren wij met droefheid voorbij
het bekoorlijk Philipsruhe, en, de kleine ftad Offenbactt
op zijde van ons latende, zetten wij de reis verder naaü
Frankfort voord. /
Tweede verblijf te Frankfort.
J3en 37 ften
van bloeimaand bragten wij door met bezoeken.
Den volgenden dag gingen wij vroeg op de boekerij.
De heer FRANS VAN LICHTENSTÉIN toonde mij LUDOLFS
handfchriften, namelijk zijne geleerde briefwisfeling met
LEIBNITS en andere geleerden, waar uit wij verfcheiden
uittrekzels maakten. —'Wij zagen ook de oorfprongiijke
fchriften van MiCHAëLNEANDERS brieven aan FABRICIUS;
verder EpiftoU ZALUSKII, een zeer zeldzaam werk, dat
uit vier foliodeelen beftaat, en te Brunswijk 1709 gedrukt
is; a's ook D.PAUXI FREHERI Theatrum Fïrorum eru-
«ïtiene clartrwn etc:, dat ook tamelijk zeldzaam is. Verval-
Q

948 R EI ZE DOOR EUROPA
gens zagen wij cle Ethïopifche letters, welken LUDOLF
aan deze boekerij vereerd heeft, en die flerk genoeg zijn,
om een geheel boek in deze taal te drukken.
Verder bezog>en wij de boekerij van den heer LICII-
TENSTËIN' zelve. Zij is tafrijk, voornaamlijk in regtsgeleerde
boeken: onder anderen vonden wij het werk vanden
kardinaal D'GSSAT , met aanmerkingen van AMELOT
DE LA HOUSSAYE, te Parijs, in kwarto gedrukt. Dit
zeldzaam beiek bevat veele nuttige zaaken voor eenen
ftaatsmatt. Hier vond ik ook voor de eerfte.maal Cenfura
Librorum Apocryphorum adverfus Pontificios, inprituis
RorsRRTUM ERLLARMINUM etc. pra/ectionibus 250
pofthumis, in AcademiaOxonienfitractataa JOHANNE RAY-
HOLDO , Angk, Acadcmitc Oxonienfis Profes/ore Theologice;
in nobili Oppénheimio , SrJfï; twee deelen in 4to.
Dit werk is ongemeen raar, waarover men VOGT kan nazien.
De fchrijver is ook om de volgende omttandigheid
zeer merkwaardig: daar waren twee broeders RAYNOLD,
TOANNES en WILLEM.; de eerfte behoorde tot de Roomfche,
de andere tot de Hervormde leer:' zij rédentwistten met
e'kanderen over geloofszaaken , waarvan het gevolg was,
dat beiden hunne geioofsgevoelens veranderden, en eene
wéderzijdfche ruiling déden: JOANNES omhelsde de Hervormde,
en WILLEM de Roomfche leer: (zie Deutfchs
Acta Eruditorum, Band 5, Seite 171.) Het is ook iets
zondei!inr;s, dat het boek teOppenheim gedrukt is, zonder
dat er ertcs réden gegéven word, waarom men een
boek , dat m Engeland gefchréven is, op deze plaats
heeft laten drukken.' Er is ook niets van eene voorréde
V6ö r. < ik zag ook nog een ander zeldzaam boek met.

E N H E T O O S T E N . 045,

444 R E I Z E D O O R E U R O P A
boekerij. Hij zelfligt in den tuin begraven. Hij (lierf in
het jaar 1772 aan eenen val, dien hij uit de tweede vet»
flfeping van het huis deed, als hij naar het werk der metzelaars
zur. Het gasthuis is nog niet ten volle voltooid;
de inrig'ing van hetzelve is voottreflijk. Eén van zijne
broeders word thans hier, op bevél der overheid, in gevanglijke
bewaring gehouden; de andere is hofraad te
Weenen. De boekverzameling van den heer SENKENBERG
Haat onder het opzigt van den heer doktor REICHARD.
Dezelve bevat omtrent 10000 boekdeelen , uit alle takken
der geleerdheid, waaronder ook verfcheiden zeldzaame boeken
zijn. Men ziet hier ook de origineele afbeeldzelsvan
doktor LUTHER met het jaartal I577J van doktor JONAS,
1529; van MELANCIITON, ERASMUS, RAIMOND LULLUS,
SP EN ER en DIPPEL of DEMOKRITUS , van welken laatften
SENKENBERG een groot vriend was, en wiens grondftelhngen
in de artzenijkunde hij tot de zijnen gemaakt heeft.
Den 23^" van bloeimaand bezogten wij den heer hofraad
EiiRENREicn, vader van dien EHRENREICH, welke
teStokholm gewoond heeft (•).. Wij bezigtigden z.jn
fraai kabinet: eene ongemeen keurige verzameling van fchtlderijen,
fchelpen , delfttoffen en verfteeningen. Men ziet
hier lcbilderijen van het penfeel der grootfte meesters,bij
voorbeeld: de herders, den nieuwgeboren Heiland aan­
biddende, dour RArHAEL uHBiNO op eenen zwarten
(*) Deze laatfte is ook hofraad, en houd zig te Koningsbergen
op. Hij bezit goedefcheikundige, en daarmédeverwandte,
kundigheden, en is de uitvinder van den geest van wijnazijn,
* een behoedmiddel t«gen de pest. 4anm. dctü^rtalm.

EN H E T OOSTEN. s 45
itcen gefchilderd, een in zijne foort bijna eenig ftuk: de
zwarte fteen verbeeld den nagt, en,een licht maakt de
geheele fchilderij helder, het hoofd van JOSFF is zo voortreflijk
gefchilderd, dat men zig niet kan verzadigen met
het te befchouwen, fchijnt egter niet van P.APHAELS hand
te zijn; dit heerlijk kunstftuk is van Munchen gekomen,
en duur betaald; een kruisbeeld door VAN DITK: een
aneesterftuk; — MARIA door JAKOBO POIVTE BASSANO
opüeen: insgelijks onbefchrijflijk fraai; de kroning
der maagd MARIA op lazuurfteen van Rocca vecchia met
goud gefchilderd, door PAOLO VERONESE : dit ftuk heeft
weleer den kardinaal VALENTI te Rome toebehoord;
het afbeeldzel van den onthoofden KAREL STOORT, d"tt
KNELLER, te London in het jaar 1681 gefchilderd: deze
Engelfche fchilder heeft den omreuikkigen. koning gedurende
zijne gevangenis verfcheiden maaien gctrokken;
doch geen dezer at oeeldzels is vo:tooid geworden; — het
afbeeldzel van LARGILLIERES, portraltichilder aan het hof
van LODEWIJK den XIV., doorhem zei ven gemaakt. In
zijne verzameling van natuurlijke zeldzaamheden vestigden
wij onze aandagt inzonderheid op een verfteend vogelnest-,
dergelijken men niet ligt vind; den zelizaamen
boom den dubbelen fpillekop, daar 170 gulden voor betaald
word; het zogenoemd Buccinum aruanum, dat
nog zeldzaamer en tévens duurder is, en 250 gulden gekost
heeft, e.z. v. Ook zag ik eenen klomp hout met
eene dikke korst van wijnfteen bekleed, als een' kogel of
bal, die inliet jaar 1725 uit de baarmoeder eener VDUW,
te Marbach, in het Wurtembergfche»gehaaldwerd. Men
weet niet, boe daze verharding zig daar gevormd heeft
Q i

946 R-E'IZE DOOR E U R O P A
maar een foldaat heeft deze vrouw met eene ijzeren tang
van dit ongemak verlost. De vrouw was zo ondankbaar ,
dat zij haaren heelmeester niets voor zijne moeite wilde
betalen; hij was dérbalven genoodzaakt, haar vóór den.
regterte roepen, die haar opléi, den foldaat eenen rijksdaler
of li gulden te betalen. De heer EHRENREICH bezit
het oorfpronglijk vonnis zelve, de tang, den houten
bal, en eene omftandige befchrijving van de ganfche gebeurdnis.'
De bal, dien de vrouw vier jaaren lang in het
lichaam gedragen heeft, houd ai duim in de middenlijn
en weegt n lood; hijisgrauwagtig van koleur, hetwelk
van de wijnseëstkorst komt, waarméde hij bekleed is ;
nu is hij zo hard als fteen, doch bij het uitnémen ia hij
waaifchijnlijk nog week geweest.
Den men Van zomermaand bragt ik den ganfcben voormiddag
op de ftadsboekerij door, om LUDOLFS gedrukte
werken te onderzoeken. Van zijn Ethiopbch woorden*
io,k, en wel van de Londonfche uitgaaf, zijn hier verfcheid'cmexemplaaren,
die allen doorhem met eigenhandige
aanmerkingen tot gebruik van eenen nieuwen druk
Völ gefchréven zijri. Doch van de laatfte Frankfoifer uitgaaf
van 1699 in folio word niet gewaagd: een bewijs,
dar all' deze aanmerkinge» daarin gedrukt zijn. Verder
bevat deze boekverzameling de volgende fchriften, betref­
fende Zweedfcne zaalten.
i) Rerum gestarum narratio fuccittcfa, qua in Dania
'et Suecia, aliisque his fitiitimis locis ah anno 1510 ufque
ad attttum 20, CHRiTiANO II. Rege Sueciae, acciderunt
quibus adjecte eft ejusdem Regis vit* et tmnationis bre*
vh ikfcrifti» fiutere incerto: men vind het ook in het

EN HET OOSTEN ei ?
tweede deel van SCHARDII Scriptores rerum Germanica-
rum , teBazel, in folio. 2) Vocatio div'tna Regis Suecia
pro redimenda seligione at que lib&rtate Genr.ania, Mo->
guntia, in quarto. 3) Relatie hiflorica de duobus py$-
TAVIS, Regibus Suecice, aio, nepote, Augustaria (.ont
fesflonis defenforibus. 4) Succincta narratio omnium eo-
rum, qua ab ultimis comittis faptemviralibus Ratishonat
kabitis, in pacis- cum corona Suecice regno negotiousque
ad exitum anni 16^7 gefia fimt..$. r 5) Suecice hiftorfa
p'ragmatica, qua vuigs jus publicum dicitur, Uolmia^
R&gnorwn Suecice., Gothia et Finlandia defcriptia
Amjlctedami. 8. 7) Arma Sueciext:, of befchrijving van
den oorlog,, welken GUSTAAF ADOLF,,-koning van Zn ee-
den, tégen FERDINAND 11. gevoerd"heeft. 410. 8) Anit
morum in Europa et vicina Afia- .mo.tus de Suecici belli
motu in Polenia , Upfali*. 4. C/iristianus
Suecicus, Jive Status Romani imperii centonibus Virgilia-
nis defcriptm et ADOLPHO Suecorum. regi oblatus a J, C._
P. Ev. 4. n) Hetzelfde werk in het Hoogduitsch. .12};.
Copia literarum nobilis cujusdam Sueci ad nobilem quen*
dam Franconiènfem, expromens int ention es et •confida tant.
socta quam coquenda 'belli in Germania, hinc inde a Sue.-\
cis et jam in, Danos etiam adornati, Francofurti. 4. 13},
Sueco- Polonica Acta, 'live Exegejts commemsrans causfast
quibus ordines regni Suecia provocati : SIGISMUNDUM UI.
Regem Polonia ejusqueprogeniem Sueco. diademate exue-
runt, Stockholmia.'i\. 14) Litera Hamburgo misfa can-
tinentes inter alla naumachiam Sueco-Danicamhabitcm^
Octobris anno 1644, 4> *S) Litera Suecorum regis aè
Q4

*4* REIZE DOOR EUROPA
RADZWILLIUM magni Ducatus Lithuania Campi-ducem,
nee non Senatorum regni Sueci

E N H E T O O S T E N . a 49-
zijde ziet men het lijk des konings in den koninglijken
mantel, met de kroon op het hoofd, en het volgend om-,
fchrift: GUSTAVUS ADOLPHUS Magnus Dei Gratia Suec.
Goth. 6? Vandal. Rex Augustus. Onder het lijk ltaat:
Natus 9 D c. Anno 1594. Gloriofe Mortuus 6 Nov. 1632.
Op eenigen afftand ziet men den vlugtenden vijand, door.
krijgsvolk te paerd vervolgd; in de itigt zweeft eene ménigte
engelen, van dewelken één in de regte hand een
vlammend zwaerd, en in de linke de Ipreuk: vel mortuum
fugiunt (/ij vlieden zelfs voor den doodenj , houd: boven
den koning ziet men eenen anderen hoop engelen,
en van den hémel onder den naam mrv afdalende draaien,
névens de fpreuk: Enge fervefidelis. [Wel! gij getrouwe
dienstknegt! ] Op de keerzijde ziet men den koning
op eenen zégewagen, die door gevleugelde paerden
over draaken en andere gedrogten heen getrokken word.
De koning houd in de regte hand eenen ontblooten dégen
, en in de linke een open boek , waarin met zeer
kleine letters de woorden: Verbum Dei manet in aternum
[Gods woord blijft in eeuwigheid] , gefchréven ftaan,
Agter den koning word men een' perfoon gewaar, die
eene zuil vasthoud en den koning met eenen lauerkrans
kroonr. Te regter zijde naast den koning verfchijnt eena
vliegende gedaante, welke de godsdienst fchijnt te zijn;
haar hoofd is met fterren omgéven, en in de regte .hand
houd zij een boek, op hetwelk men een altaar ziet,waarop
een brandend hart ligt. Boven dit beeld leest men de
woorden: Et vita & morte triumpbo [ik zegepraal in Ief
en en dood.] Het omfchrift op deze zijde is: Dux G/«-
9-5

R E I ZE DOOR EUROPA
Hof. 'Prine. Prut , #

8 N !l E T 0 0 S TE N.
van GOLIUS gekogt had. Deh-er VARRBNTRAPP wil het
voor vijftig Holland-lelie dukaaten- afilaan. Deze man,
die bij den heer BRIASSON te Parijs geweest is, verhaalde,
mij de volgende bijzondere omstandigheid betreffende de
Chineefche fpraakkunst van FOURMONT: toen BRIASSOÏ»
zag, dut hij geen genoegzaam getal eiemplaaren daarvau
verkopen kon, maakte hij er, voor omtrent drie jaar,
hondetd van tot misdruk. Deze anekdote is te zékjwer*
daar de heer VARRENTRAPP zelf de geen is, die het wreed
befluit, om zulk een zeldzaam werk,-welk als de besté
Chineefche fpraakkunst, die wij bezitten, in ganscb Europa
gezogt word, in misdruk te veranderen, keeft moeten
uitvoeren. Het exemplaar daarvan wasmot daartoe
voor een' louis d'or verkogt.
TERUGREIS VAN FRANKFORT
NAAR ME NT S.
JJ)aN a dcl
' van zomermaand, des voormiddag* te n
uur, vertrokken wij met het zogenoemd markü'chip van
Frankfort. Onderweg bezigtigden wij de ftad Höchst,
welke onder het gebied van Ments behoort, névens het
flot, dat in den dertigjaarigen oorlog door de Keizerlijken
verwoest is. Men zeide ons, dat onze groote AXEL OXEN-
STIERNA er zig eenigen tijd heeft opgehouden, én in het
archief vind men nog eenige oude rékeningen van hem.
Wij namen de daarzijrjde porfcleinfabriek, eenige in

&5* REIZE DOOR E U R O P A '
deze flreek, in oogenrchijn. Van hier zetten wij de reis
naar Ments voord, daar wij des namiddags te 5 uur aan­
kwamen.
Tweede verblijf te Ments.
EN 3 den
van zomermaand maakten wij onze opwag.
ting bij den heer hofkanfelier vrijheer BENZEL, die gedurende
ons vorig verblijf alhier afwézend was. Wij ftelden
hem den brief van zijnen neef, den vrijheer BENZEL , te
Manheim, ter hand. De heer hofkanfelier is een man
Van groote verdienden: door zijne wéldoende zorg hebben
de fchoolen en het opvoedingswerk in deze landen
eene bétere gedaante bekomen. Voor het overige is hij
een beminnenswaardig en beleefd heer.
Den 4 den
bezogt ik den heer ISENBIEHL, hoogleeraar
der Oosterfche taaien, en leerling van den heer MiCHAë.
LIS. Hij gaf mij zijne Thejes te lézen, uit het euangelie
yan MATTHEUS getrokken: men is er hier over uit, om
dezelve, als fhïjdig tégen de regtzinnigheid, te veröordélen.
Maar men laakt hier ook de gemaakte fchoolïnrigtingen
van den keurvorst door den heer BENZEL , en den
eerden ftoatsdienaar, den heer GROSCHLAG : zelfs verwerpt
men de boeken, welken der jeugd tot prijzen uitgedeeld
worden,als bijvoorbeeld BÜscHiNGsaardrijksbefchrijving.
Den 5^" van zomermaand hoorden wij in de flodtapél
de predikatie van eenen kapucijnermonuik. Hij handelde
over de verfchuldigde gehoorzaamheid aan de overheid ,

E N H E T O O S T E N . 253
waar toe het volgende aanleiding had gegéven. Een geest-
Jjke had voor agt dagen in zijne preek verfcheiden gemaak.,
ie fchikkingen berispt, en door dezen onverftandigen ijver
de ganfche gemeente geërgerd. De keurvorst wilde hem
in de gevangenis laren werpen; doch liet het daar bij blijven,
dat deze ijverige apostel beftraft, en dat bevolen
werd, zes zondagen na eikanderen in alle de kerken over
de gehoorzaamheid jégens de overheid te prédiken, ten
einde de gevolgen van den gedaanen misdag daar door
rnogten voorgekomen worden.
Wij bezigtigden ook de domkerk: men zegt, dat de
Zweeden dezelve, toen zij in deze ftad gelégen hebben,
tot eenen ftal hebben gebruikt.
D e n 6 deu
van zomermaand hielden wij ons op de boeke*
rij bézig. Dezelve bevat omtrent drie duizend handfchriften
, onder dewelken verfcheiden uit de agtfte eeuw zijn ,
névens een groot getal boeken van de eerfte tijden der
boekdrukkunst, doch geen Oosterfche noch Griekfche
handfchriften. De boeken zo wel als de handfchriften
zijn tot den bijbel betreklijk, als ook tot de kerkvaders
e. z. v. De vorige boekerij hebben de Zweeden in den
Duitfchen oorlog weggenomen: zij werd naar Gotha gebragt;
uit dezelve is de Wolfenbuttelfche, of eigenlijk
de Weimarfche ontftaan, welke onlangs névens het flot
in de asfche is gelegd. Waarfchijnlijk is het de hertog
van Weimar geweest, die dezen voorraad van boeken
heeft laten wegvoeren. De gefchiedenis van deze boekverzameling
vind men in de naamlijst van dezelve, welke
door eenen kapucijnermonnik is gemaakt, die ook het gebelde
verlies in een bijzonder gedicht bezongen heeft.

ast REIZE DOOR EUROPA
Onder anderen vond ik hier twee ftukken van eenen He*
breeuwfchen Pentateuchus in handfehrift, die men tot
eenen band van de openbaringen der heilige BRICITTA,
een handfehrift in folio., gebruikt heeft. Die er den tijd
toe had, zon hier, zo wel uit de handfchriften, als met
betrekking tot de oudfte gefchiedenis der boekdrukkunst,
zeer gewigtige ontdekkingen kunnen doen, daar deze
boekerij nog door niemand, die de kritiek- verftond, onderzogt
is.
Des namiddags begaven wij ons op het flot, en namen
bet Duitfche rijksarchief in oogenfehijn. Het exemplaar
der gouden buile, welk hier bewaard word, is fiaaijer
én béter gefchréven, dan dat te Frankfort: het is insgelijks
in kwarto formaat, maar op fijner pergament.
Een ander ftuk veifchafte ons ondertusfehen een veel
grooter genoegen: ik meen, het inftrument van den Westfaalfchen
vréde, door de koningin CHRISTINA, die er haaren
naam met groote letters eigenhandig onder gefteld
heeft, ondertékend. Dit ftuk is op pergament in groot'
folio, en wel zeer net, gefchréven: de ondertékening is
alleen van de koningin CHRISTINA; en laager ftaat: Ad
Mandatum Sacree Regie Majefiatis, GYLDENCLAU. Aan
dit inftrument is eene groote, zwaar vergulde, zégeldoos
met dikke gouden linten of 1'noeren vastgemaakt. Het
daarïnliggend zégel vertoont het Zweedsch rijkswapen , en
rondom de wapens der bijzondere Zweedfche landfchappen,
névens den naam en de titels der koningin. Het
was ons Zweeden eene ongemeepe vreugd, dit inftrument,
de grondwet des Duitfchen rijks, door eene
Zweedfche monarchin ondertékend en bekragugd, te -

E N H E T O O S T E N , S55
zien: de overwégingen egter, die wij bij eiïnneriog aan
de laatere lotgevallen dezer koningin over de ongedadigheid
der menschlijke zaaken maakten, waren zo bemoedigend
niet. Wij zagen ook de Augsburgühe belijdenis,
zowel de veranderde als de onveranderde, als ook
de verdédiging van dezelve : te zamen 1540 in oktavo
gedrukt.
Van hier gingen wij naaf het kollégie of de fchool, en
hoorden de lesfen, die in de zévende en agtfte klasfen gehouden
werden. De laatfte, welke onlangs eerst ingerigt
is, is de hoogde klasfe. In deze word het Grieksch,
de natuurlijke gefcniedenis , e. z. v. beoefend; en de
leerlingen gaan uit dezelve op de univerfiteit. Elke hoogteeraar
aan dit kollégie, waarvan er in het geheel twaalf
zijn, houd dagelijks vier leerüuren. Men weet hier in
het geheel van geen viertijd. Alle dagen, des namiddags
fe vier uur, word er examen gehouden, het we'k omtrent
twee uuren duurt. Telkens worden drie k'asfen
onderzogt, en dit onderzoek gefchied door twee hoogleeraars.
De heer kanfelier BENZEL is er dikwijls tégenwoordig.
Wij woonden met genoegen een dergelijk onderzoek
bij: de jeugd antwoordde vaerdig, en liet veel
naijver blijken;
Den 7*n van zomermaand déden wij eene reis naar
Wisbaden, dat twee mijlen van Ments ligt, om de daar
zijnde warme baden te gaan zien. Het water is zo heet,
dat men er den vinger niet in kan fréken. Het word
door verfcheiden buizen, of pijpen, naar de baden ge-
-leid. Hier zijn zéven onderfcheiden baden, op eenigen
«Ütand van eikanderen. Het zogenoemd Roze*bad is

a$6 REIZE DOOR E U R O P A
het zuiverfte. Zij worden tégen beroerdheden, zinkingen,
jigt en andere ziekten gebruikt. Men beweert, dat
de oude Thtrm& Mattiac&, waarvan PLIMUS in' het
tweede hoofddeel van zijn 2^ boek fpreekt. hier geweest
zijn, fchoon anderen dezelven naar Marburg plaatzen.
Van Wisbaden keerden wij naar Biberach, de gewoone
verblijfplaats van den prins van Na.sfau - ulingen» terug.
Hier is het fraaifte gezigt, dat men kan hebbent
Mairs doet zig van hier béter voor, dan te Ments zelve.
De hierzijnde tuin is groot en wél ïngerig;. Wij bezogten
den hofmaatfchalk vrijheer DUNGERN, een' aangenaam'
man, die veele kundigheden bezit, en zelf zijne
kinderen onderwijst. Hij ftelde ons ten hove voor. De
regérende vorst KAREL is een goed vader, in het midden
van een hem omringend huisgezin. Hij kleed zig bur*
gerlijk, en gaat zonder dégen: de ganfche hofftoet, zelfs
officieren, volgen hierin zijn voorbeeld; de prins heeft
hen van deze hofplegtigheid ontflagen. Hij is twee en
zestig jaaren oud en wéduwnaar. Zijn zoon en erfge.
naam, prins KAREL WILLEM, is een goed en wélopge-
-voed heer, en beminnaar van het lézen. De geheele
krijgsmagt van den vorst beftaat uit 150 man: onder de
Officieren is er één van Zweedfche afkomst, namelijk de
heer luitenant TUNDERFËLDT, wiens vader een geboren
Zweed geweest is. Van dezen aangenaameti oord
begaven wij ons weêr naar Ments.
Den 8 ften
van zomermaand bezigtigden wij het kunsten
naturaliënkabinet van den Jood ZACIIARIAS LOB BAM-
ÏERGER, alhier bekend onder den naam van ZACHARIAS,
in

È N H E T O O S T E N . a5?
in de open joodenflraat. Hij zelfwas juist te Wisbaden,
doch zijne vrouw vertoonde ons deze fraaije en rijke verzameling.
Het geen onze oplettendheid en bewondering
het meest tot zig trok, was het hoofd van den koning
GUSTAAF ADOLF van geel koper gegoten en in natuurlijke
grootte. Het hoofd is zeer groot; de hairen zijn kroes,
en vormen van vooren eene korte kuif; het voorhoofd is
hoog; de neus groot; de baard fpits, en de knévelbaard
zwaar. Dit fraai metaalen hoofd is hol en rust op een verguld
houten borstbeeld, dat met beeldhouwwerk verfierd
is. Verder heeft de Jood de linke zijde der borst met
verfcheiden zamengefielde édele gefteenten, en het hoofd
des konir.gs met eene koninglijke kroon van paerlen verfierd.
Hij heeft dit kostbaar Zweedsch ftuk te Frankfort
gekogt, werwaard het van Hambnrg was gekomen, en is
bereidwillig', om het voor tien dukaaten ie verkopen. Hij
•heeft ook verder een kléin ftandbeeld van ertz, hetwelk
insgelijks dezen onfterflijken held verbeeld, in Dalboerendragt
gekleed, en met eenen grooten hoed op het hoofd:
het gelijkt in alle deelen dat van waseh, hetwelk wij op
de boekerij te Bern'gezien hebben, en is uit Kleef, daar
men het uit Holland bekomen had; ik kogt het van de
vrouw van den Jood.
Den I2 ,TA
' van zomermaand verzelde de heer regéringsraad
KiNNiNGENons wéderom naar het archief, daar ons de
heer fekretaris MOLITOR het inltrument van den Westfaalfchen
vréde, door de koningin CHRISTINA den 16^'" van
lliTgtmaand 1648 ondertékend (*), vertoonde, Dit nuk i#
Zie boven bladz. 254*
V. DEEL. R

fi5Ö REIZE DOOR E U R O P A
fraai gefchréven, in de Larijrfche taal, en op pergament
in folio formaat. Het beftaat uit 38 bladen, en bevat 17
artikelen. Men vind hier ook het eerfte oorfpronglijk
fchrift van dit er de verdrag-, dat op papier, insgelijks
in folio, gifehiéven, door de gevolmagtigde ministers
van all' de d-elnémende mogendheden, ten getale van
vijfendertig, denzoet ber 1648 ondertékend, en met
elks bijzonder zégch hét overige is in het Latijn.
Het is ondertékend: a Paris Je XXFI. de Novembre 1648,
de notre regne le 6: me. Louis par le Roi la Reine Regente
Sa Merepreferte: DE LOMENIE. Het groot zégel
is er in geel-wasch bijgevoegd. Tévens vind men
hier het oorfpronglijke van dit Fransch inftrument. Het
'is op papier in folio, en, gelijk het bovengemelde, door
de Franfchè gezanten en de overige afgevaardigden ondertékend
en bezégeld: de naamen der Zweedfche gezanten

E N HET- O O S T E N . 259
zijn er egter niet bijgevoegd. De volmagten der Franfchè
gezanten zijn er bij. Ik vernam ook naar het inftrument
van den vréde, dat de keizer zelf ondertékend heeft:
maar het is zonderling, dat hetzelve hier, in de rijkskanfelerij
zelve,"niet gevonden word Daarop bezigtigden
en onderzogten wij de gouden bulle. Zij is in pergament
met een overtrekzel van zwart atlas ingebonden.
Op het pergament ziet men oud fchrift met het jaartal
1356 getékend,.hetwelk dienvolgens van hetzelfde jaar als
de bulle is; en dit zou tot een bewijs kunnen dienen, dat
dit exemplaar één van de eerfte oorfpronglijke fchriften is.
De bulle beftaat uit 29 bladen in eene foort van klein folio
formaat, en is op pergament fraai gefchréven. 'Men
vind daarin dezelfde fpelling, als in het Frankforter exemplaar
: er komen geen tweeklanken in voor, en vóór eenen
zelfklinker leest men doorgaans ei in plaats van ti,
als eleccio in plaats van ekêtio e.z.v., men ontdekt veele
verkortingen en-dergelijken. Alles, zeifs de vorm der letters
, verraad den tijd, waarin de monniken onagtzaame
fchrijvers waren. Men vjnd ook nichil in plaats van nihil,
hetwelk fchijnt te bewijzen, dat de fchrijver, of ten
minften de affchrijver, een Italiaan is geweest. Verder
komen in-deze beide bullen ménigmaal verfchiliende leeswijzen
voor: zo dra ik het boek maar openfloeg, viel er
mij ééne in het oog; ik heb In mijn gedrukt exemplaar
verfcheiden van dezelven aangttékend. De eigenlijke bulle
zelve, of de zégelbus, is van het exemplaar afgevallen:
dezelve beftaat in eene zeer duurte 'gouden plaat, welke
omtrent' de dikte van een dukaat heeft; het rood wasch
is insgelijks van elkander gevallen, en de ftukken daarvan
R 2

atjo REIZE DOOR EUROPA.
worden in de gouden doos , welke in papier gewonde»
is, bewaard. Dit exemplaar heeft dezelfde Itempels en
merktékens, als dat te Frankfort: op de ééne zijde name­
lijk ziet men den keizer KAREL den vierden in keizerlijk
gewaad op den troon gezéten ,• ter regter zijde heeft men
den gekroonden rijksadelaar, en ter linker eenen gekroon-
den leeuw met eenen dubbelen ftaart; het wapen van Bo-
hemen. Rondom ftaat met groote Gothifche letters of
monniksfclirift: KAROLUS Ouartus Divina favente demen­
tia Romanorum Imperator femper Augustus et Boemict
Rex; op de andere zijde vertoont zig eene eerpoort, of
een zégeboog, met eenen toren te weerzijden: men zou
dit fchier voor het kapitool, zo als het in zijn' tijd was,
kunnen aanzien , midden in den ingang der poort ftaat ge­
fchréven : Aurea Roma ; rondom aan den rand leest men-
het vaers: RomacaputMundiorbis regitfrena rotundiQT):
Deze bulle is in liet Latijn opgedeld, en vervat de grond,
wetten van het Duitfche rijk door KAKEL den IV., in té-
(//) Ik denk, dat bet zijn moet, geiijk men gewoonlijk op
geeft, en het vers eischt: Roma caput Mundi regit orèis ftena
rotundi. Men zie de afbeelding des zegels, naar het Frankfor-
ter oorfpronglijke, in IIUPJR. GUKTK, THULEMARII traSt. de Bul-
ia aurea, etc. p. 55. ' de Aurea Bulia Karoli. IV. ex auto.
grapho edita ab. H. G. THULEMARIO , Heidelb. 1682. 4 0
.
agter den titel: agter het Urkundcn -Buck zur guldenen Bulle,
bl. 260. bij JOHANN. DAMè'L VAN OLEKSCHLAGËRS Neue Eilaü-
terung der Guldenen Bulle', Frankfort und Leipzig, 1765. 40.
en voorden titel van JOH. JAC. SCHMAUJSESS Corpus Juris Puil,
Auidem. Leipzig, 1774. groet S 0
.

E N H E T O O S T E N . *6i
genwoordigheid der keurvorften en tienden, op den rijksdag
tè Nurenberg en Mets, in het jaar 1356, opgefteld
en bekend gemaakt. Men is in verbeelding geweest, dater
maar één oorfpronglijk exemplaar van de gouden bulle
was, namelijk het Frankforten maar dit is eene groote
dwaling; want elk keurvorst kreeg er één voor zig, het
welk er dus reeds zéven uitmaakt, en men kan zig ligt
verbeelden, dat de keizer ook niet vergéten zal hebben,
er een voor zig te behouden. Te Nurenberg vind men
er ook een. Mogelijk word er te Praag ook een bewaard,
wijl de keizer er als koning van Bohemen zijne kanfelerij
had. Het Mentsfifche exemplaar verdient egter de meeste
opmerking, wijl het als een volkomen geloofwaardig
ftuk in de rijkskanfelerij bij den keurvorst, welke aarts,
kanfelier des heiligen Roomfchen rijks is, gelegd werd.
Het Frankforter is noeh een oorfpronglijK, noch een fraai,
met één woord op geenerlei wijze merkwaardig, fchoon
verfcheiden geleerden zig door dit vooroordeel hebben laten
misleiden, dat in de hersfenen van onkundige burgers
geteeld is. — Wij zagen ook het oudfte dokument, dat
in het archief van Ments voorhanden is, namelijk een diploma
van den keizer LODEWIJK den II. (*) van het jaar
S 55; zijn naam is gefchréven: HLVDOVICVS.
Den n

*6a REIZE DOOR EUROPA
en de koets ftond reeds gereed. Des namiddags, kwartier
voor vijf uur, juist als hij bézig was, om eenige ver-
• vaardigde brieven le ondertékenen, ontfliephij, in het
zéven en zescigfte jaar Zijns ouderdoms-. en in het elfde
van zijne regéring. Hij was van eene fteike en gezonde
Hchaamsgefteldhéd, en zon nog langer hebben kunnen
léven, indien hij zijne gezondheid in agt genomen en niet
tégen de régelen van eene góede leefwijze gehandeldhad.-^
De zaaken van regéring worden midJerwijle, totdat er
1
een nieuwe keurvorst gekozen is, door het domkapittel
of de dumheeren waaïgenometi. Het getal Van dezen is
vierentwintig, behalven den. domproost, die zijne ftem
•fchriftlijk geeft, zonder de vergaderingen van het kapittel
• bijtuvonen : wijl hij reeds bejaard is, en op het land woont,
iieemt .de domdéken altijd het ainpt van voorzitter waar.
Deze geestlijke raad, dien men hier genadige heeren, of
hunne genaden, noemt, regeert het iand zo lang, tot dat
een andere aartsbislchop van Ments, die tévens keurvorst
word, door hun verkozen is. De domheeren zijn allen
uit zeer oude huizen afkomftig, en moeten hunne zestien
kwattieren kunnen aantonen. Dit heeft ook plaats ten
aanzien der domicellaarheeren, waarvan er vijftien zijn,
die egter niet eer zitting en ftem in het kapittel hebben,
dan nadat zij tot domheeren verkozen zijn. Het is te
wenfchen, dat deze genadige heeren zig ten aanzien van
het fchoolwézen en de voortreflijke onderwijzing?- en opyoedingsgeftigten,
welken onder de vorige regéring gemaakt
zijn, genadig mogen betonen,ten einde de fchoone
jnrigtingen niet inet derzelver ftigter ten grave dalen. Men
jnoet wéten, dat gedurende, dezen lédigftand de rijksdag

E N H E T O O S T E N . 265
1
te Regensburg ook geheel ge r
< bon v^ov^n W
t e
ÏP
gehjkeo.
tijrle de plaafs van aai ^kanlciier van het njk, die het di­
rectorium van den rijksc.ag-waarneemt, en ..e dien einde
altijd eenen afgezant aldaar heeft, onbezet is. Het ont­
breekt aan geen médtdingers naar de keurvorstlijkc waar­
digheid. Men maakt ontwerpen, en is op listen bedagt,
éven als in het konk'ave te Rome, bij de verkiezing van
eenen paus. Her llrekt zig de magt des kapitte's zelfs
verder uit, dan die der kardinaalen te Rome: want de
eerfte geestlijke aristokraren kunnen het ganfche vorig mi­
nisterie veranderen, ampten géven en némen, met één
woord, veel goed, maar ook veel kwaad, doen. Zij noe­
men dezen tijd eene ; tusfchenregéihu; en zij zijn in de
daad onbepaalde heeren, fchoon zij van regtswége maar
beftierders moesten zijn. Te Rome gaat men met meer
gematigdheid te werk; want in een dergelijk geval, of
fede vacante [als de ftoel ledig is] (welk eene befcheieen
uitdrukking in vergelijking van tusfehenregéring!) word
niet de minde verandering ondernomen; de kardinaalen
fluiten zig in het konklave op e. z. v. Maar deze genadige
heeren rijden en gaan vrij door de ftad; en, wat nog
meer is, zij kunnen den volgenden keurvorst door eene
voorwaarde, waar méde zij hem dwingen, bij eede te
verzékercn,datin de fchikkingen,gedurende de tusfchen.
regéring door Let domkapitul gemaakt, geen veranderin­
gen zulken gemaakt worden , de handen binden. Maar
desniettégenftaande. kan de keurvorst egter, op grond,
dat déze of géne fchikking niet met het algemeen wélzijn,
of met de grondwetten van ht 1 uit .the rijk overeenkomt,
zulke veranderingen maken, die hij nodig agt; en in dit

e64 REIZE DOOR EUROPA
geval heeft hij het regt, om zig op het rïjkskamergerigt
te Werslar, of naar Regensburg, of ook op den rijkshofraai
te Weenen, te beroepen e. z. v.
Den ta d
«» van zomermaand was ik in de hoofd-of domkerk,
alwaar het kapittel inde fakristij vergaderd was,
en raadpleegde. Het heeft reeds drie of vier ftadhouders
verkozen, die het land in zijnen naam regéren : zij krijgen
hunne woning op het Hot, en doen aan het kapittel
verflag van alles, wat zij verrigten.
Daarop bezogten wij den heer BEHLEN, die wijbisfch'op
en vikaris van Ments is. Hij heeft te voren eene reis
naar Italië gedaan, zig verfcheiden jaaren te Rome opgehouden
, en is een groot regtsgeleerde, als méde een kenner
der oudheden. Hij ontving ons zeer vriendelijk en
Wij bezigtigden zijne verzameling van gedenkpenningen.
In dezelve vind men onder anderen eene zilveren munt
van KAREL DEN CKOOTEN, die te Men r
s gemunt, en
niet grooter dan een Zweedfche dubbele ftuiver (*) is.
Hij bezit ook verfcheiden ftukken van HLVDOVICVS ; men
heeft er hier tagtig (tuks van, in eene léderen beurs bewaard,
in eenen put gevonden. Deze heer heeft insgelijks
eenen fraaijen voorraad van boeken. Ik zal alleen
het volgende werk noemen: Actap>ublicapacis Westphalica,
Hoogduitsch, door JOANNES GODFRIED VON MEIEKN,
gedrukt te Hanover, 1735, 9 zwaare foliodeelen. In het
vijfde deel vond ik de brieven van de koningin CHMSTINA
aan haare gezanten te Osnabrugge,JOANNES OXENSTIEKNA
(*) Dus van de grootte eens halven [Duitfchen] gulden*
^anm, F % d, Hoegd. Vertaler.,

E N H E T O O S T E N . 265
«n ADLER SALVIUS , in de Zweedfehe taal, met eene Hoog»
duitfche overzetting daar naast. Dit is een gewigtig werk.
De verkiezing van den opvolger desoverléden keurvorst*
EMMERICH JOSEPH is op den i8 llcn
van hooimaand be«
paald. De aristokraten hebben dus eenen geruimen
tijd v

066 REIZE DOOR" EUROPA
lijk opvoedingskollégie was , doch van het domkapittel
Zijïwrzogt af;cheid bekomen heeft, tot voor'f.anr'er van
hetzelve benoemd. Hij arbei- 1
t'.ans aan een nieuw plan
van onderwijs. Hij meent te vinden, dat men de Lat jnfche
taal te zeer agter aan geplaatst en te veelerlei onderwijs
door elkander gemengd heeft, waar door de jeugd
verward en overladen moest worden. Hij houd het getal
van agt klasfen pok voor overtollig, wijl door de vier,
'waartoe men zig tégenwoordig bepaald heeft, hetzelfde
oogmerk kan bereikt worden. De gewézen heer direkteur
HAFEOT is een man van groote verdiensten. Na dat
hij met den baron UREITENBACH, neef van den overléden
keurvorst, veel gereisd , en de waereld gezien en léren
kennen had, wilde hij, door vaderlandliefde onrftoken,
zijn vaderland door verbétering deropvoe'in ; en onderwijzing
van de jeugd dienen . fchoon bij niet behoefde om
het brood te arbeiden, wijl hij kanjtük van de Mariakerk
is.
Wij bezogten ook den geleerden vader FUCHS , en zagen
bij hem onderfcbeiden oudheden en vazen , die men
hier te Ments gevonden heeft : onder anderen eene lang.
werpig vierkante glazen flesch , van dezelfde gedaante»
zo als de hier thans nog gebruiklijke wijnflesfchen hebben.
Men heeft dezelve, névens verfcheiden andere glazen vaten
, die , fchoon zij onder de aarde gelégen hebben,
nogthans derzelver natuurlijke helderheid behouden hebben,
meer dan twintig voet diep inde aarde gevonden:
va 'er FL-CHS h md zulks voor zeer merkwaardig, wijl het
aardrijk hier veel vitriool bevat, het welk het glas deszelfs
verwe beneemt. -— Deze man heeft een voortreflijk

EN HE T O O S T E N. 267
werk Over de Mentfifche oudheden in het Latijn en Hoogduitsch
gefchréven : de Latijnfche uitgaaf is de beste;
want men vind in dezelve veel, dat in de Hoogduitfche
niet word gevonden , bij voorbeeld ,. over de aflaaten
[lndulgcnzcr,~] i der Heidenen, waarover hij het niet waag»
de, in het Hoogduitsch te fchrijven. blij iseen zeer kundig
en grondig man, die op eene zeer gepaste en bondige
wijze over alles weet te fpréken. . Hij liet mij een
handfehrift zien met den titel: Interpretatie- Apocalypfis,
Autore BARTHOLOM/EO HOLTZHAUSEKO , Parocho inBingen.
Deze geestlijke heeft in de voorige eeuw geleefd ,
en de verdéling van Poolen, den oorlog der Rusfcn aan
den Donau, de uitfterving van de mannelijke linie van
het huis Oostenrijk , het marteldom der Jefuiten van het
jaar 1758, de Zweedfche ftaatsverandering en dergelijken,
voorfpeld. Men heeft van dit werk , dat nooit gedrukt
is, verfcheiden affchriften; maar het oorfpronglijke word
nog bij eenen zékeren derpprédiker bewaard. Vader
FUCHS heeft reeds in zijne jeugd affchriften van dit profétisch
boek gezien. Voor vervalscht kan men hetvolftrekt
niet houden. De gemelde pastoor HOLTZHAUSER heeft de
geesflijkheid willen hervormen, is een deugdzaam en
voorbeeldig man geweest, en heeft bij den toenmaligen
keurvorst VAN SCHÖNBORN , die hem voor zijn orakel
hield, in groot aanzien gedaan. Hij is in het jaar 1648
overléden , en te Bingen begraven ; en niemand mag op
zijn graf tréden , wijl het volk hem als een' heilig vereert.
Vader FUCHS verhaalde mij, dat hierteMents
drie archieven zijn, namelijk , het Duitfche rijksarchief,
dat ik reeds gezien heb; het keurvorstlijk, het welk ins-

sr58 R E I Z E DOOR EUROPA
gelijks op het flot is ; en dat, welk aan het domkapittel
behoort, waarin men de oudfte en zekkaamite diploma's
vind: het oudfte is van den koning KLODOWIG den II.
van het jaar 652,
Verder bezogten wij den heer hoogleeraar ISENBIËHI.
Hij is onlangs van zijn ampt verlaten , zonder zelfs te
wéten , om wat réden. Waarfchijnlijk is het geweest om
zijne Hellingen over het euangelie van MATTHEUS, welken
men voor ketterseh heeft willen verklaren. Hij is een te
groot philoloog en te bekwaam leerling van MicHAëns
voor dit land. Ondertusfchen is het hem , gelijk hij zeide
, een innig genoegen , onder den grooten EMMERICH
JOSEPH hoogleeraar te zijn geweest (mm).
Den i/jden van zomermaand begaven wij ons naar de
univerfiteitsboekerij. Er is een gezette prijs gefield,
welke hier op een bord opgehangen is , volgens welken
men voor het regt, om dezen voorraad van boeken te mo_
gen gebruiken, moet betalen : elk namelijk, die niet bij
de univerfiteit ingefchréven is , betaald jaarlijks drie gul.
den; en voor het verlof, om in eenen foliant te lézen,
geeft men zes kreatzers. De boekerij is in het jaar 1740
door den toenmaaligen keurvorst , die er zijne eigen ver.
zameling van boeken aan fchonk, aangelegd.
Vader FUPHS verzelde ons, om ons eenige oudheden te
(mm) De fleer Jon AN LAURENS ISENBIZHL isna dien tijd nog
raeer bekend geworden doorzijn IVeucr verfuch uber die ffeisfagung
vem Emmanuël, 1778., om welk boek hij zelfs eenigen
tijd in gevangenis gezeten heeft. Zie DATHE Propheta Major,
ad jefai. C. 7. $. 14.

E N H E T OOSTEN". &£ 9
tonen, die hier gevonden worden. Aan géne zijde' van
het flot ziet men eenige llöomfche opfchriften. Eén van
dezelven is in eenen grooten fteen gehouwen , en doof
vader FUCHS het eerst ontdekt, en ook in zijn bovengemeld
boek befchréven: het beftaat in Latijnfche vaerzen
en is voor de geboorte van CHRISTUS gemaakt, en het
oudlte, dat men te Ments aantreft. Veele woorden en
letters zijn geheel uitgegaan; want de fteen ftond onder
water, toen de heer FUCHS denzelven vond. Behalven
dezen zijn hier verfcheiden andere fteenen met opfchriften
, een groote farkophaag of lijkbus e. z. v. Maar alle
deze overblijfzels der oudheid daan buiten indeopenlugt,
voor régen en onweeder bloot, en vervallen hoe langer
hoe meer; een bewijs , dat de liefde voor de beoefening
der oudheden hier nog geen wortels gefchoten heeft.'
In den muur van den keurvorstlijken tuin ziet men onderfcheiden
Hebreeuwfche opfchriften , die vader FÜCIIS iu
de dertiende eeuw Helt. Hij zeide, dat hij niet verre vin
Ments in de aarde eene rolle had gevonden van zeer fijn
pergament; welk geheel vol gefchréven was met onleesbaar
geworden letteis , als ook een zilver muntftuk vaü
NERO, van de grootte eens conventions-thakrs , doch dikker;
het een en ander had hij aan den keurvorst gegeven,
die het in het venster had gelegd; maar des nagts
had de iheeuw, die er gevallen was, alles bedekt, en
toen men naderhand het venster had fchoon gemaakt,
had men de merkwaardigheden méde weggeveegd ; het
muntftuk was door eenen tuinier opgenomen, die het mul
laten verfmelten.
Den ij.ten van zomermaand leiden wij een bezoek af

£ 7o R E I Z E D O O R E U R O P A
bij den vermaarden jood ZACHAIUAS BAMBERGER. Deze
man bezit eene goede •boekverzameling, die ménig beziens-
-waardig''boek bevat- Onder anderen zag ik Novum Testamentum
Hebraeo - Teutonicum, opera M. CHRISTIANI MOL-
£ERI Past. Eccl. Landov. descriptimï, Fraukcf. ad Ode.
ram, A. 1700. in 4. De Jood ZACHAIUAS heeft op den
kant verfcheiden aanmerkingen gefchréven. Hij deelde
mij zeer nuttige be.igten van de oude handfchriften des
b.jbels méde, d,e men te Worms gehad heeft, doen voor
omtrent; zestig jaaren verkogt en verftfooid zijn. D wm
OPPENHEIM, een'raobijn te Praag, had de allero'udften
daarvan voor zijne boekerij ;
gekogt. Na zijnen dood verpandde
de zoon de geheele boekerij voor 50000 rijders
aan eenen burgemeefter re Hamburg, en men zegt, dat
dezelve nog in deze ftad is, in kisten gepakt: menbeweert,
dat er omtrent 2000 handfchriften'onder zijn. hen
Jood Éé Berlijn, DANiëe. koninglijk 'faktoor, heeft dezelve
willen kopen. De bovengemelde Wonnfche bijbel is dertienhonderd
jaaren oud, en is op ongemeen fijn pergament
gefchréven; doch bevat maar alleen de vijf boeken van
MOSGS j De vier eerfte' boeken van MOSES heeft- men
afgefchréven, en deze kopij'voor oud uitgegéven : dit is
een ïoodsch bedrog, want rabbi-siNAi heeft dezen codex,
voor dat hij verkogt werd, begonnen aftefchrijven, doch
Zijn werk niet volvoerd. — De Jood ISAAK ZECKEL
LEVI te Manheim bezit, zegt men, eenen zeer ouden vollédigen
bijbel met mafora, in folioformaat; doch hond
dien verborgen: hij heeft denzelven van zijnen grootvader
AARON LEVI , fyndikus der Jooden te Worms, voor dertig
jaaren bekomen. Dezelve beftaat uit zes groote folio-

E N H E T O O S T E N . 1171
deelen, en is op geel'dik pergament gefchréven. In
-het v >•: r ii ia?n zal ik hier aanmerken; dat de nieuwe
vermeerderde uitgaaf van PAULUS' CHRISTOFFEL KIRCH-
NERS Jnodsch ceremonieel e. z. v. door SEBASTIAAN JAKOB
-JUNGENDRES, Nurenberg, 1716, 4 0
. een goed boek is,
waari'n men deze zaak zeer wél verhandeld vind. Dejooden
zei ven géven hem den lof van waarheid en volkomen
zékerheid.
Den i9 dsn
van zomermaand be?ogten wij den heer WÜRD-
TWEIN, déken van onzer heve vrouwe collegiatkerk, een'
raan, die in de kerklijke gefchiedenis en diplomatica zeer
ervaren is. Hij heeft verfcheiden fciirü'ten uitgegéven, als
Subfidia Diplomatica, 4 0
., waarvan het derde deel op
de pers is. Hij bezit ook een fraai kabinet fchilderijen ,
en eene verzameling van delfftoffen; insgelijks alle foorten
van munten, die van het jaar 1089 tot op den tégenwoordigen
tijd te Ments geflagen zijn. Het is zonderling, dat
• er onder de laatfte twee voorkomen, die de koningin CHRIS­
TINA, gedurende den tijd, dit de Zweeden in het bezit
van deze ftad waren, heeft laten (laan; doch de heer
WÜRDTWEIN heeft de muntftuk,en zeiven niet, maar alleen
afdrukzels in wasch en in koperen plaaten, in zijne
verzameling, de ééne heeft de heer kanfelerijraad BERCH
te Stokholm voorheen gehad, en de andere heeft hij uit
Manheim bekomen 5 op de ééne zijde ftaat het afbeeldzel
der k onhigm, en < p de andere Moncta Aurea Moguntirta.
Hij bezit ook kopijen van verfcheiden munten, wel.
ken van vischlijm, dat in wijngeest, met water gemengd,
geweekt is, gemaakt zijn. Daarenboven heeft hij eene
talrijke ménigte haudichriften, als Antiquitates ecclejtasti-

STft R E I Z E D O O R E U R O P A
cae Moguntinae; Conciüa Mogitntiha; eene aanzienlijk*-
yerzain'lmg van brieven, onder anderen eenen aanbevé-
Jingsbnef van 'de koningin CHRISTINA voor HRINSIUS aan
den Spaanfcheu gezant te Napels, om hem handfchriften
te bezorgen e. z. v., door raar zelve ondertékend, Stok-
hoim 1651. Kal. jFun: deze briefis ook door den heer
ARKENHOLZ, wien de heer WÜRDTWEIN dien médegedeeld
had, uitgegéven.-
Hierop bezigtigden wij het groot en merkwaardig kabi­
net van natuurlijke zeldzaamheden ^ oudheden, e. z.v. *
waarvan de heer ÜECK.,K, hoforganist, bezitter is. Hij
heeft eenen goe 'en fmaak, en de delfftofl'eh én verfteenitr
gen zijn door hem naar zijn eigen rtelzel gefchikt, zonder
dat hij zig van de aanleiding van anderen bediend beeft-.
Hij verdaat het Latijn niet, doch onderhoud egter met
de voornaamfte geleerde genoódchappen in Duitschland
briefwisfeli.ng. Zijne verzameling is zo groot, dat hij
geen plaats genoeg heeft, om alles optczeiien. Hij bezit
eenen Oosterlchen onyx, die hij zeer hoog fchat, en wel­
ke den Heiland en de bekéring van PALTLUS verbeeld. Ik
zag bij hem ook een zeldzaam boek, in een zwaar folio
deel, met den titel:- Solenne ac inclitum Repertorium AN 1
-
TONH CORSETI Sicuti, juris Doctoris Bononiaè, zonder
jaartal; men weet egter , dat het in 1486 gedrukt is (nn).
REIS
(tin) Deze ANT. CORSETUS wordt geprezen door M. MANTUA
in Epitome Piror. ïllufr. §. 46. p. 446. (agter PANZIROL de
Clar. leg. tnterpp. Lipf. 17a t. 4- Verfcheiden werf­
jes van hem vindt men in den Oceanus Jiiris, of Traftatm
TraStatitwi,

E N H E T O O S T E N , 979
REIS VAN MENTS NAAR KOBLENTS,
D .EN 2o ften
van zomermaand verlieten wij Mentö;
Wij voeren met een Keulsch Jagt deri Rhijn af. De reis
op dezen firoom is , inzonderheid in dit jaargetij, zeer
aangenaam. Men heeft te weêrzijden de fchoonfte gezig.
ten, die het oog niét minder verlustigen dan bézig höUden.
Wij kwamen door verfcheiden ftreeken, waar heer*
lijke wijn wast, als den Rheingati, de ftreek van Rüde$,«
heim, Bacharach (Bacchi Ara) e. Z. v.
Verblijf te KoblentSi
w rj kwamen den aiften van zomermaand * des na«
middags te vijf uur, in deze ftad aan. Zij heeft eene goede
ligging, maar is niet groot, en er heerscht bier,voornaamlijk
thans, daar het hof afwézend is en zig te Augsburg
ophoud, zulk eene ftilte, als of men raidden in eene
woestijn was.
Wij bezigtigden het voormalig jefuitenkollégie en desaelfs
boekerij, die, behalven eene verzameling van verboden
boeken, juist niets bezienswaardigs bevat.
Daarop fpoedden wij ons , om naar Ehrenbreitftein,
of, liever, Thalebrenbreitfteïn, op de andere zijde van
den Rhijn te rijden, om mevrouw DE LA ROCHE , die de
zeer voortreflijke en met algemeenen lof bekende Memri-
V. DEEL. S

S74 REIZE DOOR E U R O P A
res de Madame DE STERNHEIM gefchréven heeft, te bezoeken.
De heer HIRZEL te Zurich had ons eenen brief
aan deze onvergelijkhjke dame médegegéveu. Zij is in
alle opzigten een volkomen voorbeeld voor haar gtflagt.
De keurvorstlijke geheimraad, de heer DE LA ROCHE,
die thans als gezant te Ween'en is, is haar gemaal. Wij
bragten bijna den ganfchen dag in het aangenaam gezelfchap
van deze hoogiigtingswaardige mevrouw door. __
Zij bragt ons in kennis bij den vrijheer van HOHENFELDT,
domheer te Bamberg, Spiers en Worms. Deze is een
zeer beminnelijk heer, heeft in Italië, Frankrijk, Engellaneï
e. z. v. gereisd, bezit veele en goede kundigheden,
zelfs in het vak der natuurlijke gefchiedenis, en heeft alP
de voorhanden zijnde fcnrii'tea van onzen LiNNéus, dien
men hier voor éénen der grootfte mannen houd , gezien.
Het Hohenfeldts.ch gtllagt ltamt van KAREL DEN GROOTEN
af. Het was reeds in de elfde eeuw zeer beroemd. Een
HOHENFELDT begaf zig , door twee en deitig eigen zoonen
verzeld, bij den keizer, die aan eiken van hun eenen
bijzondei en naam gaf. Thans zijn van deze'tweeëndertig
maar vier liniën overig; de anderen zijn uitgeftorven.
De grootvader van den vrijheer HOHENEELDT is een
proteltant geweest, en heeft den Roomfchemgodsdienst
omhelsd. ! "•'•[ /
• -Den &$neu van.zomermaanrl bezocten wij te Koblents
den heer hofraad SONNTAG. Hij fprak met oneeiueen-vee!
-a'üt'mg van den heer hoogleeraar BERCH te üplal, en van
het groeit nut en genoegen, dat hij uit deszelfs fchriften
gefchejx had. Cest un grand homme [het is een groot
Hian], zeide hij .: op veele plaatzen ,\cegi

E N H E T O O S T E N . *75
is hij wel duister en moeilijk om te verdaan, maar dit zal
denklijk op rékening van den vertaler, den heer SCHRE­
IER, moeten gefield worden.
Den fciftea maakten wij onze opwagting bij den heer
baron VAN SPANGENBERG, keizerlijken geheimraad, een'
agtenzéventig jaarigen grijsaart,, en Holfteiner van geboorte.
Hij heefc in zijn' tijd eene reis naar Zweeden,
Finland, Rusland e. z. v. gedaan, in welk eerfte rijk hij
zig twee maanden opgehouden heeft. Hij behoort tot het
Spangenbergsch geflagt, dat in de kerklijke gefchiedenis
m merkwaardig is. Als geleerde is hij een leerling van
den grooten t.nn.\r;s, en in de flerrekunde, wiskunst
en regtsgeleerdheid e. z. v. zeer ervaren. In zijn drie en
zestigfte jaar heeft hij enkel door eigen vlijt de Hebreeuwfche,Syrifehe
en Chaldeeuwfche taaien geleerd. Hij i.eeft
de monniken van de orden des heiügen ROBERTUS, of
de zogenoemeie Premonftratenfen aangezet, om het Hebrêeuwsch
te beoefenen, .en gedurende dat hij eenen zomer
in hun klooster, hetwelk twee miylen van daar ligt,
door gebragt heeft, hun zelf lesten daarin gegéven he ft.
Jlij zeide ons, dat JLEIBNITS een mun van middenmatige
geftalte was geweekt, doch ten langwerpig aangezigt had
:gehad,en dat zijn ganfche gej&atijeenen groeten gsetf had
te kennen gegéven, dat hij gemeenlijk eenen langen zwarten
rok droeg, tot onder toe met knoppen , en in dit op.
zig- zeer naar eenen.fchoolme.ster had gekken. Hij..verhaalde
ons ook, dat hij HELMO.ND te Haiiover .. d:e de
jzieleverhuizittg MeiMclie, ge'-c d ui: tu.n „e ke-morstin
van Hauover, die ongemeen vee] van b.-jn h'eld, hem
eens gevraagd had, in welk een dier zijne ziel na zijnen
S 3

& 76 REIZE DOOR EUROPA
dood haare woonplaats zou bekomen , had hij geant­
woord: in eenen fchoothond of waterhond; toen hij over­
léden was, was er zulk een hond bij de primes in den
tuin gekomen, had haar gevleid , en haar niet willen
verlaten; zij had naderhand vernomen, dat HELMOND
juist in hetzelfde oogenblik den geest had gegéven; zij
had den hond naderhand altijd Helmontius genoemd. Het
is bekend, dat de Tartaaren geloven, dat de ziel van
hunnen opperpriester, of den grooten Lama, overgaat in
het kind, dat in hetzelfde oögenblik, dat hij fterft, ge­
boren word, en dat zij om die réden dit nieuwgeboren
kind in het ganfche rijk opzoeken , en tot keizer ma­
ken
Den as&eri van zomermaand déden wij in gezelfchap
der onveigelijklijke mevrouw DE LA ROCHE een fpeelreisje
naar het Emferbad, nabij den vloed Lahn, die zig in den
Rhijn ontlast. Het water is in deze baden zo heet niet,
dat men er de vingers in brand. Wij bezigtigden ook het
zogenoemd vergiftig hol: dit hol heeft dezelfde werking,
als de hondsgrot tusfchen Napels en Puzzuolo. Wij na­
men de proef met een kieken, dat binnen ééne minuut be­
dwelmd werd, en het léven er bij verloren zou hebben ,
indien men het niet aanltonds weêr in de vrije lugt gebragt
(_*) Dit is eene algemeene volksdwaling omtrent den gods­
dienst der Thibethaanen, van dewelken men nog ze weinig wist
voor de reis der Rusfifche geleerden. Zie PALLAS Reize 1. Th.,
alwaar dit «uk hem door Mongolifche geestlijken zeiven geheel
anders voorgedragen is. Aanm. van den heer BODDAERT. ——
Men zie ook WITSEN Noord-en Oost-Tartarije, bl. 329.

E N H E T O O S T E N . 477
had; gelijk ook met eene brandende kaers, welke niet
alleen in den mond van het hol, maar ook eenige fchréden
van hetzelve uitging. Nabij dit vergiftig hol wast geen
gras. De kragt van dezen dodenden damp doet zig egter
flegts nabij de aarde, op eenen afftand van drie duim,
en niet op eene hoogte van anderhalf voet, gelijk bij de
hondsgrot, gewaar worden. Toen wij ons ter aarde néderbukten,
werden wijeenen fterken waasfen gewaar,
éven als dien van champagne wijn, als dezelve werkt.
Den 26 rien
van zomermaand üéten wij bij mevrouw DE
LA ROCHE , die ons de fraaije boekerij van haaren gemaal
liet zien. Daarna las zij ons eenige brieven voor van den
Darmftadfchen hofraad, den heer MERCK, die hij op zijne
reis met de landgraavin van Darmftad in Duitschland,
Rusland e. z. v. gefchréven heeft. Zij verhaalde , dat men
te Augsburg nog eenen halsdoek met kant bewaarde, welken
de koning GUSTAAF ADOLF gedragen heeft:de koning
had daar met een fraai meisje gederteld, die hem den
halsdoek aan ftukken fcheurde, waarop de koning haar
dien gegéven had, met bijvoeging, dat dezelve in haar
familie moest bewaard blijven.
Den' 27iK n van zomermaand zag ik in de boekerij van
het Karthuizer klooster het volgend boek uit de eerfte tijden
der drukkerij: Chronica, que dicitur fasciculus temporum,
Colonia Agrippine Anno 1474., in folio. De
fchrijver daarvan is een Karthuizer .monnik geweest, WER­
KER ROLEVINK (mm) genoemd. Het begint met ADAM ,
(mm) Zie SAX Onom.V. If. p. 474. JAN VELDENAAR.
heeft het ook in het Latijn uitgegeven, te Leuven, 1475. fo).
S 3

278 R E I Z E D O O R E]U'R O P A
en eindigt met den tijd , waarin de monnik leefde. Alle
de eigen naamen zijn met eenen kring omgéven, en op de
kanten traan verfcheiden aanmerkingen. Het is met Gothi-
fche letters en veele verkortingen gedrukt. Van de paus-
in JOANNA word in dit boek geen gewag gemaakt; maar
in de PLATINA de vitis Pontificum word van haar gefpro-
ken. Ik vond hier ook UIODORI SICULI Bibliothecë
Historice Libri, Fenetiis, per ANDR. JOH.- KATHAREN-
SEM, Anno 1476, in folio, zeer fraai gecru' t.
Den 2'fen van hooimaand bezogten wij den vrijheer
SPANGENBERG, wiens verkering altijd leerzaam is. Hij
berit uitgebreide kundigheden in alle takken dergeleerd^
•ie d j en heeft tévens veel ervaring. Hij fprak met ons
1 de Gravamina Nationis Gcrmanic.n, welken aan
-• d.n V". overgegeven werden, en aanleiding tot de
hervorming gegéven hebben ; doch hvt te voren, name?
JSjki 'ii he: jaar 1301, zijn de zogenoemde Ccncordata te
Afc'.'aüénbtirg opgefteld, waarvan de paufen egter nader­
hand mets hebben willen wéten: deze zaak, zeide hij,
is in 'iet beruste boek, dat onder den verdichten naam
var: FEBRONius uitgekomen, te Rome verboden , endoor
den jeSüt ZACHARIAS wéeriegdis, op nieuw opgehaald:
de Portu-ietfen, SpMnjaarden en Venetiaanen„die nieuws­
gierig waren, om dit boek re léren kennen, en goed von­
den , h .t in hunne taaien ovenezeUén, Verfcheiden aan­
merkingen er bij te voegen, en ter verdédiging van het-
SAX, ib. p. 483. en 593. — en in het Nederdnitsch, te Utregt,
1480. fol. MARCHAND Dictionn. Hifi. T. I. p. 108. a. en T. II.
art. VELDENAAR»

EN HET OOSTEN.
zelve te fchrijven, hebben het eerst aanleiding gegéven
tot de bewégingen, die daardoor ontftaan zijn; de wij.
bisfchop VAN HONTHEIM, noch de hoogleeraar NELLER,
hebben évenwei niet willen bekennen , dat zij fchrijvers
Van dit gefchrift zijn (co); de Ecdefia Gertnanica, zeide
hij, heeft egter ongetwijfeld dezelfde vrijheden, als de
Ecdefia Gaüicana , en dezelven zijn op de .bovenge­
melde Concordata en Gravamina gegrond. (In de Concorda*
ta Nationis Germanicce integra , var Ui additamentis illus-
trata, Moguniia, of Francofurti & Lipfïce, in oktavo,
komen veele gewigtige ophelderingen dezer zaak voor.)
Wij bezigtigden in gezelfchap der vrijheeren VAN KER.
PEN, vader en zoon, de boekerij en het archief, weP
ken aan het directorium der onafhangüjke ridderfchap van
den Rnijnfchen ridderkreits toebehoren. De vrijheer KER-
PEN, de vader, is ridderboofdman, en de zoon ridder-
raad. De gemelde boekvrrzameling ftaat bij de Domini-
kaanen, in eene der vleugels van het klooster, welken
de ridderfchap gehuurd heff:, cn bevat goede boeken,
tot het ftaatsregt, de Dnkfche rijksgefchiedenis, en de
Diplomatica behorende. Onder anderen zag ik een zeld-
(oo) Men heeft naderhand, in het begin des jaars 1779., ver­
haald , dat de Baron VAN HONTHEIM ZOU bekend hebben, de
Schrijver van dat boek te zijn, en zijne gevoelens, in het zel­
ve voorgefteld , herroepen. Hij komt na genoeg over een
mat MARCUS ANTONUJS DÏ DOVIINIS, in zijn werk de Re-
publica Eccleftaflica, die er ook veel om heeft moeten lijden.
Overj de Concordata Nationis Germ. zie de fchrijvers , door
PUTTER aangehaald, Elem. Jur. Pub!. Rom. Germ. §. 597. p,
ui. 851. edit. legit. IV.
S 4
a?9

RÉIS DOOR EUROPA
zaam werk, dat in 1750 en 1752 gedrukt, en tégen den
hertog van Wiirtemberg is, die de regten der onafhanglijke
ridderfchap aangetast had: Fertheidigte Freyheit und
Öhnmittelbarkeit des heiligen Römifchen Reicks Ritterfihaft
in Franken, Schwaben und am Rhein u. f. w.:
het beftaat uit twee zwaare foliodeelen, en word niet
verkogt, maar door de Directoriën alleenlijk ten gefchenk
gegéven ; het heeft 100000 gulden gekost, en is te
Scwheinfurt in Schwaben gedrukt, fchoon de plaats niet
genoemd is. Men moet wéten, dat de zogenoemde onaf
hanglijke Duitfche rijksiidel een' Statum in Statu [Staat
in een' Staat] uitmaakt: dezelve heeft het regt over
léven en dood , en voert het regtsgebied op deszelfs
goederen e. z. v.; doch mag geen krijgsvolk houden,
heeft ook geen zitting en ftem op de rijksdagen, gelijk
de onaf hanglijke rijksgraaven die hebben; men vind dien
pok alleen in Franken, Schwaben en aan den Rhijn, en
Zij verdeelt zig in drie hiernaar benoemde kreitzen, die
wéderom uit verfcheiden kantons beftaan, van de welken
elk zijn eigen directorium en zijnen hoofdman heeft.
Men vind deze verdéling in VARRENTRAPPS almanak of
kalender. In Saxen, in de Pruisfifche Duitfche landen,
en in het Oostenrijkfche is zulke adel niet.
Denzelfden dag tégen den avond ftapten wij in eene*^
boot, verlieten Koblents, en voeren naar Neuwied.

