dünden bugüne dış ticaretimizdeki gelişmeler

DÜNDEN BUGÜNE DIŞ TİCARETİMİZDEKİ GELİŞMELER
H.Avni ÖZCAN 1
19. Yüzyılın başlarında siyasal, askeri ve mali bakımlardan güçsüz duruma düşen Osmanlı
İmparatorluğu, Avrupa devletlerinin, özellikle de İngiltere’nin serbest ticaret yönündeki
baskılarına direnememiş ve bu devletlerle bir dizi ticaret anlaşması imzalamıştır. Bu
anlaşmalar, Osmanlı İmparatorluğu’nun ithalat ve ihracata uygulayabileceği gümrük
vergilerini oldukça düşük düzeyde tutmasına ve bağımsız bir dış ticaret politikası
uygulayabilme imkânından yoksun kalmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda Birinci
Dünya Savaşı’na kadar geçen dönem boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ile olan
ticareti hızla genişlemiş ve devamlı olarak dış ticaret açığı meydana gelmiştir. Osmanlı
İmparatorluğu, bu dönemde tarımsal mallar üretiminde ve ihracatında uzmanlaşan, buna
karşılık mamul mallar ithal eden bir ülke durumuna gelmiştir.
Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise Türkiye’nin dış ticaret hacminde genel olarak bir artış
eğilimi görülmektedir. Bu artış, cumhuriyet’in ilk yıllarında nispeten yavaş bir şekilde olmuş,
1980’li yıllardan sonra süratli bir gelişim göstererek günümüze kadar sürmüştür.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’nin en önemli sorunu, öncelikle hızla sanayileşmek ve
kalkınmak olmuştur. Bu nedenle, cumhuriyetin kuruluşundan planlı döneme gelinceye kadar
Türkiye’de daha çok içe dönük sanayileşme -ithal ikamesi- politikası izlenmiş ve düşük döviz
kuru politikasının bir sonucu olarak ihracata yönelik dış ticaret politikasına ülkede gereken
önem verilmemiştir. Bu nedenle ihracat yeterince artış gösterememiştir.
Ancak 1980’li yıllarda ekonominin dışa açılmasına önem verilmeye başlanmış ve bu
dönemden itibaren dışa açık kalkınma politikası benimsenmiştir. Bu politikalar sonucunda
ihracatın yapısında büyük değişiklikler meydana gelmiş, 1980’li yıllara kadar tarım ürünleri
ağırlıklı olarak gerçekleştirilen ihracattan, katma değeri yüksek sanayi ürünleri ağırlıklı
ihracata geçilmiştir.
Özellikle 1980 sonrası dönemde ekonomimizin dışa açılma ve dünya ile bütünleşme çabasına
ivme kazandırılmıştır. Bu doğrultuda dünyanın gelişmiş ülkeleriyle birlikte, dünya ticaretinin
serbestleştirilmesini, üye ülkelerin ticaret ve ekonomi alanındaki ilişkilerinin geliştirilmesini
hedefleyen ve GATT ’ın yerini alan dünya ticaret örgütüne üye olunmuş, Karadeniz
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın kurulmasına öncülük edilmiş, Avrupa Birliği ile Gümrük
Birliği gerçekleştirilmiştir.
Günümüzde de dış ticaret, ülkemizde sürüdürülebilir kalkınmanın en önemli unsurlarından
biri olarak görülmektedir. Bu amaçla, özellikle ihracatın artırılmasına yönelik çalışmalar
yapılmakta, yeni ihraç ürünleri ve yeni pazarlar bulunmaya çalışılmaktadır. Ayrıca dış
ticaretin dünya ülkeleriyle entegrasyonu sağlayıcı bir unsur olduğu düşüncesiyle hareket
edilmektedir.
Cumhuriyetimizin 75. Yılı nedeniyle, geçmişten günümüze dış ticaretimizdeki gelişmeleri
incelemek ve genel bir değerlendirmesini yapmak amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmanın
1 Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürü

irinci bölümünde; Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemindeki dış ticaret gelişmelerine,
cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar uygulanan ekonomik politikalara, dış ticarette ve
Avrupa Topluluğu’yla ilişkilerde kaydedilen gelişmelere ve Gümrük Birliği sürecine
değinilmiş, ikinci bölümünde; Türkiye’nin dış ticaretine ve ekonomik büyümesine ait
istatistiki göstergelerle dış ticaretimizin dünü ile bugününün kıyaslanmasına yer verilmiş,
üçüncü bölümünde ise; kronolojik sırayla cumhuriyet dönemi gelişmeleri ele alınmıştır.
