3. Mål med prosjektet - Aust-Agder fylkeskommune

Aust-Agder Fylkeskommune
BYGNINGSVERNSENTERET I
AUST-AGDER
Forprosjekt 2011

1. Innleiing ................................................................................................................................... 7
2. Bakgrunn .................................................................................................................................. 8
2
2.1. Aktørar i arbeidet med bygningsvern .............................................................................. 8
2.1.1. Nasjonale aktørar ........................................................................................................ 8
2.1.2. Regionale aktørar......................................................................................................... 9
2.1.3. Lokale aktørar .............................................................................................................. 9
2.1.4. Frivillige organisasjonar ............................................................................................... 9
2.2. Dei verdfulle bygningane ................................................................................................. 9
2.3. Bygningsvern og politisk forankring ................................................................................ 9
2.3.1. Internasjonal politisk forankring .................................................................................. 9
2.3.2. Nasjonal politisk forankring ....................................................................................... 10
2.3.3. Regional politisk forankring ....................................................................................... 11
2.3.4. Lokal politisk forankring ............................................................................................. 11
2.4. LUK – satsing (lokal utvikling i kommunane) ................................................................. 11
2.5. Kulturlandskap og bygningsvern.................................................................................... 11
3. Mål med prosjektet ............................................................................................................... 12
3.1. Prosjektet sine hovudmål .............................................................................................. 12
3.2. Delmål for prosjektet ..................................................................................................... 13
3.3. Målgrupper .................................................................................................................... 13
3.4. Styringsgruppe ............................................................................................................... 13
4. Førearbeid ............................................................................................................................. 14
4.1. Seminar for kommunane ............................................................................................... 14
4.2. Spørjeundersøking ......................................................................................................... 14
4.3. Studietur til andre fylke ................................................................................................. 14
4.3.1. Buskerudmodellen ..................................................................................................... 14
4.3.2. Opplandsmodellen ..................................................................................................... 15

3
4.3.3. Vest-Agder og Telemark ............................................................................................ 15
4.4. Oversikt over andre bygningsvernsenter i landet ......................................................... 16
5. Utfordringar for dei ulike målgruppene ................................................................................ 16
5.1. Huseigarane ................................................................................................................... 17
5.1.1. Motivasjon og rådgjeving .......................................................................................... 17
5.1.2. Rapportar ................................................................................................................... 17
5.2. Handverkarar ................................................................................................................. 18
5.2.1. Handboren kunnskap ................................................................................................. 18
5.2.2. Nettverk ..................................................................................................................... 18
5.3. Kommunane .................................................................................................................. 19
5.3.1. Plan og bygningslova ................................................................................................. 19
5.3.2. Miljøendringar ........................................................................................................... 20
5.3.3. Eldstadar .................................................................................................................... 20
5.3.4. Kompetanse ............................................................................................................... 20
5.4. Musea ............................................................................................................................ 21
6. Innhald og organisering av eit bygningsvernsenter............................................................... 21
6.1. Huseigarar ...................................................................................................................... 22
6.1.1. Nærleik til huseigarane .............................................................................................. 22
6.1.2. Rådgjeving og motivasjon .......................................................................................... 22
6.2. Handverkarar og bygningsvernsenter ........................................................................... 23
6.2.1. Nettverk for handverkarar ......................................................................................... 23
6.2.2. Opplæring og utdanning av handverkarar................................................................. 24
6.2.3. Kunnskapsbase og kunnskapsutveksling ................................................................... 25
6.3. Kommunane .................................................................................................................. 26
6.4. Musea ............................................................................................................................ 26
6.5. Materialbank og materialforståing ................................................................................ 27
6.5.1. Bygdesager og skogeigarar ........................................................................................ 27

4
6.5.1. Materiallager ............................................................................................................. 27
6.6. Gjenbruk av bygningsdelar ........................................................................................... 28
6.7. Modellar for organiseringav eit bygningsvernsenter .................................................... 28
6.8. Alternative lokaliseringar .............................................................................................. 32
6.8.1. Lokalisering av bygningsvernsenter til Blakstad vgs. ................................................. 35
6.8.2. Lokalisering av bygningsvernsenter til Setesdalsmuseet .......................................... 35
6.8.3. Delt lokalisering mellom Blakstad vgs. og Setesdalsmuseet ..................................... 35
6.9. Økonomi og finansiering ................................................................................................ 36
6.9.1. Driftskostnadar .......................................................................................................... 37
6.9.2. Driftsinntekter ........................................................................................................... 37
6.10. Forslag til handlingsplan 2012 – 2015 ....................................................................... 38
7. Arbeidsgruppa sin konklusjon ............................................................................................... 39
7.1. Organisering av bygningsvernsenter i Aust-Agder ........................................................ 39
7.2. Lokalisering av bygningsvernsenter i Aust-Agder .......................................................... 39
7.3. Suksessfaktorar .............................................................................................................. 40

Samandrag
Aust-Agder har ambisjon om å skape eit regionalt kompetansesenter for bygningsvern
med fokus på kompetanseheving, handlingsboren kunnskap og verdiskaping.
Aust-Agder har ca 22.000 registrerte gamle bygningar bygd før 1900 (SEFRAK). Det har
vore høg rivingstakt for gamle hus i fylket. Det er eit overordna nasjonalt mål at tapet av
gamle bygningar skal reduserast til 0,5 % pr år. Det krev ein stor innsats av huseigarar,
handverkarar og kommunar.
Bygningsvern handlar om å setje bygningen i fokus. Difor er huseigarane særskild
viktige. Dei fleste husa er i privat eige og har ikkje formelt vern gjennom Plan og
bygningslova eller Kulturminnelova. Huseigarane sin motivasjon, interesse og
engasjement er difor ein føresetnad for at hus skal takast vare på.
Handverkarar vert ofte bruka som konsulentar på mindre prosjekt, og det er difor viktig
at dei har best mogleg antikvarisk kompetanse og forståing av verdien i gamle
bygningar. Handverkaren vert såleis eit viktig verktøy i arbeidet med bygningsvern.
Stor mangel på kompetanse om gamle byggjemåtar og istandsetting/vedlikehald av
desse til moderne bruk er ei utfordring. Bygningskulturen er viktig for stadutvikling,
identitetsbygging og kulturlandskapet. Mange ombyggingar og endringar skjer i raskt
tempo og ein bør kome tidleg inn med rådgjeving og god kompetanse i bygningsvern.
Mange kommunar manglar også kompetanse om istandsetjing av gamle bygningar.
I tillegg er det viktig å samarbeide med andre institusjonar som har fagleg kompetanse
innan bygningsvern, m.a. museum.
Ein ser at dei ulike målgruppene etterspør mykje av det same, men med noko ulik
vinkling.
Handverkarane etterspør:
- Fagleg nettverk med andre handverkarar, samarbeid med andre.
- Formell kompetanseheving / faglege kurs.
- Kvalifisering til å utføre restaureringsoppdrag.
- Auka rekruttering.
Huseigarane etterspør:
- Faglege råd og rettleiing.
- Handverkskompetanse
- Tilstandsvurderingar.
- Tilstandsrapportar.
- Kostnadskalkylar.
- Søknadar.
5

Kommunane etterspør:
- Kompetanse på antikvarisk bygningsvern.
- Handverkarkompetanse
- Materialkunnskap.
- Kompetanse om tekniske installasjonar i gamle bygningar.
Nokre av dei viktigaste oppgåvene for bygningsvernsenteret i Aust-Agder vil vere:
- Gje faglege råd og støtte
- Motivere og begeistre
- Marknadsføring
- Hjelpe til med søknadar/tilstandsvurderingar/dokumentasjon
- Materialkunnskap og – val.
- Formidle spesialkompetanse
- Kurs og opplæring
- Nettverksbygging og drift
- Etablere ei kunnskapsbase for bygningar/handverksteknikar
Store avstandar og ulike kulturar med lang kystlinje og langt innland er ei utfordring. Ein
ynskjer difor å organisere bygningsvernsenteret slik at ein styrkar eksisterande fagmiljø
med bygningsvernkompetanse og på same tid vera nær målgruppene. Ein
bygningsvernrådgjevar plasserast nær Arendal (Blakstad vgs) og ein i Setesdal
(Setesdalsmuseet). Stillingane utgjer ”Bygningsvernsenteret i Aust-Agder” som er
organisert under kulturminneseksjonen i Fylkeskommunen.
Bygningsvernsenteret i Aust-Agder har ikkje som formål å drive sal av
handverkstenester og kostnaden må dekkast av Aust-Agder Fylkeskommune/LUKmidlar.
Årleg budsjettramme vil i gjennomsnitt vere ca. 1 680 000 kr.
Det er ein del av fylkeskommunens LUK-satsing (lokalutvikling i kommunane). Det skal
gjennomførast eit 3-årigt pilotprosjekt (2012-2015) der målet er ei permanent
etablering av bygningsvernsenteret.
Byglandsfjord stasjon.
Foto: Å. Sollid.
6
Askerøybukta i Grimstad.
Foto: T. Hirsch.
Gamalt loft i Setesdal.
Foto: A. Dalseg.

7
1. Innleiing
Dersom ein tar turen gjennom Aust-Agder, anten frå sør til nord eller frå aust til vest, går
ferda gjennom mange ulike landskap. Frå kyst til fjell, gjennom skog og hei. Fylket er
langt og mangfaldig, både geografisk og kulturelt.
Fleire stortingsmeldingar tar for seg kultur og kulturminne. Dei tydleggjer at
kulturminne og kulturmiljø er ”viktige gode både i samtida og for framtida”. Regjeringa
sine mål for kulturminnepolitikk er m.a. at mangfaldet av kulturminne og kulturmiljø
skal takast vare på som bruksressursar og grunnlag for kunnskap, opplevingar og
verdiskaping. Kulturarven vår har stort potensiale til å bli ein positiv ressurs i utviklinga
av lokalsamfunn.
Eit landskap som gjev positive opplevingar er eit viktig bidrag i eit landskapsøkonomisk
perspektiv og i ei bærekraftig stadutvikling. Landskapet på staden kan framstille og
uttrykkje ulike estetiske og sosiale verdsetjingar, og såleis uttrykkje den sosiale
identiteten til dei som er der i frå. Mangfaldet frå kyst til fjell kjem også tydleg til uttrykk
i kulturlandskapa, landskap som er prega av menneskeleg aktivitet og bruk gjennom
lengre tid.
Bygningane er ein viktig del i desse landskapa. Etterkvart som landskapet endrar seg,
endrar også bygningane seg. Bygningar utgjer ein stor del av kulturminna og legg ofte
ramma for ulike kulturmiljø. Kulturminne gjev identitet og tilhøyre til staden, som ein
del av landskapet sitt uttrykk av identitet.
Aust-Agder har mange bygningar som utrykkjer dei kulturelle skilnadane og endringane i
landskapet. Ca 1 % av alle bygningane blir fornya kvart år – mykje vil gå tapt på 100 år.
Desse bygningane utgjer ein rik kulturarv som skal vere tilgjengeleg for alle og forvaltast
med tanke på framtida.
For regionen vår kan eit tydlegare fokus på kulturarven og dei kulturelle landskapa verke
positivt for turisme og reiseliv, men også med tanke på kunnskap og handverk lokalt. I
tillegg kjem den sosiale utviklinga, der røter og ei sterk identitetskjensle er mindre
sjølvsagt enn det til no har vore. I eit miljøperspektiv er det også mykje berekraft i å ta
vare på dei gamle bygningane våre.
Aust-Agder Fylkeskommune har eit stort ansvar for å leggje til rette for at kulturminna i
fylket blir teke vare på og forvalta på ein berekraftig måte på lang sikt. Fylkeskommunen
skal verke i høve til både statleg og kommunalt nivå (førebuande instans overfor
Riksantikvaren + koordinerande/initierande rolle ovanfor kommunane). Regional