N F.UWIED
E N H E T O O S T E N . a8i
Verblijf te Neuzvied.
ligt drie mijlen van Koblents, en is eene
tamelijk fraaije ftad. Alle foorten van godsdienstbelijders,
Roomfchen, Lutherfchen, Herrenhutters, Wederdopers,
Mennonieten, Kwakers en anderen , wonen hier in eendragt
bij elkander; maar alleen de Hervormden,wier leer
de heerfchende is, en waartoe ook het hof behoort, mogen
klokken hebben. Ee regérende graaf is zeer verdraagzaam.
De handel is vrij en word door geen belastingen
bepaald; fabrieken en manufaktuuren bloeijen op het heer.
lijkst, en zijn talrijk: die der Herrenhutters, welken in
een bijzonder gedeelte der ftad wonen, zijn de besten en
tévens de kostlijkften.
Den 3 aen
van hooimaand waren wij ten hove, daar wij
zeer gunstig ontvangen werden. De graavin kon de Her»
renhutters en derzelver goed gedrag niet genoeg roemen.
Gedurende de agttien jaaren, zeide zij, dat zij zig hier
opgehouden hebben , heeft men niet het minfte in hun te
berispen gevonden, welke nadélige gerugten men ook van
dezelven overal verfpreid, en hoe kwalijk men hun ook
afgefchilderd heeft. Het vonnis, door zulk eene aanzienlijke
dame van den hervormden godsdienst geveld, zegt
veel. Wij zijn ook in hunne kerk geweest, en hebben
eene zeer hartroerende lecrréde bijgewoond, welke de heer
RIESZEL , een Zwitzer, in de Franfchè taal deed. Alles
gaat bij hunnen godsdienst zeer gerégeld toe: het gezang
is aangenaam en innemend.

«S* REIZE DOOR E U R O P A
Den 4aen bezigtigden wij de hoedemakerij en porfelijnfabriek.
De aarde voor de laatfte word in de nabijheid
der ftad gegraven. Het porfelijn , dat hier gemaakt word,
is niet doorlchijuend, maar egter fraai, en fijner en fterker
dan plattielwèrk (fayance); men kan met den hamer
op een tafelbord flaan, zo dat de tékens van den flag op
hetzelve gezien worden, en évenwei breekt het bord niet:
het pnrfeiijn heeft over het geheel veel overeenkomst met
het Engelsen. Dei ie de gemelde fabrieken gaan voor rékening
van het hof. De heer BAK, een Zwitzer, is opzigier
van dezelven.
Dezen dag maakten wij ook onze opwagting bij den
regérenden graaf. Hij is een beminnenswaardig heer, en
fchijnt door het toelaten van eene onbepaalde godsdienstvrijheid
het eigenlijk en regt middel waargenomen te hebben
, om zijn land te bevolken. Hier zijn in het geheel
zéven pratijën: Hervormden, Lutherfchen, Herrenhutters,
Kwakers, Doopsgezinden, Papisten enjooden.
. Onder de Herrenhutters vonden wij hier eenen Zweed,
den heer JAKOB WIK, die bij eenen beroemden ebbenhoutwerker
arbeid, zig zéven jaaren onder de Herrenhutters
alhier opgehouden heeft, en in het broederhuis woont.
Zijn vader is koopman te Stokholm. Wij wandelden met
hem naar het Herrenhutters kerkhof buiten de ftad. De
grafzerken liggen hierop dezelfde wijze, als te Herrnhage:
de broeders ftellen eene groote waarde op hunne begraafplaatzen;
zij befchouwen ze als heilige aarde. De vrouwspersonen
liggen ter linker, en de mansperfoonen ter regter
zijde van den ingang. Ik zag hier het graf van den
Zweedlchen geestlijken AKWID GÏIADIN, met het volgend

E M H E T 00 S T E N. s$j
opfchrift: ARV.GRADIN, nè a Fahlun fan 1707, clécidZ
le 14 Sept. 1756; als ook het volgend graffchrift op eenen
plattielbakker:. EJHC.BERGV»* en Suede 1723, dècèdt le 9
juin 1760; insgelijks dit: BEATE BÉCKLIND , née &> déeé-
dée le 26 Febr. i 76i. De vader van .dit kind is hier boekhandelaar,
doch verftaat het Zweedsch in het geheel niet,
fchoon hij van Zweedfche ouders,geboren is. AH' de
grafichriften op dit kerkhof zijn in het Fransch: want deze
gemeente was eigenlijk en oorfpronglijk eene Franfchè
volkplanting; maar tégenwoordig beftaat dezelve uit allerlei
landaarten.
Den 9*0 van hooimaani maakten wij kennis met den
heer PETER KINZING, die de vermaarde flingeriitirwerken
maakt. Hij i s een Mennoniet, nog jong en bezit voori
trellijke bekwaamheden van geest. Zijn vader is molenaar
geweest, en heeft uit zig zelveu ongemeen goede flingeruurwerken
léren.maken. Zijn zoon heeft deze bekwaamheid
van hem verworven, en ia zijn zestiende jaar het
cerfce, en wel een zeer goed, flingerüurwerk. (jendule)
gemaakt.
Des namiddags déden wij in gezelfchapevan den regérenden
graave eene wandeling. Hij fprak van eenen heer
NIEROTH, eenen Zweed, die onder KAREL den XII. ge­
diend had; naderhand herwaard gekomen is; in het jaar
1735, toen hij bier als overfte in dienst ftond, te Wee»
nen, werwaard hij door den kardinaal DE FLEURY afgezonden
werd,de vrédesonderhandelingen tusfchen Frankrijk
en den keizer belegd heeft; en ten laatften in Oostennjkfchen
dienst geftorven is. Ook verhaalde hij van den
heer STÜLswaRD, die onder den aangenomen naam TIE-

tU REIZE DOOR EUROPA
DER hier in dienst geweest, en naderhand naar Zweeden
gekeerd is, daar hij in 1756 het hoofd verloor.
Den 6^" bezigtigden wij het Herrenhuttersch broederhuis.
Men kan het befchouwen als een klooster, dat
alleen door arbeidzaame lieden, nuttige médeburgers, maar
niet,gelijk bij de Roomfchen, door lédiggangers en geestlijke
dagdieven, bewoond is. In plaats van monniken
vond men hier kleermakers, fchoenmakers, beeldhouwers,
horlogiemakers, kabinetwerkers, en dergelijken.
Alle handen zijn in bewéging,en deze lieden hebben overal
den naam, dat zij naerftig zijn, en goed werk maken.
Ieder werkman heeft zijn eigen vertrek. Het huis heeft
drie verdiepingen; de flaapvertrekken zijn zeer zindelijk,
met één woord, alles is in de beste orde. Hier wonen
omtrent zéventig perfoonen, alle ongehuwden. Als één
van hun trouwt, trekt hij uit het huis, en zet zig in de
ftad in de wijk der Herrenhutters néder.
Bij den boekhandelaar BÉCKLIND zag ik het léven van
den overléden graaf ZINZENDOEF, door SPANGENBERG:
daar zijn reeds vijf kleine deelen in oktavo van uitgekomen
; doch het werk is nog niet geëindigd , het zal in alles
agt deelen uitmaken. In deze lévensbefchrijving komen
veele bijzondere en merkwaardige berigten voor: zij
is uitvoerig en omftaniig. De fchrijver, de heer SPAN­
GENBERG, is bisfchop der broedergemeente, en woont
te Barbij, alwaar dezelve ook eene univerfiteit heeft (*);
(*) Deze leerfchool voert eigenlijk den naam van akadémieschfeollégie,
endeftudérende jeugd uit de broedergemeente word er
in de noodzaaklijkfte deelen der godgeleerdheid, regtf geleerdheid,

EN HET OOSTEN. 285
hij is een broeder van den bovengemelden vrijheer SPAN-
GENBERG (*).
Hierop bezogten wij het zusterhuis, dat twee verdiepingen
heeft. De zusters léven hier als nonnen, doch
houden zig op eene nuttige wijze bézig: zij wéven zijden
handfchoenen, naaijen, breijen e. z. v. Alom heerscht
orde en zindelijkheid. Deze vrouwsperfoonen zijn zédig
en net gekleed, dragen ook alle dezelfde hoofddragt, namelijk
witte mutzen met roode linten, die zij met eenen
ftrik onder de kin toeknopen,• de jongden dragen roozen
koleurde linten, maardewéduwen, die in bijzondere vertrekken
wonen, witte linten. Zij zijn alle vrolijk en Ié",
vendig.
Hier zijn bijzondere fchoolen voor de jeugd van beiderlei
geflagt: de meisjes worden ook in het Fransch en
in de niuziek onderwézen : zij hebben alle haare bedden
in eene groote zaal. In het jongens fchool zijn drie klasfen,
en in dezelven word insgelijks het Fransch geleerd.
Alles gaat in deze fchoolen gerégeld en gefchikt toe; en
bij all' hunne bézigheden word gezorgd voor de deugdzaamheid.
Men kan deze inrigtingen niet zonder ftigting
en aandoening zien.
Wij bezogten ook éénen der hierwonende geestdrijvers,
(' lnfpirirteti), [kwakers] den heer STRADEL, een' juwelier
>uit het Wurtenbergfche van geboorte, die zo wel
«n artzenijkunde, gelijk ook in de taaien, in de wiskunde, en
andere nuttige wétenfchappen verder geoefend. Aanm. V. d.
Moogd. Vertaler.
(*) Zie hier voor, bladz. 378.

• ;aS6 R E I Z E D O O R E U R O P A
zijfien godsdienst ajsi^zjjne kunst te Amflerdani geleerd:
heeft. Hier zijn, zo hij zeide, omtrent twintig perf.Or
ntn van zijne fokte: E;k van hun heeft vrijheid van te
prédiken;. doelt zij «Bogen er zig niet-.op voorbereiden»
Zij houden fui'iie bijeenkomst des zondags en des don-
derda;?s. ;lk gag verfcheiden, van hunne gedrukte fchrif­
ten', inzonderheid van.he#r. RogK^.na' wiens duod.tk
ingéyiug opgehouden heeft. De heer SÏRADEL bezit ook
geschriften van . onzen SWEOEKPQRG , door .OETTIN-
PER (pp) vertaaïd. -Ik woonde ééne yati hunne yergade-
riugen bij, erj hoorde hunne prediking. De heer NOGER.
hfleftpugeuiccp kgqed§ g^avendU het.,voordellen:, hij haaj-
de bij elke gelégenheid bijbelfche fpréUkên aan, de de
toehoorders-in hunne bijbels, opfloegen, en met luider
itemme herhaalden. - Zij lopen de ganfche heilige fchrift
op eene verklarende wijze d.or: thans waren zij tor aan
het'laatfte; kapittel van uen brief van JAKOBUS gekomen.
Pe heer KOGEL is .als. generaal - vifitator der geestdrijvers
herwaard gekomen:. hij is nu hun opperhoofd. Jk be­
merkte, dat zij voosnaamlijk tot de pictisterij overhellen:
zij drir.geu in hun prédiken zeer op de wet- en de goede
(PP) Van dezen FRID. CIIRISTOPH. OETTINGER , Superinten­
dent te Hanenberg, naderhand Abt te Murhard, in het Wurtz-
burgfche.kwsm, in 1765., te Frankfort en Leipzig, in twee
deelen, in octavo, een zonderling boek te voorfchijn,genaamd,
Swedenborgs, und andcrer, irraifche und himlifche Philo.
lojophie sur prüfung dei besten, beoordeeld in de Githingifche
Anzeigen von Gelehrten Sachen, 26. en. 27. StuK, des
jaars 1766.

E N H E T O Q S T E N „ 2 87
werken aan; doch zij fpréken ook veel van den Heiland,
maar befchouwen hem meer als wergéver en koning, dan
als eene offerhande voor de zonden. Zij gebruiken geen
avondmaal, zo min als den doop, en verklaren alles mijs-
tiek. Men kan hen als eene foort van Kwakers aanmer­
ken. Van de Herdopers zijn zij onderfcheitlen; want.le­
zen laten zig dopen, als zij tor rijpen ouderdom geko­
men zijn, en zelve kunnen antwoorden.
Den 7

fl8 8 REIZE DOOk EUROPA
dat de Jooden eertijds hier hunne baden gehad hebbërf;
doch tégen woordig vin'd mert geen Jöodert in de ftad. Misfchien
zijn deze bar'en overblijfzels der Romeinen. —»-
Wij këerdën van hier weêr onmiddellijk naar Neuwied. ^
Den 8ften van hooimaand, des namiddags, déden wij
een reisje nnar Niéderbiber, een dorp, dat omtrent ééne
mijl van Neuwied liet. De prediker aldaar toonde ons
verfcheiden, in de omliggende ftreek ontdekte, oudheden,
als marmeren ftandbeelden, flesfchett, glazen, koperen
lleutels, een koperen flor, een muntftuk van jouus cx-
SAR , een ander van ANTONINUS e. z. v. Op deze plaats
heeft eertijds, naar men voorgeeft, eene groote ftad,
Weiszenhall gedoemd, gedaan, die Zig tot aan den Rhijn
uitftrekte, en waarvan men de muuren nog onder den
• grond ziet. In de kerk ziet men het graf van eenen graave
van WIED , die in het jaar r 5*5 tot keurvorst van Keulen
verhéven, doch na het aaunémen van den proteftantfchen
godsdienst door den paus afgezet werd, en m het
jaar overléden is: — Op den terugweg kwamen
wij voorbij verfcheiden ijzerfmelterijën. In dit graafichap
Ziin onderleiden ijzerbergwerken, fmidzen en fmelthuizeu:
als méde kopergroeven,uit dewelken men voor dezen
veele duizendcentenaaren trok; doch waarin men tégenwoordig
niet meer arbeid, wijl zij niet genoeg meer opléveren:
men vind in de koperërts zelfs goud, hoewe, m
geringe hoeveelheid. — Behalven de ftad Neuwied,
die omtrent drie of vier duizend inwoners heeft, bevat
het ganfche graaffchap tusfchen de veertien- en vijftienhonderd
huisgezinnen. .
Den it*° van hooimaand bezigtigden wij het fatje
lust-

É N H E T O O S T E N . M§
lüstflot Mmt Trepos, ofRiiStberg, dat twee mijlen vari
Neuwied ligt. De ligging van hetzelve is ongemeen fd oon,
en men heeft niéts v rzuimd,om dézen oord in denh H 9.
ften trap aangenaam te maken. Eé fchoone natuur heeft
tot alles den grond gelegd ; de konst heeft alleenlijk het
haare toegebragt, om dé fchoonheden van deze've te fchikken.
Zo wel het oog als hét hart worden door de bekoorlijkfte
verfcheidenheid der natuur verlustigd. Alles is naar
eenen goeden en eenvoudigen fmaak ingerigt,en vertrekt
den regént, die het Waare vergenoegen, betvve k uit dé'
zuivere bron der natuur vloeit, hooger dart al de praal der
konst weet te fchat'en, tot groote eer. Door bellier der
gemaalin van den regérenden graave, KARÖLI.VA, dié het
fijnfte en juistlte gevoel van het Ichoone bezit, heeft deze
oord zulk eene betoverende gedaante bekomen, dat"
dezelve eenen aangenaamer indruk op ons gemaakt heeft j
dan alle andere plaatzen, die wij op ónze réizên bezogt
hebben.
Dén iS*n vari hooimaand gingen wij naar het dorp Hed-
Sesdorf, daar wij deii heer C/ESAR , eenen geleerden her-
Vormden predikant, bezogten. Hij heeft, névens doK
heer RAU, thans hoogleeraar te Utrecht, te Herbom de
Philologie en de Oosterfehe taakn gronJig beoefend. Hij
heeft thans een wctk onder handen betreffende de oudheden
dezer ftréek. Hij meent , dat JULIUS CAESAR hief
bij Neuwied over den Rhijn is getrokken; dat deze ook
den zogenoemden Witten Tofen heeft do^n bouwen, en
dat dit deze'fde toren is , waarvan hij in het zesde boekj
het 29 hoofd ieel zijner berigten van den Galli chen oor»
log fpreékt; Verder, dat het volk de Juhoners," waarvan'
W DE Et. T

29o REIZE DOOR EUROPA
TACITUS in zijne Jaarboeken» op het einde van het XIII'*
boek, melding maakt, als méde ce Ubiërs, waarover
rren TACITUS insgelijks kan naarzien, in deze ftreek gewoond
hebben; dat deeze laatlten in twee volkplantingen,
de Juhoners en Mattiaken, verdeeld gewee»t zijn, en tusfchen
de vloeden Sieg en Lahn hunne woonplaats gehad
nebben. Hij liet ons ook Roomfche munten zien, als
van MARKUS AURELIUS, JULIUSCAESAR, ANTONINUSPIUS,
KONSTANTINUS, ASIUPPINA AUGUSTA met een zeer fraai
hoofdtooizei, en anderen, die hij alle bij Htd.lesdorf
gevonden heeft. Hij wees ors insgelijks de plaats, alwaar
de oude ftad geftaan heeft, waarvan men nog verfcheiden
puinhoopen, geplaveide en met aarde bedekte
ftraaten e.z. v. ziet. De graanen, welken op deze plaats
gezaaid worden, worden vroeger rijp, dan anderen,maar
zijn heeker, droi ger en magerer. Men denkt, dat deze
ftad dezdfde zij als die bij Opperbieber, alwaar men ook
zulke muntftukken gevonden heeft.
Daarop bezigtigden wij de fteen - of tegelbakkerij, alwaar
kogels van gebakken aarde, of tégelkogels, gemaakt
worden. Deze kogels worden in ztegevegten gebruikt,
fpringen, zodra zij uit bet kanon gefchoten zijn, in duizend
ftukken , en vernielen dus de touwen en zeilen der
fchépen. Men zou in Zweeden dit befchadigend gefchuttuig
zonder moeite kunnen vervaerdigen. Zij worden van
leemaarde (Thon-erde, terre glaife) (de Zweedfche naam
van deze foort van aarde wil mij nu niet te binnenkomen)
gemaakt, en tweemaal gebakken, waardoor zij de hardig.
heid van eenen fteen krijgen , en destiiettégenftaande, als
zij uit een kanon gefchoten woiden, aan ftukken fprw

ËN H E T OOSTEN. aot
gen. Dokter LEÏJGH, een geneesheer, heeft deze kogels,
en de wijze om ze te maken, uitgevonden.
In dit geheel klein graaffchap heerscht eene algemeene
en volkomen arbeidzaamheid en vlijt. De onbedwongenheid
ten aanzien van den" godsdienst is de voornaamfte
oorzaak daarvan. Men duit hier alles, wat GOD in den
hémel duit, zeide eens een zéker man te INeuwied tégen
mij.
Dezen avond kwamen de heeren LA VA TER , BASEDOW
en GÖTIIE hier aan. Elk bemoeit zig, om LAVAIER te
zien en te léren kennen; en ik omhelsde met bijzondere
vreugde dezen édelen man en vriend, dien ik van het
oogenblik af, dat ik voor een jaar te Zurich kennis met
hem gemaakt heb, altijd heb bemind. Hij werd ten hove
iner ongemeene agting ontvangen, en men deed hem in
eenen vleugel van het flot zijnen intrek némen.
Den 19*11 van hooimaand gingen wij naar den zogenoemden
Witten Toren, om denzelven van naderbij te
bezigtigen, en te onderzoeken, of hij in de daad antiek
is. Maar wij bevonden, dat deszelfs bouwwijze geen
werk der Romeinen is. Het is flegts een wagttoren, en
niets anders, en zal misfehien drie of vier honderd jaaren
oud zijn.
Den 22 F E N
' vertrokken wij van Neuwied.
T 2

i 9* REIZE DOOR EUROPA
Verblijf te Bonn.
w
IJ voeren den Rhijn af, en kwamen tégen den
avond te Bonn. Wijl wij tégenwind hadden, waren wij
négen uuren onder weg, daar men deze reis anders ge*
meenlijk in vier uuren doet.
Den 230e" van hooimaand bezogten wij den heer marquis
TROTTi, aan wien wij eenen brief hadden van den
vrijheer KERPEN te Koblents. Hij is keurvorstlijke kamerheer
en een zoon van den opperhofmaarfchalk aan het
keurvorstlijk hof, den marquis TROTTI, wiens geflagt uit
Ferrara afdamt.
Wij bezigtigden in gezelfchap van den laatflen het (lot
Poppelsdorf buiten de ftad, het welk door drie fraaijë
laanen gemeenfehap met het (lot in de had heeft. Het is
wel groot en fraai, doch ftaat fchier geheel woest,fchoon
het zo nabij de ftad is. De vorige keurvorst, een groot
liefhebber van bouwen, heeft het laren aanleggen. In
eene zaal van hetzelve ziet men aan de zoldering eene
fchilderij, welke de kroning van KAREL den VII. verbeeld *
zo als dezelve door zijnen broeder, den keurvorst van
Keulen, en wel inde plaats van den keurvorst van Ments,
welke denzelven deze verrigting heeft overgelaten, op
dat de eene broeder de zeldzaame gelegenheid mogte hebben,
den anderen te kronen, verrigt is. Hierop bezigtigden
wij de voortreflijke grot, welke door den heer
LA POTERIE , een' Franschman, gemaakt is, die er zes
jaaren, en geheel alleen, aan gearbeid heeft. Alles wat

E N H E T O O S T E N . spj
ineri daar ziet, is van zijne uitvinding, Deze bekivaame
man leeft nog; doch moet met zijne zeldzaame bekwaamheden
fchier nog honger lijden. Hij bezit ook de kunst,
om eene foort van leem of pleister te maken , waarméde
men gebouwen en fchépen voor de wormen kan bewa-ren
e. z. v.
Na onze terugkomst bezagen wij het flot in de ftad.
Het is zeer ruim. Het kabinet van natuurlijke z ldzaamheden
op hetzelve is bezienswaardig, fchoon men
eerst voor drie jaaren heeft begonnen met hetzelve te verzamelen.
Ouder anderen bevat het eene groote menigte
vogels, namelijk eenige Colibrn één van dezen is névens
zijn nest en den boom, waarop hetzelve zig bevind, bewaard.
Wij zagen ook een' gedroogden Ai of luiaart,
van de grootte van eenen haas, met lange ftijve hairen
en groote klauwen: de mond is als die van eenen aap,
welk dier hij veel gelijkt. De Chineefen bewéren, dat
dit dier door zijn geluid ai-ao aanleiding tot het uitvinden
der muziek heeft gegéven; en dit geluid is alles, wat
de natuur aan hetzelve als een wapen tot deszelfs verdédiging
gegéven heeft. Verder zag ik een verfteend menfehen
hoofd névens de hersfenen, en eenen tand in het
linke kakebeen: dit hoofd is te Billerbeek, in het Westfaalfche,
ter diepte van agt voet in de aarde, gevonden.
Veelen willen egter niet geloven, dat het iets anders, dan
eene fpéling der natuur zij. Ook toonde men ons eenen
bos bergvlas, dat men in de mijnen bij Olpe, in het hertogdom
Westfalen, gevonden heeft. Het heeft zeer lange
draaden, en men kan er linnen van wéven. r-?• Bij
dezelfde gelégeuheid bezigtigden wij verfcheideii mecha-
T 3

S94 REIZE DOOR EUROPA
nieke werktuigen, welken door den heer LE FEVRE , die
de werktuigkunde uit zig zeiven geleerd heeft, vervaardigd
zijn. De keurvorst heeft aan dezen leerling der natuur
de kosten bedeed, van hem te laten reizen en nog
meer kundigheden te verwerven, zo dat hij nu een groot
werktuigkundige geworden is. Hij heeft, onder anderen,
een' metaalen brandfpiegei gemaakt, zo veel men weet,
den grootden, die voorhanden is: dezelve heeft 4 i voet
middenlijn», doch zijne werking drekt zig niet verder,
dan op eenen aftand van s voet, wanneer dezelve in ftaat
is, om ijzer ie doen fmelien: zijne terugkaatzing der
ftra:den is zo fcerk, dat men te Poppeldorf, hetwelk agt
minuüten van daar ligt,bij hetlicht van eene waschkaers
tégenover den b audfpiegel geplaatst, des nagrs eenen brief
heeft kunnen lézen. —- Het flot zelf, hetwelk zeer
Uitgeftrekt is, is door den overléden keurvorst KXEMENS
AUGUSTUS, broeder van den keizer KAREL den VII., gebouwd.
Deze heer beminde de pragt, en bad tévens het
vimogen, om alles pragtig interigten; want behalven
het keurvorf en dom bezat hij vijf bisdommen, en was
daarenboven grootmeester van de Duitfehe ridderorden.
Wij zaaen op het flot zijn afbeeldzel, daar hij in de
kommandeurzaal. en wel, fchoon hij aartsbisfehop was,
m t harnas, helm, dégen e. z. v. uitgefchilderd is, want,
als hij hef ampt van grootmeester verrigtte, was hij als
een krijgsman toegerust. Hij ftierf zeer fchielijk in het
jaar 1761, te Koblents, op zijne reis naar Trier, alwaar
hij den keurvorst een bezoek wilde géven.
I>n 24ften yan hooimaand maalden wij kennis met den
heer baron SIND, overden en eerden ftalmeefter van den

EN HET OOS T E N. 295
keurvorst. Deze man heeft zig door verfcheiden goede
fchriften, die hij over de rijkunst en de paardengenees-
kunde gefchréven beeft, bekend gemaakt. Hij is zeven­
tig jaaren oud, doch bevind zig nog zeer wél, en heeft
tot héden een voortreflijk geheugen. De koning GUSTAAF
de Hl. heeft bij g 1 éeenheid van het werk, dat hij het
laatst heeft laten drukken, en waarvan hij zijner majefteit
een exemplaar gelelx nken heeft, eenen eigenhaudigen en
zeer guns igen bref van den 2 lten
van lentemaand 1773
aan hem gefchréven! De titel van elit boek is: L'Att du
Manege, /ris dans fes vrais ptincipes, jhivi d'une nou­
velle methode pour /''embouchure d s chevaiix, et d'une
Conno;ffance abrégé des principnles maladhs &c. met kope­
ren plaaten, Weenen, 1780,8vo. De kenners prijzen
deze veihandeling, \au dewelke hij mij ook een exem­
plaar vereerde.
Hierop bezogten wij den he^r prefi ïent vrijheer VON
GYMMCH, bezitter van eene uitgelézen boekverzameling,
die uit omtrent 4000 boekdeelen, névens eenige hand­
fchriften, b.ftaat. Een van dezen voert den titel: Des
droirs d'Armts , par HONNOURE HOUVET, Prieur de Cho*
lons, DoEteur en Droit, met veele zonderlinge tékeningen
en afbeeldingen : hetzelve is omtrent het jaar f.16, ten
tijde van den koning KAR L den Vb, op pergament in
folio formaat gefchréven. Men vind hier hetzelfde werk
nog eens op pergament, hoewel in kwarto, zonder af-
beeldirgen, en niet zo wél gefchréven, in handfehrift,
onder den titel: l'Arbre de Batailles. Ik zag ook Mam-
tnotrectus, door SCHOIFFEU., te Ments, in 1470 gedrukt.
Ditboek,is zeer zeldzaam, en word door ERASMUS ia
T 4

»pó R E I Z E D O O R E U R O P A
zijne zamenfpraak de Synodo Grammatlcorum aangehaald ï
HAUTZHEIM maakt er insgelijks melding van onder deKeul-
fche handl'chriften, ( zie zijne Bibliotheca ecckjuz Metro-
politanaColonienps,Num. 206.p. 161;) men gelooft,dat
het door eeien Frasiciskaaner of Kapucijner monnik ge­
fchréven is; (pp) —— verder FELJCIS MALLF.OLI de nobi-
litate et rusticitate Diatogus, facetiis refertisfimus, ge­
drukt, in folio, zonder jaartal: de fchrijver heeft omtrent
het jaar 1444 geleefd (qq). Het boek is zeer zeldzaam;
als méde een handfehrift onpergament in eenen zeerzwaa-
ren folioband, welke de gefchiedenis der duistere of ver-
die t- tijden be at: zij begii t met SATURNUS, koning
Van Kreta, en e'nd'gt niet de belé^ering van ïroje; zij
is in het Fransch gefchréven.
Den 26 {Ma
van hooim tani dédtn wi' eene reis tot ver­
maak, om de lustloten Falkenlust eti il;ühl ofAugustus-
burg ("), wélke drie gruo e mijlen van Bonn liggen, re
bezlitinen. üe kardii aal MAZARIN heeft op dit Briihl den
tij 1 Zi lier verwijdering uit Frankrijk doorgebragt, toen
hij bij het hof in ongt-mde gevallen was: zijn af beeldzel
word ook nog op dit flot bewaard. Wij keerden denzelf­
den oag weêr mar Böi.n.
Den 28 RIEN
bezigtigden wij bij den heer generaal VON
KLEIST deszelfs kosu aar kabuiet van zeldzaame koperen
plaaterj. Hij bezit ook goede boeken, voornaamlijk in
(/>/>) Zie SAX Onom. P. II. p. 464,
(f?) SAX. Onom. P. II. p. 490.
(f) Augustiifburg is een lustflor, dat tot het fleedje Bruel of
Efuyli (njet Biübl) behoort. Aanm. V. d. Hoogd. Vertaler.

E N H E T O O S T E N , &f>7
zijn vak : namelijk eene vollédïge verzameling van alle
krijgsreglementen; onder dewelken het krijgsreglement van
den Czaar PETER , in de Ruslifche en Hoogduitfche taa­
ien, gedrukt te Dantzig, 1716, om deszelfs ongemeene
zeldzaamheid verdient aangemerkt te worden. Ik zig bij
hem ook het dagboek van dezen keizer in de Hoogduit­
fche taal.
Den 28 f[e
" van hooimaand namen wij de groote en fraaije
boekverzameling van den eerden ftaatsdienaar alhier, den
yrijheer VON BELDERBUSCH, in oogenfchijn, in dewelke
verfcheiden zeldzaame boeken voorkomen , als : C^ESARII
Heisterbacenfisgefchiedenis van het Keulfche land, in het
Latijn , 1 559 , in 8vo , 90a bladzijden : de fchrijver
noemt zig JACOBUS FISCHEUUS Harlemius; in de voorré­
de word gezegd, dat dit boek verfcheidenmaalen gedrokt
is, en dat de laatfte van de voorgaande drukken van het
jaar 1481 is, doch dat de exemplaaren daarvan zo zeld­
zaam zijn geworden, dat zij nergens dan inpervetustis
bibliothecis [in zeer oude boekerijen] gevonden worden,
C/ESARIUS was een Cistercienfer monnik; en op bladz.
765 word gezegd, dat hij dit boek in het jaar 1 222 ge­
fchréven heeft (>y) ; gefchiedenis der Wéderdopers
te Muntter in Westfalen, névens eene befchrijving van
de hoofdltad dezes lands uiteen Latijnsch handfehrift over­
gezet, met koperen plaaten, 1771, 4 0
., névens een af­
beeldzel van JAN BOKELSZ. [anders, JAN van Leiden},
koning der Wéderdopers te Munder in Westfalen; dit
boek is in 1568 door HERMAN VAN KEESENBROICK in de
Crr) Zie SAX. Onom. P. II. p. 293, 563. fq. en p. 623.
T 5

apS REIZE DOOR EUROPA
Latijnfche taal gefchréven, en naderhand, uit hoofde der
ménigvuldige familieanekdoten, welken daarin vervat zijn,
verboden O); Ecckfiastica histeria Westphalia vel
antiqua SaxanU; een zeer kostbaar Hoogduitsch handfehrift;
de naam van den fchrijver is RLEINSORG , het
gaat tot i6* i:
; Bibliotheca Gcrmanica ,/ive Notitia Scripforum
rerum Germanicarum etc, collecta a MICHAULE
HERTZio, Historiavum Profes/ore Publico, Erfurti, 1679:
[in folio] een vrij zeldzaam boek ; fozondêfheki viel
mijne aand.igt op een handfehrift in kwarto, met den titel
: Chroniken der Stadt Lübeck durch REIJUARUS KOCH.
Het bedaar uit drie deelen; in het derde- vind men verfcheiden
omdandige berigten van de aankomst en het verblijf
van GUSTAAF ERICHSON te Lubeck; ik beb mij van
een vollédig uittrekzel uit deze afdéiing voorzien. Deze
kronijk is in plat Hoogduitsch opgelteld, en gaat tot het
jaar 1549; de volgende jaaren tot 1561 zijn er naderhand
door eene laater hand bijgevoegd. Het derf jaar van den
koning GUSTAAF is op 15Ó0. aangetékend; als méde dat
de eerde Lutherfche bisfehup te Lubeck, EBERHARDUS
AB HOLLE, Nobilis Brunsvicenfis, den domheeren veroorloofd
heeft, zig in den egt te begéven: hij was de vier
en dertigde bisfchop te Lubeck.
Den grA»n Van hooimaand bezogten wij de beide broeders,
de heeren ALTSTXDTEN, bezitters van een fraai kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden en van eene goede
boekerij. Onder de boeken zijn veele merkwaardige en
(JS) Zie GERDEJ. Scrin. Antiq. Tom. II. b. I. p. 377. fqq.,
P. II. p. 559. fqq., en Floril. Hér. rar.p. 214.

EN HET OOSTEN. £ 59
zelden voorkomende uit de eerfte tijden der boekdrukkunst.
Ik zal flegts de twee volgende noemen : Rofa urfina , jive
Sol ex admirando etc. a CIISISTOPHORO SCHEINER, Ger-
mano- Saevo, e SocletatejESü etc, Bvacciano, 162Ó —
1630, fol.: SCHEINER is de. eerfte, die vlakken in de zon
ontdekt heeft; en Dlalogus SALOMONIS et MAKCOLFI
etc. zonder plaats en jaartal, met Gothifche letters: AN-
DRF.AS GARTNER heeft het onder eenen anderen titel, te
Frankfurt 1578 , uitgegeven, en zegt, dat bij de eerfte is,
die dit werk in het licht gegéven heeft: doch deze uitgaaf
is, zegt men, volle honderd jaaren ouder.
Den 2 DE
» van oogstmaand namen wij te Bonn affcheid,
daar wij,inzonderheid ten huize van den beminnenswaar-
digen marquis TROTTI ZO veele betuig'ngen van vriend-
fchap en beleefdheid, die wij fteeds in daid^aare gedag-
tenis zullen houden, genoten hadden, en zetten onze
reis voord naar Keulen.
Verblijf te Keulen.
Jj^V EULEN ligt vijf mijlen van Bonn. Deze ftad is zeer
groot, doch flegt geplaveid: zij heefc den vorm van ee­
nen halven kring of eene halve maan , waar van de Rhijn
den boog uitmaakt.
Wij zogten ten eerden den heer baron VONHÜPSCH op,
die aanzienlijke verzamelingen tot de iaatuurgefchiedenis
behorende, oudheden, gedenkpenningen, handfchriften
en andere merkwaardigheden bezit. Wij vonden hem niet

$oo REIZE DOOR EUROPA
te huis: doch in zijne plaats toonde zijne dienstmaagd
ons het kabinet: zij vertïond zig zo wél op deze geleerde
zaaken , dat ik er over verwonderd was, en mij herinnerde
, wat den baron HOLBERG te Parijs op eene dergelijke
wijze gebeurd is.
Hierop bezogten wij den heer ALFTER , vikaris bij het
Andreasftigt, een'man, die in de Keuliche gefchiedenis
Keer ervaren is, en vericheiden, daartoe betreklijke, wer­
ken gefchréven heeft, die nog niet gedrukt zijn. Hij
toonde ons de ganfche verzameling van fchriften, die in
de zaak van den keurvorst HERMAN, die tévens graaf van
Wied was, gedrukt zijn. Zij maken een groot deel in
folio uit, en zijn, ten minften bij elkander, in gansch
Duitschland niet te vinden. De tegenwoordige keurvorst
heeft, niettégenftaande alle naarvraag, niet meer dan dit
eenig exemplaar kunnen magtig worden, hetwelk uit ver-
fcheiden Latijnfche en Hoogduitfche, deels voor, deels
tégen den keurvorst HERMAN te Keulen uitgekomen enke­
le'bladen en kleine fchriften beftaat. Deze keurvorst wil­
de te Keulen den proteftantfchen godsdienst invoeren, en
werd om die réden door den paus PAULUS den III., in
Jiet jaar 1546, afgezet en in den ban gedaan. Hij over­
leed in 1552, en is te Néderbieber begraven,
Den yten van oogstmaand bezigtigden wij de Pieters­
kerk, welke niet verre van de nieuwe markt ftaat, eene
der fchoonfte en grootIte marktplaten in gansch Euro­
pa. Men ziet in deze kerk een meesterftïik van RITBENS,
welk de kruisfiging van PETRUS, niet gelijk de gewoone
kruisfiging, maar omgekeerd, namelijk met het hoofd'om
laag, en de voeten om hoog, verbeeld; het lichaam heeft

E N H E T O O S T E N ; 30*
eene buiging, die zo natuurlijk is, dat geen ander fchilder
dezelve kan namaken. Met één woord, het ganfche
ftuk is met zulk eene kragt van uitdrukking en zo meesterlijk
gemaakt, dat men twijfelt of KUBENS penfeel er
ooit een volmaakter geléverd heeft. Hij heeft dit ftuk te
Antwerpen, in het jaar 1642, gefchilderd, en men zegt,
dat hij er anderhalfjaar over gewerkt heeft. RUBENS was
uit Keulen geboortig, en is, zo als men verhaalt, in deze
kerk gedoopt. Hij heeft dikwijls te Keulen gewerkt.
Men vindhierook fchoone ftukken van CORNELIUS SCHUT
en JOHANNES FAYT, leerlingen van RUBENS*
Den 5 rfeu
van oogstmaand bezigtigden wij het kweekfchool
en kollégie, névens de boekerij., der gewézen Jefuiten.
Miine oplettendheid viel op eenen Hebreeuwfchen
bijbel in handfehrift, die uit drie zwaare foliodeelen beftaat
, en op pergament gefchréven is : elke bladzijde is in
drie kolommen verdeeld. Deze codex is zuiver, en wel
met vokaalen en toontékens gefchréven. Op het einde
Van het eerfte deel ftaat het jaartal, namelijk het jaar der
fchepping 5046, of na de geboorte van CHRISTUS 1286.
In deze boekverzameling viel mij ook een boek in de
hand, dat zeer zeldzaam is: Reponfe au livre intitüUt
Extraitsdes Asjertions dangereufes &pernicieufes entout
genre, que les foi - difans Jefuites ont dans tous les tempt
perfevèramment foutenues & enfetgnées dans leurs livres
, avec Papprobation de leurs Supérieurs & Gènèraux
&c. Uinfidelité du Redacteur prouvée par les falftfications
en toutgenre contenues dans les Extraits; a Paris 1762, 4 0
.
drie deelen. Dit werk is der Franfchè geestlijkheid opgedragen:
men vind deze opdragt in het exemplaar van het

3oa REIZE DOOR EUROPA
eerfte deel, dat ik bier gezien heb, hetwelk ook met het
jaartal 1763 getékend is, doch de plaats,waar het gedrukt
is, vind men er niet in , de fchrijver heeft naderhand uit
all' de overige exemplaaren de opdragt weggenomen. De
fchrijver is namelijk vader SAOVAGE , een Fraufche Jefuit
te Trier, alwaar het boek ook gedrukt is: twee andere
jefuiten hebben hem in het opftellen van hetzelve behulp,
zaam geweest.
Den 6

EN HET OOSTEN. 303
Brifich, omftreeks Andernach, geweest is ; dat het KON-
STANTIJN DE GROOTE is geweest, op wiens bével hier
eene brug gebouwd werd, die van de ftad tot naar
Duyts ging; dat de Rhijn zig toen hier verdeeld en een
eiland gevormd had. Hierop lieten wij ons den
fchat der kerk, die zeer kostbaar is , névens verfcheiden
heilige overblijfzels, als de muts van den heiligen MAR­
KUS, den gordel van ELIZAEETH e. z. v. tonen. Men laat
hier ook overblijfzels der heilige PLECTRUDA zien, die het
Kollégie bij deze kerk geftigt heeft, en in de laatfte be­
graven ligt. . Het kostbaarfte egter van alles, wat
ik hier zag, is een Latijnfche codex der vier Euangelis-
ten, in groot kwarto, die uit de agtfte eeuw fchijnt
te zijn.
Den 7* n
van oogstmaand bezogten wij den heer abt HAR-
DY,een' meester in de kunst van beelden in wasch te ma­
ken. Hij heeft den koning vanPruisfen gebeeld en zeer fraai
getroffen. Daarenboven is hij een bekwaam landfchap-
fchilder; maakt ook hémel- en aard-globen, névens mi-
kroskopen, welke foort de gewoonen in deugdzaamheid
overtreffen.
Denzelfden dag waren wij in het klooster, het welk de
Minoriten of Franciskaaner monniken bezitten, en bezig­
tigden de daarzijude, meest uit oude boeken bef.aande,
boekerij. Onder anderen zijn hier alle de werken van
DOWNS of SCOTUS in 14 of 15 deelen: het eerde deel ,
in 1481 bij KOBERGEÜ , te Nurenberg, in folio, met Gothi-
fche letters gedrukt, is raar; DOWNS word damïn met den
naam Theologe-rum Monarcha vereerd. In de kloosterkerk
ziet men voor in het koor het graf, waaiïu het gebeente

jö* RÉIZE DÖOR ËÜRÖPA
v^n dezen beroemden Doclor fubtilis rust. Het ga'nfche
graf is met koper gedekt; en men ziet er zijri beeld, ne­
vens verfcheiden anderen, wélken de geleerdfte en bé-
fcendfte mannen Van deze orden, OCCAM*, LIJIU, ver­
fcheiden kardinaalen en pauzen,' e. z. v. verbeelden, uit­
gehouwen. fiÖHvNs of DUNS iS in het jaar 1308 geftorven j
gelijk men uit het opfch'rift met Gothifche letters ziet.
Den van oogstmaand zagen wij bij de Dominikaa>
hen de grafftédévan eenen in zijne foort niet minder merk-
waardigen man, namelijk ALBrfcTus MAGNUS, of, béter,
de kas, waarin zijn gebeente rust. Zij word in de fa-
kristij getoond. Deze ALBERTUS is niet tot een heilig
verklaard, maar alleenlijk zalig gefproken; dat is, vol­
gens de pauslijke rangfchikking , hij is beatus et venera-
biiis, zó dat men zig met het gebed tot hem ka'u wenden,
en zijn feest viert; maat hij is geen heilig. Bij dei
zelfde gelégenbeid bezagen wij twee handfchriften op zeef
fijne zijden ftoffe of het fijnfte peïgament, Qpa ganska
fint JJdsntiig ellèt velin) zoo men zegt, door ALniïRïui
MAGNUS gefchréven : het eene is in kwarto, mét den ti-
ie!: de animalibus; het andere in folio. Zij zijn juist de
gemaklijkften niet om te lézen. Het is nógthans onze­
ker , of zij van de eigen hand van ALBERTUS zi jn, fchoon het
klaar is, dat één perfoon beidén gefchréven heeft: mis-
fchien heelt zijn fecretarisf de pen gevoerd. ALEERTUS
MAGNUS was bisfchop te Regensbürg , léide tégen het
éindé zijn lévens den bisfchopsftaf néder, en begaf zfg
hier in het klootter van zijne ordénbroéders dé Domini-
fcaanen tot rust, daar hij ook ftierf. Deze zo merkwaar­
dige en den üjd, waarin hij leefde, overtreffende maft
heeft

È N HET OOSTEN; s°5
heeft noch de eer van een graffchrift noch van een praalgraf
mogen genieten. Op de vraag, waarom zulks niet
gefchied is , werd mij geantwoord: door de openbaart
godsdienstige verering, die hem nog héden ten dage wé~
dervaart , word zijne gedagtenis genoeg bewaard. Mert
wees mij voor in het koor, onder het altaar, de plaats, waar
hij begraven is. Men bewaart en vertoont van hem ook
twee overblijfzels, hoewel van verfchiliende hoedanigheid,
namelijk zijn misgewaad, dat men in de aarde gevonden
heeft, daar het vierhonderd jaar in gelegen heeft,
zo men zegt, zonder te vergaan, of in het minst befchadigdtezijn;
en eene bokaal van krijftal, of zeer helder
én wit glas: insgelijks eene waardige nalatenfchap van
den heiligen man ;deze békerword inde fakristij bewaard,
is rond van gedaante, en met ftreepen; dezelve was bij
Ongeluk aan ftukken gevallen, doch naderhand heeft meri
denzelven weêr zamertgevoegd;
Wij werden bij den heer burgemeester MULHEIM , dié
een der fchoonfte huizen in Keulen heeft, zeer vriendelijk
ontvangen, en zagen de af beeldzeis zijner voorouders,
onder dewelken vier burgemeesters geweest zijn. Uit
deze portraiten ziet men tévens, hoebij elk nieuw geflagt
de gebruiken ten aanzien der kléderdragt veranderd zijn.-
De burgemeesterdragt is eert roode mantel j met zwarte
opdagen en naar het Spaartsch patroon. De beide regérende
burgemeesters hebben altijd, als zij uitgaan , eenen
bevélhebbersftaf bij zig, welken een jongeling hun nadraagt;
en zij verbinden zig bij eede, gedurende het
ganfche jaar, dat zij ciit ampt bekléden, dezen (taf niet
overtegéven. Dezelve is van hout, en omtrent ander-
V. DEEL V

3o5 REIZE DOOR EUROPA
halve Zweedfcbe elle lang: aan het eeiv e :
nd is het wapen
des burgemeesti r> , die hem voert, en aan het andere
dat van zijnen aniptgenoot gefnéden. Elke bursen'eester
bewaart in zijn huis niet a'leen de (laven van e kjaar^
dat hij burgemeester geweest is, marr ook alle die van
zijne voorvale's in de familie, die deze waardigheid bezéten
hebben: uit dien hoofde vind n en :n de oude ge-
Aagten een tamelijk groot getal van zulke ftaven. De
keurvorst en de Had zijn met elkander in verfchil over de
opper(*e raagt. De ovcrléden keurvorst heeft geen burgemeester
met den Haf willen ontvangen; dienvolgens is
ook geen van hun bij hem gegaan, om de opwagting bij
hem te maken , maar men heeft éénen van de andere burgemeesters,
die niet aan de regéring was, mitsdien het
volk niet verbeeldde,daartoe afgevaardigd: want het getal
der burgemeesters is altijd zes, van dewelken jaarlijks
twee eikanderen in de opperregéring aflosfen (tt).
Als de keurvorst in Keulen komt, mag hij flegts een
klein gedeelte zijner lijfwagt bij zig hebben, hetwelk dan
nog maar drie dagen bij hem mag blijven: als de keurvorst
zig hier lanaer dan drie dageri ophoud, moet hij het zig
laten gevallen, zonder wagt te zijn.
Verder bezigtigden wij het ftadstuighuis, dat den naam
van koornhuis voert, wijl het tévens tot een koornmagazijn
dient. De geweeren en toerustingen, die men hier
heeft, zijn zeer zwaar en ongemaklijk: inzonderheid een
(ft) Ow die (laven der Keulenfche Rurgemeeflers, zie mea
Lir«. Eled. L. i. C. 33. p. n. 731. en Onoüifert. IX. C. 3»
§• 13. P- 4Ï> 2
-

EN HET OOSTEN. g?»
jagtroer, het welk den veldheer JEAN DE WERTH uit Gd«'
lik toebehoord heeft, en uit welks grootte men kan rdhé-
men, dat deze krijgsman van eene meer dan gewoone lengte
is geweest. Zo zag ik hier ook een harnas van derf
Zweedfchen generaal BAUDISZ, die het zélve ih den der»
tigjaarigen oorlog gebruikt heeft: op de borst ziet men'
het téken ;van eenen kogel, die daar eene del gemaakt
heeft. Hierop bezigtigden wij verfcheiden oudheden
ën Latijnfche opfchriften, welke laatften ik affchreef.
Bij den heer ALFTER kwam ons een zeer zeldzaam boel?
voor: de Macedonifche held in zijne waare gedaante,
èen dichtftuk, het welk door FREDERIK vrijheer VAN DER
TiiENCE,keizerlijk-koning!ijken opperwagtWeester, in zij­
ne tienjaarige gevangnis te Maagdenburg, in 1760, ge­
maakt, én hèm met zijne overige handfchriften ontnomen
is: door eenen vriend der waarheid en fraaije wétenfchap­
pen toevallig afgefchréven én dus in zijne waare gedaante
gedrukt te Koppenhage 1771. Dit dichtftuk ïs 64 bladi
Zijden in klein octavo groot. Men verzékert, dat de heer
TRENCK het zelf te Munchen heeft laten drukken, fchoon
in de voorréde gezegd word , dat de uitgaaf van hetzelve
door eeneri Zweed bezorgd is, die zijne gevangnis tè
Maagdenburg in'het jaar 1769 wilde bezien, en veele merk­
waardige berigten met betrekking tot dit gedicht bekwam'-'
Men voegt er bij, dat het handfehrift met bloed van den
heer TRENCK gefchréven was, én door den generaal eri
kommandant VAN BORCH in handen van den majoor GES­
DELER raakte, na' wier beider doodde gemelde Zweed'
het gewaagd had, het handfehrift zonder de minfte ver­
andering volledig en getrouw uittegéven. Hij beweert",
V a

So5 R E I Z E D O O R E U R O P A
dat hij den heer TRENCK naderhand te Spaa in perfoon
heeft léren kennen. Zijne voorréde is ondertékend: Kop-
penhage 1771 in Januarij, en zijnen naam heeft hij met de
vooiletters P. L. G. M. gemerkr. Hierop volgt de voor­
réde van den heer TRENCK, die hij in de gevangnis te
Maagdenburg 1700 gefchréven heeft. Het dichtftuk zelf
beftaat in eene vergelijking tusfchen CARTOUCHE enALEX-
ANDER DEN GROOTEN, die egter te verre getrokken is.
Den 9

EN HET OOSTEN. 309
of vorst zijn. Wat de doktoren betreft, de geleerd'ieid
zou met regt bet rigtfnoer bij hunne aanneming mo.ten
zijn: maar de kabaal werkt gemeenlijk het meeat daarin ,
gelijk meu uit thans plaats hebbende voorbeelden geuvik-
hjk zou kunnen bewijzen. De heer VIN HILLESHÊIM is
een zeer geleerd man, en tévens hoogleeraar der regtsge-
leerdheid: men vind in zijne boekerij eene ménigte zeld­
zaame boeken, inzonderheid in het regtsgeleerd va'c, ge­
lijk ook verfcheiden merkwaardige handfchriften; men kan
in deze boekerij zien, dat VOGT alle Zeldzaams boeken
over de regtsgdeerdheid niet gekend heeft.
In de boekerij derBrigittijner monniken zag ik een zeld­
zaam boek, na :n el ij kMonastkum Anglicaiwm, drie fo-
liodeelen, d)ch van verfchiliende ukgaaven: het eerde
behnort tot de tweede uitgaaf, en is te Londen 1682;
het tweede insgelijks aldaar 1661, en het derde in Savoye
1673, g; drukt. Even zo veelerlei zijn ook de fchrijvers.
Dit boek is ongemeen zeldzaam. In het jaar 1717 heeft
het over de honderd dukaaten gekost; en men heeft voor
in h.-tzelve aan^etéken.1, dat de Jefuiten alhier honderd
piftoolen, of 750 gulden, voor dit exemplaar geboden
hebben. De réden van de zeldïaam'ieid van dit werk is,
om dat het parlement van Engelland hetzelve heeft doen
verbieden en verbranden, om dat het zo veele berigten
met betrekking tot de regten tn goederen der monniken
in Engelland bevat.
Den io

STÊ> R E I Z E D O O R E U R O P A
de wijze van ingelegd werk gefchikt, hoewel niet zo pragtig,
als men het te Pavia vertoont.
Denzelfden dag bezogten wij het Karthuizer klooster
en de boekerij van hetzelve. Hier word een zeer kostbaar
porfpronglijk ftuk bewaard. namelijk Decreta Sacri Concilii
Bafüeepfts, op pergament. Verder vind men hier
eenen rijken voorraad van handfchriften, die tot de godgeleerdheid
en kerklijke gefchiedenis behoren. JAKOB JUN-
TERBUCK,een Karthuizer monnik, is een naerftig affchrijver
geweest: hier zijn veele deelen in handfehrift van zijjie
pen voorhanden, onder anderen heeft hij de gouden
bulle van KAREL den IV., van het jaar 1356, afgefchréven ;
all' zijne handfchriften fchijnen uit de veertiende eeuw te
zijn.
Wij zetten onze geleerde kloosterbezoeken verder voord.
Wij begaven ons namelijk ook naar de Benediktijnen, in
wier boekverzameling veele boeken uit de eerfte tijden der
drukkerij voorkomen. Onder anderen zagen wij CONRA-
Dus PELLICANUS de modo legendi et intelligendi Hebrtea
Bafüece, M. D. III. in 4 0
. Dit is een zeldzaam boek,
en ééne van de oudfte gedrukte Hebreeuwfche fpraakkonften;
het Hebreeuwsch daarin fchijnt met liegt bewerkte,
houten letters gedrukt te zijn; op het einde is er een Hebreeuwsch
- Latijnsch- Grieksch woordenboek bijgevoegd.
Men vind hier ook eenige handfchriften des bijbels en van
de kerkvaders , e. z. v.; als méde Historia JOSEPHI trans-
Jata de Arabico in Latinum per Fratrem ALPHONSUM
BONI HOMINIS Hispanum de Ordine Predicatorum , Anno
1337; een handfehrift in 410. De monniken van die

E N H ET OOSTEN. 3n
tij ien beduieerden het Arabisch vlijtiger, dan thans ge-
fch ed.
Ni dat wij door gunstig toedoen van d*n heer graave
VON OETTINGEN van het d jmkapittel verlof bekom:n had­
den , begaven wij ons in gezelfchap van verfcheiden
grootdotnheeren naar de boekerij van heg kapittel, die
in de domkerk daat (*). Wij hie'den ons het eerst bézig
met de registratuur, ViiixUniones Patr'nz ColonienjTs Cis-
et Trans - R.henanj2 , m het oorfpronglijke, met aanhan­
gende zége's van den keurvorst, he: domkapittel, den
adel en de déden, welke vier klasfen alhier de dendea
uitmaken, bewaard worden. Verder vind men hier on-
derfcheiden anlere (tukken: name'ijk all' de getuigenis*
fen, blijken en bewijzen, waardoor de domheeren hun­
ner adel aantonen, die hun regt tot het kapittel geeft •
Van daar gingen wij op de boekerij zelve, welke enkel
uit handfchriften, 208 in getal, beitaat. De lijst, wel­
ke de jefuit vader HARTZHEIM daarvan uitgegiven heeft,
is niets anders, dan eene fchraale en daarën">oven (legt
gemaakte lijst. Schier all' deze handfchriften zijn door
KAREI, DEN GROOTEN aan de domkerk vermaakt, dien­
volgens van groote waarde. Zonder van anderen te fpré-
(*) GRSVIUS was voor dïzenniet in (laat, OTI de handfebrif-
ten, die men hier heeft, te zien ta krijgt: doeh Aut weige­
ring vaa toegang tot dezelven had onaangenaam; gevolgen voor
het domkapittel, waarover men eenen zijner brievei, die in de
Sylloge Ephtola-' um Vi?orum ilhstrinm, cotteStarum « PEIRO
BURMANNO , in 4W, geplaatst is, kan nazien [ Tom IV, p. 15.]
Aanm, v, d. Schrijver,

31* REIZE7D00R E U R O P A
ken, vind men hier: Codex Cananum primitivte ecclelta
ex verfione DIONYSII EXIGUI, in folio, met de ingevoegde
aanmerking: Ex Bibliotheca CAROLI Magni venit ad Ecclejtam
Metropolitanam Colanienfem ; de aartsbisfchop
IIILDEBALD, die in 819 overléden is , heeft er zijnen
naam in gefchréven: doch de Codex zelf is nog ouder,
en met gebroken fchrift gefchréven,- op het einde is er
pene lijst van de naamen en regéringsjaaren der paufen
bijgevoegd, welke met den apostel PETRUS begint en tot.
op AGAPETUS voordgaat, wiens lévensjaar 533 er bij geplaatst
is, welk jaartal dus ook denkhjk den ouderdom
van dit handfehrift aantoont; eene andere hand heelt er
de naastvolgende zéven paafen, van dewelken GREGO­
RIUS DE GROOTE de laatfte is, bijgevoegd: deze lijst is
nooit in druk verfchénen. Een tweede handfehrift, dat.
hier gevonden word, bevat dezelfde kanons; de affebrijver
heeft zig aan het flot van hetzelve getékend: SIGEBERsvs'fcripfit.
Het is merkwaardig, dat op elke bladzijde
tweederlei fchrift, het Roomsch en Merovingsch,
voorkomt: de laatfte régels van elke zijde zijn met Merovingfche
letters gefchréven, en de goede SIGEEERTUS.
heeft waarfchijnlijk willen tonen, dat. hij een bekwaam
en fraai fchrijver en in beide foorten van fchrift geoefend
was. Verder heeft men hier een handfehrift in kwarto
van CENSORINUS de die natali, met voor- of hoofdletters
gefchréven; de titel luid: Incipit ConfultiArsRhetsrica;
deze Codex is ten minften uit de zévende eeuw, en men
zou er gewigtige varianten uit kunnen verzamelen: de
heer VON HILLESHEIM heeft het met de gedrukte uitgaayen
yerge]éken, maar zijue daaromtrent gemaakte aanmer-

E N H E T O O S T E N . 513
kingeu zijn weggeraakt. Ik zag ook eenen grooten fraai
gefchréven bijbel, een handfehrift in folio: de plaats van
de drie getuigen in den hémel, waarover zo veel getwist
is | ftaat er niet in : men kan dus uit dezen Codex bewijzen
, dat men dezelve ten tijde van KAREL DEN GROOTEN
in den bijbel nog niet gelézen heeft. Onder dezen fchatbaaren
voorraad van handfchriften is veel, dat verdient
onderzogt en te voorfchijn gehaald te worden: de tijd liet
mij egter niet toe, dit werk te ondernémen. Men moet
hopen, dat de heer VON HILLESHEIM met den tijd eene
vollédigc en nuttige lijst van dezen fchat aan de waereld
zal médedélen: hij heeft hier een ruim veld, waarop hij
zijne geleerdheid en bekwaamheid kan aan den dag leggen.
Onder de verfcheiden .merkwaardigheden in deze ftad
noem ik alleenlijk het zogenoemd Hongaarsch huis, alwaar
de geenen, die uit Hongarije herwaard komen , om
den heiligen drie koningen, wier graf men in de domkerk
toont, hunne godsdienftige verering te betonen, hunne
herberg némen: men heeft hier ook onderfcheiden opfchriften
uit de tijden der Romeinen, weiken ik afgefchréven
heb. Buiten de poort ziet men ook den zogenoemden
eikellteen, een' Roomsch' gedenktéken, ten
aanzien van welks benaming de gevoelens vtrfchilien:
(men vergelijke den Rheinifchen Antiqitariuu')
Wij ontmoetten hier gevallig op de ftraat eenen Italiaan
uit Napels, die advokaat en een leerling van den grooten
MAZOCHI geweest is. Toen ik hem in mijn ftamboek
den naam van dezen man wees, kuste hij dien: hij wist
niet, dat hij overléden was; en toen ik het hem zeide,
fchoteu hem de traanen in de oogen.
V 5

314 REIZE DOOR EUROPA
Den ia*» van oogstmaand zagen wij bij den heer MRR-
LE eene volledige verzameling van all' de Keulfche munten.
De oudlte, die men hier vind, i s van PEREGRI-
NUS, tweeden aaitsbisfchop en keurvorst (*)'van Keu­
len , die in het jaar 999 verkozen,en in 1021 overléden b.
Den i4«>en bezagen wij bij de Benediktijnen de boekerij
van den heiligen PANTALEON , waarin verfcheiden
merkwaardige handfchriften voorkomen. Hierop namen
wij hunne kerk in oogenfchijn, in dewelke de keizerin
THEOPHANiAjgemaalinvanoTTo den 11., onder een praalgraf
van nagemaakt marmer, doch zonder grafTchrift,
rust. Deze keizerin heeft het lichaam van den heiligen
ALBINUS, dat tot op dezen dag nog zeer wél bewaard gebléven
is, htrwaard doen brengen. ALBINUS werd in de
derde eeuw in Engelland onthoofd , en was protomartyr
Anglice [eerfte martelaar in Engelland]; zijne beenen en
voeten liggen ook in Engelland begraven.
Men zeide ons, dat de fekretaris van den Korfifcheu
koning THEODORUS, bekend onder den naam van doktor
PRANGHE, in deze Had woonde; en de nieuwsgierigheid
dreef ons, om dezen man te bezoeken. Wij déden dit
den iöden van oogstmaand. Hij deelde ons verfcheiden
berigten méde, die zijne Korüfche majefteit den koning
THEODORUS betreffen. Deze heer werd namelijk in het
jaar 1737 tot koning gekroond, regeerde anderhalf jaar,
en werd genoodzaakt, met een Engeksch fchip naar Li-
(*) Dit zal denklijk moeten wézen: PERF.CRINUS, aartsbis-
fchop, en, gelijk men gemeenlijk fielt,tweede keutvorste.z. v.
Aar.m. »•. d. ff. Vertaler.

E N H E T O O S T E N . 315
yorno te vlugten. De heer PRANGHE had te voren als
een Engelschman het eiland doorgereisd. Hij toonde
ons eene landkaart van hetzelve, die onder de regéring
van THEODORUS gemaakt was, van dewelke gezegd word:
Jevée par monfieur le Capitaln VOGT , donnée au jour par
RENCER & OTTENS, Geographes d Amfterdam. Onder
op de kaart is aangetékend, hoe veele foldaaten het ganfche
eiland op de been kan brengen, namelijk in het geheel
22390 man, die binnen driemaal vier en twintig uuren
bij elkander gebragt kunnen worden. De vrijheer
NEUHOF, zeide hij, was zulk een beminnenswaardig en
met zo veele kundigheden begaafd heer geweest, dat hij
zijns gelijken niet gekend had : hij had de kunst verdaan ,
om zig van zijnen vijand te doen beminnen; de vrijheer
GÖRTZ had hem in Zweeden gebruikt, met wien hij te
Parijs kennis had gemaakt; hij was te Londen in de gevangnis,
waarïn hij over fchulden gezet was, in het
jaar 1757, omtrent zéventigjaaren oud zijnde,overléden.

