Warszawabo i Stockholm Warszawianka w ... - Suecia Polonia

2 

N≗2(28) 2009 

årgång/rok VIII 

Suecia 

pris: 26,50 SEK 

Polonia 

tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny 

| 

Warszawabo i Stockholm 

Warszawianka w Sztokholmie 

Europas gamla unioner 

Dawne unie Europy

Między Lublinem a Lizboną 

Mellan Lublin och Lissabon 

440 lat temu miastem unii w Europie był Lublin. 1 lipca 1569 

roku podpisano tam akt między Koroną, czyli Polską a Litwą 

przewidujący, w pewnym uproszczeniu, połączenie ich w jedno 

państwo federacyjne. Oba państwa miały mieć wspólnego 

władcę wybieranego w wolnej elekcji. Miała to więc być – i była 

– szlachecka republika z prezydentem nazywanym królem. 

Polacy a wkrótce i Litwini nazywali swoje państwo z dumą 

Rzeczpospolita, co jest polskim słowem na republikę. Poza 

władcą miał być wspólny sejm, pieniądz, polityka zagraniczna 

i obronna. Oba państwa miały natomiast zachować odrębne 

urzędy centralne, armie i języki urzędowe. 

Polska i Litwa były już ze sobą związane unią personalną 

od prawie dwustu lat, ale i tak nie obyło się bez tarć podobnie 

jak w przypadku traktatu lizbońskiego, który przez Polskę, 

wobec braku podpisu prezydenta, nie został jeszcze formalnie 

ratyfikowany. 

W Lublinie obrady Sejmu Reczpospolitej trwały ponad 

pół roku, od grudnia 1568 r. W marcu, pewnej nocy, posłowie 

litewscy opuścili nagle miasto. Prace nad aktem Unii wcale 

☛ cd. str.16 

Foto: www.trybunal.gov.pl 

För 440 år sedan var Lublin den europeiska unionsstaden. 

Den 1 juli 1569 signerade man där ett fördrag mellan Polen och 

Litauen som – något förenklat – föreskrev att de skulle förenas 

i en federativ stat. De båda staterna skulle ha en gemensam regent 

tillsatt genom fria elektorsval. Tanken var alltså att skapa 

en adelsrepublik med en president som skulle tituleras kung. 

Polackerna och snart även litauerna benämnde med stolthet sin 

stat Rzeczpospolita, vilket på polska betyder republik. Förutom 

statsöverhuvudet skulle man ha en gemensam sejm (dvs. parlament), 

valuta, utrikes- och försvarspolitik. Medlemsstaterna 

skulle däremot behålla separata centralmyndigheter, arméer 

och officiella språk. 

Polen och Litauen hade då varit förbundna av en personalunion 

i nästan 200 år men det hade inte gått utan friktioner, inte 

helt olikt Lissabonfördraget som – så länge presidentens signatur 

saknas – fortfarande inte har formellt ratificerats av Polen. 

Sejmen sammanträdde i Lublin i över ett halvår med början i 

december 1568. En natt i mars lämnade de litauiska delegaterna 

plötsligt staden. Arbetet med unionsfördraget fortsatte trots 

☛ fort. sid. 16

Foto: arrowfilms.co.uk 

Suecia Polonia 2/2009 

Innehåll / Spis treści 

4 

8 

12 

17 

29 

30 

2 Mellan Lublin och Lissabon – Zbigniew Bidakowski 

Między Lublinem a Lizboną – Zbigniew Bidakowski 

32 

Alexander Orlowski, har verkligen en ovanlig livshistoria, som kunde ha varit ovanligt lämplig att filma. 

I polska kretsar i Stockholm går det rykten om att det är just han som var förebilden till hjälten i Agnieszka Hollands film Europa, 

Europa. Faktum är att under krigstillståndet (i Polen 1981) dök den kända regissören upp i filosofens vackra bostad på Vikinga- 

gatan i Stockholm. Läs sid. 17 

Historia życia Aleksandra Orłowskiego doskonale nadaje się do sfilmowania. W środowisku sztokholmskiej Polonii usłyszałem 

nawet, że to właśnie on był prototypem bohatera filmu Agnieszki Holland Europa, Europa. Istotnie, w roku stanu wojennego 

reżyserka pojawiła się w mieszkaniu filozofa przy ulicy Vikingagatan w Sztokholmie Zob.str. 17 

Warszawabo i Stockholm − dikter | Katarzyna Suchcicka 

Warszawianka w Sztokholmie − wiersze | Katarzyna Suchcicka 

Att överleva i musiken | Elżbieta Szwejkowska-Olsson 

Przeżyć w muzyce | Elżbieta Szwejkowska-Olsson 

Marika Stiernstedt och hennes band till Polen | Arnold Klonczynski 

Marika Stiernstedt i jej związki z Polską | Arnold Klonczynski 

Mannen som lurade ödet | Jozef Baran 

Człowiek, który oszukał los | Jozef Baran 

Bogislav Erik och hans vapen | Zbigniew Bidakowski 

Bogusław Eryk i jego herb | Zbigniew Bidakowski 

Vardag & kulturevenemang 

Życie codzienne i artystyczne 

Nanas krönika | Nana Håkansson 

Nanafelieton | Nana Håkansson 

Omslaget/Okładka: Katarzyna Suchcicka, foto: Ignacy Skwarcan 

med stöd från 

Prenumeration / Prenumerata 

Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. 

Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. 

Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. 

Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

Katarzyna Suchcicka 

60 lat później w mojej głowie 

Dymy 

dymy na drugim brzegu rzeki 

Dymy nad Warszawą 

bombardują Warszawę! 

A to palą liście 

wokół Jeziora Mälaren 

późna jesień 

Szwecja 

Neutralny kraj 

Podczas tych wszystkich 

wojen 

podjazdów 

ambicji 

ten ptaszek 

a raczej jego 

prapra 

prpr 

frfr 

frufru 

dziadek 

sobie podśpiewywał 

spokojnie na Östermalmie 

nie zważając na ludzkie gdzieś niedole 

stalinizm na wschodzie 

i rok 39 na południu. 

Mądrze, mój ptaszku, 

i podle 

niestety. 

 

4 

60 år senare i mitt huvud 

Rök 

rök på andra sidan floden 

Rök över Warszawa 

de bombar Warszawa! 

Men det är bara löv man bränner 

vid Mälarens stränder 

en senhöst 

i Sverige 

Ett neutralt land 

Under alla dessa 

krig 

ränker 

ambitioner 

har den här lilla fågeln 

eller snarare hans 

för-för 

frfr 

farfr 

farfar 

suttit och sjungit 

helt lugnt på Östermalm 

utan att bry sig om människors bittra öden 

stalinismen i öst 

eller år -39 i söder. 

Klokt, lilla fågel, 

men gement 

dessvärre.

Szkic z dobrej dzielnicy 

To że nie mieli wojny 

ma swój realny wymiar 

W budynkach starych 

bez śladów kul 

Przez okna 

bez odpadającej farby 

których otwieranie nie sprawia trudności 

Widzę ich na rozległych 

kanapach przed wielkimi 

ekranami płaskich telewizorów 

przez rzędy zadbanych 

kwiatów 

przez szyby umytych nieskazitelnie 

okien 

Przy stołach z całą rodziną 

ojcami i dziadkami – którzy żyją! – 

wysokimi smukłymi jasnowłosymi 

Z zadbanym ciałem 

chodzących sprężystym krokiem 

dzięki ćwiczeniom fizycznym 

na które nie brakuje im czasu 

ani pieniędzy 

Przed domem stoi Volvo lub Saab 

Ulica jest cicha i bezpieczna 

Powietrze czyste 

Praca pewna 

z wyznaczoną przez związki zawodowe 

przerwą na lunch 

i ściśle określonymi porami 

zakończenia pracy 

Konto pełne 

Perspektywa starości spokojna 

Posłuszeństwo wobec przepisów 

władzy i rygorów 

nie dawanie fałszywego świadectwa o sąsiedzie 

tak jak kazał Luter 

W kościołach słuchają Bacha 

Restauracje są gwarne 

Wesołe okrzyki wznoszą widzowie w Operze 

BRAVO! 

Ludzie jeżdżą tu na rowerach 

ich jest wiatr 

Każdy trawnik jest dobry by leżeć w słońcu 

Piją czystą wodę 

prosto z kranu 

 

5 

Skiss från en finare stadsdel 

Att de inte har haft krig 

är mycket påtagligt 

I gamla byggnader 

utan kulhål 

ser jag dem genom fönstren 

med färg som inte flagnar 

och som öppnas utan problem 

I deras vidlyftiga 

soffor framför stora 

platta teveskärmar 

genom rader av välskötta 

blommor 

genom fönstrens 

oklanderligt putsade rutor 

Vid borden med hela familjen 

med fäder och farfäder – som lever! – 

långa slanka ljushåriga 

Med välvårdade kroppar 

som går med spänstiga steg 

tack vare de fysiska övningarna 

som de varken saknar tid 

eller pengar till 

Utanför huset står en Volvo eller Saab 

Gatan är lugn och trygg 

Luften ren 

Arbetet säkert 

med lunchrasten 

fastlagd av facket 

och noga angivna tider 

för arbetsdagens slut 

Välfyllt konto 

En lugn ålderdom att se fram emot 

Lydnad gentemot föreskrifterna 

makten och disciplinen 

inte bära falskt vittnesbörd om grannen 

så som Luther befallt 

I kyrkorna lyssnar de till Bach 

I restaurangerna sorlar man 

Glada utrop hörs från publiken på Operan 

BRAVO! 

Här cyklar folk 

och deras är vinden 

Varje gräsmatta lämpar sig för solande 

Rent vatten dricker de 

direkt från kranen

W Sztokholmie 

Co sprawiło że między nami 

lej wąwóz szczelina 

która niepostrzeżenie 

się staramy 

zasypać 

i udawać że jej nie ma. 

To że jedna jest Żydówką 

a druga nie 

chcę żeby 

przestało mieć znaczenie, 

Nie było niewygodne 

Nie zagrażało 

wejściem 

na teren 

nieznany 

gdzie niebezpiecznie. 

Odkąd od którego punktu 

uśmiechu słowa 

zdałam ci się obca? 

Ja 

kobieta poeta 

Murzynka Żydówka. 

Szwecja 

O, Światło 

szwedzki Boże! 

Z filmów Bergmana 

elektrycznością 

oświecony pastorze. 

I wy 

plackiem na trawnikach 

leżący przed słońcem. 

Rozumiem was dopiero 

gdy mi się objawia 

szwedzkie porównanie 

czerni do grzechu. 

Jak głęboki jest 

nawet w języku 

lęk przed ciemnością 

kraju pogrążonego w mroku. 

 

6 

I Stockholm 

Varför finns den mellan oss 

denna krater, ravin, spricka 

som vi obemärkt 

försöker 

fylla igen 

och låtsas att den inte finns. 

Att en av oss är judinna 

och en inte 

vill jag 

ska förlora sin betydelse 

Det var inte obekvämt 

Inte hotfullt 

att beträda 

okänd 

terräng 

där faror lurar. 

Sedan när, från vilken punkt, 

leende eller ord 

kom jag att framstå som främmande? 

Jag 

kvinna, poet 

negress, judinna. 

Sverige 

O, Ljus 

du svenska gud! 

Bergmanfilmernas 

med elektricitet 

upplyste pastor. 

Och ni 

liggande platt i gräset 

inför solen i skyn. 

Först då förstår jag er 

när det uppenbaras för mig 

det svenska likställandet 

av svärtan och synden. 

Så djup den är 

till och med i språket 

ångesten inför mörkret 

i ett land höljt i dunkel.

Warszawianka w Sztokholmie 

Miasto powinno 

szarą wstęgą 

rzeki 

być przedzielone 

na póła 

nie 

na wodzie 

w okruchach całe 

wspinać się 

skałą 

to w górę 

to w dół! 


W przygotowaniu jest już piąty tom wierszy Katarzyny Suchcickiej, 

poetki, dziennikarki, krytyka literackiego, dokumentalistki. Opubliko- 

wała między innymi tomiki „Niebieska pończocha” w Wydawnictwie 

Literackim, 1993 i Dzikie kryształy w Wydawnictwie Nowy Świat, 2004. 

Przez rok przebywała w USA, gdzie jej wiersze zostały przełożone 

na język angielski i opublikowane w 1990 r. w antologiach amery- 

kańskich Over the rainbow Michigan i Dan River Anthology Maine oraz 

w magazynie Touchstone w New Hampshire, a w 1997 r. w antologii 

Ambers Aglow. Contemporary Polish Women’s Poetry Host Publications. 

Austin Texas. 

W latach 2001 − 2005 mieszkała w Sztokholmie − jej wiersze zostały 

tam przetłumaczone na angielski i opublikowane przez Instytut 

Polski oraz na język szwedzki i opublikowane w wydawnictwie ILKE 

Bokfoerlag pt. Vilda Kristaller, 2005. 

Jest autorką filmów dokumentalnych, m.in.. o G. Herlingu–Grudziń- 

skim, W. Szymborskiej, Z. Bieńkowskim, pisarce szwedzkiej A. Pleijel. 

oraz o Nagrodzie Kościelskich i poezji Pokolenia ‘ 68 – Nowa Fala. W 

jej dorobku znajduje się film dokumentalny o działaczce opozycji 

demokratycznej w Szwecji, Marii Borowskiej Lobbystka (2005). 

Przez pięć lat prowadziła swój program autorski Skąd ta wrażliwość? 

na antenie TVP I. 

Obecnie pracuje dla TVP Kultura. 

 

7 

Warszawabo i Stockholm 

Staden borde 

vara delad 

på mitten 

av flodens 

gråa band 

och inte 

ligga i vattnet 

söndersmulad 

och klättra 

på klipporna 

backe upp 

och backe ned! 


polsk poet, litteraturkritiker, journalist, filmare. Har publicerat 4 

diktsamlingar, den femte kommer ut snart. Hennes dikter blev över- 

satta till bl a engelska och publicerade i flera antologier i USA samt till 

svenska, t ex diktsamling Vilda kristaller (Ilke Förlag, 2005). 

År 2001 - 2005 har hon bott i Sverige. 

Hon har gjort flera dokumentärfilmer bl a om Agneta Pleijel, Wisława 

Szymborska, den polska poesirörelsen Nya vågen, Maria Borowska 

– under kommunismens tid den polska demokratirörelsens represen- 

tant i Sverige. 

Under femårs tid ledde hon sitt eget program i polsk TV. Numera 

jobbar hon åt tevekanalen Kultura. 

Tolkning: Lennart Ilke 

Foto: Ignacy Skwarcan

Stanisław Moniuszko av Adolphe Lafosse 

Elżbieta Szwejkowska-Olsson 

Przeżyć w muzyce 

Att överleva i musiken 

Muzyka ratowała ludziom życie. Historia najnowsza 

dostarcza nam wielu na to przykładów. Ale niewiele 

znamy przypadków całych narodów, który przeżyły 

dzięki kulturze i, właśnie, muzyce. Historia narodu polskiego 

jest takim przypadkiem. Przyczyniła się do tego w najwyższym 

stopniu działalność i twórczość Stanisława Moniuszki (1819- 

1872). Droga do uznania „ojca opery narodowej” była jednak 

długa i starannie wytyczana przez krytyków muzycznych, 

pisma muzyczne oraz samego Stanisława Moniuszkę, który 

przygotowywał każde wystąpienie czy druk nut bardzo starannie, 

korespondując z przedstawicielami świata muzycznego 

Wilna i Warszawy. Przyszło mu tworzyć w trudnych 

warunkach w zaborze rosyjskim, kiedy Polska nie istniała na 

8 

Musiken har räddat människoliv. Det finns åtskilliga 

exempel i den nyaste historien. Vi känner dock inte 

till många fall där hela nationer har överlevt tack 

vare kulturen och i synnerhet musiken. Polens historia är ett 

sådant undantag. Stanisław Moniuszkos (1819-1872) verksamhet 

och musikskapande har i högsta grad bidragit till detta. 

Vägen till erkännandet som ”nationaloperans fader“ var dock 

lång och noggrant utstakad av musikkritikerna, musiktidskrifterna 

och Stanisław Moniuszko själv som mycket noga 

förberedde varje uppträdande eller notpublicering genom att 

korrespondera med företrädare för Wilnos och Warszawas 

musikvärld. Hans lott var att skapa under besvärliga omständigheter 

i den ryska sektorn av det delade Polen som vid

den tiden inte fanns på Europakartan. Trots regelverket var 

tsarens censur ganska oberäknelig och beroende av censorns 

humör. 

Av vilken nationalitet var ”den polska nationaloperans fader”? 

Vilka nationella kännemärken kan vi spåra i hans musik? 

Som den ryska tsarens undersåte var Moniuszko ryss; han 

var född i den vitryska trakten av Minsk och verksam som 

musiker i Wilno (inom det polsk-litauiska kulturområdet) 

och i Warszawa (genuin polsk mark); han studerade i Berlin 

och gifte sig med dottern till en tysk fabriksägare i Wilno 

där han flyttade in vid den s.k. ”tyska gatan”. Hans utgivare 

i Wilno var jude och där fanns en tämligen stor grupp av 

judar som var förbundna med den polska kulturen och de 

litterära och musikaliska salongerna. Moniuszko levde således 

i fem eller sex olika kulturer och betecknade sig i sina 

brev än som litauer, än som polack. I nuvarande ”regionernas 

Europa” skulle vi kunna beteckna honom som en kulturrepresentant 

för den polsk-litauisk-vitrysk-ukrainska regionen 

såsom denna avgränsas av musikaliska och textuella element 

och historisk tradition. Förståelsen av begreppet ”nation” var 

i Moniuszkos tid inte politisk eller etnisk utan historisk och 

så uppfattade kompositören själv detta begrepp. 

Moniuszko har utnämnts till polska nationaloperans 

skapare. Vokalmusik i olika former låg hans tonsättargärning 

närmast. Chopin, även han ombedd att skriva en opera, 

tog sig aldrig an denna uppgift. Moniuszko, som i motsats 

till Chopin verkade i hemlandet, hade på sin agenda placerat 

arbete med musik som i positivistisk anda var ämnad för alla 

samhällsskick, inte endast för aristokratins salonger. Han 

lyckades förverkliga denna avsikt med sina Sångböcker för 

hemmet som ofta var anpassade till uttolkarens förmåga. 

Stycken formades i enlighet med den polska musiktraditionen 

som krakowiak, mazurka eller polonäs, ibland som vals. Åtskilliga 

sånger har tagit plats i den allmänna scenrepertoaren 

som ”folksånger” eller tillfällesstycken och deras ursprung har 

fallit i glömska. Något liknande hände med Schuberts lieder 

i tyskspråkiga länder. 

Rüdiger Ritter har i sin tyskspråkiga doktorsavhandling 

Musik für die Nation (Musik för folket, publicerat av P. Lang 

2005) mycket detaljerat presenterat den process som hade lett 

till etableringen av Halka som nationalopera. Symtomatiskt 

nog har ingen polack än så länge författat något tyngre analytiskt 

arbete om nationaltonsättaren! Enligt Ritter utgör Moniuszko 

ett så självklart polskt fenomen att polackerna inte ser 

honom som ett intressant föremål för vetenskaplig forskning. 

Ritter har dock försökt sig på en djuplodad analys av tonsättarens 

verk mot en bred idéhistorisk fond och mot bakgrund 

av tonsättarens personliga situation. Han hade tagit stöd av 

musiksociologiska teorier samt Theodor Adornos och andra 

musikforskares och musikteoretikers skrifter om musikens syntax 

och semantik. 

Halkas tillblivelse som ”nationalopera” tog tio år. Operan 

hade tillkommit på allmänhetens begäran. I likhet med tyskar, 

fransmän och italienare skulle även polackerna ha sin egen 

”nationalopera” – en viktig faktor i upprätthållandet av den 

nationella identiteten medan landet var delat. 

9 

mapie Europy. Cenzura carska była, mimo przepisów, dość 

nieobliczalna i zależna od humoru cenzora. 

Ale jakiej narodowości był sam „ojciec polskiej opery 

narodowej”? Jakie wyznaczniki narodowości możemy usłyszeć 

w jego muzyce? 