kulturminnemyndigheit har viktige oppgåver innanfor regional utvikling, verdiskaping og
lokal samfunnsutvikling.
Det er difor no ynskje om ein langsiktig innsats på bygningsvern. Erfaringar frå eit
pilotprosjekt vil danne grunnlaget for ei permanent satsing. Eit 3-årig pilotprosjekt er no
inngått i Aust-Agder si LUK-satsing ( LUK = lokal utvikling i kommunane).
Falleferdig løe.
Foto: A. Dalseg.
8
2. Bakgrunn
Nomelandshus, Valle.
Foto: A. Dalseg.
2.1. Aktørar i arbeidet med bygningsvern
Gamalt kjøkken i dagleg bruk.
Foto: A. Dalseg.
I dag har ein fleire aktørar som delar på ansvaret i arbeidet med bygningsvern.
Kulturminnelova skal sikre vern av alle gamle bygningar frå før 1650. Fylkekommunen
har eit hovudansvar i forvaltninga av kulturminne i fylket. I strategisk plan for
kulturminne og kulturmiljø i Aust-Agder , står bygningsvern som ein av dei oppgåvene
som ein spesielt bør satse på.
Kommunane har ansvar lokalt til å fylgje opp føreskrifter, i tillegg til å ha sine eigne
retningsliner. Museum, friviljuge lag og organisasjonar gjer eit viktig arbeid lokalt.
Huseigarane sjølve er også viktige i dette arbeidet. Det er avgjerande kva haldningar og
ressursar dei sjølve har til å ta vare på gamle bygningar. Det gjeld særleg dei bygningane
som ikkje står som direkte verna etter lova, men som er verneverdige av andre grunnar
eller har ein særskild verdi der dei står.
2.1.1. Nasjonale aktørar
- Miljøverndepartementet
- Riksantikvaren
- Norsk institutt for kulturminneforsking
- Norsk handverksutvikling
- Bygg og bevar

9
2.1.2. Regionale aktørar
- Fylkeskommunen
- Fylkesmannen
- Regionmusea
2.1.3. Lokale aktørar
- Kommunane
- Private huseigarar
- Lokale handverkarar
2.1.4. Frivillige organisasjonar
- Fortidsminneforeninga
- Foreninga Fredet
- Norsk husflidslag
- Historielag
- Forbundet Kysten
2.2. Dei verdfulle bygningane
Registeret for bygningar frå før 1900 (SEFRAK) har 22000 bygningar i Aust-Agder. Dei
aller fleste av desse bygningane er verneverdige bygningar som ikkje har eit formelt vern
utanom PBL (Plan og bygningslova). Noko som gjer det lett å rive bygningar dersom
eigaren ikkje har interesse for å ta vare på bygget.
Statistikken viser at rivingstempoet i landet har auka. Samtidig har omlegging og dårlege
vilkår i landbruket truleg verka negativt med tanke på gamle bygningar. Utbyggingar
innanfor tettstadane trugar også gamal busetjing. Forfall, tap og omfattande endringar
gjev ei utarming av mangfaldet i bygningstypar. Dette bekymrar fylkeskommunen.
Dersom utviklinga fortset slik i 80 år, vil det vere svært få gamle bygningar att.
Aust-Agder har 240 freda bygningar der ca 134 er i privat eige og 28 er frå
middelalderen.
Kommunane er gjennom PBL den største forvaltaren av kulturhistoriske bygningar, men
dei har ingen forvaltningsansvar etter kulturminnelova.
2.3. Bygningsvern og politisk forankring
Bygningsvern er godt forankra politisk på fleire nivå:
2.3.1. Internasjonal politisk forankring
� Den Europeiske landskapskonvensjonen

Norge har underteikna den europeiske landskapskonvensjonen som bl.a. definerer
landskap som”….et område, slik folk oppfatter det, viss særpreg er resultat av
påvirkningen frå og samspillet mellom naturlige og/eller menneskelige faktorer”.
Ei pressemelding frå Miljøverndepartementet i 2004 seier:
”Lanskapskonvensjonen vil øke bevisstheten om landskapets betydning for folks
identitet og livskvalitet og som ressurs for vediskaping og arbeidsplasser. Mangfold og
kvaliteter i landskapet er en fellesressurs. Samarbeid er avgjørende for arbeidet med å
vidreutvikle landskapet, både for kommuner, sektorer og næringsliv og for
organisasjoner og befolkning, eiere og brukere”.
10
2.3.2. Nasjonal politisk forankring
� St.melding nr. 16
Storingsmelding 16, ”Leve med kulturminner”, har eit ambisiøst program for å bevare
og sette i stand kulturminner i Norge. Det vert stadfesta at kulturminne og kulturmiljø
representerer viktige ressursar, både for kunnskap, opplevingar og bruk.
For private freda bygningar er eit av måla tilstandsregistrering. Det er gjennomført i
Aust-Agder. Det er eit nasjonalt mål at alle private hus skal opp på eit normalt
vedlikehaldsnivå innan 2020. Arbeidet krev stor arbeidsinnsats om ein skal nå dette
målet. Utanom saksbehandlinga skal ein gje råd og oppfylgjing, og ein må ha kvalifiserte
folk til å gjera arbeidet.
Eit nasjonalt mål er at tap av verneverdige bygningar skal ligge under 0,5 % pr år.
Dei ynskjer også eit representativt utval av kulturminne og kulturmiljø som
dokumenterer geografisk, sosial, etnisk, næringsmessing og tidsmessig breidde skal
gjevast varig vern gjennom freding.
� St.melding nr. 22
St.melding nr.22, ”Kultur og næring”, tar for seg korleis utviklingstrekka, rammevilkår og
utfordringar knytt til kulturbaserte næringar kan danne grunnlaget for utviklinga av ein
heilskapleg politikk for kultur og næring. Likeeins seier ho ein del om kulturnæringa og
skjeringspunkta mellom kultur og næring. Det vert peika på at kultur og kulturbaserte
næringar kan vera med på å auke kjennskapen til ein region, og vera viktig i
merkevarebygging og profilering av regionen, særleg i samanheng med reiseliv. I den
globale og regionale konkurransen om merksemd, etableringar og om å tiltrekkje seg
menneske og turistar er kultur og kulturopplevingar sett på som ein viktig
konkurransefaktor. I denne konkurransen er det i dag større fokus på merkevarebygging
både av stader, ulike arrangement og av andre produkt. Kulturbaserte næringar vert
også trekte fram som ein viktig del av by- og stadutviklinga.

� St.melding nr. 25
St.Meld. nr. 25,” Lokal vekstkraft og framtidstru”, seier noko om kor viktige kommunane
er for lokal samfunnsutvikling og at fylkeskommunen er ein viktig regionalt samarbeid
og samfunnsutviklar. Fylkeskommunen skal bl.a. rettleie kommunane innan lokal
planlegging og kulturminnevern. Stadutvikling er og ein del av den regionale
utviklingsstrategien på line med andre tiltak for å styrkje lokal samfunnsutvikling.
11
2.3.3. Regional politisk forankring
� Regionplan for Agder
Regionplan for Agder seier noko om at regionen stolt skal vise fram mangfald innan
både immateriell og materiell kulturarv – så som bygningar, og meiner at dette vil bidra
til regionens identitetsbygging.
� Strategisk plan for kulturminne og kulturmiljø i Aust-Agder
Stategisk plan for kulturminne og kulturmiljø i Aust-Agder –” Et godt varp” vart vedteke
i fylkestinget 20.10.10. Planen inneheld eit handlingsprogram for bevaring der arbeid
med bygningsvern er høgt prioritert.
2.3.4. Lokal politisk forankring
� Regional utviklingsplan for Setesdal
Regional utviklingsplan for Setesdal har mål om å utnytte lokale føremoner for å få i
gang lønsame arbeidsplassar innafor kulturbaserte næringar, til dømes
bygningsvernsenter.
2.4. LUK – satsing (lokal utvikling i kommunane)
Kulturminne er stadbundne ressursar som er viktige for identitet, kunnskap og
verdiskaping lokalt. Ei god forvaltning av bygningsarven saman med kunnskap om korleis
kulturminne er verdfulle, og på kva måte dei kan bidra til verdiskaping, vil bidra til ei
meir berekraftig samfunnsutvikling lokalt (og regionalt).
LUK-midlar skal nyttast til lokal utvikling i kommunane, og det er i 2011 løyvt kr 700 000
til Aust-Agder. Etablering av eit bygningsvernsenter er med i denne løyvinga.
Som føring i tilsegnsbrevet frå Kommunal og Regionaldepartementet (KRD) er det sagt
at prosjektet må forankrast godt i kommunane og at ein på sjå på moglegheiter for
samarbeid med Vest-Agder.
2.5. Kulturlandskap og bygningsvern
Gamle og nye bygningar er ein viktig del av kulturlandskapet i Aust-Agder.
Kulturlandskapet varierer frå fuktig kystklima til innlandsbygder. Også lokalt varierer
miljøet avhengig av topografi, jordsmonn og driftsmetodar. Alt dette syner seg i eit

variert kulturlandskap, som mange stader har vore i allsidig drift nær opp til vår tid. Det
biologiske mangfaldet i kulturmark har fått eit vern gjennom Biomangfald-lova og
stortingsmelding Nr 21 (2004-2005) ”Regjeringens miljøvernpolitikk og rikets
miljøtilstand”. Kulturlandskapet innehar også mange verneverdige bygningar som vi
treng å take vare på. På lik linje med å take vare på genressursane er også ei in-situ
bevaring på bygningar den beste og mest dynamiske metoden for å take vare på
kulturlandskapet.
Rygnestadtunet er eit nasjonalsymbol som ligg i eit opprinneleg og utvalgt kulturlandskap/slåttemark.
Samanhengande ljåslått i over 1100 år gjev eit unikt biologisk artsrikdom som er verdifull å ta vare på.
Foto: A. Dalseg.
12
3. Mål med prosjektet
Prosjektet har som ambisjon å skape eit regionalt kompetansesenter for bygningsvern
med fokus på handlingsboren kunnskap, formidling og verdiskaping.
3.1. Prosjektet sine hovudmål
- Styrke samarbeid, kunnskap og engasjement om kulturvern slik at regionen
betre er i stand til å ta vare på kulturarven som ein ressurs for stadutvikling
og som grunnlag for kunnskap, oppleving og verdiskaping.