JÏ6 REIZE DOOR EUROPA
REIS VAN KEULEN NAAR
N IE UIV M E GE N.
^J)p denzelfden dag, namelijk den ï%U* van oogstmaand
,verlieten wij Keulen, en kwamen tégen den avond
te Dus'eldorp, daar Wij den volgenden dag de daarzijnde
beroemde gallerij fchilderijën bez ;
gtigden, welke de Fianfche
fchrlder de heer ÜRËLLIOT ons toonde. In dezelve
vind rren in alles 358 fluks originetle fchiUerijën, in vijf
onderfcheiden zaaien: in de vijfde, welke de grootfle is,
zijn die van RUBENS. Men ziet hier flukken, die onwaardeerbaar
zijn. De keurvorst JOHANNFS WILHELM heeft
deze verzameling gemaakt: doch deze heer was meer een
liefhebber, dan een kenner; en zijne gemaalin MARIA AN-
NA LOutsA MEDICES deed hem fmaak in fraaije fchildeiijën
krijgen. Dus heeft het Medicesch hu ;
s niet alleen in Italië,
maar ook aan den Rhijn, gelijk hier te Dusfeldorp,
en te Bensberg, een Ittstflot twee mijlen van Keulen , de
konden ingevoerd en het'gevoel van het fchoone gegrond:
ja men kan dit zelfs van Parijs zéggen j want bet was MA­
RIA VAN MEDICES, die het paleis van Luxemburg névens
de gallerij van hetzelve liet aanleggen, en eene boekerij
van handfchriften oprigten, die uit Florence gekomen wa.
ren. Een geloofwaardig man verhaalde ons héden ,
dat de verzameling van cameën en andere gefnéden fteenen
van de koningin CHRISTINA thans te Brusfel gevonden
word; dat de prins KAREL van Lotharingen, gouverneur
der [Oostenrijkfche] Néderfcmden, dezelve te Rome gekogt,

E N H E T O O S T E N . 31?
en er 100,000 Brabaritfche galden voor betaald had: tevoren
had dezelve aan het Odescalchisch huis behoord: en dat
deze verzameling uit eene groote geheel gevulde kas be-
fta.it. Wij bezagen ook onderfcheiden llandbeeldea
van den Italiaan GRIPELLI, als den keurvorst JOHANNES
WILHELM, met den mantel en de ordendragt, te voet: dit
ftuk is van inaimer en ftaat op de voorplaats van het Hot.
Dezelfde kunstenaar heeft ook een borstftuk gemaakt,het­
welk eenen kapucijner monnik, MARKUS genoemd, ver­
beeld, die eene reis naar Indien gedaan heeft; een regt
meesterftuk. De heer GRJPELL[ was te voren metzelaar
geweest, en heeft zig zeiven op het dak van het ftadhuis
in een klein ftandbeel 1 van wit marmer als een' metzelaars
knegt, met eenen korf in de hand, verbeeld. Den
igien namen wij de akadémie der fchilder- en beeldhouw­
kunde alhier, welke voor omtrent zéven jaaren opgerigt
is, in oogenfchijn. De befchermer van dezelve is de heer
KRAHE , een zeer bekwaam fchilder en een vriendelijk mail.
die ons duizend beleefdheden bewees. Hij verftaat de
kunst, om fchilderijen zo wél fchoon te maken, dat zij
er volkomen als nieuw uitzien ; en daarenboven een nog
grooter geheim, namelijk om eene fchilderij van oud en
bedorven doek op nieuw doek zó ovenebrengen, dat men
zou ménen, dat het eerst uit het penfeel des kunstenaars
gekomen is. De h-er BRÜr.noT bezit deze bekwaamheid
insgelijks. Het getal der Lutheraanen in deze ftad
beloopt op 1,500 zielen: zij hébben bier, éven als de Her­
vormden, eene kerk. De bezetting beftaat uit vier
regimenten; en de foldaaten zijn van onderfcheiden gods­
diensten. —— Wij maakten hier kennis met den Hoog?

318 RJEZE DOOR EUROPA
duitfchen dichter en fraai jen geest, den heer TAKOBI, kanunnik
te Halberftad: hij is weleer hoogleeraar te Halle
geweest, en heeft te Göttingen geftudeerd; hij is een zeer
aangenaam man.
Den io>n v a n oogstmaand verlieten wij Dusfeldorp.
Wij réden door de ftad Keizerswaard, welke nabij dezen
oord ligt. Dezelve beeft eertijds aan den keurvorst van
Keulen toebehoord, doch is voor drie jaaren , door toedoen
des konings vanPruisfen, weêr aan den keurvorst
van de Palts ingeruimd. Wij hielden ons hier niet op,
maar zetten onze reis naar Duisburg voord. In het woud,
dat in de nabijheid deaer flad is, en daar wij doorreisden|
vind men, zo men ons zeide, eene ménigte wilde paerden,
die zig des winters van dorre bladen, boombasten'
è. z. v. voeden, doch als de koude fcherp is, in zo verre'
verzorgd worden , dat men hun voeder brengt.
Te Duisburg bezigtigden wij de univeriiteitsboekerij,'
die niet groot is. Ik dóorfnufTelde in haast eenige handfchriften.
Een derzelven, dat in de vijftiende eeuw gefchréven
is, bevat JUSTWUS epitomator TBOCI; in dénzelfden
band vind men ook FLORUS. Een tweede bedaat
uit een fiuk van LACTANTIUS. —- De boekbewaarder,
de heer hoogleeraar MELCHIOR, zeide mij, dat de AStet
Dgisburgenfia reeds voor lang zijn opgehouden: zij werden
door twee hoogleeraars op de univeffiteit alhier gefchréven.
Hij verhaalde ook, dat de koning van Pruisferi
reeds in het jaar 1750 de hierzijnde ftïidenten had verbo'.
den, den dégen te dragen;"en in i76"Shad bevolen, hem
alle jaaren eene lijst toetezenden van de ftudenten , die
zig door loflijke of door onbehoorlijke gedragingen onder-

EN HET OOSTEN. 3i 9
fcheiden. . Men begint hier reeds tamelijk algemeen
bedorven Hoogduitsch, dat zeer na aan het Hollandsen
komt, te fpréken. Ik heb ook reeds in de drcek vanKob-
lents, inzonderheid op het platteland, opgemerkt, dat
veele Hoogduitfche woorden daar opzijn HoUand-ch wor­
den uirgefproken, wijl men bij voorbeeld wat in plaats
van was, groot in plaats van grosz zegt e. z. v.
Van hier gingen wij verier over de Lippe naar Wezel*
Deze dad, welke dertien mijlen, of uuren, van Dusfel­
dorp ligt, is tamelijk groot tn wél verfterkt. De k >ning
van Pruisfen houd hier eene bezetting van vier regünen.
ten.
Den volgenden dag réden wij naar Xanten, eene klei­
ne dad drie mijlen van Wezel. Hier zogten wij vergeefs
naar den beroemden Roomfchen kanunnik, den heer PAUW,
die de bekende Recherches fur les Americains, als méde
fur lts Chinois et les Egyptiens gefchréven heeft. Hij
was naar Kleef vertrokken, daar wij ook ras aankwamen.
Kleef is zeer aangenaam gelégen en eene tamelijk fraaije
plaats. Het getal der inwoners in dezelve word op 5000
^efchat. Hier is in het geheel geen bezetting, en men
ziet ook in of vóór de dad geen wagten. Ik begaf
Hiij ook aan Ronds naar den heer kanunnik HEJMING, in
verwagting van den heer PAUW bij hem te ontmoeten;
doch vernam tot mijn leedwézen, dat hij daags te voren
van hier naar elders was vertrokken. —. Hieröp bezog­
ten wij den heer MAAS, Conrector der hervormde fchool,
een' geleerd' man en bezitter van eene uitgelézen boek­
verzameling. Hij heeft de befchrijving van Palestina van
den heer BACHIENE, te Maastricht, in het Hollandsen

3io REIZE DOOR E U R O P A
gedrukt, in het Hoogduitsch vertaald en met aantékehngen
verrijkt.
Den uiten van oogstmaand bezigtigden wij" het flot.
Volgens een oud zeggen of eene overlévering is hetzelve
door JULIÜS CMÏSAR aangelegd; doch het heeft niet de
minde gelijkheid met Roomfche oudheden. Buiten
de dad bezigtigden wij de fraaije diergaarde, en de fteenén
piramied in dezelve, op dewelke een dandbeeki flaat,
hetwelk den prins MAÜRITS verbeeld in ouderwetfche wapenrusting,
als helm e.z.v., en waaronder men bet op.
fchrift leest: Omnes tiatura judices, non artifices fecit.
[De Natuur heeft elk tot rechter, niet tot kunstenaar, gemaakt]
—- Niet verre van hier is ook eene vermaarde
gezondbron,in het jaar 1741, door den geneesheer SCHUT­
TE ontdekt. Boven de bron heeft men een tamelijk groot
huis, en daar naast een overdekt amfitheater gebouwd,
alwaar de brongasten kunnen wandelen. -— Wij bezogten
ook het adelijk vrotiwendigt Eïteri, welks abtdis ook
fütiveieine is en vors'in genoemd word. De koning van
Pruisfen kan zijn regtsgebied over dit (tigt niet langer dan
veertien dagen in het jaar, en wel in zomermaand, oefenen,
wanneer bij zékere kommisfarisfeti detwaard zend,
ten einde de zaaken te bellislën, die hun voorgedragen
worden; doch deze heeren hebben gemeenlijk niets te
doen, wijl de onderdaanen der abtdis geen regtzaaken
vóór dezen regterftoel laten komen, maar het zÖfchikken,
dat dezelven door de abtdis kunnen afgedaan worden;
Want deze regeert het ganfche jaar door, uitgezonderd de
gemelde veertien dageti, onbepaald : om die réden laten
atte partijen'hunne gefchillen gedurende dien korten tr :
d
fifl

EN HET OOSTEN, 3ai
ftil liggen. Dit is een zonderlinge regéringsvorm, en
men is verwonderd, dat de Pruisfif'che monarch dit ge­
bruik zo onveranderd laat: waarfcbijrilijk gefchied zulks
uit believing voor her fchoon geflagt (*). . Na onze
terugkomst van deze aangenaame lustreis krégen wij een
bezoek van den heer MANCON, een' Franfchen ongemeen
fraaijen, maar tévens fchimpiigtigen, geest, die egter
zeer aangenaam in gezelfchap is. Hij is een Fiansch-
rhan van geboorte, doch woont te Kleef; is fchrijver van
le Courier du Bas- Rhijn, en gedurige tégenftréver van
den Keulfchen nieuwsfchrijver, den gewézen jefuït JAU-
RINVILLIERS. Hij zeide mij, dat het bekende lasterlijk
bóek,/e Syfteme de la Nature, door den heertvtusTEL is
gefchréven, die tévens fchrijver van de Amfterdamfche
kourant geweest, doch voorléden jaar geftorven is. (Een
ander werk, dat den titel heeft: de la Nature, is uit
de pen van den heer ROBINET gevloeid, die thans vader
ROUSSEAU het journal de Bouillon helpt fchrijven. Deze
AÓÜSSEAÜ heeft zig te voren te Luik opgehouden, daar
hij gemeeufchaplijk met verfcheiden geleerden le journal
encyclopediqus begonnen heeft, dat naderhand weer ge-
ftaakt is). Daarop déden wij eene wandeling van
(*) In de aardrijksbefchrijving van den heer BÜSCHING word
van de ftaatsgefteldheid van dit ftigt niets anders gezegd, dan
dat het een adelijk rijksvrij vronwenfiigt is, onder de befcher-
ming van [uen koning van Pruisfen als hertog van] Kleef ftaat,
en eene abtdis tot voorftandfter heeft. Van den vorstlijken dtel
der abtdis en van de bovengemelde bijzondere omftandtgheid ten
aanzien van het Pruisfisch regtsgebied over het lligt word geen
gewag gemaakt. Aanm. V. d. H. Vertaler.
V. DEEL. X

322 R E I Z E D O O R E U R O P A
eene halve mijl naar Bergenthal, daar men in het woud
de grafftéde van prins [JOHAN] MAURITS van Nasfau ziet.
Deze prins was eet) groot liefhebber van de jagt, en wilde
daarom in het woud, daar hij ménigmaal op de jagt
was geweest, begraven worden. Het graf is van ijzer,
en verfierd met de wapens van all' de gewesten, waarover
hij dadhouder is geweest, als Kleef e. z. v. Hij is
de eerfte graaf van Nasfau, die tot den vorftendand verhéven
werd; was geboren in het jaar 1604, en flierf in
1Ó76. Hij diende ook als generaal in Holland ; was daarenboven
onderkoning in Brafiliën: AU' deze titels daan
op zijn graf, om hetwelk een muur is opgetrokken in de
gedaante van een amfitheater; en in den muur zijn verfcheiden
deenen geplaatst met twee en twintig oude Roomfche
opfchriften, welken men alle in de ftreek van Xanten,
waar eertijds Caftra vetera geweest zijn, gevonden
heeft. De prins had bij zijn léven all' deze oudheden zelf
doen verzamelen en in den muur plaatzen. De opfchriften
zijn voor het grootde gedeelte uitgetléten en zeer moeilijk
om te lé/.eii. ik fchreef er zo veel van af, als ik er
van kon lézen. Eén van dezelven, dat van HERKULES
Saxanus melding maakt, is zeer merkwaardig: [JOH.
H.ENR.] VON I-IAOENBUCH, prorektor van het gymnafium
te Kleef, heeft, in het jaar 1731, eene verhandeling over
hetzelve uitgegéven (yv).
(vv) Die verhandeling is van weir.ig waarde. Veel beter is
die van den Heer HENR. CANNEGIETER , zijn Postutnus
C. 17./». 165. — 171., en van den Wel Eerw. Heer R. SCHUT­
TE, Heil. Jaarb. bl. U3.en v.

E N H E T O O S T E N . 323
REIZE DOOR HOLLAND.
Verblijf te Nieuwmègen.
J£J)EN Q 3«en v a r i oogstmaand vertrokken wij van Kleef
naar Nim'wégen, of, gelijk de Hollanders het uitfpréken,
Nijmegen, hetwelk ook, volgens de afleiding van Neomagum,
de regte naam van deze plaats is. Deze is de
eérfle Hollandfcbe ftad , die wij zagen (*). Zij is fraai,
en ligt tégen het hangen van eenen berg aan den Waalftroom;
zijnde de linke arm des Rhijns, die zig bij Schenkenfchans
verdeelt, van waar de regte arm, die den naam
van Rhijn behoud, naar Arnhem ftroomt. • Hier bezogten
wij den heer LOTICHIUS , een' geleerd' en bekwaam
geneesheer, die ons, fchoon hij ons in het geheel niet
kende, den ganfchen tijd, dien wij hier vertoefden, allerlei
beleefdheden bewees: hij ftamt in regte linie van
den beroemden dichter LOTICIHUS SECUNDUS af, wiens
graf wij te Heidelberg gezien hebben. Wij maak­
ten, in zijn gezelfchap, onze opwagting bij den heer generaal
MARTFELD,eenen waardigen en ge'eerden grijsaart,
die in Italië gereisd heeft: wij hoorden met genoegen zij-
IC) Niéuwmégen, eene zeer flerke plaats, is de hoofdftad
van Gelderland, en dus eene Gelde,fche,en geen Hollandfche,
ftad: doch de vreemdelingen verdaan gemeenlijk door Holland
de republiek der zéven verenigde gewesten, en door Hollanden
de inwoners derzelvenj.
X 2

SH REIZE DOOR EUROPA
ne leerzaame vertellingen aan. Onder anderen befchreef
hij ons drie fchilderijen op het ftadhuis ie Augshurg: de
eerfte verbeeld eenen koning op den troon, aan wiens
voeten verfcheiden grooten des rijks liggen, en daar bij
men dit vaers leest: Sic voló , fic jubeo, ftatpro ratione
voluntas [Zoo wil, zoo beveel ik: mijn wil is zo goed als
reden], de tweede, den doge van Venetiën névens den
grooten raad, met de woorden: Nee unus, nee omnes
[Noch één alleen, noch allen] ; de derde, de Zwitzers,
bézig zijnde, hunne burgemeesters te verkiezen, terwijl
anderen twisten en in gefchd zijn, en eenigen öesfehen
en glazen in de hand hebben: met één woord, alles is in
de grooifte wanorde, en er naast leest men de woorden :
Regnum multorum, regnumpesfimim [Eene heerfchappij
van velen is de al'erfiegtfte]. Dier te Nieuwmègen is een
ftadibotkbewaarder, die ook eene wedde trekt; maar
geen boekerij: voor dezen is er eene geweest, doch zij
is naderhand verfpreid geraakt; ondertusfehen word de
oude bediening aangehouden. De tégenwoordige boekbewaarder
biet BORNMAN. Den «4 ften
van oogstmaand geleidde
de agtingswaardige heer LOTICHIUS ons naar het
ftadhuis. Wij bezigtigden de zaal, in welke de raad der
Rad vergadert: daar is ook een geftoelte in dezelve voor
den ftadhouder, die jaarlijks maar tweemaal herwaaard
komt (*). In een ander vertrek worden zes zwaerden
bewaard, waarméde men eertijds de graaien VAN EG-
MONT en HOORN, teBrusfel, onthoofd heeft. Daarop
[(*) Zoratijds maar ééns, om de wapenfchouwing over de
bezetting te doen; zomiijds ook wel in het geheel niet].

E N H E T O O S T E N . S»5
Heten wij ons de zaal tonen, alwaar, in het jaar 1678,
de Nieuwmeegfche vréde gefloten werd: men ziet er de
afbeeldzels der zéven gezanten, die bij het fluiten van
den vréde tégenwoordig ge veest zijn, gelijk ook een
voortreflijk fchilderrtuk van PAULOS RUBENS, het welk
hunne vergadering, waarin zij den vréde futen, verbeeld:
vóór hen daat een naakte in kétenen gekluisterde
flaaf, wiens rug zo natuurlijk is, als of hij leefde.
De ftad Nieuwmègen zend jaarlijks eeieu witten, met
witte péper gevulden, handl'choen aan de dad Luik, om
daar haar oud regt, van geen tol voor haare koopwaaren te
betalen, te bewaren, en tévens tot een téken van vriendfchap.
Deze handfchoen is groot, en heeft maar eenen
vinger: dezelve word tégen kerf mis door eenen afgezondenen
overgebragt. Daarop bezigtigden wij het
flot (*); het welk door den burggraaf, die zijn bijzonder
regtsgebied heeft, bewoond word. Men meent, datjo-
LIUS C.ESAR den gron l tot hetzelve gelegd heeft. Men
ziet hier zeer oude muuren in de gedaante van een amfi.
theater, die van de tijden derRom*in?n fchijnen te zijn.—
Den 2S Ciea van oogtsnaand fcheidien wij ons van onzen
in alle opzïgten bemit.nenswaardigen vriend LOTICHIUS
en van Nieuwmègen, en namen de reis te water naar Rotterdam
aan.
Het Valkhof genoemd].
X 3

SSÓ REIZE DOOR EUROPA
Verblijf te Rotterdam.
.J1^.OTTEEDAM ligt twee en twintig mijlen van Nieuwmègen.
Toen wij door Thiel, eene tamelijk fraaije
ftad, kwamen, leerden wij den geest van koophandel en
huishouding der Hollanders, zelfs in kleinigheden, eerni-^
germaaten kennen. Eene melkvrouw, die ons melk verkogt,
zeide ons, dat wij toch wat fchielijk zouden drinken,
op dat het glas of vat niet te zeer zou flijten. Een
perfoon , die de melkvrouw bij ons wees, wilde betaling
hebben, voor dat hij den mond open gedaan had; en
nog een andere , om dat hij ons geroepen had, om aan
boord van het beurtfehip te komen. — Na dat wij voorbij
andere, minder merkwaardige , plaatzen gevaren waren ,
kwamen wij den 26 ften
van oogstmaand te Rotterdam.
Den volgenden dag bezagen wij het metaalen ftandbeeld
van ERASMUS VAN ROTTERDAM. Hij is in doktors gewaad
verbeeld, met eenen langen pelsrok met witte mouwen,
eene vierkante muts op het hoofd, dergelijke de
doktoren in dien tijd droegen, en die de gedaante van eene
kardinaalsmuts heeft; en heeft een open boek in de
hand. Het dandbeeld is van natuurlijke grootte; doch
het aangezigt gelijkt juist niet zeer naar de origineele fchilderijen
van HOLBEIN, en anderen, die wij gezien hebben.
Op het marmeren voetfl.uk leest men vier opfchriften,
pp elke zijde één, twee Latijnfche en twee Hollandfche.
De markt, op welke het ftaudbeeld ftaat, word de Eras-

E N H E T O O S T E N . 3*7
njusmarkt genoemd. Het huis, waarin hij geboren is,
ftaat niet verre van daar, en heeft verfcheiden opfchriften
en koppelverzen; wij bezigtigden het vertrek, waarin
hij ter waereld gekomen is. liet is op de eerfte ver-
djeping. Fe wandelwégen buiten deze ftad zijn
aangenaam. Men is thans bézig met het b-uwen van eenen
grooten fchouwburg op eenigen afftand van de ftad,
namelijk op een vreemd grondgebied; want de burgemeesters
willen binnen de ftad ceen fchouwburg hebben.
Den SQfie» van oogstmaand leiden wij een bezoek af bij
den heer BICKER , geneesheer, en tévens beftierder en fekretaris
van bet genootfchap der proefondervindelijke natuurkunde.
Twee Zweeden , de heeren LiNNéus en AL-
STRÖMEU, zijn ook léden van dezelve. Men vertoonde
ons het eerfte deel der verhandelingen van dit genootfchap,
dat onlangs van de pers is gekomen: alles
is in het Hollandsch gefchréven. Het genootfchap vergadert
in het beurshuis, daar de léden hunne eigen vertrekken
hebben. De heer VAN DER PARRA , gouverneurgeneraal
van Neêriande lndië, die te Batavia woont,
° • • „ ^„pri/s^pn i«l heeft aan dit
rdoch voor eenige jaaren o^erlédui ïsj neen w
genootfchap scoo j. - ... i a a m|;ji c
tot na zijne ^ ^ ^ ^ ^

338 R E I Z E DOO-R- E U R O P A
genootfchap een géfchenk van 250,000 gulden gemaakt. •
'1 e Rotterdam word jaarlijks maar ééne jaarmarkt, of
kermis, zo veel a's kerkmis, gehouden. Deze is de aanzienhjkfle,
zegt men, in gansch Hólland. Dezelve viel
nu juist in, zo dat wij gelegenheid hadden, dezelve bijtewonen.
Deze Had heeft in veele'deelen overeenkomst
met Venetië, doch is veel netter en zindelijker,
en heeft fraaije zo wel opene als bedekte laanen. Alle de
gragten zijn vol fchépen, van dewelken men hier fchier
zo veelen ziet, als te Venetië gondels. Alle foorten van
vaartuigen kunnen hier binnen lopen, uitgezonderd Oostindifche
en oorlogfchépen. Venetië heeft daartégen ten
aanzien der ménigvuldige pragtige paleizen van "allerlei
foort van bouwwijze, der ménigte van gallerijën van fchilderiiën
en kunstkabinetten; der oudheden, kerken, boekerijen,
tuighuizen, der brug Rialto, der omheenligg
1 de kleine eilanden, der bijzondere ligging midden in
de zee, en der grootte, den voorrang; waarbij men ook
niet moet vergéten , de aangenaame verkéring, den regéringsvorm
der Venetiaanen e. z. V. Het getal der inwoners
te Rotterdam word op 80000 gefchat |(*) : in
Venetië is hetzelve wel tweemaal zo groot. Verder
maakte» wij kennis met den kruidkenner den heer RAIN-
VILIX. Hij heeft zijne oplettendheid hoofdzaaklijk op de
grasf.-orten gerigt: hij bezit eene verzameling van vijfhonderd
foorten, die allen in de Néderlanden gevonden
|x*> Volgens KERSSEBOOM (zie den Tegenwoordigen ftaat der.
Verenigde Néderlanden V. Deel , bl. 227) bedraagt het getal
tier inwoners van Rotterdam (legts omtrent 5Ö000J.

E N H ET O O S T E N 359
1 .zijn. De dubbelen, die bij heeft, zou hij gaern tégen
uitheemfche foorten verruilen. Hij arbeid, om de natuurlijke
gefchiedenis, met opzigt tot deze klasfe van gewasfen,
volkomen te maken. Het luns, waarin hij woont,
Haat aan den vloed de Rotte, naar denwelken de dad den
naam heeft. Den 3*" van herfstmaand bezogten wij
den lieer VAN DER TALM eenen fchoolhouder alhier, die
zig bekend gemaakt heeft door eene verhandeling over de
zédelijke opvoeding, waarvoor hij van de raaatfchappij
te Haarlem den tweeden prijs, namelijk eenen zilveren
gedenkpenning heeft bekomen. De heer FORMEY won den
eerden. Hij heeft ook eene Néderduitfche fpraakkonst
gefchréven. — Verder bezigtigden wij de fynagoge der
Jonden, de eer.igfte die hier is: zij is rédelijk fraai. —
Hier is ook eene Lutherfche kerk, waartoe in 1733 de
eerfte deen gelegd is: de Euangelifchen mogen hier hunnen
godsdienst openlijk oefenen, maar geen klokken gebruiken.
De Roomfchen hebben hier geen openbaare godsdjenftige
gebouwen, maar oefenen hunnen godsdienst in
bijzondere huizen. — De ontleedkamer naast de Prinfekerk
verdient bezigtigd te worden. Men vertoont daar
een geraamte van een verfteend kind, dat men in de
Spaanfche zee gevonden heeft, névens eene ménigte andere
meikwaardighédeu, tot de natuurlijke gefchiedenis en
ontleedkunst behorende. — In de hoofdkerk ziet men
het graf van den zeevoogd WITTE DE WIT van wit marmer
met een breedvoerig Latijnsch graffchrift; als méde
het graf van den fchout- bij - nagt VAN BRAKEL , waarop
men de vohjende zonderlinge koppelvaerzen leest:
X 5

330 REIZE DOOR E U R O P A
Invitti Herois JOHANNIS A BRAKEL, Praetoris ut ro~
cant nofturnt,
Manibus et Memor. Sacrum:
Hoe tegitur Saxo BRAKELIUS, ctquoris horror,
Cui flamma et ferrum ces fit et und'a maris.
Fallimur, an flammas et nunc vomit, adfpice jam
jam,
Terrea qui rupit vincula, rumpet humum.
P. FRANCIUS.
Men zou fchier denken, dat de dichter heeft willen
zeggen, dat KRAKEI, thans in de hel is, daar hij vuur
en vlam fpuwt: deze zeeheld is in het jaar 1690, in den
llag met de Franfchen in het Kanaal, gtfneuveld.
Den 10*» van herfstmaand verlieten wij Rotterdam,
en gingen met de gewoone trrkfcliuit naar Delft. Men
reist met deze vaartuigen gemaklijk en voor eenen billijken
prijs ,• want van Rotterdam tot Delft betaalt ieder
perlöon maar vijf Hollandfche ftuivers j en uit is egter
een weg van twee mijlen.
Delft is eene zeer fraaije ftad. — In de hoofdkerk,
die van de Gothifche bouworde is, ziet men het graftéken
van LEEUWENHOEK: dit befiaat in een obelisk, of
grafnaald, inden muur: op deze grafnaald ftaat eene lijkbus,
waaruit eene vlam opklimt, en« aan dezelve is een
medaillon van wit marmer gevoegd, hetwelk het borstbeeld
van den overlédenen névens een Latijnsch opfchrift
bevat: aan.den voet der grafnaald leest men de woorden:
Patri carisfimo hoe monimenium fiJia MARIA A LEEU­
WENHOEK motrens p.; op den vloer ziet men zijn graf-

E N H E T O O S T E N . 331
fcMfr. in het Hollandsen névens zijn wapen, namelijk
eenen griffioen, in eenen fteen gehouwen. De dogter
van LEEUWENHOEK , die het gedenktéken heeft doen oprigten,
is in het jaar 1743 overléden. Verder vind men
hier het graf van den vlootvoogd TROMP, meteen omftandig
Latijiisch graffchrift, waarin, onder anderen, gezegd
word: hek jacetqui vivus nunquam jacuit, cecidit
in hello Anglko 1653, at at. 56., Ook is in deze kerk
de vlootvoogd PIETER HEIN hegraven, die de üpaanfche
zilvervloot genomen heeft. Op de groote markt ftaat de
zogenoemde Nieuwe kerk. In het koor van dezelve ziet
men de grafftéde van den prins WILLEM VAN NASSAU;
een gedenktéken, dat in alle opzigten verdient, in 00genfehijn
genomen te'worden. Er mogt billijk eene uitvoerige
en nauwkeurige befchrijving van bekend gemaakt
worden; want die in den Rhijnfchen antiquarius is liegt
gefiaagd en onnauwkeurig Van hier keerden wij
naar de hoofdkerk terug, en bezigtigden het huis tégenover
dezelve, hetwelk het Prinfenhof genoemd word,
en alwaar oudtijds de ftaaten generaal der verenigde Néderlanden
vergaderden. De vertrekken zijn groot, maar
weinig verlicht. Benéden den trap ziet men in den muur
de "-aten van de kogels, waarméde de prins WILLEM VAN
ORANGE doorfchoten werd. Boven deze beide gaten ftaat
een Heen met dit Hollandsen opfchrift: Hier onder flaan
de Teykenen der koegelen daer mede Prins WILHELM van
Orange is doorfchooten op 10 JuL Anno 1584.
Van Delft zetten wij onze reis voord naar den Haag.
Dit doet men in één uur af.

33* REIZE DOOR EUROPA
Eerfte verblijf in den Haag.
XX Haag is de fraaifte plaats, die men zien kan.
Duizend aangenaame voorwerpen bieden zig hier eenen
vreemdeling aan. Schoon de volksménigte in deze plaats
omtrent 43000 perfuonen bedraagt, word dezelve nogthans
alleenlijk als een dorp befchouwd, wijl zij geen
po men, en ook geen ftadsgeregtigheden (*) heeft. Hier
zijn wel boomen, waarméde men de plaats kan fluiten,
doch men doet het niet; en volgens eene dienaangaande
gemaakte verordening mogen de Jooden in gem andere
plaatzen wonen , dan die toegemaakt kunnen worden:
wanneer derhalven één van deze boomen vergaan of weggeraakt
is, moeten de Jooden dien weêr bekostigen.
Wij bezogten het alle.eerst den lieer HEMSTERHÜIS,
zoon van den beroemden philoloog dezes naams, gelijk
ook den heer DIDEBOT.
Daaröp gingen wij,den 14** van herfstmaand, bij den
bekenden heer LYONNET. Den volgenden dag bezigtigden
wij zijn fraai kabinet van hoorns en fchelpen, welks
gelijken men in Europa „iet vind. Hij bezit omtrent vijf
of zesduizend foorten. Hij heeft ook in eenen folioband
eene verzameling van afbeeldingen van verlteende fchelpgewasfen,
welken DANIEL MAROT, de zoon, met natuurlijke
koleuren gefchilderd heeft: een zeer pragtig werk.
O In BÜSCHINGS aardbefchrijving worden aan den Haag
öadsgeregtigheden toegefchréven. Aanm, v. d. H. Fertaler.

EN HET OOSTEN. 333
Onder dien grooten voorraad van fcheipen vind men vee­
le zeer zeldzaamen: verfcheiden hebben nog geen bij­
zondere naamen bekomen. Wij zagen, onder anderen,
den zonnehoorn Q.Trochus folaris), waarvan men bij
RUMPH eene afbeelding vind, en het exemplaar, dat I.Y-
ONNET bezit, is juist hetzelfde, dat RUMPH toebehoord
heeft; eenen perfpeélief hoorn (Escalata) (*) van 400
gulden aan waarde; eene witte bedekte glazen galei (Pa-
tei/a vitred), die doorfchijuende en zo zeldzaam is, dat
men in Europa naüwlijks drie ftuks daarvan vind: zij
kost 700 gulden; — eene zwarte arakanfc.be garentoot
(Navette d ramage noïf) van zulk eene zeldzaamheid,
dat eene andere , daartoe behorende, aan mevrouw BAU-
DEVILLE, te Parijs, voor 1700 Franfchè livres verkogt
is 5 als méde verfcheiden fraaije en zeldzaame hoorns
van het eiland Otaheite (**)•
Den 16^ van oogstmaand namen wij het kabinet van
natuurlijke zeldzaamheden van den erffladhouder in 00-
genfehijn. Die hetzelve wil zien, moet te voren zijnen
naam laten opfchrijven. De heer VOSMAER, die er het
(*) De Escalata is de perfpeétief hoorn niet, die een Tro-
chus, of Tol, en zeer gemeen is; maar de regte Ambo'mfche
wenteltrap, die zeer ongemeen en kostbaar plagt te zijn; voor­
al , wanneer hij de grootte heeft van dien, welken de heer LY-
ONWET bezit. Aant. F. d. Heer BODDAERT.
(«*) Het is wonder, dat de beer BjöRNSTSt-mniet van de be­
roemde Toot Cedo nulli fpreekt, die in dit kostbaar kabinet be­
waard word, en door gansch Europa beroemd is. Aant F. d.
Heer BODDAERT»

334 REIZE DOOR EUROPA
opzigt over heeft, liet het ons zien. Hij denkt, dat men
nergens in Europa een dergelijk vind, wijl de Hollanders
door hunnen uitgebreiden handel en hunne zeevaart in
allé gewesten gelegenheid hebben, om tot alles, wat zeldzaam
is, te geraken. De verzameling van infeclen is
waarfchijnïijk de grootfte, die bekend is: eene geheele
zaal is daarmede gevuld. Er is ook een groot getal vogels,
allen wél bewaard; men heeft namelijk in all' de
kasfen en laden kamfer gelegd, welke het ongedierte
weert; ook ,loet het verwen der kasfen, voornaamlek
met blaauwe verw, er zeer veel toe. De heer VOSMAER
heeft eene beC-hrij ving van een gedeelte dezer verzameling,
in de Hollandfche taal, uitgegéven, waarvan ook eene'
Franfche overzetting voorhanden is.
Wij geraakten bij den rijken en geleerden Jood DE Ï>IN-
TO in kennis met den hoogleeraar VAN GOENS (*) uit Utrecht
die al zeer vroeg bewijzen van zijne bekwaamheden van'
geest en van zijne kundigheden heeft aan den dag gelegd,
want hij heeft reeds in den ouderdom van veertien jaaren
eene geleerde verhandeling uitgegéven. (Zie Bibliotheque
des Sciences. Tom. XX. pag. 249). Men zegt, dat hijin
het Grieksch en in de fraaije wérenfehappen wél ervaren
is. Thans is hij omtrent zes en twintig jaaren oud.
Den i 7*en wandelden wij eene mijl buiten den Haag
voorbij het huis in het Bosch, alwaar de erffladhouder
névens zijn hof zig des zomers pleegt optehouden, naar
het Loo, en bezigtigden daar de menagerie, die met
eene ménigte zeer zeldzaame dieren en vogels voorzien is.
CO Zédert 1776. raad ia de vroedfehap der itad Utrecht].

E N H E T O O S T E N . 335
Onder andcen, zal ik hier aanmerken: eenen rooJen
Wesiïndifehen raaf; — eenen groenen Oostïndifchen; —
eenen grooten zwarten luilfelös van de Kaap de goede
hoop; — eenen Wesundifcrien vos,dien LiNNéus tot de
lemures réke it (?); — witte Kaapfche hoenders: zij lié­
ten wolhoenders, door dien zij eene foort van wol in
plaats van véderen hebben ; eene bijzondere foort van
Oosiïiidifehe vogels, die men hier Steen pauwiet noemt:
de wijfjes, die wit en zwart, en waarvan er drie zijn, heb­
ben , in plaats van eene kam, eenen blaatiw gefprenkel-
den fteen op den kop; deze .fteen heeft de grootte van
een eij en is geheel hard; maar de mannetjes, die zwart
zijn, hebben dien fteen niet: deze freenvogel heet paw
wies, wijl hij uit het pauwengeflagt is: hij is zo groot
als een berghoen, doch hooger van pooten (");— den
koning der wouwouwen [yultor papa. LINN.], mannetje
en wijfje: deze fchreeuwt op eene bijzondere wijze, als
een leeuw; hij fluit ook; is geel, wit, zwart en rood,
(*) Het is duister , wat de heer BJÖRNSTSIIL hier door verftaat;
wijl trsNéus geeneenen vos tot zijne Lemures gebragt
heeft; misfehien verftaat de heer BJÖRNSTSIIL er de Lemur catta
door, die egter zeer gemeen is. Aant. F. d. Heer BODOAERT.
(•*) De fteen is niet blaauw gefprenkeld, maar enkel blaauvv.
Wat aangtat , dat het mannetje dezen fteen niet zou hebben,
hiervan maken noch MARCGRAVE, noch EDWARDS , noch BUF-
FON, eenige melding. Hij heet ook geen Pauwies, om dat
hij uit het pauwengeflagt zou zijn, want daar behoort hij niec
toe, maar bij verbastering van Pauxi , het welk de naam dezer
vogelen in hun vaderland is. Aant. F. d. Heer BODDAERT.

336 R E I Z E DOOR E U R O P A
en zeer lélijk; twee Kaapfche pellikaanen,die eeneri
zak aan den hals hebben; — eene lépelgans e. z. v. Men
vind hier ook een klein rendier uit Lapland. [— Op on­
zen terugweg gingen wij bij eenen boer, niet verre van
het huis in het Bosch, in, en zagen, hoe men door middel
van eenen molen, waaiïn een paerd loopt, boter kernt:
dit werktuig is volgens deszelfs inrigting zeer eenvoudig.
Na onze terugkomst in den Haag bezigtigden wij de
vergaderkamer der flaaten generaal op het binnenhof. Hun­
ne hoog mogenden maken thans een getal van agtentwin-
tig pcrfoonen uit: elke der zéven gewesten kan zo veele
afgevaardigdenherwaard zenden, als zij goedvind; doch
zij géven te zamen maar ééne Item: Gelderland, bij voor­
beeld, zend er zomtijds twaalf, die egter, gelijk Holland,
het welk maar twee gevolgmagtigden zend, maar ééne
Item hebben. In deze zaal hangen de afbeeldzels van
all' de lladhouders, zéven in getal van WILLEM I. af. In
een ander vertrek ziet men twaalf fchilderijeri op hout
door HOLBEIN , (iw) welken de gefchiedenis van den
voormaligen vorst der Batavieren CLALLDIUS CIVILIS ver­
beelden: de iaatstvorige koning van Engelland heeft voor
deze kleine fchilderijen 200,000 gulden geboden. — Hier
op. lieten wij ons de vergaderzaal der provincie van Hol­
land wijzen.
(ww) Zoo ftaat er ook in den Tegenw. (laat der Vereen. Ne-
derl. VI. D. bl. 37., maar het fchijnt zeker, dat zij van OTTO
VJENIOS zijn, of VAN VEEN, van Leiden. Zie LE MARQUIS DE
ST. SIMON Histoire de la Guerre des Bat'aves et des Romaitis,
1770. gr. fol. explication des Planches; en SAX. Onom. P. IV.
p. 227.

E N H E T O O S T E N . 33?
In deze zaal zijn twee groote fchilderijen: op de eene.*
Welke door IIONNEVA is gemaakt, is Mars afgebeeld ; de
p.ndere , tégenover dezelve, verbeeld Holland in de gedaan­
te van eene zittende en met geniën omgéven (med Genier
krant) vrouw, en is van HFKEN. Deze fchilderijen heb­
ben elke 30,000 gulden gekost. —. Deze kamer heeft een
zeer aangenaam cezigt op den vijver, en op den Vijver­
berg, aan de overzijde. In het midden van den vijver
ligt een klein groen bewasfen eiland.
Den ip* n
van herfstmaandwerdén wij meteen bezoek
van den heer gezant baron CREUTZ vereerd. Deze heer
had de goedheid, ons méde naar de Oranjezaal te némen,
alwaar het ftadhouderlijk hof was, liet ons bij den erf-
ttadhouder WILLEM den V. prins van Oranje ten gehoor
aanmelden, en delde ons aan dezen regérenden heer voor*
Wij werden zeer gunstig van hem ontvangen, en hij
fprak lang met ons. Hij bezit groote kundigheden en een
voortreflijk geheugen. Toen ik hem daar over eene pligt-
plégingmaakte, antwoordde hij: quona bienbefoin de la
tnemoire pour deméler la Confiitutlon du Gouvernement de-
la Hollande , et plus on en a befoin, plus on Texerce, et
plus on en a [dat men wel een goed geheugen nodig heeft,
om de regéringsgefteldheid van Holland regt te bevatten,
en hoe meer men hetzelve nodig heeft, hoe meer men het
oefent, en hoemeer men het heeft]. Hij kent denZweed-
fchen regéringsvorm grondig: hij wist vericheiden per­
foonen in Zweeden bij hunnen naam te noemen e. z. v.
Hij vind, dat de regeringsvorm in Friesland veel overeen­
komst heeft met den Zweedfchen voor de laatfle ftaatsver-
andering. Ik nam de vrijheid, hem te verzoeken, mij het
V. DEEL. Y

338 REIZE DOOR E U R O P A
beste boek te noemen ,waaiïn de fiaatsgefteldheid der verenigde
Néderlanden befchréven is. Hij noemde mij als bet
vollédigtte: Tegenwoordigen (laat van de Verenigde Néder -
landen, in oktavo, in verfcheiden deelen, gedrukt te Amüerdam
bij TIRION ;fchoon in alleftukken niet vrij van misflagen.
De fchrijver van dit werk is [grootendeels] de heer
{WAGENAAR, gefchiedfchrijver der ftad Ainfterdam, die
ook de Vaderlandfche Historie gefchréven heeft. Na het
' eindigen der audiëntie, réden wij wéér naar den Haag.
Des middags werden wij door den heer baron CREUTZ
onthaald. Wij waren met ons zéven Zweeden, het welk
men hier als iets zeldzaams kan aanmerken, aan ééne tafel,
namelijk de heer gezant baron CREUTZ, de heer baion
STJERNCRONA, de heer REUTERSKJÖLD , de heer VAN
TROILL (deze drie Zweedfche officieren gaan naar Straatsburg
, om daar in Franfchen dienst te tréden), de heer ba­
ron RUDtiECK en ik.
Den 2cA-n van herfstmaand, bezigtigden wij het kabinet
van oudheden en medailles van den prins, hetwelk ons
door den heer VAN HEMSTERHUIS getoond werd.
Den zelfden dag bezagen wij ook de verzameling van
natuurlijke zeldzaamheden van den heer doktor VAN HOEY,
die aanzienlijk en zo kostbaar is, dat men ze voor eenen
koninglijken fehat zou kunnen houden. Alles is in de
beste orde en voortreflijk ingerigt. De vogels en kapellen
heeft hij verkogt.
Den alten lieten wij ons de fchilderijëngallerij van den
prins tonen. Zij beftaat uit omtrent 150 fchilderijën,
waaronder verfcheiden meesterftukken zijn. Eene van
het penfeel van PAULUS POTTERS van hetjaar 16^7,wel

EN HET OOSTEN. 33?
ke osfen, fchaapen, eenen boer e. z. v. verbeeld, is volkomen
natuurlijk, en zou, gelijk de heer ROSLIN betuigde,
toen hij ze zag, te Parijs 100,000 huis d'or gelden.
Deze POTTER is weinig bekend; want hij is jong geftorven.
Hier zijn ook nog twee andere fchilderijen van hem
op hout voorhanden, doch die bij de voorgemeldenin het
geheel niet in vergelijking komen.
Van den Haag déden wij eene wandeling naar het
dorp Rijswijk, dat een half uur daar van af ligt. Dit is
enkel om des naams wil merkwaardig; maar een kwartier
uurs verder ligt het flotNieuwburg, daar de Rijswijkfche
vréde gefloten is. Het flot vervalt. De fchilderijen in
de groote zaal van hetzelve, daar de gezanten toen hunne
bijeenkomst hielden, zijn fraai, en van GERART HOND­
HORST. In eenen hoek van het vertrek, daar het traktaat
getékend is, ziet men nog veele inktvlakken op den vloer.
Den 23*« van herfstmaand bezigtigden wij het ongemeen
fchoon kabinet van den heer HEMSTERHUIS. Deze
geleerde man heeft eene niet minder talrijke dan fraaije verzameling
van gefnéden antieken en voortreflijke moderne elpenbeenen
ftandbeelden. Onder de laatllen heeft men een
klein van MIC HAELANGELO, het welk CORIOLANUS en zijne
egtgenoote VOLUMNIA , die aan zijne voeten ligt, verbeeld:
dit is eene onvergelijklijke groep, die eene bijzonder lévendige
verbeelding heeft; het trots gelaat van den eerften,
en de téderheid en ongerustheid der laatfte kan men
uit de aangezigten van beiden lézen; de rug van CORIO­
LANUS is aieestera'gtig gemaakt: met één woord het ftuk
heeft zijne wêergae niet. Eene tweede groep van twee,
die met elkander vegten, is ook voortreflijk: en ftaat op
Y a

34° REIZE DOOR EUROPA
gefchréven JEAN QUESNOY fecit 1632: deze QUESNOY met
den bijnaam IL FIAMINGO werd om grove misdaaden,
waarvan ééne is, dat hij zijnen broeder doodgeflagen had,
te Rome verbrand. De vergoding Van den keizer AN-
TONINUS PIUS en FAUSTINA in verhéven werk van elpenbeen
is ook wél gedaan; men weet niet, van welken kunstenaar
dit is: doch het verdient aangemerkt te worden,
dat hetzelve het antieke te Rome op den morite Citorio,
waarover men BIANCHINT kan nalézeri, volkomen gelijk
is, fchoon men het voor geen kopij daarvan te houden
heeft; want de prins EUGENIUS heeft het bezéten, eer
men het antieke te Rome ontdekt heeft: na den dood van
dezen prins is het aan den prins van SAXENIIILBUKGHAU-
SEN gekomen, én na het overlijden van dezen heeft zijne
zuster het aan den heer HEMSTEEHUIS vereerd. Een ander
elpenbeenen ftuk , van GIRARDON, verbeeld Frankrijk
onder de geftalte van mevrouw DE MONTESPAN: het is eene
Minerva met het borstbeeld van LODEWIJK den XIV.
op de borst; het is wel klein, doch wél gewerkt; MON-
TE SPAN gaf het den koning en maakte daar door GIKAK-
DONS geluk. , Behalven deze zeldzaame verzameling
van elpenbeenen kunstftukken zagen wij bij den heer HEM­
STEEHUIS verfcheiden voortrefiijke vaten, die naar de
Hetrurifchen gelijken. Zij zijn in Engelland, in eene fabriek,
waar eigenlijk antieken gemaakt worden, en die
onder de befcherming van mylord BESBUEY en den berto°-
VAN GRAFTON ftaat, gemaakt. Men zou dezelven, naar
het uiterlijk aanzien, voor wézenlijke Hetrurifche vaten
houden;, doch zij zijn zwaarer. De heer IIEMSTERHULS
merkte aan, dat hij nooit vaazen gezien heeft, die eenen

E N H E T O O S T E N . 34i
regt fraaijen voet hebben, zelfs niet onder de antieken;
doch, dat de Hetrurifchen in dit opzigt de besten waren.—
Deze man is een regte veelwéter. Hij is een wiskunstenaar
en fterrekundige ; als gezigtkundige heeft hij verrekijkers
van een nieuw zamenftel uitgevonden; daarbij is
bij in het Grieksch wél ervaren; een groot kenner der
oudheden; een bondig wijsgeer, inzonderheid zielkundige.
Hij heeft verfcheiden fchrifrenin eenen nieuwen fmaak
gefchréven : onder anderen heeft hij befchouwingen over
den inensch uitgegéven, en bij denzelven eenen zesden
zin in het hart ontdekt. Hij vereeide ons zijne gedrukte
werken, die zeer zeldzaam zijn, wij!hijflegiseenige weinige
exemplaaren op eigen kosten heeft laten drukken:
hij wil niet, dat zijne fchrihen verkogt worden. Men
voege er nog bij, dat hij ook fchilder, plaaifnijder en
beeldhouwer is, waarvan wij onderfcheiden fraaije proeven
zagen. Hij bezit alle fijnheid van fmaak, die in eenen
eigenlijken konst. naar Qartist') vereiscl-it word.
Na dat wij ons met de befchouwing van zo veéle voortrellijke
zaaken verlustigd hadden, réden wij naar het huis
in het Bosch, en aten des avonds ten hove.
Den 25 fte
" van herfstmaand bezogten wij den Jood PIN-
TO, die mij twee, door hein gefchréven, werken gaf:
het eene is tégen de Materialisten, en onlangs uitgekomen;
het andere is Apologie pour les jfuifs contre monfieur
DE voLTAiuE. De grootvader van d.zen heer PW-
TO is, wégens zijne rijkdommen, op het einde der vorige
eeuw, een zeer beroemd man te Amüerdam geweest.
Bij gelégenheid van een oproer tégen de regéring, waartoe
eene verordening, waar bij een onderfcheidder begraaf.
Y 3

342 R E I Z E D O O R E U R O P A
nisplegtigheden bij vermogende en geringer Meden bepaald
werde.z. v., aanleiding had!gegéven, werd het huis van
dezen rijken Jood geplundeid, doch na dat de onlusten
weer geitild waren, bood de regering hém fchaêvergoedingaan,
welke bij egter weigerde, fchoon hij over de
4o,

E N H E T O O S T E N . 243
harp of pfalmen in Neörduitfche vaerzen om te zingen,
dOOr FREDERIK WILLEM VAN FALKENHEIJN 5 EcjU. SU. , W
kwarto, die dit werk met de ondertékening: Utrecht
den 23 Oetober 1731, der koningin ULRIKA ELEONORA
van Zweeden,opgedragen heeft. — In deze boekerij word
ook het fchild, de helm en fabel, welke laatfte zeer groot
is, van FRANCISKUS den L, koning van Frankrijk, bewaard:
op den helm ziet men zijn wapen, eenen baüliskus.
Deze ganfche wapenrusting is van doorvlamd (ge*
damasceerd) ftaal en de vergulding fchijnt niet nieuw te
wézen. Dezelve is uit het kabinet der koningin CHRISH-
NA te Rome, daar de heer HENNENORT,en, naderhand,
de heer SACK , die ze aan den prins vereerd heeft, ze gekogt
heeft. Men vind insgelijks bij deze boekverzameling
eenen grooten voorraad van wiskundige en natuurkundige
werktuigen ; als méde een metaalen kanon met alle mogelijke
gebréken , om de bedriegerijen der gefchutgieters aantetonen,
welken de kunst verllaan, om zo we! van binnen
als van buiten de gaten aan een kanon zo te verhelpen ,
dat men het niet kan merken, fchoon men de ingezette
ftukjes ontdekt, zo dra men het kanon met citroenlap
vrijft.
Den £O ften
van herfstmaand waren wij in gezelfchap
van de geleerde mevrouw DE LA FITE, en zagen de, onlangs
door haar uitgegéven, Leur ei diverfes in oktavo;
in den laatlten brief komt de verdiende lof van mevrouw
DE LA ROCHE VOOr.
Den 30"^ gaven wij een bezoek aan den heer BARKÈY,
doktor en hoogleeraar der godgeleerdheid. Hij is een ge­
leerd en beminnenswaardig man. Hij fchrijft de Eibiiethe-
Y 4

844 R E I Z E D O O R E U R O P A
caffagam^ydke een vervolg van de [NovalBibliètheca Ure,
mepfié is: daar zijn reeds zes deelen van in het licht, en
het zevende zal binnen kort uitkomen (xx). Hij bezit
eene talrijke boekerij, lk z v, i n d e, e l v e £ e n o n b e f c h r ij f.
hjk zeldzaam boek. Litterae Apostalic* , f«ibus infiimio,
omfiffHatio et varia privilegiq cmtinwur Societatis Jfesu; •
AiW*2Mr:ttpMi,jOUMmm -MBOKsilJM, 1Ö35 8°
négen deelen; Floriiegium GERDESII , p, my he[
heeft 30 gulden gekost. Hij bezit ook verfcheiden 'ban-
den met akadémifche twistfchiiften van Upfal; en.ikftond
verbaasd, toen ik hier de beiden van mij aantrof. Hij
houd brkftvisfeling n m doktor AMNELL (*;, dfc hJ
deze geteerde Zvveedfche werken bezorgd heeft. Insgelijks
bezit hij .JOHANNES OELRICHS verhandeling de Lhteratura
Suecica et Danica, in oktavo.
Denzelfden dag bezigtigde ik ook de boekverzameling
van denbeer HEMSTERHUIS , die zeer aanzienlijk is,fchoou
het grootfte gedeelte der boekerij van zijnen vader ne­
vens all' de nagelaren handfchriften van dezen gelee' d *i
Grieksch en wiskundigen nog in kisten ligt. In het vak
der Griekfche letterkunde en der wiskunde bezit hij vee-
Je zeldzaaine boek,», als NICOMACHI Geraffni Aritkme'ti,
Cce Libn duo, Parifiis, in officina WECHELII, , 5 4 O 4 T 0
in het Grieksch, zeer raar ; , ABSYRTUS,een Grieksch
icarijver, wiens werk zelden voorkomt; r« ,w y*.
habes bic, ofludiofe lector, novum
OPUS ante hap nunguam cxcufum etc.Parifiis, 1543 , apud
4to, ongemeen raar; —
Qxx) Dezelve is nu geëindigd.
(*.) Hoogieeraar der godgeleerdheid te UpfaJ.

E N H E T O O S T E N . 345
ïtgAi i «W Vet er in aria medicina libri duo etc. i \°.
insgelijks ongemeen zeldzaam; C L E C M E D I S XUXAIXB
C
.H;^M, Parifiis 1539 ,^er C O N R A D U M N E O B A R J U M , Regium
Typographum in Gratis, 4 0
., in het Grieksch, zeer
zeldzaam; hetzelfde boek met den titel: Meteora,
Burdigala, 1605. Grieksch en Latijn, 4 0
., doch niet
zo zeidaam. Ik geloof, dat V O G T van deze zeldzaame
boeken niets geweten heeft; want hij heeft geene wiskuns­
tige , geneeskundige en regtsgeleerde boeken gekend.
Behalven de opgenoemden, toonde de heer HEMSTERHUTS
mij er een, dat zo zeldzaam is, dat alle fchrijvers, uit­
gezonderd M A R C H A N D , aan deszelfs aanwezen twijfe­
len (yyy. ik meen Kiranides; de titel van hetzelve luid
aldus: Moderante auxilio Redemptoris fupremi, KIRIANI
Kiranides , et ad eas RUYAKINI Koronides. Quorum ille
in quaternario tam librorum , quam elementaris e totidem
linguis, primo de Gemmis XXIV, Herbis XXIV, JvU
bus XXIV, ac Piscibus XXIV etc. op een ai.der blad
(j)0 Dit is niet zoo. Niemand der geleerden , mij
bekend, heeft aan het aanzijn van dit boek getwijfeld. Men zie
BAfcTH. Adverf. L. XI. C. 17. REIINES. Var. Lelt. L. I. C. 2.
en L. III.IC. 15. mDcfenf. Var. Lcól. p. ft$o» fqq. MORHOF.
Polyh. Litt. L. I. C. XI. §. 5-9. FABRIC. Centur plagiarior.
§. 61. in opufc. fylloge, p. 71. en B,bl. Gr. vol. I. p. 62. fqq.
en vol. XIII. p. £07., Journal Hi(loriq. de la Repnbi des
Leitr. 1732. Sept. et Oct. Tom. L P. II. p. 2*8., Bibl. des
Sciences Tom. XI. p. vio. fv. eene bijzondere Verhandeling van
den Wel-Eerw. Heer. P. NIEUWLAND, in 8vo., en SAS. Onom.
P.IV. p.334.
Y5

34^ REIZE DOOR E U R O P A
ftaat: Aera bet is in twaaive; (zie
MARCIIAND [Dictionnaire Hiftorique, Tom. II.,] onder
het artikel Kiriatth') Insgelijks vond ik hier JOHANNIS
HEVELII machina ccekstis pars post er'tor, rerum uranicarum
obfervationes etc. Gedani, in adibus auctoris, ejusque
typis et fumptibus, 1679, fol. het eerfte in 1673 u
h*
gekomen deel is niet zeldzaam, maar dit laatfte is allerzeldzaamst:
de heer HEMSTERHUIS heeft 100 gulden voor
dit exemplaar, en de heer DE LA LANDE, te Parijs, 250
gulden voor het zijne betaald; de zeldzaamhe'd komt
daarvan, dat de exemplaaren met den fterretoren van HE-
VELIUS te gelijk verbrand zijn: hij had agttien exemplaaren
aan verfcheiden akadémien gezonden, en dezen zijn
de eenigften, die men vind (van dit ongeluk word door
hem melding gemaakt in zijn Annus Climactericus;) zijn
ijver voor zijne geliefkoosde wétenfchap was egter zo groot,
dat hij op nieuw eenen fterretoren op zijne eigen kosten
liet bouwen, werktuigen kogt, e.z.v; in het gemelde
deel vind men de waarnémingen door HEVELIUS van het
jaar 1630 tot 1679 te Dantzig gemaakt. Bij de aangehaalde
zeldzaame boeken zal ik nog voegen: Poëma TO-
GEAI, cum verfione Latina JACOBI GOLII, hactenus ineditum;
ex Manuscripto Goliano edidit ANCHERSEN ; Trajecti
ad Rhenum ,apud GUILIELMUMB&OEDELET 1707, 8.,
46 bladzijden: het is aan den vrijheer FREDERIR KOST-
GAARD opgedragen; het handfehrift van GOLILTS werd uit
de boekerij van RELAND, te Utrecht, genomen; all'de
exemplaaren, op zes of zéven na, die in Holland waren
gebléven , gingen op zee verloren, want de heer AMCHER-
SEN wilde dezelven in Holland niet laten verkopen, maar

EN HET OOSTEN. 547
zij werden naar Koppenhagen gezonden, en het fchip
verging op de reis; in de opdragt aan denheer ROSTGAARD,
wiens fehoone boekverzameling, Oosterfche handfchriften
en taalkunde geroemd worden, word van GOLIUS gezegd;
quem vel nominasfe eji laudasfe, etc.; in de voorréde zegt
hij, dat BELAND hem het handfehrift van GOLIUS heeft
geleend, ten einde hij het zou kunnen uirgéven; hij voegt
er bij, dat deze HERCULES labonm orientalium verfcheiden
andere handfchriften heeft nagelaten, die geheel ge
reed zijn, a's Barulcus HERONIS Mathematici met eene
Latijnfche overzetting, welke egter nog niet volkomen
geëindigd is, als méde eene Historia TAHUR I , die tot den
druk gereed is: maar hij meld niet, waar hij deze handfchriften
gezien heeft, en zegt alleenlijk: 'qua non igno*
torum nobis Mufaorum cimelia funt; verder zegt hij,
dat de overzetting van TOGRAI door GOLIUS ouderis,dan
die door POCOCK., want dat GOLIUS zig bediend heeft van
de uitgaaf door ERPENIUS, in 1629, in 8°. bezorgd.
Den i f
'en van wijnmaand waren wij in gezelfchap van
den jongen heer graaf FERSEN, en van zijnen reisgenoot
den heer BOLEMANY, eenen Hongaar. Zij waren onlangs
hier in 's Hage gekomen. Ik had den graaf FERSEN te
Turin, daar hij anderhalf jaar geftudeerd had, zeer horen
prijzen; doch hij was voor onze aankomst reeds vertrokken.
De heer BOLEMANY is een zeer kundig man.
Deze beide reizigers zetten hunne reis den 2* N
van wijnmaand
verder voord.
Den 3 de
" verlieten wij den Haag insgelijks, en voereft
met de trekfehuit naar Leiden.

548 REIZE DOOR EUROPA
Eerfte verblijf te Leiden.
Bij onze aankomst te Leiden vonden wij de ftraaten
vol volk,- het welk zig verzameld had, om de plegtigheden
bewonen, welken op dezen en den volgenden dag
Plaats hebben, ter gedagtenis van den 3*» v a n wijnmaand
*574, op welken de dad van de belegering der Spanjaarden
verlost werd, welke veriosling aanleiding gaf tot de
jnjheid der Verenigde Néderlanden en de oprigtihg van
de umveriiteit alhier, welk voorregt de dad tot eene foort
van beloning verkreeg. De nniverfiteit zal egter haar
^Jftigjaang jubelfeest niet voor den 8a« van fprokkelmaand
1775 vieren, wanneer de plegtigheden nog lubternjker
zullen zijn (fe). De plegtigheden van dezen dag
bekomen enkel daarin, dat de burgemeesters en verdere
overheidspersonen in eenen plegtigen optogt van het ftad-
m a i
'
d e
Pieters-of hoofdkerk gingen, alwaar eene
Predikat e gedaan werd. De aandagt der toehoorders fcheen'
maar middenmatig te zijn ; want men liep, met den hoed op
iiethoofd,de kerk op en néér; de overheid|en de hoogleeraars
waren de eenigften, die met geduldig dilzwijgen
aanhoorden het geen de geestrijke rédenaar te zeggen had.
Voor d cZen was het gebruiklijk deze jubelleerréde in
tweeën te verdélen, wordende het eene gedeelte des voormiddags,
en het andere des namiddags uitgefproken; maar
(?0 Dit is zoo geweest.

E N H E T O O S T E N , 3K>
nu had de Raad bevolen, dat de gehecle rédevoering op
eens zou afgedaan worden. De rédenaar verhaalde de
ganfche gefchiedenis der belégering en van het ontzet der
lfad, waarvan ik hier het volgende aanmerk: men ver­
dreef den vijand cioor hulp van het water; men opende
de fluizen en gragten, doch de ooste wiud belette in het
eerst de uitwerking van deze middelen, die tot redding
werkdellig gemaakt werden; maar toen de ftad door hon­
ger, pest en oproer in het uiterfte gevaar gebragt was,
verhief zig een hevige noord weste wind, welke zig ver­
volgens naar het zuide keerde, en het water zo fterk ftad.
waard joeg , dat het land om dezelve onder water gezet,
en de vijand genoodzaakt werd, zijne verfchansfmgen te
verlaten; en de vloot, die tot ontzet der f;ad beftemd
was, kwam den y!e° van wijnmaand gelukkig voor de
ftad: dit alles gefchiedde onder den prins WILLEM f. VAN
ORANGE, die tégen de Spanjaarden en den Spaanfchen
ftédehouder DON LOUIS DE REQUESENS, welke inde plaats
van den terug ont 1
boJen hertog VAN ALBA gekomen was,
het bevél voerde.
In de gemelde kerk bezag ik de graffchriften op COCCE-
JUS , ERPENIUS en BOERHAVE: het gedenktéken van den
laatften is het fraaifte; de tékening is van den heer HEM-
STERIIUIS, den zoon : het beftaat in een vaas van wit
marmer met kransfen verfierd, waaröp men een klein me­
daillon ziet, het welk het afbeeldzel van BOERHAVE ver­
toont met het omfchrift: Salutifero BOEKHAVII Genio Sa-
ertim, en de gedenkfpreuk:^/»?/»/^ veri imago.
Hierop leiden wij bezoeken af bij verfcheiden geleerden
in deze plaats. Bij den heer ALLAMAND , een' beroemd,

35o R E I Z E DOOR EUROPA
man hoogleeraar der natuurkunde, maakten wij kennis
met den heer GKIMM. De^e hnnH kri r - r .
J ) 0 U c l
'>,,-. „ ^ bnefwisfelmg met
ve,ele koningen en prïnfen; hij is met HP
J 1 S i n e t d e
,„,„ . . . graaven KOMANd
l S h l 6 r v o o
7' ^mens zijn te ftudéren, hervva.rd
gekomen, en een bijzonder vriend van den heer DIDEPOT
Daarna gingen wij bij den heer VALEENAER , den groot'
fcen kenner van het Grieksch, dien Holland heeft e„
eenen leerling van den overléden heer HEMSTEEHUIS. Hij
heeft onlangs uitgelézen Idyllen van THEOKRITOS U I T G E G É!
ven Ihans arbeid hij aan geen geleerde werken maar oud a„een.ijk voorie'zingen over Griekfche fch^e»
de Griekfche letterkunde.
Verder bezogten wij den heer SCHULTENS, hoogleeraar
d«godgeleerdheid en Oosterfche taaien, zoon van Z
grooten ALBERT SCHULTENS, dien hij ook in ziin amnt
ZT; s
h e e f c
- ^.
m s n i e r s
» ^ - ; d o c h
«a geleerd. Hcj is klein van perfoon en vet, en heeft
een zeer vriendelijk wézen ( a a a).
Den 4*. Van wijnmaand waren wij bij den grondig ge­
leiden heer UUHNKENIUS, hoogleeraar der La|nfche taal
en tweeden boekbewaarder. Wij fpraken raet hem a een-
m over gearde zaaken. Hij i s R i e t z e e r t e v r é d e n
den abtoiovENAzzxen deszelfs aanmerkingen op het Fra*.
^ i
b e
*« egter, dat het geen GIOVENAÏ-
C O m r 3 Z 6 & t
d Ê Z d V e
g wTst s d f ' "

EN HET OOSTEN. 351
en zelfs IIVIUS op andere plaatzen van dezelve gewag ma­
ken (bbh), e- z. v. Van de Griekfche handfchriften in
het Eskuriaal fprékende, zeide hij, dat hij eene lijst van
dezelven had gevonden onder de brieven van VOSSIUS,
die in de boekerij te Leiden bewaard worden, en dat on­
der die handfchriften veele nog ongedrukt waren: doch,
misfchien, zijn dezen verbrand, want ik herinner mij
[niet],dat de heer-iRiARTE of CASIRI daarvan melding doen.
Wij bezigtigden in gezelfchap van den heer hoogleeraar
ALLAMAND het imiverfiteitskabinet. De natuurkundige
werktuigen zijn van zulke deugdzaamheid (*), dat men
dezelven tégen die te Parijs niet zou willen ruilen. In de
verzameling van natuurlijke zeldzaamheden zag ik de gi­
raffe, of kameelpardel, uit Afrika; den Indifchen vogel
kalao, die hier waterraaf word genoemd; de huid van
een Nijlpaerd , een groot dier met fchriklijke tanden: de­
ze huid is oud en zamengelapt, want zij is nog van de
vorige eeuw (**); en andere merkwaardigheden.
Verder werden wij bekend met den hoogleeraar der kruid-
(JbbF) Men zie hier over, den heer SAX. On»m. P. I. p. 568.
(*) Dezen zijn meest alle van wijlen den hooggeboren heer
w. GRAVEZANBE , die dezelven uitgevondenen befchréven heeft,
en zijn door den heer j, VAN MUSSENBROEK , broeder van den
hoogleeraar P. VAN MUSSENBROEK , gemaakt, névens zeer veele
anderen van laat er uitvinding. Aant. F. d. Heer EODDAERT.
(**) De heer ALLAMAND heeft zédert twee jaaren een ver f
ch
vel met de beenderen van dit dier uit Afrika ontvangen, het
welk thans, opgezet, in de Leidfche verzameling bewaard word.
Aant. F. d. Heer BODDAERT.

