1 Verda som kjemikarar ser henne - Cappelen Damm

1 

Verda som kjemikarar ser henne 

OPPGÅVER 

1.3 Stoff på makro- og mikronivå 

1.3.1 

Bruk symbol for aggregattilstanden og skriv formelen 

for 

a) oksygengass b) edelgassen neon 

c) jernmetall d) kvikksølvmetall 

1.3.2 

Kva for nokre av desse stoffa er grunnstoff: 

a) svovel b) svoveldioksid c) ozon 

d) diamant e) natriumklorid 

1.3.3 

Kva for nokre av desse stoffa er kjemiske sambindingar 

a) H 2 

b) NH 3 

c) N 2 

d) NO 2 

e) HNO 3 

1.3.4 

Her er fem rekkjer med stoff (1–5): 

1. sukker, kopar, eddik 

2. luft, massing, ketchup 

3. bly, nitrogen, helium 

4. sink, jern, stål 

5. vatn, svoveldioksid, natriumklorid 

Kva for ei rekkje med stoff (1–5) er berre: 

a) grunnstoff 

b) kjemiske sambindingar 

c) blandingar 

1.3.5 

Fyll ut dei tomme rutene i kjemi-sudokuen slik at 

dei markerte felta, dei loddrette kolonnane og dei 

vassrette radene inneheld kvart av dei seks symbola 

for edelgassar. 

1.4 Atom 

1.4.1 

Atoma er oppbygde av proton, nøytron og elektron. 

Fullfør tabellen. 

Proton 

Nøytron 

Elektron 

Rn 

Xe Ne Ar Rn 

Ar 

Xe 

Kr Ar Rn Xe 

Symbol Plass i atomet Masse i u Ladning 

18 OPPGÅVER • Verda som kjemikarar ser henne

1.4.2 

a) Kva meiner vi med isotopar 

b) Isotopane av hydrogen har eigne namn. 

Kva heter dei, kva er atomnummeret, og kva er 

nukleontalet til kvar av isotopane 

1.4.3 

Eit nøytralt kaliumatom har 19 proton og 

20 nøytron. 

a) Kva er atomnummeret 

b) Kva er nukleontalet 

c) Kor mange elektron har atomet 

d) Eit anna kaliumatom har 22 nøytron. Kvifor blir 

atoma kalium-20 og kalium-22 kalla isotopar 

1.4.4 

Argon, kalium og kalsium med atomnummera 18, 

19 og 20 har alle ein isotop med nukleontal 40. 

a) Kor mange nøytron har kvar av isotopane 

b) Skriv isotopane med symbol. 

1.4.5 

a) Kva for nokre av atoma 1–4 nedanfor er isotopar 

b) Bruk periodesystemet og finn ut kva for nokre 

grunnstoff atoma 1–4 representerer. Skriv atoma 

på ei form som er vanleg for isotopar. 

Atom 1 2 3 4 

Nukleontal 36 39 40 40 

Nøytron 18 20 21 22 

1.4.6 

a) Kva er eininga for atommasse 

b) Kvifor er massen av eit einskilt atom 

– same kva for eit – omtrent eit heilt tal 

c) Kva er den omtrentlege massen i u av eit atom 

magnesium-24 

d) På omslaget til studieboka er atommassen til 

kopar oppgitt til 63,55, sjølv om ikkje nokon 

koparatom har nøyaktig denne massen. 

Forklar dette. 

e) Anslå atommassen til jern når fordelinga av 

isotopane i naturen er slik: jern-54 (5,8 %), 

jern-56 (91,8 %), jern-57 (2,15 %) og 

jern-58 (0,29 %). 