Moniuszko był poddanym cara rosyjskiego, a wiec 

Rosjaninem, urodzonym na terenie białoruskim koło Mińska; 

działalność muzyczną prowadził w Wilnie (na polskolitewskim 

terenie kulturowym) i w Warszawie (obszary 

rdzennie polskie), studiował w Berlinie i ożenił się z córką 

niemieckiego fabrykanta w Wilnie, gdzie zamieszkał na tzw. 

„niemieckiej ulicy”. Jego wydawca w Wilnie był Żydem i grupa 

wileńskich Żydów związanych z polską kulturą i salonami 

literacko-muzycznymi była dość duża. Moniuszko żył więc w 

5-6 różnych kulturach i określał się w swych listach raz jako 

Litwin, innym razem jako Polak. W obecnej Europie regionów 

moglibyśmy określić go jako przedstawiciela kultury regionu 

polsko-litewsko-białorusko-ukraińskiego, wyznaczonego głównie 

elementami muzyczno-tekstowymi i tradycją historyczną. 

Historycznym, a nie polityczno-etnicznym, było w czasach 

Moniuszki pojmowanie pojęcia „naród” i tak też to pojęcie 

rozumiał sam kompozytor. 

Moniuszko został wybrany na twórcę polskiej opery 

narodowej. Muzyka wokalna w różnych jej formach była 

jego twórczości najbliższa. Chopin, którego również poproszono 

o operę, nigdy się tej pracy nie podjął. Tworzący w kraju 

Moniuszko wpisał w swój program działalności pracę pozytywistyczną 

nad muzyką, która miała dotrzeć do wszystkich grup 

społecznych, a nie tylko na arystokratyczne salony. Udało mu 

się urzeczywistnić ten zamiar swoimi Śpiewnikami domowymi, 

często dopasowywanymi do poziomu wykonawców. Utwory 

formowano według polskiej tradycji muzycznej jako krakowiak, 

mazur czy polonez, czasami jako walc. Wiele pieśni 

weszło do powszechnego repertuaru wykonawczego jako 

pieśni „ludowe” czy okolicznościowe, a ich autorstwo zostało 

zapomniane. Podobnie działo się w krajach niemieckich 

z pieśniami Schuberta. 

Proces – jak Halka stała się operą narodową – przedstawił 

bardzo szczegółowo Rüdiger Ritter w swojej pracy doktorskiej 

w języku niemieckim p.t. Musik für die Nation (Muzyka 

dla narodu, wydanej drukiem u P. Langa w 2005 r.). Jest 

symptomatyczne, że do tej pory żaden Polak nie napisał 

poważniejszej analitycznej pracy o kompozytorze narodowym! 

Według Rittera jest Moniuszko tak oczywistym polskim 

zjawiskiem, że Polacy nie widzą w nim ciekawego obiektu 

badań naukowych. Ritter pokusił się jednak o dogłębną 

analizę twórczości kompozytora na szerokim tle historycznym 

i ideowym epoki oraz sytuacji osobistej samego twórcy. 

Oparł się przy tym m.in. na teorii socjologii muzyki i pismach 

dotyczących składni i semantyki muzycznej Theodora Adorno 

oraz innych muzykologów i teoretyków muzyki. 

Proces powstawania Halki, jako opery „narodowej”, 

trwał dziesięć lat. Opera powstała na społeczne zamówienie, 

aby, tak jak Niemcy, Francuzi czy Włosi, Polacy też mieli 

swoją własną operę „narodową”, mającą być ważnym 

czynnikiem podtrzymywania tożsamości narodowej w 

czasie rozbiorów.

Pierwsza wersja wykonana w Wilnie w 1848 r. przez amatorów 

miała tylko dwa akty i jej libretto zostało mocno skrytykowane. 

Moniuszko odbył poważną rozmowę z autorem libretta 

Włodzimierzem Wolskim i ten wprowadził zmiany proponowane 

przez najpotężniejszego krytyka muzycznego 

owych czasów, Józefa Sikorskiego z Warszawy. 

Moniuszko rozbudował operę do czterech aktów i wprowadził 

więcej tańców i arii. Oczywiście opera musiała zostać 

zatwierdzona przez rosyjskiego cenzora, co wydłużało okres 

oczekiwania na premierę. Ale w końcu udało się. Ritter 

analizuje tu dokładnie raporty cenzorów i ich zastrzeżenia oraz 

ekwilibrystyczne niemalże zmiany, jakich dokonywał Moniuszko, 

aby kamuflować jakiekolwiek odniesienia do sytuacji 

uciśnionej Polski. Ta wersja opery miała premierę w Warszawie 

w 1858 roku. Prawie całe miasto było na premierze, 

dając wyraz swojej tęsknocie za upragnioną polską operą! 

W następnych latach Polacy nadal podtrzymywali poparcie 

dla polskiego kompozytora, który miał dużą konkurencję w 

operach włoskich i francuskich – do 1865 roku odbyło się 100 

przedstawień Halki, do 1885 – 300. 

Warto tu przypomnieć, że główną rolę polskiej 

dziewczyny z ludu grała śpiewaczka włoskiego pochodzenia 

– Paulina Rivoli. Ale to Polakom wcale nie przeszkadzało 

– świadomość narodowa była przecież bardziej historyczna 

niż polityczna czy etniczna. 

Opera Halka stała się symbolem, mitem i wytworzyła 

legendę, rozbudzała emocje i budziła nadzieje. 

Krytyczny społecznie tekst był często pomijany 

w recenzjach, to muzyka – pełna mazurów, 

polonezów, krakowiaków i dumek – była głównym 

wyznacznikiem i nośnikiem polskości. 

Do dnia dzisiejszego muzyka Stanisława 

Moniuszki jest oceniana z bardzo różnych 

i odmiennych punktów widzenia, 

pozbawionych nieraz rzetelnych i 

racjonalnych przesłanek. O bardziej 

rzeczową analizę tworzenia mitu 

wokół kompozytora pokusił się, jako 

pierwszy, Jarosław Mianowski. Rozróżnił 

on trzy fazy recepcji dzieł Moniuszki – 

apologeci, krytycy i socrealiści. 

Ideologia apologetów funkcjonowała w 

Polsce zniewolonej zaborami i bliska była 

sposobowi myślenia samego kompozytora. 

Sztuka w romantyzmie uznawana była 

za narodowe posłannictwo i spłacanie 

długu swojej ziemi. Bezkrytycyzm 

wielu monografii z tamtego czasu jest 

niewiarygodny. Autorzy rozprawiają się 

z „wyimaginowanymi przeciwnikami 

Moniuszki – Mozartem, Wagnerem, 

Verdim”, co uznajemy dziś za 

kuriozum, czynione w intencji 

podwyższenia artystycznej rangi 

narodowego wieszcza. 

Krytyka odrodzonej po pierwszej 

wojnie światowej Polski 

10 

Den första versionen, som amatöruppfördes i Wilno 1848, 

bestod av bara två akter och librettot fick utstå hård kritik. 

Moniuszko hade ett seriöst samtal med librettots författare 

Włodzimierz Wolski vilket ledde till ändringar som hade föreslagits 

av dåtidens mäktigaste musikkritiker Józef Sikorski 

från Warszawa. 

Moniuszko byggde ut operan till fyra akter och introducerade 

fler danser och arior. Operan måste givetvis godkännas 

av den ryske censorn vilket gjorde att uppförandet fick dröja. 

Till slut gick det vägen. Ritter analyserar noggrant censorernas 

rapporter och invändningar samt de närmast ekvilibristiska 

ändringar som Moniuszko fick vidta för att kamouflera 

alla referenser till Polens utsatta läge. Den nya operaversionen 

uruppfördes i Warszawa 1858. Warszawaborna ställde upp nästan 

mangrant för att uttrycka sin längtan efter en polsk opera! 

Under de efterföljande åren höll polackerna fast vid sitt stöd 

för tonsättaren vars verk mötte hård konkurrens från italienska 

och franska operor – fram till 1865 gavs Halka 100 gånger, 

fram till 1885 – 300 gånger. 

Det är värt att notera att titelrollen – den polska flickan 

av folket – sjöngs av den italienska sångerskan Paulina Rivoli. 

Detta störde inte polackerna det minsta – det nationella 

medvetandet var ju mera präglat av historien än av politiken 

eller etniciteten. 

Operan Halka hade blivit en symbol, en myt; den hade skapat 

en legend, den väckte känslor och förhoppningar. Den 

samhällskritiska texten blev ofta förbigången i recensionerna; 

det var musiken – full av mazurkor, polonäser, danser från 

Krakowtrakten och visor från Ukraina – som var polskhetens 

huvudsakliga uttryck och bärare. 

Ända in i våra dagar bedöms Stanisław Moniuszkos musik 

ur mycket skilda synvinklar, inte sällan på lösa grunder. 

Jarosław Mianowski har som den förste försökt sig på en sakligare 

analys av mytbildningen kring tonsättaren. Han urskiljer 

tre faser i sättet att förhålla sig till Moniuszkos verk: den 

apologiska, den kritiska och den socialrealistiska. 

Apologeternas idéer verkade i det av delningsmakterna kuvade 

Polen och stod nära tonsättarens tankesätt. Konstnärligt 

skapande betraktades av romantikerna som ett nationellt kall 

och en förpliktelse gentemot fosterlandet. Flera monografier 

från denna tid är ofattbart okritiska. Författarna tar itu med 

„Moniuszkos imaginära antagonister – Mozart, Wagner, Verdi“, 

vilket vi idag uppfattar som ett kuriöst sätt att försöka 

höja nationalskaldens konstnärliga rang. 

Kritiken i det efter första världskriget återuppståndna Polen 

var en reaktion på apologin. Under denna period skapas 

den nya modernistiska estetiken. Den nedvärderar Moniuszkos 

verk vars betydelse reduceras till ”den historiska nödvändigheten 

av (samhälleligt) ’arbete från grunden’” som krävdes 

i det delade Polen med tanke på musikkulturens sorgliga 

tillstånd. Kritikerna letar närmast tvångsmässigt efter bevis 

för Wagners (!) och andra kända europeiska tonsättares inflytanden 

som skulle ha varit till Moniuszkos fördel. Moniuszko 

beskylls utan någon djupare analys för epigoneri och 

bristande universalism. 

Efterkrigstidens socialrealism värdesatte i sin tur Moniuszko 

mycket högt i motsats till ”formalisterna” som kritiserades

Moniuszko för ungdomar 

Fotoi: www.pbc.biaman.pl 

för borgerlig degeneration. Moniuszkos verk ”gjorde intrycket 

av att vara socialt engagerade”, var lättillgängliga och kommunikativa, 

de placerades intill de kända dåtida sång- och 

dansgruppernas socialrealistiskt tillrättalagda folklor. Denna 

nya Moniuszkomyt framträder tydligast i Witold Rudzińskis 

monografi . ”Apologin och kritiken har hos Moniuszkokännare 

bildat två diametralt olika ståndpunkter: den ena berömmer 

tonsättarens verk på ett okritiskt och omotiverat sätt 

medan den andra nästan fullständigt förkastar dess värde.” 

Skulle man kunna urskilja en fj ärde fas i sättet att förhålla 

sig till tonsättaren? I dagens förenade Europa och globaliserade 

värld framför de kosmopolitiska globalisterna stark kritik 

av allt som är det minsta nationellt. Men det är ju just globaliseringen 

som förutsätter att regionala och nationella kulturer 

fi nns där för att avgränsa regionerna. Endast tack vare 

både mångfald och enighet kan Europa förbli intressant och 

undgå socialrealismens utslätning. Just i Moniuszkos musik 

ser man hur olika regionalkulturer tränger in i varandra men 

ändå bevarar sin särart. Moniuszko var inte alls ”sämre” eller 

”bättre” än dåtidens andra tonsättare. Han har manövrerat i 

det mycket smala utrymmet mellan det accepterade musikaliska 

regelverket och samhällets förväntningar på den av censuren 

hämmade ”nationella” musiken och han har skapat sin 

egen genomtänkta musikstil som kunde falla hans landsmän 

i smaken. Denna musik lade grund för lyssnarnas ”emotionella 

solidaritet”. Moniuszko är ”den polska nationaloperans 

fader” och upphovsman till över 300 sånger som till stora 

delar baserats på underlag från hans vän, folkkulturens outtröttlige 

utforskare, Oskar Kolberg. Moniuszko är och förblir 

den nationelle tonkonstnären. Genom hans verk har nationen 

kunnat upprätthålla sin identitet och överleva i musiken och 

tack vare musiken. ❖ 

11 

była reakcją na apologię. W tym okresie powstaje nowa 

modernistyczna estetyka. W jej świetle wartość dzieł Moniuszki 

została zdeprecjonowana a ich znaczenie sprowadzone 

do „dziejowej konieczności pracy «u podstaw»”, koniecznej 

wobec opłakanego stanu kultury muzycznej w Polsce czasu 

zaborów. Krytycy niemal obsesyjnie doszukują się wpływów 

znanych kompozytorów europejskich (np Wagnera!) na 

twórczość Moniuszki, aby podnieść rangę tego ostatniego. 

Moniuszce zarzuca się, bez głębszych analiz, epigonizm i brak 

uniwersalizmu. 

Powojenny socrealizm z kolei cenił Moniuszkę bardzo wysoko, 

w przeciwieństwo do krytykowanej, jako burżuazyjnej 

degeneracji, muzyki formalistycznej. Twórczość Moniuszki 

„sprawiała wrażenie muzyki zaangażowanej społecznie”, 

była przystępna i komunikatywna, lokowano ją „tuż obok 

socrealistycznej «cepelii» folklorystycznej zespołów 

«Mazowsze» czy «Śląsk»”. Ten nowy mit Moniuszki najwy 

raźniejszy jest w monografii Witolda Rudzińskiego. 

„Apologie i krytyki wytworzyły w moniuszkologii dwa 

biegunowe stanowiska – jedno chwalące twórczość kompozytora 

w sposób bezkrytyczny i nieumotywowany, i drugie 

– deprecjonujące ją niemal kompletnie.” 

A jakby tak pokusić się o określenie czwartej fazy 

oceny kompozytora? W dzisiejszej kulturze regionów – w 

zjednoczonej Europie i zglobalizowanym świecie – silne jest 

ultrakrytyczne stanowisko globalistów-kosmopolitów wobec 

wszystkiego, co w jakikolwiek sposób ma charakter narodowy. 

Ale przecież to właśnie globalizacja zakłada potrzebę istnienia 

kultur regionalnych i narodowych jako wyznaczników 

regionów. Tylko dzięki różnorodności w jedności będzie 

Europa interesująca, pozbawiona zakładanej w socrealizmie 

„urawniłowki”. I właśnie w muzyce Moniuszki widoczne jest 

przenikanie się różnych kultur regionalnych z zachowaniem ich 

odrębności. Moniuszko nie był wcale „gorszy” czy „lep szy” niż 

inni kompozytorzy jego czasów, lawirował w bardzo wąskim 

paśmie między kanonem uznanych reguł muzycznych i 

oryginalnością a oczekiwaniami społeczeństwa wobec – 

ograniczanej cenzurą – muzyki „narodowej”, i stworzył 

swój własny przemyślany styl muzyki mającej podobać 

się ludziom w kraju, w którym żył i pracował. Muzyka ta 

tworzyła podstawę „emocjonalnej solidarności” odbiorców. 

Moniuszko jest „ojcem polskiej opery narodowej”, twórcą 

ponad 300 pieśni, do których materiałów dostarczał mu w 

dużej mierze jego przyjaciel, niestrudzony zbieracz twórczości 

ludowej, Oskar Kolberg. Moniuszko jest i pozostanie twórcą 

narodowym. Dzięki jego twórczości naród mógł podtrzymać 

swoją tożsamość i przeżyć w muzyce i dzięki muzyce. ❖

Arnold Klonczynski 

Marika Stiernstedt, Paris 1931 

Marika Stiernstedt (1875-1954) jest już nieco zapomnianą szwedzką pisarką, autorką kilkudziesięciu powieści, artykułów 

i książek wspomnieniowych. Ze względu na poruszaną tematykę i kontrowersyjne decyzje, które podejmowała w 

życiu prywatnym, zyskała opinię niezwykle odważnej działaczki upominającej się o prawa kobiet. Przez szereg lat należała 

do Samfundet Nio, fundacji pełniącej funkcję szwedzkiej akademii literatury, a w okresie II wojny światowej przewodniczyła 

tej instytucji. Wielokrotnie podkreślała, że czuje się pół Polką, co udowodniła angażując się na rzecz Polski 

w okresie I i II wojny światowej. Mimo, że dzisiaj już trochę zapomniana, odegrała ważną rolę w popieraniu spraw polskich 

w Szwecji. Niektóre jej działania wzbudzały dużo emocji i nawet współcześnie oceniane są krytycznie. 

Marika Stiernstedt (1875-1954) är en något bortglömd svensk författare som skrivit ett tjugotal romaner, artiklar och en 

självbiografisk svit. Tack vare sina ämnesval och de kontroversiella beslut som hon fattade i sitt privatliv fick hon rykte 

om sig att vara en sällsynt modig kvinnosakskvinna. Hon var under många år medlem av Samfundet De Nio, där hon 

även var ordförande under andra världskriget. Hon betonade ofta att hon känner sig till hälften som polska, vilket hon 

gav prov på genom att engagera sig för Polen under andra världskriget. Trots att hon idag är lite bortglömd spelade 

hon en viktig roll när det gällde att vinna stöd för Polen i Sverige. En del av det hon gjorde väckte starka känslor och kritiseras 

till och med idag. 

Wpływy i nazwisko Mariki próbował wykorzystać 

polski komunista Jerzy Pański, przewodniczący 

koła Związku Patriotów Polskich (ZPP) w Szwecji. 

Związek ten powołany do życia w Związku Radzieckim skupiał 

Polaków, którzy realizowali zamysły Stalina; mieli stanowić 

podstawę nowych władz na obszarze Polski zajętej przez 

ZSRR. Działalność Pańskiego w Szwecji dążyła do przejęcia 

kierownictwa nad polskimi uchodźcami przebywającymi 

wówczas w Szwecji. Chciał zostać uznany za oficjalnego 

reprezentanta nowego, polskiego rządu komunistycznego 

na terenie Szwecji i zdyskredytować istniejącą placówkę 

dyplomatyczną, wierną rządowi emigracyjnemu w Londynie. 

Pozyskanie znanej pisarki, przychylnej Polsce, 

ułatwiłoby mu to zadanie. W swoich wspomnieniach pt. 

Wachta lewej burty (Gdynia 1965) Pański ujął to bardzo 

jednoznacznie: „postanowiliśmy ożywić Towarzystwo 

Przyjaźni Polsko-Szwedzkiej, które dotychczas grupowało 

głównie biznesmenów obu nacji. Zwróciliśmy się w tej sprawie 

do Mariki Stiernstedt, która i tym razem przyszła z pomocą”. 

Zdaniem J. Pańskiego Towarzystwo było zbyt blisko związane 

z emigracją polską, należało więc uczynić wszystko, aby 

wykorzystać organizację o ustalonym autorytecie i tradycji 

dla własnych celów. 

Marika Stiernstedt 

i jej związki z Polską 

Marika Stiernstedt 

och hennes band till Polen 

12 

del 2/część 2 

En polsk kommunist, Jerzy Pański, ordförande för den 

svenska avdelningen av Föreningen Polska Patrioter, 

försökte utnyttja Marikas namn och inflytande. Föreningen 

hade grundats i Sovjet och samlade polacker som 

ville förverkliga Stalins planer; de skulle utgöra basen för 

de nya makthavarna i den del av Polen som ockuperades av 

Sovjetunionen. Pańskis verksamhet i Sverige var inriktat på 

att ta ledningen över de polska flyktingar som då befann sig 

i Sverige. Han ville bli erkänd som officiell representant för 

den nya, polska kommunistiska regeringen och misskreditera 

den existerande diplomatiska beskickningen som lydde 

under exilregeringen i London. Uppgiften skulle underlättas 

om han vann den kända författaren som var så välvilligt inställd 

till Polen. I sina memoarer Babords vakt (Wachta lewej 

burty, Gdynia 1965) var Pański mycket tydlig: ”Vi beslutade 

oss för att liva upp Polsk-svenska vänskapssällskapet som dittills 

huvudsakligen samlat affärsmän från bägge länder. Vi 

vände oss till Marika Stiernstedts som även den här gången 

kom till vår hjälp”. Enligt Pański var sällskapet alltför nära 

knutet till exilpolackerna och man borde göra allt för att dra 

nytta av en organisation med så stor auktoritet och tradition 

för egna syften.