352 R E I Z E D O O R E U R O P A
kunde, den heer VAN ROIJEN. HIJ bewoont dezelfde ka­
mer, waarin de onfterrhjke BOERHAVE gewoond heeft.
Bij den hoogleeraar SCHULTENS leerden wij zijnen zoon,
den heer IIENDRIK ALBERT SCHULTENS, hoogleeraar der
Oosterfche raaien te Amilerdam (Vc), kennen. Hij is
nog maar vijf en twintig jaaren oud, doch bekwaam. Hij
heeft in Engelland gereisd, en, te Oxford, POCOCKS
Laüjnfche overzetting van MEYDANS Arabifche fpreek-
vvoorden afgefchréven , welken hij nu, met eigen aan­
merkingen, te Amilerdam, in kwarto uitgeeft. Deze
jonge taalkundige betoont veel ijver voor de Oosterfche
letterkunde.
Het overige-van den dag bragten wij door bij den heer
UUHNKENJUS. Hij is voornemens, binnen kort VELLEJUS
PATERCULUS met eene eigen verklaring te laten druk­
ken Qddd). Daarenboven arbeid hij aan een groot Grieksch
werk, dat den titel voert: Interpres PLATONIS : in het­
zelve word een Grieksch uitlegger van PLATO, welken
men in de Leidfche boekerij, in handfchrift, vind, met
de aantékeningen van den heer KUHNKENIUS op denzel-
yen, ingelascbt. Hij is ook voornémens, PHRYNICHUS
de lingua Auica., waarvan hij uit eenen Codes te Parijs
een affchrift genomen heeft,uittegéven. Hij verzogt mij,
dat ik zou bewerken, dat de akade'mifche disputen van
den
(

E N H E T O O S T E N . 353
den overléden doktor CELSIUS betreffende de Griekfche,
Arabifche en Hebreeuwfché letterkunde in het licht gegé­
ven werden ; indien men ze in Zweeden niet wilde druk­
ken, was hij bereid, zeide hij, zulks in Holland te be«
zorgen.
Den 5 den
van wijnmaand voeren wij van Leiden weêr.
naar den Haag.
Tweede verblijf in den Haag.
JQ)tiN van wijnmaand bezorgde de geleerde mevrouw
DE LA FTTE ons de gelégenheid om de fiaaije en
groote boekverzauieling van den beer FAGEL te bezigtigen.
Hier vind men de beste fchrijvers, die voorhanden
zijn, uit alle landen; onder anderen : RUDBECKII Atlaniica,
alle drie de deelen, doch in zéker opzigt onvollédig,
want de gelukwenschingen, die aau het begin voorkomen,
ontbreken; tot de Zweedfche gefchiedenis
behorende: JOHANNES MAGNUS; OLOF MAGNUS; MKSSErcius;
en een zeldzaam boek, namelijk: Belli Sueco Germaniti
Volumen primttm, in quo post Belli Causfas paullo
curatius enucleatas Series ejusdem ab ortu usque ad G/oriofisfimi
Suecia: Regis GUSTAVI ADOLPHI Secundi et Mag*
tii obitum et finem anni 1632 describitur, Auctore EOGIS-
LAO PIIILIPPO A CHEMNITZ: Stetini ex officina Rhetiana,
Anno 1Ó48, fol., 386 bladzijden (eee); Rerum
(eee~) Dit werk wordt geprezen bij GRYPII. de Scriptorib»
hiftor. fee. XVI. p. 69, — Zie ook SCOEFFEFU Suecia litera*
V. DEEL. Z

354 REIZE DOOR E U R O P A
Muscoviticarum Auctores varii, unum in corpus congesti
etc, Francofurti, apud haredes ANDRE^E WECHELII,
1600, fil., — een ander zeldzaam boek, dat ik te voren
niet gezien had: Orbis Gothicus, id est, Historica Nar­
ratio omnium fete Gothici nominis populorum origines, fe-
des, linguas, regimen, reges, mores etc. descripfit MAT-
TH/EUS rrwETORius, Historiographus Polonia • Typis Mo-
nasterii Olivenfis imprimebatjOHANms JACOBUS TEXTOR,
Factor, MDCLXXXVIII , fol., een deel:het bevat vier boeken,
waarvan de drie laatften in 1689 gedrukt zijn; het
is aan den koning JOHANNES III. SOEIESKI opgedragen; de
fchrijver tragt te bewijzen, dat de Poolen ook Gothen
van afkomst zijn, e. z. v.; nog een zeldzaam werk,
dat ik pok te Rome bij monfignore BOTTARI gevonden heb:
Recueilde Peintures antiques etc.par BARTOLI, aParis,
l
757i fol-; de koperen plaaten zijn met koleuren afgezet,
op het eerfle blad leest men deze aanmerking in het Hollandsch:
„ dit boek kost 300 gulden: daar zijn niet meer
s, dan 25 exemplaaren van gedrukt; een vervolg, ofbij-
„ voegzel tot dit werk, beflaande uit vier koperen plaa-
„ ten, is te vinden in les Antiquités du Comte CAYLUS,
„ Tom. 7., planche 39. " De heer FAGEL kwam ook
ta p. 28p. — Dezelfde CHEMNITIÜS is, zeer waarfchijnlijk, de
fchrijver van het boek de Ratione flatus in Imp. Rem. Germ.,
'onder den naam van HIPPOLITHUS A LAPIDE , 1647. volgens
HÈUMAN Consp. reip. Ut. C. 6. §. 37., hoewel voor de Franfche
vertaling (Interets des Princes d" Alemagne, 1712). de naam
ftaat van JOACHIM DE TRAOSCE. Zie Orro Not. rer. fiubl. C.
*• S. 99- fch. 1.

E N H E T O O S T E N , ?55
Zelf In de boekerij. Hij is een aangenaam man, en kent
zijne boeken en derzelver waarde. Hij is griffier van Hunne
Hoogmogenden de heeren Staaten Generaal. Hij heefc
voor een jaar zijnen eenigen zoon in den ouderdom van 33
jaaren verloren; deze is een man geweest van zeer uitmuntende
gaaven van geest, en de heer HEMSTERIIUIS
beeft zijn lolfpraak met wijsgeerige kiesheid ontworpen;
(dit fchrift is zeldzaam: de fchrijver heeft er mij een exemplaar
van vereerd):
Den 7*" van wijnmaand bezigtigden wij; in gezelfchap
van den heer PINTO, en van eenen anderen vriendelijken
Jood, den heer ABRAHAM SUASSO, de boekerij van den
overléden lieer MEERMAN. Dezelve beflaat vier vertrekken
; en in het vijfde liaan handfchriften en zeldzaame
boeken. Hier zijn veele Griekfche handfchriften van groote
waarde, als Af IO-T»^ , ARET^EUS de me~
thodo fecandi calcuium; — RUFUS EPHESIUS de morbispopularibus;
ALEXANDRI Tralïiani Libri XIV. de morbis
endemicis; een Grieksch fchrijver over de natuurlijke
gefchiedenis der visfchen; all' deze werken zijn tot nog
toe niet in druk verfchénen: zij zijn uit het kollégie van
LODEWIJK den XIV. te Parijs, en hebben aan de Jefuiten
behoord; — HERONIS Alexandrini Geometrica, in fo­
lio; . ANDB EAS COMNENUS contra jfudceos, in folio. Men
vind hier ook de vier euangelisten in de Syrifche taal met
estrangelisch fchrift; een zwaar deel in folio. Voor aan
ftaan Concordantie Evangeltstarum, névens Canones AM-
MONII, e. z. v., met roode letters; en daarenboven (laan
onder op elke bladzijde Concordantiën. Op het einde van
het boek is, in het Syrisch, aangetékend, dat het der
Z 2

356 REIZE DOOR EUROPA
kcke te Beithbischo, gemeenlijk Babifon genoemd, in
het jaar 983, naar de Griekfche tijdrékening gefchonken
werd, en dat de eerwaardige vader BAROS toen
beftlerdér was der kerk en des kloosters Beithbischo, in
de woestijn van Nitriën, in Egipte, gelégen. Wijlde gemelde
tijdrékening 311 jaaren voor de geboorte van CHRIS­
TUS begint, valt deze verëering juist in het jaar 677 na
de geboorte van CHKISTUS. liet fchijnt mij toe , dat de
hand, die deze aantékening op het einde van het boek gefchréven
heeft, ook al het overige heeft gefchréven ; dus
zou het bovenftaande jaartal ook het jaar aanduiden, waarin
deze kostbaare codex gefchréven is. Het is egter iets
zonderlings, dat in die aantékening de Perfifche maand
Adarbehascht genoemd word, welke de tweede maand van
het jeczderigidfche jaar is. Deze omffandigheid heeft
bij HERBELOT verdenking gebaard; cn hier is een eigenhandige
brief van hem zonder jaartal voorhanden, als een
antwoord aan vader POIRESSON, waarin hij beweert, dat
het getékende jaar wel naar de tijdrékening der marrelaaren
zou kunnen bepaald zijn , (en dan zou het jaar 988
met het jaar 1271 na de geboorte van CHRISTUS overeenkomen
: maar de codex is ontwijfelbaar van de zévende
eeuw), en er bijvoegt, dat hij dit handfchrift vergeleken
heeft met een ander, onder no. 2 bekend , hetwelk wio-
MANSTAD , in 1555, uit het Oosten bekomen heeft, waarna
het te Weeneu gedrukt is, en dat hij geen onderfcheid
heeft bemerkt; dat voor het overige de fchrijftrekken Antiochisch
of Palestinaasch zijn, waartoe hij GEORGE ABUL-
FARAGI tot getuige aanhaalt. In deze verzameling van
handfchriften vind men ook een Fransch, net gefchréven

E N H E T O O S T E N . 357
met den volgenden titel: Relation nouvelle de la Haute -
Ethiopië ou Abyfinie, fausfement le pays du Prêtre JAN ,
1700, dediée au Pere DE LA CHAISE, Confeiller Confes-
feur du Roi, 4 0
. Op den rug is gefchriven: Par le
Sieur DE LA CROIX. Misfchien is deze geleerde de fchrij­
ver (*). In dit werk over Abysfmiën komen veele merk­
waardige zaaken voor; bij voorbeeld, de volgende aanmer­
king betreffende den naam Prêtre JAN , of priester JAN :
deze benaming komt van eene dwaling van PETER COVIL-
HAJU af, die névens ALPONSO PAYAVA door den koning
van Portugal, JAN den II., in het jaar 1487, te lande af­
gezonden werd3 om Indië te ontdekken, en voornaamlijk
om die landen optefpeuren, die, volgens de voorhanden
zijnde berigten, door eenen Christen regént, die tot de
Nestoriaanfche fekte behoort, in de nabiuirfchap van het
koningrijk Kat ai, geregeerd worden (fff), en tot het
kerfpel van den patriarch van Babiion behoorden, die
zig, naar den profeet JONAS, JONANAN noemde, van
welken j>rofeet de heerfchers van dit land, éven als zom-
mige Egiptifche koni g. n zig FARAO , de Perfifche DARIUS,
en de eerde Roomfche keizers CAESAR, genoemd hebben,
hunne naamen ontleend hebben, die ook ten téken, dat
(*) De heer PETIT DE LA CROIX was Franfchè gezant-
fchapsfekretaris te Konflaminopel, en heeft verfcheiden fchrif­
ten, als een berigt van het Heilige Land, een ander van Egip-
te e. z. v., (zie Catalogus Manuscriptos urn Domui Profes fit
Parifienfts) in handfehrift nag-.-laten. Awtn. F. d. Schrijver.
(fff) Vergelijk hier mede WIT.EN Nooid en Oost-Tarta'ije
M. 319 - 323., en VENEMA Hifi. Ecclef. Tom. VI. p. 95. fq.
Z 3

358 REIZE DOOR EUROPA
zij de Christlijke leer beidden, een kruis vóór zig uit
lieten dragen waar uit de Europeërs gelégenheid hebben
genomen om te geloven, dat deze vorsten priesters zijn,
en uit deze beide woorden één woord vormende, hem
priester JAN noemden: COVILHAM reisde te vergeefs door
gansch Indië, om dezen Christen vorst optefpeuren,van wien
men geen andere fpooren had, dan het berigt, hetwelk
bij den heiligen ANTONIN , aartsbisfchop te Florence, in
het 3. deel, 19. titel, 8. kapittel, 17 en 18 vers voorkomt.
Hij kwam dus over de Roode zee weêr in h'gip-
?e, en vernam te Aden en Suaghen, dat de koning van
Ethiopiën een Christen was, en een kruis in de hand
plagt te dragen , en dat zijne ftaaten vol kerken en kloosters
waren. Dit bragt hem in de verbeelding, in Afrika
. gevonden te hebben, het geen hij in het biunende van
'Më te vergeefs gezogt had. - Hij zond aandonds den koning,
zijnen meester, berigt daarvan, en begaf zig naar
Groot- Kairo, en van daar verder naar Ethiopiën; deze
dwaling,die zonder vetder onderzoek.aangenomen werd,
gaf den koning van Ethiopiën den naam van priester JAN 5
"MARKUS PAULUS VENETUS is in denzelfden misdag gevallen,
als hij zegt, dat Arquiko, de eerde haven onder de
Ethiopifche heerfchappij aan de Roode zee, de gewoone
Verblijfplaats is van dezen grooten koning priester JAN.
]fn hetzelfde handfehrift heeft de natuurlijke gefchiedenis
dezes lands méde'eene plaats: bladzijde 55 maakt hij gewag
van twee foorten van kruiden van eene bijzondere
kragt: het eene heet amademagdo, een middel tégen beenbreuken
en verftuikingen; het andere hasfazon, een zo
pnfeiibaar tégenmiddel tégen alle foorten van vergift, dat

E N H E T O O S T E N 359
de geen, die van dit gewas, hoe oud het ook mag wézen,
wijl de tijd deszelfs werking niet in het minde vermindert,
eet, of het flegts in de ldéderen bij zig draagt, zonder
vrees de vergiftigde Hangen en andere vergiftige dieren kan
naderen, en er meê doen, wat hij wil, wijl dezelven
door zulk kruid bedwelmd en gedood worden."
Den 9 dtn
van wijnmaand bezogten wij den Franfchen
predikant den heer en AIS, een' geleerd' man, en fchrijver
van verfcheiden fchriften: thans arbeid hij aan eene nieuwe
o/erzetting des bijbelsin het Fransch, waarvan hij
reeds cte gefchiedboeken des ouden testaments ten einde
gebragt heeft.
Vervolgens waren wij bij de heeren hoogleeraaren BAR-
KEY, en BERG (ggg)' De laatite, welke ervaren in het
Arabisch is, heeft eene gefchiedenis der Jooden in Arabië
onder handen, alwaar zij voor den tijd van CHRISTUS zeer
magtig zijn geweest. Zij zijn namelijk 120 jaaren voor
CHRISTUS derwaard gekomen, en hebben er veele Joodcngenooten
gemaakt, onder dewelken zelfs de Joktanidfche
of Himjaritifche koningen geweest zijn. Hunne regéring
heeft 700 jaaren geduurd. Verfcheiden Arabifche dammen
hebben den joodfchen godsdienst aangenomen, en
de koningen, die den Joodfchen godsdienst .hadden aangenomen,
en omtrent het jaar 700 geregeerd hebben,
worden door de Syrifche kerkvaders geboren Jooden genoemd;
(zie ASSEMANI et POCOCK.II fpecimen historica
erahiccn.) Dit rijk is naderhand verdelgd, wijl de Jooden
en de Nieuwbekeerden de Christenen in Arabië vervolg-
(ggg) Thans Hoogleeraar te Duisburg.
Z 4

Sfo REIZE DOOR EUROPA.
den , welken genoodzaakt werden, bij de Ethiopiërs hulp
te zoeken, wier koning ELIESBAA zijnen zoon met een
krijgsléger naar Arabic zond, om de Christenen bijteftaan.
Hieruitomftond de regéring van vier of vijf Ethiopifche
koningen in Arabic , welken de Jooden uitgeroeid hebben.
Zéventig jaaren voor MAHOMET heeft een joktauid, SEIF,
genoemd, zig naar Perfië begeven, en den koning 2\NU
SCHIRWAN om bijftand verzogt; in het eerst werd hem
dezelve geweigerd,- doch naderhand werd hij évenwei tot
•koning van Arabië gemaakt. Hij werd door twee of drie
Joktanidfche koningen opgevolgd; en daarop is MAHOMET
met zijnen Islam gekomen. Men moet over deze
ftoffe eene verhandeling van SCHULTENS lézen, die te
Leiden gevonden word, doch onvollédig is. De heer
BERG meent, dat de Momsmenia vetusticris Arabice ,w&fcen
ALBERT SCHULTENS uitgegéven heeft, QihK) en die
uit NOVAIRI genomen zijn, vaerzen zijn , welken de évengemelde
Jooden gemaakt hebben; wijl de 750 Jaaren,
waarvan aldaar gefproken word, met den tijd, waarin deze
Jooden behoren, overeenftemmen. ASSEMAN fpreekt
er in zijne Biblioiheca Orientalis ook van. Toen de heer
BERG rektor te Duisburg was, heeft hij eene rédevoering
gedaan betreffende deze Jooden, welke hij thans voornémens
is, met vermeerderingen, die uit Arabifche handfchriften,
welken in de Leidfche boekerij gevonden worden,
genomen zijn, in het licht te géven. Hij gelooft,
(Jihh~) Zie, daar over, MicHAè'Lis Oriënt, und Exeg. Bibh
VI. Th., n. 58., f. 142,, en SAX. Onom. P. II, p. 145. en p.
551.

E N H E T O O S T E N . tfi
dat de Ethiopifche l iters van de Himjaritifchen afkomen,
welken de Ethiopiërs méde uit Arabië brag'en. Onder
zijne handfchriften, die hij zig te Duisburg anngefchaft
heefc, is een koran, gefchréven op papier, dat in het
noordelijk gedeelte van Java uit boomwortelen gemaakt is;
men maakt in fava vee! zulk papier: het is graauwagtig,
en men ziet cr duidelijk de draaden of vézels van het
hout in;
Den lüeo van wijnmaand bezogten wij den heer MA-
CLAINE, predikant der Engelfehe Presbijteriaanfche kerk.
Hij heeft MOSHRIMS kerküike gefchiedenis in het Engelsch
vertaald, en er zulkegewigtige aanmerkingen bijgevoegd,
dat men deze vertalii'g wéderom in het Hollandsch overgebragt
heeft. Hij bezit eenen fchoonen voorraad van
boeken. Hij kent de fchriften van den heer kanfelaarijraad
IHRE, en fchat dezelven zeer hoog. DeheerniADDisoN,
Engelfehe gezantfehapsfekretaris, heeft zijn Glosfarium
doorgelézen , en er de verklaring van verfcheiden Engelfehe
provinciaal woorden, inzondeiheld uit zijne provincie
Nordengland, in gevonden: bij voorbeeld Lugn (*),
hetwelk met het hngelsch provinciaalwoord Lawn, dat
volmaakt zo"a!s het Zweedfche uitgefproken werd, overeendemt;
zo heeft hij ook honderd andere woorden gevonden
, die in beide de taaien volftrekt dezelfde betékenis
en bijna eenerlei uitfpraak hebben.
Den i3

36a R E I Z E DOOR E U R O P A
in oogenfchijn. Ik zag hier omtrent 150 (lukken van de
grootfte Hollandfche en Vlaamfche meesters: één van VAN
DER WEEF, een meesterituk, het welk Fenus verbeeld;
het heeft 1500 gulden gekost, en er zijn reeds weer ioeo
dukaaten voor geboden. De heer DE LA BORDE heeft
voor den koning van Frankrijk zes van deze fchildenjën
willen kopen, eu er 100,000 gulden voor betalen. De
heer BOFT heeft eene naamlijst gemaakt van all' de fchildenjën
in Hollandfche kabinetten, met bijvoeging deiprijzen
, waarin deze verzameling ook befchréven word.
Onder anderen ziet men hier een ftuk van VAN ECK (ƒƒƒ)
uit Brabant, den eerden, die de kunst uitgevonden heeft
van met olieverw te fchilderen: het verbeeld het huis,
waarin de Fleiland geboren werd, en ter zijde ziet men
de Had Bethlehem. Het Perfpecticf \s in deze fchilderij
niet wél in agt genomen; zij is op hout gefchilderd.
d e u
Den i6 van wijnmaand begaven wij ons andermaal
naar de boekerij van den heer MEERMAN, alwaar ik verfcheiden
uittrekzels maakte. Schier all' de handfchriften,
die den Jefuiten te Parijs toebehoord hebben, zijn hier;
alleenlijk eenigen , die den flaatkundigen toefïand van
Frankrijk betreffen, welken te Parijs gebléven zijn, zondere
ik hier van uit; want de heer MEERMAN fchonk ze
(»/) De Schrijver bedoelt JOHAN VAN EYCK, van Brugge,
wien deze eer gemeenlijk wordt toegefchreven. Hij bloeide in
het eerst der vijftiende eeuw. Doch in de negende eeuw was
deze kunst reeds bekend, en befchréven deor zekeren THEB-
PIIILUS Presbyter, gelijk getoond is door den Heer LISSING,
vttn Alter der Oelmalerey, te Brunswijk, 1774. 8°,

E N H E T O O S T E N .
den koning, die hem daarvoor met de orden van St. Michiel
begunstigde, welke hij egter in Holland niet kon
dragen, wijl hij zig in een land, alwaar zulke praal niet
heerscht, daarméde belachlijk zou gemaakt hebben. Men
vind hier dus niet alleen alles bij elkander, wat m den
Catalogus manufcriptorum codicum collegii Clarmontani,
quem excipit Catalogus manufcriptorum Domus Profisfe
Parifienfts gefield is; maar daarenboven nog eene aanzienlijke
ménigte zeldzaame boeken in verfcheiden Européfche
taaien ,• als mede bundels van Olies van de kust
van Kormandel, die met Malabaarsch fchrift gefchréven
zijn (*).
Wij liéten den avond bij den heer BARKEY. Deze man
bezit zeldzaame boeken, meestendeels in het godgeleerd
en kerklijk gefchiedkundig vak, als: Parainefis ad cedificatores
imperii in imperio etc, auElore LUDOVICO MOLI-
N^ÏO, Londini 1656,4to: men zie over dit allerzeldzaamst
boek .VOGT , p. 472.: er word zeer in geijverd tégen de
kerkregéring, en het is zelfs in Engelland, alwaar de bis-
fchoppen ook wat heerschzugtig zijn, verboden,
verfcheiden fchriften van DAVID BLONDEL , als Pfeudo-ijïdorus
etc; Chronicon Rhcetice etc.Bafüecz, 1622,4.,
een boek, dat zelfs in Zwitzerland zeldzaam'is; ,
Godlijke en heilige fchrift fints veele jaaren verduisterd
e.z.v. door JOHANNES CAMPANUS, 1532 , 12., zo zeldzaam,
dat er niet meer dan drie exemplaaren van zijn,
(*) Het woord Olies betékent in het Malabaarsch de dadel'
bladen ? waarop de inwoners dezes lands plegen te fchrijven.
Aanm. v, d. Schrijver.

364 R E I Z E D O O R E U R O P A
(zie VOGT .p. 167); de fchrijver is een Antitrinitaris); —
Findiciee contra Tyrannos five de Principis in Populum et
Populi in Principem legitima Poteflate, STEPHANO JUKIO
BRUTOCelta auBore, MD.LXXX, 8., 326 bladzijden: CER-
DES bewijst (klik), dat IIUBEST LANGUET fchrijver van dit
boek is (zie Fforilegium librorum rariorum, p. 222, en
JÖCHER); in Duitschlard is het veel zeldzaamer," dan in
Holland,- er is o;k eene andere uitgaaf van voorhanden
onderden titel: Monarchie Arhto-democratiquepar LOUIS
DE MAYERNE TUKQUET, 1610, die de heer BARKEY eg-
ternietbedit; tégen dezen STEPHANUS JUNIUS ERUTUS is la
Defenfe de la Monarchie Francoife etc. 1619, 4., gefchré­
ven; eene overzetting van HOMERUS lliade in het ge­
meen Grieksch, met een klein glosfarium voor in, en bij
elk boek, met wél uitgevoerde afbeeldingen in houtfnéde:
het glosfarium is niet vollédigj en het eerfte begin der
lliade ontbreekt, zo mij dunkt; dit boek is ongemeen
zeldzaam; het is hetzelfde, waar van FABRICIUS in het
eerfte deel ,p. 296, van zijne Bibnotheca Crceca fpreekt; —
Lucn ANTtsTiiCONSTANTIS de JweEcclefiastlcorum Li-
ler fingularis etc. Alethopoli, 1665, 8.; men zie hier
over VOGT,^>. 2145 diespmozA voor den fchrijver houd;
CLEMENT geeft in zijne Bibliotheque curleufe, Tom. I.
pag. 374.5 omftandiger berigt van deze verhandeling en
den fchrijver derzei ve; —— Antithefes des fait s de JE SUS
CHRIST et du Pape , mifes en vers Francais, imprimé
(kkk) Zoo denken thans de meeften: ik durf egter GROTIÜS
nog geen geloof weigeren, die dit boek jen, elders, aan PHI­
LIPS DE MORNAI, Heer van Plesfis, toefchrijft.

E N H E T O O S T E N . 365
MDLXXXVIII, 8.: VOGT maakt van dit boek gewag pag.
363 maar hij heeft de Franfchè uitgaaf niet gezien 3 gelijk
men uit DE BÜRE, num. 690, kan opmaken ; jfefui-
ta ficarius, 8. (zie VOGT, pig. 41), een boek, dat ver­
brand is; —— Confutatio cautfarum, quibus EEHABE-
THA A' igla clasfiarios fuos adductos ftlsfe, libel/9 in lucem
edito, declarat, ad navet nonpaucas onerarias Hanfeati-
corum in oceano occidentali intercipiendas AnnoiioxxcïX'
in qua complurima, qua in Sèrenisfimum PHILIPPUM , His-
paniarum Regem Catkolicum, eodem libello congeruntur,
opprobria refelluntur 3 auctore G. S. A. Anno MDXC , 8.5
opgedragen aan den raad te Lubeck; een zeldzaam bo k; —
ELISABETHA Anglica Regince hare fin Calvinianam pro-
pugnantis etc. per ANDREAM PHILOPATRUM etc. Lugduni,
Ï5935 8.; men zegt, dat de Jefuit ROBERT PERSONS de
fchrijver daarvan is (zie JÖGHER) ; dit boek is op bevél
van het parlement van Frankr'jk verbrand, en daar door
zeer zeldzaam (zie SCHELHORNS ErgötzUchkeiten , 3. Theil,
113. Seite); Un Resveille -matin, ftve temptstivum
fuscitabulum pro Principibus etc. opera ANTOMI BEN-
BELLON/E DE GODENTIIS J. C. Servestae A. Do Min [Co ,
[1602]. 4.: een ongemeen zeldzaam gefchrift 3 en
van veel gewigt in de kerklijke gefchiedenis , voor-
naamlijk in die der hervorming; de regte naam des fchrij­
vers is BARTHOLOMBUS GERICKE, een regtsgeleerde te
Zerbst, (zie JÖCHER); dit boek is hetzelfde als ANTONII
BENBEIXON^E DE GODENTIIS commentatio de pace religio-
nh in comitiis Augustanis fancita anno 1555, Francofur­
ti, 16ia, 8., alleenlijk met dat onderfcheid, dat de voor­
réde niet, gelijk in dit, aan eenen landsvorst, maar aan

$66 R E I Z E D O O R E U R O P A
den lézer gerigt is. Eehalven deze en meer andere zeld*
zaame boeken bezit de beer BARKEY eenige handfchriften,
als Epistola FREDERICI II. Imperator-s ad Papam etc.per
PETRUM DE VINEIS, een zwaar foliant; meer dan de helft
dezer brieven zijn nog ongedrukt, en de heer DANIELE
te Napels, die de gefchiedenis van dezen keizer fchrijft,diende
billijk van deze verzameling onderrigt te worden;
gelijk ook Philofopho - Povht JOH. GEORC TRANSFELDI,
Strasb. Prus. Liber primus confinet antiquitatss urbis
clarisfima Athenarum , eo quo fiatn hodie reperiuntur;
Liber fecundus habei antiquitates et descriptionem Acropoleos
Athenienfium, adjunctis descriptionibus infularum
Cycladum, Aleppi, 1680, fol., opgedragen aan de konfuls
en de kooplieden te Aleppo: dit handfehrift is eene
geleerde reisbefchrijving met af beeldzeis en opfchriften
e.z. v. Ik zag bij den heer BAKKEY ook eenegroote fchilderij
met olieverw op doekgefchilderd, welke de gezamenlijke
eerfte kerkverbéteraars en de hoofdftéden, waarin
de hervorming het eerst tot ftand gekomen is, verbeeld:
LUTHER zit aan eene tafel, op dewelke een open geflagen
bijbel vóór hem ligt; op het nieuwe testament (laat een
licht, en naast het licht leest men de woorden: het licht
is op den kandelaar gezet; rondom ziet men all' de overige
hervormers, maar geheel onderden paus met de neutels,
de kardinaalen met roozekransfen, eenen Jefm'tmet
den kelk, eenen Franciskaaner monnik met het wijwater,
en den duivel, die allen hun best doen met blazen, om
het licht, dat vóór LUTHER ftaat, uitteblazen: onderop
de fchilderij leest men de volgende naamen: A. JOH. wr-
CLEF , overléden 1387, werd uit het graf genomen en ver-

E N H E T O O S T E N . 36?
brand 14234 B. JOH. HUSS, verbrand; C. HIERON. VAN
PKAAG, verbrand; D. HUL. ZWJNGLIUS; E.MART.LUTHERUS;
F. JOH. OECOLAMPAOIUS; G. MART. BUCERUS ,uit het graf
gehaald en verbrand, 1555; H. jon. CALVINUS, Piccar-
dus; I. PUIL. MELANCHTHON; K. PETRUS MARTYR, Flo-
rtntinus, overléden 1562; L. JOH. KNOXIUS, uit bchot-
land, overléden 1571; M. MATTH. FLACIUS, IUyricus;
N. HENR. BULLINGERUS, overléden 1575; O. HIERON.
ZANCHIUS, overléden i5ji;P. THEODOR. BEZA, overléden
1601; Q. WILH. PERKINS , Brittannus, overléden 1603;
men kan wel zien. dat de tékening dezer fchilderij van
eenen Hervormden is, wijl hij inzonderheid de leeraars
dezer kerk noemt, en, tégen de gefchiedkundige waar­
heid , ZWINGLIUS voor LUTHER ftelt.
d e n
Den i9 van wijnmaand waren wij in de boekerij van
den prins erfdadhouder, welke de heerJONCOURT de goed­
heid had, eigenlijk ten dienst van ons te laten openen.
Zij ftaat in een bijzonder huis , dat eertijds aan den
graave DE NOYER, en naderhand aan den graave
D'AUMAL , eenen n3bcflaanden van den eerden , toe­
behoord heeft: het is derhalven een misdag bij den heer
COURTENAU, als hij zegt, dat het huis aan des prinfen
voorzaateu in de familie toebehoord heeft. In hetzelfde
gebouw is ook het kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
en van oudheden, névens het kabinet van fchilderijen (*).
In de boekerij word eene zeldzaame verzameling van
C*) De heer BjöRNSTaHt. vergist zig hier, wijl het kabinet
van fchilderijen, in een bijzonder huis, agter hst kabinet van
natuurlijke zeldzaamheden, geplaatst is.
Aant. y. d. Heer BODDAERT.

363 REIZE DOOR E U R O P A
enkele gedrukte kleine gefchrifren en papieren bewaard,
die tot de kerklijke en burgerlijke gefchiedenis behoren,
door DCNCAN verzameld, en aan de boekerij van den
prins vermaakt. Het grootfte gedeelte dezer fchriften is
in de Hollandfche taal; hoewel er ook veele Latijnfchen,
Hoogduitfchen, Franfchen en Italiaanfchen onder. zijn.
Zij zijn alle volgens de jaaren, waarïn zij gedrukt zijn,
in orde gelegd, en worden in omflagen bewaard. Zij beginnen
met het jaar 1516 en gaan tot 1749. In het eerst
vind men verfcheiden jaaren in denzelfden omflag, maar
vervolgens groeijen zij allengs tot zulk eene ménigteaan .
dat elk jaar verfcheiden bundels heeft. Zij maken in het
geheel omtrent 500 bundels uit in 4to. Op den rug Haat:
Bibliotheca Dunciana. Ik vond ook veel, dat Zweeden
betreft, onder anderen GUSTAAF ADOLFS oorlogen, in
het Neêrduitsch, névens een Latijnsch he'dendicht op
dezen held door WENZEL CLEMEKS; zie hier den titel:
VENCESLAI CLEMENTIS a Lybeo- Monte Excesfus Augusti
ad Deos Libri III. Jive Heroi Manes Serenisf. & Fictoriofijf.
Princ. ac Domini GUSTAVI Magnl, ejus nominis
fecundi, excelfos et beatce memoriee, Suec. Goth. etc.
Germania FiStoris, Reftitutoris et Confervatoris RELIGIO-
KIS E VANGEL., Fidei Apofiollcce, Libertatis avitce U/tor is,
Propagatoris, Findicis, Pii, Felicis , Augufli ; Lugd.
Batav. , typis WILH. CHRISTIANI 1633, 4. opgedragen
aan d^n graave AXEL OXENSTIERNA: rondom het afbeeldzel
des konings in koper ftaat: Germanice Afylon falutis
reparator Gloria anno? urn fervator Rcgam % en daar ouder
Latijnfche vaerzen uit VIRGILIUS: Ik zagen onderzogt
hier niet minder voor de eerfte maal Corpus illuftri-
um

E N H E T O O S T E N , 3.®
urn poet ar urn Luptanorum , qui lat ine fcripferunt, fiuné
primum in lucem editum ab ANTONIO DES REYS etc. etc.
MDCCXLV, 7 deelen, in gr. 4 0
, waar van het laatite in
174S gedrukt is. Men zou fchier niet geloven, dat Portugal
zo veele Latijnfche dichters gehad heeft. Vader MA-
CEDO beflaat de laatfte deelen. Zijne lévensbefchrijving word
hier niet gevonden, wijl hij toen nog leefde: maar het
léven der andere dichters is in de Latijnfche taal vóór
hunne gedichten geplaatst. In deze ftreek van Europa is
dit werk fchier geheel onbekend (///). Het is door vader
MONTEIRO aan den koning JAN den V. opgedragen.
De heer JONCOURT toonde ons ook eene fraaije koperen
print van het jaar 1772, welke den PortugeTchen
eerften ftaatsdienaar, den marqu'rs DE POMBAL verbeeld,
en wel zittende, en wijzende met de hand op de vaartuigen,
op welken hij de Jefuiten liet infchépen.' want deze
daad, dat hij het waagde, de eerwaarde vaders weg•
tejagen, is zijne ftoutfte gedurende zijne ganfche ftaatsbeftieringi
maar. hij vergat ook bij deze gelégenheid, dat
zij menfehen waren, want hij gaf hun niets om van te
léven: zo behandelt een huisheer zijne jagthonden niet,
als zij oud zijn. De heerDE POMBAL zieteruitals een Engelsman.
Het ftuk is van c. VAN LOO en j. VERNET.
Den 2o ften
van wijVimaand gingen wij bij den heer DE
LA PIT E. Zijne boekverzameling beftaat uit omtrent 8000
boekdeelen. Hij verhaalde mij van eenen kok alhier, KUI-
J>ER genoemd, die door het lézen Van WOLFS fchriftens (///) Het is ook geweest in de boekerij vaa den Haer R. M,
VAN GOENS: Catakg. Tom. I. p. 44.3.
V. DEEL. A 4

37° REIZE DOOR EUROPA
welke bij geval bij hem waren blijven liggen, lust tot de
wiskunst had gekrégen, zig, terwijl hij nog kok was,
eenen. grooten voorraad van boeken had aangefchaft, en
eindelijk leeraar dezer wétenfchap te Leiden was gewor­
den, alwaar hij voor eenige jaaren overléden is. De heer
DA LA FITE, die in zijne Bibliotheque des Sciences 1758,
Tom. IX. P. II. [p. 534.] van hem (preekt, is geheel
Verbaasd geweest, de werken van den marquis DE L'HO-
PITAL bij hem in de keuken te vinden; maar hij ftond
nog meer verwonderd, toen de kok hem verzogt, in eene
kamer te tréden, daar hij eene vollédige wiskundige boe­
kerij vond. Een andere GEEAED KUIPER te Dord­
recht is eertijds bootsgezel (mmm) geweest, en thans een
bekwaam natuurkundige : bij houd over deze wéten­
fchap zulke aangenaame voorlezingen, dat een burgemees­
ter onvergenoegd was, wijl hij op eenen dag, dat KUIPER
voorlézing hield, uit éten moest gaan, en dus zijn toehoor­
der niet ken wézeu.
Denzelfden dag maakten wij kennis met den heerfjA-
KOB] VISSER, eenen advokaat, die over de boekdrukkunst
gefchréven heeft (»««) , en vast overtuigd is, datdeboek-
r
mmm) Matrofe ftaat in het Hoogduitach. Ik weet, dat hij
muntgezei geweest is. Thaods is hij Hoofdgaarder van ver.
fcheiden gemeenen Lands middelen, en Lid van het Provinci-
aal Utregtsch genootfehap van kunften en wetenfehappen. Hij
is de Vader van den braven en geleerden Heer G. KUU ERS , Pre­
dikant te Vlisfingen.
(«««) Naamlijst van boeken, die in de XPII. Nedetland-
jche Provinciën, geduurende dt X.F. Eeuw gedrukt zijn , ag-

E N H E T O O S T E N . %?t
drukkerij In Haarlem uitgevonden is. Hij is een vriend
van onzen vriend den heer MERCIER (poo~).
Bij deze gelégenheid leerden wij ook den heer ROIJER
kennen. Hij verftaat de Chineefche taal, die hij met ongelooflijke
moeite zonder meester van zeiven geleerd heeft:
hij begon met een aardrijkskundig boek , waarin de voorkomende
eigen naamen hem hielpen, Peking, zeide hij,
is uit Pe (noorden), eri King (hof) zamengedeld, en
betékent dienvolgens noordelijk hof.
Wij maakten insgelijks kennis met den heer SPAAN.
Deze is beftierder van het dichtkundig genootfchap, of de
maatfchappij der fraaije wétenfchappen, die hiervoor drie
jaaren opgerigt is. Daar zijn 125 léden, en er zijn reeds
twee deelen Hollandfche gedichten uitgekomen (ƒ>ƒ>/>)•
Verder ontmoetten wij den heer NEAULME, eenen Fratifchen
boekhandelaar. Hij heeft met den heer ROUSSEAU^
van wien hij all' de oorfpronghjke brieven bezit, briefwis.
feling gehouden.
De heer ROIJER gaf mij een duidelijk begrip van hetonderfcheid
tusfchen univerfiteiten, akadémiën , illustere
kollégien en latijnfche fchoolen in Holland. De univerfi'
teit te Leiden is de eerde, en beweert den voorgang, heeft
t«r H. GOCKINGA Uitvinding der Boekdrukkunst, enz. Amft.
1767. 4 0
.
() Thaads al verfcheidcne meer»
A a a

372 REIZE DOOR E U R O P A
ook haar eigen regtsgebied. Te Franeker, Groningen,
Utrecht en Harderwijk zijn flegts akadémiëu, welker regten
zo aanmerklijk niet zijn (jgqq). Te Deventer, Amilerdam
, Middelourg, Rotterdam en 's Hertogenbosch zijn
illustere kollégiën; en in de overige (léden alleen Latijnfche
fehoolen. Betreffende de geleerde gezelfchappen,
dezen zijn zédert eenigen lijd in Holland zeer vermeerderd;
zij zijn door bijzondere petfoonen opgerigt.
Den 21 van wijnmaand fléten wij den avond bij den
advokaat VISSER, die mij van de uitvinding der boekdrukkonst
van KOSTER te Haarlem nieuwe bewijzen tragtte te
géven, die zelfs den heere MEERMAN onbekend zijn geweest.
Het één daarvan is, dat de houten vormen tót
de Biblia Pauperum door PETER VAN OS gefnéden of gezaagd
zijn, die zig van dezelven tot de euangeliën en
epistelen bediend heeft , welktn te Zwol , 1488 , in
kwarto, in het Neêrduitsch gedrukt zijn: want vast gaat
het, dat de vormen nooit uit Holland gekomen zijn,wijl
anders een Hollandsch boekdrukker niets van dezelven
zou geweten hebben ; bij gevolg zijn de Biblia Pauperum,
in het Latijn met vormen of onbeweeglijke letters
in folio gedrukt, in Holland enwel omtrent het jaar 1430
gedrukt: daar komt bij, dat de letters Hollandsch zijn.
Hij toonae ons deze beide boeken: ik mat de vormen
(qqq) Of men, bij voorbeeld, de Utregtfche Akademie ook
eene Univerfitea kan noemen : > (met de anderen, die regtsgebied
hebben, is het min twijfelachtig) daar over zie
men HUBER de Jure Civit. L. II. S. III. C. 3. §. 42. 43. en
den Hcoggel. Heer SAXE Onem, Lii. P. IV. p. 421.

EN HET OOSTEN. 373
met een liniaal, en vond ze allen gelijk ; daarenboven
gelijken de figuuren elkander volkomen, zo dat er geen
twijfel overblijft. Op dezelfde wijze zijn de vormen rot
de uitgaaf in folio van het Speculum humance falvationis voor
den druk van JAN VELDENAER te Cuilenborg, in 1483,
van hetzelfde boek in kwarto, gezaagd; mitsdien zijn
deze vormen te alle tijden in Holland geweest. Een an­
dere grond word daaruit genomen, dat in het jaar 1445
in de Néderlanden, namelijk te Brugge, gedrukte boe-
ken verkogt zijn; het welk de heer VISSER uit geregtlijke
ftukken van denzelfden tijd, die in het archief op het
ftadhuis bewaard worden , kan bewijzen. Het is derhal-
ven zonneklaar , dat de boekdrukkonst voor dien tijd
hier bekend' geweest is, wijl men gedrukte boeken als
iets in het geheel niet zeldzaams verkogt heeft, voor dat
men vind , dat te Ments of te Straatsburg één eenig boek
gedrukt is. Ten minsten hebben deze gronden alle fchijn-
baarheid. Doch het komt mij évenwei wonderlijk voor ,
dat KOSTER in geen boek van deze konst als nieuw gewag
maakt, noch van zig zeiven als uitvinder ergens melding
doet, gelijk zulks in de boeken van SCHOIFER, FAUST en
GUTTENBERG gefchied (rrr). En hoe kon FAUST te Pa­
rijs zijne boeken als handfchtiften verkopen, als er reeds
(rrr) Naderhand heeft de Heer DE ROCHES getragt te bewij­
zen, dat de boekdrukkunst al voor het jaar 1350. is uitgevon­
den. Men zie de Memoires de PAcad. Imp. et Roial. de Eru-
xelles, Tom. I. p. 515.'—— 539. Hedend. Vadert. Letteroef.
VII. D. Mengelw. 8. en 9. Stuk. Efprit des Journ. 1778. Oc
br.p. 216. 1779. Jjin, p. 232., 17S0. Janv. p. 240. en p. 397.
A a j

§74 REIZE DOOR E U R O P A
gedrukte boeken bekend waren geweest? Zou men , inzonderheid
te Parijs, ten aanzien van zulk eene merkwaardige
zaak in het duistere getast hebben ? Ik geloof,
dat KOSTEK de kuust reeds vroeg van GUTTENBERG of
FAUST geftolen, of ook door eenen derden iets daatvan
vernomen heeft, en door den eenen of anderen vermogenden
Hollander in zijne onderneming onderrteund is,
dus de anderen, die, gelijk men ziet uit het regtsgeding
te Siraatsburg,hetwelk SCHÖPFLIN heeft bekendgemaakt,
arm waren en met elkander in verfchil lagen, den voorrang
heeft afgewonnen. De boektn,met onbeweeglijkfchriftof
vormen gedrukt,'zijn i.) Biblia; 2.) Ars moriendi; 3.)
Canticum canticorum; 4.) Jpocalypfs San&i JOHANNIS.
Van het bovengemelde Speculum humancc falvationis zijn
vier drukken voorhanden: de eerfte is dezeldzaamlte ; dezelve
is van 1440: dus bedriegt men zig dikwijls, wanneer
men een exemplaar van dit boek in de hand krijgt,
en de omftandigheid niet weet; van de uitgaaf in kwarto
zijn twee drukken van VELDENAER. De heer VISSER gaf
mij het werk, welk hij uitgegéven heeft, bevattende eene
lijst van al de gedrukte boeken in de zéventien Néderlandfche
gewesten in de vijftiende eeuw, en in 's Hage,
in 1767, in kwarto, in het licht gekomen. Hij heeft
thans Annales typographici Belgici onder handen, waarin
veele merkwaardige berigten zullen voorkomen. Hij gelooft
niet, gelijk de heer MEERMAN , dat het Speculum
humandt falvationis met onbeweeglijke , maar wel met
gegoten , letters gedrukt is.
Den a^aen van wijmaand bezogten wij den heer KOYER,
fcofprédiker van den prins erfftadhouder en vader van

E N H E T O O S T E N . 375
den bovengemelden heer ROYER. Hij is een man van zéventig
jaaren, bezit groote kundigheden, en is als gezantfchapsprédiker
bij het congres te Soisfons geweest.
Hij bragt ons in zijne boekerij, die groot en voortreflijk
is; zij beftaat uit de zeldzaamtte boeken in allerlei wétenfchappen;
doch voornaamlijk in de godgeleerdheid eh
de gefchiedenis der hervorming, waartoe ik inzonderheid
de oudfte uitgaaven des bijbels tel. Hij kent ook den
fchat, dien hij bezit. Hij heeft eene uitgaaf van Le Mi-
roirdeTame pecheresfe ,auquel elle recognoht fes faultes et
pechez; ausfi les graces et benefices a elle faicts par JESUS
CHRIST , fon epoux: La Marguerite trés • noble etprecieu-
fe s'estpropofèe a.cettx- qui de bon coeur la cherchoient.
A. Alencon chez Maistre SIMON DU BOIS M. D. XXXI. ;
de bladzijden zijn met geen talletters getékend: het boek
loopt egter tot blad I; het is van MARGARETHA , zus'er
van den koning FRANCOIS I, en is met Gothifche letters
gedrukt; EAYLE heeft van deze uitgaaf geen kennis gehad;
AntiLVTHERUS JODOCI CLiciiTOVEi Neopor-
tuenjis DoEloris Parijienjts etc. 1525., 410.: het eerfte
boek, dat, in Frankrijk, tégen LUTHER in het hcht geko«'
men is; — Compendium Veritatum ad fidemperTirmt-
tium contra erroneas Lutheranorum asfertiones ex diSlis et
actis in Concilio provinciali Seuonenfi ,apud Parifios celebrato
etc. 15*5 > fol.: dit boek bevat hetgeen op de eerfte
kerkvergadering, welke tégen LUTHER is gehouden, voorgevallen
en befloten is. Maar het bezienswaardigfte in
deze boekerij is eene verzameling van handfchriften en
oorfpronglijke brieven, welke bijna éven zo talrijk is,
als de voorraad van boeken zelf. Onder anderen vind
A a 4

37.
vinm c m A , weiken behoren tot die, welken de
heer ARCKENHOLTZ „itgegéven heeft. Naderhand is de
heer ROMER bezeer geworden van alle de brieven dezer
monarchm aan SILFWEK citONA , haaren intendant ge„
raai te Bremen, welken AKCKENHOLTZ nooit gezien helft
derzelver ^
b
^ * alles agt en
ia de jaaren r6 5r tot 1688 alle uit Rome gefchréven f r
gezonderd eenen, die fl de koningin,
Panjs, te L.ons o Pgcfte-d heeft f zij doen veel tot ophe
denng van de gefchiedenis der koningin; de heer Z R
heeft ze na den dood van SILFWERCRONA bekomen. M n
vmd h,er insgehjk. ook de brieven der koningin aanBO
CHART. Daarenboven worden i„ deze boela/vee z e r'
merkwaardige brieven bewaard van c^J^nl
ISAACCASAUBO^S, SALMASWS en Lwwa ^' Zï
V n DE MORNAYS van I Ö 0 2 tot l 6 2 3; verder een rÓ, tóe
ven van R I V E T, BOCHAETS oom van moederszijde Té
vens zeer veelen van onderfcheiden perfooneu Ï„ „e n
Welken nfag r0]ie„ u i t a ] a k e n, a e e s t e a ^ '
d.ge zaaken behelzen; ingelijks van CYR, LE U S LT a7 s
aan denprms W I E L E M , «évens> geloofsbelijdenis des
erlen ,n de „Griekfche taal. ft, d e z e k o s t b a a r
hng berust ook Heures de ¥ Sainte Fiere* Z l
metfraaije af beeldzeis in miniatuur: benéden 1 ,
rand zijn door LOCISA MONTMO^CV, nader1U "
haarer zoon G.SRARD DE GOLIGNV eind!r l T '
-Ifs wéduwe gewigdge berigten I^nd
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
1 W é d U W e h e £ f t
° n d e r a n d e
ongemerkt, dat haar'

E N H E T O O S T E N .
377
man GASP ARD DE COLIGNY névens veelen van den adel en de
burgerij te Parijs, op den 24IW" vanoostmaand 1572,ver­
moord is, en zij dus als eene arme wéduwe in de vijfde
maand van haare zwangerfchap nagelaten werd: dit was
namelijk de bloedige Bartholomeusdag te Parijs (*). Men
kan over deze boekverzameling van den heer ROYER ,
als ook over de boekerij van den heer MEERMAN, verder
nazien BARKEY, Biblioth. Hagana, T. I.
Den rata van wijnmaand toonde ons de zoon van den
eerilen, de heer fekretaris ROIJER, zijn Chineesch kabi­
net, hetwelk met chineesch huisraad, als beelden, klé-
dingftukken, en alle foorten van zaaken, die de Chinee-
1'en dagelijks gebruiken , rijklijk voorzien is. Deze verza­
meling is zeer vollédig. Wij zagen onder anderen hunne
kleine elpenbeenen pennen, waarméde zij éten; fchaalt-
jes van teentjes gemaakt, en die er als albast uitzien;
hunne looden muntfpéciëne. z.v Hij vereerde ons Chi-
neefche fchrijfpennen.
Daarop bezogten wij, in gezelfchap van den heerRoiiER,
den fchilder, JAN VAN OS, den beroemdften lanafchap-
fchilder, die thans in Europa te vinden is: hij is maar
dertig jaaren oud, en uit Zeeland van geboorte (*). Op
(*) De prins van ORANGE flarat, van moederszijde, van de­
zen COLIGNY af, en het is merkwaaidig, dat op denzelfden dag
twee honderd jaaren daar na , namelijk den 24^ Augustus 1772,
en wel op hetzelfde uur, waarop COLIGNY omgebragt werd,een
prins van ORANGE, des erfftadhouders zoon WILLEM FREDERIK,
geboren is. Aantn. v. d. Schrijver.
(*) De landfchappeu van den heer VAN os zijn zéker fchoon,
doch eigenlijk is hij de voornaamfte bloemfchilder, dien wij
thans hebbet. Aant, y. d. Heer BODDAERT.
A a 5

3?8 R E I Z E DOOR E U R O P A
de vraag, wie zijn leermeester was geweest, antwoordde-
Hj: de natuur. Inzonderheid is hij zeer bekwaam in het
bloemfchilderen: hij fchildert heldere droppelen water of
dauw, die zig vertonen, als of zij nédervielen, op de
bladen. Hij heeft ook eenen nevel op zee, en een fchip
in dezen nével gefchilderd: de nével fchijnt zig allengs te
verfpreiden, en het fchip zig een weinig meer te verto­
nen e.z.v. j het ftuk is volkomen natuurlijk, en hij is de
eerfte, dien het in den zin gekomen is, eenen nével te
fchilderen. Hij he'.ft verfcheiden (lukken voor de keizer-
iu van Rusland gefchilderd, en niet meer dan duizend
gulden voor een ftuk gevraagd; maar tégenwoordig is hij
duurer.
Bij deze gelégenheid leiden wij ook een bezoek af bij
eenen anderen , doof en ftom geboren, en uit Pruisfen ge-
boortigen fchildér, den heer DE LA CROIX. Hij maakt
goede portraiten. Hij was toen buiten ; maar zijne dog­
ter toonde ons de Hukken, die hij gemaakt had. Hij ver-
ftaat alles, wat men hem zegt, alleenlijk moet de geen,
die met hem wil fpréken, ook het woordenboek zijner
fpraak, dat in niets anders, dan in tékens beftaat, kundig
zijn. Zijne vrouw leest hem op die wijze de nieuwstij­
dingen voor; en als het geluk den koning van Pruisfen
gediend heeft, betu'gt hij er zijne bijzondere vreugd-
oyer. Om den koning van Pruisfen aanteduiden, zet men­
den hoed fcheef en zegt papa „ als om zijn vaderland uit-
tedrukken. Om Zweeden te betékenen, trekt men den
dégen gedeeltlijkuit,en tékent tévens eenen grootenhoed;
want een groote' dégen en een groote hoed zijn kénté-
kens van KAKEL den XII. De keizerin word door eenen

E N H E T O O S T E N . 379
fcepter in de hand aangeduid. Wanneer men hem den
Turkfchen grooten heer wil doen verdaan, tékent men
hem eene halve maan vóór het voorhoofd e. z. v. Hij kan
niet fchrijven, gelijk dejieer SABOUREUX DE FONTENAI.
Daaröp gingeu wij bij den heer HUMBERT, welke de
beste portraitfchllder is. Wij zagen bij hem het oorfprong-
hjk afbeeldzel van HOGO DE GROOT, hetwelk aan den
heer ROVER toebehoort,die uit hetgeflagtvan dezen grooten
man afdamt. GROTIUS heeft hier eenen fpitzen baard,
een groot hoofd, lévendige oogen e. z. v.
Denzelfden dag waren wij bij den heer MUYSLI, eenen
Zwitzer. Hij is majoor bij de artillerij, en in d'e wétenfchap
een der bekwaamden, dje inen in Europa vind.
Hij heeft een onvergelijklijk werk betreffende dezelve gefchréven,
doch dat bij den erfdadhouder, die niet wil,
dat het gedrukt worde, in handfehrift bewaard word: hij
toonde ons eene korte fehets van deze zijne verhandeling:
geen ander fchrijver in dit vak, dan BELIDOR, die le Bombardier
Frangoh gefchréven heeft, draagt zijne goedkeuring
weg. Hij is de fchrijver van verfcheiden artikelen
in de Parijfche Encyclopedie, als Affuts de canon, en meer
anderen. Ook is het artikel Artillerie, in de Yverdonfche,
van hem, het welk de heer FELICE de vrijheid genomen
heeft, van het in twee artikels te verdélen, en de eene
helft daarvan aan eenen Franfchen officier toetefchrijven.
Verder bezigtigden wij de gefchutgieterij, en fpraken
met den gefchutgieter den heer MARITZ, wiens familie in
deze kunst boven elk uitgemunt heeft. Het is zijn grootvader,
die de nieuwe wijze, om de ftukken niet hol,

3?o REIZE DOOR EUROPA
maar digt f> bloc) te gieten, en vervolgens gezigtëinderlijk
mtteboren, uitgevonden heeft: het eerfte kanon is op
deze wijze te Bern, in het jaar r 7, 4 , g e g o t e n. Z j j n y a\
der woont thans te Bern, alwaar hijdirekteur der gefcbutg.eterij
is. In den Haag wonen twee van zime zoom
JOHANNES en DAVID MAUiTz: beiden zijn zeer bekwaam
en gefchutgieters der heeren ftaaten van Holland wier
zmfpreuk: Vigilate Deo Confidente*, ook op de ftukken
geftempeld word Het gefchutmagazijn en tuighnis zijn
te Delft. De vadersbroeder van den heer MARITZ is op-
Zigter generaal der gefchutgieterijën in Frankrijk en Spanje,
en voert den titel van marechalde camp. De kunst
van kanonnen digt te gieten en te boren is door deze fatnihe
van MARITZ in Europa uitgebreid.
Den van wijnmaand bezigtigden wij, bij den heer
fekretans ROVER, eene verzameling van Chiseelche boeken;
hij verftaat de Chineefche taal tamelijk. Hij bezit
ook eene groote verzameling van prenten van omtrent
tagtig banden in het grootfte folioformaat, welke hij dagelijks
vermeerdert. Hij verzamelt namelijk prenten zo
als zijn vader handfchriften en zeldzaame boeken verzamelt.
(Dus munt deze familie uit door het verzamelen
van fraaije en zeldzaame zaaken). De prenten zijn volgers
de fchoolen gefchikt; die van Florence maakt het begin
Hij bezitook die van RAPHABL en zijnen leerling PERUGINO-
De heer VISSER gaf mij kennis ran eene gefchiedenfe der
Gothen en Wenden, door den heer MEERMAN gefchréven
en die nog in handfchrift ligt. Zij is zeer lézenswaardi*'
zegt men, hij heeft er zelfs fijne en bedenklijke god "e-

EN HET OOSTEN. 381
leerde ftoffen, de Arriünerij en dergelijken, in aangeroerd.
Hij heeft ook eene gefchiedenis der kerkvergadering van
Nicea gefchréven, die insgelijks nog niet gedrukt is.
Den j>.Q ften
van wijnmaand ontmoetten wijden heer PAU-
eenen doktor der regtsgeleerdheid uit Hamburg, een'
man, die geheel bijzondere en vreemde zédelijke grond-
flellingen heeft. Hij doet alle jaaren eene reis van dtie
maanden, en zijn oogmerk is, daar door kundigheden
voor zig te verzamelen tot gebruik van eene algemeene
taal. STEWARTS daatshuishouding heeft hij uit het En»
gelsch vertaald, en den Zweedfchen rijksdenden, gedu­
rende den rijksdag van 1772, opgedragen, waarvoor hij
twee fraaije gouden gedenkpenningen, eiken van 100 du-
kaaten, bekomen heeft.
Den 30» van wijnmaand deelde de heer VOSMAER mij
een uitvoerig berigt méde van alle de werken door hem
uitgegéven: dezelven maken tégenwoordig een getal van
twee en twintig uit, en bedaan in ménigerlei befchrijvin-
gen , behorende tot de natuurlijke gefchiedenis, met de
nodige plaaten. Hij heeft ook de uitgaaf der beide laatde
deelen van SEHA bezorgd, fchoon hij zig niet genoemd
heeft: de geleerde tijdingen noemen hem egter als den
uitgéver. Het ganfche werk van SEBA beftaat uit vier groo­
te foliodeelen, en kost 800 gulden. De heer VOSMAER.
heeft zijn exemplaar afgezet: het is dus het eenigfte in
zijne foort (*);de markgraavin van Baden heeft hem 5000
(*) SEBA'S werk beftaat uit vier deelen, atlas formaat, eh
kost, onafgezet, geen 800 gulden, mcar 140 gulden.— Het
exemplaar van den heer VOSMAER is in zo verre het eenige in zijne

38* REIZE DOOR EUROPA
gulden daarvoor geboden, doch hij heeft het haar „iet
willen overlaten. De uitgaaf van de werken van den heer
KHNARD, waarin de visfchen, krabben en kreeften bef
hréven worden, welken zig in de ftreek der Molukfche
,Tolt ?° Udea
' ' 1Sins
^ ks
^ den heer VOSMAEH
al komfhg. Zijne boekerij is fraai en kostbaar wégens de
groote, dunre en met afbeeldingen verfierde werken,die
dezelve bevat. ,k zag hier het zeldzaame werk van vu-
«A. Modekartificiofi di Fafi diverfi d'argento, e altre
spere capnaofi, invette e hozzate de fajfo Sr. ADAMO
w VIANA etc. ; dezelfde titel komt naderhand, in het
Ransch en Duksch,no g eens voor,doch zonder jaartal;
het werk is omtrent het jaar 1630 uitgekomen. De heer
k e e n i g £ n V a
ZrTr hI °°
" d e z e v a z e n
> melken
daar befchréven zijn, zien; zij zijn van gedréven werk
en zo 2 e I d d a t z i j b.. h e [ g e w. g t ^
worden. Zo zagen wij ook onder zijne verzamelingen :
Les collies gravées par HOLAAR , a Londres, 4°.; «üt
werk beflaat uit 4 9 k o p e r e a p l a a t e n > £ n . g h e [
"e, dat overfchelpen handelt.
l
Op^denzelfden dag vertrokken wij uit den Haag naar
ÏZ&Z £ 'li 06 U i t 6 r f t e » k
«erpen uit het kabinet van den heer erfïhdhouder, verbéterd
^. de v ö 0,
* r;: ers n d
,f
vfgezette exerap,aaren
*
P ten 8oo gulden te kosten, doch zijn t h a n s o p d e ^
Oaald. Aant. v, d. Heer BODDAERT.

EN HET OOSTEN. 383
Tweede verblijf te Leiden.
H
IER bezogten wij aanftonds den geleerden heer
RUHNKENIUS, die ons den 3ift et
»van wijnmaand naar de
univerfiteitsboekerij verzelde. Deze heeft geen plaats bekomen,
die aan haare waarde beantwoord: want zij is
boven de Engelfchg kerk geplaatst, alwaar de boeken eene
zeer bekrompen plaats hebben; men is egter voornémens,
een nieuw groot gebouw opterigten, dat deze beroemde
boekerij waardig zal zijn. Hier zijn over de 2000
Oosterfche handfchriften, doch waarvan men nog geen
beöordélende lijst vervaerdifjd heeft, want die, welke er
van voorhanden is, is alleen eene flegt gefchikte lijst der
titels en daarenboven niet juist. Het is wonder, dat de
groote ALBERT SCHULTENS de hand aan dit werk niet gelegd
heeft: men moet ondertusfchen hopen , dat zijn kleinzoon,
die tégen woordig hoogleeraar der Oosterfche taaien
te Amllerdam is (jtt), dit gebrek zal verhelpen; het
ontbreekt hem ten minden noch aan bekwaamheid, noch
aan naerftigheid. Verfcheiden origineele afbeeldzels van
geleerde en vermaarde mannen, welken zig deels te Leiden
, deels elders opgehouden hebben , als HUGO DE GROOT,
JUNIUS, HE1NSIUS, ERPEJMIUS, CASAUBONUS, JOSEF JUS-
TUS SCALIGER , en anderen, ftrekken méde tot fieraad van
deze boekerij. —. Betreffende SCALIGER, de heer RUHN­
KENIÜS is vastlijk overtuigd, dat hij van CANI SCALIGERI,
(///) Thans, te Leiden.

384 R E I Z E D O O R E U R O P A
een vorstlijk huis te Verona, afdamt. Zijn grootvader
werd namelijk door de Venetiaanen uit Verona verdréven,
nam zijne toevlugt tot den keizer, en werd door denzelven
generaal gemaakt. Hij kogt daar op in het Oostennjkfche
een landgoed, Burden genoemd, waarvan hij ook
den naam aannam. Het wapen, dat men bij het af beeldzei
gevoegd heeft, is volkomen hetzelfde, welk het geflagt
van SCALIGER te Verona gevoerd heeft. Daarenboven
kan men zig niet ligt verbeelden, ttat twee zulke groote
mannen, als de beide SCALIGERS, zig voor iets, dat
eij niet waren, zouden uitgegéven hebben. Het was eenen
SCIOPPIUS voorbehouden , de SCALIGERO hypobolimceo
te fchrijven ; en anderen, die der zaake onkundig waren,
hebben naderhand zijn dwaas gefnap herhaald Maar
ik kom wéder tot de boekerij. Zij bèvat eene ménigte
boeken en handfchriften, die door erfmakingen aan dezelve
gefchonken zijn 5ial sl.) de erfgift van HUGENIUS f>»)
en PAPEBROCH, névens de handfchriften van BONAVENTU-
RA vutCANius (vfj-j , waaronder zijn littera iüustrium
et eruditorum virorum (www), in verfcheiden deelen:
denklijk zou men hier ook veel kunnen ontdekken, dat
tot de Gothifche gefchiedenis en letterkunde behoort,
wijl BONAVENTURA vuLCANius de eerfte geweest is, die
4e Literis Getarum gefchréven heeft; en welk eene mé-
nig-
C«*«) Zie den Catalog. Bibl. pub!. Uitwerpt. Lugd. Bat.
0716. fof,). p. 3 5 r.
(vvv) Catal. I, p. 3 4 3.
(www) Van deze zijn er reeds velen uitgegeeven in BÜRMAN-
«1 SylUge Epifa/arum. Zie da prof. Vol. I. p. 15.