Birinci Bölüm
I.I. Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Dış Ticaretimiz
19. Yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nun dış ticaret hacmi, toplam üretiminin %1-
2’sini aşmıyordu. Balkanlar, Anadolu, Suriye ve Mısır gibi geniş alanları kapsayan Osmanlı
İmparatorluğu’nun kendi içindeki uzun mesafeli ticaret, dış ticaretinden çok daha önemli
gözükmekteydi. Ayrıca devletin Orta Doğu ve Doğu Avrupa ülkeleri ile olan ticareti, Batı
Avrupa ile olan ticaretinden daha fazla önem taşımaktaydı.
Ancak bu durum Birinci Dünya Savaşı’na kadar geçen sürede hızla değişmiş ve Osmanlı’nın
sanayileşmiş Batı ve Orta Avrupa ülkeleriyle olan ekonomik ilişkileri güçlenmiş, ihracat ve
ithalat miktarlarında bir artış meydana gelmişti. Bu artışın iki önemli nedeni vardır: Birincisi,
Batı Avrupa’nın yeni bir genişleme ve birikim dönemine girmesi ile birlikte Osmanlı
hammaddelerine olan talebin artmasıdır. Diğer neden ise, yabancı sermaye tarafından İç
Anadolu, Batı Anadolu, Suriye ve Makedonya’da inşa edilen demiryollarıdır. Bu demiryolları
sayesinde İç Anadolu gibi limanlardan uzak bölgelerin ulaştırma maliyetleri düşmüş, bu
bölgelerin pazarlarının ve hammaddelerinin Osmanlı limanlarına ve özellikle de Avrupa
limanlarına erişimi sağlanmıştır.
Bu dönemde Osmanlı ekonomisi, gıda maddeleri ve hammaddeler ihraç eden, buna karşılık
mamul mallar ve belirli gıda maddeleri ithal eden bir ekonomi durumuna gelmişti. Birinci
Dünya Savaşı öncesinde Osmanlı Devleti, toplam üretiminin %10’undan fazlasını ihraç
edecek potansiyele ulaşmıştı.
20. Yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’nin temel ihraç mallarını başta el dokusu halı ve
kilimler olmak üzere, tütün, üzüm, incir, ham ipek, tiftik, afyon, meşe palamudu, fındık,
pamuk ve zeytinyağı gibi tarımsal ürünler oluşturmaktaydı.
İthalatın yarıdan fazlası mamul mallardan, özellikle de pamuklu ve yünlü tekstil ürünlerinden
oluşuyordu. Bunların yanı sıra Osmanlı Devleti demiryolu malzemesi, silah ve cephane,
çeşitli makineler, gıda maddeleri ve diğer mamul malları da ithal etmekteydi.
I. II. 1920’ler Yeni Bir Kimlik Arayışı
Kurtuluş savaşından çıkan Türkiye, cumhuriyetin ilk yıllarında, sermaye birikimini ellerinde
tutan kesimin büyük bir kısmının ülkeyi terk etmesi nedeniyle menkul kıymet stokunu büyük
ölçüde kaybetmiş, yeni düzeni, emeği ile çalışan kesime kurdurma gayretine girmiştir.
Türkiye’yi gelişmiş ülkeler düzeyine yükseltmek ve bu amaçla uygulanabilecek bir ekonomi
politikası belirlemek için, 1923’de İzmir’de yapılan iktisat kongresi ile özel sektör, iktisadi
kalkınmayı gerçekleştirecek başlıca unsur olarak görülmüş ve bu doğrultuda, ekonomik
yatırımlarda bulunması için teşvik edilmiştir.

Bu kongrede alınan kararlar doğrultusunda Türkiye İş Bankası, cumhuriyet döneminin ilk
ulusal bankası olarak 26 Ağustos 1924 tarihinde kurulmuştur.