Men Marika som var medlem i sällskapet och flera gånger 

hade uttryckt sina vänstersympatier delade inte Pańskis uppfattning 

och umgicks med tanken på att bilda en ny kommitté. 

Hon betvivlade att det dittillsvarande sällskapet skulle vara 

redo när det gällde att ta upp kontakten med den beskickning 

Warszawaregeringen skulle tillsätta. Sällskapets ordförande 

Nygren lyckades förhindra en splittring genom att inta en 

försonlig hållning och säga att han var Polenvän oavsett vilket 

politiskt system Polen hade. Marika avstod från att bilda en 

ny kommitté och stödde det gamla sällskapet. Liksom efter 

resan till Sovjet 1934 var hon inte okritiskt till en del kommunisters 

agerande. Hon ville inte bli indragen i ett politiskt 

maktspel genom att stödja den ena regeringen gentemot den 

andra. Hon var inte så insatt i exilpolackernas invecklade politiska 

liv. Men att friherrinnan Stiernstedt till och med blev 

hedersmedlem i Föreningen Polska Patrioter var av vikt. Den 

diplomatiska beskickningen som lydde under exilregeringen 

såg det som ett viktigt steg mot ett erkännande av de kommunistiska 

makthavarna. 

I december 1945 fick Marika Stiernstedt en inbjudan att åka 

till Polen som premiärminister Edward Osóbka-Morawskis 

gäst. Långt senare skrev han uppskattande om henne i sina 

memoarer. Efter tre veckor i Polen åkte hon hem till Sverige 

där hon skrev ett brev till den polske premiärministern: ”Jag 

återvände hem med intrycket att Polen äntligen kommit in 

i en tid fylld av hopp, att landet efter en ofta mycket tragisk 

period äntligen kommer att kunna slå in på utvecklingens 

väg och dela sina naturtillgångar mellan alla medborgare som 

vill arbeta och tjäna sitt fosterland. Jag beklagar verkligen att 

jag inte är ung längre! Då skulle jag ha lärt mig polska och 

bett om tillstånd att åka dit och erbjuda mina krafter till att 

återuppbygga landet. Jag tycker att återuppbyggandet är något 

mycket vackert – det låter landet inta sin rättmätiga plats 

bland det moderna, socialistiska Europas stater och nationer, 

grundad på socialism och stor solidaritet!”. 

Marikas entusiasm var stor. Hon var förtjust över återuppbyggnadsplanerna 

som ledarna för det nya kommunistiska 

Polen hade dragit upp för henne. Hon 

beslutade sig för att informera den svenska allmänna opinionen 

om dessa planer och reformer. Hon var mån om att Polen 

skulle bli symbolen för en modern, socialistisk stat. Därför 

beskrev hon sina intryck från besöket i Polen i boken Polsk revolution. 

Nödvändig – patriotisk – obarmhärtig – oblodig som 

gavs ut i Stockholm 1946. Författaren var verkligen entusiastisk. 

Hon gav officiella levnadsbeskrivningar av sina samtalspartner, 

samma personer som styrde landet: premiärminister 

Edward Osóbka-Morawski, utrikesminister Wincenty Rzymowski, 

general Michał Rola-Żymierski. De utgjorde hennes 

källa till kunskap om förändringarna och vilka resultat reformerna 

hade inneburit. Även de statistiska uppgifterna som 

hon anförde hade officiell karaktär. På så sätt skapade hon 

bilden av ett land som förändrats från ett av de mest eftersatta 

i Europa till ett mycket framstegsvänligt och modernt land. 

Genom att jämföra efterkrigs-Polen med förkrigs-Polen ville 

hon övertyga om att en enorm utveckling just hade inletts. I 

jordbruksreformen och nationaliseringen såg hon chansen till 

ett äkta, rättvist socialistiskt system. Ett av kapitlen har 

13 

Tymczasem Marika, członkini towarzystwa, wielokrotnie deklarująca 

swoje lewicowe sympatie, nie podzielała zdania 

Pańskiego i nosiła się z zamiarem utworzenia nowego komitetu. 

Powątpiewała, czy dotychczasowe Towarzystwo będzie 

przygotowane do podjęcia nowego kontaktu w chwili, 

gdy dojdzie do utworzenia poselstwa rządu warszawskiego. 

Zarysowujący się rozłam w łonie towarzystwa powstrzymał 

prezes Nygren, który zajął postawę ugodową mówiąc, że jest 

przyjacielem Polski niezależnie od ustroju, jaki w tym kraju 

istnieje. Marika Stiernstedt wycofała się z idei stworzenia 

nowej instytucji i stała się podporą starego Towarzystwa. 

Podobnie jak po podróży do Związku Radzieckiego w 1934 

roku nie pozostała bezkrytyczna wobec działań niektórych 

komunistów. Nie było jej celem uwikłanie się w gry polityczne 

o władzę, popieranie jednego rządu przeciwko drugiemu. 

Nie bardzo orientowała się w zawiłym życiu politycznym 

Polaków na wychodźstwie. Jednak fakt, że baronowa 

Stiernstedt została nawet honorowym członkiem ZPP był 

znaczący. Przedstawicielstwo dyplomatyczne podlegające 

rządowi emigracyjnemu widziało w tym ważny krok do 

uznania władz komunistycznych . 

W grudniu 1945 roku, przychylna nowym władzom 

komunistycznym w Warszawie, przyjęła zaproszenie i przybyła 

do Polski z wizytą jako gość premiera Edwarda Osóbki- 

Morawskiego, który po latach bardzo pozytywnie ją ocenił w 

swoich wspomnieniach. Żałował, że Bierut raczył jej przyznać 

tylko Złoty Krzyż Zasługi. Po trzytygodniowym pobycie w 

Polsce wróciła do Szwecji i wysłała list do polskiego premiera 

w którym pisała: „Wróciłam do mojego kraju pod wrażeniem, 

że Polska weszła nareszcie w okres historii pełny nadziei, że po 

okresie, który był często tak tragiczny, kraj ten będzie nareszcie 

mógł wejść na drogę rozwoju i rozdzielić swoje bogactwa 

naturalne pomiędzy wszystkich swoich obywateli , którzy chcą 

pracować i służyć dla ojczyzny. Żałuję bardzo, że nie jestem 

młoda! Nauczyłabym się po polsku i prosiłabym o pozwolenie 

przyjechania do kraju i zaofiarowania swych sił dla sprawy 

odbudowy. Odbudowa wydaje mi się tak piękną sprawą 

– pozwoli ona krajowi zając należne mu miejsce pomiędzy 

narodami i państwami Europy współczesnej, demokratycznej, 

na bazie socjalizmu i wielkiej solidarności!”. 

Entuzjazm Mariki był ogromny. Zachwyciła się planami 

odbudowy, który zarysowali jej przywódcy nowej, 

komunistycznej Polski. Podjęła decyzję, aby o tych 

planach i dotychczasowych reformach poinformować szwedzką 

opinię publiczną. Zależało jej, aby Polska stała się symbolem 

nowoczesnego, socjalistycznego państwa. W tym celu, swoje 

wrażenia z wizyty w Polsce, opisała w książce pt. Polsk revolution. 

Nödvändig, patriotisk, obarmhärtig, oblodig (Polska rewolucja. 

Konieczna, patriotyczna, bezlitosna, bezkrwawa), która ukazała 

się w Sztokholmie w1946 roku. Rzeczywiście, pisarka z dużym 

entuzjazmem odnosiła się do odbudowy Polski. Podawała oficjalne 

życiorysy rozmówców, osób stojących na czele państwa: 

premiera Edwarda Osóbki-Morawskiego, ministra spraw zagranicznych 

Wincentego Rzymowskiego, generała Michała Rolę 

Żymierskiego. Oni stanowili źródło wiedzy o kierunku zmian 

i osiągniętych rezultatach reform. Również dane statystyczne, 

które przytacza mają charakter oficjalny. W ten sposób

Marika Stiernstedt, Paris 1927 

stworzyła obraz państwa, które zmieniło się z jednego 

z najbardziej zacofanych Europie w bardzo postępowe i 

nowoczesne. Zestawienie Polski przedwojennej z sytuacją 

powojenną miało wytworzyć przekonanie o ogromnym 

rozwoju, który właśnie się rozpoczyna. W reformie rolnej 

i nacjonalizacji dostrzegała szansę na wprowadzenie 

prawdziwego, sprawiedliwego systemu socjalistycznego. 

Jeden z rozdziałów zatytułowała Czas panów się skończył. 

Krytycznie oceniła postępowanie rządu emigracyjnego, 

który jej zdaniem był grupą uzurpatorów, którzy objęli 

władzę w oparciu o faszystowską konstytucję z 1935 roku. 

Książka ta wzbudziła mieszane odczucia. Szwedzi odnosili 

się do niej z dystansem, gdyż reportaże dziennikarzy 

Między Lublinem a Lizboną – ciąg dalszy ➔ ❘ Mellan Lublin och Lissabon – fortsättning ➔ 

jednak nie ustały. Powszechne było przeświadczenie, że, 

mimo kłopotów z ustaleniem wspólnego stanowiska w niektórych 

sprawach, nie ma alternatywy dla zawarcia Unii. Po 

wyjeździe Litwinów, zaniepokojeni rozwojem sytuacji posłowie 

ruscy, tj. przedstawiciele województw wchodzących dotąd w 

skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, m. in. województwa kijowskiego, 

zażądali od polskiego króla, przebywającego cały czas 

na miejscu rokowań włączenia ich ziem w skład Korony, czyli 

królestwa polskiego. Król Zygmunt II August natychmiast uczynił 

zadość tym żądaniom. O zdecydowaniu króla, przezywanego 

skądinąd „dojutrek”, bo wszystkie sprawy odkładał do jutra, 

mówiono o z podziwem: posłowie ruscy przybyli do Lublina 

jako poddani Wielkiego Księcia, w ciągu jednej nocy stali się 

poddanymi króla Polski. W ten sposób Wielkie Księstwo utraciło 

1/3 obszaru skutkiem czego Polska wzięła na swoje barki zapewnienie 

prawa i porządku na pograniczu tatarsko-tureckim (tj. 

na południu) oraz na granicy z księstwem moskiewskim na 

wschodzie. Ten zwrot sytuacji zaniepokoił z kolei Litwinów, 

14 

rubriken Härskarnas tid är förbi. Hon var kritisk till exilregering, 

de var enligt henne en grupp usurpatorer som tagit 

makten med stöd i en fascistisk konstitution från 1935. Boken 

väckte blandade känslor. Svenskarna förhöll sig avvaktande, 

då svenska journalister visade en annan bild av situationen i 

Polen. I exilkretsar tog man bestämt avstånd från den bild av 

Polen som Marika förmedlade. 

De polska makthavarna försökte däremot utnyttja boken 

som ett slags politiskt manifest, men utan större engagemang. 

Den blev inte översatt till polska, makthavarna hade inget behov 

av att söka stöd i sitt eget land. Men boken var användbar 

för regeringen i Warszawa eftersom den hjälpte till att befästa 

bilden av ett demokratiskt Polen i utlandet. Den kunde göra 

bra intryck på svenskar och underlätta vid förhandlingar. 

Efter återkomsten från Polen fortsatte Marika att engagera 

sig för att hjälpa polska barn. Hon höll kontakt med välgörenhetsinstitut 

i Polen. Den polska premiärministerns hustru, 

Wisła Osóbka-Morawska, kom till Sverige 1949 för att tacka 

för det svenska samhällets offervillighet. Efter hemkomsten 

förklarade hon: ”… jag är tacksam gentemot svenskarna, i synnerhet 

Hjälpkommittén för Polens barn och dess ordförande 

Marika Stiernstedt.” 

Marika åkte ytterligare två gånger till Polen och med 

tiden upptäckte hon allt fler mörka sidor av det kommunistiska 

styret. År 1948 märkte hon av tydliga 

sovjetiska påtryckningar, konflikter inom partiet och hotet 

mot premiärminister Władysław Gomułkas ställning. Hon 

var medveten om att många medborgare var lojala eftersom 

de inte kunde sätta sig upp mot de regerande. Anledningen 

till hennes besök 1948 var en fredskongress som organiserades 

i Polen. Kongresserna hade starkt stöd hos kommunistpartiet, 

inte bara i östblocket, och samlade intellektuella från 

många länder, som stödde kampen för fred i världen. Under 

sina resor genom Polen såg Marika resultat av återuppbyggnaden 

och var förtjust över hur snabbt förändringarna kom 

detta. Den allmänna övertygelsen var att det trots svårigheterna 

med att hitta gemensamma ståndpunkter i enstaka frågor 

inte fanns något alternativ till att ingå en union. Företrädarna för 

de ruska län som dittills hade ingått i det litauiska storfurstendömet, 

däribland även det kievska länet, blev efter litauernas 

uttåg oroliga över utvecklingen och begärde av den ständigt 

närvarande polske kungen att deras landsdelar skulle inlemmas 

i Kronan, dvs. i det polska kungadömet. Kung Sigismund II August 

tillmötesgick omedelbart denna begäran. Kungen, annars 

kallad för ”till i morgon“ då han tenderade att skjuta upp allt till 

morgondagen, uppvisade den här gången en beundransvärd 

beslutsamhet. Det sades att de ruska delegaterna hade kommit 

till Lublin som storfurstens undersåtar för att över en natt förvandlas 

till den polske kungens undersåtar. Storfurstendömet 

hade på så vis förlorat en tredjedel av sitt territorium medan Polen 

tog på sig ansvaret för att upprätthålla lag och ordning vid 

de tatariska och turkiska gränstrakterna i syd och vid gränsen 

mot det moskovitiska furstendömet i öst. Litauerna, oroade 

☛ cd. str. 15 ☛ fort. sid. 15

till stånd. Senare, när hon mindes resan, saknade hon Polen 

och den sista kärleken i hennes liv. Kärleken till en ung, trettioårig 

officer som gjorde henne sällskap på resorna genom 

Polen. Marika planerade ytterligare en resa till Polen 1950 men 

hennes försämrade hälsa gjorde det omöjligt att åka. 

Även om besöket i det kommunistiska Polen gjorde henne 

positivt inställd till förändringarna märkte hon också systemets 

mörka sidor, sidor som exempelvis begränsad frihet. Marika 

blev allt mer skeptisk till kommunisternas agerande. Under 

denna period uppdagades en rad olika affärer: de oklara 

omständigheterna kring utrikesminister Jan Masaryks död i 

Tjeckoslovakien, utnämningen av ryssen Konstantin Rokossovskij 

till polsk överbefälhavare samt den skarpa kritiken 

från Moskva gentemot Tito i Jugoslavien. Allt detta fjärmade 

henne från kommunismen. Dessutom uppmärksammade 

återigen Katyńmorden. De första uppgifterna om händelsen 

nådde henne under kriget och hon bedömde dem som icke 

trovärdiga, hon accepterade inte att Sovjet kunde ha legat 

bakom massakern, vilket polska patrioter inte kunde förlåta 

henne. Det var förmodligen under inflytande av dessa händelser 

och de personliga iakttagelser hon gjort under sin andra 

vistelse i Polen som hon beslutade sig för att en gång för alla 

ta avstånd från kommunismen. Den svenska pressen kallade 

beslutet för ”avhopp”. Hon gav fullt uttryck för förändringen 

i boken Bolsjevism ingen exportvara (Stockholm 1950). 

I Polen är Marika glömd. Kommunisterna drog inte nytta 

av vare sig hennes dåvarande popularitet i Sverige eller hennes 

entusiasm för förändringarna i Polen. De hade inget behov 

av en ”socialist i pärlhalsband”. Inte många av hennes böcker 

finns översatta till polska. Bland dem som gavs ut i Polen 

finns en roman om de hjältemodiga striderna i september 

1939, Indiansommar 39, som gavs ut i Stockholm 1944. Men 

man kan hitta polska inslag i några andra böcker, till exempel 

i kriminalromanen Attentat i Paris (polsk utgåva 1947) där 

handlingen utspelar sig i det ockuperade Frankrike och en av 

de positiva huvudpersonerna är en tapper polsk flygare. 


av denna vändning och rädda att marginaliseras, återvände till 

Lublin och signerade unionsfördraget. 

Vid tiden då man i Lublin formaliserade och rustade upp för 

framtiden den polsk-litauisk-ruska union som hade tagit sin 

början med fördraget i Krewo 1385, hade den nästan jämngamla 

Kalmarunionen upphört att existera. Stiftad 1397, hade den 

överlevt i nästan 130 år även om den luckrades upp redan efter 

15 år i och med dess initiativtagerska drottning Margaretas död. 

Så småningom, i och med försvagningen av den tyska expansion 

mot norr som unionen hade grundats för att motverka, förtvinade 

Kalmarunionen helt. Innan detta hände, hade det varit 

nära till förening eller i varje fall strikt samverkan mellan de två 

unionerna – den nordiska och den polsk-litauiska. 

Margareta, den yngsta dottern till den danske kungen Valdemar 

IV Atterdag och Helvig av Slesvig, blev vid en ålder av tio år 

maka till den norske kungen Håkan VI och därmed Norges och 

titulärt även Sveriges drottning. Deras son Olof blev redan som 

femåring Danmarks konung och snart därefter även Norges 

☛ fort. sid. 16 

15 

szwedzkich odmiennie przedstawiały sytuację w Polsce. 

Środowiska emigracyjne zdecydowanie odcięły się od 

wizerunku Polski, promowanego przez Marikę. 

Natomiast władze polskie próbowały wykorzystać tę książkę 

jako rodzaj manifestu politycznego, jednak bez większego 

zaangażowania. Nie została ona przetłumaczona na język 

polski, nie było takiej potrzeby, władza nie szukała poparcia 

dla siebie w kraju, gdyż nie było to potrzebne. Książka była 

przydatna dla rządu warszawskiego, gdyż pomagała utrwalić 

obraz demokratycznej Polski za granicą. Mogła wywrzeć dobre 

wrażenie na Szwedach i ułatwić rozmowy gospodarcze. 

Po powrocie z Polski, Marika nadal angażowała się w 

niesienie pomocy polskim dzieciom. Utrzymywała 

kontakt z instytucjami charytatywnymi w Polsce. Małżonka 

polskiego premiera Wisła Osóbka-Morawska udała się do 

Szwecji w 1949 roku, aby podziękować za ofiarność społeczeństwa 

szwedzkiego. Po powrocie oświadczyła: „/.../ Wdzięczna 

jestem Szwedom, zwłaszcza Komitetowi „Pomocy Dzieciom 

Polskim” i jego przewodniczącej Marice Stiernstedt. /.../ ”. 

Marika przyjeżdżała do Polski jeszcze dwukrotnie i z czasem 

dostrzegała coraz więcej ciemnych stron rządów komunistycznych. 

W 1948 roku zauważyła już widoczne naciski radzieckie, 

konflikt wewnątrz partii i zagrożenie stanowiska Gomułki. 

Miała świadomość, że wielu obywateli było lojalnych, bo nie 

mogło się przeciwstawić rządzącym. Jej pobyt w 1948 roku 

związany był z Kongresem Pokoju zorganizowanym w Polsce. 

Kongresy, silnie wspierane przez partie komunistyczne, nie 

tylko bloku wschodniego, skupiały intelektualistów wielu 

krajów, którzy popierali działania na rzecz ratowania pokoju 

na świecie. Podczas podróży przez Polskę Marika dostrzegła 

efekty odbudowy, zachwycała się tempem zmian. Później, 

wspominając tę podróż, tęskniła za Polską i za ostatnią 

miłością w jej życiu. Był nią młody, trzydziestoletni oficer, 

który towarzyszył jej w podróży po Polsce. Marika 

którzy, obawiając się marginalizacji, powrócili do Lublina i akt 

Unii podpisali. 

W tym czasie, kiedy w Lublinie formalizowano i przedłużano 

na kolejne wieki unię polsko-litewsko-ruską, zapoczątkowaną 

układem w Krewie z 1385 roku, unia kalmarska, zawarta niemal w 

tym samym czasie, w roku 1397, już nie istniała. Przetrwała prawie 

130 lat, chociaż właściwie już po 15 latach, po śmierci inicjatorki, 

królowej Małgorzaty, wyraźnie się rozluźniła. Później, na skutek 

osłabnięcia naporu niemieckiego, przeciwko któremu została 

w pewnym sensie zawarta, zamarła zupełnie. Zanim jednak do 

tego doszło ... o mało co nie doszło do połączenia, a w każdym 

razie ścisłego współdziałania obu unii, tzn. skandynawskiej i 

polsko-litewskiej. 