Ë N H E T O O S T E N - 385
rngte van merkwaardige zaaken kan men niet daarenboven
in de hanlfchriften van den grooten fterrekundigen HUY-
GENS verwagten? 2) De erfgift van JOSEF JUSTUS SCA­
LIGER , welke eert groot getal Griekfche en Latijnfche
handfchriften bevat 3) Het legaat vah STOLP i
hier in komen alleen gedrukte boeken voor. 4) De erf­
gift van PERIZÓNIUS: deze bedaat zo wel uit gedrukte
boeken als handfchriften (yyy). 5) Het legaat van WAR-
NER (zzz); zijnde enkel Oosterfche handfchriften. De-
halven dezen vind men hier de handfchriften, welken GO­
LIUS en ERPËNIUS op hunne reizen voor rékening van de­
ze boekerij gekogt hebben; insgelijks all' de nagelaten
handfchriften van ISAAK VOSSIUS (aaaa), welke de boe­
kerij voot 30,000 gulden aangekogt heeft: dezelven zijn
deels Griekfche deels Latijnfche, en daan ih vier gröote
kasfen. Men moet wéten, dat vossius dezelven voor de
koningin CHRISTINA gekogt had: maar de koningin harl
waarfchijnlijk geen geld om ze te betalen, en derhalvèn
bléven zij in handen van vossius; toen hij naderhand in
Engelland overleed, loste de Leidfche boekerij ze'voor"
Zig zelve. Men heeft veel aanleiding om te geloven, dat
Cxxx) Catal. p. 339. 404'.
O») Zieden Catalogus Biblioth. publ.Ü'niy'ërfit. Lugd,Bal\
p. 492. en VRIEMOET Athen. Fris. p. 635.
(zzs) LIVINUS WARNERÜS , eertijds afgezonden van' den tW
aan het hof van Konftaminopel. Zie Catal. Bibl. Lugd. Bat*
P' 336. 337- 4°5- 4°9- WITSEN Noord- en Oost - Tartarije bi, 3' R/;
S85. 388. 482.' 483. 485- 487- FOPPE.N'Ï Bibl. Belg, T.ïh p;- 0'3o'
*aaaa) Catal. p. 358.
V. DE Et.' g b'

386 REIZE DQOR EUROPA
vossius zig van veelen dezer handfchriften op eene juist
niet zeer eerlijke wijze eigenaar gemaakt heeft. Want,
zonder van andere omftandigheden te fpréken , die dit
waarfchijnlijk maken, vind men hier een kostbaar handfchrift,
hetwelk de Ilias HOMEEI cum verftone Grceca interlineari
et Scholiis ineditis quantivis pretiipnefertim POR-
PHYRH et alkrum bevat, in kwarto formaat ingebonden,
en met het wapen van PEIRESC voorzien , namelijk twee
raderen. Het is tamelijk nieuw, en op papier gefchréven;
maar, tévens zo zeldzaam, dat men gelooft,dat nergens
een dergelijk gevonden word. De fcholiën verdienen algemeen
bekend gemaakt te worden:-de heer VALKBNAER
maakt er gewag van met aanhaling van eenigen van dezelven
in zijne geleerde verhandeling over dezen codex, die
hij bij zijnen EULVIUS URSINUS [Firgilius collatione fcriptorum
Gracorum illustratus , Leovard. 1747. 8°.]
gevoegd heeft. — Het getal der gedrukte boeken beloopt
omtrent op 40,000 boekdeelen; maar zij zijn , zo als gezegd
is, zeer liegt geplaatst,of,om mij juister uittedrukken,
ingepakt. Ik zag er eenigen onder, die van de eerfte
tijden der boekdrukkunst zijn, als Catholicon TOHAN-
NIS Januenfis, zonder jaanal, in folio {bbbV)\ op den
kant vind men gefchréven aanmerkingen van PROSPER
BIARCHAND , behelzende zijne gedagteh over de uitvin-
(bbbF) Over dit boek, leze men de aangehaalde fchrij vers bij den
Heer SAXE Onom. P. II. p. 325.,en VOGT Catal. libr. rar. voc.
CATHOLICON, p. m. 179. fq. en GERDES. Floril. p. 175. — De
Heer BURMANNUS SECUNDUS had er twee handfchriften van. Anthol.
Lat. Tom. I. p. 904, en 714,

EN HET OOSTEN. 387
ding der boekdrukkunst: hij fchrijft dezelve aan GUTTEN-
BERG, te Mentz, toe, die hij denkt, dat deze kunst na­
derhand aan FAUST en SCHÖFFER médegedeeld, en dat
KOSTER dezelve wéder van hun bekomen hebbe. Wij
hebben voornaamlijk der bijzondere genégenheid van deri
heer RUHNKENIUS te danken, dat wij de handfchriften in
deze boekerij te zien krégen; want zij worden anders aan
geen vreemdelingen vertoont, bij aldien dezelven niet met
bijzonder verlof van de Curatoren voorzien zijn.
f t e n
Den i
van flagtmaand was ik bij den boekhandelaar
LE MAIR (*) die hier het geen de Oosterfche letterkunde
raakt laat drukken. Hij is voornémens, de verhandelin„
gen van JABLONSKI, die zeer zeldzaam zijn, in ééne ver­
zameling uittegéven. Ook denkt hij een Koptisch woor­
denboek van denztlfden oplteller, dat tot nog toe niet ge­
drukt is, en de verklaring van all' de Egiptifche woorden
bevat, welken bij de fchrijvers gevonden worden, in het
licht te géven. Verder is zijn oogmerk, om eenen nieu­
wen druk opteleggen van CELSII Hierobotanicon , met de
aanmerkingen van den heer MtcnAëLis * maar hij heeft het
handfehrift nog niet bekomen. Thans laat hij een nieuw
Arabisch woordenboek van JOHANNES WILMET drukken „
waarvan reeds 300 bladzijden afgedrukt zijn. Dit boek
is in groot kwarto, en zal twee deelen uitmaken (ccccj y
'[(*) Deze noeste boekhandelaar Is in het afgelopen jaar over*
leden].
(cccc~) Dit is nog niet uitgekomen. De Heer WILMET, leerling van
den Heer E VFR. SCHPIDU S. Hoogleeraar te Harderwijk, is thans pre­
dikant te Neder - Hrmerc zeer in aanra«rtlnggekomei} ?om Hoof-
B b a

388 R E I Z E D O O R E U R O P A
AH' de woorden, die in den koran, bij HARIRI, en in'
ARABSCHAS gefcbiedenis van TIMUR voorkomen, zuilen
daar in gevonden worden. — Ik heb dezen man perfoon-
lijk léren kennen: hij bezit eene verzameling van goede
Oosterfche boeken; onder anderen één, waarin GOLIÜS
fchier op elke bladzijde met eigen hand aanmerkingen ge-
fchréven heeft.
Hieröp bezogten wijden heer TWENT séénen van de veer­
tig Raaden der Had, en tégenwoordig voorzitter der Leid-
fche maatfchappij. Deze maatfchappij heeft de Holland­
fche letterkunde tot het eigenlijk voorwerp haarer bézig-
heid gemaakt, en is voor tien jaaren geftigt. De prijs­
vraag, door dezelve dit jaar opgegéven, is.- „ i n hoe
•„ verre kunnen de Moefogothifche en Angelfaxifche taa-
5, len tot een bewijs van de oudheid der Hollandfche taal
„ dienen (dddcï) ? " De heer TWENT toonde mij de ver­
handelingen vas de maatfchappij, die uit twee deelen in
kwarto beftaan, waarvan het eerfte in 1772, en het an­
dere in J774, beiden te Leiden, gedrukt zijn. Ik ont,
dekte in zijne boekerij voor de eerfte reis de Hollandfche
leeraar der Oosterfche talen te Amfterdam te worden, toen de-
Heer WALKAVEN derwaard beroepen is.
1 (dddd) Het derde Deel is in 1777., het vierde, in 1779.,e)É
het vijfde, iu 1781. uitgekomen.— De vraag, hier vermeld,
was: „ In hoe ver kan men uit de overbüjfzeis van het Moe-
„ fogothisch en Angelfaxisch, tot opheldering der oudheid van
,, het Nederduitsch, aantoonen , dat de grond onzer Taal in de
„ bovengemelde te vinden is I" maar is niet voldoende beant­
woord.

E N H E T O O S T E N . 339
ïijmkronijk, welke ouder is, dan men zou geloven, en
waarvan verfcheiden oude uitgaaven zijn; de beste druk
van dezelve is egter die met den titel: Rijmkronijk, van
MELIS STOKE door BALTHAZAR HUYDBCOPER. , Leiden ,
177:, 4. 0
(eeee), drie deelen,met veele aanmerkingen.
Ik zag ook eene andere Rijmkronijk van KLAES KOLIJN in
folio, welker geloofwaardigheid men nogthans betwist,
wijl veelen geloven, dat dezelve een ondergedoken werk is.
Den 2 ,,1eB
van flagtmaand gaven wij den heer VAN DOE­
VEREN, hoogleeraar der artzenijkunde, een' zeer geleerd'
man, een bezoek. Hij is voor dezen hoogleeraar te Gro­
ningen geweest. Hij is de eerfte, die zijne verzameling
van verfteeningen, uit de ftreek van Groningen, bij een-
gebragt heeft: hij is gewillig, om onzen LiNNéus eeni­
gen van deze ftukken toetezenden. Hij kent onze
Zweedfche fchrijvers nauwkeurig, zelfs VAN HOORNS Jor-
degumma (*) , welke vertaald is, en waarover hij te Gro­
ningen voorlézingen heeft gehouden. WALLERIUS be-
fchouwt hij als eenen klasfifchen fchrijver. Zijn kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden verdient opmerkzaamheid:
het bevat veele bezienswaardige en zeldzaame ftukken.
Onder anderen zag ik eene afbeelding van een verileenl,
dier van SWEDENBORG: het dier is in Saxen, 400 voet
diep onder den grond , gevonden; SWEDENBOSO noemt
het Felis marinus: maar SPENER in Miscellaneis Berolinen*
(««) Deze Rijmkronijk was maar driemaal gedrukt ,1591.,
1(120., en 1Ö99. Zij is, in 1771., in quarto en in o&a-
vo uitgegeven.— Straks zal de fchrijver er nog iets van zeggen.
(*) Vroedvrouw.
/ j, B
b 3

5> REIZE DOOR E U R O P A
ftbus en LINCKE in ASlis Eruditorum Lipftenfibus hebben
bewézen, dat het een krokodil is. Ook heeft men eenen
verfteenden krokodil digt bij Maastricht in eenen berg gevonden,
die bij den heer HOFFMAN aldaar bewaard word.
Door welke wonderlijke omwenteling moet het veroorzaakt
zijn , dat men in Europa verfteende krokodillen
ontdekt? Wij zagen ook eenen verfteenden zeeappel (Echinites),
welken men omftreeks'Groningen, uit de zogenoemde
Hünenbedden, of graven der Hünen, die insgelijks
opmerkzaamheid verdienen, bekomen heeft; -
verder een niet verfteend pijpkoraal uit Bengalen ; een
onvergelijklijk ftuk, en zo zeldzaam, dat in de ganfche
bekende waereld geen dergelijk meer te vinden' is; want
men vind ze wel verfteend, als den ammonshoorn, maar
niet in haaren natuurlijken ftaat; —— als méde het vijfhoekig
pijpkoraal, het welk de heer LiNNéus niet kent.
Men ontdekt voor het overige omftreeks Groningen verfteeningen
, die in alle ftukken gelijken naar die , welken
de heer LiNNéus in zijne Gothlandfche reis befchrijft.
Voor dat wij egter naar den heer VAN DOEVEREN gingen
, hoorden wij eene voorlézing van den hoogleeraar der
natuurkunde den heer ALLAMAND.' flij las over de natuurkunde
van 's GRAVESANDE, die hij uitgegéven heeft,
en deed proeven. Zijne voorftelling was in het Latijn,
gelijk zulks bij alle openbaare leeraars te Leiden in gebruik
is, en daardoor wordende ftudérendengenoodzaakt,
zig op deze taal toeteleggen. Te Leiden zijn omtrent
500 ftudenten uit alle oorden van Europa, doch uit Zweeden
zijn er thans geen.
Hteröp begaven wij ons bij den heer ABRAHAM CRONO-

E N H E T O O S T E N . 391
vius, die univerfiteitsboekbewaarder , en tagtig jaaren
oud 'is, maar nog een zeer goed geheugen heeft. Zijn
vaderJAKOB GRONOVIUS was hoogleeraar te Pifa,en werd
door de Venetiaanen naar Padua beroepen, doch bedank-
te voor het beroep. Zijn broeder was te Rome: de ko­
ningin CHRISTINA kwam in Amazoonen gewaad op de
Vatikaanfche boekerij, alwaar zij lange met hem fprak,
en onder anderen zeide, dat zij zo wel zijne verdiende
als die van zijne ganfche familie kende, en hem beloofde,
indien hij Roomschkatholijk en een geestlijke wilde wor­
den, eene voordeelige abtdij, doch, zo niet dan een rijk
meisje te bezorgen, met dewelke hij zijn fortuin zou ma­
ken: maar all' deze beloften hadden geen uitwerking op
hem. De heer GRONOVIUS toonde mij een Lexicon
Arabicum JOSEPHI SCALIGERI transfcriptum ex Glosfariis,
dat hij zelf, in zijne jonge jaaren , uit SCALIGERS eigen­
handig fchrift, dat op de univerftteitsboekerij bewaard
word,afgefchréven heeft. SCALIGER haalt in dit woorden­
boek een zeer oud Arabisch boek aan: ik zal zijne eigen
woorden hier neêrftellen: H. Hispanum Glosfarium opti­
mum, ante D c plus minus annos fcriptum , Latino- Ara­
bicum ; Latina charactere Longobardico difficillimo, Ara-
bica charactere Africano elegantisftmo descripta erant. _
Des namiddags waren wij op de univerftteitsboekerij,
die alle woensdag en faturdag des namiddags van 2 tot 4
uur voor elk openftaat. Zij was zeer lédig van leergieri-
gen, want daar waten er maar drie, om daar te arbeiden.
Daarna begaven wij ons bij den heer hoogleeraar SCHUL­
TENS, die mij zeide, dat van zijns vaders voorlézingen
over zijn woordenboek, of Origines Hebraica, geen van
B b 4

5 9 2 K E 1 Z E
DOOR E U R O P A
ten zeiven afkomfrig handfehrift voorhanden is wifl fi«
Zonder vooraf iets optefebriiven. ge^en neef I 1'
W* toehoorders zi j n e voorftelling op^, é^ ' Tjl **
en darde d u, zijne «^SS*
ten. Zo heeft men mij ook gezegd A„ A
het geduid had nZ ,
landfche „ 1K»,e,s «maak, 2i-„ . M d «
J z e l f s n i e t een
s
* n « , lévend.g geMfcd 2 i j n. «
te d de e«,, re ,„ t ó d e > e o „ M f t t o t j M i [ o ; J „
C J Reeds overleden. * '

E N H E T O O S T E N . "93
batur; het tweede: erat fermo interfratres; het derde:
loquebantur omnes; het vierde: rumor erat in cafa; het
vijfde: ibant qui poterant, qui non potuere cadebant. Al­
les is natuurlijk ontworpen en overeenftemmende met de
bijfchriften. Deze fchilderijen hebben 1
5000 gulden ge­
kost. Daarenboven is hij van eene fehoone boekerij voor­
zien, waarin ik een zeer zeldzaam boek ontdekte: UA-
cademia Todesca della Archit^tture, Scultura e Pittura,
per JOACHIM SANDRART a Nuremberg , 1675, f°i- > twee
deelen ; het boek is in het Hoogduitsch gefchréven, fchoon
het eenen Italiaanfchen titel heeft.
d e n
Den 4
van flagtmaand namen wij het akadémisch ge­
bouw in oogenfciiijn. De gehoorzaalen zijn eenvoudig
zonder eenig lieraad: ééne van dezelve is fchier geheel
met grafzeiken gevloerd. Voor dat de univerfiteit aan­
gelegd werd, is bier een klooster geweest, en ongetwij­
feld heeft men de kerk in eene gehoorzaal veranderd. De
konfiltorizaal (*), of het vertrek, daar de hoogkeraars
hunne vergadering houden, is met de afbeeldzels van
vier en zestig hoogleeraars verilerd, bij voorbeeld van
SCALIGER, SALMASIUS, DANIEL HEINSIUS, GOLIUS, een*
jong' fraai' man , BOERHAVE, die er als een goede eerlij­
ke boer met rondhangend hair uitziet , HEMSTEKHUIS ,
SCHULTENS e. z. v. Op de tafel liggen boeken, Welken
de vier fakulteiten aanduiden, namelijk ARISTOTELES in
b~t Grieksch , HIPPOKRAÏES, en de pandekten en de co­
dex van JUSTINIANUS; enz. Het getal der hoogleeiaars
is een en twintig.
(*) Dus noemt men op de Zweedfche univerfiteiten de fenaat-
kamer, Aanm. v. d. ff, Vertaler.
Bb 5

39* K-EIZE DOOR EUROPA.
Hierop bezogten wij den heer griffier VAN ALPHEN,
die mij verfcheiden boeken toonde, die tot de Néder'andfche
gehiedenis en taal behooren, namelijk het zeldzaam
werk van SCRIEK , gedrukt te Yperen, I6I 4 j fe folio
Bij deze gelégenheid verzamelde ik berigten van de Hollandfche
rijmkronijken, van derzelver oudheid, verfcheiden
drukken e. z. v. MELIS STOICE leefde namelijk ten
rijde van den graave WILLEM den III, die zijnen vader
in het jaar 1304 opvolgde: de eerfte uitgaaf van het werk
van MELIS STOKE verfcheen te Amfterdam, 1591, in fo.
lio; maar men kende toen den naam des fchrijvers nog
met; eene tweede kwam [in 'sHage, löao, en de derde]
te Leiden, 1609,ook in folio, te voorfchijn. MEER­
HOUT (ƒƒƒƒ) i s n o g. o u d e r j d o c h h e e f t ifl o n g e b o n d e n
ffijl gefchréven, en in het begin der dertiende eeuw ten
tijde van den graave WILLEM geleefd. KLAES KOLIJN leefde
in het midden der twaalfde eeuw onder den graave
KLORIS den III.: ten minften beweert dit de uitgéver zijner
rijmkronijk, VAN LOON; doch WAGENAAR, wiens tégenwerpingen
in het derde deel van de verhandelingen der
Leidfche geleerde maatfchappij zullen te lézen zijn, en
anderen trekken het in twijfel; de eerfte druk van KOLIJN
is in de AnakEla van DUMBAR geplaatst. Verder merk ik
nog aan: Spiegel Hifloriael ofRijmfphgel, zijnde de Ne- •
derlandfche Rijm-Chronijk van LODEWIJK VAN VELTHEM:
Cffff) Dus noemde de Heer KUYDECOPER den fchrijver van
het Chromcm Egmundanum, op den naam van WILHELMUS
PROCURATOR uitgegeven in MAITIISI Analeüa , en,in 1777.,
door den Heer KLUIT.

E N H E T O O S T E N . 395
voor ruim 400 jaaren in digtmaat gebracht, [uitgegeven]
door ISAAC LE LONG; Amjlerdam' 1727, fol.; dit boek
begint met het jaar 1248, toen de graaf WILLEM van Hol­
land, wiens tijdgenoot de fchrijver was, Roomsch kei­
zer werd, en eindigt met het jaar 1316.
Daarop bragt de heer VAN ALPHEN ons in het Pan
Poèticum, of naar de plaats, alwaar eene Leidfche maar.
fchappij van fraaije wétenfchappen vergadert, welke tot
haare zinfpreuk heeft: Kunst wordt door Arbeid verkret-
gen. In deze zaal, die fraai en welker tafel voor négen-
tig léden gefchikt is, worden de afbeeldzels van alle Né-
derlandfche dichters bewaard: dezen maken een getal van
330 uit;het zijn allenoorfpronglijke Hukken, deels opko­
per, deels op hout, in klein langwerpig rond formaat, en in
eene kas geplaatst. De heer VAN ALPHEN is Proteclor
van het genootfchap, en de boekhandelaar en dichter
HOOGEVEEN, voorzitter van het zdve; in het huis
van den laatden is ook de vergaderzaal, of het Pan
Po'éticum. Ik kreeg een Néderduitsch dichtftuk op het
ontzet der ftad Leiden ten gefchenk. Eén der beste dich­
ters onder de Néderlanders is VONDEL , de fchrijver van
d.t\\\Palamedes: de heer BURMAN heeft uit denzelven eeni­
gen met veel kragr gefchréven plaatzen, die tégen de dwin­
gelanden gerigt zijn, in Latijnfche vaerzen overgezet.
HOOFT is zo wel dichter als gefchiedfchrijvergeweest ;men
heeft hem den bi jnaam van den tweeden TACITUS gegéven;
hij heeft ook eene Néderduitfche vertaling van TACITUS uit­
gegéven. Wij zagen ook de gedichten van eenen Holland-
fchen boer, HUIBERT KORNELISZOON POOT genoemd: deze
groote dichter was in hit dorp Abtswoud, nabij Delft, in

89Ö REIZE DOOR EUROPA
het jaar ,689 geboren, en fóerfln , 7„, ,„ w ,
begon hijtedichten:zijne werkend nl 'r """"^ ^
drie kwartodeelen, gedrukt, "^ffi- 1
**-**
lévensbefcnrijving door SFEX (*j ^ ^
Den van flagtmaand vertoonde ons de heer r LE
FRANCO VAN BEKKHEV, lector der natuurgefchiede, s een
Ll"; a
T UUr
- !ijke Z e l d
- ^ - , beflaa rl l
kenmgen. Daar zyn omtrent io, oco tékenineen ^ /
£ m n g e n d i e 1 0 0
zwaare bundels uitmaken m»r n n '
tigmetkoleutenafC en do T **" V
°° rZ
' im
' P
^
Zij verbeelden" lelon ,7d eT * W * W < " *
visfchen e. z. v„ en 1 " 0 R v., en „ ï' W' ^ HIJ vojgt nauwkeurig- het ÜPI^I * ,
i-iNNéus. Hij heeft ook bladen van verfcheiden !
ontleed: hij heeft de bhden laten l^n 'o^t
de vézels of draaden overgeblév n 2 rAe tl "**
^ding hebben wij ^ d ^ ^ ^ g
van Letden Hij g a a t voord ffiet de befeirij i,." ^
tuurhjke gefchiedenis van Holland, van welk werk re^s"
3 of 4 deelen m oktavo, in het IVeérduitsch, i n het Ikht
CO Er is onlangs een fraaije druk, in klein oktavo „
*OOTS gedichten, te A n f f l e f d ï n i f u h g e k c m s^ ^ '
V a a
C")U.t het geen de heer «JÖRNSTSHL hier zegt, Z o u h e t r„ M I
«en, dat de heer t E FRANCQ VA. BERKHEV deze I o 0 0 o
-gen zelf vervaardigd had,- doch het zij, ei gL ^ Z^
werpen der n.uur, welke deze ^ ge M e m e r JJ'?
* veelen z e,f ^tékend heen. A anm\ , ^

E N H E T O O S T E N . 59?
gekomen zijn. Deze man heeft over het'algemeen veele
kundigheden. Hij gaat met loshangend hair als een boer,
op dezelfde wijze als de groote BOERHAVE.
Men heeft mij. van dezen waereldberoemden man, ik
meen BOERHAVE, hier verfcheiden bijzondere omftandigheden
verhaald , waarvan ik het volgende zal aanhalen.
Zijn hangend, onopgemaakt en kort hair verminderde in
het minde niet de agting, die hij met zo veel regt bezat.
Hij bragt der ftad door zijne kundigheid niet alleen aanzien,
maar ook voordeel aan:- meer dan tweehonderd
Engelfchen kwamen om zijnen wil herwaard , en verteerden
hier hun geld. Zijne dogter, de graavin TOMS,
woont nog te Leiden als wéduwe, en oefent rijklijk liefdewerken
omtrent noodlijdenden. BOERHAVE was eerst
van zin, prédikant te worden; maar toen hij eens in gezelfchap
met eene trekfchuit voer, ontmoette hij eenen
man, die SPINOZA veroordeelde: hij hoorde de driftige
redenéring van dezen man met ftilzwijgen aan, en deed
ten laatften alleen deze vraag: hebt gij SPINOZA ook gelézen?
De andere antwoordde: neen; en thet ganfche gezelfchap
barstte uit in lachen: de verftoorde antifpinozist
ging ondertusfchen aanltonds heen en gaf BOERHAVE bij
de godgeleerden als een' verdédiger van SPINOZA aan,
welken hem dan ook zijn voornémen, om de godgeleerdheid
te beoefenen, ontrieden; en daaröp wijdde hij zig
der geneeskunde. Het is waereldkundig, hoe grooten
roem hij op deze baan verworven heeft. Hij werd van
alle oorden der waereld geraadpleegd. Hij liet er zig ook
voor betalen; zelfs waren de boeren daar niet vrij van,
en zij gaven hem met vreugde een zesthalf; anderen ga-

398 R E I Z E DOOR E U R O P A
ven niet minder, dan een' dnkaat, m a a r wel meer; mé*
zag bij hem groote hoopen in papier gewikkelde dukaaten,
d,e in de uuren, waarin hij om raad gevraagd werd,
om hem heen lagen. Dat hij zig van den gemeenen man
het betalen, gefchiedde, om dat hij anders te zeer zou
overlopen zijn geworden, en nooit een' oogenblik rust
zou gehad hebben. Zomwijlen ftonden wel honderd menfehen
m de voorkamer te wagten: zij werden in de orde
zo als zij gekomen waren, door hem binnen gelaten en
hierin ngtte hij zig naar eene lijst, waarop zij hunne naamen
opgetékend hadden. Het gebeurde dikwijls, dat
men, wégens de menigte, twee of drie uuren moest
wagten; zelfs de czaar PETER wagtte twee uuren lang
ra zijn jagt, eer hij met hem kon (préken, wijl bij juist
met zijne voorlézingen bézig was. Hij nam geen geld
van prédikanten en van derzelver kinderen, wijl hijzelf
de zoon van eenen dorppredikant was. Zijn broeder was
prédikant te Leiden, wiens leerrédenen BOERHAVE vlijtig
bijwoonde, fchoon zijne gaaven voorden prédikdoel,
zo men zegt, zeer middenmatig waren. BOERHAVE ging
altijd zeer eenvoudig gekleed. Zijne oogen vertoonden
veel vuur en geest. Een gedeelte van zijne werken is
door den, thans overlédenen, Roomschkeizeriijken tolk
den heer HERBERT, in het Turksch vertaald, waartoe hij
zig van de hulp eens geleerden Turks bediend heeft.

E N H E T O O S T E N . 399
REIZE VAN LEIDEN NAAR
HAARLEM.
J0)EN 6

4°o REIZE DOOR EUROPA.
Verblijf te Haarlem,... —
K
X^ANSTONDS na onze , , ,, t , . fl* ^
wij den boekdrukker en teitcjgletcr, d^lvi"- ',

EN HET OOSTEN. 4

401 REIZ]E DOOR E U R O P A
Den van flagtmaand bezogten wij den Lutherfchen;
predikant den heet VAN DER AA, die tévens fekretaris der
Haariemfche maatfchappij is. Deze maatfchappij der
wétenfchappen heeft haar eigen gebouw, bij hetwelk een
' kruidtuin is. In dit huis hebben de ftads boekerij en het
aan de ftad behorend kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
haare plaats. Dit laatffe bevat veele zeldzaamheden
: want het is in Oostïndiën door den heer MOSSEL ,
die aldaar gouverneur-generaal geweest is, e n deze verzameling
aan den heer HASSELAAR, burgemeester te Amilerdam
, vereerd heeft, verzameld ; welke HASSELAAR
dezelve vervolgens aan de Haariemfche maatfchappij ten
gefchenk gegéven heeft. Doch zo deze verzameling zelve
opmerkzaamheid verdient, zo is ook de perfoon, die dezelve
laat zien , niet minder agting waardig. Deze is
een tuinman, die zo wel de Franfche als de Latijnfche
taal uit zigzelven geleerd heeft. Hij volgt het ftelzel
van den heer LiNNéus, en weet elk ftuk met deszelfs
Franfchen en Latijnfchen naam te noemen. Deze geleerde
tuinman heet LINDER, en is nog jong. „ Onder
de fchilderijën, die in een ander vertrek geplaatst zijn,
en insgelijks der maatfchappij behoren, zal ik alleen gewagen
van die , welke de afbeeldzels vertoont van de
voornaamfte perfoonen uit Haarlem, die in de zestiende
eeuw , toen de flad nog Roomschkatholijk was , bédevaarten
naar Jerufalem gedaan hebben : zij hebben allen
een kruis.
Daarna bezigtigden wij Haarlems Doek', of het huis,
daar de krijgsraad gehouden word, en de burgerij haare
wapenoefening verrigt. Men ziet hier veele lchilderijëu

E N H E T O O S T E N . 403
en af beeldzeis: onder anderen in een benedenvertrek, aan
den hof, ééne op hout , welke de dappere Haarlemfche
amazoon KENAU SIMONSDOGTER HASSELAAR verbeeld,
die ten tijde van de belégering der dad in 1572 zig aandc
fpitze van meer dan driehonderd vrouwsperfoonen ftelde ,
en Haarlem tégen den zoon des hertogs VAN ALUA , don
FREDERIK DE TOLEOo, die het bevél over het Spaansch
léger voerde, dapperlijk verdédigde. De bezetting en de
burgerij verweerden zig dandvastig gedurende zéven
maanden : maar inzonderheid gaf gemelde vrouwüjke
fchaar blijken van heldenmoed en ijver voor de vrijheid
des vaderlands. Derzelver aanvoerder is in vrouwen kléding
, en wel in eene 'geheel eenvoudige , afgebeeld,
want zij was van burgerlijken fland: zij heeft eene witte
muts op en muilen aan , boven den rok eenen grooten
dégt n op zijde, en eene fponton in de hand , laager ziet
men verfcheiden andere vrouwsperfoonen. Zij heeft een
eenvoudig voorkomen , als eene goede eerlijke burgervrouw
; doch vertoont veel onverrzaagdheid. Onder de
fchilderij leest men een vierrégelig vaers in het Neérduitsch.
Verder bezigtigden wij het ftadhuis. In eene zaal van
hetzelve ziet men Brusfelfche tapijten , welken het innémen
van Damiata , in Egipte , door de Haarlemfche
vloot ten tijde der kruistogten verbeelden. Eén van deze
fchépen was vóór den boeg met eene daalen zaag voorzien,
waarméde de ijzeren kéten tusfchen de twee torens,
die het invaren in den Nijl belette, doorgezaagd werd.
De^e tapijten verbeelden de daaden der Haarlemmers,
waardoor zij een nieuw wapen voor zig verwierven:
Cc 2

3

E N H E T O O S T E N ; 40^
Onder de handfchriften is het merkwaardigste: Inttrprt.
tatio CLAUDii DONATI Aeneidos, in folio, opperglment,
zeer wél gefchréven, en wel, gelijk op het einde aange-
tékend is, in het jaar 1466 door FRANC, NICCL. BERTOLJ
MARTINI DE STO GEMINIANO Florenthus. De wetten
der boekerij zijn gedrukt: zij. zijn in de Latijnfche taal en
zeer kortbon lig opgefteld.
Op het ftadhuis worden ook de volgende boeken be­
waard : Speculum humana Salvationh , en wel de eerfte
uitgaaf in het Néderduitsch, zijnde dus eene geheel an­
dere, dan die wij te voren in de boekerij gezien hebben.
Het boek in het Néderduitsch zijnde, heeft het den vol­
genden titel: Den Spiegel onzer Behoudenisfc. Het is in
folio formaat. Men meent, dat het te Haailemdoor KOS­
TER in 1440 gedrukt is. 5» Houtfnéden van KOSTER,
in folio, 1428: zij verbeelden de zéven doodzonden. —
Speculum Humana Salvationis , in het Latijn : deze drie
gemelde zeldzaams ftukken zijn in eenen band bij elkan­
der gebonden. • . Speculum Humana Salvationis , in
kwarto. Dit is het eerfte boek , dat op beide zijden op
papier gedrukt is C. BARTHOLOM^EUS ENGELSMAN
van den proprieteten der dingen, a Haarlem, 1485 , af
Miester JACOIÏ BEVAERT , fol. is het eerf.e boek, dat na het
Speculum Humana Salvationis te Haarlem gedrukt is. —-
Twee ftukken van DONATGS, elk van zes duim : dit zijn
ftegts brokken. De Chronick van der H. Stadi Cöln,
1499, fol., alwaar, 0p bladzijde 312, in de oudduitfchJ
taal gezegd word , dat de boekdrukkerij te Haarlem uit­
gevonden, en DONATUS het eerfte uitgegéven boek is. —
CICERONIS Officia , Ments , 1466. Een hand-
Cc 3

4o6 R E I Z E DOOR E U R O P A
fchrift, hetwelk CICERO de legibus bevat, in kwarto, op
pergament.
Bij den heer burgemeester TESTAED , van wien wij veel
beleefdheid genoten, zag ik een belchréven ftuk palier,
hetwelk door eenen CHRISTIAAN BERGER , te Amlterdam
I751, met de voeten gefchréven is. Deze man was een
Dnitfcher, en zonder armen geboren, hij had, door lange
oefening, geleerd met de voeten te fchrijven , en kon
met dezelven ook een geweer affchieten (*).
Den 9*« van flagtmaand zagen wij in het zogenoemd
proveniershuis het afbeeldzel van den langen Fin CAJA-
NUS, die in het jaar 1749 in dit huis geftorven is. Hij is
in lévensgrootte gefchilderd. Zijne lengte was 8 voet en
vier duim. Zijn naam DANIEL CAJANUS is névens den
naam des fchilders BRANDT op de fchilderij geplaatst. Hij
is in het rood gekleed, met eene granadiersmuts op.
Den \o im
déden wij in gezelfchap van den heer ROSEN.
BOM eene wandeling buiten de ftad. Wij kwamen voor­
bij het kast-el Heemftede, een fideicommis van den heer
VAN BUDDINGEN. Het kasteel heeft zig , in den Spaan-
fchen tijd, lange tégen den hertog VAN ALBA verdédigd:
en men vertoont nog verfcheiden oude dégens, die ter
gedagtenis van dien tijd op het kasteel bewaard worden.
[( ::
) Namelijk eene pistool, die hij ook zelf kon laden. Hij
verfneed ook vrijwel eene fchrijfpen, fneed brood , at en dronk,
vademde eene naald, en deed veele andere verrigtingen met zijne
vcet p
n met veel vaardigheid en zonder fchijnbaare moeite.]
(Hetzelfde heb ik van een ongelukkig handeloos , anders niet
onbevallig, meisje gezien, op de Uiregifcue kermis ,1781.)

E N H E T O O S T E N , 4 6*
De Haarlemmerhout behoort aan dit goed, en de ftad
beiaalt aan den eigenaar eene zékere jaarlijkfche fom voor
het gebruik van denzelven. De eigenaar van dit goed
heeft verfcheiden gewigtige voorregteil , onder anderen ,
dat iemand , die uit de ftad in deszelfs gebied vlugtj
niet mag gevat worden , voor dat den eigenaar van het
goed kennis daarvan gegéven is. Wij kwamen van
daar op den Hartekamp , welke een Uur van deftadlign
Dit goed behoort aan den heer burgemeester CLIFFORD :
en hier is het, waar onze groote LiNNéus zijnen meesten
tijd in Holland gefléten heeft. Men ziet onderfcheiden
wélgefchikte bloemen en gewasfen , welken overblijfzels
van den heer LiNNéus zijn. Dé tuinier liet ons het ver»
trek zien, waar in hij meende, dat de heer LiNNéus ge*
woond had. Vervolgens zagen wij de kostbaare grot,
welke uit bergkristallen , koraalen e. z. v. beftaat, en*
zo hij zeide, ook een werk van LiNNéus is* Verder za^
gen wij de plaats, daar het theater geweest is , hetwelk
thans vernield is. Dit lot hebben veele andere voortref*
lijke inrigtingen gehad , die thans vervallen zijn. Want
zédert dat LiNNéus den kundigen NETZEL naar Zweeden
heeft laten komen, is hier zulk een bekwaam tuinier niet
geweest , die de pragt en het aanzien van deze plaats
heeft wéten te onderhouden. Doch, onaangezien tijd eri
verwaarlozing hun geweld daar aan geoefend hebben 4
kan deze oord egter nog héden onder de zeer bekoorlijken
geteld worden. Men ziet hier twee of drie tuJpcöboomen,
die van groote zeldzaamheid zijn. In de oran»
gerij ziet men aan de wanden gefchilderde bloemen 6'tf
ananasfen: de tuinier zeide, dat LiNNéus ze zelf gefehjl*
Cc 4

408 REIZE DOOR E U R O P A
derd heeft. Doch, daar ik het begérigst naar zogt, was
het afbeeldzel van uwéus, daarbij, zo men verhaalt
m eenen Laplandfchen pels, 0f, volgens anderen i n'
eenen léderen kolder, afgebeeld is. Maar all' mijne Po
gingen waren vergeefs. Misleiden is het ergens in een
vertrek van het huis nog voorhanden, en de heer CLIF­
FORD heeft zelf de fleutels der vertrekken. Dit fp eet niiï
geweldig ; want ik had voornaamlijk met dit vooruitziet
deze lange wandeling ondernomen.
Denzelfden dag vertrokken wij nog van Haarlem verder
naar Amfterdam, het welk er twee uuren van afligt.
Verblijf u Amfterdam.
V
Jl_ E Amfterdam troffen wij verfcheiden beminnenswaarmge
lamigenooten aan, als den heer KAREL BERN-
HARD WADSTRÖM , die met zo veel opmerkzaamheid , en
voor het vaderland met veel wézenlijk nut, reist; den
heer LINDBECK , een' naarstig' en hoogagting waardig'
Koopman, die zig hier agt jaaren opgehouden heeft; néyens
zijnea jongeren broeder, die vier jaaren hier geweest
is, een lévendig vernuft, en die kunsten, wétenfchappen
en koophandel bemint; den heer DOLING ; den heer GRH.
TERUS ; den heer overfteluitenant DALBERG , en meer
ander.°n.
Den i 5*„ v a n fl ng tmaand w o o n d e n wij- e e R e V 0 0 r J é 2 i n

E N H E T O O S T E N .
op toonde de heer hoogleeraar ons zijne talrijke boekver­
zameling. Hij heeft eene groote menigte Griekfche en
Latijnfche handfchriften: onder anderen tot nog toeonge-
drukte verklarers van ARISTTDES ,• een zwaar foliodeel;
de heer VALKENAAR heeft deze fcholïèn onderzogt , en
houd ze van groote waarde. Hij bezit ook eene fchoone
verzameling van Griekfche en Roomfche muntfpéciën,
insgelijks Griekfche opfchriften. Thans is hij bézig met
her vervaardigen van eene fraaije uitgaaf van PROPERTIUS
met aanmerkingen (*). De heer BURMAN is een geleerd ,
beminnenswaardig en vlug man : hij bemint de vrijheid,
en aurea libertas is gefladig in zijnen mond ; hij is klein
van perfoon , maar lévendig en vrolijk van geest; hij ge­
lijkt veel op onzen LiNNéus.
P Den 16 *= n
van flagtmaand bezigtigden wij , in gezel­
fchap van den heer WADSTEÖM , het huis der Oostïndi-
fche maatfchappij, als méde de werf,de ankerfméderijën,
en de magazijnen met Indifche fpécerijën. Wijzagenhier
pépermagazijnen, die zo groot waren als onze koornma-
gazijnen. In het kaneelmagazijn lagen duizende zakken
met kaneel; de opzigter van hetzelve kent alleen op het
gevoel de deugdzaamheid van de kaneel, als hij die breekt:
de goede is hard en broos, de flegte daartégen taai. Het
kruidnagelmagazijn is méde wél voorzien : zomwijlen is
de voorraad daarvan zo groot , dat men genoodzaakt
(*) Dit werk is, in 1781, na den dood van den heer BUR­
MAN, door den heer LAURENI VAN SANTEN,te Utrecht, in kwar­
to , uitgegéven. Zie de Bibliotk. Crit. Vol. II. P. II. p.
I--C5-
Cc 5
4°9

4*° REIZE DOOR EUROPA
word, eene aanzienlijke ménigte van dit kruid te verbranden,
ten einde deze waar op prijs re houden: wij zagen
groote tonnen vol nagelen, die ren offer voor het vuur
bedemd waren. Verder toonde men ons een magazijn
van Indisch riet of rottingen, te onregt, door ons Spaansch
riet genoemd: zij zijn allen in bundels gebonden,en daar
waren er onder, die 100 gulden kosten. In een ander
huis is het koffijmagazijn: de prijs van deze waar daalt
tegenwoordig merklijk. In een ander magazijn ligt de
kamfer, die in vaten met lood en met leêr daar over bewaard
word; in een ander de borax, welke men in dikke
en zeer groote olijfantsblazen bewaart, e. z. v. Verder
zagen wij wo) of katoen, die in fndtë gefponnen is; men
heeft ook begonnen, dezelve op Java, op dezelfde wijze
als in Turkije, rood te verwen, om moeite en kosten te
fparen; want anders word de wol gefponnen uit Indiè'
gehaald, dan uit Holland naar de Levant gebragt, om ze
daar rood te laten verwen, en dan wéér naar Holland gevoerd:
met den tijd denkt men ze ook in indië te kunnen
verwen; doch de koleuren zijn daar zo goed niet. Maar
het is niet mogelijk , a!l' de Oostïndifche voorraadhuizen
optetelien, die hier voorhanden, endoor de Pheniciers
van onzen tijd ,met de kostlijkfte waaren opgevuld zijn.
Te Amfterdam is eene groote ménigte van zogenoemde
zielverkopers. Deze tfefc van handel is om verfcheiden rédenen
hier onontbeerlijk : de Oostïndifche maatfchappij
heeft manfehap nodig ; de ftad word op deze wijze gezuiverd
van eene ménigte verlopen en llegte lieden, die veel
ongerégeldheden aanregtten, en waaraan het in eene
plaats, daar zo veel handel en wandel is, niet ontbreekt;

EN H E T OOST EN. 4»
arme lieden, die geen middel hebben, om aan den kost
te komen, vinden hier door hun brood, e. z v. f gter
verbieden de wetten wel fcherplijk , iemand mer geweld
te dwingen , om dienst te némen, fchoon dit verbod dagelijks
overtréden word. Deze menfchenkopers wtrven
dikwijls onfchuldige jonge lieden tégen hunnen wil, of
fluiten ze op, en handelen hen flegt, tot dat zij eindelijk
bewilligen als bootsgezellen of foldaaten naarOosfindiën te
gaan; gedurende den tijd, dat zij opgefloten gehouden
worden, weet niemand, waar zij gebléven zijn. Zulke
bedrijven in een vrij gemeenebest Hemmen gewislijk niet
overëen met vrijheid en welvoeglijkheid. Engelfchen mogen
niet geworven worden; de maatfchappij wil dezelven,
uit hoofde van de nabuurfcbap der wéderzijdfche bezittingen,
niet in haaren dienst hebben; want bij voorvallende
oneenigheden tusfchen de beide natiën zou het gevaarlijk
kunnen zijn , Engelfehe bootslieden te hebben. Voor
eenigen tijd had een zielverkoper, deels met list, deels
met geweld, eenen Engelsman geworven , en toen hij
hoorde, dat de kompagnie hem niet wilde aannémen, op
de ftraat vrij gelaten; doch dit kwam ter kennis van den
hoofdofficier, en de zielverkoper werd gevat, aan de kaak
gefteld, en tot her tugthuis veroordeeld. In alles, wat
de poücie betreft, is de ftad Anifterdarn volkomen onafhanglijk,
en haar hoofdofficier betékent meer , dan in
Londen de lordmajoor.
Den i7' len
van flagtmaand bezigtigden wij bij. den heer
RENDORP eene fraaije verzameling van cameën en andere
gefnéden fteenen. Hij bezit ook het origineel afbeeldzel
van de koningin CHRISTINA , in fteen verhéven gefnéden

*i* REIZE DOOR EUROPA
met een omfchrift. U. Wij geraakten bij hen. in kenms
met den heercnAs, openbaar Jeeraar der regt Sgel2
hetd: ik doe van hem melding, w i j l b i j d e r ^ „ . ^
g» wétenfchap m de Ze had een nieuw léven gegeven
Denzelfden dag ontmoetten wij ook den geleerden heer
FONTEIN , dteaan eene nieuwe uitgaaf der zedelijke tafree
len van THEOPHKASTUS naar eenen codex, die aan de
boekerij te Florerze behoort, arbeid.
Den i 8*n v a n fl agtimand l i e t m m 0 M > m
verlof van de burgemeesters , het admiraliteitshuis zienhet
is anders zeer moeilijk, om het te zien te krijgen'
o f f i c i e r
,en
Ngf roegang tot hetzelve, ook geen En-
gelsman of Fransman, wijl dezen den Hollanderen niet
toelaten, hunne toerustingen te bezien. Dit vierkant admiraliteitshuis,
dat uit louter magazijnen beftaat,is, niettégenftaande
desze'fs grootte, in eenen tijd van négen
maanden, gedurende dewelken dagelijks 1565 lieden daaraan
werkten, opgebouwd. De grond, waarop het rust,
beltaat uit 18000 masthoornen. Wij waren onder anderen
in het vertrek., alwaar de admiralueitsóllicieren vergaderen.
Men ziet hier het modél van een fchip, waarméde
men een onderzoek met de zeeofficiers doet; gelijk
ook eene groote Turkfcbe vlag, 0p dewelke de Mohair,medaanfche
geloofsbelijdenis te lézen is; zij is den Tur
ken m het jaar 1670 ontnomen. In een ander vertrek word
het geweer bewaard; het ligt in kasfen, is doorgaans
zuiver en blank, en word alle jaaren maar eens fchoon
gemaakt; de wijze van het in kasfen te bewaren bevrijd
het voor roest. Hier zijn wapens voor I4ooo matroozen-

E N H E T O O S T E N . 413
elke matroos moet eenen fabel, twee pistoolen en eene bijl
hebben, üe Admiraliteit van Amllerdam onderhoud alleen
een derde gedeelte der oorlogfchépen , terwijl de andere
admiraliteiten zatneu de overigen uitrusten. Het
grootfte fchip te Amfterdam voert 84 (tukken kanon. Wij
bezagen verder het takelwerk , de kabels en touwen, het
tuig voor de branders , de magneeten, kornpasfen , en
uurglazen voor alle Huren , ja zelfs voor kwa:tminuuten,
e. z. v.
Den ^o^ n
van flagtmaand bezigtigden wij, in gezelfchap
van verfcheiden van onze lanlgenooten , het ftadhuis.
Dit groot en fraai gebouw is zonder tégenfpraak het geen
men het bezienswaardigst in Holland kan noemen, ik
zal mij met geen uitvoerig berigt van hetzelve ophouden;
want men heeft daar eene gedrukte befchrijving van in
oktavo, inde Hollandfche, Hoogduitfche, Franfchè en
Engelfehe taaien. In de geregtskamer hangt eene fchil.
derii, door JAKOC DE WITT omtrent 1736 tot 1738 gemaakt,
welke WOSES verbeeld, daar hij met de verkiezing
der zéventig oudften bézig is. Dit ftuk is een der grootften,
die ik gezien heb , en beftaat de lengte van het ganfche
vertrek, hetwelk 17 van mijne fchréden of 45 voet
uitmaakt: de hoogte is 19 \ voet. In een ander vertrek
is eene fchilderij, welke, behalven andere beelden, eenen
Perjïaan verbeeld in rood fluweel gekleed , met den
fabel op zijde , en het bouwen van het ftadhuis aanziende.
Het volgende , zegt men, heeft aanleiding tot deze fchilderij
gegéven: een rijk Perfisch koopman, die zig in den
tijd , dat het ftadhuis gebouwd werd, hier ophield, ging
alle dagen naar den arbeid zien: de fchilder befloot, hem

4H REIZE DOOR EUROPA
uittefchilderen; de Perfiaan wist er niets van, doch vernam
na zijne terugkomst in Perfië van eenen 'Franfchen
reiziger, dat deze hem te Amilerdam in fchilderij ge den
had: dit kwam hem geheel ongelooflijk voor, en bewoog
hem, op nieuw eene bijzondere reis herwaard te doen;
hij werd er zo grootschop, zijn af beeldzei in zulk een
pragtig gedenktéken ingelijfd te zien, dat hij den fchilder
eene jaarwedde van 6000 gulden gaf. In de zaal, waaide
krijgsraad gehouden word, ziet men op eene fchilderij
het hoofd van een' oud' man, voor hetwelk men zegt,
dat de czaar PETER IOOOO roebels geboden heeft, indien
men hem veroorloven wilde, hetzelve aftehouwen.
Den ijfte» van (lagtmaand bezigtigden wij het kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden van den heer KRAMER. Hij
is voornémens, om afbeeldingen der Afiiitifche , Afrikaanfche
en Amerikaanfche kapellen, inkoper, uittegéven:
de Européfche zijn reeds bekend. Bij elke plaat
zal eene befchrijving gevoegd worden. De tékeningen zo
wel ais de gravéring zijn zeer fraai. Het zal een voortreflijk,
doch duur, werk worden. De uitvoering zal 30000
gulden kosten. Doch het word niet op kosten van den
heer KRAMER, maar van twee boekhandelaars [s. j. BAAL­
DE , te Amfttrdam, en B. WILD, te Utrecht], die het
bij infchrijving denken uittegéven , uitgevoerd. De prijs
van ieder exemplaar zal omtrent 250 gulden zijn (*).
(*) Dit kostbaar werk, uit 34 Rukjes beftaande , met eene
befchrijving in het Fransch en Néderduitsch tégenover elkander ,
heeft reeds in het voorléden jaar de drukpers verlaten, en kost
thans nog 272 gulden, dus 8 gulden elk flukje. Het zelve is
alrcde bijna uitverkogt. Aant. v. d. Neèrd. Vertaler.

E N H E T O O S T E N . 415
Den 25^11 van flagtmaand waren wij bij den heer BUR-
MANNUS, doktor en hoogleeraar in de kruidkunde. Hij
is in het jaar 1759 in Zweeden geweest , en heeft onder
onzen voortreflijken uméos, te Upfal, geftudeerd. Zijn
vader is ook hoogieeraar (*), maar oud, en heeft zijn
ampt neergelegd; deze is een broeder van den hoogleeraar
der dichtkunde, PETRUS BURMANNUS fecunclus. Mij zei-
de, dat de heer LiNNéus zig omtrent een halfjaar lang in
zijn huis opgehouden, en er zijne Flora Lapponica en
Bibliotheca botanica gefchréven had; dat hij van daar bij
den heer CLIFFORD was gekomen, die de kosten tot zijne
reis naar Engelland gedaan heeft; dit was, voor zo veel
hij zig kon herinneren, omftreeks de jaaren 1731 tot 1733
gefchied: doch dit gedeelte zijner gefchiedenis zal denk-
lijk in het jaar 1735 of 173Ó vallen ; want, zo ik het wél
heb ; is LiNNéus niet voor het jaar 1735 aan het reizen
gegaan (**): de heer BURMANNUS was toen reeds hoog­
leeraar, fchoon nog jong. Hij is bezitter' van een fraai
(*) Deze was de beroemde JOHANNES BURMANNUS, ZO bekend
in de geleerde waereld door zijne ukgaaven van den Herbarius
Amboinenfis, VII deelen, in folio, den Thefaurus Ceilanicus
in 4 0
. , de Decades Plantarum Americanarum van Pater
FLUMIER , ia folio, en Decades plantarum Afrkanarum ,in 4 0
.
Aant. v. d. Heer BODDAERT.
(*•) De heer LINNCUS is in 1738 te Harderwijk als leeraar
in de geneeskunde gepromoveerd, en was te voren, door de
heeren SEBA, Roè'L, en BURMAN, aan den heer CLIFFORT aanbe­
volen, bij wien hij drie jaaren op Hartenkampdoorgebragc heeft.
Aant, v, d. Heer BODDAERT.

4IS REIZE DOOR EUROPA
kabinet van natuurlijke zeldzaamheden , voornaamlijk be­
zit hij veele koraalen en zeegewasfen, névens eene ménig­
te van visfchen uit Amerika, die hij voor twee jaaren be­
komen heeft.
Den 25 fien
van flagtmaand bezogten wij den heer CEE-
VENNA, een' Italiaansch' koopman en neef van den ge­
leerden en beminnenswaardigen heer BRANCA, boekbe­
waarder van de Ambrofifche boekerij te Milaan. Hij be­
zit eene heerlijke boekverzameling, die uit bandfchrifren
en zeldzaame boeken beftaat. Alles is in de netfte orde
gefchikt, en de bezitter is, fchoon een koopman in ta­
bak, egter een geleerd man, die zijne boeken zeer wél
kent. Thans laat hij eene beredeneerde naamlijst daarvan
drukken, die zes deelen in kwarto zal uitmaken (hhhh); de
oplaag is egter niet groot, en hij is voornémens, om
alleen aan zijne kennisfen exemplaaren er van uittedélen.
Onder anderen heeft hij het berugte boek de tribus impos-
toribus, in 8 ° ,46 bladzijden; fchoon zo ménig een
daarover gefchréven heeft, heelt egter niemand het ge­
drukt gezien : de heer CREVENNA heeft zijn exemplaar
hier
(hhhhï) Deze Catalogus is gedrukt, en meermalen aangehaald
door den Heer SAXE , iii ziin Onomasticon Literarium, als P,
III. p. 441. 464. 514-Slo- 580. «,95. 603. 6ii. 635. 644.(545.
en P. IV. p. 109. in. 240. 331. 531.60a.—Ten opzigt van het
berugte boek de tribus Impoüoribus, zijn de beste kenners her
eens, dat het er nimmer was. Zie de Conrwgiana p. 52 . MON-
NOYE in de Menagiana Tom. IV. p. 283 - 312. GUNDE G Hiftorie
der Gelahrheit IV. Th., f. 5887. J. A. FABRIC. Sylloge Opufi.p.
48. 49. en P.MARCHAND Diliienn.Hiftor. T. I. p. 312. — 329.
la

ÉN HET OOSTEN. 4if
hier op eene verkoping gekogt. Hij heeft ook zijn' eigen
boekbewaarder, welke de heer abt OTTILLIANO is.
In den Catakgue Raifonni de la ColleRion de Livres de M„
PIERRE ANTOINE CREVENNA , Negociant a Amjlerdam, 1776',
4 0
. Vol. I. p. 14^ wordt de titel dus opgegeven;
DÊ
TRIBUS
IMPOSTORIBUS
ANNO M. D. I1C.
in 12°.zonder naam van plaats, of drukker: 46". bladzijder/.
De Heer CREVENNA denkt, dat het in Duitschland , en, waar-
fchijnlijker, in 1698, dan 1598., gedrukt is. Aangaande 'twerk
zelf zegt hij , dat het niet anders is, daneen (legt zamenhahgend
weeffel van drogredenen, wier winderigheid en valschheid ftraks'
in het oog loopen. • Op de volgende, 145de, bladzijde
fchrijft hij zelf: „ Wij zijn van die gedagten, dat het eigenlijk'
boek de tribus hnpostoribus mogelijk nooit aanwezen li ad j
„ en dat fiegte lieden er zuilten opgefleld hebben naar hunne
„ zinlijkheid, volgens de enkele kennis van den titel, of vol-
,, geus de denkbeelden, welke zij mogelijk bij de Schrijvers 9'
,, die er van fpreken, aantroffen, en dat men dus, bijzonder fii
„ deze eeuw, Latijnfche en Franfchè affchriften mét den titel van
„ dit godloos boek verfpreid hebbe. Er waren , bij ongeluk,'
,, in alle eeuwen ongeloovigen en godloozen: maar nnoit WB-
„ ren er zoo veel, nooit waren zij zoo ftout, noch fchaamtö'-""
,, loos, dan in onzè eeuw. — Men vergenoegt zig niet, dar
j, men ongeloovig is; maar de godloosheid wordt openlijk ge-
„ veild, en meemaakt er zig als eenpligt en eer van, de onno'ze'-
„ le jeugd op allerlei wijze te verleiden. Dan deze godloozen
,-, zullen zekerlijk eens, huns ondanks, ondervinden, dut er seit
V. DE EI, D d

4Ï3 REIZE DOOR EUROPA
Den 27^ Van flagtmaand had ik het genoegen, onzen
heer lector GOTHENIUS (*) te ontmoeten. Hij was op
zijne terugreis uit Engelland.
Hierop bezigtigden wij de nieuwe Lutherfche kerk. De­
zelve is eene rotonda , [rond gebouw] en de koepel is met
Zweedsch koper gedekt, hetwelk ten tijde van KAREL
den XI. berwaard gebragt is: zommigen zeggen, dat de
koning dit koper aan de kerk vereerd heeft; maar anderen,
en dezen hebben gelijk, beweren, dat hij den vrijen uit-
voer van het zelve zonder belasting toegedaan heeft. De
kerk is in het jaar 16Ó8 gebouwd.
Den 28

EN H E T OOSTEN. 41*
f t e n
Denio van flagtmaand waren wij bij den heer GRILL $
een' wakkeren agtenswaardigen grijsaart, die zig hier zé-
dert het jaar 1722 opgehouden heeft. Hij is tegenwoor­
dig vijf en zéventig jaaren oud. Hij bezit verfcheiden
bezienswaardige verzamelingen.
Hierop bezigtigden wij bij den heerGOLL deszelfs groo­
ten en fchoonen voorraad van origineele tékeningen. Zij
belopen een getal van vijf of zesduizend. Hij vertoont
dit kabinet alle dingsdagen des avonds aan ieder, die lust
heeft om het te zien; en tévens laat hij aan de geenen,
die te dien einde komen, ververfchingen aanbieden, eii
houd zelfs de meesten van hun des avonds bij zig ten éten s
dit is reeds zédert verfcheiden jaaren zijne gewoonte ge­
weest.
Den 3oten Van flagtmaand leiden wij een bezoek af bij
den heer hoogleeraar SCHULTENS. . Hij is in het jaar 17495
geboren,en zijn geleerde grootvader ALBERT SCHULTENS,
in het jaar 1750 geflorven: dus werd het ééne licht ont-
doken , toen het andere ftond uitgebluscht te worden.
Hij liet mij zijn grootvaders Hebreeuwsch woordenboek s
of Origities Hebraica, naar orde van het alphabet, in
handfclirift, dooréén' zijner toehoorders afgefchréven,
zien. Het beftaat yit agt deelen in kwarto, doch gaai
niet verder dan tot de letter O (famecK), waar méde het
ophoud. Het is ééne der voorlézingen, welke SCHUL­
TENS zijnen leerlingen over de Hebreeuwfche taal gedaan
hem, dien'aangaande, door den Heer BURIMN verhaald ia. &\Q
de Sylhge Epift. TVÏH. p. 544. en T. IV.p. 112. en P, BÜRM*
SEC. Vita Nic. Heinfri, p. 46.
Dd 1

420 R E I Z E DOOR EURO P* A
heeft. Hij volgde in dit kollégie de alphabetifche orde,
doch ftierf voor dat hij met den arbeid ten einde kwam
Hij had er zelf niets van gefchréven, maar gaf zijn onderwijs
uit het hoofd, en de toehoorders fchréven op Me.h
vind geen handfehrift van zijne eigen hand, behalven zijne
Latijnfche overzetting van de gezamenlijke Confesfus
HAitiRi, die meer dan vijftig in getal bedragen, fchoon er
tot héden maar zes van uitgekomert zijn. De jonge heer
SCHULTENS is voornémens, den geheelen HARIR. i n het
hcht te géven. Ik zag ook verbéteringen, die de overléden
ALBERT SCHULTENS op den rand van GAGNIERS uitgaaf
van het léven van MAHOMED gefchréven heeft : GAG-
NIER was juist geen groot kenner van het Arabisch. Verder
toonde de heer SCHULTENS mij de fpraakkonstvan den
heer RGBERTSON j hoogleeraar te Edimburg, en verzékerde
mij, dat alles in dezelve van zijnen grootvader was
ontleend, welken hij ook ten aanzien van deszelfs in druk
verfchénen werken aanhaalde, zonder egter een woord te
melden van zijn gefchréven woordenboek, fchoon men de
duidelijkfle Tpooren vind, dat hij zig van hetzelve bediend
heeft; waartoe hij voornaamlijk rékent, dat all' de woorden
tot D zeer wél, doch de overigen maar zeer matig
verklaard zijn, bthalven hier en daar. een, dat te voren
in het een of ander van de gedrukte werken van SCHUL­
TENS is opgebelde/d. Maar de hoogleeraar SCHULTENS
draagt den heer JONES de grootde hoogagting toe , en
houd zijne Po'êjïs Oriehtalium voor een meesterduk. Hij
toonde mij ook zijn affchrift van MEYDANS Arabifche
fpreekwoorden , uit POKOCKS exemplaar genomen : het
beftaat uit een zwaar foliodeel; daar zijn in alles zes

E N H E T O O S T E N . 4»i
duizend fpreekwoorden; de heer SCHULTEXS is voornemens,
dezelven uittegéven.
Van den heer SCHULTENS gingen wij bij den heer CHAUV
FEPIED , die als aanvuller van het woordenboek van BAY»
LE bekend is. Hij is een aangenaam man, twee en zéyentig
jaaren oud, en klein van perfoon. Zijn vader is
een van de Franfchè hugenooten geweest, en na de vernietiging
van het edikt van Nantes herwaard gevlugt.
Maar het geflagt zelfheeft zijnen oorfprong uit Florenze,
alwaar het CALVOPIEDI heeft gehéten , welken naam men
naderhand, nyisfchien door de Neêrduitfche uitfpraak, in
CHAUFEPIED verwisfeld heeft. Hij heeft twintig deelen
in kwarto van de hédendaagfche historie , die hij uit het
Engelsch vertaald , en met aanmerkingen vermeerderd
heeft, afgewerkt: maar het deel, dat over Venetië handelt,
namelijk het négentiende, heeft hij volgens egte
bronnen en hulpmiddelen geheel veranderd , want het
oorfprong!ijke is liegt uitgevallen en te breedvoerig. Er
zijn ook twee leerréden van hem gedrukt. Zijn vervolg
van EAYLE maakt vier foliodeelen uit, van dewelken het
laatde in 1756 uitgekomen is. Hij is ook voornémens
geweest, de beide eerfte deelen geheel en al over te werken
; en heeft te dien einde eene ménigte verbéteringen
opgefteld, doch die, wijl zij op enkele en losfe briefjes
gefchréven waren, naderhand bij toeval verftrooid zijn.
De beoordéling van den abtsAAS, boekbewaarder bij Salnt-
Quen te Rouan, welke tégen hem gerigt, en in het journal
de Trevoux geplaatst is, is door hem zó beantwoord,
dat hij zijne feilen bekend, en die, welken zijn ftrenge
beó'ordeelaar heeft begaan, verbéterd heeft: zijn antwoord
Dd 3

*aa REIZE DOOR EUROPA;
is te vinden in het XI deel der Bihliotheaue impartiale. predikt nog, mettégenftaande hij reeds zulken hoo
gen ouderdom bereikt heeft, en i„ h e t v o o r l é d e n j a a r d~
eene beroerte m de handen aangetast is
Den i*» van wintermaand zag ik bij de heeren HOPE
Wier negotiehuis het rijkfte in Holland is, de ftÏKj
T?** f
C h i
d e r i j ë n
' '
d i e 2i
b e z i
J'
» e
«. Dezelve b e.
ftaat uit omtrent 250 ftukken, welken bijna alle van de
grootfte Vlaamfche en Hollandfche meesters zijn. ft n o e m
hier alleen HOLBEINS afbeeldzel, door hem zeiven gefchilderd;
de bekorende ftreek bij Hartekamp, het buitengoed
van den heer CLIFFORD, door het penfeel van VAN DER
VELDE , en 15000 gulden waardig, verrukkend fraaije bloe­
men door JOHANNES DAVID DE HEEM, den bekwaamden
bloemfchilder, voor dat hij door VAN HUISUM overtroffen
werd, e. z. v.
Den 3