1927 yılında “Teşvik-i Sanayi Kanunu” çıkarılarak sanayi üretimi belli muafiyetlerle teşvik
edilmiştir. Bir yandan tarımsal makine, araç ve gereçleri ithalatında gümrük muafiyeti
sağlanmış, öte yandan yerli üretim ve sanayii korumak amacı ile özellikle iplik ve kumaş,
şeker, un ve diğer gıda maddeleri, deri ve ağaç mamulleri ve çimento gibi maddelerin ithalatı
yüklü gümrük vergileri ile kısıtlanmıştır.
Lozan Antlaşması 1916 tarihli Osmanlı gümrük tarifelerini 1929 yılına kadar aynen korumayı
şart koşmaktaydı. Bu nedenle, Türkiye 1929 yılına gelinceye kadar Osmanlı
İmparatorluğu’nun düşük oranlardaki gümrük tarifelerini yükseltme hakkından yoksun
bırakılmıştır. 1929 yılında bu antlaşmanın bağlayıcılığı kalmamış ve yeni bir gümrük kanunu
yürürlüğe konularak yaklaşık %15 oranında olan gümrük vergisi üç katına çıkarılmıştır
1929 dünya buhranı Türkiye’nin devletçiliğe doğru yönelmesinde önemli bir etken olmuştur.
I.III. 1930’lar ve 1940’lar Karma Ekonomi Denemesi
1930 yılında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu kabul edilmiş ve 3 Ekim 1931’de
Merkez Bankası kurulmuştur. Ayrıca 1930 yılında “1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini
Koruma Kanunu”, “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası Kanunu”, “Takas Komisyonları
Teşkiline Dair Kanun” ve “Türkiye Kambiyo Kontrol Rejimi” uygulamaya konulmuştur.
1932’de sanayiye kredi sağlamak üzere, Sanayi Kredi Bankası, kamu ve özel sektör
projelerini inceleyip değerlendirecek Devlet Sanayi Ofisi ve 1933 yılında Sümerbank
kurulmuştur.
1933’e kadar süren dönemde, devlet, daha çok sosyal kalkınma ve eğitime yönelik
faaliyetlerde bulunmuş, sanayi yatırımlarına hemen hemen hiç girmemiştir.
Bu dönemin en önemli olayı ilk “Beş Yıllık Sanayi Planı”nın yürürlüğe konmasıdır. Mayıs
1934’te yürürlüğe konmuş olan bu planın amacı; hammaddeleri yurt içinden sağlanması
mümkün olan sanayi kollarını devletçe kurmaktı. Bu sanayi kolları başlıca beş grupta
toplanıyordu: Dokuma sanayi, maden sanayi, selüloz sanayi, seramik sanayi, kimya sanayi.
Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı döneminde büyük kısmı yabancıların elinde olan demiryolları,
tramvay, Tünel Şirketi, Zonguldak Kömür şirketi, İzmir telefon şirketi millileştirilmiş ve
kamulaştırılmış, ayrıca toprak reformu yapılmıştır.
II. Dünya Savaşı sırasında devletin ekonomideki hakimiyeti artmış ve dış ticaret rejimi daha
katı bir şekle dönüşmüştür. Savaş sonrasında ithal talepleri artarken enflasyonun etkisiyle
pahalılaşan ihracatı sürdürmek güçleşmiş ve 7 Eylül 1946 yılında Türk Lirası %53.6 oranında
devalüe edilerek 1 ABD Doları 2.8 TL’ye yükseltilmiştir.
I.IV. 1950’ler Liberalleşme Çabası
1950 yılında dış ticarette liberasyon ve özelleştirme politikaları uygulanmaya çalışılmış,
ancak uygulanan liberasyon politikaları dış ticaret açığını hızla yükseltmiştir. Kısa bir süre
uygulanan bu liberasyon politikasından (1950-1952), ilk kez 1953 yılında döviz kaynaklarının

tükenmesi sonucunda kota sistemine geçilerek uzaklaşılmış ve nihayet 1955 yılında şiddetli
enflasyon ve artan dış ödeme güçlükleri gibi nedenlerden dolayı tamamen vazgeçilmiştir.
1950-1955 döneminde dış ticaret dengesi devamlı olarak açık vermiştir.
1953-54 yıllarından itibaren ekonomik yapıda gerçekleştirilen değişiklikler, ekonomik
konularda devlet müdahalesinin gerekliliğini ortaya koymuştur. 1950’den beri takip edilen
ekonomik politikanın Türkiye’nin zaten kıt olan döviz rezervlerini kısa sürede eritmesi
nedeniyle gerek ülke içinde, gerek uluslararası alanda sıkıntılar yaşanmış ve 1958’de yeni bir
devalüasyon yapılmıştır. 1958 yılındaki devalüasyonu takiben alınan istikrar tedbirleri, liberal
politikanın tamamen ortadan kalktığını göstermiştir.