Małgorzata, najmłodsza córka duńskiego króla Waldemara IV 

Atterdaga i księżniczki szlezwickiej Jadwigi, w wieku 10 lat została 

żoną króla norweskiego Haakona VI, czyli królową norweską i, 

tytularnie, szwedzką. Syn z tego małżeństwa, Olaf, już w wieku 5 

lat, został królem Danii, a niedługo potem – także ☛ cd. str. 16

planowała podróż do Polski w 1950 roku ale pogarszający się 

stan zdrowia to uniemożliwił. 

O ile wizyta w komunistycznej Polsce nastroiła ją pozytywnie 

wobec zmian, jakie tam zaszły, zauważała także negatywne 

strony systemu, które wiązały się z ograniczeniem wolności. 

Marika stała się coraz bardziej sceptyczna wobec postępowania 

komunistów. W tym okresie szereg spraw ujrzało światło dzienne: 

tajemnicza śmierć ministra Masaryka w Czechosłowacji, mianowanie 

marszałkiem w Polsce Rosjanina Konstantego Roskossowskiego 

oraz ostra krytyka Moskwy wobec rządów Tito 

w Jugosławii. Wszystko to rodziło dystans do komunistów. 

Dodatkowo wracała sprawa mordu katyńskiego. Pierwsze 

informacje o tym dramacie, które dotarły do niej jeszcze 

podczas wojny uznała za niewiarygodne, nie przyjmując 

sprawstwa ZSRR, czego polscy patrioci nie mogli jej wybaczyć. 

Prawdopodobnie pod wpływem tych wydarzeń i osobistych 

obserwacji dokonanych podczas drugiego pobytu w Polsce 

zdecydowała się odciąć od komunizmu w sposób ostateczny. 

Prasa szwedzka nazwała tę decyzję „odskoczeniem”. Pełny 

wyraz tej zmiany dała w książce pt. Bolsjevism ingen exportvara 

(Stockholm 1950). 

W Polsce nie pamiętano o Marice. Komuniści nie wykorzystali 

jej ówczesnej popularności w Szwecji ani jej entuzjazmu 

wobec zmian w Polsce. „Socjalistka w perłach” nie była im 

potrzebna. Niewiele jej książek przetłumaczono na język 

polski. Wśród tych, które pojawiły się w Polsce znajduje się 

powieść o bohaterskich walkach we wrześniu 1939 roku pt. 

Indiansommar 39, wydana w Sztokholmie w 1944 roku. Ale 

wątki polskie można znaleźć w kilku innych książkach, na 

przykład w powieści kryminalnej pt. Zamach w Paryżu (wyd. 

polskie w 1947 r.), której akcja toczy się w okupowanej Francji 

a jednym z pozytywnych bohaterów jest dzielny, polski lotnik. 

Marika nadawała również swoim bohaterom polskie imiona 

np. Janina, Jadwiga itp. 

Barwna postać, która właściwie Polski nie znała, ale czuła 

się z nią związana. Poświęciła dużo energii walcząc w Szwecji 

o dobre imię ojczyzny swojej matki. ❖ 


królem Norwegii. Królowa Małgorzata, jako regentka, przejęła 

rządy w obu królestwach. Gdy Olaf zmarł nagle w wieku 17 lat 

a po nim zmarł kolejny pretendent do tronu duńskiego, stany 

duńskie w Lund obrały Małgorzatę królową. W tym samym 

roku poddały się Małgorzacie stany szwedzkie. W ten sposób 

wszystkie państwa skandynawskie znalazły się pod rządami 

Małgorzaty. Pozostało jeszcze sformalizować tę unię i rozwiązać 

problem następstwa tronu. 

Na swojego następcę upatrzyła Małgorzata siedmioletniego 

Bogusława słupskiego, najstarszego syna księcia pomorskiego 

Warcisława VII. Bogusław był jej ciotecznym wnukiem, a ze 

strony ojca prawnukiem króla polskiego Kazimierza Wielkiego. 

Zabrała go do Danii, by wychować na króla przyszłej unii. W ten 

sposób na tron szwedzki powrócił, po raz pierwszy od XI w., 

władca słowiański. W XI w. byli to potomkowie Świętosławy, w 

Szwecji znanej jako Sigrid Storrada. Córka pierwszego władcy 

Polski Mieszka I i Dubrawy czeskiej, żona ☛ cd. str. 17 

16 

Marika Stiernstedt, Tyringe 1953 

Marika gav även sina huvudpersoner polska namn, exempelvis 

Janina, Jadwiga osv. 

Marika Stiernstedt var en färgstark personlighet som egentligen 

inte var bekant med Polen, men kände sig förbunden 

med landet. Hon lade ner stor energi på att kämpa för sin mors 

fosterlands goda namn i Sverige. ❖ 

Arnold Klonczynski 

Drottning Margareta tog som regent över styret i de båda 

kungadömena. När Olof plötsligt dog endast 17 år gammal, 

snart åtföljd av nästa tronpretendent, valde de danska ständerna 

i Lund Margareta till sin drottning. De svenska ständerna 

följde efter samma år. Alla nordiska länder hade således hamnat 

under Margaretas styre. Det återstod att formalisera denna 

union och lösa successionsfrågan. 

Margareta utsåg till sin efterträdare den sjuårige Bogislav av 

Stolp, den pommerske hertigen Vratislav VII:s äldste son. Bogislav 

var hennes systers dotterson och sonson till den polske 

kungen Kasimir den Stores dotter. Margareta kallade honom 

till Danmark för att fostra honom till blivande unionskonung. 

En regent av slavisk härkomst återkom därmed till den svenska 

tronen för första gången sedan tiohundratalet. Förra gången 

var det Sigrid Storrådas ättlingar. Född som Swietoslawa, dotter 

till Polens förste regent Mieszko I och Dubrawka av Böhmen, var 

hon gift först med den svenske, sedan med ☛ fort. sid. 17

Jozef Baran 

Foto: commons.wikimedia.org 

Biografia Aleksandra Orłowskiego mogłaby służyć jako 

wspaniały materiał do filmu przygodowego. 

– Często nachodzą mnie zjawy i koszmary senne. Obsesyjnie 

powraca w nich motyw ucieczki. Zwykle budzę się na sekundę 

przed śmiercią, zlany potem. 

Mam również wyniesione z przeszłości niejasne poczucie 

winy. Wciąż zastanawiam się, dlaczego właśnie ja przeżyłem. 

Przeecież wszyscy moi najbliżsi – krewni, znajomi, przyjaciele 

– zginęli... 


najpierw króla Szwecji, potem Danii, matka królów i książąt, m. 

in. Knuta panującego nad Anglią, Norwegią Danią i częścią 

Szwecji, była osobą o nieokiełznanym charakterze i temperamencie, 

odziedziczonym przez matkę po Przemyślidach, 

władcach Czech, „piekielnych typach”, jak określa ich historyk 

i archeolog prof. Władysław Duczko. Wikingowie, znani też 

jako Waregowie stworzyli we wschodniej słowiańszczyźnie Ruś 

(nazwa, brzmiąca tak słowiańsko jest pochodzenia szwedzkofińskiego) 

i dali jej pierwszą panującą dynastię Rurykowiczów. 

Odwdzięczyli się im za to Słowianie zachodni, czyli Polacy i Czesi, 

dając szereg władców. Bogusław, który jednak nie mógł w Skandynawii 

występować pod tym słowiańskim imieniem i otrzymał 

nowe imię Eryk, był jednym z nich. 

(O historii Bogusława-Eryka i jego herbu spotykanego codziennie na 

ulicach Skandynawii proszę czytać na stronie 29.) 

Eryk został uznany królem norweskim w 1389 r., a królem Danii 

i Szwecji w 1396 r. Wtedy rozpoczęto konstruowanie unii trzech 

królestw północnych. Na zjeździe w Kalmarze, latem 1397 r. Eryka 

wybrano na jednego, wspólnego władcę ☛ cd. str. 18 

17 

Mannen 

som lurade ödet 

En berättelse om Alexander Orlowskis ovanliga livsöde 

Człowiek, 

który oszukał los 

Opowieść o niezwykłym losie Aleksandra Orłowskiego 

Alexander Orlowskis biografi skulle kunna tjäna som ett utmärkt 

underlag för manus till en äventyrsfilm. 

–Jag hemsöks ofta av otäcka syner och mardrömmar. Tvångsmässigt 

återvänder jag till de motiv som föranledde min flykt. 

Vanligtvis vaknar jag en sekund innan döden, badande i svett. 

Jag bär också på en oklar skuldkänsla som har samband med 

mitt förflutna. 

Jag grubblar fortfarande på varför just jag överlevde. Alla mina 

närmaste – släktingar, bekanta och vänner – förintades. 

När jag var en ung grabb trodde jag att det var tack vare min 

klipskhet. Med tiden blev jag mindre självsäker och alltmer 

medveten om hur mycket jag är tack skyldig gynnsamma omständigheter, 

min skyddsängel som i de mest passande ögonblick 

alltid dök upp och ingrep”. 

den danske kungen och blev mor till kungar och prinsar, bl.a. 

till Knut som skulle härska i England, Norge, Danmark och delar 

av Sverige. Sitt obehärskade temperament hade hon genom 

sin mor ärvt efter de tjeckiska Premysliderna, ”vederstyggliga 

typer“ som historikern och arkeologen professor Duczko beskriver 

dem. Vikingarna, kända även som väringar, grundade 

i de östslaviska områdena Rus (en benämning av svensk-finskt 

ursprung sin slaviska klang till trots) och etablerade Rurikätten 

som dess första regerande dynasti. I gengäld kom en rad västslaver, 

dvs. polacker och tjecker, att härska i Skandinavien. En av 

dem var Bogislav som i Skandinavien antog namnet Erik. 

(Om Bogislav-Erik och hans vapen, idag väl synligt på skandina- 

viska gator läs på sidan 29.) 

Erik erkändes 1389 som kung av Norge, 1396 av Danmark 

och Sverige. Därmed kunde uppbyggnaden av de tre nordliga 

kungadömenas union påbörjas. Vid mötet i Kalmar sommaren 

1397 valdes Erik till de tre staternas gemensamme regent. I unionsbrevet 

stadfästes successionsprinciperna och samar- 

☛ fort. sid. 18

En belevad, godmodig och något gråsprängd herre med 

knappt hörbar lwowsk accent undervisade i filosofi vid Stockholms 

universitet. Ingen skulle komma på tanken att han är 

samme slyngel som i sina tidiga tonår utgjorde ett utmärkt 

chefsämne för smugglar-maffian. 

Alexander Orlowski, har verkligen en ovanlig livshistoria, 

som kunde ha varit ovanligt lämplig att filma. 

I polska kretsar i Stockholm går det rykten om att det är 

just han som var förebilden till hjälten i Agnieszka Hollands 

film Europa, Europa. Faktum är att under krigstillståndet (i 

Polen 1981) dök den kända regissören upp i filosofens vackra 

bostad på Vikingagatan i Stockholm. När man tog ett glas i 

goda vänners lag uppehöll man sig en stund vid värdens öden 

under ockupationen. Agnieszka Holland visade dock inget 

större intresse och fnös något om opportunism. 

− Jag brydde mig inte om det och avbröt berättelsen, särskilt 

som alla då var starkt påverkade av de aktuella händelserna 

i Polen, minns Alexander. 

Agnieszka brottades med tanken på om hon skulle stanna 

i Sverige eller söka asyl i Frankrike. Idéen till filmen Europa, 

Europa som hon senare gjorde kom sannolikt till denna kväll. 

Den var kontroversiell, framför allt för att den skildrade en 

judisk pojkes öden på ett okonventionellt sätt. Först i Hitlerjugends 

uniform, senare i soldatkläder smugglade han sig 

igenom historien. Likt en vindflöjel som vänds av händelsernas 

vind förlorade han på vägen sin identitet. Konformist, 

kappvändare, en viljelös Zelig ?… 

Trots att huvudpersonens och Alexanders levnadsöden 

sammanfaller på ett ganska ytligt sätt, går det dock inte att 

förneka att det finns en likhet, med den skillnaden att Alexander 

byter namn, yrken, uniformer och identitetshandlingar 

med glimten i ögat. Som en skådespelare förkroppsligar han 

olika roller, klär ut sig för att rädda sitt skinn, samtidigt som 

han aktar sig för att inte tappa bort sig själv, för att behålla sin 

identitet. När man bara är 15 år vet man ju inte ännu vem man 

är, vad som är en mask eller det äkta ansiktet, vad som 


betsreglerna. Kalmarunionen, det senmedeltida Nordeuropas 

största politiska framgång, skulle fortleva till 1523. 

Omedelbart efter dess tillkomst började Kalmarunionen interagera 

med den polsk-litauiska unionen. De två nya politiska 

formationerna fick avgörande betydelse för den politiska jämvikten 

i Östersjöregionen. 

1398, medan Margareta fortfarande stred om Sverige, intog 

Tyska orden Gotland. Det var det pris som Kalmarunionens 

medlemsstater fick betala för erkännandet. 1403 ville danskarna 

få Gotland tillbaka. Ordensriddarna, som fruktade ett krig på två 

fronter, drog sig tillbaka från Dobrzynlänet som de hade försökt 

slita från Polen. 1408 beslöt de att inleda ett krig mot den polsklitauiska 

unionen i syfte att en gång för alltid reducera Polen till 

en vasallstat. Därför avstod de Gotland till Margareta för att undvika 

ett tvåfrontskrig. Även en enda front visade sig dock vara 

dem övermäktig. 1410 års kampanj tog slut i juli med slaget vid 

Grunwald. Slaget blev förödande för ordensstaten och ledde 

till en betydande försvagning av dess militära makt. Tyska orden 

skulle under ytterligare 100 år upprätthålla ag- ☛ fort. sid. 19 

18 

Kiedy byłem chłopakiem wydawało mi się, że zawdzięczam 

to sprytowi. Z czasem pewność siebie minęła i zacząlem sobie 

uświadamiać, jak wiele jestem winien zbiegowi sprzyjających 

przypadków. Mojemu prywatnemu Aniołowi Stróżowi, który 

zawsze, w najbardziej odpowiednim momencie, pojawiał się 

i interweniował... 

Nobliwy, szpakowaty pan o pogodnym usposobieniu i ledwo 

uchwytnym lwowskim akcencie wykładał do niedawna 

filozofię na Uniwersytecie Sztokholmskim. Nikt nawet nie 

domyślał się w nim tamtego trzynastoletniego baciara, który 

był doskonałym materiałem na szefa przemytniczej mafii. 

Historia życia Aleksandra Orłowskiego doskonale nadaje 

się do sfilmowania. W środowisku sztokholmskiej Polonii usłyszałem 

nawet, że to właśnie on był prototypem bohatera filmu 

Agnieszki Holland Europa, Europa. Istotnie, w roku stanu 

wojennego reżyserka pojawiła się w mieszkaniu filozofa przy 

ulicy Vikingagatan w Sztokholmie. Przy kieliszku w gronie 

zaprzyjaźnionych osób rozmowa zatrzymała się przez chwilę 

na okupacyjnych losach gospodarza. Agnieszka Holland nie 

wykazała jednak większego dla nich zrozumienia, a jedynie 

przychnęła coś na temat oportunizmu... 

– Machnąłem na to ręką i urwałem opowiadanie, wspominał 

Aleksander. Tym bardziej, że wszyscy byli pod silnym wrażeniem 

aktualnej sytuacji w Polsce. 

Agnieszka Holland biła się z myślami, czy pozostać w 

Szwecji, czy wybrać azyl we Francji. 

Jej późniejszy film Europa, Europa, którego pomysł zrodził 

się prawdopodobnie tamtego wieczoru, wzbudził sporo 

kontrowersji. Przede wszystkim niekonwencjonalnym ujęciem 

losów żydowskiego chłopca. Najpierw w mundurze Hitlerjugend, 

innym razem w sołdackich drelichach przeszmuglował się przez 

historię. Tracąc po drodze swą tożsamość stał się podobny do 

kurka na wieży obracanaego wiatrem dziejów. Konformista, 

koniunkturalista, bezwolny Zelig?... 

Jakkolwiek zbieżność życiorysu Aleksandra z biografią bohatera 

tej opowieści wydaje się powierzchowna, nie da się 

trzech państw. W dokumencie programowym unii kalmarskiej 

określono elekcyjność tronu i zasady współpracy państw w 

niej uczestniczących. Unia kalmarska, największe polityczne 

osiągnięcie Europy Północnej późnego średniowiecza przetrwała 

do 1523 r. 

Zaraz po zawarciu Unii w Kalmarze, dwa nowe organizmy 

polityczne nad Bałtykiem (ten drugi to unia polsko-litewska) 

zaczęły na siebie oddziaływać i stały się najważniejszymi elementami 

równowagi politycznej w regionie. 

W 1398 r., jeszcze w trakcie walk Małgorzaty o Szwecję, 

Krzyżacy zajęli Gotlandię. Była to cena, jaką państwa unii 

kalmarskiej musiały zapłacić za uznanie. W 1403 r. Duńczycy 

chcieli odzyskać Gotlandię. Krzyżacy, obawiając się walki na dwa 

fronty, wycofali się z ziemi dobrzyńskiej, o którą toczyli cały czas 

wojnę podjazdową z Polską. W roku 1408 Krzyżacy postanowili 

rozpocząć wojnę z unią polsko-litewską, aby raz na zawsze 

zwasalizować Polskę. Oddali więc Małgorzacie Gotlandię, obawiając 

się wojny na dwa fronty. Jednak nie wytrzymali 

trudów i jednego frontu. Kampania wojenna ☛ cd. str. 19

ukryć, że istnieje. Z tą jednak różnicą, że Aleksander zmienia 

nazwiska i zawody, mundury i dowody osobiste jakby 

z przymrużeniem oka. Jak aktor wciela się w swe kolejne role 

i przebrania po to, by ratować własną skórę, a przy tym nie 

zatracić się, ocalić tożsamość. Chociaż, kiedy się ma 15 lat – 

nie wiadomo jeszcze jeszcze, kim się jest naprawdę, co bywa 

maską a co prawdziwą twarzą, co – teatrem gestów na użytek 

zewnętrzny, a co – prawdziwym przeżyciem. Jakimś szóstym 

zmysłem on potrafił to rozróżnić... 

Dzieciństwo 

Opowieść o Aleksandrze Orłowskim najprościej byłoby zacząć 

od 1942 roku i jego ucieczki z obozu w Janowie (koło Lwowa) 

skąd Żydów wywożono do obozów zagłady. Miał 15 lat. Do 

dzisiaj nie może pojąc, jak, na oczach niemieckiej eskort – 

dał nogę. 

Jednak zarówno ta ucieczka jak i wiele późniejszych wydarzeń 

domaga się cofnięcia się w głąb dzieciństwa naszego bohatera. 

Tam bowiem ukształtowało się wiele cech jego osobowości. 

Skrytość i samodzielność, umiejętność dystanowania się od 

otoczenia, i podejmowania ryzyka czy wreszcie genialny refleks, 

który przy zdolności zachowania zimnej krwi decydował o 

szczęśliwym finale wielu życiowych opresji. 

Z rodzinnego Lwowa wyniósł wspomnienia licznych śladów 

przeszłości szczególnie z czasów Monarchii Austro-Węgierskiej. 

Tamtejszy, niezwykle intensywny rytm życia narzucała 

wielonarodowa mieszanka ludności: Polacy, Ukraińcy, 

Ormianie, trochę Niemców i przede wszystkim mniejszość 

żydowska, z której się wywodził. Zrzeszała ona 30% wszystkich 

mieszkańców miasta, w sumie kilkaset tysięcy ludzi. 

Ojciec był kapelusznikiem. Pochodził z dość biednej 

rzemieślniczej rodziny. Matka zaś ze środowiska zamożnego 

mieszczaństwa. W jej rodzinie byli adwokaci, właściciele sklepów 

i małych fabryczek. We wczesnym dzieciństwie Olka, babcia 

wspólnie z matką prowadziły sklep z towarami kolonialnymi. 