E N H E T O O S T E N . 413
CHRISTIERN , en de overige Zweeden, droegen Spaan,
fche kléding met korte mantels; maar GUSTAAF was verkleed
en had eenen langen overrok aan. Het ftuk is uit
het Fransch in het Neêrduitsch vertaald: de fchrijver is
de heer PIRON. Schoon het ftuk juist wel béter uitgevoerd
had kunnen worden, was ik er egter zo zeer door getroffen,
dat de herinnering dezer merkwaardige gebeurdnis
mij de traanen uit de oogen perste; en de heldendaaden
van GUSTAAF WASA bragten mij de groote bedrijven van
GUSTAAF den III. te binnen. De fchouwburg is eerst onlangs
gebouwd: dezelve is fraai, fchoon llegts van hout,
en verdient eene plaats onder de groote houten gebouwen;
de vorige fchouwburg is voor twee jaaren afgebrand.
Den 5* N
van wintermaand waren wij bij den heer VAN
DAMME, die de bekende pragtige verzameling van oude
munten bezit. Het getal derzelven beloopt, zonder de
dubbelen te rékenen, bij de 20, 000, waaronder over de
éoo gouden Roomfchen, en 60 Griekfchen van hetzelfde
metaal zijn. Tot de medaillons, of'numiprima magnifuSihis,
behoren tien gouden, onder dewelken eenige
zeer zeldzaamen en misfchien de eenigften in derzelver
foort gevonden worden, en duizend zilveren, allen Griekfchen
: twee honderd van dezelven zijn van ALEXANDER
den grooten, insgelijks allen zeer fraai. Hij heeft ook 8
medaillons van brons van ongemeene grootte, welken de
Roomfche keizers, als JULIUS CAESAR, TrBERius, CALI-
GULA e. z. v. verbeelden: CALIGULA (hetwelk men moet
opmerken,) ziet men op de eerde zijde, en op de keerzijde
zijne drie zusters, AGRIPPINA, ORUSILLA, LIVIA,
névens derzelver naamen onder aan; door dit laatfte word
Dd 4

4«4 REIZE DOOR E U R O P A
?Limus,die de derde vandezelven XIVIA noemt, in plaats
dat zijbü andere fchrijvers JULIA heet, geregtvaerdigd:
(zo word PLINIUS dikwijls te onregt befchuldigd^ Ver-
der vind men hier 50 of 60 gedenkpenningen van' oude
Griekfche déden, welker naamen bij geen fchrijvers noch
bij gefchied-noch bij aardrijksbefchrijvers, voorkomen.
Bij d,t kostbaar kabinet is eene gedenkpenpingkundi»
boekenj gevoegd, die geheel vol!éd !g i s, e n ali' de fchrl
vers bevat, die in dit vak gearbeid hebben. D e heer VAN
DAMME is voornémens, zijne verzameling van munten
m koper gegraveerd, te laten uitgeven, en wel in de vol­
gende orde: 1.) die van de Griekfche koningen, name­
lijk de Macedonifche, Syrifche, Egiptifche e. z. y. • a.)
die van de oude Griekfche déden ; 3.) de onbekende
Roomfche gedenkpenningen; 4.) een aanhangzel, bevat­
tende zulke munten, die hij gedurende den tijd, dat bij-
de anderen uitgeeft, kan bekomen ; 5.) eene lijst van ge­
drukte boeken en handfchriften, die over pnde medaillen
handelen. Hij bezit insgelijks zeldzaame boeken in
andere deelen der geleerdheid. Hij heeft ook middel ge­
vonden, oin uit het archief te Antwerpen brieven en an­
dere papieren, die door WILLEM I. van Oranje gefchréven
zjjn, névens andere zeldzaame flukken, te bekomen.
Den 6den Van wintermaand zag ik bij den Franfchen
konful, den heer DU CLAIRON, eene fraaije boekverza­
meling en verfcheiden koperen jnaaten, welken de gezig-
ten en gebouwen der dad Amderdam verbeelden. On­
der deze laatden zag ik er ééne, verbeeldende eene der
dads poorten, de Muiderpoort genoemd, zo als dezelve
^es nagts tusfchen den a 9ae» m 30ae„ v a n i o u w i m a n d

E N H E T O O S T E N . 425
1769 zo diep was gezonken, dat men onder den boog
niet kon doorgaan: dit ongeluk was veroorzaakt, door
dien de paaien, die tot den grondflag der poort dienden,
gezonken waren, welken de poort zelve fchier in loodregte
(trekking volgde: want eertijds gebruikte men de
voorzigtigheid niet, de paaien door ijzeren banden te
vereenigen, waardoor zij van elkander wéken, en het gebouw,
dat op dezelven rustte, met zig voerden; maar
thans heeft men geleerd, dit gebrek voortekomen: zulk
een ongelukkig voorval zou ondertusfchen eens het geheele
rijk en pragtig Amfterdam, dat doorgaans op onveilige
paaien rust, kunnen verwoesten of doen zinken.
Hierop bezogten wij den heer CLOCKNER, doktor in de
artzenijkunde, en bezitter der aanzienlijklte verzameling
van viervoetige dieren, die in Holland te vinden is. Deze
heer bezit daarenboven het geheim, om deielven voor
motten en wormen te bewaren. Dit beftaat in eenen fpiritus,
dien hij zelf bereid, en waarméde hij de huid van
het dier van binnen en van buiten wascht of vrijft.
Thans bereid hij daarméde de dieren, die voor het kabinet
van den prins erfdadhouder beftemdzijn, gelijk hij
dan onlangs een op deze wijze voor ongedierte bewaard
Nijlpaerd naar'den Haag gezonden heeft.
Verder gingen wij bij den heer VERHEVIC , rektor der
Latijnfche fchoolen. Hij is een geleerd man. Hij heeft
EÜTROPIUS, 1762, 8°., eenen fraaijen druk; ANTONI-
NUS LIBERAUS gedaanteverandering , Grieksch en Latijn,
1774, 8°; HESYCHIUS, dien hij na den dood van
ALBERTI van de letter

42« REIZE DOOR E U R O P A
Latïjnsch woordenboek, Amfterdam, i77ts 4o } u i t
géven. Thans is hij voornémens, eene nieuwe uigaaf tê
vervaardigen van FESTUS met de aanmerkingen van ou
DENDORP , névens de ftukken van THEOPOMPUS vanChios"
door OUDENDORP verzameld. Zijne boekerij is aanzien*
lijk. Ik zag m verfcheiden van zijne boeken op den rand
gefchréven aanmerkingen van OUDENDORP, A L B E E T I E N
vossius , aan welken zij te voren toebehoord hebben
De heer VEUHEYK toont aan, dat DACIER in zijne uit!
gaaf van FESTUS alles, wat zijne aantékeningen bevatten
van SCALIGER en vossius Ontleend heeft. Hij zeide mij*
' 1
" iru
f! , , f§|i ]
te Amfterdam FESTUS in ufum
%^H^lh^^ °rS cle
gd, en zo wel SCALI-
''I^l^^^ingen bij dezen druk gevoegd:
'è^ !
yi' 'WW»H , DACIER openlijk te befcha-
1
' 'mmé ' « bezit tévens een kabinet van vo-
" '" - 1
" 1 l!;
zeldzaam dier, van de groorte
''^
v
'
n j : l l ; i : e n d
is: men noemt het muis»
" >- '.-r i;;uizcn eet; de heer BUFFON noemt
Den 8 •- van wir.termaand toonde de heer hoogleeraar
WIJTTENBACH ons de boekerij der Remonftranten^ die in
derzelver kerk ftaat. Hier vind men Griekfche en La.
tijnfche handfchriften , als de briefwisfeling der beide*
VOSSIUSSEN, vader en zoon; de werken van CLERICUS-
het Nieuwe teüament, in het Grieksch, in 4 °, in twee'
bladen van een gedrukt exemplaar van DONATUS, die
over de gerundiën handelen, (een zeldzaam fragment) ge»
naaid, e. z. v. De tijd en de koude lieren mij egter niet
toe, de handfchriften, inzonderheid de brieven aan ISAAK

E N H E T O O S T E N . /p?
vossius gefchréven, nader te onderzoeken. Men zeide
mij, dat de heer ARCKENHOLZ van den boekbewaarder
eens eenen brief van de koningin CHRISTINA te leen bekomen
had, doch die naderhand niet weêr gegéven was:
indezen brief, zegt men, verwijt de koningin aan vossius
zijne onbedagtzaamheid, dat hij van haare liefde voor
hem iets verteld had, e. z, v.
Ik woonde ook eene Remonftrantfche godgeleerde voorlézing
bij, welke de hoogleeraar VAN DER RIERSCH voor
zijne ftudérende toehoorders deed. Hij volgt j. DRIEBER-
GE, die De bonts novifozderh gefchréven heeft, en ijvert
voor het overige , gelijk alle de Remonftranten doen,
voor de verdraagzaamheid.
Des namiddags leiden wij een bezoek af bij den geleerden
heer FONTEIN. Hij is leeraar bij de Doopsgezinden
geweest, en een leerling van HEMSTERHUIS en ALBERT
SCHULTENS. Hij roemde den eerden ten hoogden, als
den grootden man, dien hij kent, en die tévens in uitgebreide
geleerdheid en verfcheidenheid van kundighéden
alle anderen overtroffen heeft; hij noemde hem damttnium
Mud hominis, gelijk BROEKHUISEN wclëer DANIEL HEIN­
SIUS genoemd heeft. Hij liet inij DiSlata van HEMSTER­
HUIS over LAMBERTI BOS antiquitates Gr&cae zien: zij ma»
ken 600 bladzijden in oktavo uit, en zijn wél gefchréven
; men kan dezelven als eenen fchat aanmerken. Hij
bezit ook SCHULTENS aanmerkingen op DAVIDS pfalmen.
Hij is zeer ervaren in het Grieksch en Latijn; kent de
fchrijvers in deze taal in den grond, en de letterkundige
gefchiedenis heeft hij zo vast, als of hij ze van buiten
geleerd had. In het jaar 1738 heeft hij eene reis naar

4*8 REIZE DOOR EUROPA
Engelland gedaan, en met den grooten BENTLEY, kennis
gehouden. Te Cambridge heeft hij verfcheiden anekdoten
van NEWTON, welke beroemde man négen of tien jaaren
te voren geftorven was, gehoord, onder anderen: dat
NEWTON geloofd had, dat MAHOMED van GOD was ge­
zonden, om de Arabiers uit de duifiernis te trekken, en
tot het geloof aan éénen GOD te brengen, e. z. v. (Ten
minden hebben de hoogleeraars, of Fel/ows, te Cambrid­
ge ,Shem dit als eene bijzondere merkwaardigheid uit NEW-
TONS gefchiedenis verhaald;) doch aan de verdichtzelen en
wonderdaaden, die inden koran en in MAHOMEDS léven
voorkomen, heeft deze verlichte man geen geloof geflagen.
Hij zeide mij, dat NEWTON eene verhandeling had uitge­
géven , om te bewijzen, dat de plaats i Johannes V., 7.
niet egt is, en dat de tekst zonder dit vers eenen veel
béteren zamenhang heeft. Hij verhaalde mij verfcheiden
bijzondere omdandigheden van JAKOB GRONOVIUS, hoog-
.leeraar eerst te Pifa, en naderhand te Leiden, en vader
van den ouden Leidfchen boekbewaarder, bij voorbeeld,
dat hij vrij onkundig in het Latijn was geweest; dat hij
vaerzen tot zijn eigen lof had gemaakt, en, wégens dit
zwak, van BROEKHUIZEN, die in het Latijn wél ervaren
was, verwijtingen had moeten horen (kkkk), e. z. v.
De heeren VALKENAER en RUHNKENIUS worden door den
heer FONTEIN als duo LUMINA Academica [twee lichten
der Akadémie] befchouwd. De heer SAX te Utrecht word
door hem ook zeer hoog gefchat. Zijn voorkomen heeft
Qkkkk) Zie, bij voorbeeld, BROEKFIUS.^PROFERT. L.I1.EI,
?. vs. 55. p. 113. en L. III. Ei. 20. vs. 16. p. 3 0p,

E N H E T O O S T E N . 429
veel overeenkomst met onzen GOTTSCHAI.K WALLEIUUS.
Hij fpreekt geen Fransch; maar zeer goed Latijn.
Den 9^» van wintermaand gaf de heer hoogleeraar VAN
DER. MERSCH mij verfcheiden berigten van de gezindhe­
den, of fekten, die hier zijn, en waarvan men er négen
of tien telt. De heerfchende godsdienst is egter van ouds
.af de hervormde (Calvijnfche). Men gelooft hier volko­
men htt onbepaald belluit van GOD omtrent de zaligheid
der menfehen, en dat CHRISTUS alleen voor de uitverko­
renen geléden heef). Niemant kan tot een ampt in den
ltaat komen, indien hij deze leer niet openlijk belijd. De
veelerlei andere gezindheden worden hier meer door eene
fiaatkundige, dan door eene kerklijke, verdraagzaamheid
geduld. De hoogleeraar VAN DER MARCK, te Groningen,
verloor zijn ampt (///ƒ), en een geestlijke nabij den Haag
word nog vervolgd (mmmm), beiden uit hoofde van eene
te vrije denkwijze. Een Italiaan, de heer GAUDIO van
Napels , zit in de gevangnis, wijl hij tégen de geestlijk-
heid gefchréven heeft: hij is tot eene dertigjaarige gevang­
nis veroordeeld; vcor dezen heeft hij te Göttingen als
lektor gedaan, heeft ook over IIORATIUS (nnttti) gefchré­
ven : doch men zegt, dat zijne hersfenen eenigzins be­
roerd zijn.
(Uil) De Heer VAN DER MARCK is onlangs tot Hoogleeraar te
Deventer beroepen.
(mmmm') De Heer KLEMAN, predikant te Voorburg, is eme­
ritus geWorden, behoudens eere cn wedde.
(»««») VINCENTII GAumt Disfertatio ad Q. Horatlum Flac-
«um, Laubsci, 1760. 8 0
.

43° REIZE DOOR EUROPA
Den io

E N H E T O O S T E N ,
fche en Latijnfche handfchriften, onder dewelken eenige
goeden gevonden worden: van dezen verdienen aangemerkt
te worden JULIUS CESAR de bello Gallico, op per«
gament in folio; doch inzonderheid Bibliotheca PHOTII,
in twee foliodeelen, op papier, een lanter handfehrift.
De lijst van dezen voorraad van boeken is in 1711 ia
kwarto uitgekomen, bedaat uit niet meer dan 144 bladzijden,
en is nog daarenboven met tamelijk groote letters
gedrukt: de lijst der handfchriften begint op bladzijde ioa,
en maakt niet meer, dan drie bladzijden. Daar was niemand,
die van de boeken eenige kundigheid had;de neutels
worden door eenen onkundigen bedienden of pedél
bewaard. PETRUS BURMANNUS SECUNDUS, welke boekbewaarder
is, komt er zelden op; hij heeft te veel bezigheden
, dan dat hij zig met deze zaaken van gering belang
zou ophouden: minima non curat pr&tor; hij bezit buiten
dien zelf eene voortreflijke boekverzameling.
Verders begaven wij ons naar de Amdelbrug, om het
werktuig te zien , waarméde men het ijs breekt, en het
water voor de brouwers naar de dad brengt: men noemt
het den ijsbréker. Het was egter nog niet hervvaard gebragt,
maar lag nog te Weesp, twee of drie mijlen van
hier, van waar het zoet water herwaard word gebragt.
Om dit werktuig aan den gang te brengen, worden groo- •
te kosten verëischt, welken het brouwers gild telkens moet
betalen. Dertig, veertig, ja wel tagtig paerden, naar
dat het ijs meer of minder fterk is, worden er vóór gefpannen,
om het te trekken, en het ijs moet daarënboven
eerst aan ftukken gezaagd worden.
Wij bezigtigden ook dejoodfche fynagoge, die men
43*

43* REIZE DOOR EUROPA
hier kerk of Portugeefche kerk noemt. Zij is zeer groot,en
was vol Jooden. Bij het uitgaan zagen wij eene ménigte
Jooden , die de maan aanfchouwden, en baden.
Een Jood uit Jerufalem verklaarde mij deze verrigting: de
maan ,zeide hij, word héden voor de eerde maal gezien,
en bij deze gelégenheid worden gebéden gedaan, wijl deze
planeet als een zinnebeeld van deopfianding des lichaams
befchouwd word;
Den li*» van wintermaand waren wij bij den doktor
der artzenijkunde, den heer HOUTTUIN , welke LINN^LI
Syft erna Nat une in het Neér'duitsch vertaalt (*> Doen
hij heeft dit werk aanmerklijk vermeerderd, en er verfcheiden
afbeeldingen van dieren in koper en plaaten bijgevoegd,
welken deels uit het werk van den heer EUF-
FON genomen, deels naar dieren uit zijn eigen kabinet
vervaardigd zijn. De; eerde deel is in vf6i uitgekomen.
. Het dierenrijk maakt alleen 18 dikke deelen in 8 0
. uit.
Thans arbeid hij aan het plantenrijk, waarvan twee deelen
in het licht verfchénen zijn, en het derde op de pers"
is. De zeer fraaije afbeeldingen tot het werk van den
heer KNORÜ over de hoorns en fcheipen, te Nurenburg,'
1771 en 1773, in 4 0 . uitgegéven, zijn ook van hem afkomüig.
Hij heeft insgelijks over de fterrekunde gefchréven,
enkomeeten ontdekt.
Vervolgens waren wij bij den heer SEPP, bezitter van
èene verzameling van infekten, die hij ook in een bijzon-
der
(*) De heer HOUTTUIN zet het Syftema van LiNNéus niet over,
«naar fchrijft er eene foort van Ctmmentarius over. Dit werk
beloopt thans 36 deelen in 8 0
. Aant. v, d. Heir BODDAË&IV

E N H E T O O S T E N . 4 3j
der werk met koperen plaaten iri het Neérduitsch bèfchréven
heeft. Er zijn reedé 29 nfléveringen in 4 0
. van
nitgekomen; de 30^ is op de pers; en fchoon elke aflevering
niet meer dan een half blad met de afbeelding bedraagt,
kost dezelve nogthans een galden, wijl de plaaten
afgezet zijn.
Den 13*0 Van wintermaand bragtën wij den namiddag
door in een genootfchap, het wélk den naam concordia ei
libertate voert. Het getal der léden bedraagt in het geheel
zéventig. Elk betaalt drie dukaaten, om er in aangenomen
te worden. Het is eene foort van kollégie, alwaar'
men rooktj drinkt, en zamen fpreekt. Tégen den avond"
deed een fuikerrafineerder van eenén fpreekdoel eene rédevoering
in het Neêrduitsch, die over het nut handelde,
welk de wétenfchappen en de oefening van den geest deri
mensch aanbrengen, en hoe zeer het geluk van het m'enscülijk
geflagt daar door bevorderd word. Dit genootfchap
vergadert alle dingsdagen des avonds; hetzelve is in 1748
opgerigt: een jaartal, dat vöor de Hollandfche vrijheid
juist niet als gelukkig befchouwd word, wijl hetzelve het
jaar na de omwenteling van 1747 aanduid. Het genootfchap
heeft ook eene tamelijk uitgelézen verzameling van'
gefchied- daat- aardrijkskundige en andere boeken.
Den 14*6 van wintermaand bezigtigden wij het kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden Van dén heer HOUTTUIN.
Hij heeft van elke foort iets; Onder de kónchijheri bemerkte
ik een duk,dat overal met Hebreeuwfche en Rab
bijnfche, als méde eenige Syrifche letters getékend was"
Hij gaf mij eene afbeelding in kopér van den kaksobobnV
of Theobroma : dit gewas heeft hij nu pas onderzogt. étf
V. DEEL. E é

434 REIZE DOOR E U R O R A
bevonden, dat het tot dé Pentandriën, en niet, gelijk
LiNNéus meent, tot de Polyadelphïèn behoort.
Bij onzen waarden landsman, den heer overstluitenaht
DALBERG, eenen man, die weleer veele en verre reizen
gedaan heeft,bezag ik zijne voortreflijke verzameling van
merkwaardige zaaken uit Amerika.
Den van wintermaand gingen wij naar BlaauW
Jan, om verfcheideu zeldzaame lévende dieren te zien
Welken de heer EEKKMEIJER houd. Ik zal er alleenlijk de
volgende van opnoemen, eenen witten vos uit Groenland;
eenen zwarten beir uit de Hudfonsbaai; eerien aap uit
1
Guinea, dien men Rollovai noemt, en die den heerLw-
Néus onbekend is: hij heeft eenen baard, en men noemt
hem hier Jood of Smaus; eenen kleineren beir, ot RaCi coon, welke den naam Krabbedago heeft; zeer fraaije
Amerikaanfche vogels, die Arar héten; eenen kafuaris
van de Kaap de goede hoop, alwaar hij Enten heet: het
is iet zeldzaams, dezen vogel lévend te zien ; eenen aap,
welken de heer BUFFON Aidoimai of Mandriü noemteene
meirkat, of Egiptifchen aap zonder ilaert: een zeer
zeldzaam dier. De heer BERKMEIJER fchrijft thans eene
verhandeling over de aapen, derzelver aart en gefteldheid,
derzelver ziekten en de geneesmiddelen daartégen, derzelver
voedzel e. z. v. Hij is van gedagte, dat de 'meerkat
minder verftand heeft, dan eenig ander dier, wijl zij
Zig in de vuiligheid Wentelt, en zig met haar' eigen drek
bevuilt, fchoon men dien alle dagen wegveegt, en wijl
zij, als zij ziek is, alles eet, wat men haar geeft.
De heer DALBERG deelde ons verfcheiden berigten méde ,die
over den ftaat der JNéderlandfche volkplantingen in

ÈN H E T O O S T E N . 435
Amerika licht verfpreiden. In Surinaamen, bij voor»
beeld, zijn omtrent 5500 Christenen; doch het getal der
zwarte flaaven bedraagt bij de 60,000. Surinaamen is bekend,
wégens deszelfs talrijke koffijplantaadjen: de hoofdftad
des lands is Paramaribo. De overige Hollandfche
bezittingen zijn Esfequebo, Berbices, Demerarij, névens
de eilanden Curacao en Sint Eufiatius: dit is alles, wat
hun in Amerika toebehoort; doch deze koloniën zijn te
tarnen grooter dan Zweeden. Surinaamen is eerst door de
Portugeefen, en naderhand door de Engelfchen gezéten
geweest, van welke Iaatften het aan de Hollanders gekomen
is, om welke réden met de flaaven ook nog gebroken
Engelsch gefproken word. De heer DALBERG heeft in zijne
koffijplantaadjen omtrent vierhonderd Négers.
Den 16*" van Wintermaand bezogt ik de heeren hoogleeranrs
BURMAN, vader en zoon. In hunne boekverzameling
zag ik voor de eerde maal Campi Elijïi Liber feitundus;
opera OLAI RUDBECKII, Patris et Filii, edilui
Vpfalice ijot, gr. fol., Latijn en Zweedsch, met fraaije
houtfnéden, welken de gewasfen verbeelden. Dit boek
is uit de boekerij van BOERHAVE, die er eigenhandig deze
woorden in gefchréven heeft: Hoe me raro et pulchro hortor
avit libro amicus meus fümmus, vir Jmplisjimus, Botanicor.
Princeps, GUILIELMUS SHERARD 17^23. H. BOER­
HAVE. Deze SHERARD was een Engelschman. Dit boek
heeft den heer BURMAN 50 gulden, of omtrent 10 dukaaten
gekost. Hij bezit ook eene aanzienlijke ménigte tékeningen
van kruiden en vogels, die op de plaatzeri,
waar de origineelen gevonden worden, gemaakt zijn. Zo
ziet men hier zeventig getékende en afgezette Surinaai^
Eé a

436 REIZE DOOR EUROPA.
fche gewasfen, door JOANNA HELBNA GRAAFT, wéduWe
HEROLT, oudfte dogter van MARIA SÏBILLA MERIAN: deze
tékeningen zijn in het jaar 1723 gemaakt, én hebben
400 gulden gekost, en er zijn befchrijvmgen der kruiden
bijgevoegd. Daarenboven heeft hij eene heerlijke met
koleuren afgezette verzameling van tékening-n van vogels
van de Kaap de goede hoop, névens eene fraaije verzameling
van kruiden van dezelfde Kaap waarvoor hij onzenlandsgégenoot
den heer THUNBERG te danken heeft, die ze hem
onlangs gezonden heeft (*). Bij deze gelégenheid -merk
ik aan, dat in het geflagt van BURMAN agt hoogleeraars
geweest zijn, en drie van dezen naam nog léven ('*).
Den i? tKn
van wintermaand werd ons de geneeskundige
tuin getoond, die onder het opzigt van den heer dok-
(*) De heer THUNBERG heeft aan den heer BURMAN wel een aantal
Kaapfche planten gegéven, duch deze naarstige en beroemde
kruidkenner had lang te voren eene verbazende ménigte van dezelven
vergaderd uit de verzameling van ALDENLAND en andere
beroemde kruidkundigen. Zie zijnen Thefaurus Ceilanicus , zij­
ne Decades Plantarum Aficatrarum, de flora Indica en den
Prodromus floia Capenfis van den beer N. L. BURMANNUS.
Aant. v. d. heer BODDAERT.
(•*) Er leefden toen vier hoogleeraars van dien naam, de heer
JOANNES BURMAN, zijn zoon N. L. BURMAN, beiden in de kruidkunde,
PETRUS BURMAN, hoogleeraar inde gefchiedkunde en
wélfprékendheid, en FRANCISCUS BURMAN , hoogleeraar in de godgeleerdheid
ce Utrecht, beiden broeders van JOANNES BURMAN.
Aant. y, d, heer BODDAERT.

E N H E T O O S T E N .
437
tor BURMAN ! (laar. Men vind er veele ze'dzaame planten
in, bij voorbeeld, den Echino • mehcaStus (*), die,
zo lang hij téder is,op eenen (teen wast, doch naderhand
in eenen pot verplant word: dit is een Indisch gewas. In
dezen tuin heelt eertijds de overléden burgemeester WIT-
SEN den eerden koffijboom in Europa geplant; en van dezen
boom dammen all' de wijduitgedrekte koffijplantaadjen
in de Hollandfche koloniën af. Men ziet hier ook
eenen draakenboom, die met den dadelboom overeenkomst
heeft.
Wij bezogten hieröp wéderom de dadsboekerij, die eigenlijk
aan het illuster Collégiutn, of de , ter onderfchei*
ding van de laage fchool, welke Latijnfche heet, zogenoemde
illuster fchool behoort. Hier hield ik mij inzon*
derheid met de hanifchriften bézig. De bovengemelde
codex van JULIUS CAESAR , névens dien van RUFINUS,
zijn de oud'ten en van denzelfden tijd, misfchien van de
négerde eeuw. De eerlte neeft den volgenden titel, met
gr •ore bruine letters, iNciprr LIBER GAJT CESARIS BELLI GA-
LICIJULIANI OE NARRAT10NE TEMPOUUM. HierÖp VOlgt met
roode letters: INCIPIT I IBER SVETONII, het welk waarfchijnlijk
een onkundige er bijgevoegd heelt; en dan komt eerst
het begin : Gallia est omnis divifa in partes tres e, z.
Dit handfehrift bevat de agt boeken, en eindigt met de
woorden: potius disceptandi, quam belli gerendi; en daar
onder daat : JULIUS CELSUS CONSTANTLNUS hunc legi.
(•) Dit is de Caélus melocaiïus van LINNJEOS. RICHARD Sy/f^
Plant. P. ii.p. 465. en thans hier niet zeldzaam, BODDAERT.
E e 3

43» R E I Z E D O O R E U R O P A
4- HYUERII additio ad — Vtbrum et per conji.
guens commentarlorum CAJI JULII CESARIS de bello Gallico li.
her octavus et ultimus feliciter explicit. Men ziet hieruit,
dat A. KYUERUIS, of, gelijk de naam aan het begin van
het agtfte boek op den kant gefchréven is, HIVERIUS ,
voor den fchrijver van dit agtfte boek gehouden is. Eene
laater hand heeft dit handfehrift met een ander van BENE-
DICTUS Floriacenfis vergeiéken; op den titel, op den kant, de
volgende woorden gefchréven: Sicprorfus erat in V. CW.5. et
B. Floriacenfi ut hic est; en op het einde aangemerkt, dat
deze cod. BEN. Fleriac. op de volgende wijze eindigt: ju-
Lius CE-LSUS CONSTANTINUS vc. legi tantum feliciter.
c. ciESiRis Pont. Max. Ephimeris Rerum Geftarum
Belli Gallici Liber VIII. explicit feliciter. Aan het einde
van elk boek ftaat de aanmerking: JULIUS CELSUS CON­
STANTINUS legi etc. RUFINUS bevat Hiftorice Ec-
clefiastic

EN H E T OOSTEN. 439
?an ROMULUS AUGUSTUS tot op den ondergang van het
Oostersch keizerrijk en de verovering van Kondaniinopel,
als méde de gezamenlijke Roomfche en Kondantinopelfche
keizerinnen, (welke laatite verzameling met zoë,
gemaalin van MICHACL den derden of den Paphlagoniër
ophoud). Er zijn in alles 172 tékeningen. Dit werk is,
inde gedaante van eenen atlas, wél ingebonden en verguld,
en met het wapen des keizers gemerkt; en men gelooft,
dat het uit de keizerlijke boekerij te Weenen is,
en tot de verzamding van tékeningen behoort , welken
STRADA voor KAREL den vijfden gemaakt heeft, en waar­
van KEYSLER fpreekt in zijne reizen (pooo), als ook LAM-
BEC. Men moest eens nazien , of in de boekerij te Weenen
zulk een werk gevonden word. Vast gaat het, dat
het gemelde voor ten minden vijftig jaaren naar Holland
gekomen is, want de heer VAN DAM heeft het na het overlijden
van DE WILDE gekogt, en in het Mufeum Wildianum,
p. 134, word van deze kostbaare verzameling gewag
gemaakt. De heer VAN DAM wil dezelve bij wijze
van ruiling tégen andere boeken aan de boekerij te Weenen
afriaan : heeft ook daarover gefchréven aan den heer
VAN SWIETEN , doch geen antwoord bekomen.
Den i9 de
" van wintermaand was ik op het illuster Athenamm,
alwaar de jonge heer HOOFT, zoon van deu
fekretaris der dad , eene zeer moeijelijke en ingewikkelde
(0000) Namelijk, in het III. Stuk, b!. 331. der Nederlandfche
Vertaling. Zie, verder, over JACOBUS DE STRADA, en
zijne Epitome Thefauri Antiquitatum, Jo. FABRIC. Hifi Bi-
blioth. P. PI. p. 247. fq., eu SAXE Onom. P. III. p. 320.
Ee 4

440 REIZE DOOR EUROPAT
gelling verdédigde, namelijk An BRUTUS /ure occlderit
0 V e r w e I k
onderwerp hij e e„ ] a n g e n ] e e r d
tW-stfchnft gefchréven had, hetwelk hij ook met niet
n mder ijver dan wélfprékendheid verdédigde. Deze ion
geling bezit grondige kundigheden, zowel in de regt ge-
Jeerdhed, als in de gefchiedenis, d a 3 t k u n d e e n L* *
fche taal, fchoon hij maar een en twintig jaaren oud is.
Tk fchept? zulk een groot genoegen, in hem zulk eene
treffende delling zo mannelijk te horen verdédigen, dat
Jk befloer, net getal der opponenten, fchoon niet daartoe
voorbereid, te vermeerderen. Mijne tégenwerpingen
jaren dat niemand eenen di&ator had mogen om het
Kven brengen, waartégen hij inbragt, dat CESAR geen
{egtmang Motor was geweest, maar den raad had gewongen
m j k w a s d e ] a a t f t e o n d e r
de opponenten. Het ftond een' ieder vrij, zijne tégenferpingen
te maken. De geheele rédentwisting duurde
egter met langer dan een uur; dezelve begon te rouuren,
en was te n uuren geëindigd; toen het n uuren floeg,
gaf de pedél het téken tot het eindigen door hora est te
roepen. De heer hoogleeraar CKAS had de voorzitting in
het zwart gekleed en met eene bef om; doch hij had niet
nodhg een enkel woord te zeggen , want de respondent
voldeed alleen volkomen aan zijnen pligr. Naast den
fpreekdpel fionden twee maarfchalken of paranymphen
die als vrienden van den heer HOOFT de exemplaaren van
ïiet disput uitdeelden en tot dep maaltijd nodigden Am
de regterhand zaten de burgemeesters ep de raad, en ter
linkerhand de heeren hoogleeraars. ' '
Na het eindigen van' deze plegtigheid, .bezogt ik den

E N H E T O O S T E N . 441
heer SCHENK, plaatfnijder en konstverkoper. Hij is bijna
tagtig jaaren oud. Ik zag bij hem een damboek, waarin
verfcheiden vorstlijke perfoonen van beiderlei gefiagt,
gelijk ook verfcheiden beroemde Zweeden, met dewelken
hij in het léger van den koning KAREL den XII., bij Leipzig,
in herfstmaand 1706, in kennis geraakt was 1
, als de
generaals KAREL WRANGEL, MAGNUS STENBOCK, STU-
ART , LÖWEN , en anderen , hunne naamen gefchréven hadden.
Hij heeft den koning dikwijls gezien; hij heeft ook
zijn afbeeldzel in koper te koop: het gelijkt hem zeer
wél, en is door des heeren SCHENCKS vader gefnéden.
Het damboek is hij voornémens aan de boekerij te Leiden
te veréren.
Den 2o

*4> *EIZB DOOR E U R O P A
denvijst met veel ijverjonge jufvrouwen in den godsdienst
H.erop bezogten wij twee geleerde Portugeefche 0 0
den, waatvan de een uit Jerufalem, de andere u t Sul
na van geboorte is. Z lj fpréken het HebreZ h e
béter „tt, dandeEuropéfche, rm^X^
Den 2,«e„ v a n w i n t e n m a n d h a d d e n w
voor een' dnnkpenning aan eenen bedienden, b| den h er'
BU , MROü VAN LIMMEN, het merkwaardig afbeeld*
van den heer uNNéus, hetwelk deze heer bezit, te 1
He rs zeer wél gefchilderd. LtNNéus is op hetzelve in natuurlijke,
grootte, en i„ Laplandfche kléding verbeeld • de
Perzen ztjn van rendierenhuid; om het l|f heeThi/ee
nen gor el, a a n d e n w e ! k e f l e e n e ^
eene f nn,fd 00I van firoo, eene patroontas, en een mes
nen hoed op, onaer aenwellcen zijn bruin hair uitkomt •
; S h e m d
- -et den blooten hals; l " o k'
Laplandfche handfchoenen aan; houd in de regte
een hoeyend gewas, dat van binnen rood en Rinket
W" ts: het is de Z , W Wij w a r en zeer verwond J
m wézen zo flegt getroffen te zien: men ziet geënt!

E N H E T O O S T E N , 443
e.en begrip van de Laplandfche kléderdragt te géven. Hij
fchijnt mij op dien tijd vijf en twintig jaaren oud geweest
te zijn (*).
Den'2a ften
van wintermaand déden wij een reisje naar
Saardam. Als de wind voordélig is, doet men deze vaart
in minder dan twee uuren. Saardam is een. dorp , dat,
wégens zijne ménigvuldige molens, van verre eenen mie­
renhoop gelijkt , daar alles in bewéging is. De molen*
zijn fchier ontelbaar. Eerst viel onze oplettendheid op
de zaag- en papiermolens : men houd de kunst, om het
papier zo wit te maken en te lijmen , geheim , misfchien
bedaat het geheele geheim daarïn , dat men de besce en
lijnde vodden weet uittezoeken: het drukpapier haalt men
Uit Frankrijk, wijl hetzelve daar béter gemaakt word. De
tijd liet ons niet toe, de overige foorten van molens , als
olie-, tabaks- , verfhoutmolens, en dergelijken, te be­
zigtigen ; maar wij fpoedden ons om Vorstenburg, of het
huis , waarin de czaar PETER de groote , gedurende zijn
verblijf alhier , gewoond heeft, in oogenfchijn te némen.
Het is een zeer klein gebouw, en befïaat alleen uit eene
kamer, waarin eene beditéde Haat, in dewelke hij gefia-
pen heeft. Naast dit huis ftaat eene hut , die hij zelf
voor zijne bedienden heeft latenopflaan. Hij istweemaal
te Saardam geweest. De eerde reis kende hem niemand:
hij arbeidde op de werf als timmerman gedurende twee
(*) Het portrait, dat de heer BJÖRNST5HL zag, is eene ko­
pij; het egte berustte voorheen bij den heer GRONOVIUS eu is
thaas bij den heer legationsraad MEUSCHEN , in den Haag.
Aant, y% d. heer BODDAERT.

m REF2E DOOR EOROPA
of'drje maanden, en men noemde hem PI E T E R B A A S ( ,
loen hi, voor de tweedemaal wéder kwam , had hij een
gevolg van Ixdi nden en eene Jijfwagt bij zig d o c h
woonde altijd in dezelfde kamer, en bij dit bezoek'noemde
men hem vorst of keizer, en het huis, waarin hij zij,,
verblijf hield, horstenburg, De tégenwoordige bezitter
van het laatfte. is een dogterszoon van hem, die huiswaard
van den czaar PETER was. De czaar nam van
hier eenen papiermaker méde naar Petersburg , welke de
eerfte papiermolens in Rusland aangelegd heeft, met wiens
naam ook nog héden ten dage het Rusfischpapiergeftempeld.word:
zijn naam was DITTELOW V A N LIEOWEN.
Hier leeft nog eene vrouw , die dezen grooten monarch
gezien heelt , en, toen zij e e n meisje van zéven of a-t
jaaren was, uoor hem op de armen gedragen werd. Te
Saardam zijn omtrent aooo Hervormde en 400 Lutherfche
inwoners. De gemeene man fchijnt zeer wélgefteld te
zijn: wij zagen boeren en boennnen, die allerlei verfierzeis
van zilver droegen , en jongens , die fraai gewerkte
hemdeknoopen hadden van 4 of 5 dukaaten zwaarte
Zilveren gespen en horologien zijn zo gemeen, dat elke
jongen en elk varensgezel daarvan voorzien is Dvrouwsperfoonen
gaan dagelijks met gouden hairnaalden
en oorhangzels van het zelfde metaal, welken zij pooters
noemen, fchoon de laatften door zommigen alleen op
feestdagen g.dragen worden , waanégen zij 0p werkdagen
ilegts zilveren gebruiken. De zindelijkheid op de
ftraaten en in de huizen te Saardam is algemeen bekend,
(ffff) GROOT torr fiaac in 't Hoogduitsch.

EN H E T OOSTEN, 4+5
De eerden zijn met klinkerts of gebakken Hollan'fche
fteenen geplaveid. Schoon deze plaats zo digt bij Amfterdam
ligt, heeft men er egter nog verfcheiden oude en
eenvoudige gebruiken behouden; hoewel de gewoonten
en zéden in Noordholland en Friesland nog fchulddoozer
zijn. Ik moet ééne zeldzaame gewoonte , die te Saardam
in agt genomen word , hier aanhalen. Elk huis bijna heeft
eene bijzondere deur, die niet anders dan op bruilofts- en
begraafnisdagen geöpend word; deze beide dagen zijn ook
zo merkwaardig , dat zij wel eene bijzondere deur verdienen.
Den 23 ften
van wintermaand bezogten wij , te Amfterdam,
den Franfchen konful, den heer CLAIRON. Hij is
de fchrijver van verfcheiden fchriften , van dewelken men
eene lijst vind in la France litteraire. Onder anderen
- heeft hij GUST AVE WASA, le Liber at eur de fon pap, tragédie
, par HENRI BROOKR , uit het Engelsch in het
Fransch vertaald. Ik vind dit ftuk veel béter, dan dat
van den heer PIEON, hetwelk te Parijs in 1733 vertoond
is; want deze laatfte heeft , op de Franfchè wijze , de
liefde er in gemengd, en de held is uit dien hoofde ook
op zijn Fransch gekleed geweest ; maar in het Engelsch
ftuk heeft alles betrekking op de verdédiging van de regten
der vrijheid. Beide ftukken dragen dus het .merkteken
van de verfchiliende karakters dezer beide volken.
Het ftuk van BROOKE is in 1739 te Londen vertoond .
Verder bezit de heer CLAIRON veele merkwaardige verboden
en zeldzaame boeken, welken hij op deze wijze verborgen
heeft , doordien hij vóór elk ftuk in den elfden
band eenig ander werk van weinig belang heeft laten in-

4

EN HET OOSTEN.
44?
binnen allen zeer net en in de beste orde waren. De inwoners
van dit Morp zijn meestendeels kapitaalisten, die
van hunne renten léven, en hun geld in de bank te Amfterdam
hebben, zij zijn zeer rijk, en ménig een van dezelven
bezit verfcheiden millioenen; zij drijven ook handel
met planken en andere houtwaaren; dus zijn zij geen
boeren. Wij bezogten den Hervormden predikant alhier,
den eenigen in het dorp. Deze zeide, dat het getal der^
inwoners omtrent 400 perfoonen uitmaakte. Hij ging met
ons in de kerk van het dorp. In één der glasvensters
ziet men de ganfche gefchiedenis der kerk tot het jaar
1725 op de glazen gefchilderd. Zij is door de Spanjaarden,
in 15735 ir
> de asfche gelegd, naderhand wêer opgebouwd,
veranderd, en vergroot. Het laatfte tijdperk
tégen 1725 is met brandverw gtfchilderd: deze kunst was
dus destijds nog niet verloren; doch het werk is niet zo
meesteragtig, als bij de ouden, de-koleuren zijn zo lévendig
niet, en de purperverw is er niet in. — Des
avonds beerden wij wéder naar Amfterdam.
Den 26«e Q
van Wintermaand, den tweeden kersdag,
woonden wij den godsdienst der Moravifche broeders bij.
Hun leeraar, de héér DÖBER, die te Barbij geftudeerd
heeft, de-:d eene fraaije leerréden over de vernédering
des Verlosfers, en wel in het ;Hoogduitsch; maar de gezangen,
welken gezongen werden, waren in het Neêrduitsch.
De kerk is niet groot, maar fraai. Er zijn te
Amfterdam nauwlijks boven de vijftig broeders; dochdesniettégenftaande
was de kerk vol volk.
Den 27 ftea
krégen v/ij bezoek van eenen landsgenoot,

44» REIZE DOOR EUROPA
die onlangs van Halle gekomen was, den heer GRAFFMAN;
doktor der godgeleerdheid.
De nieuwjaarsdag word, ten zij dezelve op eenen zondag
invalt, in Holland (jrrr) niet gevierd, maar men
werkt op denzelven, drijft handel en néring, g a a t 0p de
beurs, gelijk op andere dagen.
Op eenen der volgende dagen deelde de heer DALBERG
mij verfcheiden berigten van Surinaamen méde. De Karaiben
zijn de oude inwoners dezer gewesten, men noemt
hen Bokken-. Zij hebben eene roodagtige huid, en laBg
zwart hair, dat zo wreed is als paerdehair. Men befpeurt
bij hen veel neiging tot lédiggang en luiheid. Als de vrouw
in de kraam komt, gaat de man in het bed of de hangmat
liggen, en de gelukwenfchingen worden bij hem afgelegd:
de vrouw bezorgt midlerwijl de huishouding en de
keuken, en past den man op. Dat deze lieden des morgeus
hunne bedden verkopen, en er naderhand des avonds
met traanen om fméken, is meer een inval van ROUSSEAU,
dan eene gegronde waarheid. Men vind bij hen eene
foort van toveraars, die Piguena héten, en het ampt van
priesters bij hen verrigten: dezen hebben, éven als onze
Laplanders, hunne tovertrommen, die overal metéven
zulke toverkarakters befchréven zijn. De heer DALBERG
houd deze Karaiben en de Laplanders Ook voor hetzelfde
volk: en zij gelijken in de daad ten aanzien van hunne
koite gedalte den Laplanderen. Hij meent, dat Amerika
(rrrr) Te Amfterdïm. Anders v het te Ucregt, in Vriesland,
Groningen, Overijsfel.
in

E N H E T O O S T E N . 449
in vorige tijden met Europa is verenigd geweest j en dat
deze waerelddeelen, het zij door eene- aardbéving, of
door eenige andere geweldige omwenteling van een gefcheiden
zijn. De Surinaamfehe Karaiben vangen de
visch met eene foort van hout, dat zij mafua noemen:
zij wrijven hetzelve klein ,en maken er bolletjes van, die
zij den visfchen toewerpen, walken, als zij er van éten, bedwelmd
worden, naar boven komen, en op het water zwemmen,
daar zij zig laten vangen. De Karaiben hebben
eenen koning of een opperhoofd, die dikwijls met zijn
gevolg bij de Christenen ten maaltijd komt: zij beminnen
de Christenen; de heer DALBERG heeft zijne Karaibifche
majefteit dikwijls aan zijne tafel onthaald. Deze vorst
gaat geheel naakt,'en heeft alleenlijk eenen gordel om zijn
onderlijf. — Betreffende de Zwarten, dezen worden alle
in Afrika gekogt; maar hunne kind.ren worden alle
zonder uitzondering fneeuw wit geboren: alleenlijk de
nagels en lippen zijn zwart, doch binnen weinig dagen
worden dezelven ook geheel blank. Het is zéker iet zonderlings
, dat de Négers blank ter waereld komen en
zwart worden, en de Earopeers rood ter waereld komen
en blank worden. All' de Négers in Surinaamen,
Brafilie e. z. v. komen uit Guinea, en vermeerderen zig
naderhand door huwlijken. De Mulatten zijn van eenen
blanken vader en eene zwarte moeder; zomraigen zijn
bruin agtig, anderen zwartagtig; als een Mulat met eene
Zwarffn trouwt, worden de kinderen zwart; maar bij
eene blanke vrouw teelt hij blankagtige, en in het derde
geflagt geheel blanke kinderen. De Négers die uit Indië
komen, zijn van eenen geheel anderen aart: zij heb»
Y. DEFX. Ff

45° REIZE DOOR E U R O P A
ben lange, zwarte, wreede hairen en roode lippen;
waartégen die uit Guiiiea kroeze en korte hairen, als
wol, en zwarte lippen hebben. De Négers worden aan
de meestbiedenden verkogt; zij klimmen te dien einde
op eene tafel, daar zij allerlei fprongen en gebaerden
e. z. v. maken; men betaalt, naar dat zij kunnen werken,
tot 400, tot 1000, ja wel 1500 gulden vooreen'
perfoon: als iemand van dezelven het metzelen of tuinieren
e. z. v. verdaat, word meer voor hem betaald
Betreffende de koffijplantaadjen , een goede kofEjboam
kost in Surinaamen if gulden. Op eiken boom rékent
men door malkander één pond koffijboonen, fchoon er
boomen zijn, die wel tien pond kunnen dragen, waar tégen
er ook anderen zijn, die haüwÜjks tien boonen léveren.
Zij dragen tweemaal in het jaar vrugt, in grasmaand
en in flagtmaand. De koffij is thans tot eenen laagen
prijs gedaald: te voren kostte het pond 18 duivers
Hollandsch, en tégenwoordig geld dezelve niet boven de 6
of 7 duivers, zo dat de kwébing derzelve thans zo vo rdélig
niet meer is. —Men heeft in die gewesten gemeenliik
de grootfie hitte in herfst-, wijn-, flagt-en wintermaand.
Den 3*» van louwmaand bezogten wij, in gezelfchap:
van den heer WADSTRÖM, den heer BUURT, die ons zijne
fraaije verzameling van zeldzaamheden toonde , onder
anderen twaalf Peififcbe gouden rupiën met het téken van
den zodiak of dierenriem op de keerzijde: de koningin NUR-
MAHAL beeft deze muntftukkeu laten liaan ; zo mij voor-
Haat , fpreekt TAVERNIER er van in zijne reisbefchrij.
ving; . een ftuk boomiüoë uit Oosundië, die zeer
zeldzaam is; het is een ftuk zeer hard hout; een

EN HET OOSTEN, {§$}
ftuk linnen van papier gemaakt, zo fijn als Kamerijksdoek,
van Batavia; •— eene fnuifdoos van Suasfa , uit Oostïn-
dië: Suasfa is het Orichalcum of Chatcolibanum der ou­
den, het welk in de Openbaring van JOANNES (UJJ) voor­
komt ; — twee gouden muntftukken van middentnatigé
grootte, die men niet verre van Nieuwmègen gevonden
heeFt: het eene is van NERO, een fraai ftuk, met het
omfchrift: JUPITER custos; het andere van rosTiniMus,
met de woorden: Roma Aeterna. De vrouw van den
heer BUURT, eene geboren baronnes VAN LIJNDEN,
vereerde mij eene Logica in 8° , die zij zelve in het
Neèrduitsch gefchréven heeft: eene logica, welke eene'
Vrouw tot fchrijfder heeft, te bezitten, is zéker als iet
zeldzaams aantemerken; zij drukte zig bij deze gelégen»
beid zeer fraai op deze Wijzi uit: la verité n'est qu*une 9
feit elite par femme, ou par homme [De waarheid is de­
zelfde; of zij door eene vrouw, of door een' man ge­
zegd worde]. De heer BUURT zelf heeft een godgeleerd
ftelzel, uit verfcheiden deelen beftaande, in het Neèr­
duitsch gefchréven.
Den 5 detl
van louwmaand waren wij bij den heer MU-
RITZ, eenen fchilder uit Zurich, die inEgipte, Syrië j
Griekenland, Italië e.z. v. gereisd heeft. Hij is een zeer
bekwaam man. In Syrië, te Damaskus, heeft ihij de
kunst geleerd om bet ftaal te harden, hetwelk geen Eu­
ropeer vei ftaat. Hij bezit eene tinctuur , waardoor, ge­
droogde dieren en iufekten voor het bederf bewaard wor*
(JSSO Namelijk hoofdd. r. vs. 15. en h. s« vs, ïS,, bij ons
overgezet door blinkend koper.
Ff fl

45* R E I Z E DOOR E U R O P A
den. Hij heeft ook eene verhandeling over de gewelven
gefchréven, die hij als eironden(ovakscToeuf) befchouwt:
hij is de uitvinder van deze onderftelling; het werk word
thans, en wel in Engelland, gedrukt. Ook is hij fchrijver
van eene verhandeling over de Gothen , die ik in
handfehrift heb gezien, en waarin hij beweert, dat de
Gothifche bouwkunst eigenlijk eene vermenging der
Griekfche en Moorsch- Spaanfche is, en derhalve eene
onregte benaming heeft gekrégen.
Den 6

E N H E T O O S T E N . 453
s en dat het water in de gragten laager ftaat, en dezen ook
overiil met muuren en baliën bezet zijn, om ongelukken
voortekomen; benéden aan de grage ziet men huizen,
welken door gemeene lieden bewoond worden (*): uit
dit alles kan men befluiten, dat de grond, waarop de
ftad ftaat, hooger is, dan die van de overige Hollandfche
Héden. Het water is zeer goed, delugt gezond en zuiver
, en niet zo dik en vogtig als te Amfterdam. Toen
LODEWIJK de XIV., koning van Frankrijk, in zomermaand
des jaars 1672, deze ftad innam, en men hem verhaalde,
dat er overal onderaardfche gewelven waren, gaf hij het
paerd de fpooren, en zeide: Allons nous en bien vlte,
car ces fouterrains peuvent être templis de pmdre , qui
pourroit faire fauter toute la ville en Fair [Laten wij ons
fchielijk voordmaken, want deze onderaardfche gewelven
kunnen wel met buskruit gevuld zijn, hetwelk de geheele
ftad in de lugt zou kunnen doen vliegen]. De ftraaten
zijn breed en zindelijk. Maar hier is niet veel koophandel
en néring. Het getal der inwoners bedraagt, zegt
men, omtrent 3©eoo. , Onder anderen namen wij
het huis, dat paus ADRIAAN de VI. heeft laten bouwen,
in oogenfehijn; het word thans bewoond door den graave
VAN NASSAU, hoofdofficier der ftad (**). Ik zag ook het
huis, waarin de gemelde paus geboren is.
Des namiddags jbezogten wij den hoogleeraar HAHN,
[(*) Deze huizen, die men alleen op de Oude gr agt heeft,
zijn eigenlijk kluizen der bovenftaande huizen, die benéden aaa
de gragt uitkomen, en tot woningen bekwaam gemaakt zijn.]
[(**) Thans, overléden.]
Ff 3

454 REIZE DOOR EUROPA
die mij verfcheiden berigten meêdeelde van den aartsbisfchop
der Janfenisten, die niet goedkeuring der regéring
hier te Utrecht woont. Als hij uitgaat, is hij altijd als
een waereidlijk perfoou gekleed, Onder hem haan twee
Janfenistifche bisfch oppen , van dewelken de een zijn verblijf
te Haarlem, en de ander te Deventer houd. Zij zijn
geordend door eenen bisfchop in partibus hfidelium, die
voor eenige jaaren hier doorreisde, en nu varen zij voord,
hier hun ampt te verrigten, fchoon men er te Rome niet
zeer over te vréden is. De Janfenisten laten hier les Nou-
•velles ecckjïastiques ina 0
drukken; op elk blad laten
Zij de woorden zetten: fuivant la Copie do Paris, fchoon
zij mogelijk in deze ftai voor het eerst gedrukt worden;
Zij bevatten veel bitterheden tégen de Jefuiten, onder anderen
tragt men in deze bladen te bewijzen, dat zij den
paus CLEMENs-den XIV. vergéven hebben.
Den 9*a van louwmaand begaven wij ons in gezelfchap
van den heer hoogleeraar RAU naar de ftadsboekerij,
van dewelke hij opzigter is., Zij ftaat in het koor
der St. Janskerk. Men vind daar in veele oude boeken,
die ten tijde der hervorming uit de monnikskloosters verzameld
zijn: een groot gedeelte is uit de vijftiende eeuw,
onder dewelken TLINIUS door VENDELINUS SPIRA, o- e.
drukt te Venetië 1469 in folio, het oudfte is. Zo'vind
men hier ook eene ménigte handfchriften, die door monniken
gefchréven zijn, en in zédekundige, godgeleerde
en andere verhandelingen, beftaan. De beste handfehriften
egter zijn door CHRISTIANUS RAVIUS Berlinas gefebonken:
dezen zijn Oosterfchen; fchoon er ook eene
IJslandfche Edda in kwarto onder gevonden word; De

E N H E T O O S T E N . 455
oudden van al de hier zijnde handfchriften zijn DAVIDS
pfalmen naar de Vulgata, en een Euangeliarium met
unciaalfchrift: beiden uit de zévende of agtfte eeuw.
Den io* a
van louwmaand bragten wij doot bij den
heer BODDAERT, die een fraai kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
bezit, waarvan wij de zeldzaamf+e ftukken
bezigtigden. Ik zal hier noemen: eene hagedis, pandang
genoemd, uit Amboina, die door VALENTIJN, in
zijn tweede deel van China, liegt befchréven is: deze
foort is onzen LiNNéus niet bekend geweest, ten minsten
maakt hij er in zijn fyftema geen gewag van ; —— eenen
grootkop, vespertilio Cephalotes: PALLAS befchrijft dize
foort; —— eene andere vleermuis, vespertilio for4einuS\
—- eene rog van de foort deslangbeks, Macrorynchus,
van de kaap de goede hoop; eene harlèfcijnha'gedis,
Lacerta Hijtrio, uit Guinea; eene hage. is
uit Amboina; deze allen kent LiNNéus niet. Inzonderheid
noem ik nog de fidderiial, eenen zeer zonderlingen
visch uit Surinaamen: als meu hem aanraakt,
geeft hij eenen elektriekeu flag; doch iemand, die fchurft
heeft, maakt hier eene uitzondering, want zulk een befpeurt
niet het minste van eenen fchok. In dezelfde éven»
rédigbeid, als deze visch den (lag mededeelt, verliest hij
zijne eigen elektrieke kragt; maar de magneet geeft denzelven
deze verloren kragt wéder: men legt te dien
einde vijlzel van eenen magneet in het water, waarin de
visch zwemt. Een geneesheer te Surinaamen heefc deze
proeven gedaan.
d e a
Den ii van louwmaand waren wij bij d^n boogleeraar
SAX, een'zeer geleerd' man in de gefchiedenis en
Ff 4

456" REIZE DOOR EUROPA
Roomfche oudheden, Hij klaagde, dat men zig in zijn
land juist niet veel aan de Roomfche gefchiedenis en oudheidkunde
liet gelégen zijn ; men maakte, zeide hij, van
geen andere gefchiedenis werk, dan van de Vade'rlandfche;
het Vaderland wilde men nog daarenboven als een
te alle tijden vrij en onafhanglijk gemeenebest befchouwen,
fchoon men gemaklijk kan bewijzen, dat Holland
onder de magt der Franken en Germaanen gedaan heeft,
welke waarheid nog meer bevestigd word, doordien men
vind, dat in de domkerk alhier twee keizers begraven zijn,
waaruit men kan zien, dat het land niet, gelijk men egter
wil bewéren, zédert CLAUDIUS CIVILIS, tot op de tijden
der Spanjaarden, vrij geweest is; zédertde daatsverandering
onder WILLEM den I. is de gefchiedenis' van dit
land rijk aan merkwaardige zaaken, doch voor dien tijd
fchraal.
D en i2

EN HET OOSTEN,
457
maakt het hoofdgebouw uit, de regte vleugel word door
de ongehuwde zusters bewoond: de gehuwden hebben
andere aan de zijde ftaande huizen. Zowel de broederals
zuster-huizen zijn fraai, en ruimer dan die te Neuwied.
Ook werd ons verblijf in het dorp zelf, bij eenen
gehuwden broeder , SILKES genoemd , een' zeer braaf
man, aangewézen: dit was de eerfte reis, dat wij ooit
bij eenen Hernhutfchen broeder gehuisvest zijn geweest.
In het dorp woont eene ménigte Roomschkatholijken ;
fchier all' de boeren, en die zig met den akkerbouw bézig
houdea, belijden de Roomfche leer, en hebben hunne
kerk eene mijl vandaar. — Wij lieten ons het broederhuis
tonen. Wij ontmoetten hier aanftonds eenen landsgenoot
, den heer .UOSLIN : hij is tinnegieter en een broeder
van den beroemden fchilder, dien wij te Parijs hebben
léren kennen (*); behalven dezen is er nog een derde
broeder, een goudfmid, die ook hier geweest is,doch
zig tégenwoordig in Duitschland ophoud. Wij bezigtigden
ook de winkels en magazijnen der broeders en zusters
, die met alle foorten van waaien, welken men kan
begéren, zo wel nuttigen als tot de pragt dienenden, opgevuld
zijn. Het goud- en zilverwerk van den bovengemelden
afwézenden ROSLIN is uitnémend fraai. Zijn hierwonende
broeder, die ons overal verzelde, toonde ons
eenen winkel met allerlei werk van tin gemaakt: daar waren
fchotels, welken alle foorten van geregtenen fpijzen,
als visch, verfchen haring, haazen, gebraad, vrugten
en dergelijken, alles zeer wél nagemaakt, verbeeldden. —
(*) Zie van hem den tweeden brief, I. Deel,
ff 5

458 REIZE DOOR EUROPA
fheröp bezogten wij eenen anderen landsgenoot, den heer
LJUNGBH.RG, insgelijks lid. der broedergemeente, hij is
getrouwd, een koopman, e:i heeft eene zijden fabriek;
Orebro is zijne geboorteplaats. Wij gingen in zijn gezelfchap
bij den heer baron VAN RANZAU, uit flolthinvan
geboorte, die .zig in het jaar 1765 hier bij de broeders
neergezet heeft: hij is officier in Franfchen dienst onder
het regiment van Tweebruggen geweest, en archivarius
der gemeente, die alle haare oorfpronglijke papieren in
bewaring heeft; hij is een ongemeen waardig en beminnelijk
heer. . Verder bezigtigden wij de oude kerk,
die uit eene zeer ruime zaal beitaat, alwaar de vergaderingen
der gemeente in het eerst, na dat de broeders zig in
het jaar 1748 hier neergezet hadden, gehouden zijn. Voor
dezen tijd had de graaf VAN ziNZaNDoiu-teIJsfeKteineene
tamelijk talrijke gemeente, welke inrigting den naam van
Heerendijk voerde. Deze plaats ligt ook twee mijlen van
Utrecht, fchoon aan eene andere zijde, en de prinfes
van ORANJE , grootmoeder van vaderszijde van den tégenwoordigen
erffladhouder, had deze heerlijkheid onder
haar wéduwelideel. Deze vorstin beminde de godvrugt
zeer. De léden van 'dit geestlijk genootfchap vermeerderden
dagelijks, zo dat het te IJsfeK-tein ras aan plaats
ontbrak, om genoegzaam grootehuizen aantelejgen. Zij
begaven zig derhal ven naar Zeist welk toen aan eenen
Hollandfchen broeder , CORNELIS SCHELLIN-
GER, toebehoorde, die Zeist, en Driebergen, een
ander goed eene mijl van hier gelégen, van den graave
VAN NASSAU had gekogt. De heer SCHELLINGEK

E N H E T O O S T E N .
45?
verkogt Zeist njtderharid aan den graave VAN DOHNA,
fchoonzoon van tiert g'-nave'vAN ZINZENDORF; Driehergen
bezit hij nog, fchoon hij névens zijnen zoon te Zeist
bij de broeders woont (jut). Hij (fond den broederen de
plaats om te bebouwen af, onder beding, dat zij hem eene
zékere belasting aan grondrente zouden betalen. .
De nieuwe kerk is zeergroot, en heeft geen andere fieraadjen
, dan een fraai orgel. In het jaar 1750 heeft men
den boüw der broeder - en zusterhuizen voltooid. De
Hernhutters wonen hier in alle mogelijke vrijheid, en
ftigtlijke ftilheid en goede orde is het kenmerk van hunnen
wandel. Des namiddags krégen wij een bezoek
van den heer prédiker LOSKIEL, den heer DOBER , prédiker
der broedergemeente te Amfterdam, dien wij daar reeds
gekend hadden, en onzen bovengemelden landsgenoot
den heer LJUNGBERG, die ons naar het zusterhuis verzelden.
Wij bezogten hier de freule HEDWIG CHARLOTTE
PALMSTRucH,nabeftaandevan den heer baron RUDBGCK,
die op het einde van bloeimaand des jaars 1767 uit Zweeden
naar Zeist gekomen is, daar zij zédert haaren tijd
met veel vergenoegdheid doórgebragr heeft. Eene andere
zuster, insgelijks eene Zweedfche, RLSBERG genoemd,
ging met ons in de vertrekken der zusters, daar zij zig
omtrent op dezelfde wijze als te Neuwied met allerlei
-vrouvvlijk werk bézig houden: alles is er zindelijk en gerégeld.
Hieröp bezigtigden wij de zaal, daar de zusters,
afgezonderd van de broeders, haar morgen - en avond-ge!
(ttti) Thands reeds overleden.

*ÖP REIZE DOOR EUROPA
bed verrigten, hetwelk voornaam!ijk i n g e z a n g e n b e f t
die zij zuigen. — D e„ I3de„ v a n i 0 u w m a a n d b r a g f e n
wy een gedeelte van den namiddag in het ftigtlijk gezelfchap
der freule PALMSTRUCH door, die wij te 6 uur verheten,
wijl op dit uur de gezamenlijke broeders en zusters
den avondmaaltijd houden, gelijk zij altijd te u u a.
ren het middagmaal houden. T e 7 uuren begaven zij
ag naar de kerk, om de voorlézing van een duk uit den
bijbel, of uit hunne eigen «ndinggefchiedenis bijtewonen,
welke verrigting met gezang en orgelfpel befloten
word. Dit duurt omtrent een half uur of drie kwartieruurs,
waaróp elk wéér tot zijnen keert. Maar des avonds
te 9 uuren komt men wéér in de kerk, daar dan gezangen,
of ook wel de litanfjen, op eene ongemeen zoetluidtge
wijze, gezongen worden. Dit gefchied re Zeist dagelijks.
Des voormiddags daartégen komt men, uitgezonderd
des zondags, niet in de kerk,maar de broeders doen
des morgens hun gebed bijzonder in de zaal, en de zusters
insgelijks in de haare; doch de getrouwden houden
in hunne eigen huizen bidüuren met hunne huisgenooten.
Men daat gemeenlijk te 5 uur op, en te 6 uur is het biduur.
Wij gingen dezen avond re 7 uuren, wanneer de
klokken geluid werden, insgelijks in de kerk. Zodra de
broeders en zusters door onderfcheiden deuren ; want
beide geflagten hebben hunnen bijzonderen ingang in de
kerk; vergaderd waren, worden eenige vaerzen gezongen,
waaróp de prédiker de berigten las, welken door
de broederzendelingen op de kust van Malabar overgezonden
waren. Ook werd een brief van eenen bekeerden
Malabaar voorgelézen, welke zeer zonderling en eenvon-

EN HET OOSTEN. *6i
dig was (*). Binnen een half uur was in de kerk alles
geëindigd, en elk ging naar huis, om zijne bézigheden
te verrigten; doch te 9 uuren kwam men wéér in de
kerk, wanneer een gezang, dat onbefchrijflijk aangenaam
en verrukkend was, gezongen werd; na het eindigen
van hetzelve werd het huw!ijk van eenen broeder met
eene der zusters afgekondigd, waarop men weêr een
gezang aanhief. Den 14.* van louwmaand ga­
ven verfcheiden van de broedergemeente ons een bezoek.
. Des namiddags waren wij bij den baron RANZAU,
die ons het archief der gemeente liet zien. Want, fchoon
het generaal - directorium thans te Barbij is, van waar al­
le bevélen en verordeningen afgaan, worden nogthans
all' de papieren der gemeente te Zeist bewaard, wijl de­
ze plaats de veiligfte, en het minfle bloot gefteld is aan
de onlusten des oorlogs. Het archief beftaat uit twee
vertrekken, waarin agt en twintig kasfen vol gefchriften
zijn. De kasfen zijn los, en zó gemaakt, dat zij bij
( ;:
"j Schoon de Ponugeefche taal op de kust van Malabar
veel gefproken word, is dezelve egter niet toereikende voor
den geenen,die Heidenen wil bekeren, maar men moet noodwen­
dig het Malabaarsch verdaan, om nieuvvbekeerden te kunnen
maken. De zendelingen der broeders zijn tévens artzen, kleer­
makers, leerbereiders e. z. v.,- deze lieden fpréken met de Hei­
denen van den Heiland: want zij bedienen zig van geen laerré-
denen, als zij den Heidenen kennis van JESUS, den bijbel, de
pondzégelen e. z. v. willen géven; maar dit gefchied door ge-
fprekkeH en door tot het kart te fpréken.
Aahtn. v. d. Schrijver.

