Günümüzde kimya sanayiinin büyük bir bölümü sülfürik asit, nitrik, asetik ve hidroklorik asidin üretimine ve kullan›m›na dayan›yor. Bu nedenle çözeltilerin asidik ya da bazik olmas› büyük önem tafl›yor. Ça¤›m›zda bu özellik pH metre ad› verilen elektronik aletlerle saptan›yor. Ancak yak›n zamana kadar bu ölçüm, turnusol ad› verilen ve bitkilerden elde edilen özel boyalarla yap›l›yordu. 20. yüzy›la kadar birçok bilim insan› asit ve bazlar için çeflitli hipotezler üretse de 1923 y›l›nda Johannes Nicolaus Brönsted adl› biliminsan›; çözelti ne olursa olsun, hidrojen iyonu b›rakmaya elveriflli olan maddelerin asit, hidrojen iyonu almaya elveriflli olan maddelerin de baz oldu- ¤unu kabul ettirmifltir. Endüstride üretilen asit ve bazlar, gübre, plastik madde, boya, patlay›c›, parfüm, ilaç ve g›da sanayiinde kullan›l›yorlar. Asitlerin büyük ço- ¤unlu¤u, ekfli lezzetleriyle kolayca ay›rt edilebiliyor. Ancak baz› asit ve bazlar›n zehirli olmas› nedeniyle tad›larak anlafl›lmas› mümkün de¤il. Bu nedenle çözeltilerin asit ya da baz oldu¤unu belirlemek için kullan›ld›¤›nda renk de¤ifltiren ve ayraç ad› verilen maddeler kullan›l›yor. Bu amaçla laboratuvarlarda en çok kullan›lan madde turnusol ad› verilen mavi-mor renkli bitkisel boyalar. Bu boyalarla, kaplanm›fl k⤛tlar, asidik özellikteki çözeltilere bat›r›ld›¤›nda k›rm›z› renk al›rken, bazik çözeltilere dald›r›ld›¤›ndaysa mavi renk al›yor. Böylece çözeltinin asidik mi ya da bazik mi oldu¤u kolayca anlafl›l›yor. Turnusol ilk kez 13. yüzy›lda Arnaldus de Villanova adl› biliminsan› taraf›ndan bulunuyor. ‹spanyada do¤an, simya, fizik, astronomi ve felsefeyle ilgilenen bu biliminsan›, kimya alan›nda yapt›¤› çal›flmalarla Ortaça¤ bilimine ›fl›k tuttu. Arnaldus de Villanova, sahip oldu¤u derin kimya bilgisiyle asit ve baz gibi çözeltileri ay›rt edebilmek için likenlerden elde edilen bir toz kullan›yordu. ‹lk kez Rocella ad› verilen bir likenden elde etti¤i tozun asitlerle temas etti¤inde rengi k›rm›z›ya dönüyor, bazik karakterli çözeltilere uyguland›¤› zamanda rengi koyu mavi oluyordu. Böylece zehirli ya da yak›c› özellikteki çözeltilerin kimyasal yap›s›, tatmaya gerek kalmadan kolayca anlafl›labiliyordu. ‹lk y›llarda sadece likenlerden elde edilen turnusol ilerleyen y›llarda di¤er bitkilerden de elde edilmeye baflland›. ‹lk turnusolun elde edildi- ¤i Rocella tinctoria adl› likenler, çatal fleklinde dallanan sar›ms› gri renkli ve k›sa boylu likenlerdi. Bu bitkiler, özellikle denize bakan kayal›kla- B‹L‹M veTEKN‹K 82 Aral›k 2007 Yeflil Teknik C e n k D u r m u fl k a h y a cdkahya@hotmail.com Kimyager Bitkiler r›n üzerinde ve adalarda bulunuyordu. Bu likenler toplanarak içinde idrar, kireç ve potasyum bulunan a¤açtan yap›lm›fl kaplara koyuluyordu. Bu kar›fl›m içerisinde birkaç hafta bekletilen likenler çürüyerek fermente oluyor. Bu ifllem s›ras›nda da önce k›rm›z› daha sonraysa mavi bir renk al›yorlard›. Mavi renk alm›fl liken parçalar› a¤aç kap içerisinden süzülerek al›n›yor ve pirinç ya da çelikten yap›lm›fl kaplarda kurutuluyordu. Bu metal kaplar içerisinde bir süre bekletilen likenler toz haline getirilerek turnusol olarak kullan›l›yorlard›. 