13
- Auke kompetansen om antikvarisk istandsetting hos handverkarar og eigarar
av freda og verneverdige bygningar.
- Sikre handboren kunnskap knytt til bygningsarven og rekruttering til
fagfeltet.
- Styrke kommunane sin kompetanse gjennom rådgjeving, nettverk og
kompetansehevande tiltak.
- Være ein uformell møteplass mellom offentlege og private aktørar, og eit vidt
publikum.
3.2. Delmål for prosjektet
Det viktigaste delmålet for prosjektet er eit 3-årig prosjekt der ein skal etablere eit
bygningsvernsenter. Dette skal vera i drift 2012-2014. Spørsmålstillingane er då korleis
ein skal organisere eit slikt senter, korleis finansieringa skal vera, og om ein skal
lokalisering til ein fast stad eller institusjon eller spreie det over heile regionen.
3.3. Målgrupper
I arbeidet med bygningsvern har ein særleg 4 grupper av aktørar som det er særs viktig å
arbeide med:
1. Huseigarar
2. Handverkarar
3. Kommunane
4. Musea
I tillegg har ein skule og opplæringsinstansar. I ”Et godt varp” blir det peika på barn og
unge som eit viktig tema.
3.4. Styringsgruppe
Aust-Agder fylkeskommune har sett ned ei styringsgruppe for å gjennomføre
forprosjektet ”Bygningsvernsenter i Aust-Agder”. Forprosjektet er gjennomført april –
oktober 2011.
Styringsgruppa består av:
Leiar:
- Thomas Hirsch; Aust-Agder fylkeskommune.
Medlemer:
- Per Nordstrøm; Aust-Agder fylkeskommune.
- Ådne Sollid; Blakstad vidaregåande skule, Aust-Agder fylkeskommune.

14
- Anna Stella Karlsdottir; Setesdalsmuseet.
Prosjektleiar og sekretær for gruppa:
- Anders Dalseg; Aust-Agder fylkeskommune.
4. Førearbeid
4.1. Seminar for kommunane
9. juni 2011 vart det halde eit seminar for kommunane i Aust-Agder. På seminaret
ynskte ein å drøfte kva behov og forventningar kommunane hadde til eit slikt senter.
Innhald og lokalisering var viktige tema i denne samanhengen. Seminaret var ope for
alle i kommuneforvaltninga, og var særleg retta mot avdelingar for plan- og byggjesaker,
landbruk, næring og kultur.
4.2. Spørjeundersøking
På seminaret vart det også gjennomført ei spørjeundersøking, der ein ynskte å
kartleggje kva kommunane ville vente seg av eit bygningsvernsenter.
Av spørjeundersøkinga går det fram at kommunane klart ynskjer satsing på
bygningsvern i fylket. Det er særleg trongen for ein stad der ein kan søke kompetanse og
få faglege råd innan antikvarisk bygningsvern som vert tydeleg. Materialkunnskap og
handverkskompetanse vert nemnt som viktige delar av dette. Kommunane etterspør
også kompetanse der dei kan få faglege svar på panelarkitektur og overflatebehandling.
4.3. Studietur til andre fylke
Det er oppretta fleire bygningsvernsenter i andre delar av landet. Desse er organisert på
ulike vis, og har prioritert arbeidsoppgåvene noko ulikt. Ein valde spesielt å sjå på korleis
Oppland, Hordaland, Buskerud, Vest-Agder og Akershus gjer det, og det vart i mai
gjennomført ein studietur til desse fylka. Målet var då å sjå på korleis dei ulike fylka
organiserte og finansierte bygningsverntenesta.
Ein ser at ulik geografi og avstandar er med på å avgjere kva som er mest
formålsteneleg. Dersom ein ser på hovudtrekka i organiseringa av desse sentra er det
særleg to modellar som pekar seg ut: ”Buskerudmodellen” og ”Opplandsmodellen”.
4.3.1. Buskerudmodellen
Buskerud fylkeskommune har valt å lokalisere senteret på ein fast stad, i Kongsberg.
Her er det knytt mot Lågendalsmuseet, som dei meiner er viktig for senteret.
Buskerud fylkeskommune har valt å særleg satse på kurs for handverkarar. Dei har for
tida ei gruppe på 10 utvalde handverkarar som gjennomgår eit omfattande

opplæringsprogram. Buskerud fylkeskommune har også valt ei samlokalisering med
2020-prosjektet for istandsetting av freda hus.
15
4.3.2. Opplandsmodellen
Oppland og Hordaland fylkeskommune har valt å ha bygningsvernkonsulentar fleire
stadar i fylket. Desse stillingane er lagt til musea i kvar sin region.
Dei har valt denne organiseringa av di dei set huseigarane høgst på si prioritering, og
ynskjer å vera nære huseigarane og dei lokale handverkarane/ kommunane i distriktet.
Dei meiner også at ein på den måten tar betre omsyn til skilnadane i tradisjonar og
bygningskultur.
I Oppland fylkeskommune har dei også eit 4 årig desentralisert høgskulestudium i
bygningsvern i samarbeid med HIST. Dei har til no gode erfaringar som kan ha stor
overføringsverdi til andre fylkeskommunar. Studiet er finansiert av fylkeskommunen +
riksantikvaren (verdiskapingsprogrammet for Nord-Gudbrandsdal).
Akershus fylkeskommune har også valt ei liknande organisering etter ei prøveperiode
med eit senter på Follo museum i Drøbak. Det er no bestemt at det skal organiserast
med 3 byggjekonsulentar som skal plasserast på 3 ulike stader i fylket. Målet er at det
skal vera maks 1 times køyring til yttergrensene av kvar sine distrikt.
4.3.3. Vest-Agder og Telemark
Vest-Agder fylkeskommune har oppretta eit byggjeskikksenter i Flekkefjord, som skal ta
for seg noko av dei same oppgåvene som ein ser for seg at eit bygningsvernsenter i
Aust-Agder skal gjere. Byggjeskikksenteret skal også gje råd ved påbygg av gamle og
bygging av nye hus. Med utgangspunkt i Hollenderbyen satsar dei spesielt på kystbyane i
Listerregionen, men har ambisjonar om å utvide til heile fylket.
Telemark fylkeskommune har ikkje noko tilsvarande satsing på bygningsvernsenter. Dei
legg vinn på å få Rjukan inn på UNESCO si verdsarvliste. Det er elles eit stor fylke med
mange freda bygningar. Fylkesplanen (2002-2005/ 2009) har som mål å ta vare på ”våre
kulturtradisjonar, forvalte kulturlandskapet og kulturminner”.
Ein ser for seg eit utvida samarbeid med Vest-Agder- og Telemark fylkeskommune når
det gjeld opplæringstiltak. Det vil også vere naturleg å samarbeide med
Byggeskikksenteret i Flekkefjord, særleg med tanke på sørlandsbyane og kystkulturen.

Oppmålingskurs i Oppland.
Foto: A. Dalseg.
16
Nyrestaurert vèrvegg i Hordaland.
Foto: A. Dalseg.
Tvedestrand.
Foto: Å. Sollid..
4.4. Oversikt over andre bygningsvernsenter i landet
Tabell 1: Oversikt over andre bygningsvernsenter.
Region /
fylke
Organisering av
bygningsvern /
lokalisering
Buskerud Plassert i
Kongsberg,
Lågendalsmuseet.
Hordaland 4 bygningsvernrådgevarar,
plassert i ulike
geografiske
distrikt.
Oppland 5
bygningsvernrådgjevarar
lagt til
region-musea.
Akershus 3 bygningsvernrådgjevarar
Vest-Agder Senter for
byggjeskikk.
Hovudfokus
område
Opplæring av
hand-
verkarar.
Kom-
munane.
(Huseigarar og
handverk-
arar).
Huseigarar.
Handverk-arar.
Kommunar.
Huseigarar
Handverk-arar.
Arbeidsgjeva
ransvar /
geografisk
spreiing
Fylkeskommunen.
Regions-
musea.
Regionsmusea.
Fylkeskommunen.
Huseigarar. Fylkeskommunen.
Tal
tilsette /
stilling
5. Utfordringar for dei ulike målgruppene
Finansiering
Anna
2 i 50% FK Halv stilling
kombinert med
2020-prosjekt.
4 FK
Kommune.
Bryggen i
Bergen?
5 FK Tilknytt
regionsmusea.
Ingen plan om
eiga
bygningsvernsent
er.
3 FK Utvida til Akerhus
fylke – lokalisert 3
2. FK
Kommune
plassar
Lokalisert i
Flekkefjord med
utgangspunkt i
Hollenderbyen.
Det er eit vedteke nasjonalt mål at alle freda hus skal rustast opp til eit ordinært
vedlikehaldsninvå innan 2020, jfr stortingsmeldinga ”Leve med kulturminner”. Dette er
ei stor utfordring i Aust-Agder med 134 freda bygningar i privat eige, og eit utal av
verneverdige hus som er over 100 år gamle. Mange av desse har eit behov for
restaurering. Dei økonomiske rammene har vore små, men minst like viktig er
etterspurnaden av handverkskompetanse. Utan god nok tilgang på handverkarar med
høg kompetanse innanfor antikvarisk bygningsvern vil det vera vanskeleg å nå målet.

Det er eit overordna mål å auke rekrutteringa til tradisjonshandverk. På same tid ynskjer
ein å gje formell kompetanseheving for utøvande tradisjonshandverkarar,
byggfaglærarar og relevante personar i offentleg forvaltning.
Til kvar av målgruppene; kommunane, huseigarane og handverkarar, er det knytt ulike
utfordringar når det gjeld bygningsvern. Likeeins kjem musea i ei særstilling.
Ose Turistheim.
Foto: A. Dalseg.
17
Badstoge klar for å bli sett i stand.
Foto: A. Dalseg.
5.1. Huseigarane
5.1.1. Motivasjon og rådgjeving
Stor gamalt bolighus med mange
kvalitetar.
Foto: A. Dalseg.
Dei som arbeider med gamle hus har erfart ei aukande interesse for å restaurere gamle
bygningar. Det er stort behov for kunnskapsformidling. Det er viktig med gode faglege
råd til alle dei som har interesse for gamle bygningar. Det vil også ha ei positiv
ringverknad som kan gjere til at fleire får interesse for bygningsarven.
Av erfaring kjenner ein til at mange huseigarar ynskjer fagleg rådgjeving i samband med
tiltak på gamle bygningar. Samstundes har ein del feiloppfatning om at dersom dei
kontaktar offentlege etatar så kan dei bli pålagte restriksjonar. Oftast blir ein handverkar
kontakta og mange handverkarane manglar antikvarisk kompetanse og innsikt i å ta vare
på verneverdige bygningar. Resultatet blir ofte tiltak som endrar bygningen sitt
opprinnelege uttrykk.
Huseigarar etterspør også handverkarar med ulik spesialkompetane på antikvarisk
istandsetting. Fylkeskommunen har ikkje komplett oversikt over kvalifiserte
handverkarar, men har kjennskap til enkeltpersonar og enkeltfirma i fylket som arbeider
med gamle bygningar.
5.1.2. Rapportar
Ofte er huseigarane interessert i ein tilstandsvurdering om kva dei skal gjere med
bygningen. Eit bygningsvernsenter med antikvarisk handverkskompetanse vil kunne gje
gode råd og enkel tilstandsvurdering. Dersom huseigaren ynskjer å gå vidare, kan eit
bygningsvernsenter hjelpe til med tilstands- og tiltaksrapportar med påfylgjande