1.5 Periodesystemet 

1.5.1 

Kva for opplysningar om eit atom er gitt ved 

a) atomnummeret 

b) gruppenummeret for atomet i periodesystemet 

c) periodenummeret for atomet i periodesystemet 

1.5.2 

Strontium har atomnummer 38. Sjå på plasseringa i 

periodesystemet og svar på spørsmåla: 

a) Kva for ei gruppe (nr.) står strontium i 

b) Kor mange ytterelektron har eit strontiumatom 

Kva slags grunnstoff er då strontium 

c) Gi namnet på nokre grunnstoff med tilsvarande 

kjemiske eigenskapar som det strontium har. 

Kva kallar vi denne gruppa av grunnstoff 

d) Kva for ein periode (nr.) står strontium i 

e) Kor mange elektronskal er det i eit strontiumatom 

f) Kor mange elektron er det i alt i eit strontiumatom, 

og korleis er dei fordelte på skal 

1.5.3 

Brom har atomnummer 35. Sjå på plasseringa 

i periodesystemet og svar på spørsmåla: 

a) Kva for ei gruppe (nr.) står brom i 

b) Kor mange ytterelektron har eit bromatom 

Kva slags grunnstoff er då brom 

c) Gi namnet på nokre grunnstoff med tilsvarande 

kjemiske eigenskapar som det brom har. 

Kva heiter denne gruppa av grunnstoff 

d) Kva for ein periode (nr.) står brom i 

e) Kor mange elektronskal er det i eit bromatom 

f) Kor mange elektron er det i alt i eit bromatom, 

og korleis fordeler dei seg på skal 

OPPGÅVER • Verda som kjemikarar ser henne 19

1.5.4 

a) Kva for nokre grupper i periodesystemet reknar 

vi som hovudgrupper I kva for eit elektronskal 

skjer påfyll av elektron frå eit atom til det neste 

innanfor ei hovudgruppe 

b) Kva er likskapen mellom talet på ytterelektron 

i eit atom og nummeret på hovudgruppa 

c) Kva for nokre grupper i periodesystemet reknar 

vi som innskotsgrunnstoff I kva for eit elektronskal 

skjer påfyll av elektron for desse atoma 

d) Kor mange ytterelektron har atoma av dei fleste 

innskotsgrunnstoffa Kva slags stoff er innskotsgrunnstoffa 

1.5.5 

Vurder ut frå periodesystemet kva for eit par med 

grunnstoff som er mest like kvarandre kjemisk: 

a) K og Ca eller K og Rb 

b) N og P eller N og O 

c) F og Cl eller F og Br 

1.5.6 

Skriv elektronfordelinga til desse atoma. 

a) 20 

Ca b) 26 

Fe c) 30 

Zn d) 36 

Kr 

1.5.7 

Du skal no lage deg eit periodesystem for dei 18 

første grunnstoffa. Bruk dei opplysningane som er 

gitt nedanfor om dei 18 nøytrale atoma, og fyll ut 

rubrikkane med bokstavane a–r for grunnstoffa. 

La oss ta grunnstoffet i a) som døme: Det er oppgitt 

at atomnummeret er 5. Du tel deg altså fram til 

nr. 5 i periodesystemet og skriv a der. 

a) atomnummer 5 

b) har 16 proton 

c) har 15 elektron 

d) atom utan nøytron 

e) edelgassatom med to ytterelektron 

f) har elektronfordelinga 2, 8, 4 

g) har to ytterelektron og to skal i alt 

h) har to fulle elektronskal 

i) står i gruppe 14 og i 2. periode 

j) manglar tre elektron på at L-skalet er fullt 

k) står i hovudgruppe 18 og har tre elektronskal 

l) har to ytterelektron i 3. skal 

m)trekkjer lettast til seg elektron 

n) er eit alkalimetall som har atom med tre elektronskal 

o) står i 2. periode og dannar eit ion med éin 

positiv ladning 

p) det minste atomet som dannar eit ion med to 

negative ladningar 

q) metallatom med tre ytterelektron (det andre 

atomet med tre ytterelektron representerer eit 

ikkje-metall) 

r) står i 3. periode og går i sambinding med 

natrium 

a 


1.5.8 

Tabellen viser elektronstrukturen i nokre nøytrale 

atom (a–e) og korleis dei er plasserte i periodesystemet. 