Öte yandan 1959’da Türkiye, Avrupa Ekonomik Topluluğu’yla ortaklık anlaşması imzalamak
için başvuruda bulunmuştur.
I.V. 1960 ve 70’ler AET ile Yakınlaşma ve Planlı Dönem
Türkiye ile AET arasında ortak üyelik statüsünü kuran Ankara Anlaşması 1963’te imzalanmış
ve 1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşma, Türkiye ile Avrupa Ekonomik
Topluluğu arasında aşamalı olarak bir Gümrük Birliği’nin kurulmasını öngörüyordu.
Anlaşmanın nihai amacı ise Batı Avrupa ile ekonomik ve siyasal bir birlik kurulmasıydı.
Ankara Anlaşması’nda, Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu arasında oluşturulacak
Gümrük Birliği’nin aşamalı bir şekilde gerçekleştirilmesinin öngörülmesinin nedeni; Türk
ekonomisinin durumunun topluluğa hemen girmeye uygun olmamasıydı.
1964’ten 1971’e kadar süren hazırlık dönemi süresince Avrupa Ekonomik Topluluğu
Türkiye’ye tek taraflı bazı tarife indirimleri uygulamış ve mali yardımlarda bulunmuştur.
Türkiye ile AET arasında bu gelişmeler yaşanırken Türk ekonomisi, 1963 yılından itibaren
planlı döneme, bir başka deyişle ithal ikameci politika dönemine girmiştir. 1960 ve 70’lerde
yoğun bir korumacılık ortamında ve karma ekonomi düzeni içinde KİT’ler aracılığıyla
sanayileşme politikaları uygulanmış ve bu politika 1980 yılına kadar da sürdürülmüştür.
Planlı dönemde sanayileşme temel hedef olarak belirlenerek ithal ikamesine dayalı dış ticaret
politikası sanayileşme amacını gerçekleştirmede başlıca araç olarak kabul edilmiştir.
Planlı dönemin ilk yarısında iç pazara yönelik üretim teşvik edilirken, 1970 yılında yeni bir
devalüasyon yapılarak, 1 ABD Doları 15 Türk Lirasına yükseltilmiş ve böylece ihracat teşvik
edilmeye çalışılmışsa da, dünya ticaret hacminin de artması nedeniyle, Türkiye’nin ihracatının
dünya ihracatı içindeki payı değişmemiştir.
Bu gelişmeler yaşanırken Avrupa Ekonomik Topluluğu’yla oluşturulacak Gümrük Birliği için
geçiş dönemine, Katma Protokol’ün 1 Ocak 1973’te yürürlüğe konulmasıyla girilmiştir.
Geçiş döneminin başlıca amacı, Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu arasında ticareti
yapılan sanayi mallarında Gümrük Birliği’ni gerçekleştirmekti. Bunun üzerine 1971 yılı
itibariyle topluluk tarafından söz konusu malların gümrük resim ve harçları ile eş etkili
vergiler sıfıra indirilmiş, tarım ürünleriyle kömür ve çelik, Gümrük Birliği’nin dışında
tutulmuştur.

I.VI. 1980’ler İhracata Dayalı Kalkınma ve Dünya ile Bütünleşme Dönemi
Avrupa Ekonomik Topluluğu’yla oluşturulacak Gümrük Birliği için geçiş dönemi devam
ederken ödemeler dengesi açmazına düşen Türkiye’de, 24 Ocak 1980 kararları ile %49
oranında devalüasyon yapılarak ithal ikamesine dayalı kalkınma politikasından vazgeçilerek
ihracata dayalı kalkınma politikasına geçilmeye başlanmıştır.
1980 yılından sonra gümrük vergileri tedricen azaltılırken kotalar kaldırılmış, ithalat
serbestleştirilmiş, esnek kur sistemine geçilmiş, faizler serbest bırakılarak faiz oranlarının
enflasyonun üzerine çıkmasına imkan verilmiştir.