tilskottssøknad. Dette bør ikkje kome i konkurranse med anna næringsdrivande
verksemd.
Eit bygningsvernsenter vil kome lengst med arbeidet for å ta vare på verneverdige
bygningar dersom tenesta er mest mogleg gratis for huseigarane. Fleire andre
fylkeskommunar arbeider gratis. Oppland fylkeskommune har t.d. gratis inntil 1
dagsverk. Hordaland fylkeskommune tek ikkje betalt. Dette er også viktig for å kome i
kontakt med aktuelle huseigarar.
Gamalt bustadhus med originale
dører.
Foto: A. Dalseg.
18
Ny veranda med gamal
byggjeteknikk.
Foto: A. Dalseg.
5.2. Handverkarar
5.2.1. Handboren kunnskap
Verneverdig bygning frå 1884.
Foto: A. Dalseg.
Ein av dei mest kunnskapsrike tradisjonshandverkarane, Jon Godal, seier at det er
forskjell på ”å kunne noko” og ”å kunne gjere det”. Gamle handverksteknikkar og
handboren kunnskap er viktig når ein skal gjere tiltak på gamle hus. Denne kunnskapen
må oppretthaldast og vera levande, elles vil han gå tapt. Mykje viktig kunnskap er i dag
borte, og vi bør no redde stumpane. Handverkarar har ofte god handverkskompetanse,
men manglar antikvarisk kompetanse.
I tømrarutdanninga inngår ikkje bygningsvern i opplæringssystem/utdanninga i dag. Det
er opning for litt opplæring, og fleire vidaregåande skular i fylket har gjort ulike prosjekt
innan tradisjonsbygging. Det er også oppretta lærlingplassar i bedrifter som utfører
mykje restaureringsoppdrag.
Gjennom istandsettingsprosjektet for freda hus har ein erfart at det er liten tilgang på
kvalifiserte handverkarar med god kompetanse/kunnskap om gamle bygningar og
handverksteknikkar.
5.2.2. Nettverk
Dei siste 15-20 åra har det antikvarfaglege miljøet i Noreg utvikla seg gjennom fleire
store restaureringsprosjekt, t.d. mellomalderprosjektet og stavkyrkjeprosjektet i regi av

Riksantikvaren. Slike prosjekt har utvikla kunnskap og kompetanse om gamle
handverksteknikkar og bygningar. Slike kunnskapsoppbyggjande prosjekt er svært
viktige grunnlag for å utvikle kompetanse innanfor restaureringsforståing blant
handverkarar.
Gjennom fleire år har einskildpersonar i fylkeskommunen og ved Setesdalsmuseet
arbeidd med handverkarsamlingar på Sørlandet. Det har vore i samarbeid med Vest-
Agder, og målet har vore å skipe til to samlingar i året. Arbeidet har ikkje vore
formalisert, men likevel har det vore stor interesse for desse møteplassane. Over eit 30tals
handverkarar har delteke på kvar samling. Samlingane har medført ei
nettverksbygging som er viktig både fagleg og menneskeleg. Mange av dei som er med
driv verksemd på eiga hand, og det vil da vere nødvendig og interessant både å sjå og
diskutere faglege spørsmål med andre. Noko som også kan auke eigen kompetanse.
Nettverket er unikt i Noreg og fleire andre handverkarmiljø har vore interessert i å få
greie på korleis det har vore gjort her. Vidareutvikling og drift av eit slikt nettverk bør
vere ei primær oppgåve for eit bygningsvernsenter.
Never til taktekking.
Foto: A. Dalseg.
19
Stein krev mykje kunnskap.
Foto: A. Dalseg.
5.3. Kommunane
5.3.1. Plan og bygningslova
Opplæring i bygging med grovt
bindingsverk.
Foto: A. Dalseg.
Kommunane forvaltar Plan og bygningslova. Det er mange døme på at skifte av kledning
og vindauga kan forandre ein bygning. Dei fleste byggjesakene som gjeld verneverdige
bygningar, ligg innanfor Plan- og bygningslova.
Med kompetanse og kunnskapsformidling kan ein take godt vare på gamle bygningar
gjennom rett restaurering utan ekstra kostnad.
Det er også nye isolasjonskrav i plan-og bygningslova ved tilbygg/ombyggingar. Det finst
ein unnataksparagraf for verneverdige hus. Plan og bygningslova kan også regulere
riving av verneverdige bygningar gjennom reguleringsplanar. Til tross for dette er PBL er
svakt verktøy for å ta vare på bygningsarven vår.

Nytt regelverk krev også auka kompetanse på gamle bygningar, særleg med tanke på
isolering og materialval. Her kan det kome enda større utfordringar for bygningsvernet i
framtida
20
5.3.2. Miljøendringar
Klimaendringar og tilrådingar om etterisolering og 3 lags isolerglas er nye utfordringar i
arbeidet med å take vare på bygningsarven.
Enova som er ei statleg miljøsatsing, rår til meir isolering og nye vindauga i eldre hus. I
tillegg har dei støtteordningar der ein står i fare for å øydelegge mange verneverdige
bygningar. Det stiller større krav til kompetanse for å unngå at uheldige tiltak skadar
gamle bygg. T.d. fasadeendringar og fuktproblematikk. Eit bygningsvernsenter må kunne
gje fagleg råd om isolering i eldre bygningar.
Klimaendringar med meir fuktig ver som gjev større påkjenningar på bygningane, er ei
felles utfordring for bygningsvernet både med tanke på materialval og vedlikehald.
5.3.3. Eldstadar
Eit anna konkret døme er at godkjenning av eldstader/piper. Dei fleste kommunane har
delegert godkjenning til eit interkommunalt brannvesen (IKS). For mange verneverdige
bygningar krev ein dispensasjonssøknader, og det er berre kommunen som kan gje slik
dispensasjon.
Desse sakene er viktige for mange verneverdige bygningar og er svært ressurskrevjande
for både eigar og kommunen. Det har gjennom mange år vore ein høg rivingstakt på
gamle piper og eldstader. Derfor hastar det å kome i gang med faglege vurderingar før
alle blir borte. Her bør eit bygningsvernsenter ha ei prioritert oppgåve med rettleiing for
å take vare på fleire gamle eldstader.
5.3.4. Kompetanse
Eit bygningsvernsenter bør ha kjennskap til dei handverkarane som har høg kompetanse
innan bygningsvern, og kunne gje opplysningar/forslag vidare til kommunar eller
huseigarane som spør etter råd. Det same gjeld også val av materialar og
bygningsartiklar for verneverdige bygningar.
Eit bygningsvernsenter kan hjelpe kommunane med antikvarisk kompetanse i ulike
byggesaker og plansaker som gjeld verneverdige bygningar. Eit bygningsvernsenter må
kjenne til alle typar kompetanse innan bygningsvernet.

21
5.4. Musea
Musea er viktige kompetanseinstitusjonar som arbeider med å ta vare på gamle
bygningar. I Aust-Agder har Aust-Agder kulturhistorisk senter (AAKS), Sestesdalsmuseet
og Nes Jernverk stillingar med kompetanse innan bygningsvern. I tillegg har musea god
kompetanse innan arkivering/konservering/magasin og lokalhistorie som kan vere
nyttige verktøy i arbeid for bygningsvernet.
Musea har ei stor bygningsmasse av verneverdige bygningar. Dei har også høg
kompetanse om istandsetting og ivaretaking/arkivering/dokumentering av museale
gjenstandar. Faget bygningsvern ligg også nær opp til museumsfaga, både i haldningar,
forståing og tenkemåte.
Musea har også eit del av nasjonalt nettverk innan bygningsvern (byggnettverk /
handverksnett). Dette er fagforum der tradisjonshandverkarar frå dei fleste musea
deltek.
Alle andre bygningsvernsenter i offentleg regi er knytt til eit museum. Det er naturleg
sidan det er ein stor samanheng mellom bygningsvern og musea når det gjeld fagleg
tilknyting og bygging av større kompetansemiljø. Musea har ofte høg kompetanse om
ivaretaking og arkivering/dokumentering av eldre gjenstandar. Faget bygningsvern ligg
også nært opp til museumsfaga, både i haldningar, forståing og tenkemåte. Musea er
ein svært viktig ressurs i arbeidet med bygningsvern.
Kløyvd spon til tak.
Foto: A. Dalseg.
Uthustak med spontekking.
Foto: A. Dalseg.
Leirmura omn (peiskappe).
Foto: Å. Sollid.
6. Innhald og organisering av eit bygningsvernsenter
Når ein skal drøfte bygningsvernsenter i Aust-Agder er det særleg ei utfordring som gjer
seg gjeldande: Fylket er både langt og breitt, og skilnaden mellom kyst- og innland er
stor både i geologi, vèrtilhøve, kultur og tradisjon. Frå Arendal til Hovden er det 240 km,
frå Risør til Lillesand er det 100 km. I tillegg har ein dalføra mot Åmli og Tovdal, som er
forholdsvis avstengde frå både kysten og resten av innlandet. Kulturelt og tradisjonelt
sett er mykje av innlandet ”i slekt med” det vestlege av Telemark, noko som speglar seg

åde i målføre og byggjeskikk. Likeeins delar kysten mykje av dei same tradisjonane med
Vest-Agder og lenger aust, både når det gjeld byggjeskikk og kulturen elles.
Korleis kan ein etablere eit senter som i tillegg til å ta seg av dei ulike målgruppene også
tar omsyn til avstandar og kulturelle skilnadar?
22
6.1. Huseigarar
6.1.1. Nærleik til huseigarane
Ein må alltid hugse at bygningane står i sentrum for arbeidet med bygningsvern.
Huseigarane er då svært sentrale i arbeidet med å forvalte bygningsarven. Det er difor
viktig å koma i kontakt med huseigarane, og fleire av dei alt etablerte
bygningsvernsentra har sett nærleik til huseigarane som fyrste prioritet.
Det er også viktig at bygningsvernsenteret er eit ”lågterskeltilbod” for huseigarane, og
at det ikkje vert for fjernt anten i avstand eller i ”kultur”. Gjennom samarbeid med
lokale handverkarar og lag vil ein kunne skape gode lokale miljø spreidde utover i fylket,
som på ny vil kunne auke både kunnskap, interesse og forståing for fleire huseigarar.
Nærleik vil vera eit stikkord, både for handverkarar og huseigarar.
6.1.2. Rådgjeving og motivasjon
Eigaren av gamle hus treng råd om alt som gjeld bygningen, og denne rådgjevinga bør
gjevast direkte. Mange huseigarar kan tilegne seg enkelte råd over nett og litteratur,
men ofte er desse råda for generelle. For huseigaren kan det vere vanskeleg å orientere
seg i mengda av populærvitskapleg informasjon.
Bygningsvernsenteret bør difor ha handverkarkompetanse og god kunnskap om eldre
hus, og forståing av verdien av bygningsarven som skal forvaltast. Ein må kjenne til
bygningen og tradisjon omkring denne for å kunne gje rett råd. Ofte er problemstillinga
noko annleis enn det huseigaren sjølv trur. Dette kan gjelde t.d. skadedyr- og
fuktproblematikk, vindauge, materialval, isolasjonsbehov osv. Det er praktiske døme på
at det vert gjort feil tiltak pga. manglande kunnskap, og at huset vert endra eller tek
direkte skade av tiltaka. For å sikre kvaliteten på tiltaka er synfaring og personleg
rådgjeving naudsynt.
På same tid er det også viktig å nå ”vanlege” huseigarar. Mykje av den auka interessa ein
ser i dag kan skuldast meir fokus på bygningsvern gjennom trendar og ulike magasin.
Det er viktig både med fagleg rådgjeving og motivasjon, og eit bygningsvernsenter må
ha gode formidlarar knytt til seg.
Skal ein lukkast må huseigarane motiverast til å sjå verdiane og moglegheitene som dei
har sjølve. Lukkast ein å begeistre huseigarane vil ein oppnå mykje bygningsvern.