Mieszkali w tym samym budynku, nad sklepem do cza- 


w 1410 r. zakończyła się dla Krzyżaków w lipcu bitwą pod 

Grunwaldem. Bitwa była klęską państwa zakonnego i doprowadziła 

do znacznego osłabienia jego potęgi militarnej. 

Krzyżacy jeszcze przez 100 lat próbowali działań agresywnych 

wobec unii polsko-litewskiej, ale wojny te były w istocie już tylko 

obroną swojego terytorium, które stopniowo tracili. Data bitwy 

pod Grunwaldem, 1410, stała się zaś, dla wszystkich Polaków, 

najlepiej rozpoznawalną datą w historii Polski. 

Po Grunwaldzie na południowym brzegu Bałtyku zaczęło dominować 

unijne państwo polsko-litewskie. Sojusz między dwoma 

państwami unijnymi, jednym na południu a drugim na północy 

Bałtyku, mającymi przynajmniej jednego wspólnego przeciwnika 

w postaci Zakonu Krzyżackiego, wydawał się sprawą naturalną. 

Strona polska, w 1418 r., proponowała zjazd trzech władców: 

Jagiełły, Eryka oraz Króla Rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego, 

w Poznaniu wiosną 1419 r.. Przymierze miało być 

skierowane przeciw państwu zakonnemu, rozważano nawet 

przeniesienie Krzyżaków na Rodos. 

☛ cd. str.20 

19 

är ett spel eller äkta upplevelse. På något sätt med hjälp av sitt 

sjätte sinne lyckades dock Alexander skilja dessa åt. 

Barndomen 

Det skulle vara lättast att börja berättelsen om Alexander Orlowskis 

öden med året 1942 och hans flykt från Janowlägret 

i närheten av Lwow, varifrån man transporterade judar till 

förintelseläger. Han var 15 år och än idag kan han inte förstå 

hur det kom sig att han kunde fly mitt framför ögonen på 

Sonderdienstvakterna. Men både denna flykt och en hel del 

av de följande händelserna föranleder att man går tillbaka till 

hans tidiga barndom. Det var då många av hans karaktärsdrag 

tog form, förtegenhet och självständighet, förmåga att 

distansera sig från omgivningarna, att ta risker och att dessutom 

kunna hålla huvudet kallt, ledde till att många av livets 

trångmål slutade lyckligt. 

Från sin barndoms Lwow fick han med sig många intryck, 

särskilt från Österrike-Ungerns monarki tid. Denna period 

präglades av intensiv livsrytm bland den mångkulturella befolkningen 

som bestod av polacker, ukrainare, armenier, ett 

fåtal tyskar och framförallt den judiska minoriteten från vilken 

han själv härstammade. Den uppgick till en inte obetydlig 

summa på några hundra tusen, vilket var ca 30 procent av 

stadens invånare. 

Fadern var hattmakare och kom från en ganska fattig hantverkarfamilj. 

Modern var dock från välbärgad borgarklass. I 

hennes familj fanns det advokater, affärsinnehavare och småföretagare. 

Under hans tidiga barndom ledde hans mormor 

tillsammans med modern en affär med kolonialvaror. Fram 

till hans yngsta systers födelse bodde de i samma hus, ovanpå 

affären. Modern gick bort i barnsäng och barnaskaran blev 

uppdelad. Alexander som var fem år hamnade hos den fattigare 

delen av släkten, den äldre systern hos en moster och den 

yngsta fick ammas hos en familj på landet. Alexander fick bo 

hos en faster i ett litet rum där det redan bodde fyra personer 

och där också farbroderns skräddarverkstad var inhyst, där 

gressivt tryck mot den polsk-litauiska unionen men dessa krig 

gick i slutändan ut på att skydda sitt eget krympande territorium. 

1410, årtalet för slaget vid Grunwald, blev det mest kända 

datumet i Polens historia. 

Den polsk-litauiska unionsstaten kom efter Grunwald att dominera 

den södra Östersjökusten. En pakt mellan de två unionsstaterna, 

den ena söder om Östersjön och den andra i norr med 

Tyska orden som gemensam utmanare, föreföll självklar. 

Den polska sidan föreslog 1418 att de tre potentaterna Jagiello, 

Erik och romerske kungen Sigismund av Luxemburg skulle 

mötas i Poznan våren 1419. Alliansen skulle vara riktad mot ordensstaten, 

man övervägde t.o.m. möjligheten att förflytta ordensbröderna 

till Rhodos. 

Mötet blev inte av men året därpå anlände Eriks sändebud med 

svaret på den polske kungens förslag. Man ingick en pakt med udden 

riktad mot Brandenburg och Tyska orden, som förpliktigade parterna 

till ömsesidig hjälp, militärt samarbete och delning av krigsbytet. 

Man var mån om att understryka paktens varaktiga karaktär. 

☛ fort. sid.20

han utförde mindre ändringsarbeten och hade en sorts kemtvätt. 

Lägenheten luktade karaktäristiskt av olika slags kemikalier. 

Än idag minns han byxorna, orange och svartfläckiga, 

som var sydda av hans fasters gamla morgonrock, vilka var 

orsak till många gliringar från jämnåriga kamrater. Då fadern 

gifte om sig drog han åter ihop hela familjen. Styvmodern 

var utbildad guvernant och kunde perfekt tyska. Det var hon 

som lärde Alexander det språket som senare visade sig vara 

helt avgörande för hans framtid. Det är dock inte bara därför 

han talar väl om sin styvmor. Det var också hon som såg efter 

syskonen och brydde sig. Hon skötte hushållet oklanderligt, 

de var välklädda och hon hjälpte dem med läxorna. Han saknade 

dock en moders värme. 


20 

Foto: commons.wikimedia.org 

Lwów/Lvov 

su, kiedy urodziła się najmłodsza siostra. Przy porodzie mama 

zmarła. 

Wówczas zostali rozdzieleni. On – pięcioletni chłopiec 

– wylądował u biedniejszej części rodziny, starsza siostra u ciotki 

a młodszą oddano na wieś do mamki. 

Zamieszkał u siostry ojca, w maleńkim pokoiku, gdzie 

znajdowały się już cztery inne osoby oraz warsztat wujka krawca 

przerabiającego i czyszczącego stare ubrania. W mieszkaniu 

unosił się charakterystyczny zapach środków do czyszczenia. 

Przez całe życie pamiętał pomarańczowe spodnie w czarne 

łatki uszyte ze starego szlafroka ciotki – ulubiony przedmiot 

kpin ze strony rówieśników. 

I politiken kan evighet ibland vara begränsad till några måna- Do zjazdu nie doszło, ale w następnym roku posłowie Eryka przybyli 

der. Påvens legat utverkade några veckor senare en förläng- z odpowiedzią na propozycję króla polskiego. Zawarto przymierze, 

ning av vapenvilan med Tyska orden med ytterligare ett år. Den skierowane przeciwko Brandenburgii i Zakonowi Krzyżackiemu, 

polska sidan bytte snart bundsförvanter genom att ta de bran- które zobowiązywało strony do pomocy, współpracy wojskowej 

denburgska markgrevarnas sida i deras dispyt med Erik och de i udziału w łupach wojennych. Podkreślono wieczysty charakter 

pommerska furstarna. 

przymierza. 

Det unionsförbund som skulle bli resultatet av segern vid W polityce wieczność ogranicza się nieraz do kilku miesięcy. Parę 

Grunwald blev i praktiken inte förverkligat även om Erik gjor- tygodni później legat papieski nakłonił strony do przedłużenie 

de försök att avstyra Jagiello från att besegla Polens pakt med rozejmu z Zakonem Krzyżackim o następny rok. Strona polska 

Brandenburg genom att gifta bort sin dotter Jadwiga med den zaś wkrótce wymieniła sprzymierzeńca, opowiadając się po stronie 

brandenburgske tronföljaren och erbjöd i stället sin brorson, margrabiów brandenburskich, z którymi Eryk i książęta pomorscy 

den pommerske fursten Bogislav IX, som brudgum. Att förbun- toczyli spór. 

det, som skulle förbli ett levande minne för de efterföljande Planowane, jako wynik zwycięstwa pod Grunwaldem, przy- 

generationerna ända in i 1500-talet, alls hade ingåtts visar dock mierze obu unii nie zostało zrealizowane w praktyce, choć król 

bredden av den politiska agendan hos Östersjöregionens dåti- Eryk próbował odwodzić Jagiełłę od pomysłu małżeństwa jego 

da makteliter. Det vittnar även om vilken underordnad roll spe- córki Jadwigi z brandenburskim następcą tronu (pieczętującego 

lades under sena medeltiden av nationella och etniska skiljelin- sojusz Polski z Brandenburgią) i namawiał do wydania jej za 

jer. De slaviska polackerna och litauerna ingick förbund med de swego bratanka, księcia pomorskiego Bogusława IX. Jednak 

germanska brandenburgarna medan de ☛ fort. sid. 21 sam fakt zawarcia sojuszu, który pozostał ☛ cd. str.21

Kiedy ojciec ożenił się powtórnie, ściągnął wszystkich 

z powrotem do domu. macocha była wykształconą guwernantką 

znającą perfekt język niemiecki. Właśnie od niej Olek 

nauczył się tego języka. Jak się później okazało, w jego życiu 

miało to kapitalne znaczenie. 

Nie tylko dlatego wspominał macochę jak najlepiej. To ona 

dbała o nich, troszczyła się, by byli dobrze ubrani, nienagannie 

prowadziła dom, pilnowała dzieci, przy odrabianiu lekcji... 

Brakowało mu jednak matyczynego ciepła. 

– Wiedzieliśmy bowiem ze starszą siostrą, że nie jest naszą rodzoną 

matką. Nic dziwnego więc, że odczuwaliśmy wobec niej 

chłód. Nie dało się już tego zauważyć w relacji między nią a 

moją najmłodszą siostrą. 

Ojciec – sceptyk religijny – nie chodził do bóżnicy czy 

synagogi; nie modlił się również w domu. Nie przestrzegał też 

tradycji żydowskiej. Pewnie dlatego Aleksander został niemal 

zupełnie spolonizowany. Nie mogła się z tym pogodzić babcia, 

która w 1938 r. znów zamieszkała w ich domu. Próbowała 

nawet uczyć go hebrajskiego. Jednak tuż przed wybuchem 

wojny wyjechała z powrotem do Wiednia. Prawdziwa szkoła 

życi amiała nadejść wkrótce. 

W kwietniu 1941 roku aresztowani ojca. Jakiś czas później 

więzienie odmówiło przyjmowania przeznaczonych dla niego 

paczek. To mogło oznaczać tylko jedno. Został wywieziony 

i prawdopodobnie stracony. Faktyczną głową rodziny stał się 

Olek, którego w tym czasie wychowywała żywa jak iskra 

lwowska ulica. 

Dla pozostałych na wolności Żydów Niemcy utworzyli 

getto. Jego zamknięcie nastąpiło z początkiem 1942 r. już 

po wywiezieniu ogromnej rzeszy Żydów do obozu zagłady 

w Bełżcu. 

– Nasz dom pozostał na zewnątrz getta, chociaż część ulicy 

znalazła się w środku. Oddzielał nas jedynie parkan, w którym 

można było wybić deskę i niepostrzeżenie wejść do getta. W 

ten sposób kilka razy odwiedziłem moich krewnych niosą im 

cebulę i owoce. 


w pamięci następnych pokoleń, na umowę powoływano 

się jeszcze w XVI w., ukazuje szeroki horyzont polityczny 

ówczesnych elit władzy po obu stronach Bałtyku. Świadczy też 

o tym, jak nieznaczną rolę odgrywały w późnym średniowieczu 

podziały narodowościowe, etniczne, które, parę wieków później, 

stały się tak ważne, że dawały pretekst do krwawych wojen. 

Słowiańscy Polacy i Litwini sprzymierzali się z germańskimi Branderburczykami, 

zaś germańscy Szwedzi dbali o słowiańskie 

księstwa pomorskie. Ważniejsza była widać ideologia lub/i interesy 

niż mityczne krew i ziemia (blut und boden). 

Idea jednoczenia Europy, albo chociaż jej fragmentów, po 

upadku cesarstwa rzymskiego, żyła podskórnie, życiem utajonym 

przez cały czas dając o sobie znać od czasu do czasu 

jawnie. Nie brakowało projektów pokojowych, jak np. projekt 

Ottona III, cesarza niemieckiego, który przedstawił w roku 1000 

na zjeździe gnieźnieńskim w Polsce koncepcję powołania 

uniwersalistycznego cesarstwa chrześcijańskiego, które mia- 

21 

Foto: www.holocaustresearchproject.org 

Lwów/Lviv 

– Jag och min äldre syster visste att hon inte var vår riktiga 

mor. Det är inte så konstigt att vi kände en viss kyla gentemot 

henne. Detta märktes dock inte i relationen mellan henne och 

den yngsta systern. 

Fadern som hade en skeptisk inställning till religionen 

gick aldrig i synagogan. Han bad inte heller hemma eller 

upprätthöll några religiösa traditioner. Det är nog därför som 

Alexander blev så gott som helt polsk. Mormodern som från 

1938 bodde med dem igen, kunde inte förlika sig med detta. 

Hon försökte till och med lära Alexander hebreiska. Strax före 

krigsutbrottet flyttade hon dock tillbaka till Wien. Livets riktiga 

skola skulle snart börja … 

I april 1941 blev fadern arresterad. Efter en tid nekade man 

i fängelset att ta emot paket till honom. Detta kunde bara 

betyda att han blev bortförd och förmodligen avrättad. Alexander 

som på tiden levde större delen av sitt liv ute på gatan 

blev nu familjens överhuvud. De judar som fortfarande var 

fria förpassades till ghettot. Detta stängdes 1942, strax efter 

repressionen mot en stor mängd judar som deporterades till 

utrotningslägret Belzec. 

–Vårt hus befann sig utanför ghettot, fastän en del av gatan 

hamnade innanför området. Gatan delades av ett träplank. 

Man kunde lossa en bräda och obemärkt smyga in i ghettot. 

Jag besökte några av mina släktingar på det sättet och hade 

med mig lök och frukt. 

germanska svenskarna tog omsorg om de slaviska furstendömena 

i Pommern. Ideologin och realintressena vägde till synes 

tyngre än de mytiska blut und boden. Samma skiljelinjer skulle 

ett par århundraden senare ha blivit tillräckligt viktiga för att ge 

upphov till blodiga krig. 

Idén om att förena Europa eller åtminstone dess fragment 

levde efter det romerska imperiets fall ett undanskymt liv men 

kom med jämna mellanrum upp till ytan. Det rådde ingen brist 

på fredsprojekt, t.ex. när den tyske kejsaren Otto III vid mötet 

i polska Gniezno år 1000 presenterade ett utkast av ett universalistiskt 

kristet kejsarrike som skulle bestå av Gallien, Germanien, 

Rom (dvs. Italien) och Sclavinia (dvs. de västslaviska domänerna). 

Den moderna europeiska integrationens fäder skulle 

tusen år senare åberopa just denna plan för Europastaternas 

förbund. 

Inte sällan tog dock integrationen formen av brutala erövringar 

(Englands förening med Skottland) eller rentav mordiska 

☛ cd. str.22 ☛ fort. sid. 22

Flykt från transporten 

Den 15-årige pojkens första försök att fly, då han förs ut från 

hemmet och ut på gatan, misslyckas. När de skulle omlastas 

i Janowlägret bestämmer han sig för ytterligare ett försök. 

Denna gång lyckas han. Han håller sin yngre systers hand och 

marscherar tillsammans med de andra mellan rader av tyska 

soldatvakter. Plötsligt drar han handen ur sin systers grepp. 

Det är denna bild av det dramatiska valet, tillsammans med 

en oklar skuldkänsla, som likt en bumerang återvänder i hans 

medvetande både i sömnen och i verkligheten. Han kastar sig 

till vänster mellan två vakter. Vad som hände senare har han 

ingen aning om. Låtsades soldaterna att de inte såg honom 

eller var det verkligen så att de inte märkte hans flykt? … 

När han kom tillbaka till Lwow letade han upp sin styvmors 

avlägsna släktingar, och genom bekanta polacker lyckades 

de ordna falska papper. Hittills hade han hetat Satz. 

Med hjälp av falska identitetshandlingar skaffade de fram en 

bostad hos förpolskade ukrainare. Att leva som gömd jude 

innebar ofta höga kostnader, Alexander hade dock inte så 

mycket pengar, så han betalade bara hyran och betraktades 

som en familjemedlem. I samma lägenhet gömde sig också 

två judiska kvinnor. 

Alexander talade utmärkt polska och hygglig tyska. Inte 

heller hans yttre avslöjade honom, då han saknade tydliga semitiska 

drag. En gång blev han dock tvungen att byta gömställe 

då han stötte på ett affärsbiträde, en före detta granne, 

och blev osäker på om han blivit igenkänd. Den enda kontakten 

och hjälpen från styvmoderns släktingar bröts plötsligt. En 

eftermiddag utanför deras port lade han märke till två misstänkta 

personer som verkade spionera. För säkerhets skull gick 

han upp ytterligare en våning och detta räddade honom än en 

gång från att bli arresterad och dödad. Han blev dock lämnad 

utan pengar, vilket han snabbt rådde bot på genom att arbeta 

i en restaurang. Straxt intill fanns biografen Kopernik där det 

samlades ett gäng ynglingar som spekulerade med biobiljetter. 

Han slog följe med dem och blev genast accepterad och 

Między Lublinem a Lizboną ❘ Mellan Lublin och Lissabon 

krig (det nazistiska utrotningsprogrammet). De två gamla unionerna 

– Kalmarunionen mellan Nordens kungadömen och Lublinunionen 

mellan Polen och Litauen – står mot denna bakgrund 

fram som frivilliga förbund baserade på solidaritet och 

jämställdhet mellan parterna. Det ideologiska sambandet mellan 

unionsstäderna Kalmar och Lublin är till följd av historiekunskapens 

förfall okänt för den breda almänheten. Ändå äger 

det idag – i det polsk-svenska östliga partnerskapets tidevarv 

– större giltighet än någonsin. ❖ 

Zbigniew Bidakowski 

22 

Ucieczka z transportu 

Pierwsza próba ucieczki piętnastoletniego Olka, podczas 

wyprowadzania go z domu i dołączania do aresztowanych 

– nie powiodła się. Na punkcie przeładunkowym w Janowie 

chłopiec podejmuje drugą, tym razem udaną próbę. Oto 

trzyma za rękę młodszą siostrę i maszeruje wraz z innymi 

wzdłuż szpaleru niemieckich żołnierzy. Nagle odrywa rękę 

od siostry (ten dramatyczny obraz wraz z poczuciem winy 

będzie do niego stale powracał we śnie i na jawie) i rzuca się 

w lewo, między dwóch żołnierzy. Co się dalej działo – nie 

wie. Czy żołnierze przymknęli oczy na uciekiniera, czy też 

go nie zauważyli? 

Po powrocie do Lwowa odnalazł dalekich krewnych macochy. 

Poprzez znajomych Polaków wystarali mu się o fałszywe papiery 

na nazwisko Orłowski (dotąd nazywał się Satz) i wyszukali 

mieszkanie. Z fałszywą metryką nie było kłopotów. Z mieszkaniem 

u spolszczonych Ulraińców – również. Inni przechowywani Żydzi 

często płacili za schronienie kosztownościami. On nie miał dużo 

pieniędzy. Pokrywał tylko czynsz, był zresztą traktowany jako 

członek rodziny. W tym samym mieszkaniu przechowywano też 

dwie żydowskie kobiety. 

Doskonale mówił po polsku i dobrze po niemiecku. Nie 

wyróżniał się też specjalnie semickim typem urody, Jednak 

któregoś dnia musiał zmienić swą kryjówkę w obawie, że rozpoznał 

go sprzedawca w sklepie – przedwojenny sąsiad. 

Jedyna pomoc od dalekich krewnych macochy urwała 

się nagle. Pewnego popołudnia przed ich domem chłopiec 

zauważył dwóch podejrzanych facetów, wyglądających na szpicli. 