2 Temmuz 1984’de yayımlanan “30 Sayılı Karar”la kambiyo rejiminin liberasyonu
doğrultusunda Türkiye’de yerleşik kişilerin yanlarında döviz bulundurmaları suç olmaktan
çıkartılmış, Türk parasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi yetkisi Merkez
Bankası’na verilmiş, döviz tahsis ve transfer işlemleri bankalara bırakılmış ve bankaların
döviz mevcutlarını bankacılık gelenekleri çerçevesinde serbestçe kullanmalarına izin
verilmiştir.
Söz konusu liberasyon kararlarını tamamlayıcı nitelikteki diğer önlemler; KİT’lere, bütçe
açıklarını kendi öz kaynaklarıyla karşılamalarını sağlamak üzere fiyat politikalarında serbesti
tanınması, vergi alanında yeni reformlar yapılarak KDV uygulamasına geçilmesi olmuştur.
24 Ocak 1980’den sonra uygulanan yeni ekonomik politikalarla, Türk ekonomisini dünya
ekonomisiyle bütünleştirici yönde gelişmeler sağlanmıştır.
Türkiye 14 Nisan 1987’de AT’ye tam üyelik başvurusunda bulunmuş ve bu çerçevede yoğun
bir şekilde hazırlık ve uyum çalışmalarını başlatmıştır. Daha önce ertelenmiş olan gümrük
indirim ve uyumları da hızlandırılmış olarak yerine getirilmiştir.
1989 yılında “Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 30 Sayılı Karar”la yabancı
sermayeye yeni teşvikler sağlanmış, bürokrasi azaltılmış, sermaye hareketleri ve dış ticaret
serbestleştirilmiştir.
Böylece 1980’li yıllarda ekonomide yeniden yapılanma sürecine girilirken imalat sanayinin
GSMH içindeki payı artmaya devam etmiştir. Dış ticaret performansında önemli gelişmeler
gerçekleştirilmiş, ihracat ve turizm patlamıştır.
I.VII. 1990’lar Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği’ne Giriş
Türkiye, 22 Mart 1990 tarihinde Türk Lirası’nın konvertibilitesini ilan etmiştir.
1986 yılında başlayan ekonominin iç ve dış dengelerindeki hızlı bozulma; enflasyonu hızla
düşürmek, Türk Lirasına istikrar kazandırmak, ihracat artışını hızlandırmak, ekonomik ve
sosyal kalkınmayı sosyal dengeleri de gözeten sürdürülebilir bir temele oturtmak gereğini
zorunlu hale getirmiş ve 26 Ocak 1994’de devalüasyon yapılarak 5 Nisan 1994 tarihinde
“İstikrar Tedbirleri Paketi” uygulamaya konulmuştur.
1990’lı yıllarda ithalat ve ihracat büyüme hızları arasında paralellik sağlanmış, Türkiye,
Dünya Ticaret Örgütü hükümlerinin bağlayıcılığını kabul etmiş ve AB ile Gümrük Birliği’ne
girmiştir.

Türkiye ile AB arasında Gümrük Birliği 1 Ocak 1996’da oluşturulmuştur. Gümrük Birliği
sadece tarafların birbirine uyguladıkları gümrük vergileri ile eş etkili vergilerle, ikili ticaretin
önündeki her türlü engelin kaldırılmasını ve üçüncü ülkeler kaynaklı ürünlerde ortak bir
gümrük vergisi tahsil edilmesi hususlarını içermekle kalmayıp, topluluğun ortak ticaret ve
ortak rekabet politikalarının temel unsurlarına uyumu da kapsamaktadır.
Gümrük Birliği esas itibariyle sanayi ürünlerinde oluşturulmuştur. Ancak hassas maddeler
olarak nitelendirilen bazı sanayi ürünlerinin üçüncü ülkelerden ithalatında, topluluk tarafından
uygulanan ortak gümrük tarifesine uyum, aşamalı olarak 1.1.2001 tarihi itibariyle
gerçekleştirilecektir.
İşlenmiş tarım ürünleri de Gümrük Birliği kapsamında yer almaktadır. Türkiye’de AB
mevzuatına uygun olarak, Gümrük Birliği çerçevesinde işlenmiş tarım ürünleri sistemi tesis
edilmiştir. Bu kapsamda işlenmiş tarım ürünlerindeki tarım ve sanayi payları tesbit edilmiş ve
toplam korumanın sanayi payına karşılık gelen kısmının topluluğa karşı sıfırlanması
öngörülmüştür.