Gamle dører er ofte av god kvalitet
og kan enkelt fiksast opp.
Foto: A. Dalseg.
23
Nyrestaurert gamal dør.
Foto: A. Dalseg.
6.2. Handverkarar og bygningsvernsenter
Små detaljar er ofte viktige.
Foto: A. Dalseg.
For både kommune og huseigarar er handverkarane særs viktige medspelarar.
Kommunen er avhengig av å kunne nytte seg av ekstern fagkompetanse for å få råd om
vedlikehald og tiltak i eigne verneverdige bygningar. Også ovanfor rådgjeving til
huseigarar og sakshandtering omkring verneverdige bygningar generelt, vil kommunen
ha trong for antikvarisk bygningskompetanse.
Huseigaren treng råd om kva tiltak som bør gjerast og korleis ein bør gjera det. Det kan
omfatte alle delar av huset, alt frå grunnmur og tekniske installasjonar til
overflatebehandling og eldstad. Eit bygningsvernsenter bør difor ha kompetanse på å
gje råd om alt dette. Handverkarane er ofte den fyrste som huseigaren kjem i kontakt
med, og det er viktig at også dei veit kvar ein kan vende seg vidare. Opplæring av
handverkarar og kunnskapsutvikling bør difor vera ei av hovudarbeidsoppgåvene for eit
bygningsvernsenter.
6.2.1. Nettverk for handverkarar
Mange handverkarar som arbeider med antikvarisk bygningsvern treng ein stad eller eit
miljø for å utvikle seg. I tillegg er dei fleste små bedrifter med ein eller to personar.
Fleire møteplassar kan vere aktuelle:
- Nettverk for tradisjonshandverkarar
- Kurs / fagsamlingar / utdanning
- Kompetanseutveksling på spesielle prosjekt
- Fagleg rådgjeving
- Samarbeid utanfor fylket
Eit nettverksarbeid som har vist seg å fungere, vil vere viktig å formalisere og halde
framdrift på. Nettverket trengs for å vedlikehalde fokus på restaureringshandverket
både innan bedrifter og for enkeltpersonar.
Eit viktig moment med nettverket er at alle typar tradisjonshandverkarar kan samlast.
Her kan nemnast tømrarar, murarar, målarar, smedar, glasblåsarar osv. Etter kvart som

estaureringsfaget utviklar seg, dukkar det stadig opp behov for antikvarisk kompetanse
på ”nye” emne som for eksempel rørleggjar og elektrikar.
Det er mange eksempel på at manglande innsikt og kompetanse har gjort betydeleg
skade i verneverdige bygningar. Det er viktig å skape ein arena der interesserte kan
møtast og får inspirasjon og kanskje skaffe nye samarbeidspartnarar m.m.
Skjøve – ein effektiv gamal høvel.
Foto: A. Dalseg.
24
Øksing av stokk.
Foto: A. Dalseg.
6.2.2. Opplæring og utdanning av handverkarar
Rekonstruksjon av gamal bygning.
Foto: A. Dalseg.
Kravet til istandsetting av freda og verneverdige bygningar bør vere høgt, og
handverkarar bør setjast i stand til å ta vare på kulturarven vår. Det stiller også høge
krav til opplæring i handverksfag.
Vi har gjennom mange år sett ei endring i fagopplæring av handverkarar. Det er mykje
fokus på ”kunnskap om” i staden for ”kunnskap i”. Praksisopplæringa skal i stor grad
føregange som lærling. Dette gjer at den immaterielle kunnskapen innan
tradisjonshandverk ikkje blir vidareført i så stor grad som ynskjeleg i fagopplæringa. Den
vidaregåande opplæringa har difor for dårlege vilkår til å gje ei god nok utdanning i
bygningsvern og restaurering.
Læreplanane set også høge krav til kva som skal undervisast i. Dersom det skal satsast
på vidaregåande opplæring i bygningsvern og restaureringsteknikkar, må heile
opplæringsløpet og læreplanane endrast. Då ligg bygningsvern nærmare andre
museumsfag.
Det er også eit poeng at for å drive bygningsvern i praksis bør ein del grunnleggjande
praktiske ferdigheiter liggje i botn. Ein elev på vidaregåande kan vera i god stand til å ta
til seg slike handverksteknikkar, men treng praksis og trening over lengre tid. Dette er
det lite rom for i opplæringa.
Både grunnskule- og vidaregåande skule har likevel eit stort ansvar for å skape
haldningar og forståing for faget. Gjennom mindre prosjekt og lærlingeordningar kan ein
difor fange interessa hjå elevar som seinare kan spesialisere seg innan faget.

25
6.2.3. Kunnskapsbase og kunnskapsutveksling
Som med anna handboren kunnskap, må tradisjonsberaren takast godt vare på for at
kunnskapen kan lærast vidare. Eit bygningsvernsenter bør ha ei sentral rolle i denne
prosessen. Sjølve opplæringa i dag bør skje på eit høgare nivå enn vidaregåande og i
samarbeid med tradisjonshandverkarar som driv i faget i dag. Det bør difor satsast på
etterutdanning gjennom formelle kurs og ulike former for fagleg utveksling i praktiske
prosjekt.
Eit bygningsvernsenter bør bidra til å skape ein kunnskapsbase blant
tradisjonshandverkarar i Aust-Agder. Senteret bør vere aktivt for å kunne nytte enkelte
restaureringsprosjekt. Der kan ein leige inn einskildhandverkarar frå ulike stadar i
periodar for å vere med på ein jobb.
Opplæring innan bygningsvern og tradisjonshandverk bør samordnast med andre som
driv innan dette emnet. Aust-Agder er eit for lite fylke til å dra dette lasset åleine, men
bør samarbeide med både Telemark og Vest-Agder gjennom kurs/opplæring av
tradisjonshandverkarar. Bygningsvernsenteret i Aust- Agder bør kunne ha ei leiande
rolle i opplæringa/kursinga. Ein bør delta aktivt på nasjonalt nivå for å få til ei formalisert
utdanning. Det fints ikkje i dag, men det er eit ynskje om det frå mange hald. Av mindre
kurs bør Aust-Agder sjølve kunne arrangere opplæring.
Buskerud bygningsvernsenter har satsa på eigenproduserte kurs som utgjer ei
heilskapeleg utdanning. For eit bygningsvernsenter i Aust-Agder kan lokale temakurs
vere aktuelt saman med formell opplæring, for eksempel slik som Oppland
fylkeskommune samarbeider med Høgskolen i Sør-Trøndelag (HIST). Då vil ein kunne
oppnå formell kompetanse og samtidig kunne få ei dialektopplæring i
tradisjonshandverk. Lokale dialektar/ tradisjonar og byggjeskikkar er særs viktig å ha
med seg inn i restaureringsarbeidet for å forstå bygningsarven vår.
Det har vore gjort lite av dette i vår region, men det er gjennomført i fleire år m.a. i
Södra Råda i Sverige. Der har ein gjennom oppattbygging av ei mellomalderkyrkje skapt
både eit formidlingsprosjekt, og på same tid utvikla ei stor kunnskapsbase i forståinga av
eldre bygningsteknikkar og handverksmetodar. Over nokre år har det vorte ein rik
kunnskapsbank med mykje kompetanse både samla og spreidd utover. Noko liknande
bør kunne gjennomførast i Aust-Agder. Det vil styrke fagkompetansen og vere med på
og formidle interesse og kunnskap om bygningsarven vår. Dette vil på sikt også skape
større interesse for bygningsvern, både blant handverkarar og ålmenta generelt.

Kløyving av spon til taktekking.
Foto: A. Dalseg.
26
6.3. Kommunane
Synfaring med fagleg diskusjon.
Foto: A. Dalseg.
Flekking av never.
Foto: A. Dalseg.
Mange kommunar arbeider aktivt med å take vare på gamal byggjekultur gjennom
reguleringsplanar. Samtlege kystbyar har regulert område for bevaring av gamle
bygningsmiljø. Men reguleringsplanane blir ofte grovmaska og er eit verkty for å bremse
tapet av gamle bygningar i fylket. Det krev også fagleg oppfølging dersom ein skal kunne
unngå tap av bygningsdetaljar. Tiltak som ofte ikkje er søknadspliktige blir gjennomført i
høgt tempo utan at eigaren eller handverkaren har nok kunnskap om bygningsvern.
Det er stor interesse for ombyggingar og moderniseringar av gamle bustadar i fylket.
Ofte skjer dette raskt gjennom kontakt med handverkar eller kommunen. Det er ei stor
utfordring for bygningsvernet å kome inn tidleg nok med faglege råd helst før arbeidet
blir sett i gong. Mange eksempel viser at god kunnskap kan gje gode løysingar og at ein
kan unngå uheldige skadar på bygningar. Eit slik tiltak treng ikkje vere dyrare enn vanleg
byggjekostnadar. Arbeidet krev offensiv satsing og mykje marknadsføring.
Bygningsvernkonsulentane må vere tilgjengelege og skal hjelpe kommunane med
faglege spørsmål og råd.
Plan og bygningslova vert stadig endra i høve til klimabelastning og her kan det kome
nye utfordingar i høve til eldre bygningar. Kravet til mindre varmetap blir større etter
kvart. Her må bygningsvernsenteret vere oppdatert og i forkant med kunnskap som
kommunane må kjenne til. Kommunane kan nytte bygningsvernkonsulentane til faglege
vurderingar i samband med verneverdige bygningar og enkelte planfaglege spørsmål.
6.4. Musea
Alle musea i Aust-Agder forvaltar ei stor og verneverdig bygningsmasse. Mange freda
bygningar i offentleg eige blir forvalta av eit museum.
Musea har gjennom mange år arbeidd med istandsetting og vedlikehald av eldre
bygningar og er blant kompetanseinstitusjonane når det gjeld å ta vare på gamle hus.
Husa på musea blir stort sett berre brukt til museum. Det er ofte ei påkjenning for
bygningane når dei går ut av vanleg bruk og det er eit nasjonalt problem at
bygningsmassa på musea forfell. Det er for lite vedlikehaldsmidlar samtidig som musea