Wchodząc do bramy przezornie skierował się o piętro wyżej. To 

uratowało go od powtórnego aresztowania i śmierci. Został 

wprawdzie bez pieniędzy, szybko jednak zaczął zarabiać pracując 

w restauracji. Obok znajdowało się kino Kopernik. Przed 

jego kasami zbierała się grupa koników. Natychmiast dołączył 

do nich i został zaakceptowany. Wyjątkowy szacunek grupy 

zdobył przekupując kasjerkę kina, która odtąd sprzedawała 

im nie po dwa bilety lecz po dziesięć. W dowód uznania 

ło składać się z: Galii, Germanii, Romy (czyli Italii) i Sclavinii 

(czyli Słowiańszczyzny zachodniej). Do tego właśnie planu 

uniwersalistycznego związku państw Europy odwołali się XX 

wieczni ojcowie integracji europejskiej. 

Nierzadko jednak przybierała integracja formę brutalnych 

zaborów (związek Anglii ze Szkocją), albo wręcz zbrodniczych 

wojen (eksterminacyjny program nazistowski). Na tym tle dwie 

stare unie, tzn. Kalmarska (kraje skandynawskie) oraz Lubelska 

(Polska z Litwą) wyróżniają się jako związki dobrowolne, oparte 

na idei solidarności i równouprawnienia. Nieuświadamiany przez 

społeczeństwa, na skutek lekceważenia wiedzy historycznej, 

związek ideowy między miastami unii, Kalmarem i Lublinem, 

przetrwawszy wieki jest dziś – w dobie polsko-szwedzkiego 

Partnerstwa Wschodniego – silniejszy niż kiedykolwiek. ❖ 

Zbigniew Bidakowski

oddano mu puste mieszkanie niedaleko kina, gdzie wieczorami 

urządzano libacje i spotkania. Chętnie brał w nich 

udział, nie przyznając się oczywiście ani do pochodzenia, ani 

do przeszłości. 

– Ot, wymyśliłem na poczekaniu jakąś bajeczkę a oni to kupili. 

Nikt mnie zresztą specjalnie nie wypytywał o szczegółu. Jak 

na swój wiek byłem bardzo drobnym chłopcem, więc stałem się 

czymś w rodzaju beniaminka grupy składającej się przeważnie 

z dużo starszych kumpli. 

Wkraczamy teraz w nowy rozdział życia naszego bohatera 

(trwający od 1942 do 1945 r.), do którego chyba najbardziej 

pasuje tytuł Człowiek, który zagrał historii na nosie. W czasach 

szalejącego antysemityzmu i masowych zbrodni hitlerowskich 

żydowski chłopiec w mundurze Hitlerjugend przez kilka lat 

odbywa „służbowe” podróże w przedziale „Nur für Deutsche”, 

bezczelnie szmuglując. 

Hans 

– Zaczęło się to wszystko od znajomości z Hansem. Był on 

jednym z koników pod kinem, a ponieważ miał tyle lat, co ja 

– szybko zaprzyjaźnił się ze mną na tyle, iż zaproponował mi 

któregoś dnia udział w szmuglowaniu. Jego matka była Ukrainką, 

za to ojciec, jako „ruski” Niemiec latał w mundurze SA 

(partyjne oddziały szturmowe). Na ile był hitlerowcem z przekonania 

trudno mi powiedzieć. Z tego, co wiem należał do ludzi 

z tzw. marginesu. Przez jakiś czas służył w marynarce, a 

potem wszedł w mundur SA, może dla korzyści? 

Przede wszystkim kupiłem sobie wysokie buty niemieckie, czarne 

spodnie do butów oraz mundurową marynarkę wpuszczaną do 

spodni. Matka Hansa dopięła mi do niej opaskę i przyszyła 

pagony. W taki oto sposób stałem się posiadaczem eleganckiego 

munduru Hitlerjugend. Popatrzyłem do lustra i roześmiałęm 

się: pasował jak ulał. Jednak do munduru potrzebne były fałszywe 

dokumenty. Hans, czy też Jasiu, jak go nazywaliśmy, nie 

wiadomo skąd miał dwie pieczątki niemieckie i cały plik 

Wiedeń/Vien 

Foto: reinerregiment.com 

23 

Wiedeń/Vien 

Foto: reinerregiment.com 

fick gott anseende då han lyckades övertala kassörskan att 

inte bara sälja två biljetter åt gången utan tio. Som ett erkännande 

fick han tillgång till en närbelägen lägenhet som stod 

obebodd. Där träffades man på kvällarna och firade dagens 

goda förtjänst med ett glas vodka. Han deltog gärna i dessa 

sammankomster utan att avslöja vare sig sin härkomst eller 

sitt förflutna. 

–Jag hittade bara på någon historia på stående fot och de godtog 

den. Det var förresten ingen som frågade ut mig. Gruppen bestod 

till största delen av betydligt äldre. Jag var ganska liten till växten 

för min ålder och blev på något sätt gruppens maskot. 

Låt oss nu träda in i en annan del av vår hjältes livsöden, 

de åren som sträckte sig från 1942 till 1945 och som bäst passar 

till titeln Mannen som dragit historien vid näsan. För 

hur ska man annars förklara att en judisk pojke, förklädd i 

Hitlerjugend uniform i tider av galopperande antisemitism 

och nazisternas förbrytelser, lyckas med att under flera år genomföra 

fräcka ”tjänsteresor” för smugglarmaffian i kupéer 

endast avsedda för tyskar. 

Hans 

– Allting började då jag lärde känna Hans. Han var en av de 

grabbar som hängde utanför biografen och spekulerade i biljetter. 

Vi var jämnåriga och blev snabbt vänner. En dag föreslog 

han att jag skulle hjälpa honom med smuggelaffärer. Hans 

styvmor var ukrainska, medan fadern var rumänsk tysk som 

tillhörde stormgrupper och gick klädd i SA uniform. Det är 

svårt att säga i vilken grad han var nazist. Så vitt jag förstår 

tillhörde han den grupp av människor som så att säga lever 

utanför ramarna. Under en viss tid tjänstgjorde han i flottan 

och så småningom bytte han till SA, kanske för att skaffa sig 

fördelar. 

Först köpte jag mig höga tyska stövlar, svarta byxor som passade 

till stövlarna och en uniformkavaj som man stoppade in i byxorna. 

Hans styvmor sydde fast bindeln och olika märken. På 

så sätt blev jag ägare av en elegant Hitlerjugend uniform. Jag 

tittade på mig själv i spegeln och brast ut i skratt… Den satt 

som gjuten. Men jag behövde också falska dokument som gick 

ihop med munderingen. Hans, eller Jasiu som han kallades, 

skaffade fram, gud vet varifrån, två tyska stämplar och en hel 

packe med utresetillstånd. På skrivmaskin skrev han

ut mitt första falska tyska dokument som intygade att jag var 

medlem i Hitlerjugend. Jag har redan tidigare berättat om 

ett falskt polskt dokument. Under en tid reste jag runt och 

använde båda dokumenten. Jag drogs in i smugglarverksamheten 

först som kurir och sedan som riktig medlem. Jag var så 

klart medveten om riskerna. Det skulle räcka med att en tysk 

patrull hade befallt att jag skulle dra ner byxorna. Det hände 

ofta på den tiden, till och med ute på gatan. Om detta hade 

skett skulle myten om min tyska härkomst spricka och jag skulle 

bli totalt avslöjad. Detta hände som tur var inte. Jag och Hans 

reste till att börja med till Warszawa och senare även till de 

andra ockuperade städerna. Ingen rörde mig då det blev kontroll. 

Antagligen överträffade min fräckhet deras värsta misstankar. 

Vi smugglade olika varor. I Warszawa hämtade vi i 

nålar och tråd. Till Hans familjs avlägsna släktingar i Wien 

hade vi med tobak och cigaretter. Därifrån tog vi med tändstift 

till cigarettändare till Lwow. Hur mycket det var? Tja, olika. 

Ibland fick jag släpa på upp emot 30 kilo. Det var så mycket 

som jag orkade bära. 

24 

tza. rozkazów wyjazdu. Wypisał mi na maszynie zaświadczenie, 

żę jestem członkiem Hitlerjugend i to był mój pierwszy fałszywy 

dokument niemiecki. O podbnym, ale polskim, już mówiłem. 

Przez pewien czas podróżowałem na dwóch typach 

dokumentów. Wciągnięty do szmuglu w roli kuriera i – jak 

się później okazało – stałego współpracownika. Oczywiście, 

miałęm świadomość, żę jest to ryzyko. Wystarczyło, by 

niemiecki patrol kazał mi ściągnąć spodnie – a zdarzało się 

to przecież w tamtych czasach, nawet na ulicy – i natychmiast 

prysnąłby mit o moim niemieckim pochodzeniu i zostałbym 

zdekonspirowany... 

Tak się na szczęście nie stało. Jeździliśmy z Hansem początkowo 

tylko do Warszawy, potem do innych miast okupowanych. 

W czasie ontroli nikt mnie nie ruszał, widocznie 

moja bezczelność przekraczała granice ich podejrzliwości. 

Szmuglowaliśmy różne towary. Z Warszawy przywoziliśmy 

igły i nici. Do dalekiej rodziny Hansa w Wiedniu zawoziliśmy 

tytoń i papierosy a stamtąd do Lwowa szmuglowaliśmy kamienie

Foto: arrowfilms.co.uk 

do zapalniczek. Ile tego było, no różnie, dźwigało się czasem i 

30 kg, tyle ile mogłem unieść. 

Gdzieś na początku 1943 roku, gdy uznałem, że jeden dokument 

niemiecki to trochę mało – zgłosiłem się do pomocniczym 

oddziałów policyjnych (Hilfpolizei), do których werbowano 

młodzież niemiecką. Pokazałem urzędniczce fałszywą 

legitymację, z której wynikało, że jestem Niemcem urodzonym 

pod Lwowem. Poprosiłem o wpisanie mnie na listę ochotników 

i o legitymację Hilfpolizei. Pani była na tyle uprzejma, 

że zostawiła mnie przez chwilę samego w pokoju. Otworzyłem 

szufladę i wziąłem jeszcze jeden blankiet. Byłem na tyle 

przytomny, że wyciągnąłem go nie z góry, lecz jako ostatni 

ze spodu. 

Pewnego dnia zgłosiłem się do klubu sportowego SS dla młodzieży, 

do sekcji pływackiej – choć do dziś nie nauczyłem się 

pływać – i otrzymałem piękną czarną legitymację ze zdjęciem 

z ogromnym znakiem SS na jednej stronie. Podczas podróży 

wyciągałem wszystkie papiery (dwie legitymacje prawdziwe i 

jedną fałszywą) na wierzch. tak by w razie sprawdzania, legitymacja 

SSmańska rzucała się w oczy. Kontrole przechodziły 

gładko, siadaliśmy przeważnie w niemieckim przedziale, wiedzieliśmy, 

gdzie granica, w którym miejscu sprawdzają, bylimy 

zawsze przygotowani. O ile z początku żyłem podwójnym 

życiem: pod kinem jako konik i w roli przemytnika, to już po 

pewnym czasie przeszedłem tylko na drugie zajęcie. Konikując 

– można było zarobić grosze, szmuglując – miałem ogromne 

dochody. Za towar w Niemczech otrzymywałem 500 marek od 

hurtownika za kilo tytoniu, a więc około 6 razy więcej od sumy, 

którą płaciłem za towar we Lwowie. W drugą sttronę 

25 

Runt början av 1943 fick jag klart för mig att det inte var 

tillräckligt med ett enda tyskt dokument. Jag anmälde mig 

då till Hilfpolizei, tyska polisiära hjälptrupper, som värvade 

tyska ungdomar. Jag visade min falska legitimation för 

kontoristen, av vilken det framgick att jag var tysk, född i 

närheten av Lwow. Sedan bad jag att hon skulle skriva upp 

mig på listan för frivilliga och skriva ut en legitimation från 

Hilfpolizei. Fröken var så pass vänlig att hon för en stund 

lämnade mig ensam i rummet. Jag drog ut skrivbordslådan 

och tog ännu en blankett. Jag var så pass förslagen att jag inte 

tog den som låg överst utan drog ut den understa. Nu skulle 

jag så klart aldrig ha gjort det. Då var jag bara en grabb som 

tog risker. En annan dag anmälde jag mig till en sportklubb 

för ungdom i SS regi. Jag anmälde mig till simning, fastän 

jag än idag inte kan simma. Jag fick en stilig svart legitimation 

med fotografi och en stor SS stämpel. När jag reste tog 

jag fram alla dokumenten, två äkta och ett falskt, och såg till 

att den tyska SSlegitimationen skulle vara i ögonfallande 

då det blev kontroll. Kontrollerna gick problemfritt. Vi satt 

oftast i tyska kupéer, visste var gränsövergångarna och kontrollerna 

var, och var beredda. Till att börja med levde jag ett 

dubbelliv, både som biljetthaj och smugglare. Så småningom 

övergick jag helt och hållet till den senare verksamheten. Som 

biljetthaj tjänade jag småpengar, men som smugglare fick jag 

enorma summor. Tänk dig att jag i Tyskland fick 500 mark 

för ett kilo tobak, vilket var ca sex gånger så mycket som jag 

betalade för varorna i Lwow. På tillbakavägen tog jag med 

tändstift till cigarettändare och förtjänsten var även då sex 

till sju gånger så stor. Vad jag gjorde med alla pengarna? 

Vad ska jag säga, antingen tillbringade jag tiden på ett för 

min ålder passande sätt t ex på Pratern, Wiens nöjespark, 

eller på ett opassande, i sällskap där man ofta tog ett glas. 

Vännens far var nöjd med sina ”medarbetare” då han utan 

att röra ett finger inkasserade en tredjedel av förtjänsten och 

kunde gå på sina SAmöten i en vacker gulbrun uniform 

med armbindel med hakkors och en rund uniformsmössa. 

Jag var inte sparsam, jag bar alltid med mig bara så mycket 

pengar som det behövdes eftersom jag aldrig riktigt visste hur 

det hela skulle sluta. 

Flytten till Tarnow och Wien 

– På det sättet införlivades jag i Hans familj. Hans sjuke far 

som inte gjorde ett dyft men hade pengar som gräs accepterade 

mig och såg mig som sin egen. En till medlem, som hette Piotr, 

anslöt sig till vår brottsliga smugglargrupp. Vi utökade vårt 

verksamhetsområde. I början verkade vi inom de tyskockuperade 

områdena för att senare även resa till Ungern, Rumänien 

och Österrike. Som du ser var min situation i jämförelse 

med hjälten i Agnieszka Hollands film helt annorlunda. Han 

verkade inom det nazibrottsliga maskineriet, jag trots att jag 

uppträdde i Hitlerjugend uniform befann mig utanför och 

verkade som en vanlig, eller ovanlig, brottsling. 

Innan jag berättar vidare måste jag tala om att runt slutet av 

1943 flyttade vi allihop, dvs. Hans familj och jag, till Tarnow, 

och senare till Wien. Där bodde jag också i ca ett halvår efter 

kriget. Till Lwow återvände jag för en mycket kort period först 

efter 50 år. Jag var på besök där helt nyligen, bara för några 

månader sedan”.

Avslöjandet 

– Tobak köpte man av handlare som i sin tur införskaffade den 

av odlare någonstans utanför Tarnow eller Kielce. Vi skar upp 

den, pressade och trampade ihop den så att det skulle få plats 

med mer i resväskan. När vi senare bodde i Wien blev Krakow 

vår huvudsakliga handelsplats. Vi hade vårt tillhåll och vår 

man på Mielnagatan. Det är från den tiden jag känner till 

Kazimierz så väl. En av dessa historier som kunde ha slutat 

mycket illa utspelade sig just i den staden. Efter väl avslutade 

affärer, strax innan vi skulle resa tillbaka, gick vi till en Krakows 

många krogar och åt middag med en hel del brännvin 

till. Snorungar som vi var drog vi till oss uppmärksamhet från 

grannbordet. Just då vi var klara med maten och snapsen reste 

sig en tysk man från bordet bredvid och kom fram till oss. Han 

frågade oss varifrån vi hade fått pengarna, lät oss legitimera 

oss och tog oss med till polisstationen. På vägen dit funderade 

jag på att fly. Det krävdes viljekraft att hejda sig eftersom jag 

var mycket rädd för att bli avslöjad. Jag ljög så klart som besatt 

och sa att pengarna kom från försäljning av en guldklocka, en 

familjeklenod. Vi fick övernatta i en cell där jag frös så intill 

märgen så som jag aldrig tidigare eller senare har upplevt. 

Sedan tog man med oss till Hitlerjugend i Krakow där man 

noggrant förhörde oss. Vi tillbringade två dagar där, och berättade 

om och om igen historien om att vi kom från Wien till 

Krakow för att handla och titta på sevärdheter. Till slut trodde 

man oss, mycket på grund av vårt valpiga utseende. Man tilldelade 

oss en ledsagare från Wien, vars namn Frauendorf jag 

Krakow, Kazimierz 

än idag kommer ihåg, som skulle följa oss till Österrike. Innan 

dess befallde man oss att leta reda på guldklockan, vilket så 

klart var en omöjlighet. Men allt förlöpte väl till slut. Vi blev 

senare tvungna att åka tillbaka från Wien till Krakow för att 

hämta upp varorna som blev kvar där. 

En annan gång i Tarnow åkte tåget ifrån oss mitt framför näsan 

på oss och vi blev kvar på perrongen med resväskorna fulla 

med varor. Även detta kunde ha slutat illa. Vi blev räddade av 

ett militärtåg samt min snabba reaktion. När kommendanten 

på tåget inte ville låta oss kliva på eftersom vi inte var militärer, 

ställde jag mig i givakt, gjorde salut och sa med stolthet: 

Men det kommer vi att bli!. 

Han blev så djupt imponerad att han släppte på oss och vi kom 

fram till gränsen utan några som helst kontroller. 

26 

brałęm kamienie do zapalniczek i znów zarobek był sześcio, 

siedmiokrotny. Co z tym robiłem? No cóż przepuszczałem w 

sposób albo przystający do wieku (np. w wesołym miasteczku 

na wiedeńskim Praterze), albo w sposób nieprzyzwoity i niestosowny 

do wieku – w kompanii, często przy kieliszku. Ojciec 

Hansa czuł się zadowolony z „pracowników”, gdyż, nie ruszając 

palcem u nogi, otrzymywał trzecią część doli i mógł chodzić 

na swoje zebrania SA w pięknym żółtobrązowym mundurze, 

z okrągłą czapką i opaską hitlerowską na rękawie. Zaś ja nie 

bawiłem się w oszczędzanie. Miałem przy sobie zawswze tylko 

tyle pieniędzy, ile potrzebowałem, gdyż nie wiedziałem, 

jak się to wszystko skończy. 

Przenosiny do Tarnowa i Wiednia 

W taki oto sposób przylgnąłem do rodziny Hansa. Jego schorowany 

ojciec, który nic nie robił a pieniędzy miał jak lodu 

– zaakceptował mnie i uznał za swego. Do naszej dwójki wyruszającej 

na szmugiel dołączył jeszcze Piotrek; stanowiliśmy 

znakomicie rozumiejącą się grupę przestępczą zajmującą się 

przemytem. Obszar naszej działalności rozszerzał się. O ile 

z początku szmuglowaliśmy na terenie Generalnej Guberni, 

z czasem jeździliśmy na Węgry, do Rumunii, Austrii. A 

więc moja systuacja w porównaniu z bohaterem filmu Agnieszki 

Holland była zupełnie inna. On funkcjonował wewnątrz 

tej zbrodniczej machiny, ja – choć w mundurze Hitlerjugend 

– byłem zwykłym (czy też niezwykłym) przestępcą. 

działałem na marginesie. 

Zanim opowiem o paru wpadkach, muszę dodać, że bodaj pod 

koniec 1943 roku, przenieśliśmy się wszyscy – rodzina Hansa 

i ja – do Tarnowa a następnie Wiednia, gdzie mieszkałem 

jeszcze przez pół roku po wojnie. Do Lwowa powróciłem i to 

na krótko dopiero po pięćdziesięciu latach. Wybrałem się tam 

w odwiedziny niedawno, parę miesięcy temu. 

Wpadki 

– Tytoń kupowało się od handlarzy, którzy z kolei nabywali 

go u plantatorów gdzieś pod Tarnowem czy w kieleckiem. 

Cięliśmy go, ubijali w kostkę, żeby więcej weszło do walizek 

i udeptywali. Jak już mieszkaliśmy w Wiedniu, to centralnym 

miejscem naszych zakupów stał się Kraków. Na ulicy Miodowej 

mieliśmy melinę i swojego człowieka, stąd moja dobra znajomość 

dzielnicy Kazimierz. 