Tarım ürünleri Gümrük Birliği kapsamında olmayıp bu ürünlerin serbest dolaşımı ise ancak
topluluğun ortak tarım politikasına uyum sonrasında gerçekleşebilecektir.
İkinci Bölüm
II.I. GSMH’ya İlişkin Göstergeler
Türkiye’nin gelir rakamlarına bakıldığında ise, cari fiyatlarla kişi başına düşen GSMH’nın
1928 yılında 55.5 dolar’dan 1980 yılında 1,539 dolara, 1997 yılında ise 3,048 dolara
yükselmiş olduğu görülmektedir. Cari fiyatlarla satın alma gücü paritesine göre kişi başına
düşen GSYİH 1980 yılında 2,299 dolar iken bu rakam 1997 yılında 6,647 dolara yükselmiştir.
GSMH, 1980 yılında, 1923 yılına göre reel olarak 70 kat artarak 69.8 milyar dolara
yükselmiş, 1997 yılında ise 194.3 milyar dolara ulaşmıştır.
Grafik 1: GSMH Reel Büyüme Oranları

Türkiye ekonomisi son 75 yılda reel olarak yıllık ortalama %5.2 oranında büyümüştür.
1994 yılındaki ekonomik krizi müteakip 1995 yılının ikinci yarısından itibaren ülkemiz
ekonomisi tekrar büyüme eğilimine girmiş ve GSMH büyüme hızı 1996 yılında %7.1, 1997
yılında da %8 oranında gerçekleşmiştir.
II.II. GSMH’nın Sektörel Dağılımı
Tarım ve hizmetler sektörlerinin GSMH içindeki payları 1923’den 1960’a kadar birbirine çok
yakın seyretmiş, aynı dönemde sanayi sektörünün GSMH içindeki payı ise diğer iki sektörün
çok altında gerçekleşmiştir.
1923 yılında tarım sektörünün GSMH içindeki payı %39.6, sanayi sektörünün payı %13.2,
hizmetler sektörünün ise %47.2 olarak gerçekleşmiştir.
1958’den sonra tarım sektörünün payı azalırken, hizmetler sektörünün payı artmaya
başlamıştır. Bu arada sanayinin payı da yükseliş trendine girmiştir.
1972 yılının sonlarında sanayi sektörünün payı tarım sektörünün payını yakalamış ve
geçmeye başlamıştır.
1997 yılında tarım sektörünün GSMH içindeki payı %15.8, sanayi sektörünün payı %21.9,
hizmetler sektörünün ise %62.4 olarak gerçekleşmiştir.
Grafik 2: Gayri Safi Milli Hasılanın Sektörel Dağılımı
II.III. Üretimdeki Gelişmeler
Üretimdeki gelişmelerden örnek verecek olursak; çimento üretimi, miktar olarak, 1930’dan
1960’a, 105 bin tondan 2 milyon tona, 1997’de ise 36 milyon tona çıkmıştır.

1930’larda başlayan çelik üretimi 1950 yılına gelindiğinde 102 bin tonu bulmuştur. Kamunun
1960 yılında sadece 596 bin ton olan demir-çelik üretimi 1997 yılında 19 milyon tona
ulaşmıştır.
Türkiye’de 60’lı yıllarda başlayan otomotiv sanayi üretimi 1960’da yaklaşık beş bin adet iken
1997’de 354 bin adete yaklaşmıştır. Son 10 yılda otomotiv sanayi üretimi %90 artış
göstermiştir.
Türkiye’de 1923’de 50 milyon kilowatt saat olan elektrik üretimi, 1960 yılında 2.8 milyar
kilowatt saate, 1997 yılında yaklaşık 103 milyar kilowatt saate ulaşmıştır.
II.IV. İhracat ve İthalat Değerlerindeki Değişmeler
1923 yılında 51 milyon dolar olan ihracatımız 1997 yılında 26.2 milyar dolara yükselmiştir.
1923 yılında 87 milyon dolar olan ithalatımız ise 1997 yılında 48.6 milyar dolara
yükselmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı 1923 yılında %58.5 iken 1980’de %36.8’e
düşmüş, 1997 yılında ise bu oran %54’e çıkmıştır.