1500’lü y›llara kadar sadece Hollanda’da likenlerden üretilen turnusol maddeleri o y›llarda baz› boya bitkilerinin de ayn› özelli¤i tafl›d›¤› keflfedilmesiyle di¤er bitkilerden de üretilmeye bafllan›yor. Bu bitkilerin bafl›ndaysa hatmi, havaciva, ebegümeci, mürver ve menekfleler geliyor. Gül hatmi olarak bilinen Alcea rosea, gerçek hatmi olmay›p hatmiye çok benzeyen uzun boylu, ince yap›l› bir bitkidir. Ebegümecigiller ailesinden olan bu bitki toprak istekleri bak›m›ndan pek seçici de¤ildir. Yaz bafl›ndan yaz sonuna kadar pembe renkli çiçekler açan bu bitki ayn› zamanda bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltiriliyor. Gül hatminin çiçeklerinin kurutulmas›yla elde edilen ve içeri¤inde antosiyanin ad› verilen renk maddeleri sayesinde turnusol olarak kullan›l›yor. Ebegümecigiller ailesinin bir di¤er üyesi, ebegümecileri de ayn› amaçla kullan›l›yor. Bilimsel ad› Malva sylvestris olan bu bitki Bat› Anadolu’da s›kça rastlad›¤›m›z bitkilerden bir tanesi. Özellikle k›y› Ege’de bahar aylar›nda taze yapraklar› sebze olarak kullan›lan ebegümeci, yerde yay›l›c› ya da yükselici olarak görülen ve çok say›da yapra¤› olan bir bitki. 5 parçal› taç yapraklardan oluflan ebegümeci çiçekleri eflatun renkli olup üzerlerinde mor renkli çizgiler bulunuyor. Krem, sar› ve yeflil renkler elde edilen bu bitkinin çiçeklerinden elde edilen boyada turnusol olarak kullan›l›yor. Hodangiller (Boraginaceae) ailesinden olan ve havaciva ad›yla bilinen Alkanna tinctoria da önemli turnusol bitkilerinden. Bir zamanlar k›na yerine kullan›lan ve ülkemizde kök boya olarak hal›lar›n boyanmas›nda faydalan›lan bu bitki, toprak üzerinde sürünücü flekilde bulunuyor. Yapraklar› küçük ve s›k tüylerle kapl› havacivan›n küçük ve yuvarlak flekilli çiçekleri koyu mavi renklidir. Bu bitkinin köklerinden elde edilen boya turnusol özellikte olmakla birlikte ayn› zamanda mermer ve ahflaplar›n renklendirilmesini ile termometre çubuklar›nda kullan›l›yor. Ülkemizde özelikle Karadeniz bölgesinde yayg›n olarak bulunan kara mürver (Sambucus nigra) da önemli turnusol bitkilerinden birisi. Küçük bir a¤aç haline gelebilen bu bitkinin çiçekleri 5 parçal› olup krem renkli. Keskin kokulu olan kara mürverin olgun meyvelerinden mavi renkli bir boya elde ediliyor. Turnusol elde edilen bitkilerin en önemlileri de menekfleler. Parfümeride s›kl›kla kullan›lan kokulu menekfle (Viola odorata) ve bahçelerimizde süs bitkisi olarak yetifltirdi¤imiz hercai menekflelerin (Viola tricolor) çiçeklerinden sar›, yeflil ve mavi renkli boyalar elde ediliyor. Ticari olarak en çok bilinen ve kullan›lan turnusollardan olan metilen mavisi de bu menekfle çiçeklerinden elde ediliyor. Günümüzde turnusol boyalar› ve bu boyalarla haz›rlanm›fl turnusol k⤛tlar› önemini yavafl yavafl yitirmeye bafllasa da, bu boyalar pH tayini d›fl›nda, pratik olarak bozulan elektronik eflyalar›n teknik bir hatayla m› yoksa kullan›c› hatas›ndan dolay›m› ar›zaland›¤›n› tespit etmek için kullan›l›yor. Çünkü elektronik eflyalar›n›z› e¤er siz d›flar›dan kurcalarsan›z, alet üzerinde b›rakt›¤›n›z iz turnusol ka¤›tlar›n›n rengini de¤ifltiriyor.
YEN‹ UFUKLARA C‹LT - 1 (2002-2003) ve C‹LT - 2 (2004-2005) K‹TAPÇILARDA YEN‹ UFUKLARA 1 ve YEN‹ UFUKLARA 2 Tüm kitabevlerinden ve sat›fl büromuzdan temin edilebilir. TÜB‹TAK Kitap Sat›fl Bürosu: Atatürk Bulvar› No: 221 06100 Kavakl›dere Ankara Tel: (0312) 467 32 46 Faks: (0312) 427 13 36
Change language