ofte må leige eksterne handverkarar for å utføre større jobbar. Sjølv om musea sit på
bygningsvernkompetanse og har nettverk er dei avhengig av at det finns tilgang på gode
handverkarar som kan leigast inn.
Bygningsvernsenteret må sørgje for at fleire handverkarar får interesse og kunnskap om
bygningsarven vår. Kurs, utdanning og fagleg rettleiing / nettverk er viktig for at
handverkaren får god kompetanse til å gjera arbeid på gamle verneverdig bygningar.
Musea blir viktige samarbeidspartar i kompetansemiljøet som bygningsvernsenteret blir
ein del av.
27
6.5. Materialbank og materialforståing
Vitskapen kan forklare mykje av det som tradisjonen står for. Men framleis har
tradisjonen meir å by på enn vitskapen når det gjeld bruk av materialar til ulike formål
og særleg til restaurering. Anten vi ser på stavkyrkjer, lafta hus, kvernkall eller
økseskaft, så finn vi i vår tradisjonsborne trekultur eit svært medvite uttak av treverk til
ulike emne.
Rundt omkring finns ulike tradisjonar så vel som ulik natur og skikkar som ein
tradisjonshandverkar bør kjenne til.
Eit av vilkåra for å kunne få den erfaringa som tradisjonen har fanga opp ligg i
arbeidsmåtane. Skal vi halde vedlike ei levande materialoppfatning trengst det at vi held
oppe bruken av handverktøy. Å velje rett materialar til rett formål krev både kunnskap
og erfaringar. Dette kan ha å gjera med styrke, utsjånad eller kor haldbare materialane
er. Tilgangen på gode materialar til restaurering er ikkje god i Aust-Agder. Det gjeld dei
fleste typar bygningsmaterialar.
6.5.1. Bygdesager og skogeigarar
For å få dette til må eit bygningsvernsenter formidle kunnskap og kurs/opplæring for
handverkarar og andre. Aust-Agder har ei aktiv bygdesagforening som er ein viktig
kunnskapsformidlar i dette arbeidet. Dei har mykje kompetanse, og er ein naturleg
samarbeidspartnar for å betre tilgangen på kvalitetsvyrke. AT-skog og skogbruksleiarane
er og viktige å få med i dette arbeidet. For særleg fin og utmalma gamal furuskog bør
det etablerast ein materialbank på rot saman med einskilde skogeigarar. Det kan
føregange på den måten at ein inngår avtale om å ta ut ein del vyrke når det måtte
passe. Skogeigaren får utbetalt 50 % når avtala blir inngått og resterande når tømmeret
blir hogd.
6.5.1. Materiallager
Ein ser ikkje for seg at etablering av noko sentralt lager av trematerialar bør vere ei
hovudoppgåve for eit bygningsvernsenter. Det vil krevje mykje ressursar og kapital
dersom ein skal ha eit stort lager. Fleire småsagbruk kan greie å fylle denne oppgåva.

Men bygningsvernet har ei oppgåve å motivere og sørgje for at det fins tilgang på rett
virke til restaurering av verneverdige bygningar i fylket. Kunnskapsformidling og
samarbeid kan gje godt resultat og kanskje bidra til næringsutvikling nokre stader. Viss
mogleg burde det vore ei offentleg finansiering på materiallager av særs god kvalitet.
Det bør plasserast materiallager minst 2-3 stadar i fylket.
Kvalitetsvirke kan vere vanskelig å
få tak i.
Foto: A. Dalseg.
28
Laftebile.
Foto: A. Dalseg.
6.6. Gjenbruk av bygningsdelar
Tre – eit unikt byggjemateriale.
Foto: A. Dalseg.
Eit bygningsvernsenter bør vere ein naturleg samarbeidspartnar når gamle hus skal
rivast. Hus som blir rivne bør dokumenterast så godt som råd med foto og ev.
teikningar. Eit bygningsvernsenter bør ha eit godt arkivsystem for slike historiske
bygningar. Dette er viktig dokumentasjon for framtida og kan t.d. nyttast i samband med
andre tilsvarande restaureringsprosjekt der delar av dokumentasjon manglar.
Huseigarar kan også nytte seg av eit slik arkiv i visse høve.
Bygningsvernsenteret skal motivere eigarar av gamle hus for å unngå riving av
verneverdige bygningar. Rivingstakta for gamle hus er stor i fylket.
Det er viktig at gamle bygningsdelar blir teke vare på og kan brukast om att i andre hus
der dei høyrer heime. Bygningsvernsenteret skal ikkje drive sal av bygningsdelar, men
kan ha ei viktig formidlingsrolle når bygningsdelar skiftar eigar. Det vil også vera eit
positivt miljøtiltak.
Hordaland fylkeskommune har ei slik ordning med å samle inn enkelte bygningsdelar
som kan formidlast/brukast i andre restaureringsprosjekt der det manglar tilsvarande
delar. Dei gjer det i så stor grad som dei har plass eller kapasitet. Byggjeskikksenteret i
Flekkefjord arbeider også for å etablere ei gjenbruksordning for gamle bygningsdelar.
Slik formidling kan også gjerast i Aust-Agder.
6.7. Modellar for organiseringav eit bygningsvernsenter
I arbeidet med organiseringa av eit bygningsvernsenter i Aust-Agder vil ein ynskje å både
ta omsyn til geografi, avstandar og kulturskilnadar i fylket. På same tid skal
bygningsvernsenteret vera mest mogleg føremålsteneleg for dei ulike målgruppene.

Når ein ser på andre delar av landet og samanliknar med situasjonen for Aust-Agder, kan
ein seie at det utkrysstaliserar seg to moglege modellar for organisering:
29
1. ”Buskerudmodellen”
� Plassere 2 stillingar fast ein stad, knytt til ein eksisterande institusjon.
2. ”Opplandsmodellen”
� 2 bygningsvernrådgjevarar plassert ulike stader i fylket, knytt til to
eksisterande institusjonar.
Under er det freista å setje opp fordelar og ulemper/ utfordringar med dei to ulike
modellane:
Tabell 2: Fordelar og ulemper med Buskerudmodellen.
Buskerudmodellen
Bygningsvernsenter plassert på
ein stad i fylket.
Fordelar Ulemper / utfordringar
Sterkare eige fagmiljø med to
tilsette.
Nærmiljøet vil ha større
nytteverdi av senteret.
To tilsette kan meir spisse
kompetansen sin mot smalare
målgruppe.
Kan som senter ha meir å vise
fram til besøkande.
Fagmiljø betre med fleire
samlokalisert.
Meir synleg-lettare
marknadsføring
Enklare å drive opplæring/kurs
Vanskeleg å halde ved like dei
ulike tradisjonane.
Mindre kjennskap til lokale
tradisjonsberarar.
Skilnadar i kultur og tradisjon.
Lang avstand for huseigarar og
handverkarar.
Fjernar seg frå lokalmiljøet.
Vanskeleg å halde oppe eit
levande nettverk.
Bidreg lite til lokal
næringsutvikling.
Styrkjer ikkje dei lokale musea.
Lang avstand til store delar av
fylket

Tabell 3: Fordelar og ulemper med Opplandsmodellen.
Opplandsmodellen Fordelar
2 bygningsvernkonsulentar
plassert i ulike delar av fylket.
30
Kortare avstand til målgruppene.
Kan ta kompetanse på meir lokal
byggjedialekt og tradisjon.
Kan styrke lokale
kompetansemiljø dersom
samlokalisering med
eksisterande miljø.
Kan bidraga meir til stadutvikling
og profilering.
Kan vera eit lokal
næringsutvikling i dei lokale
kommunane.
Betre kjennskap til
tradisjonsberarar og lokale
ressursar.
Lettare å halde eit levande
nettverk av handverkarar i heile
fylket
Lettare å bli kjent i heile fylket.
Styrker kompetansen og
ressursane ved dei lokale musea.
Nyttar eksisterande ressursar og
institusjonar.
Dei fleste fylkeskommunane har
valgt ei desentralisert løysing.
Styrkjer fleire kompetansemiljø.
Fleire stadar å henvende seg.
Ulemper / utfordringar
Krev meir samarbeid.
Meir personavhengig?
Meir avhengig av eksterne miljø
Fare for å bli mindre synlege
Krev gode samarbeidsavtalar
Ein ser at fordelen med ”Opplandsmodellen” er at ein har høve til å betre ta vare på dei
lokale tradisjonane og fange opp lokale handverkarar, enn dersom ein vel
”Buskerudmodellen” der stillingane er plassert på same stad.
I og med at fylket er så langstrakt, og har så to vidt ulike bygningsmassar med sine
særskilde utfordringar (kyst / innland), vil ”Opplandsmodellen” vera den som har best

høve til å ta opp dei særskilde utfordringane knytt til dei geografiske og kulturelle
skilnadane. Ein vil også då koma nærmare huseigarane, både i avstand og kultur, og har
betre høve til å knytte til seg lokalkunnskap og fange opp det som skjer lokalt. Med å
spreie stillingane på ulike stader vil ein knytte kompetanse som frå før er på staden til
bygningsvernsenteret, og ein vil på den måten kunne utvikle eit endå breiare miljø.
Både erfaringar frå Oppland og Hordaland syner at dei er svært godt nøgde med ein
desentralisert modell. Evalueringa av drifta i Drøbak har også resultert i at Akershus har
valt å plassere 3 senter innan fylket. Både Buskerud og Vest-Agder vil også på sikt
vurdere utviding til fleire stadar i sine fylke.
Vest-Agder har valt å satse på kystbyane. Ei bygningsvernkonsulent-stilling i innlandet i
Aust-Agder kan supplere satsinga på byggjeskikksenteret i Vest-Agder. Problematikken
både ved kysten og i indre strok er nær lik den vi finn i Aust-Agder. Ein kan få ein god
synergieffekt og ein har eit stort samarbeidspotensiale mellom fylka.
Informasjonsmateriell, kurs og faglege utvekslingar vil det t.d. være naturleg å
samarbeide om.
Med to stillingar plassert ein stad vil ein kunne spisse kompetansen meir og det vil verta
eit større fagmiljø på den eine staden. Men ein kan ha vanskar med å nå ut til utkantane
av distrikta. Sidan fagkunnskapen ligg nære museumsfaga, er det nærliggjande å tenkje
at det er mest føremålsteneleg å knytte seg opp mot fleire museum eller andre egna
institusjonar.
Spikkehest – ein god gamal patent
Foto: A. Dalseg.
31

32
6.8. Alternative lokaliseringar
Med plassering av bygningsvernsenter i Aust-Agder bør det vere eit mål å søke
synergieffekt saman med andre miljø eller institusjonar. Ei samlokalisering kan ha
positive effektar både fagleg og at ein har kollegar å spille på. Samtidig kan ein utnytte
ressursar til felles nytte.
Med diskusjon om plassering bør ein ha ”dei verneverdig bygningane” i sentrum og som
kjent kan det vere ulike vegar til målet. Utfordringane kan variere noko, men dei tre
hovudmålgruppene er dekkjande i dei fleste tilfella.
Prosjektgruppa meiner eit bygningsvernsenter må knytast til eksisterande
fylkeskommunale institusjonar eller institusjonar der fylkeskommunen er sterkt inne.
Gjennom LUK-satsinga er det viktig at prosjektet blir godt forankra i kommunane. Det er
også viktig å styrke allereie eksisterande miljø på bygningsvern og såleis få
synergieffektar både til senteret og til institusjonen.
Av dei moglege lokaliseringane i tabellen under er det musea som kjem nærmast
føresetnadane frå fylkeskommunen, då desse er eigde av både fylkeskommunen og
kommunane.
Ut i frå det som har kome fram i lokaliseringsdebatten så langt, kan fylgjande
lokaliseringar tenkast:
Kurs for tradisjonshandverkarar.
Foto: A. Dalseg.