Jedna z takich historii, która mogła się zakończyć źle miała 

miejsce właśnie w Krakowie. Po szczęśliwie zakończonej 

transakcji, gdy już zabieraliśmy się do odjazdu – zachciało 

nam się zjeść kolację w pewnej krakowskiej knajpie, suto zakrapianą 

wódeczką, co zwróciło na nas – smarkaczy – uwagę 

towarzystwa siedzącego obok. W momencie gdyśmy już zjedli 

kolację i wypili wódkę od stolika odbok nas podniósł się jeden 

z Niemców. Podszedł do nas, zapytał skąd mamy pieniądze, 

wylegitymował, a następnie zaprowadził na posterunek. W 

drodze myślałem o ucieczce, siłą powstrzymałem się jednak, 

choć byłem pełen obaw, że wyjdą na jaw wszystkie moje fałszerstwa. 

Oczywiście kłamałem jak najęty, że pieniądze pochodzą 

ze sprzedaży złotego zegarka – pamiątki rodzinnej. 

Przespaliśmy się w celi, gdzie zmarzłem do szpiku kości jak 

nigdy przedtem ani później. Potem zawieziono nas do krakowskiego 

Hitlerjugend, gdzie znów było szczegółowe

przesłuchanie. Siedzieliśmy tam dwa dni, opowiadając w kółko 

historyjkę, że wybraliśmy się z Wiednia do Krakowa na zakupy 

i zwiedzanie. Dano nam wiarę, nasz szczenięcy wygląd 

uwiqrygodniał opowieść. Przydzielony wiedeńczyk, który – pamiętam 

do dziś – nazywał się Frauendorf, miał nas odtransportować 

do Austrii. Wcześniej jednak kazano nam razem 

z nim odszukać złoty zegarek, czego, rzecz jasna, nie udało się 

zrobić. Wszystko zakończyło się jakoś szczęśliwie. Z Wiednia 

musieliśmy wracać do Krakowa po towar, który tam pozostał. 

Innym razem, w Tarnowie, zwiał nam sprzed nosa pociąg i 

pozostaliśmy z walizkami pełnymi towaru na peronie, co też 

mogło się źle skończyć. Uratował nas pociąg wojskowy i mój 

refleks. Kiedy komendant tego pociągu nie chciał nas wpuścić 

mówiąc, że przecież nie jesteśmy żołnierzami – wyprężyłem się 

dumnie, zasalutowałem i powiedziałem: ale będziemy!, co tak 

mu zaimponowało, że zostaliśmy wpuszczeni do pociągu i dojechaliśmy 

do granicy, gdzie nikt nas nie sprawdzał. 

Chwilę grozy przeżyłem również w Wiedniu, w 1944 roku, 

gdy złapano mnie w kawiarni z liśćmi tytoniu, które miałem 

sprzedać umówionemu facetowi. Cała ta historia wiązała się 

z wpadką jednego z naszych hurtowników – grubej ryby – ja 

byłem tylko płotką. Najbardzie bałem się rewizji osobistej, która 

odbywała się w celi. Kazano mi rozebrać się do naga i byłem 

pewny, że tym razem sprawa się sypnie a wtedy poleci moja głowa. 

Tak się jednak nie stało, kontrolujący był raczej zainteresowany 

tym, czy czegoś nie schowałem w tylku; z przodu mnie 

szczegółowo nie oglądał. Po dwóch tygodniach zostałem wypuszczony 

z więzienia – jak się później dowiedziałem – dzięki 

stu tysiącom marek łapówki, którą Willi, jeden z szefów naszej 

siatki przestępczej wręczył policji. 

Dowód osobisty 

Jest w filmie Agnieszki Holland scena, gdzie mówi się, że jej bohater 

nie miał dowodu osobistego. Mnie również to zaczęło doskwierać, 

gdy ukończyłem 16 lat. Żeby zaś wyrobić niemiecki 

fałszywy dowód osobisty – na to trzeba było naprawdę wybitnego 

fachowca. Zdecydowałem się więc znowu zaryzykować. 

Ponieważ dużą część życia spędzałem w wiedeńskim wesołym 

miasteczku, przyszedł mi do głowy pomysł , żeby pójść na ko misariat 

policji i zgłosić, że ukradziono mi portfel ze wszy s t kim 

dokumentami właśnie na Praterze. Podałem numer dowodu 

Hansa wystawionego na wschodzie Polski. Wszystko się jakby 

zgadzało. Spisano na policji protokół, zgłosiłem do prasy fakt 

zaginięcia dokumentu, następnie udałem się z tymi dokumentami 

do głównego urzędu w Wiedniu, gdzie wystawiono mi 

prawdziwy dowód firmowany przez główny urząd SS i Policji 

na tę część Austrii. 

Tak wszedłem w posiadanie trzeciego prawdziwego dokumentu. 

„Tak, jestem Żydem...“ 

– Co wiedzieli o mnie moi towarzysze szmuglu – Hans i Piotr? 

No cóż, przez długi czas musiałem być ostrożny. Nie chodziłem 

z nimi pod natrysk, nie rozbierałem się do naga, jeśli spałem 

razem z nimi to zawsze do połowy ubrany. To zwróciło w 

koń cu ich uwagę i pewnego dnia, gdyśmy jechali pociągiem do 

Krakowa, Hans mówi do mnie: słuchaj Olku, Piotrek pytał 

27 

Tysk ID 

En annan fasansfull upplevelse har jag varit med om i Wien, 

1944. Jag blev tagen på ett kafé då jag skulle sälja tobaksblad 

till en kontakt. Det hela hade att göra med avslöjandet av en 

av våra svarta börshajar, en riktigt stor en, själv var jag bara 

en småhandlare. Mest av allt var jag rädd för kroppsvisitation 

som skedde ofta. Man tog mig till en cell och lät mig klä av mig 

helt naken. Jag trodde att nu var det klippt och att den här 

gången kommer mitt huvud att rulla. Så blev det dock inte. 

Kontrollanten var mest intresserad av ifall jag hade gömt något 

i baken. Han tittade inte så noga på mig framifrån. Två veckor 

senare blev jag utsläppt från fängelset. Senare fick jag reda på 

att det var tack vare de 100 000 mark i mutor som Willi, en 

av cheferna i vårt förbrytarnätverk, betalade polisen” 

Identitetshandling 

– I Agnieszka Hollands film finns det en scen då filmhjälten saknar 

identitetshandlingar. Även jag fick bekymmer med detta då 

jag hade fyllt 16 år. Det krävdes verkligen en skicklig fackman 

för att göra en falsk tysk identitetshandling. Jag bestämde mig 

återigen för att ta en risk. Som jag tidigare har berättat var jag 

en flitig besökare av Wiens nöjespark Prater. Jag tänkte ut att 

jag skulle gå till polisstationen och anmäla att jag just på Pratern 

blivit av med min portfölj som innehöll alla mina identitetshandlingar. 

Jag uppgav numret på Hans legitimation som 

var utställd i östra Polen. Allt verkade stämma. Man skrev en 

anmälan hos polisen och jag anmälde förlusten till tidningen. 

Sedan begav jag mig med dessa handlingar till polisens huvudkontor 

i Wien. Där skrev man ut ett äkta dokument signerat av 

huvudavdelningen för SS och Polis i den delen av Österrike. 

På så sätt blev jag innehavare av mitt tredje äkta dokument.” 

”Ja, jag är jude” 

Vad mina smugglarkollegor, Hans och Piotr, visste om mig? 

Tja, under lång tid var jag tvungen att vara mycket försiktig 

Jag gick aldrig och duschade med dem, klädde aldrig av mig 

helt och hållet. Om vi sov ihop klädde jag bara av mig till hälften. 

Till slut lade de märke till detta och en dag när vi var på 

väg med tåg till Krakow frågade Hans mig: 

– Hörrudu, Alexander, Piotr har frågat mig om du händelsevis 

inte är jude, för du uppför dig så konstigt?

– Ja, jag är jude, svarade jag. 

Jag var då redan så insyltad i deras hemligheter och de gemensamma 

smuggelaffärerna. Jag kände till absolut allt om dem 

och jag förstod att de inte kunde anmäla mig till polisen eftersom 

det skulle innebära en stor risk för dem. De kunde på sin 

höjd bryta kontakten med mig och det var jag beredd på. Men 

det blev inte så. Hans sa: oroa dig inte. Jag säger att jag har 

kollat dig och att vi inte ska tala mer om saken. Då berättade 

han inte heller något för sina föräldrar. ❖ 

Fortsättning följer 

Översättning: Tatiana Hydman 

28 

mnie, czy ty czasami nie jesteś Żydem, bo tak dziwnie się 

zachowujesz? 

– Tak jestem Żydem, odpowiedziałem. 

Byłem jednak już tak wplątany w ich tajemnice i wspólny 

szmugiel, wiedząc o nich absolutnie wszystko, że zdawałem 

sobie sprawę, iż nie mogą donieść na mnie na policję, bo dla 

nich samych byłoby to ryzykowne. Mogli najwyżej ze mną zerwać, 

na co byłem przygotowany. Tak się jednak nie stało. 

Hans rzekł: nie martw się, powiem mu, że cię sprawdziłem 

i nie będziemy więcej o tym mówić. Rodzicom też nic jeszcze 

wtedy nie zdradził. ❖ 

Cdn.

Bogislav Erik 

Małgorzata, panująca w trzech północnych królestwach,po 

śmierci swojego syna adoptowała Bogusława, syna księcia 

pomorskiego Warcisława VII i zabrała go do Kopenhagi. 

Chłopiec był półsierotą, jego matka, zresztą kuzynka 

Małgorzaty, zmarła wkrótce po jego urodzeniu. 

W Kopenhadze Bogusław dostał nowe imię – Eryk. 

Przybrana matka przygotowywała go do objęcia tronu trzech 

królestw, zjednoczonych później w Unii Kalmarskiej. Jako 

król kontynuował Eryk politykę Małgorzaty, za największego 

wroga swoich królestw upatrując w Związku Hanzeatyckim 

i Holsztynie, który opierał się przed ponownym wcieleniem 

do Danii. 

Eryk wzmacniał szwedzką organizację 

wojskową. Bardzo ważnym elementem 

obrony południa Szwecji miała stać się 

twierdza Malmö. Aby podkreślić jej 

znaczenie nadał jej swój własny herb 

przedstawiający łeb gryfa. Od gryfa – słowa 

oznaczającego mitycznego ptaka-konia 

wzięła się nazwa dynastii Gryfitów, z której 

Eryk pochodził. 

Scania, spółka przemysłowa powstała w 

Malmö pod koniec XIX w., przyjęła herb 

miasta za swój. Pochodzący ze Słupska Gryf 

jest do dzisiaj godłem firmy Scania, jednej 

z dwóch najbardziej znanych firm szwedzkich i w milionach 

egzemplarzy umieszczonych na pojazdach produkowanych 

przez Scanię krąży po drogach Szwecji i całego świata. W takim 

też charakterze zawitał też, po pięciuset latach, ponownie do 

Słupska, gdzie koncern wybudował wytwórnię autobusów. 

Wróćmy do średniowiecza. Eryk, po różnych kolejach 

losu został w końcu zdetronizowany. Był wybuchowy i 

apodyktyczny a bezpośrednią przyczyną detronizacji stał się 

bunt poddanych z powodu podwyższenia podatków przeznaczonych 

na finansowanie długotrwałej wojny. Po detronizacji 

osiedlił się Eryk na Gotlandii w Visby, skąd prowadził 

działalność korsarską. Mimo oferowanej pomocy ze strony 

książąt pomorskich i Krzyżaków nie próbował odzyskać tronu 

unijnego. Usiłował natomiast, bez powodzenia, Gotlandię 

sprzedać Krzyżakom lub Szwedom, którzy jednak w końcu 

go z niej wypędzili. Eryk wrócił na Pomorze, do swojego 

księstwa, gdzie przez 10 lat panował. Zmarł w mieście, w 

którym się urodził – w Darłowie i do dzisiaj spoczywa w 

sarkofagu w miejscowej katedrze. Jest jedynym królem Szwecji 

pochowanym poza Szwecją. ❖ 


Malmö vapenbrev, 1437 List z herbem Eryka 

29 

Bogusław Eryk 

Margareta, regent i Nordens tre kungadömen, adopterade 

efter sin egen sons död den pommerske fursten Vratislav 

VII:s son Bogislav och kallade honom till Köpenhamn. 

Pojken var moderlös – hans mor, för övrigt Margaretas systerdotter, 

dog strax efter hans födsel. 

I Köpenhamn fick Bogislav ett nytt namn: Erik. Hans 

fostermor förberedde honom för att bestiga tronen i de tre 

kungarikena som sedermera skulle bli förenade genom Kalmarunionen. 

Som kung fortsatte Erik Margaretas politik; 

som sina kungadömens största fiender betraktade han Hanseförbundet 

och Holstein som spjärnade emot att åter bli inlemmat 

i Danmark. 

Erik förstärkte den svenska krigsmakten. 

Malmö fästning skulle bli en 

mycket viktig länk i Sydsveriges försvar. 

För att understryka dess betydelse 

lät han den bära sitt eget vapen med gripens 

huvud. Härskarätten Gryf (Grip), 

som Erik tillhörde, hade tagit sitt namn 

från detta fabeldjur – hälften fågel, hälften 

lejon. 

Maskinfabriksaktiebolaget Scania, 

grundat i Malmö vid förförra sekelskiftet, 

gjorde stadens vapen till sitt emblem. 

Den från Słupsk (dvs. medeltida 

Stolp) härstämmande gripen är idag fortfarande Scanias emblem 

och turnerar i miljonupplagor Sveriges och hela världens 

vägar, placerad på fordon som tillverkas av ett av Sveriges 

mest namnkunniga företag. I denna roll har den efter nästan 

600 år återvänt till Słupsk där Scaniakoncernen har öppnat 

en bussfabrik. 

Åter till medeltiden. Efter många turer blev Erik avsatt från 

tronen. Han var hetlevrad och diktatorisk. Den direkta orsaken 

till hans detronisering blev ett uppror som hade utlösts av 

en skattehöjning i syfte att finansiera ett utdraget krig. Efter 

avsättningen bosatte Erik sig på Gotland, i Visby, varifrån han 

bedrev kaparverksamhet. Trots erbjudanden om hjälp från 

Pommern och Tyska orden gjorde han inga försök att återerövra 

unionstronen. Däremot försökte han utan framgång 

att sälja Gotland till ordensriddarna eller svenskarna som i 

slutändan jagade iväg honom. Erik återvände till sitt pommerska 

furstendöme som han fortsatte att regera i tio år. Han 

dog i sin födelsestad Darłowo och där vilar han fortfarande i 

en sarkofag i stadens katedral. Han är den ende svenske kung 

som ligger begraven utomlands. ❖ 

Zbigniew Bidakowski

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang 

Jak być Bunemem? 

Niedawno byliśmy w Sztokholmie na festiwalu 

filmowym Humanity in the World, 

międzynarodowym festiwalu organizowanym 

od kilku lat przez Leo Kantora, 

polskiego emigranta z 1969 r. W sali 

Muzeum Etnograficznego, do którego 

zaprasza wielki totem, obejrzeliśmy 

kilka wspaniałych dokumentów. Tematem 

większości z nich była zagłada: 

Zagłada Żydów, Hołodomor na Ukrainie, 

państwowy terror w Korei Północnej 

i bratobójcze wojny w Darfurze w 

takich filmach, jak Radegast Borysa 

Lankosza i Andrzeja Barta, Żywi Siergieja 

Bukowskiego, Yodok Stories Andrzeja 

Fidyka, Darfur dzisiajTeda Brauna. W 

tych wszystkich filmach decydujący 

głos mają świadkowie. Świadkowie 

żywi i świadkowie umarli, jak brytyjski 

dziennikarz Gareth Jones, który wbrew 

zakazom policyjnym przedostał się 

na Ukrainę i stał się kronikarzem 

Hołodomoru, za co zresztą dosięgła go 

po latach zemsta Stalina. 

Jola Dylewska, reżyserka filmu Po-lin, który 

w maju otrzymał główną nagrodę na 

Siedlce, under kriget / Siedlce w czasie okupacji 

Festiwalu Filmowym Żydowskie Motywy 

znalazła inną formułę opowieści o polskich 

Żydach. Odnalazła i zmontowała 

dokument z filmów amatorskich 

kręconych w latach trzydziestych w 

żydowskich miasteczkach w Polsce. 

Filmy te były najczęściej dziełem 

krewnych z Ameryki, którzy pragnęli 

utrwalić na taśmie filmowej radość 

spotkania oraz życie codzienne 

rodziny i miasteczka. Dzięki nim 

poznajemy zarówno dni powszednie, 

jak i dni świąteczne sztetlu – wesela, 

bar-micwy, pogrzeby. Obserwujemy 

rzemieślników w ich warsztatach pracy. 

Przybysze rzadko dokumentowali 

pracę robotników fabrycznych. Lubili 

szczególnie święta religijne, a może 

to Dylewska wybrała właśnie te 

uroczyste i radosne momenty życia 

społeczności żydowskiej? Kamera 

pokazuje z czułością ich uśmiechnięte 

twarze, a my, widzowie, liczymy z niepokojem, 

ile to jeszcze lat do wojny i 

Zagłady. Oni niczego nie przeczuwają. 

Cieszą się, że są filmowani. Nawet 

najbiedniejsi nie wstydzą się kamery. 

Jola Dylewska pokazuje nie tylko amatorskie 

filmy. Odwiedza z ekipą kirkuty 

Foto: www.holocaustresearchproject.org 

30 

i grobowce cadyków. Grobowiec cadyka 

to ohel, czyli namiot – konstrukcja prowizoryczna, 

nie wymagajaca dekoracji. 

Odwiedzamy grób Menachema Mendla 

z Kocka, który popełnił jakiś sobie tylko 

znany grzech i 20 lat przed śmiercią 

wycofał się ze świata oraz licznie 

odwiedzany ohel cadyka Elimelecha 

z Leżajska, znanego nie tylko z 

mądrości, ale i z żywiołowej radości. 

O rabim Elimelechu mówiono, że jest 

w połowie drogi do nieba, a więc 

rozumie ludzi lepiej niż sam Bóg… 

/nawiasem mówiąc to samo powiada 

się o Matce Boskiej/. W tej sekwencji 

filmu następuje zaskakująca zmiana 

perspektywy – polscy Żydzi są tu przedstawieni 

nie jako ofiary, nie jako umarli, 

ale jako wiecznie żywi, którzy są nadal 

źródłem błogosławieństw dla tej ziemi. 

Strumień łaski wiążący niebo cadyka 

Elimelecha z ziemią nie został przecież 

nigdy przerwany. W filmie Dylewskiej 

znakiem tego przymierza żywych 

z żywymi są kadry prześwietlone 

słońcem. 

Po powrocie do Warszawy myślę o 

tym, że dzieła mędrców żydowskich 

żyjących na polskiej ziemi wracają do 

Polski. W Lublinie działa pierwsza po 

wojnie jeszywa, gdzie są studiowane 

przez młodych adeptów judaizmu. 

Myśli Menachema Mendla, tego, 

który popełnił tajemniczy grzech, 

wykładał żydowski filozof Abraham 

Jehoshua Heschel, potomek w prostej 

linii cadyka opatowskiego. Heschel 

pisał o Menachemie Mendlu z Kocka, 

że „cechowało go przede wszystkim 

dążenie do duchowej wolności. To 

znaczy: nie schlebiać nikomu, ani sobie, 

ani światu; nie być nikomu ani niczemu 

podporządkowanym, ani sobie (swoim 

wyobrażeniom na własny temat, ambicjom 

i dążeniom), ani społeczeństwu”. 

☛ cd. str.34


Att vara Bunem 

Nyligen var vi i Stockholm på filmfestivalen 

Humanity in the World, en internationell 

festival som sedan några år tillbaka 

organiseras av Leo Kantor, en polsk 

emigrant från 1969. På Etnografiska 

museet, där vi välkomnades av en stor 

totempåle, såg vi några lysande dokumentärer. 