Fyll ut tabellen med dei tala du meiner er dei 

rette. Slå så opp i periodesystemet og finn kva for 

nokre grunnstoff dei nøytrale atoma a–e representerer. 

1.6.2 

Oppgi det største talet på elektron 

a) i skal nr. 1 

b) i L-skalet 

c) i skal nr. 4 

d) i eit skal – kva er formelen 

e) i det ytste skalet (for andre atom enn H og He) 

Atom Samla 

tal på 

elektron 

a 6 

b 17 

Talet på 

elektron 

i skal 

K L M N 

Talet på 

ytterelektron 

Gruppe 

1.6.3 

Forklar kva eit ion er. 

1.6.4 

Forklar kvifor metalla Na, Mg og Al dannar ion 

med 1, 2 og 3 positive ladningar, i den rekkjefølgja. 

Skriv formlane for iona. 

c 8 1 

d 8 2 

e 18 3 

1.5.9 

Bruk eit periodesystem og vis fordelinga av elektron 

i skal for kvart atom: 

a) Si b) K c) Br 

1.6 Stabil elektronfordeling 

1.6.1 

a) Kva seier oktettregelen (åtteregelen) 

b) Gi eit døme på unntak frå oktettregelen. 

c) Kva for ein matematisk formel seier kor mange 

elektron det maksimalt kan vere i eit skal 

d) Kor mange elektron kan det maksimalt vere 

i K-, i L-, i M- og i N-skalet 

1.6.5 

Grunnstoffa 1–4 har desse elektronfordelingane i 

atoma: 

1) 2, 8, 18, 8 

2) 2, 8, 4 

3) 2, 8, 14, 2 

4) 2, 8, 7 

Kva for eit grunnstoff av 1–4 

a) er plassert i gruppe 14 

b) er eit innskotsgrunnstoff 

c) er ein edelgass 

d) kan danne eit ion med ladning 1– 

e) kan danne eit ion med ladning 2+ 


1.6.6 

I tabellen står det nokre data for seks éinatomige 

ion, ion nummer 1–6. Resonner deg fram til dei tala 

som manglar i rubrikkane. Slå deretter opp i periodesystemet 

og fyll ut formelen for kvart ion i den 

siste rekkja i tabellen. 

Ion nr. → 1 2 3 4 5 6 

Ioneladning 3– 3+ 1+ 

Proton 12 

Nøytron 16 45 20 

Elektron 10 18 36 27 18 

Atomnummer 35 29 26 

Nukleontal 24 63 56 

Ioneformel 

1.7 Atomet – historia bak ordet 

1.7.1 

a) Kva tyder ordet «atomos» 

b) Korleis vart grunnstoff definert av Lavoisier på 

1700-talet 

c) Kva for ein påstand om grunnstoff kom Dalton 

med i 1803 

1.7.2 

a) Atom er oppbygde av proton, nøytron og elektron. 

I kva for ei rekkjefølge vart dei oppdaga, og 

omtrent kva tid 

b) Kva for nokre to av desse partiklane er samansette 

av kvarkar 

1.7.3 

a) Kva meiner vi med eit eksitert atom 

b) Kva er forklaringa på ei linje i eit linjespekter 


AKTIVITETAR 

1.1 Atommodellar 

Ideen om at alle stoff er oppbygde av atom, kom 

opp alt i antikken. I 1911 kom Bohr med framlegg 

om den første atommodellen som liknar på den 

modellen vi har i dag. Den noverande skalmodellen 

kom Schrödinger med i 1926, og denne modellen 

vart teken i bruk frå 1960. 