Grafik 3: İhracatın İthalatı Karşılama Oranı
İhracatın GSMH’ya oranı 1923 yılında %9.1, 1966 yılında %4.8 ve 1997 yılında da %13.5
olarak gerçekleşmiştir. 1923 yılında %15.5 olarak gerçekleşen ithalatın GSMH’ya oranı, 1966
yılında %7.1’e düşmüş, 1997 yılında ise %25’e yükselmiştir.

Grafik 4: İhracat ve İthalatın GSMH’ya Oranı
Dış ticaretin GSMH’ya oranı, bir ülkenin dışa açıklık derecesini göstermektedir. Türkiye’de
1945 yılına kadar azalma içinde olan bu oran, 1980 yılında %16, 1993’de %28 ve 1997
yılında da %38’e kadar çıkmıştır.
Grafik 5: Dış Ticaretimizin GSMH İçindeki Payı

1961 yılında ihracat yaptığımız ülke sayısı 66’dan, 1986’da 109’a, 1997 yılında 175’e
çıkmıştır. İthalat yaptığımız ülke sayısı ise 1961 yılında 67’den 1986 yılında 108’e, 1997
yılında da 171’e yükselmiştir.
1980'li yılların başında üç bin civarında olan aktif ihracatçı firma sayısı 1997 yılında 23 bine
ulaşmıştır. İthalat yapan firma sayısı 1986 yılında yedi bin civarında iken 1997 yılında 38 bine
çıkmıştır.
Cumhuriyet döneminde ihracatımız yıllık ortalama %8.5, ithalatımız da %8.9 oranında bir
artış göstermiştir. 1980 yılından 1996 yılına kadar geçen son 16 yılda reel olarak ihracatımız
%631, ithalatımız ise %291 artış göstermiştir.
II.V. Dış Ticaretimizin Dünya Ticareti İçindeki Payı
Türkiye’nin ihracatının dünya ihracatı içindeki payı 1938 yılında yüzde 0.49 idi. Bu oran
1997 yılında da değişmeyerek 0.49 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin ithalatının dünya
ithalatı içindeki payı ise 1938 yılında yüzde 0.47’den 1997 yılında yüzde 0.89’a çıkmıştır.
Türkiye’nin dış ticaret hacminin dünya dış ticaret hacmi içindeki payı da 1938 yılında yüzde
0.96’dan 1997 yılında yüzde 1.38’e yükselmiştir.
Grafik 6: Türkiye İhracat ve İthalatının Dünya Ticareti İçindeki Payı
II.VI. Dış Ticaretimizin Sektörel Dağılımı
1923 yılında toplam ihracatımızdaki payı %78 olan tarım sektörü, 1980’li yıllara kadar en
fazla ihracat yapılan sektör olmuştur. 1981 yılında ilk defa sanayi sektörünün ihracatımız
içindeki payı tarım sektörünün payını geçmiş ve bu tarihten itibaren sürekli olarak büyümeye
devam etmiştir. 1997 yılına gelindiğinde tarım sektörünün ihracatımız içindeki payı %10’a
kadar inmiştir. Sanayi sektörünün ihracatımız içindeki payı 1923 yılında %20, 1981 yılında
%48.7 ve 1997 yılında %88 olarak gerçekleşmiştir. İhracatımız içinde önemli bir paya sahip
olmayan madencilik sektörü ihracatı, 1923 yılında ihracatın %2’sini oluşturmuş, 1997 yılında
ise bu oran değişmemiştir.

1923 yılında ithalatımızda %16 olan tarım sektörünün payı, 1997 yılında %5’e inmiş,
sanayinin payı 1923 yılında %83, 1997 yılında %84 düzeyinde gerçekleşmiş, madencilik
sektörünün payı ise aynı yıllarda %0.8’den %11’e çıkmıştır.
GRAFİK 7 :İHRACATIN SEKTÖREL DAĞILIMI
İTHALATIN SEKTÖREL DAĞILIMI
II.VII. İhracat ve İthalatımızın Ülke ve Ülke Gruplarına Göre Dağılımı
İhracatımızın ülkelere göre dağılımına baktığımızda, 1923 yılında %18.61 ile İngiltere en çok
ihracat yaptığımız ülke olmuştur. İtalya %17.95 ile ikinci, Fransa %12.41 ile üçüncü,
Almanya %9.01 ile dördüncü ve ABD % 7.97 ile beşinci sırada yer almıştır.