Tabell 4: Aktuelle plasseringar av bygningsvernsenter.
Aktuell plassering Fordelar Ulemper
Risør kommune � Kommunen teke eiga initiativ.
Aust-Agder
kulturhistoriske
senter (Arendal)
Nes Jernverk
museum
33
� Kommunalt engasjement og
kompetanse.
� Har god bygningsvernkompetanse i
regionen.
� Risør har mange gamle trebygningar
og er regulert til antikvarisk
spesialområde.
� Lokalt museum (AAKS).
� Kommunale arkitekttenester.
� Kompetanse på dokumentasjon og
magasin.
� Har stillingar med kompetanse
innan bygningsvern og
bygningsbevaring.
� Brei kompetanse innan formidling /
utstilling og museumsfagleg
kompetanse.
� Fylkessenter.
� Eigd av alle kommunane + AAfk.
� Historisk arkiv.
� Medlem i nasjonalt byggnettverk.
� Sentral plassering i fylket sett under
eitt.
� Har antikvarisk bygningsmasse.
� Har kompetanse innan
bygningsvern.
� Har spesialkompetanse.
� Har stor bygningsmasse.
� Stor antikvarisk kompetanse i
nærmiljøet.
� Historiske arkiv.
Blakstad V.G.S. � Vidaregåande skule.
� Fylkeskommunal institusjon.
� Pedagogisk kompetanse.
� Sentral plassering i fylket.
� Fylket sitt kompetansesenter for
byggfaga.
� Gode lokale for undervisning.
� Medlem i kulturlandskapsgruppa i
Aust-Agder.
� Sentralt i håndverkernettverket i
Agder.
� Antikvarisk kompetanse i
� Lang avstand til andre
delar i fylket.
� Arbeidsgjevar?
� Lokale?
� Lang avstand til delar av
fylket.
� Er i ombyggingsfase
fram til 2014.
� Organisert som ein
stiftelse.
� Har ikkje historisk arkiv.
� Ikkje antikvarisk
bygningsmiljø.

administrasjon/faglærer.
Bygland kommune � Interesse i kommunen, eiga lokalt
initiativ.
34
� Har gjort eit forprosjektskisse på
”Handverkshuset”
� Allsidig fagmiljø på bygningsvern i
regionen.
� Antikvariske bygningar.
Setesdalsmuseet � Har bygningsvernkompetanse ved
museet.
Restaurering av Setesdalsloft.
Foto: A. Dalseg.
� Museet er sentralt i
handverkarnettverket i Aust-Agder.
� Medlem i nasjonalt byggnettverk.
� Kompetanse på dokumentasjon,
arkivering.
� Museet med størst bygningsmasse.
� Interkommunalt selskap eigd av 5
kommunar + FK.
� Historisk arkiv.
� Pedagogisk og kulturhistorisk
kompetanse.
� Har avdelingar og lokale fleire
stader i distriktet (Hovden-Iveland).
� Høg rivingstakt på verneverdige
bygningar i regionen.
� Nye bygningsfasilitetar
(verkstad/kontor) planlagt oppført
2012.
� Medlem i kulturlandskapsgruppa i
Aust-Agder.
Ein verneverdig bygning.
Foto: A. Dalseg.
� Manglar
bygningsfasilitetar.
� Samlokalisering er
vanskeleg.
� Lite sentralt i fylket frå
sør.
� Lang avstand til kysten.
Klamphogging.
Foto: A. Dalseg.

35
6.8.1. Lokalisering av bygningsvernsenter til Blakstad vgs.
Blakstad er ein vidaregåande skule med undervisning i bl.a. byggfag vg1 og vg2. Dei er
ein stor fylkeskommunal institusjon. Leiinga ved skulen ynskjer ei auka satsing på
undervisning i tradisjonshandverk innanfor læreplanane. Ingen andre
bygningsvernsenter er tilknytt vidaregåande skule så det er ei innovativ løysing som har
stort utviklingspotensiale med tanke på opplæring innan tradisjonshandverk
Blakstad vil vere viktig som kursstad dersom ein får i gang f.eks eit høgskulestudie med
HIST eller større lokale kurs. Med ein bygningsvernkonsulent plassert her vil ein knyte
seg tett opp mot skulen sin administrasjon. Bygningsvernsenteret vil kunne nyttast både
i undervisninga og planlegging dersom skulen ynskjer det. Om ynskjeleg kan skulen også
vera arrangør om kursa vert lagt ein heilt annan stad enn på skulen.
Blakstad vgs. har stor undervisningserfaring innan vidaregåande opplæring og gode
undervisningsfasilitetar for gjennomføring av enkelte handverkskurs. Om ein legg
praktiske handverkskurs til skulen på Blakstad kan det òg nyttast som faginnslag /
demonstrasjon i tømraropplæringa. Kanskje kan dette vekkje fagleg interesse hjå nokre
av elevane som seinare kan lære seg meir av faget.
6.8.2. Lokalisering av bygningsvernsenter til Setesdalsmuseet
Setesdalsmuseet har ei fyrstelineteneste innan bygningsvern i regionen. Musea sit inne
med mykje kompetanse og gode nettverk som kan gje viktige synergieffektar, både for
musea og senteret. Musea har, i tillegg til kompetanse innan bygningsvern, historisk- og
lokalhistorisk kompetanse, museumspedagogisk- og antikvarisk kompetanse, historisk
arkiv og magasinsamlingar. Ein vil på denne måten gjensidig styrke kompetansen både
på museet og bygningsvernsenteret. Ein byggjer opp om eksisterande fagmiljø og
styrkjer desse. Slik får ein eit enda breiare miljø innan fylket. Ein annan effekt med å
styrke ressursane på dei lokale institusjonane er at ein på den måten aukar og sikrar
arbeidsplassar i lokalmiljøet. Dette vil vere i tråd med LUK-satsinga.
Ein har tidlegare i rapporten visa til at nærleik til målgruppene, spesielt huseigarar og
handverkarar, er særs viktig. Ved å spreie kompetansen vert også at avstanden frå
senteret til huseigarar / handverkarar / kommunar mindre. Om ein ikkje ligg under ein
time i avstand er ein ganske nær, jmf. andre fylke sine målsetjingar.
Bygningsvernsenteret skal vera eit lågterskeltilbod til huseigarane. Førebelse erfaringar
frå Vest-Agder viser at det er nærmiljøet som nyttar seg mest av tilboda.
6.8.3. Delt lokalisering mellom Blakstad vgs. og
Setesdalsmuseet
Ved å dele senteret vil ein lettare kunne vidareføre dei ulike tradisjonane innan
byggjeskikk, og ta omsyn til dei særskilde utfordringane knytt til kyst / innland. Med eit

større miljø innan eit fag er det også betre høve for andre i same fagfeltet til å etablere
seg, noko ein har gode døme frå tidlegare. Det er då meir attraktivt å starte for seg sjølv
med liknande næringar lokalt. Ein kan vera med på å utvikle staden med å byggje på
tradisjonar og identitet.
Det vil uansett vera viktig å marknadsføre bygningsvernsenteret som eitt senter sjølv
om det er lengre avstand mellom kontora. Eit dela senter vil verte meir synlege i
lokalmiljøa, og vil lettare kunne nå målgruppene.
Gjennom eit formalisert samarbeid Blakstad-Setesdalsmuseet legg ein til rette for ei god
fagutvikling som vil auke kompetansen på båe plassar. Det kan føre til fleire
samarbeidsprosjekt. Som døme kan ein tenkje seg ei vandreutstilling innan
bygningsvern/byggjeskikk som kan vere ei felles marknadsføring.
Ved å plassere to bygningsvernrådgjevarar på ulike stader, vil det stille større krav til
allsidig kompetanse og samarbeid dei i mellom. Særleg gjeld dette opplæringstiltak og
felles prosjekt. Men med dagens kommunikasjonsverktøy bør ikkje dette vera noko
hindring. Det vil på same tid vera meir personavhengig kven som vert tilsette i desse
stillingane. Det vil vere viktig at dei som vert tilsett har god kjennskap til handverket, og
gode personlege eigenskapar. Ein tenkjer då særleg eigenskapar til formidling og utretta
verksemd.
Med ein bygningsvernrådgjevar på båe plassane må prosjektleiarfunksjonen leggast til
ein av stillingane. Vidare krev det gode avtalar med båe institusjonane for sjølve drifta
(kontor, møterom, reinhald, kopiutstyr, verkstader m.v). Noko sekretærfunksjon kan
også leggast inn i ei avtale. Bygningsvernsenteret vil formelt bli lagt under
kulturminneseksjonen i Aust-Agder, men har eit eiga styre der Blakstad,
Setesdalsmuseet og Fylkesrådmannen er med. Rekneskapsmessig er det naturleg å ligge
under Fylkeskommunen sitt system.
36
6.9. Økonomi og finansiering
Ein tenkjer seg at senteret har eit samla rekneskap med eit felles budsjett. Med ei delt
kontorplassering vert kostnadane fordelt internt. Senteret må ha eit dagleg leiaransvar
som vert lagt til ei av konsulentstillingane.
Eit 3-årig pilotprosjekt med etablering av eit bygningsvernsenter i Aust-Agder er sett opp
med desse kostnadar og inntekter som visa i neste avsnitt.
Ein reknar med oppstart av pilotprosjektet sommar 2012 og avslutning i 2015.