Føremålet med denne aktiviteten er å få ei forståing 

av korleis atom er oppbygde, kva ein modell 

er, og kva bruksmåtar og avgrensingar ein bestemt 

modell har. 

Problemstilling 

Lag din eigen atommodell. Kva for nokre bruksmåtar 

og avgrensingar har modellen 

UTSTYR 

Utstyr for gruppa 

Sjølvvalt 

TRYGGLEIK 

• ingen tiltak 

Framgangsmåte og observasjonar 

1) Vel deg eit grunnstoff med atomnummer mellom 

3 og 20. 

2) Lag ein fysisk modell av eit nøytralt atom for det 

grunnstoffet du har valt. Modellen skal vise rett 

tal proton, nøytron og elektron i atomet. Andre 

tilhøve vel du sjølv. 

Ein modell av oksygenatomet. 

Resultat og spørsmål 

Legg fram atommodellen for resten av klassen. 

Forklar kva for nokre val du gjorde for å få laga 

modellen, og kva slags bruksmåtar og avgrensingar 

modellen din har. 


1.2 Flammeprøver og linjespekter 

Når grunnstoff blir oppvarma i ein flamme, sender 

dei ut lys med ulike bølgjelengder. Alkalimetall som 

litium og natrium og jordalkalimetall som kalsium 

og barium sender ut lys med ein farge som er 

karakteristisk for metallet. Flammefargar kan difor 

brukast når vi skal undersøkje om eit ukjent salt 

inneheld eit bestemt metall. Dersom vi studerer det 

farga lyset i eit spektroskop, kan vi sjå at det kjem 

fram som linjer ved spesielle bølgjelengder. Vi ser 

eit linjespekter. 

Problemstilling 

Kva for ein flammefarge er karakteristisk for kvart 

av metalla i dei utdelte salta Kva for eit av metalla 

har det enklaste linjespekteret 

UTSTYR 

Fellesutstyr 

• spektroskop 

• stativ med klemme (for å feste spektroskopet) 

Utstyr for gruppa 

• prøver med salt: LiCl(s), NaCl(s), CaCl 2 

(s) og BaCl 2 

(s) 

• gassbrennar, fyrstikker 

• 2 magnesiastiftar 

• porselensplate eller glasplate 

• vatn 

TRYGGLEIK 

• bariumklorid er giftig 

Flammeprøve på natrium. 

Framgangsmåte og observasjonar 

1) Glød enden på ein magnesiastift i flammen frå 

ein gassbrennar for å få bort uynskte stoff. Fukt 

enden av stiften med litt vatn og stikk han ned i 

LiCl(s). Før enden med saltet på inn i ytterkanten 

av flammen. Noter flammefargen. 

2) Bryt av den ytste (den brukte) delen av 

magnesiastiften. Gjer tilsvarande flammetest for 

dei andre salta etter tur og noter flammefargen 

for kvart salt. Ta NaCl(s) til slutt fordi natriumflammen 

er så sterk og vanskeleg å bli kvitt. 

3) Studer natriumflammen med spektroskopet og 

noter det du ser. 

4) Du kan òg studere linjespekteret for dei andre 

metalla, men det kan vere vanskelegare å sjå 

noko fordi flammen ikkje varer lenge nok. 

Resultat og spørsmål 

a) Lag ei oversikt som viser flammefargen til 

metalla. 

b) Kvifor blir det sendt ut farga lys når salta blir 

oppvarma 

c) Beskriv linjespekteret til natrium. 

d) Finn ut kva for nokre salt som er vanlege i 

fyrverkeri, og som gir dei flotte fargene. 

e) Også salt av andre metall enn alkalimetalla og 

jordalkalimetalla gir farga flamme. Prøv å brenne 

ei farga side frå eit vekeblad eller ein reklamebrosjyre 

og studer flammen. Den grøne og lyseblå 

flammen kan kome av koparsalt.

1 Verda som kjemikarar ser henne - Cappelen Damm

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?