De flesta av filmerna hade 

förintelse som tema: Förintelsen av 

judarna, Holodomor i Ukraina, statsterrorn 

i Nordkorea och krigen mellan brödrafolken 

i Darfur i filmer som Radegast 

av Borys Lankosz och Andrzej Bart, De 

levande av Sergiy Bukowsky, Yodok 

Stories av Andrzej Fidyk, Darfur idag 

av Ted Braun. I alla dessa filmer är det 

vittnen som hörs tydligast – de överlevande 

och de döda som den brittiske 

journalisten Gareth Jones som trots 

polisens förbud tog sig in i Ukraina och 

blev hungerdödens krönikör, för vilket 

han flera år senare nåddes av Stalins 

hämnd. 

Jolanta Dylewska, regissören av filmen 

Po-lin som i maj belönades med första 

priset vid filmfestivalen Judiska motiv, 

har hittat ett annat koncept för berättelsen 

om polska judar. Hon har återfunnit 

amatörfilmer gjorda i judiska småstäder 

i Polen på nittonhundratrettiotalet och 

monterat ihop dem till en dokumentär. 

Oftast var dessa filmer verk av släktingar 

från Amerika som hade önskat att föreviga 

återseendets glädje och familjens 

och småstadens vardagsliv. Tack vare 

dem kan vi bekanta oss med vardagen 

såväl som med helgen i en shtetl – bröllop, 

bar-mitzva, begravningar. Vi ser 

hantverkarna i deras verkstäder. De besökande 

släktingarna dokumenterade 

sällan arbete på fabrik. De tyckte särskilt 

om att filma religiösa helger eller kanske 

är det Dylewska som har valt just dessa 

högtidliga och glada ögonblick i den 

judiska gemenskapens liv. Kameran visar 

ömsint deras leende ansikten medan vi 

åskådare ängsligt räknar hur många år 

återstår till kriget och Förintelsen. De har 

ingen föraning. De vill gärna bli filmade. 

Inte ens de fattigaste är generade inför 

kameran. 

Jolanta Dylewska visar inte bara amatörfilmer. 

Hon och hennes team besöker 

judiska begravningsplatser och zaddikernas 

gravar. En chasidisk ledares grav 

är en ohel, dvs. ett tält – en provisorisk 

konstruktion som inte kräver utsmyckning. 

Vi besöker graven av Menachem 

Mendel från Kock som hade gjort sig 

skyldig till någon endast för honom själv 

känd försyndelse och drog sig tillbaka 

från världen fram till sin död, samt den 

välbesökta oheln av zaddiken Elimelech 

från Leżajsk som var berömd inte bara 

för sin visdom utan även för sin ohejdade 

glädje. Om rabbi Elimelech sade man 

att han befann sig halvvägs till himlen 

och därför förstod han människorna 

bättre än Gud själv, vilket inom parentes 

även brukar sägas om jungfru Maria. Ett 

häpnadsväckande perspektivskifte framträder 

i denna filmsekvens: polska judar 

framställs här inte som offer. De är inte 

döda utan förblir evigt levande och fortsätter 

att utgöra en källa av välsignelser 

över denna jord. Det flöde av nåd som 

förbinder zaddiken Elimelechs himmel 

med jorden har ju aldrig avbrutits. De av 

solen genomlysta bildrutorna symboliserar 

i Dylewskas film de levandes förbund 

med de levande. 

Efter återkomsten till Warszawa tänker 

jag på att de en gång på polsk mark 

verksamma judiska lärdas verk håller 

på att återvända till Polen. I Lublin finns 

den första yeshivan under efterkrigstid, 

där de skriftlärdas arbeten studeras av 

31 

Foto: www.centrumkultury.eu 

judaismens unga adepter. Den judiske 

filosofen Abraham Jehoshua Heschel, 

som härstämmade i rakt nedstigande 

led från zaddiken från Opatów, lade fram 

tankegångarna hos samme Menachem 

Mendel som hade begått en hemlighetsfull 

försyndelse. Heschel skrev om 

Menachem Mendel från Kock att ”hans 

främsta kännetecken var hans strävan 

efter andlig frihet. Det betyder: att inte 

vara någon till lags, varken sig själv eller 

världen; att inte låta sig underordnas 

någon eller något, varken sig själv (föreställningarna 

om sig själv, ambitionerna 

och strävanden) eller samhället.“ 

Menachem Mendels mästare var zaddiken 

Simcha Bunem från Przysucha, 

paradoxens mästare och illusionens 

betvingare, som uppmanade sina elever: 

”Var och en av oss bör ha två fickor och 

vid behov sticka ner handen i den ena 

eller den andra; i den högra fickan ligger 

orden: ’För mig har man skapat världen’, 

i den vänstra: ’Jag är stoft och aska’. Det 

förlänar inte himlen någon ära”, brukade 

Simcha Bunem säga, ☛ fort. sid. 34

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Det bortglömde roslandet 

Zapomniany kraj róż 

Nic nie powiedział o różach. Moja siostra jest oburzona. 

Nic nie powiedział o różach, korespondent radiowy, 

który nadawał z Górskiego Karabachu. Używał słów: 

konflikt, beczka prochu i niepokoje, ale nic nie powiedział, że 

strażnicy graniczni między Armenią a Górskim Karabachem 

ścinają róże w czasie pracy. 

Pewnie tam nie był, mówię. Na pewno nie, mówi siostra 

kwaśno, gdyby tam był byłby, mam nadzieję, trochę 

bardziej zniuansowany. Gdyby kiedykolwiek był w Górskim 

Karabachu, prawdopodobnie zrozumiałby, że są inne słowa 

niż tylko konflikt, beczka prochu i niepokoje, do opisania, 

przez wielu ludzi zapomnianej, zbuntowanej republiki. 

Nie, nic nie mówił o żadnych różach ani też nie donosił, 

że kobieta, która pracuje na przejściu granicznym między 

Armenią a Górskim Karabachem, częstuje stojących w kolejce 

do kontroli paszportowej dojrzałymi w słońcu morelami. Nic 

dziwnego, że ludzie uważają za trochę zastanawiające, że jedziemy 

tam dobrowolnie, mówi siostra. 

Zrobiłyśmy to dwa tygodnie temu, moja siostra i ja, pojechałyśmy 

na jednodniową wycieczkę do Górskiego Karabachu. 

Na miejscu uważany za samodzielny kraj, międzynarodowo 

traktowany jako część Azerbejdżanu. Jedynymi krajami, 

które uznały Górski Karabach jako niezależny kraj są 

Abchazja, Południowa Osetia i Republika Naddniestrzańska, 

tzn. „oderwane republiki”, które same nie są uznawane przez 

społeczność międzynarodową. Dla większości ludzi jest 

Górski Karabach kaukaską ziemią niczyją ściśniętą w górach 

między Armenią a Azerbejdżanem – zresztą, ilu ludzi w ogóle 

wie, że jest coś takiego jak Górski Karabach? W praktyce 

Górski Karabach funkcjonuje jednak jako część Armenii. 

Jeśli nawet ma własny samorząd, większość decyzji podejmuje 

rząd Armenii w stolicy Erewaniu, ludzie mieszkający tu to 

Ormianie, oficjalnym językiem jest ormiański, używa się 

armeńskiej waluty dram i tak dalej. 

Tak czy inaczej pojechałyśmy na jedniodniową wycieczkę 

do Górskiego Karabachu. W jeden dzień nie zdąży się tak znowu 

wiele. Nie bez powodu kraj nazywa się „górski”. Większa część 

dnia zeszła na podróży samochodowej po górskich serpentynach 

wśród pięknych, pokrytych lasem gór jakby wziętych 

z ilustracji do bajek z mojego dzieciństwa. Zdążyłyśmy też 

zwiedzić Gandzasar, najbardziej znany klasztor w Karabachu, 

zjeść w chińskiej restauracji, która była urządzona w piwnicy 

w charakterystycznym budynku zbudowanym na kształt statku, 

zrobić mi zdjęcie przed pałacem prezydenckim w stolicy 

32 

Han sa inget om rosorna. Min syster är upprörd. Han sa 

inget om rosorna, radiokorrespondenten som rapporterade 

om Nagorno-Karabach. Han nämnde ord som 

konflikt, krutdurk och oroligheter, men han sa ingenting om 

att gränsvakterna mellan Armenien och Nagorno-Karabach 

klipper rosor på arbetstid. 

Han har förmodligen inte varit där, säger jag. Nej, säger 

min syster surt, för hade han det hade han förhoppningsvis 

varit lite mer nyanserad. Hade han någon gång varit i Nagorno-Karabach 

hade han förmodligen förstått att det finns 

bättre ord än just konflikt, krutdurk och oroligheter som beskriver 

den för många glömda utbrytarrepubliken. 

Nej, han sa inget om några rosor och inte heller rapporterade 

han om att en kvinna som jobbar på gränsstationen 

mellan Armenien och Nagorno-Karabach bjuder de som står 

i kö till passkontrollen på solmogna aprikoser. Det är knappast 

konstigt att folk tycker att det är märkligt att vi åker dit 

frivilligt, säger min syster. 

Vi gjorde det härom veckan, min syster och jag, åkte på en 

dagsutflykt till Nagorno-Karabach. Lokalt sett som ett eget 

land, internationellt sett som en del av Azerbajdzjan. De enda 

länder som har erkänt Nagorno-Karabach som ett självständigt 

land är Abchazien, Sydossetien och Transnistrien, det vill 

säga ”änder” som inte heller är erkända av det internationella 

samfundet. I de flestas ögon är nog Nagorno-Karabach ett 

kaukasiskt ingenmansland inklämt i bergen mellan Armenien 

och Azerbajdzjan – ja, för hur många vet överhuvudtaget 

att Nagorno-Karabach finns? I praktiken fungerar Nagorno- 

Karabach dock som en del av Armenien. Även om området 

har eget styre så bestäms det mesta av den armeniska regeringen 

i Armeniens huvudstad Jerevan, folket som bor här är 

armenier, det nationella språket är armeniska, man använder 

den armeniska valutan dram och så vidare. 

Hur som helst gjorde vi alltså en dagsutflykt till Nagorno- 

Karabach. På en dag hinner man inte så jättemycket. Det är inte 

för inte som landet kallas för det ”bergiga landet”. Den största 

delen av dagen gick till att åka bil på serpentinvägar omgivna 

av vackra skogsbeklädda berg som hämtade ur sagoboksbilder 

från min barndom. Vi hann också med att besöka Gandzasar, 

Karabachs mest kända kloster, äta på en kinarestaurang som 

låg inhyst i källaren på en märklig byggnad som var byggd som 

ett skepp, ta en bild på mig framför presidentpalatset i huvudstaden 

Stepanakert, besöka ett krigsmonument i form av en 

pansarvagn och besöka en kyrka i staden Sjusji.

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Det bortglömde roslandet 

Zapomniany kraj róż 

Stepanakercie, zobaczyć monument wojenny w formie czołgu 

i zwiedzić kościół w miejscowości Sjusja. 

To, co napisałam jest oczywiście upiększaniem rzeczywistości, 

ale chciałam podkreślić fakt, że kraj jest czymś więcej 

niż jego konflikt. Prawda leży zapewne gdzieś pomiędzy 

moją opowieścią a raportami o konflikcie, beczce prochu i 

niepokojach. Klasztor, który odwiedziliśmy był częściowo 

odbudowany po tym, jak został uszkodzony podczas nalotu w 

1991 roku. 30 tysięcy ludzi zginęło zanim symbol zwycięstwa 

– czołg – został ustawiony na swoim miejscu w 1994 r. i 700 

tysięcy Azerów, którzy mieszkali przedtem na tym terenie i w 

Armenii jest po dziś dzień uchodźcami, podobnie jak ok. 300 

tysięcy Ormian poprzednio zamieszkujących Azerbejdżan. 

Poza tym kościół, jaki odwiedziliśmy w Sjusja, również został 

odbudowany po zniszczeniach wojennych a całe miasto pełne 

jest zbombardowanych domów, kościołów i meczetów. 

Ma się rozumieć, że należy informować o konfliktach; byłoby 

arogancko i nieodpowiedzialnie ze strony mediów tego nie 

robić, ale ważne jest, by nie donosić wyłącznie o konfliktach. 

W szwedzkich archiwach nie znalazłam ani jednego radiowego 

komunikatu czy gazetowego artykułu o czymś miłym lub 

pozytywnym w związku z Górskim Karabachem. Nie ma nic 

o pięknej przyrodzie albo o starych klasztorach, do których ludzie 

pielgrzymują. Nie ma nic o tradycyjnych karabachskich, 

karminowych od barwnika z koszenili dywanach albo o miejscowym 

chlebie pieczonym z dodatkiem siedmiu ziół. Nie 

zaskakuje więc, że nie ma również nic o zbierających róże 

strażnikach granicznych, jakich widziałyśmy. Ale właściwie 

nie jest to takie dziwne, bo kiedy uważnie przeglądam te 

nieliczne artykuły i radiowe materiały na temat Górskiego 

Karabachu widzę, że ani jeden dziennikarz nie odwiedził 

tego miejsca. Najwidoczniej Górski Karabach nie trafia 

na układane przez redakcje zagraniczne listy miejsc dokąd 

warto wysłać dziennikarzy. 

Zbierających róże strażników trzeba zobaczyć na własne 

oczy, żeby o nich pisać, mówię do siostry, ale to nie jest wielkie 

pocieszenie.✿ 

Nana Håkansson 

33 

Det jag just skrev är naturligtvis en försköning av verkligheten, 

men vad jag vill poängtera är att området är mycket mer 

än dess konflikt. Sanningen ligger förmodligen någonstans 

mittemellan min berättelse och rapporten om konflikt, krutdurk 

och oroligheter. Klostret vi besökte var delvis återuppbyggt 

efter att ha skadats i en bombräd 1991. 30 000 människor 

fick sätta livet till innan symbolen för segern – pansarvagnen 

– kom på plats 1994 och cirka 700 000 azerier som 

tidigare bodde i området eller i Armenien är än i dag flyktingar 

liksom cirka 300 000 armenier som tidigare var bosatta 

i Azerbajdzjan. Vidare så var kyrkan vi besökte i Sjusji även 

den återuppbyggd efter att ha förstörts i kriget och staden var 

för övrigt full av utbombade hus, kyrkor och moskéer. 

Självklart är det viktigt att rapportera om konflikter, det 

vore arrogant och ansvarslöst av media att inte göra det, men 

det är viktigt att rapportera om mer än enbart konflikter. När 

jag söker i de svenska mediearkiven hittar jag inte ett enda radioinslag 

eller någon tidningsartikel som tar upp något trevligt 

eller positivt om Nagorno-Karabach. Det står ingenting 

om den vackra naturen eller om de gamla klostren som folk 

vallfärdar till. Det står ingenting om de traditionella karabachmattorna 

i koschenillrött eller om det lokala brödet som 

bakas med sju sorters örter. Föga oväntat står det inte heller 

något om de rosplockande gränsvakterna vi såg. Men det är 

egentligen inte så konstigt, för när jag tittar närmare på de få 

artiklar och radioinslag som finns om Nagorno-Karabach så 

har inte en endaste journalist besökt området. Uppenbarligen 

hamnar Nagorno-Karabach utanför listan när utlandsredaktionerna 

bestämmer vilka platser de ska skicka sina medarbetare 

till. 

Rosplockande gränsvakter måste man se med sina egna 

ögon för att kunna rapportera om, säger jag till min syster, 

men det är knappast någon tröst. ✿ 

Nana Håkansson


Jak być Bunemem? Att vara Bunem 

ciąg dalszy ze str. 30 fort. ze str. 31 

Mistrzem Menachema Mendla z Kocka 

był cadyk Simcha Bunem z Przysuchy, 

mistrz paradoksu i pogromca iluzji, który 

tak pouczał swoich uczniów: „Każdy z nas 

powinien mieć dwie kieszenie i w razie 

potrzeby sięgać do jednej albo do drugiej; 

w prawej kieszeni leżą słowa: „Dla mnie 

stworzono świat”, a w lewej: „Jestem 

prochem i pyłem”. Nie przyda to chwały 

Niebu – powiadał Simcha Bunem – 

gdybym chciał być jak Abraham, nasz 

stary ojciec. Zadanie Bunema – być 

Bunemem.” To wspaniała, podnosząca 

na duchu myśl z prawej kieszeni: każdy 

człowiek został stworzony, aby być sobą. 

Korzystałam z artykułu Anny Ciałowicz 

W poszukiwaniu autentyczności, Biuletyn 

Informacyjny Gminy Wyznaniowej Żydowskiej 

w Warszawie 2009, nr1. Wszystkie cytaty z 

tego artykułu. ❖ 

Anna Sobolewska 

”ifall jag skulle vilja vara som vår gamle 

fader Abraham. Bunems uppgift: 

att vara Bunem.“ Vilken storslagen, 

upplyftande tanke från högerfickan: 

varje människa har skapats för att vara 

sig själv. 

/Jag har använt Anna Ciałowiczs artikel I 

sökandet efter äktheten, Informationsbulletin 

från Judiska församlingen i Warszawa 2009, nr 1. 

Alla citat har hämtats från denna artikel./ ❖ 

34 

Anna Sobolewska 

Suecia Polonia do słuchania 

Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD 

Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. 

W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną 

na kasetę czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A 

czasopismo? Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi 

jednak zbyt dwuznacznie. 

Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. 

Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: info@sueciapolonia.se 

albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna 

Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. 

Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). 

Suecia Polonia som taltidning 

Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. 

En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. 

Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: info@sueciapolonia.se 

eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna 

Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 

Suecia Polonia 

nr 2(28)/2009 

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum 

Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem 

wydawanym przez Stowarzyszenie Forum 

Suecia-Polonia 

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: 


Redaktör/Redaktor: 


Översättningar/Tłumaczenia: Jarema 

Bielawski, Jerzy Hirschberg, Lennart Ilke, 

Lisa Mendoza Åsberg 

Grafisk form/Opracowanie graficzne: 

Anna Bidakowska. 

Foto: arrowfilms.co.uk, centrumkultury.eu, 

holocaustresearchproject.org, panoramio.com, 

pbc.biaman.pl, reinerregiment.com, Ignacy 

Skwarcan, trybunal.gov.pl, wikipedia.com 

Adress/Adres:”Suecia Polonia”, 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, 

+46-(0)704 868 225 

e-mail: 

info@sueciapolonia.se 

Alla inbetalningar till Postgiro/ 

Wszystkie wpłaty na Postgiro: 

194 626-8 

Föreningen Forum Suecia-Polonia 

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll 

i annonser, återsänder inte obeställd 

materiall och har inga möjligheter att svara 

på alla insända brev. Vi förbehåller oss 

rätter att förkorta och redigera texter samt 

ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada 

za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów 

nie zamówionych i nie ma możliwości 

odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. 

Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji 

tekstów oraz zmiany ich tytułów. 

ISSN 1651-0658 

REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKcyjNA: 

ORDföRANDE/PRzEwODNIczący: 

LeO KAntOR, PuBLIcISt, ORdföRAnde 

I InteRnAtIOneLLt KuLtuRfORum I 

SVeRIge/ PuBLIcyStA, PRZewOdnIcZący 

mIędZynAROdOwegO fORum KuLtuRy w 

SZwecjI 

LEDAmöTER/człONKOwIE: 

KjeLL ALBIn ABRAhAmSOn, PuBLIcISt Och 

föRfAttARe, utRIKeSKORReSPOndent 

föR SVeRIgeS RAdIO I wARSZAwA, wIen 

Och mOSKVA/PuBLIcyStA I PISARZ, 

KOReSPOndent SZwedZKIegO RAdIA 

w wARSZAwIe, wIednIu I mOSKwIe 

PIOtR cegIeLSKI, jOuRnALISt Och f.d 

dIReKtöR föR POLSKA InStItutet I 

StOcKhOLm/dZIennIKARZ, Były dyReKtOR 

InStytutu POLSKIegO w SZtOKhOLmIe 

KAtARZynA jAnOwSKA, jOuRnALISt 

VId VecKOtIdnIngen POLItyKA, 

PROgRAmLedARe I POLSK tV/dZIennIKARKA 

tygOdnIKA „POLItyKA” I tVP 

AnnA m. PAcKALén, PROfeSSOR I POLSKA VId 

uPPSALA unIVeRSItet/ PROfeSOR fILOLOgII 

POLSKIej unIweRSytetu w uPPSALI

Warszawabo i Stockholm Warszawianka w ... - Suecia Polonia

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?