4** RËIZE DOOR E U R O P A
brand door de vensters in den tuin gebragt kunnen wo?den.
Onder anderen vind men hier eene verzameling
van privilégiën, die verfcheiden regénten, als de koning
van Pruisfen, de Saxifche vorden, en anderen aan de
broeders in hunne ftaaten verleend hebben. D e ukafen
van de keizerin KATHARINA de tweede zijn met pragtige
fieraadjen voorzien, ten deele met vergulde letters, op
pergament in groot folio, gefchréven, en een groot zégel
m eene zilveren vergulde doos is er met een lang gou.
den koord aan vast gemaakt: zij zijn hoofdzaaklijk in de
Rusfifche taal opgefteld, en ondertékend in lentemaand
1763. Hier worden ook all' de fchriften en berigten betreffende
het zendelingswerk der broeders bij de Heidenen
in de vier waerelddeelen bewaard, welken, na dat
dezelven eerst naar Barbij gezonden zijn, daar men ze
aflchrijft en aan alle gemeenten in Europa zend , ten
laatden hier ingeléverd en in het archief bewaard worden.
Het verdient opmerking, dat de broeders tot héden
toe nog in geen éénen Roomschkatholijken flaat eene
gemeente hebben. Des namiddags te 7 uuren waren
wij wéder in de kerk, daar men een berigt voorlas
van het ménigvuldig lijden, welk den broederen te Sarepta
en Astrakan, gedurende de onlusten door PUC-AT-
SCHEF verwekt, was overgekomen: de zusters waren
genoodzaakt geweest, veertien dagen te voren twintig
tot dert.g mijlen verre te vlugten, en het krijgsvolk bad
haare huizen en bezittingen geplunderd e. z. v Te
half tien waren wij wéder in de kerk, en men veroorloofde
ons, bij deze vergadering tegenwoordig te zijn,

EN HET OOSTEN. 463
fchoon dezelve elgenl :
jk beftemd was voor de geenen, di'e
des zondags te voren ten avondmaal geweest waren, en
nu den Heiland wilden danken en lofzingen. Niemand,
die geen lid van de gemeente is, mag van regtswégo bij
deze gelégenheid tégenwoordig zijn: maar door bemiddeling
van den baron RANZAU en goede voorfpraak bij
de ouderlingen werd ons verlof gegéven , ooggetuigen
van dezen hunnen godsdienst te zij'u, die naar gewoonte
verrigt werd, alleen met dit onderfcheid, dat door trompetten
gefchal door de vensters tot den godsdienst geroepen,
en de litanij gezongen werd. Tot befiuit werd bekend
gemaakt, dat een broeder LIEBISCH, uit Hernhut
van geboorte, eenè reis naar Labrador wilde doen, om
Heidenen te bekéren, en men floot hem in de vooroéde
der gemeente in. , Den i5*n Van louwmaand, des
zondags, gingen wij' te half négen in de bröede-kerk „
daar de litanij naar eene voortreflijke melodij, doch flegts
fiukswijze , gezongen werd; want een groot gedeelte
werd uit hoofde der koude maar gelézen', zodat de ganfche
godsdienst binnen een half uur geëindigd was. ;
Hierop gingen wij met den baron RANZAU uit, om de
flreeken om Zeist, die zeer aangenaam zijn, te bezien.
Ook namen wij het kerkhof der gemeente in oog-mlcbijn,
hetwelk digt aan het zusterhuis ligt'. Wij vonden hier
het graf van eenen Zweed GI'STAAF BERG, geboren te
Fahlun 1730, overléden .1751. Wij zagen insgelijks den
grafzerk van eenen Laplander HANS ASKIA, geboren in
Lapland 1725, overléden 1758. De begraafplaats der
zusters is op dezdïdQ plaats, doch van die der broeders

4*4 REIZE DOOR EUROPA
door een water en eene laan met boomen afgezonderd.
Hier hebben verfcheiden Zweedfche zusters haar graf. —
Nadat wij onzen tijd op eene aangenaarne wijze te Zeist
doorgebragt hadden, keerden wij weêr naar Utrecht.
Tweede Verblijf te Utrecht.
D» 2oien v a n louwmaand wandelden wij naar Amelisweerd,
een half uur van Utrecht, om den geleerden
marquis DE SAINT SIMON te bezoeken, welke heer zowel
als zijne beminnelijke gemaalin ons met veel beleefdheid
ontvingen , en ons verzelden, om ons de heerlijke laanen,
tuinen e. z. v. te laten zien. Dit is eene ongemeen
fchoone plaats, en de heer marquis verfraait dezelve
nog dagelijks. Des namiddags bezigtigden wij zijne
voortrellijke boekverzameling : hij kent zijne boeken zeer
wél, heeft zelf veele boeken gefchréven , en arbeid dagelijks
in de boekerij; zijne gemaalin vind ook veel vermaak
in het lézen , en brengt haaren meesten tijd in ge -
zelfchap van haaren gemaal op de boekerij door. Het was
eene regte vreugd, dit gelukkig paar te zien , dat zulke
uitmuntende hoedanigheden des geests en des harten bezit,
en deugd, wétenfchappen en wéldoen gemeenfchaplijk
zijn voornaamfte werk laat zijn. De ganfche dag liep
ons in hun gezelfchap voorbij, en des avonds begaven
Wij ons naar Utrecht.
Det

E N H E T O O S T E N . 465
n e n
Den 2i van louwmaand hadden wij een bezoek van
den heer RAU , die de goedheid had, ons het beroemd
modél van SALOMO'S tempel zelf te tonen , hetwelk da
hoogleeraar DAVID MIL heeft laten maken , en dat bent
over de 6000 gulden gekost heeft. De évenrédigheid van
dit fraai modél zeiven is als 1 tot 24 , zo dat men hier 1
duim voor 24 genomen heeft; en het is merklijk. g'rooteri
dan ik mij verbeeld had: want het is 16 van mijne fchréden
lang en 10 van dezelven breed. Men ziet het vöor>
hof der vrouwen, het voorhof der priesters, en het heilige
, hetwelk een bijzonder huis van binnen uitmaakt;
het heilige der heiligen is zwaar met goud overtrokken*
Dit modél des tempels verdient gezien en met RELAND in
de hand bedudeerd te worden ; want men kan zig daardoor
een regt begrip van den tempel van SALOMO maken s
doordien men daar de trappen , zuilen, deuren en all©
gereedfehappen vind.
Daarop leiden wij andermaal een bezoek af op Amelisweerd.
De heer marquis DE SAINT SIMON gaf ons verfcheiden
van zijne fchriften, en verhaalde ons de gevallen,
welken hem in Frankrijk troffen, wijl hij rot uitvoerder
van den uiterften wil der vorstin van ANH'ALT-
ZERBST , moeder der tégenwonrdige keizerin van Rusland,
benoemd was e. z. v. Hij heeft zig omtrent'twaalf
jaaren in Holland opgehouden , en , gelijk de werken s
die hij uit gegéven heeft, bewijzen , zig gelladig met öé
Wétenfchappen bézig gehouden. Hij heeft eene verhandeling
ovèr de hyacinten , met koperen plaaten j fa
guerre des Alpes; la güerre dés Bataves e. z. VI geichféven;
vérfcheiden Engelfehe dichters", éls PO^'E, OSSIANJ
V. DEEL, Gg

46o" REIZE DOOR EUROPA
Temora, en dergelijken, vertaald. Hij is voor drie jaaren
gehuwd met eene graavin VAN EKFEREN, die omtrent eene
millioen guldens bezit. Zij hebben geen kinderen.
Wij bragten dezen geheelen dag , gelijk ook verfcheiden
volgende dagen , meeftendeels op Amelisweerd
door (uuuu).
Den ad fan van louwmaand waren wij in gezelfchap van
den hoer DU BOIS, eenen geleerden Janfenist, bij deii
aartsbisfchop der Janfenisten te Utrecht, dtn heer NIEU-
WENHUIZEN. Hij kleed zig binnen 's huis als een
Roomfche prelaat, met het kruis en de vierkante muts;
maar als hij uitgaat , is hij flegts als een abt gekleed'.
Daar zijn omtrent zes gemeenten in deze dad, die onder
dezen aartsbisfchop daan. De Janfenisten hebben behalven
dezen aartsbisfchop nog twee bisfchoppen , den eenen
te Haarlem, en den anderen te Deventer; doch welke
laatfte zig thans te Rotterdam ophoud. Het is iet
zonderlings, in Holland eenen Roomschkatholijken aartsbisfchop
te vinden. Ondertusfchen word hij door den
paus niet erkend ; want deze beeft dit bisdom ingetrokken,
en het is lédig geweest, tot dat de bisfchop van
Babijlon hier door kwam en den nieuwen bisfchop ordende.
Daarna bezogten wij den heer hoogleeraar VAN COENS',
en bezigtigden zijne talrijke en fraaije boekverzameling,
welke drie vertrekken beflaa en uit omtrent 20000 boekdeeJen
beftaat (*). Onder anderen heeft hij eene ménig-
(uuuu) Zie ook liet III. D. bl. 13 en 330.
£00 De heer VAN GOENS heeft zedert zijne boekverzameling
in het openbaar verkogt.]

E N H E T O O S T E N . 467
te Spaanfche en Italiaanfche boeken ; en deze verzameling
is zeer uitgelézen, fchoon hij nooit in Italië geweest
is. Hij bezit verfcheiden zeldzaame boeken , bij voorbeeld
, Sonetti e Canzoni di diverfi antichi Autori Toscani
in dieci Libri raccohe in Firenze, 152?. 8 0
. Hij heeft
onlangs eene voorréde vóór het zesde deel der Nefirduitfche
vertaling van VOLKMANS reizen door Italië gefchréven
, in dewelke hij het nut van het reizen aantoont. De
heer VAN GOENS vereerde ons zijn gefchrift, hetwelk hij
uitgegéven heeft, toen hij niet meer dan veertien jaaren
oud was. Thars is hij agtentwintig jaaren oud, en heeft
den titel van Roomschkeizerlijken hofraad (vvvv).
Van de volgende dagen bragten wij er verfcheiden op
Amelisweerd bij den heer DE SAINT SIMON zeer aangenaam
door.
(vvvv) Dezen heeft de heer VAN GOSNS laten varen, toen hij
lid der Uiregtfche Vroedfchap geworden i».
G 2 fe

468 REIZE DOOR E U R O P A
REIZE FAN UTRECHT
NAAR LONDEN.
23"ÏN »£*

E N H E T O O S T E N . 469
van 15963 van DE VRIJ. Deze glasvensters zijn door
voornaame perfoonen veteerd, als door FILIP II. van
Spanje; deszelfs zuster MARGARETHA VAN OOSTENRIJK,
hertogin van Parma en landvoogdes der Néderlanden; WIL­
LEM 1. prins van Oranje; de Staaten Generaal; verfchei­
den burgemeesters, en anderen. Van daar, dat men
tusfchen de gefchiedenisfen en opfchriften op de glazen
somtijds de zonderlingfte ftrijdigheid gewaar word: dus
heer op het eene, dat in 1557 door FILIP II. en zijne ge­
maalin MARIA, koningin van Engelland, gefchonken werd,
deze koning Clementisfimus et Religiofisfimus Princeps,
cuius Thronus tanquam Sol, totum complens orbem, flet
in fempiternum; een ander door eenen burgemeester te
Delft vereerd glas verbeeld daartégen het ontzet van Lei­
den, en daar word FILIP een loos vorst e. z. v. ge­
noemd.
Van Gouda zetten wij onze reis met den postwagen
langs eenen voortreflijk geplaveiden weg naar Rotter-
dam (*) voord, daar wij des avonds te 7 uuren aankwa-
men. Hier hadden wij het genoegen, onzen lands­
genoot den heer EERNIIARD WADSTRÖM, die met zo veel
opmerkzaamheid reist, weêr aantetreffen. —- Den 4*^
van lentemaand bezogten wij in zijn gezelfchap den hee r
«EVERS» burgemeester te Rotterdam en beftierder der
f. ioi. Levensbefchrijving van eenige voornaame mannen e»
vrouwen (Amft. 1774. 8°) I. D. bi. 334.-340. en s&x.0.aom.
P. III. p. 400. en 650.
(*) Zia wégens des fchrijvers eerfte verblijf te Rotterdam,
bladz. 326 en volg,
Gg 3

47° REIZE DOOR EUROPA
Oostïïidifche maatfchappij. Deze ontving ons met veel
beleefdheid en vertoonde ons zijn kabinet van natuurlijke
zeldzaamheden : het fraaifte , dat men bij een bijzonder
perfoon kan zien. Hij heeft zédert bijna vijftig jaaren
daar aan verzameld. Toen hij de verzameling eerst begon,
heeft hij de meeste flukken voor éénen zeer goed
koopen prijs bekomen ,• want hij was toen bijna de eenigfte
hier in het land, die zig aan dergelijke merkwaardigheden
liet gelegen zijn, en kabinetten waren toen zeldzaam:
maar thans word alles ongemeen duur betaald,
wijl in Holland fchier algemeen de neiging heerscht, om
eene zogenoemde liefhebberij, het zij in vogels, fcheipen
en hoorns, delfdoffen, kruiden, dieren, of gedenkpenningen,
fchilderijen, tékeningen, boeken en dergelijken
bedaande, te hebben. — Den 5*" waren wij bij den
heer GEVERS den zoon , en bezigtigden zijne boekerij.
Hij bezit alle Hollandfche gefchiedfchrijvers. Verder zagen
wij bij hem een boek getiteld: Poiygamia triumphatrix
etc. AucJore THEOPHILO ALETH/EO, cum notis ATHA-
NASIÏ. VINCENTII etc. Londini Scanorum , fumtibus auEto*
ris,post annum 168a, 4 0
; de fraaiheid van druk en het
papier bewijzen egter, dat het niet te Lund in Schoonen
gedrukt is. Ook toonde hij ons verfcheiden handfchriften
met fraaije prenten in miniatuur, ouder anderen één:
De re accipitraria, Jive de gettere volantium et moribus
eorum etc, ia $to.; en in denzelfden band een ander: De
r.aturalibus rapacium quadrupedum, ook met afbeeldingen
in miniatuur: aan het einde van het laatfte
ftaan de woorden: ANTOMUS DE LAMPUGNANO, cogtiatus
et discipulus Magn. JACOBI DE CAPONAGO Meiklanenfts
fcripfit hoe opus anno D. M C C C C I V H I . J

E N H E T O O S T E N . 471
in het kapittel de rabie canum [over de dolheid der
honden] word het volgend geneesmiddel voorgefchré-
ven: Qxxxx) „ accipe de folüs ruté mixte cum fale
„ pulverizato et melle et emplaustcriza locum vulneris,
" s et juvabit. Fel accipe de pinguedine anferis mixta
„ cum melle et emplaufteriza vulnüsper triduüm velacci-
„ pe di porei veteris pinguedine et emplafiriza, vel de fi-
,', mo pecoris et misce' cum vino veteri et emplaftriza."
De heer GEVERS bezit verders all'de origineele tekeningen
van de fchilderijen van RUBENS, welken in het paleis van
Luxemburg, te Parijs, gevonden worden: zij zijn allen
door dezen grooten meester zeiven vervaardigd, en ma­
ken een zwaar pragtig ingebonden foliodeel uit, men heeft
den tégenwoordigen eigenaar voor dezen fchat, dien hij
op de verkoping der boeken van den hertog DE LA VAL-
LIERE , te Parijs, voor eenen goed koopen prijs gekogt
heeft, eenige duizend gulden geboden (•> Ook ziet men
(xxxx) Deze middelen beftaan in onderleiden pleisters.
1. ééne van wijnruitzaad, met fijn zout. en honig .gemengd.
2. ééne wan ganjzenvet, met honig gemengd, en drie dagen
lang op de wond gelegd. 3. ééne van vet van een oud verken.
4. eindelijk, ééne van beestenmist met ouden wijn gemsngd.
(«) Omtrent deze voorgegéven origineele tékeningen van RU­
BENS zijn het de kenners niet. eens. Ik weet niet, dat er ooit
geld voor geboden is, zelfs niet op de verkooping van de boe­
kerij ; en waarfchijnjijk berusten dezelven nog onder den heer
legadonsraad F. C. MEUSCHEH: ook waren deze tékeningen niec
gekogt bij den hertog BE LA VALLIBRÉ , maar op de verkooping
van den heer GAIGUAT. Zie de befc'uijving daar van bij DE
BURE Bibliographie inflru&ive Tom. II. 2082.
Aanm. v. d. heer BODDAERT,
Gg 4

REIZE DOOR EUROPA
bij hem eene ver-zameling van i n Holland gevonden oud-
heden, als lijkbuslen, dandbeeldéü, lampen van gebak-
ken aarde (terra cattd) e. Z. v. insgelijks toonde hij on*
een fchild,, heiwt-lk KENAUW HASSELAAR, eene heldhafti­
ge vrouw ie Haarlem, van zijnefamilie, toebehoord heeft:
het is van gedamasceerd ijzer gemaakt, verguld, met beeld-
werk voorzien en met groen''fluweel gevoederd.
Den i6*n van lentemaand vertrokken wij naar Delft (*)
alwaar wij na verloop van'twee uuren aankwamen. Wij
bezogten aandouds den geleerden rektor van het gymna­
fium, den heer HOGEVEEN, die zig door verfcheiden ge­
leerde werken in de Griekfche letterkunde en philologie be-
kenu gemaakt beeft. Hij ziet er wél uit, is groot van
gellalte, en lévendig, en vier en zestig jaaren oud. Zijn
aoon isjkonrektor, en insgelijks een zeer geleerd man,
en éven als de vader, een Latijnsch dichter. Beiden ga-
ven ons hunne gedichten, welken deels van eenen fche».
fenden, deels ernstigen inhoud zijn. Een daarvan, na-
fehjk Carmen heroicum, referens orationem SO^MIDJS
ad matronas Romanos de fixu muliebri a gerenda republi
ea non removendo, heeft de zoon bij gelégenheid van zij­
ne aanftelling gefchréven, en in ae Franfchè kerk te Delft
den pdenyan herfstmaand 1771 voorgelézen: hij laat in het
zelve SOMMIS, moeder van den keizer HELWABALU,,
met veel nadruk de verdiensten van haar geflagt, zo wel
jen aanzien der geleerdheid, als der burgerlijkegefleldheid,
beweren. — Des namiddags toonde de heer HOGEVEEN
_ 00 het eerfte verblijf van den fchrijver te Delft,
tóe bladz. 330 en volgendtn

E N H S T O O S T E N . 473
•ns de boekerij van het gymnafium. Onder de daarzijnde
handfchriften bemerkte ik HUGO GROTIUS aanmerkingen
«ver de heilige fchrift, in hec Latijn, in vier kwartodeelen,
allen door dezen grooten man, wiens geboorteplaats
Delft is, eigenhandig gefchréven: het zijn dezelfde aanmerkingen
, welken in druk verfchénen zijn; in het eerfte
deel heeft hij de woorden: HUGONIS GROTII Annotationes
«te. gefchréven; de letters zijn ongemeen fijn en klein;
het llebreeuwsch is tamelijk wél, inaar fijn en vrij,
gefehréven- lk zag ook nog een ander handfehrift van
cLAAS COMMERS VAN DER M A R K , die den Neêrduitfehen
bijbel zelf afgefchréven , en zig de nutlooze
moeite gegéven heeft, van de kapittels, verfen , woorden
en letters in elk boek van denzelven te tellen: de Pfalmen
beftaan dus uit 150 kapittels, 2527 verfen, 41644
Woorden en 195459 letters e. z. v.; eindelijk heeft hij
het geheele oude en nieuwe testament zamen gerékend ;
in het jaar 1761, toen hij deze vrugtlooze en vervélende
rékening begon, was hij zéven en zestig jaaren oud. Maar
een zeldzaam boek, in oud Fransch gefchréven, of, liever,
overgezet, zal meer verdienen aangemerkt te worden,
namelijk la legende dorée, in folio, zonder jaartal
en plaats, fchoon men bij den eerften opllag ontdekt, dat
het van de oudlie tijden der boekdrukkunst is: de letterszijn
bijna Gotbisch. — Toen wij uit de boekerij en
over de groote markt kwamen, hadden wij gelégenheid,
het klokkefpel op den nieuwen kerktoren te horen. Dit
is het voortreflijkfte in zijne foort, welk men in Holland :,
en misfehien in gansch Europa, vind. Men verhaalt,
4« de Andterdainmers hetzelve met zo veel zilver, als de
Gg 5

474 REIZE DOOR E U R O P A
klokken wégen, wilden betalen, doch dat deze aanbieding
niet was aangenomen. . Tégenover de kerk ziet
men aan de andere zijde der fraaije markt het ftadhuis, boven
weJks deur het volgend aartig opfchrift ftaat:
Hac domus odit, amat,punit, confervat, honorat
Nequitiam, pactm, crimina 3jwa ,probos.
In de gemelde kerk bezigtigden wij met verwondering het
graftéken van prins WILLEM I. Aan de hoeken der tombe
ftaan vier bronzen ftandbeelden, welken éven zo veele
deugden met derzelver eigenfchappen voorftellen , namelijk
de vrijheid met eenen vergulden hoed op en eene vergulde
fpeer in de hand ; de geregtigheid met de fchaal;
den godsdienst met een boek en eenen tempel ; en de
geftrengheid met eenen doormak in de hand. De gevleugelde
faam van brons , die het graf, waarop de prins
zittende verbeeld word, vóór zig heeft, rust, niettégeniraande
haare grootte, met haare ganfche zwaarte alleenlijk
op den grooten teen. De heer HOGEVEEN zeide , dat
men het juiste zwaartepunt na verfcheiden vergeefs gedaane
proeven door een bloot toeval getroffen had. Dit gedenktéken
is in de daad fraai. Hier liggen voor het overige
all' de prinfen en prinfesfen van het Oranjehuis begraven
, men ziet egter geen graffchriften op dezelven.
Naast het gemelde gedenktéken is het familiegraf van
GROTIUS : het ingewand van HUGO DE GROOT word daar
ook bewaard, doch zonder eenig opfchrift of gedenktéken
(yyyy); zijn lichaam rust denklijk nog te Rostock,
(JOTO Na eene en andere poogingen van den Heer P. BUR.

EN H E T OOSTEN. 475
alwaar hij gefrorven is, -— Wij keerden den zelfden
dag weêr naar Rotterdam.
MANNUS SECUNDUS , welke men lezen kan in SAX. Onom. P. IV.
p 104. en 106., leest men op het gedenteeken, dat thans ter
eere en gedagtenis van d:n grooten man, te Delf, door zijne
nabeftaaiiden is opgerigt, het volgend grafdicht.
H U G O N I G R O T I O
S A C R U M.
Prodigium Europee, docti ftupor unicus orbh,
Naturx auguflum fe fuperantis opus:
Ingrnii coclestis opex, virtut'S imago ,
Celfius Iiumana conditione dccus:
Cui peperit Libani leétas de vertice cedros
Defenfus ver.e religionis honor:
Quem lauru Mavors, Pallas decoravit diva,
Quum bello et pact' publica jura dar et:
Quem Thamefis Batava miraclum, et Sequana terra
Viderat , adferuit Sueonis aula fibi:
GROTIUS hic fitus est: tumulo discedite, quos non
Mufarum et patria fervidus urit amor.
GROTIUS zelf had deze twee regels vervaardigd, om op zijn
graf gefield te worden:
Grotius hic Hugo est, Eatavüm captivus et exul,
Legatus regni, Suedia magna , 'tui.
te vinden in GROTU Epijl. p. 915. — Doch de Heer BJÖRN-
4yanL geeft hier eene averegtfche onderrigdng, daar het zeker
is, dat het lijk van GROTIUS , wel gebaifemd, van Rostok naar

47« REIZE DOOR EUROPA
Den a 3ften v a n i enremaand zagen wij bij den heer HOF-
STEDE , bekend door zijne verhandeling tégen den BELI-
SARIUS van MARMONTEL en andere fchriften, verfcheiden
zeldzaame boeken, als VANINI en SERVETX de erroribus
etc. tweeden druk, JOANNIS HENRICI MEIBOMU de flagrorum
ufu in re venerea et lumborum renumque officia ad
Virum Claris/tmum CHRLSTIERNUM CASSIUM Episcopi Lubecenfss
Confiliarium , rar tor is argumenti libellus , Lond
tti9 1665, 24., 79 bladzijden: een zeer zeldzaam, zeer
zonderling en zeer klein boek (zzzz)s A Catalogue of the
Manuscripts of the IGngs Library, and Appendix to the
Catalogue of the Cottonian Library etc. Londen, 1734,
4 0
.: insgelijks zeer zeldzaam , wijl er flegts weinige exemplaren
van voor den koning gedrukt zijn. Hij bezit ook
eene verzameling van handfchriften, waaronder eene colleStie
van oorfpronglijke brieven van MELANCHTON, AN-
NA MARIA SCHUURMAN, en anderen, gevonden word:
D;ifis overgevoerd, doch de ingewanden te Rostok, inde
Marie- or Domkerk, in een koperen bus, bewaard blijven, Zie
de Obfervatt. Halenf. Tom. VII. O/af. 15. 18 p. 343, CAT-
TENEÜRCU vervolg van het Lev. v. H. de Groot, bi. 412415
en JVpcENT Briev. over Duitschland, (Harlingeu, 176a. Svp >
bL 145. en v., daar hij dit bijfchrift opgeeft:
Hic fitus est tetofama notisfimus orbe
GROTIUS, ixgenio clarus et eloquio.
Exuvia illustres parva condunturinurna,
Ingenii lumett eendere quis poterit?
v ffl. D
h £ r d f U k C C a i r d e a li:eJ
" " ' > L
^> -77of of

R N H E T O O S T E N * 477
*eö Griekfche "Wïef van MELANCHTON aan den beroemden
LASKY (aaaaa) is van eenen zeer merkwaardigen inhoud;
ANNA MARIA SCHUURMAN heelt eene Profopopoe'è op GUS­
TAAF ADOLF , in het Fransch en Latijn, gemaakt, welke
wij affchréven. Zo namen wij ook een affchrift van de
opdragt aan de koningin CHRISTINA , die DANISL HEINSI-
us in zijne Exercitationes facret ad novum testamentum,
(JLugduni Batavorum , 1639, in folio'), eigenhandig ge­
fchréven heeft: men vind in dit boek nog wel eene ande­
re opdragt aan de flaaten van Holland en Westfriesland;
maar in het exemplaar, dat wij hier zagen, daan op het
eerde fchoone blad vóór den titel de volgende woorden
met gebroken gefchrift (fracturfchrift) : Serenisfimee Po-
tentisfiimeque Heroinee ac Dominee, Dotninte CIHUSTINAE
D. G. Suecorum Gothorum Vandalorumque Regince GUS­
TAVI Magni Maximi post memoriam omnium Principis
expresfee ad vivum imagini Augustet nuper ac in posterum ,
quod vovemus femper viclrici fuhmisfe offert exhibetque
humillimus Majeftatis ejus Cliens DANiëL HEINSIUS; dit
fraai, der dogter van den grooten GUSTAAF ADOLF waar­
dig ,opfchrift fchijnt duidelijk genoeg te kennen te géven,
dat dit boek aan de koningin CHRISTINA zelve toebehoord
heeft; waaruit men tévens kan zien, hoe boeken , voor­
naamlijk die, weiken deze geleerde koningin, wier voor­
beeld zij gevolgd hebben, bezéten heeft, in de waereld
omzwerven. Den 24 flen
van lentemaand bezogten wij den
Lutherfchen prédikant SMITH , een' waardig' man van zé-
ventig jaaren , die veel vlugheid bezit en zeer belézen is.
(jeaatra) Dit zal, denkelijk, JOHANNES A LAICO zijs.

47* REIZE DOOR E U R O P A
Hij is ook fchrijver van verfcheiden, atói nog in hand.
(tfirift liggende, fchriften, namelijk eenigen, weiken de
Kerklijke gefchiedenis van Holland, inzonderheid met op
zigt tot de Lutherfchen in dit land, betreffen, en ver
fcheiden banden uitmaken: elke ftad heeft haar bijzonder
Boekdeel, hij merkt ord.r anderen aan, dat reeds in het
jaar na dat LUTHER de kerkhervorming had begonnen
namelijk in 1518, te Dordrecht Lutherfchen geweest waren,
die daarin de gevangnis geworpen werden, doch
'Ontkomen zijn. Hij vereerde mij zijn exemplaar van een
ProspeSlus, hetwelk de boekhandelaar JOANNES HOFHOUT
te Rotterdam, in het jaar 1726, in het Latijn had uitgegéven:
deze man was toen voornémens, de beroemde
Atlantica van OLOF RUDBECK, egter alleen in het Latijn,
zonder den Zweedfchen tekst, in twee foliodeelen te laten
drukken; maar wijl het hem aan een genoegzaam getal
intékenaars ontbrak, werd het voornémen niet
uitgevoerd: hij wilde er namelijk 6co hebben, en elk
exemplaar in klein formaat zou 28, in groot formaat 40 ,
gulden kosten; ondertusfehen heeft HOFHOUT en de fchrijver
der gemelde Latijnfche aankondiging in het geheel
niets gewéten van het vierde deel der Atlantica, dat ook
in de daad zo zeldzaam is, dat er in Zweeden en Deenemarken
niet meer., dan twee of drie exemplaaren van
voorhanden zijn. De heer SMITH bezit ook ANNA MA­
RIA SCHUURMANS tamelijk zeldzaam boek de E ^ ^ y ,
Wij vergaten niet, te vernémen , of niet ergens een graffchrift
of graftéken ter eere van den beroemden BAILE gevonden
wierd; maar men verzékerde ons, dat er niets
dergelijks was, en dat hij te Rotterdam in een der kei-

E N H E T O O S T E N . 479
ders onder de Franfchè kerk, die onder de ftraat voordgaan
, bégiaven is. Men verhaalde ons voor het overige,
dat voor tien of twaalf jaaren verfcheiden goede
vrienden zamen bedoren hadden, de geleerden tot een
prijsfchrift: ter eeregedagtenis van BAILE, uittenodigen,
en op het beste van dezelven eenen prijs van honderd
dukaaten te zetten; zij openden eene infchrijving, en elk
zou een dukaat betalen, ten einde deze fom te vinden;
maar in de geheele rijke dad Rotterdam werden flegts zéventien
infchrijvers gevonden, en dus is er van dit gedagten
isfehrift niets geworden.
Den 26

4«o REIZE DOOR EUROPA
REIZE DOOR ENGELLAND.
Verblijf te Londen,
"Vv^iJvonden re L'orrcTetï verfcheideri landgenooten (*>.
Den 9*0 van grasmaand bezogten wij onzen oudert
vriend den heer URUNS , door wien wij met alie Duitfche
Openhartigheid en téderheid ontvangen werden. Hij woont
bij doktor KENNICOTT, bij wien ik Ook flraks èen bezoek
aflei , en onbefchrjjflijk wél ontvangen werd: Hij gaf mij
Sè rijst der intekenaars op zijn bijbelwerk. Hét verdient
aangemerkt te wordén, dat er uit Zweeden, den koning
daar onder begrépen, 19; uit Frankrijk daartégen, deri
koning médegerékend, maar ia j&jaJ Men kan uit dezd
intékenaarslijst eenigzins over den fmaak in de HebreetrW-
fche letterkunde in elk land oordélen. In Holland bij
voorbeeld worden er 34 , in Spanje 20, in Duitschland
3', in Engelland en Schotland 268, eninlrland 24 exem­
plaren van genomen. Maar, wat moet men er van zeg­
gen , dat Italië flegts voor 5 exemplaaren ingetekend
heeft, Zwitzerland maar voor 3 en Deenemarken voor
welken alle vier voor rekening van den koning zijn? Het
geheel getal vair intékenaars bedraagt 435 (f)ï en, daar
(*) Van dezen vind men uitvoerige berigten in het III. deel
den LXT. en LXV. brief, gelijk ook in den II. brief van het
Aanhangzel.
C*) Naderhand is het getal tot 453 vermeerderd.
Aant. y.d. Uitgéver.'
eik

E N H E T Ü O 8 T E Ni 481
«Ik van dezelven 8 guineas betaalt, kost alleen de uitgaaf
van dit werk 3624 guineas. De verzameling der varianten
heeft reeds éerte uitgaaf van 1000 guineas veroorzaakt.
Den ió' 1
" 11
van grasmaand bezigtigden wij de beurs
van Londen. Deze verdient de oplettendheid van alle
reizigers. Zij beftaat uit een fraai vierkant gebouw, dat
met boogflellingen, waaronder men voor régen en oriweeder
befchutting vind, en in het midden met eene ruime
plaats voorzien is. De ftigter van dit gebouw is THÖ-
MAS GRESHAM, en zijn ftaridbeeld ftaat onder de boogllelling
, doch hèeft geen ander opfchrift, dan zijnen
naam. Het ftandbeeld van fir JOHN BARNARD in tégerideel,
dat insgelijks onder de boogftellingen ftaat, heeft
men met het pronkend opfchrift: Humani Generis Deens
[eer des menschlijken gefiagts], vetfierd. Beide gemelde
heeren zijn aldermans geweest, en hebben aan de ftad
Londen veel goeds bewézen. Midden op de plaats ziet
inenhet ftandbeeld van KAREL II. te voet, welks voetftuk
het volgend zonderling opfchrift heeft: CAROLO II. CAE-
SAKI Britannico Patrite Patri Regum Optimo Clementisfimo
Augustisfimo Generis Humani Deliciis Utriusque
Fortuna Victori Pacis Europa Arbitro Maris Domino
et Vindici Societas Mercatorum Adventur. Angiia, qua
per CCCCjam prope annos Rcgia benignitate flor et, fidei
intemerata gratitudinis aterna hoe testimonium Venera.'
bunda Pofuit Anno Salutis MDCLXXXVI. Boven de daklijst
in de nisfen rondom het huis ziet men de ftandbeelden
der Engelfehe koningen van fteen: zij beginnen met
JÏDUARDUS I. Rex A. Dom. MCCLXXH ; de volgende nis,
daar EDUARD 1L moest ftaan, is lédig; daar op volgt
V, DEEL. H h

4S2 REIZE DOOR EÜRORA
EDUARD 'Ui. 1326; de beide volgende nisfen zijn wéder
lédig, dan volgt HENDRIK V. 1412, HENDEK VI., EDU­
ARD IV.; de volgende nis is ook weêr lédig; dan volgt
HENDRIK VII., HENDRIK VIII., EDUARD VI., MARIA I.,
ELISABETHC. z.v. Onder het dandbeeld van KAREL I. leest
men het volgend opfchrift: EiKnü BAE ManSerenisfimi
ac Ralrgioftsjlmi Principls CAROLI Primi Anglia,
Scotia, Francia et Hibernia Regis, Fidei Defenforis ,
(bis Martyris corpore et effigie) impiis Rebellium manibu
ex hoe loco deturbata et confra&a A. D. MDCXLVIII. Restituta
et hic demum Collocata A. D. MDCLXXXIU. in de
naaste nis volgt aanftonds RAREL II. A: O: MDCXLVIII;
zo dat de beide KROMWELS uitgefloten zijn, en men de
regéring van KAREL II. met het jaar der onthoofding zijn»
vaders begint te rékenen,' hetwelk eene zonderlinge tégenllrijdigheid
veroorzaakt, wijl het Ilandbeeld des vaders
in het zelfde jaar, waarin den zoon de regéring reeds
word toegefchréven, namelijk 1648, als impiis rebellium
manibus deturbata et confracla word genoemd, zot) iemand,
die in de gefchiedenis niet ervaren is, ligtlijk ia
het denkbeeld kunnen komen, dat dit onder de regéring
eens zoons, dien nogthans op een ander Ilandbeeld den
titel: Delicia generis humani gegéven word , was voor­
gevallen. GUILIELMUS III. Rex et MARIA II. Regina
liaan in' eene nis, die in twee deelen afgedeeld is; daarop
volgt de koningin ANNA. De thans regérende koning
GEORGE III. heeft eene in het oog lopende ftelling ; men
zegt, dat hij de Schotten aanziet , die hunne plaats
op de zijde der beurs hebben, werwaard hij het gezigt
heelt.

È N H E T OOSTEN, 483
Bij onzen waardigen landsgenoot, den heer KAREL LIN-
DEGKEEN,bezigtigden wij eene zeer fraaije en groote verzameling
van oude en nieuwe gedenkpenningen. Daar
zijn onderfcheiden zeldzaame dukken , voornaamlijk in de
verzameling der munten onder KROMWEL geüagen : zij
Overtreffen die van HEDLINGER in fraaiheid , en zijn
zo fijn, als of zij gegraveerd waren s zij zijn van SIMON,
eenen vermaarden Engelfchen medaille ar, gemaakt: deze
man leefde ten tijde van KROMWEL en KARSL II. en
flierf in Engelland aan de pest; die SIMON, welke in
het gevolg van het gezantfchap aan de koningin CHRIS­
TINA naar Zweeden ging, was zijn broeder. De groote
gedenkpenning , die bij gelégetïheid , dat de koningin
MARIA ten tijde van den paus JULIUS lil. de Rofinfchè
leer op nieuw in Engelland wilde invoeren, geflagen is,
is ongemeen zeldzaam; op de ééne zijde vertoont dezelve
hét borstbeeld van den paus met het opfchrift: junus
III. Pontifex Maximus; op de keerzij le zie" men Engelland
in de gedaante van een gekroond vrouwsperfoon op
de kniën liggende, en de paus geeft haar de hand, om
haar opterigten : naast zijne heiligheid ftaat fen kardinaal,
een prins met een zwaerd, en eene gekroonde vrouwegedaante
(de koningin) met het bovenfchrift: Angliz refurges,
en in den onderrand: Ut mine novisfimo die.
Den iiten van bloeimaand hadden wij gelégenheid, het
parlementshuis, en wel the Houfe of'the Lords, anders
het Hoogerkuis, in het Fransch la chamhre haute, genoemd
, te zien. Het was dezen dag voor ieder open;
want er zou een regt-gedirg, hetwelk door beroep vóér
H h a

4S4 R.EIZE DOOR E U R O P A
het huis der lords gekomen was, beflist worden (*)
Toen de grootkanfelier binnen kwam, werden de rijkstékenen,
als de fcepter met eene kroon, het zégel, hetwelk
in eenen rijk geborduurden en met het Engelsch wapen
verfierden zak bewaard word , vóór hem gedragen.
De kanfelier \sfpeaker, of fpréker, van het huis, en hij
alleen heeft het regt, om den hoed optezetten, wanneer
de koning er tégenwoordig is. De vergaderzaal beftaat
uit eene groote en tamelijk hooge gewelfde zaal. De
troon des konings ftaat voor in de zaal onder een verhémelte,
en te weêrzijde van den troon een leuningftoel
voor de beide broeders des konings of voor zijne zoonen.
Op den grond vóór den troon liggen vier groote met
wol gevulde en met fcharlaken overtrokken kusfens, waarop
men zit: dit is ter gedagtenis, zegt men, dat de wol
Engellands vooinaamften rijkdom uitmaakt, en de.zelfs
gewigtigfte waar is. Tégenover in de zaal ftaan agt banken
, die insgelijks met fcharlaken bekleed, en, zo men
zegt, ook met wol gevuld zijn. ' Op dezelven hebben de
lords hunne plaats; maar gemeenlijk zitten zij niet op
eene plaats ftil, maar wandelen, gelijk zulks ook te Venetië
gebruiklijk is, heen en weêr, en fpréken met elkander.
De regtspléging werd met een gebed begonnen, hetwelk
door eenen der bisfchoppen , vóór de wolzakken
knielende, gedaan werd. Daarop werden de partijen en
derzelver getuigen geroepen. Men deed hun den eed afleggen
; hetwelk op deze wijze gefchied: die den eed doet
(*) Het Hoogerhuis is de laatfte aanleg in Grootbritianien ea
Irland, en vonnist en dernier resforh Aanm. y. d. Sehrijvtr.

EN H E T OOSTEN. 485
zegt niets, maar legt alleenlijk twee vingers op het Euangelieboek,
en de onderkanfelier leest hem den eed voor,
waarop de andere het boek kust; en hierméde is de eed
afgelegd. De regtspléging begon niet voor drie uuren.
De kanfelier trad zelf toe, en reikte den advokaaten het
koning]ijk wapen toe om het te kusfen. Dit gefchied zijnde,
werden de deuren geopend, en het volk kon binnen
komen. De advokaat droeg toen zijne zaak voor, hetwelk
tot vijf uuren duurde, en waarin hij zig altijd van
de aanfpraak Mylords of Tour Lordfhip [uwe lordfchappen]
bediende, doch den koning nooit noemde, fchoon
hij vóór den troon was. De fprékende advokaat was de
geen, die de zaak vóór het hoogerhuis had doen brengen.
De twist betrof etnen uiterflen wil, waarbij een
rijk man in Schotland zijner minnares al zijn goed vermaakt
had, hetwelk hem als de oudde in de familie toebehoorde,
en dus door deze erfmaking derzelvevoor altoos
zou onttrokken zijn geworden : weshalven de familie
had geoordeeld, regt te hebben, haare klagte deswége
intebrengen, en zogt het testament te vernietigen, doch
zij had reeds vóór de regters in Schotland, welken de
erfmaking bevestigd hadden, het regtsgeding verloren.
De advokaat der klagende partij fprak zo lang, dat voot
den verwérenden advokaat geen tijd overfchoot om te antwoorden
; maar de zaak moest tot den volgenden dag uitgefleld
worden. Men is zeer nieuwsgierig om te vernémen,
boe de zaak zal uitvallen; want de uiterfte wil van
eenen ftervenden word in Engelland befchouwd als iet
zeer heiligs, en daar men met de uiterde omzigtigheid
mee handelen moet; en éven wel fchijnt die, over welken
Hh 3

4** REIZE DOOR EUROPA
dit proces hangt, onbillijk te zijn. Ondertusfchen veranderen
de lords zelden het vonnis, dat door de laager regters
uitgefproken is. Wie lust heeft, de Engelfehe wetten
en regéringsgefteldheid regt re léren kennen, moet
den Commentary on the Lam of Eng/and bij WIIXIAM
BLACKSTONE lézen, waarvan de zesde druk te Londen
1774 in vier kwartodeeien, gelijk fa oktavo, insgelijks
fa vier deelen , en op éven zo veele bla.izijden met kleiner
letter, uitgekomen is; de beroemde heer GIBBON beval
ons dit werk aan; doch voor'eenen vreemdeling is
het genoeg, het eerfte deel daarvan te lézen.
Den 2o*en v a n bloeimaand waren wij bij den heer M A C
PHEKSON, den uitgéver en eerden vertaler van OSSIANS
gedichten. Hij zeide ons, dat deze liederen eerst door
de barden werden gezongen, en naderhand opgefchréven
Werden; hij had er twee handfchriften van gezien, een
op pergament, het ander op papier: de gedichten in het
eerhe waren drie of vierhonderd jaaren (bbbbb), maar
«"e m het andere niet zo oud; verfcheiden van dezelven
waren zeer fraai gefchréven, ten deele met vergulde letters
en fraaije printen inminatuur: het fchrift in het algemeen
was doorgaans het Angelfbrisch. Bij gevolg vervalt
het voorgéven , dat deze gedichten nooit in gefebrift voorhanden
geweest zijn, voor dat de heer MACPHERSON de-
VeTemora is, zekerlijk, ouder: ook als O«IAN zelf.
Men leze de fchooue verhandeling van den heer Marquis DE
st. SIMC N voor de Ternora , en den Heer SAXE Onom. Lit. P. I.
wordt 7
S S I A N S k e f l i i d
' ^ ^'^^ °
° m ! r e n d h e t j a a r s 8 6 e f t e l d
*S

EN H E T OOSTEN. 487
zeiven naar inondelijke overlé verin gen opgefcbréven had.
De vaerzen hebben in de grondtaal, welke de heer MAC­
PHERSON voor de keltifchehoud, maat en wélluidendheid,
docb zijn vrij en beftaan uit zes tot négen lettergreepen:
zommigen hebben zelfs flotrijmen. De Hooglanders zingen
deze gedichten niet, maar zeggen ze op als eene foort
van recitatief. De heer MACPHERSON heeft er niet het
minde aan veranderd of bijgevoegd, maar ze alleenlijk in
orde gebragt. Zij hebben ook verfchiliende léz'mgen : de
uitgever heeft egter bevonden, dat de inondelijke overléveringen
dikwijls juister, dan de gefchrévenen zijn. De
taal, waarin zij vervat zijn, is de moedertaal van din
heer MACPHERSON, en in zijne kindsheid heeft hij tot in
zijn twaalfde jaar geen andere dan deze gefp r
oken. Te
Germaanen, waarvan TACITUS fpreekt, zegt hij, zijn
Kelten of Galliërs geweest, die over den Rhijn getrokken ,
en naderhand naar Brittanië gekomen zijn; de Katten,
bij voorbeeld, waren naar Schotland gekomen, alwaar
eene ftreek is, die nog héden ten dage Katta heet. Hij
toonde ons eene kaart van Schotland, op de plaats zelve
vervaardigd: de naamen zijn nog tégenwoordig dezelfden,
als in dc gedichten van OSSIAN ; hij beloofde, den
heer marquis DE ST. SIMON, over wiens Franfchè vertataling
van OSSIAN hij zeer voldaan is, deze kaart over te
zenden. Hij verhaalde, dat men in zijne familie vertelt,
dat -een MACPHERSON Schotland had verlaten, en bij den
koning GUSTAAF ADOLF in dienst getréden was, en dat
van dezen het tégenwoordig graaflijk 'géflagt VON FEI'SEN
in Zweeden afdamt; voor het overige waren er in Schotland
zeer veelen van zijnen naam, armen en rijken, die
Hh 4

488 R E I Z E DOOR E U R O P A
"Men in ééne flreek wonen, en afkomelingen van ééne»
Iramvader zijn.
Dén 22aen v a n bi o e i r a a a n d g i n g e n w y ^ h g e E
JOHN MILLER (*) naar den grooten en fchoonen tuin bui
ten Londen, die aan den heer FOTHERGILL , eenen riiken
kwaker, en tévens zeer beroemden geneesheer en bekwaamen
kruidkenner, toebehoort. De tuin is zeer groot en
m verfcheiden bijzondere deelen afgedeeld. De vreemd*
gewasfen beflaan eene groote plaats. Men ziet hier den
grootrten teebpom, die in Europa gevonden word: hij is
eens mans lengte hoog, doch de dam is dunner, dan een
kle.ne vinger. Het is merkwaardig, dat deze teeboom
buiten m de open lugt ftaat, doch des winters met ftroo
bewaard word, om hem voor defneeuwte befchutten;
fchoon de heer MILLER van eenen Chineesch gehoord
heeft ? dat in China de teeboomen met fneeuw bedekt
zijn.
Den 3!fien t o o n d e d e h e e r S 0 L A N D E R o n s h e t B r k s c h
mufeum. Ik zal van de voortreflijke zaaken, die daar be­
waard worden , alleenlijk het volgende opnoemen : téke­
ningen der Surinaamfche gewasfen en bloemen door me-
vrouw MERIAN, in twee folio deelen, elk deel heeft 5oa
guineas gekost; het hoofd van HOMERUS van brons:
dit is het beroemdfte antiek, dat voorhanden is; doktor
MEAO, die het in Italië voor 1200 zechinen gekogt had,
heeft het ten gefchenk gegéven; twee te Mesfina gevonden
glazen vaten, die zeer groot zijn, en een fraaimaak-
CO Men vind van hem uitvoeriger berigt in het III, deel
LXl en LXV. brief, '

E N H E T D O S T E N . 480
zei hebben; — Hetruscifche vazen, ten aanzien deraf-
beeldzelen.op dezelven de fraaiften, die men kent: WIN­
KELMAN plaats dezelven onder de meesterftukken der konst,
die uit de oudheid tot ons gekomen zijn, als het derde in;
rantf. Het meeste en voornaamfte in dit muféum uit Ita-
liën &
en Siciliën is door den beroemden ridder HAMILTON
bezorgd.
Den 2*" van zomermaand waren wij bij den heer DU-
ANE, bezitter der aanzienlijkfle verzameling van oude
munten in Engelland en m'sfchien in Europa. Zij overtreft
het kabinet van den heer PELLERIN te Parijs, het
welk anders voor een der vollédigften gehouden word.
Het getal der munten van den heer DUANE beloopt bij de
éoooo, onder dewelken nog geen één ftuk dubbeld is,
en over de 500 gouden zijn. Hij is voornémens, deze ganfche
verzameling, ten minften de zeldzaamfte munten, in
koper te laten gravéren, en er gefchiedkundige verklaringen
bij te voegen. De beroemde Italiaanfche plaatfnijder
BARTOLOZZI is er toe beftemd, om dezen arbeid op zig
te némen: hij heeft reeds een gedeelte met de uiterfte nauwkeurigheid
gegraveerd. De heer DUANE heeft over deze
munten twintig jaaren lang verzameld, en er 8000 guineas
aan befteed; maar thans word deze verzameling op
20000 guineas gefchat.
Den io d e n
van hooimaand bezigtigden wij de merkwaardigheden
van den tower te Londen, die door WILLEM den
veroveraar aangelegd is; fchoon de grondfiag reeds van
JULIUS CAESAR afkomt. Men heeft eene gedrukte befchrijving,
in het Engelsch en Fransch, van de voornaamfte
merkwaardigheden van denzelven: ik zal hier derhalve»
Hh 5

490 REIZE DOOR EUROPA
«iets anders aanhalen, dan bet geen in die befchrijving
RiCHARD III. de be,de zoons van R ICHARD IV. beef laten
worgen : w bet 2 e l f d e h u i s h e e f t d e
g r t e t 0 K n d i e t h
tot een 1'ruir 7 ^ °° '
ZZ H k e l 1
°g "^^ gebruikt word, is van
vm L VER
° VERAAR AF TOT OP DEN D00D
npa!eis der koniDgen s H. WMIC
to dr
— t
- s
«Jde toonde tnen o ns het vertrek, waar lord IHRON en
o -R en „aderband n a m e n d e l o i d a a j, r ^
voor een l g e j a a r e n g e v a n g e n g n '
JJ-^ir is, werd gevangen gezet, om 2
D
V f n
° m n i e r V a
l dl W
- fd
? de Plaats 8ewéze,]
" d £ n N
^ h
-Briton gefehréven
> ~
Z l J n e
oll Z ^ «^nnen, de koninginnen
9«AV A N N A BOLEN , en KATHARINA HOWARD heeft laten
^bofden; de, kastelein van den tower noemde ^
25? w-- e
WILEM II L Z
b perf
l ê t l g d e n
-T-
WILLEM III., p n n s y a n Q . ^
DIE EEN D E
« ^ ^
° 0 k h 6 t t w i
«> welk door
derhandplagt hii er 7nmt:H. ;„ . , 8 cul
«tgc is. naverhémelte
d! , J
te éten, en wel ondereen
d a t U l t
nemelte, "mengezette pidoolen gemaakt
en tuslcben vier gedingerde zuilen van hetzeE w ^
«en vind hier zulk eene aanzienlijke ménigte
er «oooo man,«, meer, méde kunnen uitbrult wón
m de i a a t a o o r ] o g tusfcheo Span. e;-; ug: t d'
i« tutghms btjna geheel van geweer ontbloot, wijl men

EN H E T OOSTEN. 49*
het altemaal aan de Portugeefen zond, en naderhand niet
terug kreeg; doch daar na heeft men het weêr op nieuw
zo voorzien, dat het thans voor één der gtootften in Eu­
ropa kan aangemerkt worden (*).
(f) Hier eindigt het uittrekzel uit het Europeesch dagbotk
van onzen BJÖRNSTSHL. Engelland beflaat er zulk eene kleine
plaats in, wijl de fchrijver zelf bij zijn léven het voornaamfte,
dat hij in Engelland bemerkt heeft, omftandig heeft befchréven
in vijf breedvoerige brieven, die hij in de jaaren 1775 en 1776
te Londen en Oxford heeft opgeteld: men vind deze brieven in
het III deel, bladz. 231 tot 313,, de laatfte van dezelven ein­
digt met BjöRNSTa'HLs vertrek naar Turkije in lentemaand 1776.
Aanm. v. d. Uitgévtr.

BLADV JJ ZER
AARDBéMWo t e S t r a a t s b u r g > g | >
AAR Ü K I. 0 0 T V A N B R O N^ ^
VAN H E T
V IJ F D E D E E L.
AARTOIWCUO. te Straatsburg. 66. x 9
A B S y j ; : f ; ; :
ACTA DüISBURGENSM. 3 r p
n i s t e n t e u
^ 4 5 ;
AGAATEN (merk waardige). 1 ?- 4
^ o n A
S e e S t
'
AI, of luiaart, 293.
i j k S
'
AKADEMIËN in Holland. 371 ^
^Hernhutter,. 2 3 2. ó
der wétenfchappen te'M.nheim. «fc.
der fchilder - e n beeldhouwk. te DuSfe,dor.
M D u s f e l
^P- Si*
AKKERBOUW i„ h e t k a n t o n M p
fa het markgraaffchap Baden. 110.
ALBAST Cweérfchijnend). i 7 4 .
ALBEKTI I 5 7 >

V IJ F D E D E E L . 493
ALBIN , Histoire des oife»ux. 2S>.
ALBINUS, de heilige 314-
ALEXAKDER de morbis. 355.
ALFTER , v'tkarius. 300 > 3°7*
ALLAMAND, hoogleeraar. 349, 351*
voorlezingen van hem. 300,
ALMGREN, zwaerdvéger. 227.
ALOE (boom). 550.
ALPHEN, fecretaris. 394» 395»
ALTSTÜDTEN , gebroeders ie Bon. 29I.
AMADEMAGDO , kruid. 358.
AMELISWEERT. 464. en volg.
AMERIKA, of het met Éüropa is vereenigd geweest. 449.
AMMAN, te Schafhaufen. 29.
AMNELL, hoogleerasl te Upfal. 344.
AMSTELBRUG. 431.
AMSTERDAM , verblijf aldaar 408.
Merkwaardigheden. 409.
Lutherfche kerk. 418.
Grondflagen der gebouwen. 424.
ANDERNACH. 278.
ANGELO, groep van hem. 339.
ANHALTZERBST (vorst en vorstin van) te Bazel. 46".
ANNA (graftombe van), gemaalin van Rudolf van Habsburg.37.
ANNONE (d'), hoogleeraar te Bazel. 39.
ANÜ SCHERIVVAN , koning van Perfië. 360.
ANTITHESES de Jezus Christ & du pape. 364.
ANTONIACUM. 278.
ANTONIUS en Fauftina, vergoding v»n dezelven in elpenbeen. 340.
AKTONIUS de re accipitraria etc. 470.
APOLLO'S tempel te Schwetzingen, 177,

49* BLADWIJZER y A K H È T
ARABIC, Joodsch rijk aldaar. 360.
ARAHUCHE raai. 310.
AKABSCHIDAE hiscoria Timuris. 34.
ARCHIEF, openbaar te Zurich. i 9i
te Straatsburg. 73. „ v o l g. % 6 > ^ M
te Manheim. 144.
te Frankfort. 203*
te Kasfel. 231.
(Ooicsch Rijks) t e Ment*. ö 5 4. ,5g,
van het domkapittel té Meatn i6 7.'
van het domkapittel te Keulen, 311".
der Hernhutters te Zeist. 45i.
ARKENHOLZ, de Gefebiedkufidige. 86.
bergraad, te Manheim. i 7 3, 178.
zijne fchrif.en. 173. e n
ARETVEUS de calcalo. 355.
ARGENSON Cd') 4 3 >
ARISTARCHUS de magnitudine Ms etc. 7 7 i
ARISTOTELES Jatrica. 355.
ARMIMÜI (anekdoten van). 61.
ARQDIKO, haven. 358.
ARTI,aERIJKU«DE. 3 7p.
ARTZENIJMIDBEL (zonderling). 471.
ASjCH/,ft'EN8ÜRG. 2la.
flot aldaar. 221.
ASJEMANI bibliotheca. 360.
A7HF.r,iÉi'M te Amfterdam. 439.
ATÏEKBGRIJ , bisfchop. 490.
irqej B^RGSCIIE geloofsbelijdenis. 255,
Auo-t. 44. 49.
A LCÜ,ÏA Rauracorum. 44, 4p,

V I J F D E D E E L .
AÜGUSTINI civitas Dei. 155.
AUGUSTUSBURG. 2j6.
AUTOLYCI Scripta mathematica. 77,
AVILA (d'), Catalogue etc. 29
B
ABENHAUSEN. 224'
Merkwaardigheden van het flot aldaar* 225,
B.
Graffchrifcen in de kerk. 226.
Merkwaardigheden in de Sakristij. 226.
Beléjering in den dertigjaarigen oorlog. 225, 22/.
BACHIENES Palestina. 321.
BACKER , fchilder. 209.
BADEN (Roomfche) bij Heidelberg. 142,
(Warme) ie Wisbaden. 255.
te Emferbad. 276.
495'
BADENDURLACH,(tégenwoordige markgraaf van), deszelfs hof. 108.
deszelfs flot, tuin en archief, te Bazel. 57.
fchriften. 122.
Karakter en beminlijk gedrag, ut.
des markgraaven Georg Frederiks fchriften. iofj.
(tégenwoordige markgraavin van). 108. 115.
haare geleerde werken. 113.
Prins Karei Augustus. 110.'
deszelfs moeder. 112.
(Markgraavin Maria Jofepha van). 159.
BAER, zilverfmid te Straatsburg. 96.
BAILE. 375.
zijn woordenboek. 421.
gedenktéken en gedagtenisfchriften op hem, 479.
BALDNERS tékeningen van gedierten, 89.
BALTHAZAR, overfte. 85.