37
6.9.1. Driftskostnadar
Tabell 5: Driftskostnadar 3-årig pilotprosjekt bygningsvernsenter.
DRIFTSKOSTNADAR 2012 2013 2014 2015
Lønsutgifter 2
stillingar
470 000 940 000 940 000 470 000
Sosiale utgifter 160 000 320 000 320 000 160 000
Husleige 20 000 40 000 40 000 20 000
Kontorutgifter 90 000 70 000 70 000 30 000
Opplæringstiltak 80 000 120 000 130 000 60 000
Kurs, køyring m.m 70 000 100 000 100 000 40 000
Sum 890 000 1 680 000 1 690 000 780 000
I kostnadane er det rekna med to faste stillingar og ikkje noko ekstra innleigd
arbeidskraft. Det føreset at ein kan få til rimelege og gode leigeavtalar for kontor m.v.
Ein føreset at institusjonane kan stille sine verkstader til disposisjon i den grad det er
naudsynt, og at dei har gjensidig nytte av det.
6.9.2. Driftsinntekter
Tabell 6: Driftsinntekter 3-årig pilotprosjekt bygningsvernsenter.
DRIFTSINNTEKTER 2012 2013 2014 2015
Tilskot frå LUK 1000 000 1000 000 1000 000 0
Tilskot frå Aust-Agder
FK
350 000 620 000 620 000 270 000
Andre inntekter 0 60 000 90 000 30 000
Sum 1 350 000 1 680 000 1 710 000 300 000
Senteret skal ikkje drive butikkverksemd eller sal av handverkartenester. På same tid
skal senteret ha gratis rådgjeving til huseigarar. Dette avgrensar mogleghetane for
inntening til senteret. Difor må finansieringa dekkast gjennom LUK og Aust-Agder
fylkeskommune. Litt sal av tenester er lagt inn i budsjettet.
Senteret si kursverksemd reknar ein med må gå i ballanse eller finansierast eksternt.
Truleg kan ein ikkje forvente noko overskot på slik verksemd.

38
6.10. Forslag til handlingsplan 2012 – 2015
Tabell 7: Handlingsplan for bygningvernsenter 2012-2014.
Mål
-
Huseigarar
Handverkarar
Kommunane
Skulen
gru
ppe
r
Tiltak Samarbeid med, ansvarleg Oppstart Merknad
Marknadsføring. AAfk, Fortidsminneforeningen,
m.fl., Blakstad vgs.,
Setesdalsmuseet, AAbs
Fagleg rådgjeving,
søknadar, motivering og
begeistring.
Handverkarar, kommunane, AAfk,
Kulturminnefondet, fm AA, AAbs
Sommar
/ haust
2012
Haust
2012
Kurs Kommunane, AAfk, AAbs Haust
2012
Tilstandsvurderingar Handverkarar, AAbs Sommar
2012
Kompetanseheving; kurs. AAfk, VAfk, Blakstad vgs.,
Setesdalsmuseet, AAbs
Kompetanseheving;høgskulestudium.
Kompetanseheving;
hospitering.
Tfk, VAfk, AAfk, HiST, UiA,
Blakstad vgs.,RA, AAbs.
Handverkarar, Blakstad vgs.,
Setesdalsmuseet, AAbs.
Fagleg rådgjeving. AAfk, Blakstad vgs,
Setesdalsmuseet, AAbs.
Nettverk. VAfk, Blakstad vgs.,
Setesdalsmuseet, AAbs.
Haust
2012
Info.møte, heimeside,
media,
vandreutstillingar.
Synfaring, direkte
kontakt, gode døme.
Korte lokale
kurskveldar.
Synfaringar, rapportar.
Praktiske kurs,
rekruttering.
Vår 2013 Deltidstudium.
Haust
2013
Haust
2012
Haust
2012
Informasjon. AAfk, AAbs. Vår
2013
Rådgjeving. AAfk, fmAA, AAbs. Vinter
2013
Tilstandsvurderingar. Setesdalsmuseet, handverkarar,
AAbs.
Bygningsvern på byggfag,
vgs.
Bygningsvern i
grunnskulen.
Blakstad vgs., Setesdalsmuseet,
AAbs.
Haust
2012
Kommunane, musea, AAbs. Vinter
2013
Opplæringsprosjekt,
rekruttering.
Direkte kontakt,
synfaring.
Møter, forum for
tradisjonshandverkarar
Årlege temamøte,
informasjonsskriv.
Direkte kontakt,
faglege spørsmål,
synfaring,
saksbehandling.
Synfaring, rapport.
Vår 2013 Praksisopplæring,
fagdag.
Fagtema,
demonstrasjon,
praktiske oppgåver.

39
7. Arbeidsgruppa sin konklusjon
7.1. Organisering av bygningsvernsenter i Aust-Agder
� Bygningsvern handlar om å setje sjølve bygningen i fokus. Difor er huseigarane
særskild viktige. Dei fleste husa er i privat eige, og har ikkje formelt vern gjennom
Plan- og bygningslova eller Kulturminnelova. Huseigarane sin motivasjon,
interesse og engasjement er difor ei føresetnad for at huset skal takast vare på.
� Handverkarar vert ofte bruka som konsulentar på mindre prosjekt, og det er
difor viktig at dei har best mogleg antikvarisk kompetanse og forståing av verdien
i gamle bygningar. Handverkaren vert såleis eit viktig verktøy i arbeidet med
bygningsvern.
� Kommunane har ansvar for forvaltninga av Plan- og bygningslova, og er også
huseigarar på ein del verneverdige bygningar. Kommunen har kontakt med
huseigarane i mange tilfelle, og er viktig formidlarar av bygningsvernsenteret.
� Musea spelar også ei viktig rolle i arbeidet med bygningsvern i Aust-Agder. Dei
har allsidig kompetanse og erfaring med antikvariske problemstillingar knytt til
gamle bygningar og gjenstandar. Bygningsvernfaget ligg også fagleg nært opp til
museumsfaga. Musea har ansvar for å halde byggjeskikken og bygningsarven i
forsvarleg stand ved bruk av rett handverksteknikkar og materialar. Musea
fungerar som førstelinjeteneste for bygningsvern i sin region. Musea er medlem i
nasjonale byggnettverk støtta av ABM-utvikling (arkiv-bibliotek-museum). På
andre sida kan musea dra fagleg nytte av bygningsvernsenteret.
� Ved å knytte senteret opp til lokale institusjonar vil ein byggje opp under den
lokale stadutviklinga og stadeigenheten. Ein vil også då kunne vere med på å
styrke dei lokale ressursane.
Ein går difor inn for ”Opplandsmodellen” der 2 bygningsvernrådgjevarar vert plassert
ulike stader i fylket, knytt til to eksisterande institusjonar.
7.2. Lokalisering av bygningsvernsenter i Aust-Agder
Dei viktigaste føresetnadane for plassering av eit bygningsvernsenter er:
� Eit kompetansesenter bør kunne samordne og dra nytte av all den kompetansen
og kunnskapen om bygningsvern og bygningshistorie /tradisjonar som finst rundt
om i fylket.

40
� Nærleik til huseigarar og handverkarar vert sett på som særs viktig for å lukkast.
Ein bør kunne nå over størst mogleg delar av fylket innan ein times køyring.
� Ulike tradisjonar. Aust-Agder er eit langt fylke med mykje ulik byggjeskikk. Det er
ei viktig oppgåve å ivareta dette mangfaldet. Ein kan dele fylket inn i to med
kystbyar og innlandet. Ein finn overlappingar båe vegar, men det er ulike
tradisjonar for byggjeskikk, konstruksjon, overflate, materialval og
problemstillingar (sopp/insekt).
� Ved å knytte bygningsvernsenteret tett opp mot kommunane vil ein også betre
stette intensjonane i LUK-satsinga.
Ein ser her at ei delt løysing med ein bygningsvernkonsulent i innlandet og ein nær
kysten, vil vera den modellen som stettar flest av kriteriane som er sett frå før. Ein går
difor inn for eit bygningsvernsenter med delt løysing der ein bygningsvernkonsulent
vert plassert på Setesdalsmuseet og ein på Blakstad vgs.
7.3. Suksessfaktorar
For å lukkast kan ein setje opp visse faktorar som må liggje til grunn:
� Eldsjeler som prosjektleiar og konsulent
� Gode samarbeidspartnarar
� God marknadsføring – verte kjende
� Nettverksbygging
� Formidlingsevne og begeistring
� Fagkompetanse
� Gode samarbeidsløysingar med institusjonane – felles nytte
� Fast finansiering
� Godt samarbeid mellom kontora
� Fagleg vidareutvikling for dei tilsette
Ein går inn for eit
bygningsvernsenter
med delt løysing der
ein bygningsvern-
rådgjevar vert plassert
på Setesdalsmuseet og
ein på Blakstad vgs.
Suksessfaktorar er
gode
samarbeidspartar,
formidling, fast
finansiering og fagleg
vidareutvikling.

LITTERATURLISTE
Ane Gunhild Uleberg. Iverò – et formidlingsforetak i Setesdal. Masteroppgave i arkitektur, NTNU
2007.
Buskerud fylkeskommune. Saksframlegg 2008/1171-8. Kompetansesenter for bygningsvern –
tilskudd til prosjekt.
Buskerud fylkeskommune. Saksframlegg 2008/1171-33. Tilskudd til drift av Buskerud
bygningsvernsenter 2010.
Buskerud fylkeskommune. Bakgrunnsnotat om etablering av bygningsvernsenter for Buskerud.
2008.
Buskerud fylkeskommune. Kompetansesenter for bygningsvern i Buskerud, utredning. 2009.
Bygland kommune. Konseptutredning prestneset i Bygland. Håndverkshuset, Senter for
bygningsvern. 2010.
Fokus på tre nr 41. Tradisjonsbasert trebruk.
Hedemarksmuseet. Søknad om etablering av kompetansesenter for bygningsvern i Hedmark.
2006.
Kulturhåndverk. Rapport fra Kultur og kirkedepartementet 2008.
Mjøsmuseet. Halvårsrapport 1/2010 – gjelder bygnignsvernrådgivertjenesten ved Mjøsmuseet.
Mjøsmuseet. Årsrapport 2009- gjelder bygningsvernrådgivertjenesten ved Mjøsmuseet.
NINA Oppdragsmelding 783. Kulturminner og kulturmiljøer som grunnlag for verdiskaping.
NIBR rapport 2010/14. Kulturarv og stedsidentitet.
NOU 2002/1. Fortid former framtid.
Oppland Fylkeskommune. Evaluering av bygningsvernrådgivertjenesten ved Mjøsmuseet. 2011.
Oppland fylkeskommune. Kulturminnesatsing 2007-2010.
Pressemelding fra Miljøverndep 02.03.2004.
Riksantikvaren 2010. Prioriteringar i kulurminneforvaltningen. Brev til AAFK.
Risør kommune. Trehusbyen Risør. Reparasjon, vedlikehold og bevaring. 2005.
Regionplan Agder 2020 Med overskudd til å skape
Regional utviklingsplan for Setesdal 2020.
Stavanger kommune. Grønn rehabilitering av trehus. En håndbok i miljø- og bygningsvennlig
rehabilitering.
41

Stortingsmeld. nr. 16. Leve med kulturminne. (2004-2005). Det kongelige
miljøverndepartement.
Stortingsmeld. nr. 22. Kultur og næring. (2004-2005). Det kongelige kommunal og
regionaldepartement.
Stortingsmeld. nr. 25. Lokal vekstkraft og framtidstru. Om distrikts og regionalpolitikken. Det
kongelige kommunal og regionaldepartement.
Telemarksforskning. Opplevelseslandskapet TF-notat nr 13 / 2010.
Vest-Agder fylkeskommune. Tradisjon og innovasjon. 2010.
42