49« BLADWIJZER VAK HET
BAR, Hernhutter- 282.
BARBIJ, Hernhutters aldaar. 461.
derzelver akadétnisch kollégie. 284,;
BARKEY, hoogleeraar. 343, 3^9,
zijne fchriften. 343.
BARNARDS ftandbeeld. 4SL
BARRY (de), burgemeester te Bazel. 41.
BAZEL, reis derwaard van Schafhaufen. 3L
Verblijf aldaar. 32.
Domkerk. 37.
Wijze om de uuren te tellen. 42,
St. Janskerk. 45, 45.
St. Pieterskerk. 51, 52.
Barvoeterskerk. 59.
BASSANA , fchilderijen van hem. 245.
BAUDISZ (generaal) , zijn harnasch. 307.
BAUDIUS , te Leiden „ anekdoten van hem. ó"ï,
BAUER (von), minister. 235.
BECK, hoogleeraar te Bazel. 33;.
BECKER, hoforganist te Ments. 272.
BEDWELU thefaurus. 392.
BEELDHOUWWERK te Dusfeldorp. 317,
BEGRAAFNISDEUREN. 445.
BEGRAAFPLAATS der prinfen van Oranje. 474.
BEITBISCHO , klooster in Egipte. 356.
BELDERBUSCH , flaatsminister. 297.
BENBELLONA Reveil- matin etc. 365.
BENEDÏCTUS Fioriacenfis. 438.
BENTLEYS oordeel over de taaien. 100.
BENZEL, geheimraad. 199.
BENZEL, kanfelier te Ments. 182. 2«o,

V IJ F D Ë D É É L » 497
BÈNZEL', officier te Manheim. 184.
BLRCH, hóogleersar te Upfal» 274.
BERGEN (dag bij). 211.
BERGENTHAL, dorp.
BERGSCHOTTEN, zingen hunne liederen- 48/»
BERGSTRASZES. 213.
zijne geleerde werken. 213. 216.
BERGVLAS. 293.
BERGWERKEN in het graaffchap Wied. 288»
BREKHEY, natuurkundige. 396.
zijne fchriften. 39c;.
BERKMEYER, natuurkundige. 434.
BERNOULLI (Daniël). 39, 4T, 43, 59.
zijn gefprek met Lodewijk XV. 4L
BERNOULLI, Apotheker, 43»
Deszelfs zoon. 43.
(Jean), de oude, zijn graffchrift. 51$
(Jean), de jonge. 39, 41. 52.
(Nikolaas) , zijn graffchrift. 524
(Jakob), ziju graffchrift. 59.
Hoogleeraar te Bérlin. 60. 1
Hun wapen. 51. 53. 59.
BERG, hoogleeraar in den Haag, deszelfs fchriften. 359,
BEIJER (van) te Straatsburg. 85.
BIANCHLNI Antiquités &c. 92.
BIBLIA Pauperum. 372".
BIBLIANDERS werken. 13, 158;
BIBLIOTHECA palatina. 138.
BICKER, natuurkundige te Rotterdam. 327.
Bidüuren der Hernhutters. 460.
BIJBEL, zeldzaame uitgaaven van denzelven, of van enkele boe-

493 BLADWIJZER VAN H E T
ken, in de eene of andere taal. 4, 14, 21, 29, 68,
76, 82. 91, 92, 95, 96, !9 4 > , 9 S > 2 Q 3 > '
237 J 372, 400.
dergelijke zeldzaame handfchrifcen. 4, I 2 J A / ) I O 6-
253- 3or, 302, 311, 312, 355, 420. 454. '
Finnifche. 92.
IJflandfche. 93.
Malabaarfche 93.
BINNENHOF in den Haag. 335.
BISSCHOP te Bazel. 50.
BISSCHOPPEN der Janfenisten in Holland. 466.
BISSCHOPSHEIM. 104.
BLAAUWJAN. 434.
BLACKSTONE'S Commentary etc. 486.
BLADEN, omiéding derzelven. 396.
BLINDE (een), zijne groote vordering in de wétenfchappen. 166*
BLUME, dejzelfs werken. 225.
BOCHART, brieven van Christina aan hem. ,376.
BOCKELSZOON(Joannes), zijn afbeeldzel. 297. '
BODDAERT, natuurkundige. 455.
BODELOT d'Air val, over het reizen. 79.
BODMER. 15.
2ijne uitgaave der Minneliederen. 15.
BOCKMAN. hoogleeraar te Karelsruhe. iri, I I 3.
zijne fchriften. rif.
BOEKDRUKKUNST, derzelver oudfte gefchiedenis. 7 5, g 6
derzelver unv.nding. 3 / 2, 3 ? §, 4 0 Q j
JJOEKÖRUKPERS (nieuwe;. 42.
BOEKEN (verbodene), 445.
BOEKERIJ van Iieidegger. 3.
7

V IJ F D E D E E L . 499
BOEKERIJ van het natuuronderzoekend genootfchap te Zurich, l|j
en volg.
(flads) te Zurich. 3, 20.
(openbaare), te Schafhaufen. 2ö" 4
(St. Jans), te Schafhaufen. 29.
(Freijfche), te Bazel. 34.
(openbaare), ie Bazel. 364.
d'Annones, te Bazel. 40.
Buxtorflche. 4r.
Van Grijnceus. 42»
van Foesch, te Bazel. 491
van Ifelin. 6i,
van le Grand, te Bazel. 62.
(Univerfiteits), te Straatsburg. 66, 68, 76, 67, ptj
S>6, 97 > IOI.
van Schöpflin. 66, 68a
te Dresden. 71,
van Brunk. 7r,
van Spielman, te Straatsburg! yi.
van Fleischman, te Straatbur^. 72.
van St. Jan, te Straatsburg. 82, 95*
van het aartsbisfchoplijk kweekfchoo!, te Straatsburg
87» Sr.
van den abt Louis, te Straatsburg. 92»
van Koek, te Straatsburg. 93.
(Vorstliike), te Karelsruhe. 106*
der markgraavin, te Karelsruhe. 114.
van den markgraaf van Raden. Ï 17.
van Rabbi Jedidis, te Karelsruhe. 195,
der Jefuiten, te Heidelberg. 135.
«er Üaïverfiteit, te Heidelberg. 137»
I i 9

goo BLADWIJZER VAN HET
BOEKERIJ (nagelaten) van Gravius. 137.
van Hottinger. 137.
(Openbaare), te Manbeim. 144.
van Desbillon, te Manheim. 152.
van Dalberg, te Ments. 193.
der Jefuiten, te Ments. 194.
der Karthuizers, te Ments. 198.
(Stads), te Frankfort, soo, 209,
vanGogel, te Frankforr. 208.
(vorstlijke), te Hanau. 213.
van den hof kleermaker, te Hanau. 217,
der Jefuiten, te Afchaftenburg. 222.
der Benediktijnen, te Seligenfiadt. 223.
van den graave Ifenburg. 228.
van Iber, te Hanau.. 229.
van Wagner , te Hanau. 23^.
van Hundshagen, te Hanau. 237.
van Ljchtenftein, te Frankfort. 242.
van Senkenberg, te Frankfort. 244.
van Purmaa, te Franfort. 250.
van UrRnbach. 250
van Wolf', ie Hamburg. 2^3*
der Univerfiteit, te Ments. 253-
(Wolfenbutteifche). «53.
(Weimarfche). 253.
van Behien, te Ments. 264.
van den Jood Zacharias, te Ments. 270»
van den Jood Oppenheim. 270.
van den Jood Levi, te Manheim. 270.
van Wördtwein, te Ments. 272.
van Becker, te Ments. 272,

V IJ F D E D E E L . 5 E
*
BOEKERIJ der Jefuiten, te Koblents. 273.
der Karthuizers, te Koblents. 277.
der Rijksridderfchap. 278.
van den baron Gijmnich, te Bonn. 295,
van den baron Belderbusch. 297.
van Akftadcen, te Bonn. 298,
der Exjefuiten, te Keulen. 30S.
van Hillesheim, te Keulen. 309.
der Brigittijnen, te Keulen. 309.
der Karthuizers, te Keulen. 310.
der Benediktijnen, te Keulen. 310.
van het domkapittel, te Keulen. 311.
van Karei den Grooten. 311.
van den heiligen Pantaleon, te Keulen. 314.
der Univerfiteit te Duisburg. 318.
des Erfftadhouders, 342. 367.
van Barkey. 344, 363, 366.
van Hemfterhuis. 344.
van Fagfil. 353,
van Meerman. 355. 362.
van de la Fite. 369.
van Roijer. 375, 380.
van Vosmaer. 381.
der Univerfiteit te Leiden. 383. 391.
van Twent, te Leiden. 388.
van Tak, te Leiden. 392.
van Van Alphen. 394.
van Enfchedé, te Haarlem, 400.
der ftad Haarlem. 304.
van Burman. 409.
van Crevenna, te Amfterdam. 41$,
li 3

m B L A D W I J Z E R V A N H E T
BOEKERIJ van Van Dam, te Amfterdam. 424.
van Verheijk. 425.
der Rornrnrtranten. 4:6".
(ftads) te Amfterdam. 43c. 437.
van Clairon. 445.
(fiads) te Utrecht. 454.
van Van Goens. 466.
van Gevers, te Rotterdam. 470.
van het Gymnafium, te Delft! 472,
van Hofftede, te Rotterdam. 47$.
BOEKBEWAARDER zonder boekerij. 354.
BOERHAVE, anekdoten vun hein. 100, 393, 3pg, 3 p 8.
G.ailchrift.op hem. 349,
zijne rtogter. 397.
(buitet pkats van). 399,
BOER in Zwitserland. 7.
Boi-.THIüS. 29.
BOHEDDIW, léven van Saladin. 34.
BÖH.UI.R, gezant. 78.
BOK- ERS grai'fchrifc te Straatsburg. 83.
BOLEMANY uit Ongarijë. 347.
EOLIINGARIJ en Gravenua. 200.
B9NN, verblijf aldaar. 292.
flot aldaar. 294.
BOOMSTEENEN , hoe die zig in marmer vormen. 17,
BORVX. 410.
Bos, lusthuis. 334.
Bo QI Er, te Ha.iau. 217»
30' i.R' OI.EN. 336.
BOUGP.EE, en deszelfs fchriftw. 116.
BOUVST, droit d'Armes, 295,

V IJ F D E D E E L . 503
BOUWKUNST, (Gothifche). 45».
BRACKENHÖFER, hoogleeraar te Straatsburg. 8a.
BRAiré (Tycho) , brief van hem. 147.
BRAKELS graftombe. 330.
BRANDSPIEGEL (ongemeen groot). 294.
BRANDT, fchilder. 406.
BREITINGER. 12.
zijne werken. 12.
Brieven aan hem. 13.
BRIASSON, boekhandelaar. 251.
BPJGITTA'S openbaringen. 156.
BROEK, een*dorp. 446.
BROEKHUIZEN. 427, 428.
BRÜCKNER, te Bazel. 36.
zijne fchriften. 50.
BRUEL , flot. 296.
BRULLIOT, fchilder. 316.
BRUNK. 71.
BRUNS. 4 8
°-
zijne fchriften. 71.
BRUTI Vindicise contra Tyrannos. 364.
BRUTUS , of hij Ca;far met regt gedold heeft. 4413.
BUACIIES landkaarten. 73.
BUCCINUM arvanum. 245.
BUCIIEL, bakker en tekenaar. 58.
BURGEMEESTERDRAGT te Keulen. 305.
BÜSCII:NGS aardbefchrijving. 321.
B.ïiTTiNGHAUSEN en deszelfs fchriften. 133»
BUFFONS natuurgefchiedenis. 72.
BULLE (gouden). 310.
BUKMAN , de oude, anekdoten van hem. 100.
I i 4

#4 BLADWIJZER VAN HUT
HCRMAN de jonge, en zijne fchriften. 4 o 8, 409, 4r 5 s 418,
431, 435.
de kruidkundige. 4i5, 435.
hoogleeraaien uit deze familie. 4 3$.
BUURT, predikant. 441, 4 5 o.
zijne geleerde Vrouw, 4 4 r, 4 5 e.
BUXTORFF.N Cgraffchriften op de), 37.
BMTOBFII Lexicon Rabbinicun. 34,'
BüxroitFs boekerij. 4 i .
hunne familie. 37,
C
V-^ciLitrs fecundus Curio.. 134.
£E,AR p r edib a n t te Heddendorf, en zijne fchrifren. 289.
CKSAR: VS
e,
zijn overtogt over den Rhijn. 280.
Codex van 'hem. 437.
Keulfche gefchiedenis. 207.
CAJAKUS afbeeldzel. 4oö.
CALMET;S Diarium Helvetieum. 56.
pAMeRARiüs ilalatenfchap van handfchriften. i 4 4 .
Brièfwisfeling. 144.
CA
h G i I i S e f ~r;t ^ « *» -ie jaaren ve,
CANCR.NUS, hofraad, en zijne fchriften. 214
C A P 1 T E
' F
M (de) traéiatus etc. 157.
CARACCIO, gegraveerd ftuk van hem. aai
CARIENTIER Alphabete tironien. 91.
CAsA(della), RimeetProfe. 155.
CASAS (de h s) Opera, 155,

CASSINI. 117.
V IJ F D Ê D E E L , 505
CASTILIO (Balthafar). 134,
CASTILIOHE (Sebastiaan). 154.
CASTRA vetera. 322.
CAST: U.M Hadriani. 197.
CAULX (de), en zijne fchriften. 171.
CELSIUS Akademifche difputen. 352.
Hieroboranicum. 387.
Anekdoten van hem. 392.
CENSORINÜS de die natali, 312.
CHAISE, predikant, en zijne fchriften. 359,
CHALCEDONIER, merkwaardige. 136.
CHALCOLIBANUM. 451.
CHAUFEPIED'S geleerde werken. 421.
CHEMNITS werken, dl, 3^3.
CHINEESCHE huisraad. 377.
taal. 371.
CHOU- KING van Benoit. 95.
CHRISTINA, koningin. 254.
Brieven van hsar. 97; 144, 180, 264, 272. 3'tf.
Staatsfchrifteii, betreffende haare gefchiedeLis. 148,
180, 202.
munten van haar. 271.
Kabiner. 343.
Anekdoten van haar. 385, 391.
Afbeeldzel. 411.
haare liefde voor Vosfius. 427,
haare nagelaten toeken. 47;,
CHRONICON Rhsetise. 363.
CHRIJSOSTOMUS leerrédenen. 27.
CICERO'S weiken. 152, {94, 342, 40560406.
H 5

505- BLADWIJZER VAN HET
CLAIRON, konful. 424.
CLAUDIUS Civilis. 336.
CLEMENS gedicht op Gustaaf Adolf. 368.
CLEMENS de XIV. 454,
CLEOMEDIS Meteora. 345.
CLERKII Icones infeftorura. 209.
CLICIITOVAEI Anti- Luiherus. 375.
CLIFFORD. 399, 4, 5 >
zijn buitengoed. 399, 407,
CLOCKNER, natuurkundige. 425.
CODEX Canonum etc. 312,
COLIRRI en derzelver nesten. 293.
COLIGNY, anekdoten van hem. 377.
COEINI , Sekretaris te Manheim. x6o. '
COLLA, een boer, fchilderijen van hem. 38.
COLONIA Agrippina. 302.
COLÜMBANI Vita. 27.
COMMERCON , natuurkundige. 168.
COMNENUS contra Juda;os. 355.
COMPAGNIE COostindifche) te'Amfterdam, derzelver m a g a 3ij.
nen. 409.
CONCERT te Schafhaufen. 25.
, te Bazel. 52.
te Frankfort. 204.
CoNDAMiNE(de la), 29, 41.
CONTREBIA, eene ftad. 3 5 0.
CORIOLANUS enz. 339.
CORSETI Repertorium. 272.
COURIER du Bas-Rhin. 3 2j.
COVJLHAM. 357,
CRABETH, fchilder. 468.
6 1

V I J F D E D E E L . 507
CRAS, hoogleeraar. 412, 440.
CREUTZ, gezant. 337.
CREVENNA, geleerd koopman. 416.
CROIX (de la), fchilder. 378.
fchriften. 357.
CROMWEL. 483.
Medaille op hem, en van zijne munten. 59,
CROZA , kabinet van hem. 70.
C: RIO de amplitudine regni coeleftis, etc. 243.
CUI-'ER, wiskundige. 369, 370.
CUIPER , na'unrkundige, 370.
CYUILLI confesfio. 14.
CYRILLUS Lucaris. 375.
D ACIER , anekdoten van hem. 426.
DAHLBERGS Suecia. 409.
DALBERG (Vrijheer), en zijne familie. 193.
(Overfteluitenant). 434. 448.
DAM (van), geleerde te Amfterdam, 423, 438.
DANIËL, Jood. 270.
DANIELE , geleerde te Napels. 366.
DANTES werken. 153.
DARMARIUS. 102.
DECRETA Concilii Bafileenfis. 310.
DEGENFELD, graaflijk huis. 180.
DELFSTOFFEN, Rusfifche. 161.
(verzameling van) van ftengel. 172.
Cancrinus. 2T4,
V.
DELFT, kerken aldaar. 330, 331,

5o8 B L A D W I J Z E R VAN HET
DENIS, te Manheim. 173.
DEWNER, fchilderijen van hem. 158.
DESBILLON, exjefuit te Manheim. 15*.
zijne fchriften. 152.
DiADiCM van Damaskus. 90.
DIEREN , zeldzaamen. 335.
bij Biaauwjan. 43J.
DIJK (van), fchilderijen van hem. 343.
DIODORUS Siculus. 478.
DIPTYCHON van elpenbeen, 19.
DITTELOW van Leeuwen. 444.
DIVES Augia. 56,
DOCTOREN in bet Kapittel te Keulen. 308.
DOEVEREN (van), hoógleeraar. 389.
DOHNA, graaf. 456".
DOLLANDSCHE verrekijker. 178-.
DOMKAPITTEL te Ments. 362, 263*
te Keulen. 398.
DONATUS. 405.
DOWBS Scotus, zijne werken en graf. 303.
DRAAKENBOOM. 437.
DRUKVORMEN (houten). 372, 400.
DRUSUS gedenktéken. 197.
DUAKES muntkabiner. 489.
DUBOIS, Junfenist. 466.
DUSSELDORP. 316.
DUISBURG. 318.
DUTSCHLAND (reize door). 64.
DUKCANS verzameling van zeldzaame Hfatorifche fchriften. 368-.
DUKGERN (baron). 256.
DLTONT. 107.

V IJ F D E D E E L . 509
DURLACH , reize derwaard. 110.
Vorstiijke tuin aldaar. 111,
v a IÏCK C i)» fchilderijen van hem. 362»
ECHINO- melocaftus. 437,
EDDA, Ifslandfche. 454.
EDELHEDEN, hun voormalige titel. i83.
EDELSHEIM, geheimraad. 109.
EGINHARD, en zijn graf. 223.
EGLISAU , ftad. 24.
EHRENBREITSTEIN. 273.
EHRENREICH, hofraad. 244.
zijn zoon. 244.
EIKELSTEEN voor Keulen. 313.
ELEKTRIEEE fteen. 171.
ELIESBAA, koning van Ethiopië. 360,
ELIEN, (lift. 320.
EMBSER bad- 276.
ENGELSMAN van den proprieteten. 405.
ENGELLAND (tegenwoordige koning van). 238.
E,
(Standbeelden der koningen van) op de beurs. 381.
(Reize door) 480.
ErcscHF.né, te Haarlem. 400.
EUASMUS van Rotterdam, zijn graffchrift. 37.
Bokaal. 45.
Woning te Bazel. 50.
Wapen. 50.
Encomium Stultitiie. 58.
Zamenfpraak. 296,

Sio BLADWIJZER VAN H E T
Briefwisfeling. 146.
ftandbeeld. 326.
het huis waar in hij geboren Is. 326.
Brieven. 58.
Anekdoten van hem. 5P,
ERFSTADHOUDER der Néderlanden. 337.
Anekdoten van h?m. 53, 5 5 -
ESPAGNOUTTE, fchilderijen van hem, i 5g.
ETRE.WES Palatines. 159,
EUCUDIS Optica 77.
ÊUGKIVIUS (prins;, anekdoten van hem. 9 9 t
FABRICI Bibliotheca Gra?ca. i 0 2 k
FABRIEKEN te Heidelberg. 139.
der Hernhutters. 231.
FAGËL, griffier. 355, 387.
FALKEKHEINS Davids harp, 343.
FALKENI.UST. S96*.
FASCICULUS temporum etc. 277. ]
FAUST, boekdrukker. 373.
FEURONIUS boek. a?8,
FEU mi Antiquitates Homerica;. 72,
FERERS reisbefchrijving. 75.
FERSEN, graaf 347.
FEVRE (le), werktuigkundige. 294.
FJSCHBACH, goudfmid. 238.
FJTE (de Ia), deszelfs fchriften. 360,
Oorfprong van deze familie. 48?,
ïijue vrouw, en derzelver fchriften. 343, 3 S 5.

V IJ F D E D E E L . 511
FLEISCHMAN, geheimraad. 70.
FLORUS. 318.
FORSCH, zijne nagelaten verzamelingen. 49,
FONTEIN, zijne gefchiedenis. 427.
FoRMEY. 329.
over het aanwézen van God. 54.
FOTIIERGILLS kruidtuin. 488.
FOURMONTS Chineefche fpraakkonst, anekdoten daarvan. 251.
FRANCISKAANEN , hun kerk en klooster te Keulen, 303.
FRANKFORT aan de Main. 199, 241.
ftadhuis aldaar. 200, 205.
Verdétiug der ftad. 209.
rijkdom der inwoners. 201.
voorregtcm der ftad omtrent eenen nieuwen keizer. 207.
FRAFCISKUS I., zijne toerusting. 34'},
FRATRFL, fchilder. 176.
FREDEBICI II. Epistola:. 36Ö.
FREIIERI Theatrum. 241.
FREIJ, te Bazel. 34, 35.
zijne erfmaking. 34,
FREIJ, kapitein. 35.
zijne werken. 35.
FRIEDERICIISTEIN. 287.
FRISHEÏM, baron. 401.
FROBENius^huis te Bazel. 50.
FRONDE, partijfchap in Frankrijk. 106,
FÜCHS, hoogleerair. 178. 268.
zijne werken. 269.
FÜESZLI, zijne verzamelingen en werken, 1».
FULDA , abt aldaar. 195.

Jis BLADWIJZER VAN HET-
G.
CJTAGNIER, leven v/m Mahomet. 420.
GALLIEN, tékenaar. 220.
GALLIËRS , gevoelen van Macpherfon over dezelven. 487.
GALITZIW, prins. 70, 78.
GASIBS, archivarius te Straatsburg. 67, 73, 75,
GAUBIL. 97.
GAÜDIO, anekdoten van hem. 429.
GAUPP, kapitein te Karlsruhe. 128*
GAUTIER, plaatfnijder. 113, ufo
GEER (de). 38.
GEISAU, geleerde freulens te Karlsruhe. 125.
GENOOTSCHAP, natuuronderzoeken:!, te Zurich. 11,
Helvetisch, te Schinsnsch. 62.
Dichtkundig, in 's Hage. 371.
Leidsch. 388.
proefondervindelijk, te Rotterdam. 327,
der fraaije wétenfchappen, te Leiden. 395.
geleerd, te Hasrlem. 402.
de libertate et concordia, te Amfterdam. 433,
GEORGE III., zijn itrndbceld. 48a.
CERBKRTI (Pfpa; Sijlveftris) Epistola;. 154.
GEREGT

GESNER, kanunnik. 5.
V IJ F D E D E E L . 513
zijne werken. 16*, 17.
zijne briefwisfeling. iP,
GESNER, dichter. 9.16".
GESNER, hoogleeraar, en zijne fchriften. it.
GEZANGBOEK, Ongaarsch. 51.
GEZONDBRON, te Kleef. 320.
GEVERS , burgemeester, te Rotterdam. 469, 470.
zijn zoou. 470.
GEVOEL, onderfcheid der verwen daar door. 69, 7©^
GEZINDHEDEN te Neuwied. 281.
te Rotterdam. 329.
te Amfterdam. 429.
GIOVENAZZI, abr. 350.
GIRARDON , kunstenaar. 343.
GLAS, kunst om met brandverw daaró'p te fchilderen. 447.
GLUCK, predikant in Lijfland. 127.'
GODSDIENST te Bazel. 46.
verfchiliende, re Straatsburg. 46, 69, 70.
der Hernhutters te Zeist. 458 ,"459, 462, 463,
GOGEL, bankier. 208.
GOLDIIAGEN , exjefuit. T97.
GOLIUS , anekdoten van hem. 385,
zijne werken. 250, 346.
GOLL, te Amfterdam. 419.
GONZAGA, nuntius. 41.
GÖRTZ, Staatsminister. 315.
GÖ'TIIE. 200.
GOTIIENIUS, lector. 418,
GOUDA. 468.
GOUDEN bulle. 205, 254, 159.
K k

5*4- BLADWIJZER VAN HET
GOUJER, wijsgeerige boer. 5, 15.
GRAAFT, tékeningen van haar. 43$.
GRAFSCHRIFTEN der Hernhutters. 453.
GRAND (le), hoogleeraar te Bazel. 52.
GRAVAMINA natioris Germanica;. 27$.
GRESHAM, zijn ftandbeeld. 481.
GRILL, koopman. 4.19.
GRIMM, vriend van Diderot. 350.
GRIPELLI, ftandbeelden van hem. 317.
GRONOVIU? , (Abraham;. 390, 391.
(Joan. Jakob), anekdoten van hem. 391.
GROOS, hofraad te Karlsruhe. 107.
GROSCHLAG, minister. 252, 265.
GROTIUS afbeeldzel. 379.
zijne handfchriften. 473.
familiegraf. 474.
zijne begraafplaats. 474,
zijn graffchrift. 475.
GROTTE te Poppelsdorf. 292.
te Hartekamp. 407.
GRUBERMAN, een boer. 28.
GRUNDLER, zendeling. 92.
GRUNDLER te Heidelberg. 134.
G. S. A. de causfis, quibus ElifabetJia etc, 365,
GÜERULER , predikant te Straatsburg. 69.
GUETTARD. 161.
GUNTHER van Schwartzburg, keizer, zijn dood en graf 207,
GUSTAAF Adolf, anekdote van hem. 223.
zijn gedenktéken te Nurenburg. 43,
gedenkpenningen op hem. 248.
zijn borstbeeld in wasch. 96,

V IJ F D E D E E L . $r$
GUSTAAF Adolf, brieven aan hem. 145.
Griekfche brief aan hem. 145.
brieven van hem. 151.
zijn togt over den Rhijn. 189, 190.
gedenktéken aldaar. 189.
zijn afbeeldzel, 19e, 209.
Anekdoten van hem. 169 , 277.
GUSTAAF III. 192.
zijn verblijf te Oppenheim, 192,
te Frankfort. 209,
te Hanau. 214.
brief van hem aan baron Sind. 2954;
GUSTAAF Wafa, treurfpel. 422.
GüSTAAFSBURG. I9G.
GUTTENBERG. 374,
GUIJET zijn regtsgedlng. 69,'
GWETTA, een vloed. 31.
GYMNASIUM (illuster) te Katlsruhe, 113,
te Ments. 194. 255.
te Frankfort. 200,
te Hanau. 219,
CYMNICH, prefident, 295,
H AAG, reis van Nieuwégen derwaard. 323^
HAAGDISSFN, zeldzaamen. 455.
HAARLEM. 400.
H.
belégering der ftad, 403*
HAARLEMS doelen. 403,
HAAS, Boekdrukker te Bazel. 423
HÜÏFLIN, boekbewaarder. 151.
Kka

BLADWIJZER V A N H E T
HAGENEUCH' de Diprychis. etc. 19,
van Roomfche opfchriften. 32a.
HAHM, prefident, te Karlsruhe. 112.
hoogieeraar. 452. 453.
HALLER. 75.
Confeils etc. 44,
IIAMILTON, graavin. 85.'
HANAU. 211.
ridder. 489.
flot. 2T7.
ftadhuis. 229.
graaf Filip. 226".
(afbeeldzels van al de graaveji van). 229.
HANAUSCHE troepen. 236".
HANDSCHRIFTEN, zeldzaame. 4. I a e n v o I g. ^ ^ n
«f- 90. 9i. ,pi. ,off. ,,5. I 3 5. 1 4 4. I 7 S I P 8 <
270. 2P5- 297. 301. 304. 310. 3 I 3. en volg. 318. 3 4 2
344- 355. 30a. 365. 375- 383. 39a. 405. 416. 425
431. 437. 4 38. 4 5 4. 4 ? 0 I 4 ? A > 4 ? 6 % ^
HABDT, rektor te Ments. 195.
HARDY, kunstenaar. 304.
HARMONICA. 135.
HARTEKAMP. 399, 4 e 7 >
HARTMAN, hoogleeraar, te Mittau. 15.
HARTS, taal der berglieden aldaar. 179.'
HASSAZON, tegengift. 3 58.
HASSELAAR], burgemeester. 402.
(Kensud), eene heldin. 4.03.
haar fchild. 472.'!
HAURISÏI Scriptorcs historie Romans. r 4o.
HEBREEUW»CH, uitfpraak van hetzelve. 4 4 2*.

HEDDESDORF. 289.
V I J F D E D E E L .
HEDLINGER, zijne gedenkpenningen. io. 38. 53.
HEEM (de) fchilder. 422.
HEEMSTEDE , flot. 405.
HEERENDIJK. 458.
HEIDEGGER, burgemeester, te Zurich. 3.
zijn zoon. 4.
HEIDELBERG. 132.
HEILIGE driekoningen, hun graf. 313.
HEIN, admiraal. 331.
HEINSIUS, anekdoten van hem. 272. 418.
Exercitationes facra. 477.
HELMONT, te Hanover, anekdoten van hem 275.
HEMSTERHUIS, de oude. 55. 427.
de jonge. 331, 338, 339, 34°> 344-
zijne fchriften. 340. 341.
HERBARIUM, alleroudst. 73.
HERBELOT, een brief van hem. 356.
HERBERT, tolk. 398.
HERCULES Saxonus. 322.
HEROS (les) de la ligue. 203.
HERRMAN, hoogleeraar, te Str»atsbufg. 72»
HERRNIIAGE. 231.
HERRNIIUTTERS , te Herrnhage. 231.
te Marienborn. 25$.
te Neuwied. 281.
te Amfterdam. 447.
te Zeisr. 456.
te Sarepta en Astrakan. 462.
HERTZII Bibiioth. Germanica. 258.
HESZ , ftadsboekbewaarder te Zurich. 794
K k 3

Sii BLADWIJZER, VAN HET
HESSENDARMSTAD , prins Georg Karei. 229.
HCSSEMKASSEL (erfprins van), zijne werken. 213. 310.
berigten van hem. 219. 320. 22*.
zijne gemaalin. 214.
zijne moeder. 217.
lijkre'den op haar. 318.
zijn zoon. 318.
HZTRUCISCHE vaten. 172.
nagemaakte. 340.
de kostbaarfte antieke vaten, 485,
HEURES de la fainte Vierge. 376".
HEÜSZER, boekbewaarder. 194.
HEVELIIM , anekdoten van hem. 346.
Machina coelestis. 346.
HEYNEMAN, geleerde kleermaker. 217.'
HIERONIS Geometrica. 355. 1
HILDEBALD, aartsbisfchop. 312.
HILLESHEIM, domheer. 308. 313.
HIMJARITISCHE letters. 361.
HIRZEL, 5, II.
zijn zoon. 9, XQ.
HISPANUM Glosfarium etc. 351,'
UISTORIA Lombardica. 56.
HITTE in Surinaame. 450,
HOET, zijne lijst van fchilderijen. 364»
HOEY (van), natuurkundige. 33I.
HOFSTEDE, 476.
JIOSEVEEN, boekhandelaar. 395,
rektor. 472, 474.
conreffcor. 472.
hunne fchiiftcn. 472.

V IJ F D E D E E L . $19
HOHENFELDT, domheer, en zijn geflagt. 274*
HOHENZOLLER (vorst van) 94.
HOL (vergiftig) bij het Embferbad. 270".
HOLAAR (Coquilles gravées par). 382.
HOLBEIN, fchilderijen van hem. 36, 38, 47» 33^» 338.
oorfpronglijke tékeningeu van hem. 36, 47, 58, 70, 7§.
zijn doodendans. 45., 47.
HOLBERG. 300.
HOLLANDSCHE taal. 53.
dichters. 394.
HOLLANDERS, hun geest van koophandel en huishouding. 326.
HOLZHAUSERI Interpretatio Apocalypfeos. 267.
HOLZHAUSER, voorzeggingen vaa hem. 267.
HOMBERG zu VACH, hofkanfelier. 211.
HOMERUS Scholia inedita. 386",
(hoofd van) 488.
HONGAARSCH huis te Keulen. 313.
HONTHEIM, wij bisfchop. 279. ]
HONTHORJT, fchilder. 339»
HOOGERHUIS (vergaderzaal van het) in Engelland. 483.
regtsgeding aldaar gevoerd. 484.
HoTTiNGERi Speculum Helvetico- Tiguiinum, 10.
zijne handfchriften. 13,
brieven aan hem. 13.
HouTSNénE, oude. 405,
HOUTEN bal in eene vrouw gegroeid, 246,
HUBER, te Bazel. 38, 41.
Hupsen, baron. 299,
IIUET, en zijne fchriften. 154.
HUGENIUS , zijne handfchriften. 3.42.
HUMBERT, fcfeilder. 379«
K k 4

m BLADWIJZER VAN HET
HUNDSHAGEN, hoegleeraar. m 7.
HGTTANL'S te Keulen. 302.
HYGJNUS. 155,
HYPSIKLES fchriften. 77.
HYUERJI. 438.
JLAÜLONSKIS fchriften. 387.
JAKODI, dichter. 31S.
r,
JANSENISTEN , t e Utrecht. 4 5 4 , 455.
JAVAAS papier. 361.
JEDIDI, rabbi. 135.
JENEE, boerin het Badenfche. n8„
JESUJTA Sicarius. 365.
JESUITEN te Etlingeo. 129.
te Heidelberg. 135.
te Mentz. 194. •
te Koblents. 273.
" s
- *• •*
te Parijs, derzelver handfchriften. 352.
IHRE, glosfarium. 361,
III, vloed. 66.
IMHOF, boekhandelaar tc Bazel. 51.
JMPOSTORIBUS de tribus. 4i

V IJ F D E D E E L . 5"
JONCOURT, boekbewaarder. 342.
JONES, zijn Poefis Orientalium. 420.
JOODEN te Straatsburg. 81.
in Arabië, 359.
geleerde, in Amfterdam. 441.
JOODENBAD te Andernach. 287.
JOSAFAT, patriarch te Konftantinopel. 146,
JOSEPI Historia. 29, 3*0.
getuigenis van Christus. 438.
JOURNAL oeconomique. 55.
de Bouillon. 321.
encyclopedique. 321.
ISELIN de oude. 33, 61.
de jonge. 33-
zijne fchriften. 50, 61.
ISENBIEHL. 193 » 2$2.
word van zijn ampt verluien. 26Ï.
ISENBURG, graaf. 100, 227.
prins, 211, 028.
Isis, haar ftandbeeld. 236.
JUHONERS. 289.
]uuus Celfus Conftantinus. 437*
JUNG, hoogleeraar te Heidelberg. 135*
JuNTERBucits afgefchröven handfehrift. 310.
JUSTELLI Bibliotheca etc. 102.
JUSTINUS. 318.
IWAN, Czaar. S6".
KABIMET van zeldzaamheden bij den heer Buurt. 45°'
KAKAOBOOM. 433.
K k s
K.

#* BLADWIJZER VAN H E T
KAMFERBOOM. 123.
KANAAL tusfchen Leiden en Haarlem. 399.
KANEELBOOM (bastaard). 123.
KANEELHOUT. 430.
KANEELMAGAZIJN. 409.
KANONNEN, om te beproeven. 343.
digt gegotene en geboorde. 379, 3 8 A
KANONKOGELS van gebakken aarde. 290.
KAPELLEWERK, pragtig. 4, 4.
KARAIBEN. 448.
KAKEL da groote. 12.
zijne Iévensbefchrijviag. 27,
munten van hem. 264.
zijne boekerij. 3 I I.
KAREL IV., keizer, 208.
KAREL VIL, keizer. 292.
KA A
R R
i0S VmE
EL'XL T ' n
' M
>^ «andbeeld. 481, 482.
A«EL XL, koning van Zweeden. 4,g.
KAREL XII., koning van Zweeden. 4 4 n
KAREL STL-ART, zijn afbeeldzel. 945
KARLSRUHE. 104.
KARTHUIZERS, te Ments. 198.
te Keulen. 310.
KASUARIS. 43 4.
KATAI, Christen koningrijk. 3 5 7,
KATTEN, in Schotland. 48 7.
KATZENELLEBOGEN. 227.
KATZNER, te Stutgard. 180.
KEHL, bij Straatsburg. 97
KEIZERS Caf beeldzeis van al de). 205.
KEIZERS WEERD.

V IJ F D E D E E L . 5*3
KEMPIS de imitatione Christi. 157.
KENNICOT. aio, 480.
KERKHOF der Herrnhutters te Zeist. 463.
KERKVADERS , handfchriften derzelveu. 83.
KERPEN, baron. 279.
KERSENBROIKS gefchiedenis der Wéderdopers. 297,
KEULEN. 299,
KIND, verfteend. 329.
KINDER in hoogen ouderdom der moeders geboren. 70.
KINZING, uurwerkmaker. 283.
KIRCHNERS joodsch ceremonieel. 271.
KIRIANI Kiranides. 345.
KLAVIER met een voetklavier. 89.
KLAVIER (bijzonder). 195.
KLEEF (befchrijving van) en het flot. 319, 3*0,
KLEIN, klaviermaker. III.
KLEINSORG Historia ecclefiastica. 298.
KLEIST, generaal. 296.
KLINGENSTJERNA.J 39.
KLOKKESPEL te Delft. 4?3»
KLOVIS II., document van hem. 268.
KNELLER, fchilder. 245^
KNEPFLER te Straatsburg. 95.
KNOBELSDORF, opperhofmaarfchalk, en deszelfs gemaalin 112.
KOBEL , fchilder. 162.
KoBtENTS. 273»
KOCH, hoogleeraar te Straatsburg. 65.
zijne fchriften. 66, 80.
KOCH (Lubekiche kronijk van). 298.
KOFÏIJ, gebruik daarvan in Europa. 437.
KOÏFHÖOOM. 162., 450.

5*4 BLADWIJZER VAN HET
KOFFIJBOOM, eerfte in Europa. 437.
KOFFIJPLANTAADJEN. 450.
KoFFIJMAGAZlJN. 410.
KoLLéciëN, illustere, in Holland. 5 ? 3
KoLONiëN (Hollaadfehe) in Amerika. 435
KoMMANDEURSZAAL te Boi). 2p 4.
KoNCHVLiëN, merkwaardige. 433'
K0N.» E , Roomfche, deszelfs verkiezing. *06.
kroning. 207. , •'
KONING, rektor. 452.
KoNiNc der Wouwouwen. 335,
KORAN. 210.
handfehrift daarvan. 27, 34.
Overzetting daarvan dóór Lederlin. 90.
KORSIKA (kaart van). 3r 4.
KOSTER, boekdrukken 372, 4oo, 40,
KRAHE, fchilder. 317. -
KRAMER, te Amfterdam, zijn werk over de kapellen 4 U
4 H
KRIGHOUT Memoria Wetfteniana. 4 i '
KRIJGSREGLEMENTEN, verzameling van dezelven. 297.
KROKODILLEN, verfteende. 390
KROON, Boheemfche, van den keurvorst Frederik. l 6 S
KRUIDTUIN te Zurich. 10.
te Bazel. 57.
van Spielman. 80.
te Manheim. 162.
van Clifford. 407.
te Amfterdam. 436.
van Fothergilf. 4.88.
KUNSTEN, derzelver bloei te Manheim. i

V IJ F D E D E E L , 5*5
JL/ACONIUM bij Heidelberg. 142.
LACTANTIUS. 318.
LAMEY. 144.
L.
LANDKAARTEN van Frankrijk. 72.
LANGE, landman in het Badenfche. 119.
LANGUET (Huberf). 364.
LAPLANDERS , overeenkomst van dezelven met de Karaiben. 44S.
LARGILLIERES , fchilder. 245.
LASKIJ, Melanchtons brief aan hem. 477.
LATIJNSCIIE taal, met de lévenden vergeleken. 53,
word door het Grieksch bedorven. 176.
LAUFENBURG. 32.
LAVAL histoire des Rois non - Catholiques. 130.
LAVATER. 14.
LEDERHOSEN, bergraad. 215.
LEDERLIN. 90.
zijne handfchriften en werken. 94, 101.
LEGENDE dorée. 473.
LEIBNITS, zijne briefwisfeling. art,]
anekdoten van hem, «75.
LEIDEN, jubelfeest aldaar. 348.
LETTRES , oude. 42.
Ethiopifche. 242.
LEUTOLPHI Vita Christi» 199.
LEEUWENHOEKS graftombe» 33».
zijne dogter. 331.
LEVI, jood. 270.
LEWENHAUPT, graavin. 8s, ïé.
Graaf. 82.

526 B L A D W I J Z E R VAN HET
LEXEL, hoogleeraar te Petersburg. 143.
LIBERII epistol». 124.
LICHTENSTEIN, boekbewaarder. 200, 250, 241.
LIDEEN, hoogleeraar. 74.
LIEFHEBBERIJ der Hollanders. 470.
LIFKEN, fchilderijen van hem. 337.
LIJNWAAD (Bataviaasch). 451.
LYONNET, natuurkundige. 333.
LIMAT , vloed in Zwitzerland. 1.
LINDEGREEN, koopman te Londen. 483.
LINDER, tuinman, 403,
LiNNéus. 399,
zijn verblijf bij Clifford. 399, 407, 4r 5, 4 4 2 é
zijn afbeeldzel. 408.
zijne reizen. 451.
zijn Syfrema naturae in het Neêrduitsch vertaald. 432.
zijn afbeeldzel in Laplandfche kléding. 4 4 2,
LINTENFABRIEK te Bazel. 56.
LIST, predikant te Manheim. 183.
LITER* apostolics l d e f o c i e t a t e j e f i l 4 3 ^
Livius, fragment van hem. 350.
LOBSTEIN, hoogleeraar. 75.
magister. 75.
LODEWIJK II., keizer, Diploma van hem. 2É14
munten van hem. s6 4.
LODEWIJK XIV. zijne brieven. 70. 79.
merkwaardige ftandbeeld te Pau. 238,
Anekdote van hem. 453.
LOGICA van eene vrouw. 441, 451.
LONDEN. 48o.
LONGUERUE, abt. 34.

V I J F D E D E E L .
LORENZ, de oude, hoogleeraar te Straatsburg. 84.
de jonge, hoogleeraar te Straatsburg. 84.
werken van hun. 84, 85.
LOTICIIIUS , geneesheer te Nieuwmègen. 393,
LOTICHIUS Sacundus. 323.
LOUIS, abt. 91, 92.
LOURENTS, Janszoon. 400.
LuCAKUS. 153.
LUDOLFS handfchriften. 201.
Brieven. 201,210.
werken. 204.
LUBECK , eerde bisfchop aldaar. 298.
LUTHER vóór den keizer. i?6.
zijn afbeeldzel. 244 , 366.
bed waarin hij geflapen heeft. 225.
zijne briefwisfeling. 146 , 201.
LUCIUS Antistius de jure Ecclefiasticorum. 364.
JVTAAGDEN, elfduizend, derzelver gebeente. 309.
MAAS , conrector te Kleef. 320.
M.
MACEDO, dichter. 369.
MACLAINE , predikant. 361.
MACPHERson (Osllan van) 486.
zijne familie. 487.
MIDDISON, gezantfchapsfekretaris. 361.
MAGNOLIA, zeldzaame boom, 123.
MAILLOT de la Treille. 143.
MAIR (le), boekhandelaar. 387.
MALLEOLUS de nobilitate etc. 295.
MAMMOTRFCTUS. 295.
&7

** S
MANHEIM. 143.
BLADWIJZER VAN HET
befchriiving der fttad. 143.
MANC-ON en zijne werken. 321.
MANUALE Suethicum, 201»
MANUTIUS uitgaaf der Clasfifcbe fchrijvers. 14.
MARATT.'S tekeningen. 302.
MARKUS lichaam te Reichenau. 56".
MARKUS Paulus Venetianus. 358.
MARTFELD, generaal. 323.
MARGARETHE, prinfes van Frankrijk. 375.
MARIENBORN. 234.
MARITS, gefchutgieter. 379.
MARK (van der), hoogleeraar. 429.
MARKÖBEL, 235.
MARMERSOORTEN enz. in het Badenfche. 113.
MARAT, fchilder. 332.
MARS (oude tempel van) bij OtEmarsheim. 64.
MARTINI vita Sancti. 29.
MARTERFLECK, beeldhouwer. 225.;
MATTIAKEN. 390.
MAIJER, te Manheim. i 3

V !J F Ó E D E E L .
MEDAILLON, eerfte die geflagen werd. np»
MEDICES (Maria). 316.
MEDICUS, hofraad. 162.
MEERMANS geleerde nalarenfchap. 355, 362, 372, 374, 380.
MEGERUN, hoogleeraar, 210.
MEIBOMIUS de flagrorum ufu etc. 475.
MEIERN (von) Aéta pacis Westphalica;. 264.
MELANCHTONS briefwisfeling. 146, 201.
zijne oorfpronglijke brieven. 476.
MELCHIOR, hoogleeraar te Duisburg. 318*
MELL'NS, tékenmeester. 120.
MELOENDISTEL. 41.7.
MENAGE 553.
MENARDI Tabula Bibliorum. 22, 23.
MENSCHEMHOOFD (verfteend). 329.
MENTS. 193. 252. y
tusfchenregéiingen aldaar. 262, 2

m BLADWIJZER VAN HST
MOLTER, raad. 120.
MONASTICUM AnglicBnum. 309,
MoMEYNARO. 84.
MoNTESPAN. 340.
haare brièfwisfeling. 155.
MONTPERNIS, marquis. 109.
MONTREPOS, flor. 989.
MOÜATI (Olympia Fulvia). 134.
MOSAÏSCH werk. 159.
MOSHEIMS kerklijke gefchiedenis. 35r.
MOSSEL, gouverneur van Indië. 402.
Müur.HAüSEN in den Eifas, 33.
MULLER, tuinman te Karlsiuhe. 125.
MUNT van czaar Iwan. 86.
zeldzaame van Sten Sture. 118.
MUNTEN (Roomfche), bij Heddersdorf gevonden. 290,
bij Nieuwmègen gevonden. 451.
MUNTEN (verzameling van), Keulfchen. 314,
Enfelfchen van Lindegreen. 483.
van Gesner te Zurich, 18.
van d'Annones. 40.
van Silberman, te Straatsburg. 88.
van Schöpflin 88.
van b.iron Palm, 118.
te Manheim. ioo.
van S engel. 171.
te Frankfort. 203.
van Würdtwein, te Ments. 271.
van Van Dam, te Amfterdam. 423,
van Duane, te Londen. 48J.
van Pellerin. 4Ï9.
MULATTEN. 449,

MüLHEIM. 302.
MU.VIIE. 76.
MüRETUS, 175.
V IJ F D E D E E L . 55*
MÜRITS, fchilder. 451.
Muséum van Schöpflin. 63.
Britsen. 488.
MUSTELS geleerde werken. 321.
MUYSZLIS fchriften. 379.
^NASSAU (prins Maurits van), zijn gedenktéken. 320.
N .
zijne graftombe en gefchiedenis. 322.
NASSAU-USINGEN (tegenwoordige vorst van). 256.
NATURALiën (kabinet) van het natuuronderzoekend genootfchap
te Zurich. ir.
van den kanunnik Gesner. irj.
van Amman, te Schafhauzen. 19.
van den kapitein Frey, te Bazel. 35.
d'Annones, te Bazel. 39.
van Bernoullis, te Bazel. 43.
van Herman, te Straatsburg. 72.
der markgraavin te Karlsruhe. 116.
te Manheim. 160, 161.
van Stengel. 171.
van Denis. 173.
van Arkenholz. 178.
van Cancrinus. 214.
van Ehrenreich. 244.
van Becker, te Ments. 272,
es Bon. 393.
LI Ê

$3* BLADWIJZER ^ A N H E T
NATDRALiêN (kabinet) te Haarlem. 402.
van Hupscb te Keulen. 299.
van Rainvilles, te Rotterdam. 328.
van Lyonnet in den Haag. 332.
van den Erfftadhouder. 333.
van Van Hoey. 338.
der univerfiteit te Leiden, üjij
van Van Doeveren. 389.
van Kramer, te Amfterdam. 414.
van Burman. 415.
van Clockner. 425, 430.
van Verheijk. 425.
van Sepp. 4 S 2.
van Hoüttuijn. 433.
**n Buurt. 441.
van Boddaert, te Urrechr. 455. '
van Gevers, te Rotterdam. 470.
NAUZEAS bfiefwisfeling. 27, 28.
NEANDERS brieven. 241.
NECKER, natuurkundige. 151, iS„
NEGERS. 449.
zijne fchriften. 168.
KÊMEIZ uit Pommeren. Ï38.
NETH, vloed. 287.
NETZEL, tuinman. 407. .
NEUWIED. 281.
NEWTON, anekdoten van hem. 41. 4Ö8.
NICODÉMI, Zweedfche gezant. 87.
NICOMACHI Arithmetica. 344.
NIEDERBIBER, 28S.
NIÈROTH, officier om?er Karal XII. 283.

V IJ F D E D E E L . 53S
NISSEN, leermeester der blinden, te Manheim. 166.
NIEUWBURG. 339.
NIEUWEMAAN, gebéden der Jooden deswégen. 43?.
NiEuwENHinzEN, aartsbisfchop te Utrecht. 4Ö6.
NiEuwMéGEN. 323.
NIJLPAARD, huid van hetzelve. 351.
NOGEL, opperhoofd der kwakers of geestdrijvers. 286T.
NOUVELLES ecclefiastiques. 454.
Nu.ui primaj magnitudinis, verzameling daarvan. 423.
NUR. MAHAL, munten van haar. 450.
OBERLIN. 67 , 74 , 76, 94„
zijne fchriften. 67. 94.
OCHINI Apologies etc. 153.
OLIEVERW, uitvinding vatt dezelve. 362.
OLIFANTSTANDEN enz. bij Manheim gevonden. 173.
OLLES, befchrévene. 363.
OLTROCHI, boekbewaarder te Milaan. 33.
ONYX, merkwaardige. 272.
OosTÏNDiëN, wijze van fchrijven aldair. 128»
OPPENHEIM. T.%6.
OPPENHEIM, Rabbijn. 270.
OPSCHRIFTEN (oude) te Etlingen. 129.
O.
boven de poort te Manheim. 180.
(Hebreeuwfcha) te Ments. 269.
te Keulen. 307.
(oude) bij Xanten, 322.
ORANJE (prins Willem I. van), brieven van hem. 424.
zijn dood, 331.
LI 3

$34 BLADWIJZER V A W HET
ORANJE (Prinfes van). 4 5g.
(anekdoten van het huis van). 377'
ORANJEZAAL. 334, 337.
ORARI, kunstenaar. 151.
ORGEL, beroemd, te Haarlem. 401.
ORICIIALCUM. 451.
Os (van), boekdrukker. 372.
OSSAT Cd"), zijn werk. 242.
OSSIANS gedichten enz. 486.
OTAHITE, fcheipen enz. van daar. 333
oZu T' kerk het adelijk Vrouwenftift
7 *#
J.
I L
'
k e i z e r
' K«f ^jner gemaalin. 314. '
OXENSTJERNA. 63, I 5 I ) 3 5 I >
J
*
zijue brieven. 63, 148. j 3 r
OUDHEDEN, bij Augst gevonden. 44.
te Ottmarsheim. 64.
in het archief te Straatsburg. 75.
te Durlach. m.
te Heidelberg. 143.
te Manheim. 159.
bij Schwetzingen gevonden. 177.
te Worms. 185.
te Ments gevonden. 266, 269.
bij Niederbiber gevonden. 288.
bij Heddersdorf gevonden. 289 , 290.
te Keulen. 307.
bij Xanten. 322.
in Holland gevonden. 472.
OUDHEDEN (verzameling van) op de boekerij te Bazel. 44,
van Bitickner te Bazel. 44.
op de boekerij der univerfiteit te Straatsburg. 76.

V IJ F D E D E E L . 535
OUDHEDEN (verzameling van),keurvorstlijke ,te Manheim. 160,
des Erfftadhouders. 338.
van Hemfterhuis in den Haag. 339.
in het Britsen Muféum. 488, 489.
OUDHEBENFABRIEK. 340.
PAARDEN, wilden. 318.
PALM, baron. 118, 119.
PALM (van der), zijne fchriften, 329,
PALMSTRUCH, freule. 459.
PALTZERBOOM. 169.
PANPOETICUM» 395.
PAOLO Veronefe, fchilderij van hem. 2 4

fg B L A DW'ljzii R VAN p t
ffW, rektor te Biidingen. 934,
PEREGRINUS, aartsbisfchop. 31*.
PERGAJJIÜ\T, zeer f
fijn, 8p. "
PERIZ, NIUS erfmaking. 385
PERSONS, Jefóit. 3ö 5.
PETER de groote. 3 v 8 ) 4, 4.
zijn dagboek. 597!
. krijgsreglement. 297.
verbiijfte bardam,' enz. 4 4 3.
PETRGS kruisfiging, doorRuben^L.
PEIJER Imhof 26.
PFEFFEL, hofraad te Koimar. 6 9,
PÏ'^NG, proost te Nurenburg. 9 2
PLAAIEN (verzsmelin,, u.„ ,
raeiIn
g van koperen) van Heideeger »i
, van Meche/. sg„ ë ë
te Manheim. 158,
jan den groave van Ifenburg. 2 a 8.
van Kletst te Bon. 296. ,
te Keulen. 302.
van Roijer in d e n H
P — (koperen) met koieuL "
de allereerfte. 25o. *
P"'^ II-, koning van Spanje. 4 HE< 211.
PHH.O PATOR d e Elifabetha etc. ,

V 3 F P E D E E L. 53?
PICHLER te Manhelm. 160.
PICOLE, fchilderijen van hem. 98.
PINGOIN, vogel. 441,
PINÏO (dei), geleerde Jood. 334»"
zijne fchriften. 341.
P.PIJNS graffchrift. 238.
P:RON, toneeldichter. 423»
PLFCTRUDRA. 303.
PLIMUS. 424.
PLUTARCHUS van Stephanus. 1540
POL CIE te Amfteraam. 411.
POLLET, overfte luitenant. 103.
POLYGAMIA triumphatrix etc. 470.
POMPAL, zijn afbeeldzel in prent. 4Ó9.
POMPEJUS graftombe. 197.
PONTELIN , kapitein ta Straatsburg, 94,
PONTO, virtuofe. 204.
Po' T. dichter. 395, 396*.
POPJ?E ;.SDORF, flot. 292.
PORIUGPESCHE dichters in het Latijn. 369,
PoRCELEiNfabriek. 252.
POSTELLI opera (rarisfima). 156.
POSTEN, inrigting derzelven, zédert wanneer. 1453
POTERIE Oa), kunstenaar. 292.
PRKMONSTRATZNSEN. 275.
PRAtTORit Orbis Gothicus. 3S4.
PRAGT te Bazel. 55.
wetten tégen dezelve te Zurich. 9«
te Schafhauzen 31.
te Bazel 55.
in Zweeden. 55,

538 BLADWIJZER VAN „ E T
PRANGHE, fekretaris van den kon. Th» A
*-m v,„), aoekdo'en
PR0VENjER3Hljfs te Haar/em. 406-.
PÜRMAN , rektor. 200.
QUESNOY, kunstenaar. 3 4 0.
Q.
QfWTiLiAAN, handfehrift daarv'an. 5,
-IVAAF, indifche. 335.
Re
W , vader van Katharina AlMKMh
«ACCOON. 434. *
RAINVILLE , kruidkundige. 3 2fl
RAMSAY, generaal, z i j n af b e e l d z e L g
R W vrijheer, a r c h i v a r i u s d e r ^
IWHAEE onlede tekeningen van hem. ff. *
fchilderijen van hem. 99, S 4 4.
Prent in koper van hem. 380
RASTADT. 104.
l7Z?f Hetmn
^ * *-^rg. S &
"AU, hoogleeraar, te Utrecht. 4< 2 >
°'
, gebroeders, anekdoten" v;t3: '
Cenfmalibrorumapocryphorumec '
REGERINGSVORM te Zurich. 2.
te Schafhauzen. 31,
u u n a e t
>> 3§3. e. v.

V IJ F D E D E E L , 53£
REGERINGSVORM te Mühlhiuizen. 33.
te Gerifau. 33.
te Bazel. 51.
te Worms. 184.
te Keulen. 3o6\
van het (lift Eken. 320.
der Verenigde Nederlanden. 337.
in Zweeden, 337.
REICHENAU, abtdij. 56.
RELIQUIEN te Ettingen. 129.
te Keulen. 305.
RFNARDS werken. 382.
RENAUDOT te Parijs. 87.
RENDORP , een geleerde te Amfterdam. 411.
RERUM Muscoviticarum auftores. 353 , 354.
REspur.Licffi Elzeviriorum* 63.
REUCHLIN, Doktor. 84.
REYS (des) Corpus Poetarum Lufnanorum. 368, 369.
RICHARD UI., in Engeiland. 490.
RIESZEL,'leeraar der Hernhutters. 281.
RIJKSRIDDERSCHAP. 279.
RIJKSDAG te Regensburg, protokollen van denzelven. I3Ö«
RIJMKRONIJK (Hollandfche). 389, 394.
R;NGE, raadsheer te Karlsruhe. 116.
zijne fchriften. 124.
ROBERTS ONS H^breeuwfche fpraakkonst. 420»
ROBINET, de la Nature. 321.
ROCHE (Mevrouw de la). 276,277.
haare fchriften. 273 , 274.
ROLEVINKS kronijk. 277.
ROLLOVAI, aap. 434.

*P BLAD.WÏJZEK VAN HK*
RONKEBURG. 23r.
ROSE, fekretaris van Lodewijk XIV 7 L
ROSEJSBOHM , muziekkundige. 304. '
ROSLIN, fchilder, 330.
ROTTE , vloed. 329,
ROTTERDAM. 326, 4 .
RUH.\KENIUS. 350, 383.
zijne fchriften. 353.
RUMPLER , A B T. 5 G >
Rijswijs, vréde aldaar gefloten. 3 3 j,.
Q
W A A S , abr. 42i.
SABATHIERS woordenboek. S13,
S
5

V IJ F D e D E E L . *&t
SABOUREUX de Fontenay. 167, 379.
SACHS, hoogleeraar te Karlsruhe. 106.
zijne fchriften. 106.
SAINT - GERMAIN (de). 237.
SAINT- SIMON (marquis de). 464.
zijne fchriften. 465.
SALOMIS et Marcolphi Dialogus. 299.
SALOMO'S tempel (modél van). 465.
SAMSON, graveerder. 42.
SANDBERG, majoor, te Karlsruhe. 107»
kapitein, aldaar. 107.
SANDRART Academia Todesca. 393,
SAUNDERSON. 167,
SAUVAGE. 302.
SAX, hoogleeraar. 45;,
SAXEN (graaf van). 82.
zijn graf. 66.
SCALIGERS handfchriften. 383, 384.
Arabisch woordenboek. 391.
Anekdoten van de afkomst zijner familie. 38$.
SCHMFER, te Regensburg. 58.
SCHAFHAUSEN. 25.
SCHALIESTEEN met een Medufahoofd. i6r.
SCHAT (keurvorstlij ke) te Ments. 197.
in de Mariakerk te Keulen. 303,
SCHATKAMER te Manheim. 168.
SCIIËELE, kapitein. 236.
SCHEINERI Rofa Urfina. 298.
SCHELUKGER, Hernhutter. 458.
SCHENCK, plaatfnijder. 441.
•SCHERER. , hoogleeraar te Straatsburg. 8p

542 B L A D W I J Z E R VAN HET
fCHERERS ZOOn. po.
SCHERZ glosfarium. 74. <
SCHILTERS woordenboek. 74.
SCHLEIJERS kronijk. 6r.
SCHLÖZER. 73,
zijne fchriften. 67. 101.
SCHMIDT (Sebastiaan). 83.
hoogleeraar te Heidelberg. T J j f k
van Rosfau, en deszelfs fchriften. 9
SCHILDERIJEN ir, d e Pieterskerk te Keulen. 300
op het ftadhuis te Augsburg. 3 2 4.
o P het binnenhof in den Haag. 33s
„-
U ?
teNieuwburg. 3 3 9. ^ ' °
Origineele van geleerden te Leiden. 383.
te Haarlem. 402, 4 e 3.
°P het ftadhuis te Amfterdam. 4, 3.
met brandverw op glas. 447.
* te Gouda. 468.
(verzameling van) te Bazel. S6.
in de domkerk aldaar. 83.
bij Fleischman. 77.
bij Rumpler. 98.
te Manheim. 158.
v-m Gogel te Frankfort. 20S.
van Senkenberg. 244.
van Ehrenreich. a 4 4.
te Dusfeldorp. 316.
van den Erffladhouder. 338.
van Van Heteren in den Haag. «ft,
van Tak te Leiden. 392.
SCHÖIFLIN. 89, 93, l 5 4 > l 6 s §

V IJ F D E D E E L . 543
SCHÖPFLINS fchriften. 69, 94.
zijn graffchrift. 83.
zijne nalatenfchap. 8(5, 87.
anekdoten van hem. 100.
Aifatia illuftrata. 57.
SCHREBER. 275.
SCHUTTE , doktor. 320.
SCHULTENS (Albert), 383.
zijns fchriften. 360.
zijn Origines Hebraic». 391.
Anekdoten van hem. 392.
zijn zoon. 383 , 392.
zijn neef en deszelfs fchriften. 352.
ScpwEickRRT, beeldhouwer. 43.
SCHWECKERT, brief van hem. 201.
SCHWETZINGEN , tuin en merkwaardigheden aldaar. 177.
SCIOPPIUS. 384.
SEBA'S werk. 381.
SEEFT, gefchutgieter. 422.
SEELMAN, wijbisfehop te Spiers, ï3t.
SELBOLD, flot. 227.
SELIGENSTADT. 223.
SEMBER. 113.
SENE&E Notie. 91.
SENKENBERG. 243.
SK US vicarü. 69.
SEÏP, natuurkundige. 432.
SERENI Scripta Mathematica. 77*
SEUFFART, timmerman te Augsburg. 11.
SIDDERUAL. 455.
SIGEBERTUS afgefchréven Codices. 312.

544 ÉLADWljZER VAN i\

V I J F D E D E E L . RÏ43
STANDBEELDEN, (elpenbeenen) Italiaanfche, te Manheim. 161.
verzameling daarvan. 339'
STEENEN (gefnéden), verzameling van dezelven van Christina. 316".
verzameling daarvan. 411.
STEIGENDESCH, hoogleeraar. 195.
STEINBRÜCHL te Zurich, en zijne fchriften. iöi
STEINHEIM. 212.
STENGEL, geheimraad. 163.
STERNIIEIN , Memoires &c. 273 » 574*
STERRETOREN van Hevelius. 346.
STEWARDS flaatshuisheuding. 381*
STOCK, gebroeders te Schafhauzen. 25'
STOCKER, natuurkundige. 18.
STOCKHAUSEN. 218.
STÖBER , hoogleeraar. 71, lao.
STOKES (Melis) fchriften. 394..
STRAATEN in Hoüaud zijn zindelijk. 445,
STRAATSBURG- 65.
gefchiedenis der ftad, 88.
STRADA , tékeningen van hem. 438.
STRADEL, geestdrijver. 285.
STRUENSEE, graaf, zijn hoofd in wasch. g".
STUDENTEN te Duisburg. 318.
te Leiden. 390.
SUASSA , metaal. 451,
SUBSCUDES vel &c. 76".
SUIZERI Chronologia Helvetica. 63.
SURENHUS overzetting van den Talmud. 13.
SURINAAME. 435.
SWEDENBORG. 4S , 389.
M m

546 BLADWIJZER VAN HET
SWIETEN ("van). 439.
SYSTEME de Ia Nature. 446".
T,
T
1 ± AAL, verwandfchnp der Zweedfche en Engelfehe, 36i.
Zweedfche. 109.
Duirfche, fn derzelver verfcheidenheid. 179.
TACITUS Anuaalen. 289.
TAK, geneesheer. 392.
TALLARD. 229.
TAPIJTEN, merkwaardige, re Haarlem. 403.
TAPIJIENFABRIEK, gobelinlche, te Heidelberg. 139.
TARTAAREN, hunne leer van de zielvernuizing. i?6.
TAURELLA, Hyppo'yta. 134.
TéKENAKADEMIE te Hanan. 220.
TEKENINGEN, 3 , 58 , 7 7 , I58. 396, 419.
TéKENscHooL te Karlsruhe. 120.
TEMPEL der eendragt, te Manheim. 183.
TERGOUDE. 468,
TESSIN, graaf. 78.
TESTART, burgemeester. 405,
TEWRDAKK. 92.
THEEBOOM. 488.
THEOBROMA, 433,
THEODORUS, koning van Korfifea, anekdoten van hem. 314.
THEODOSII fcripta mathematica. 77.
THEOKRITUS. 350.
THEOLOGUMENA arkhmetices. 345,-
VTHEGNIS Commentarii, 77.
Progymcasmaia. 90.

V IJ F D E D E E L . $4*
THEOPHYLACTI commentarius. 77.
THERMfi Mattiaca;. 255.
THUNBERG, natuurkundige. 431?.
TIEL, ftad. 326. j
TITTEL, hoogleeraar, te Karlsruhe. iiay(
TOFTA, eene oude familie. 18 3.
TOGRAI poema. 346".
TOLL, kapitein te Straatsburg. 94.
TOMS, graavin. 397.
TOWER te Londen. 489.
TRANSFELDI philofopho - povice. 365.
TRENCK (van der), zijne gefchiedenis, en Macedonlfcheheld. 307.
TRès • FONCIER. 308.
TRITHEMII Chronica. 138.
TROIL (van), bisfchop. 71.
TROILIUS , aartsbisfchop, zijn afbeeldzel. JTï«
TROMPS graftombe. 331.
TROOST, fchilderijen van hem. 392.
TRYINBERGS gedichten. 63.
TSCHUDI Gallia Comata, 55.
TUIGHUIS te Keulen. 306.
te Londen. 490.
TULPEN, verzameling van tékeningen daarvan. 107,
TURRETIN (mevrouw), te Geneve. 19.
TWEEBAK waarvan Gustaafs Adolf gegéten heeft. 23^
TWENT, geleerde te Leiden. 388.
u BIERS. 289.
TJBIORUM oppidum. 302»
ü.
Mm»

S4» B L A D W I J Z E R VAN HET
PUJ«W, en zijne reisgenoot», in half verhéven werk. I7 2(
L ;
N ONES patri* Color.ienfis &c. 3 i I.
UivuERMiEir te Heidelberg. ijfi.
te Duisburg. 319.
te Leiden. 393. .
UNIVERSITEITEN in Hol'and. 3; r.
UNNEVAL, baron. 195.
toZl M
J a i i k e r bi
' > d e
koningin Christina. 230,
VTRÜCUT, verblijf aiuaar, 452.
V
I T ALKENAER. 350, 4 2 8 #
zijne fchriften. 380".
VALSEBERT, fekretaris van Menage. 153.
VIIR - TANKAR , een Wedsch fchrift. 55,
V.
VARRENTRAP, boekhandelaar. 250.
VELDE (van der), fchilder. 452.
VELIN. 89.
VE.VETA Lifula. 55.
VERETJEN , vergeiéken niet Rotterdam. 32S.
V E N E I I ^ ^ , ^ ^ ^ ^ ^ ^
VENETUS Lacus. 55.
VERELII indè« 4i B g W B Scandic*. do
VERHEIJK'S Icluiften. 4 2 5. . _
VERNET, fchilder. 369.
VERSTEENINGEN, merkwaardige 2 0 T ( ï r
-53.329,389.
VERZAMELING van infaSen van Sep. 4 3 2
ViANA Modelli di Vafi &c. 382, V'
2 P 4 0 l 5 l
' ' »'7l. 17^,245,

VlRGIUUS. pi.
V IJ F D E D E E L . 54J
met nooten van Guijet. 153.
VISSERS fchriften. 373, 3(0.
VLAG, Turkfche. 410.
VLEERMUIZEN, zeldzaame. 455.
VLIEGENDE HOND. 430.
VOETEN, fchrijven enz. met dezelven. 406.
VOETWASSCHING aan het hof te Manheim. 181,
VOGELS, zeldzaame. 335, 441. ''
VouMMéNiGTE in Zurich. 2.
in Muhlhauzen. 33.
in het graaffchap Wied. 288,
te Rotterdam. 328. ~ 1
in den Haag. 32a.
te Utrecht. 453,
VOLTAIRE. 8r.
zijne fchriften. 48.
gedenkpenning op hem. 141.
Henriade, in het Latijn. 17U
VANDEL, dichter. 325.
VOSMAER, natuurkundige. 333»
zijne fchriften. 381.
Vossius briefwisfeüng. 351.
zijne handfchriften. 385.
anekdoten van hem; 385, 427,
VRIJE (de), fchilder. 468.
VRIJGEESTERIJ, fchadelijkegevolgen derzelve. 224,
VULCANIUS handfchriften. 384.
VIJNCKTS Néderlandfche gefchiednisfen. 93.
VIJVERBERG. 337,
M ra 3

SSo BLADWIJZER VAN HEÏ
" W.
"WADSTRÖM, een ZweèJsch reiziger. 4r58
wl' ir^" N
" derlandfche
' ^cliedenh. 338.
WALLIN. 70.
WALTHERS handfchriften. 88.
WARGENTIN. 143.
WASCHFABRIEK te Heidelberg. i 3 p.
WATERVAL bij Schafhaufen. 25.
WECHTER te Heidelberg. i 4 r, I 4 2 o
WEESHUIZEN te Hanau. 216.
WEGENER, boekbewaarder. 213.
regéringsraad. 215.
WEISZ, raadsheer te Bazel. 48.
WELSZU.GERS vogel vreet enz,' en andere fchriften. 05, «5
WERF (van der), fchilderijen van hem. 362
zijne zuster. 47,
WEZEL. 319.
WIED (graaf), keurvorst van Keulen. 288.
(Tegenwoordige graaf van). 282.
zijne gemaalin. 281.
WIJNBOUW omftreeks Schafhaufen. 28.
WIJNVAT (Heidelberger). 132.
WlLKES. 490.
WILLEM L, prins van Oranje, zijn graf. 474,
WILLEM , de Veroveraar. 489,
WILMETS Arabisch woordenboek. 387,

WlSBADEN. 255.
V IJ F D E D E E L . 551
WIT (de broeders de), gedenkpenning op hen. 140.
WIT (de), fchilder. 413.
WITTERI Cata'ogus etc. 83.
WOL, in Indien gefponnen. 410.
WOLLEB, te Bazel. 48.
WOLZAKKEN in de parlementszaal te Londen. 484.
WORMS. 184.
WOSCIIITKA, virtuofe. 204.
WüRDWEIN. 27I.
WURTEMBERG (prins Lodewijk van). 223.
X
zijn gefprek met Kley. ogg. 7, 8 0
ANTEN. 319.
^VsSELSTEIN. 458.
Y„
z.
X.
2X\CHARIAS, Jood te Ments. 256.
ZALUSKII epistola;. 241.
ZARDAM. 443.
ZEEappEt, verfteende. 390.
ZEEDEN, groot verval derzei ven. 175.
ZELFSMQORD te Parijs. 224.
ZIELVERKOPERS. 410.
ZIELVERHUIZING 275.
ZEIST. 457.
ZlEGENBALG. 92.
ZIJDEFABRIEK te Hanau. 229.
ZINZENDORF. 232, 339, 284, 457»

554 BLADWIJZER VAN HET VIJFDE DEEL;
ZOLLIKOFFER , bankier te Straatsburg, en zijne moeder. 70.
ZORILLE 426, *
ZURICH. I.
ZURICHER MEIR. 2.
ZUSTERHUIS te Zeist. 459.
ZWALUWEN. 44.1.
ZWEEDEN, fpreekwoorden van dezelven ontleend. «0
ZWEMKONST. 135.
ZWINGENBERG, flot. 227.
ZWINGERI methodus apodemica. 63.
ZWITZERLAND (reize door). 1.
D R U K F E I L E N .
Bladz. r ?9. r e g. I 5. v. b. J o o d r o o d e r t z J e e s r Q o d j o o d e f^
333- reg. 17 v. b. Oogstmaand lees Herfstmaand.