1997 yılında ise aradan geçen 75 yıla rağmen sıralamadaki dört ülke değişmemiştir. Bu kez
%20 ile Almanya en başta gelmektedir. Almanya’yı sırasıyla Rusya (%7.9), ABD (%7.6),
İngiltere (%5.7) ve İtalya (%5.3) izlemektedir.
Ülke gruplarına göre bakıldığında ise 1997 yılı ihracatının yaklaşık %46.7'sinin Avrupa
Birliği ülkelerine, %40.7’sinin OECD üyesi olmayan ülkelere yönelik olduğunu görmekteyiz.
Bir diğer ülke grubu sınıflandırmasına göre, 1997 yılı ihracatımızın %15.2’si İslam
Konferansı Teşkilatı ülkelerine, %14.3’ü Karadeniz Ekonomik İşbirliği üyesi ülkelere,

%13.3’ü BDT üyesi ülkelere, %4.9’u Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ülkelerine ve %3.4’ü Türk
Cumhuriyetleri’ne gerçekleştirilmiştir.
İthalatımızın ülkelere göre dağılımında ise, 1923 yılında İtalya %19.58, İngiltere %17.31,
Fransa %9.14, ABD %7.64 ve Almanya %6.37’lik paya sahipti.
1997 yılına gelindiğinde %16.5 ile Almanya en başta gelmektedir. Almanya’yı sırasıyla İtalya
(%9.3), ABD (%8.6), Fransa (%6.2) ve İngiltere (%5.7) izlemektedir.
Ülke gruplarına göre bakıldığında; 1997 yılı ithalatının yaklaşık %49.4'ünün Avrupa Birliği
ülkelerine, %29.2’sinin OECD üyesi olmayan ülkelere yönelik olduğunu görmekteyiz.
Bir diğer ülke grubu sınıflandırmasına göre, 1997 yılı ithalatımızın %10.6’sı İslam Konferansı
Teşkilatı ülkelerine, %8.7’si Karadeniz Ekonomik İşbirliği üyesi ülkelere, %6.9’u BDT üyesi
ülkelere, %2.2’si Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ülkelerine ve %0.7’si Türk Cumhuriyetleri’ne
gerçekleştirilmiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye, dış ticaretinin çok büyük bir bölümünü gelişmiş ülkelerle
yürütürken bu durum günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.
GRAFİK 8 :İHRACATIMIZDA İLK BEŞ ÜLKE
İTHALATIMIZDA İLK BEŞ ÜLKE

II.VIII. Dış Ticarete Konu Olan Başlıca Ürünler
1923’de ihracatımızda ilk dört madde sırasıyla:
• Yaprak tütün (12.2 milyon dolar)
• Kuru üzüm (6.3 milyon dolar)
• Pamuk (3.7 milyon dolar)
• Tiftik, yün, ipek (3.4 milyon dolar)
1997’de ise ihracatımızda ilk dört madde sırasıyla:
• Giyim eşyası (6.2 milyar dolar),
• Demir çelik (2 milyar dolar),
• Elektrikli makine ve cihazlar (1.4 milyar dolar),
• Yenilebilir meyve, fındık, narenciye kabuğu, kavun (6.2 milyar dolar) olmuştur.
1923’de en fazla ithalatı yapılan maddeler sırasıyla :
• Pamuklu dokuma (28.9 milyon dolar)
• Şeker (6.6 milyon dolar)
• Buğday (5.1 milyon dolar)
• Yünlü dokuma (4.9 milyon dolar)
1997 yılına gelindiğinde ise ithalatımızdaki bu sıralama:
• Makineler, mekanik cihazlar (8.9 milyar dolar),
• Mineral yakıtlar (6.2 milyar dolar ve bunun 3.2 milyar doları ham petrol),
• Kara taşıtları ve parçaları (4.1 milyar dolar),
• Elektrikli makine ve cihazlar (3.7 milyar dolar)
olmuştur.
II.IX. Serbest Bölgelerimizin Ticaret Hacmi
Türkiye’nin ilk serbest bölgeleri 1987 yılında kurulmuştur. 3218 Sayılı Serbest Bölgeler
Kanunu’nun yayımından bugüne kadar; 1987 yılında Mersin ve Antalya, 1990’da Ege ve
İstanbul Atatürk havalimanı, 1992’de Trabzon, 1995’de İstanbul-deri, Doğu Anadolu ve
Mardin, 1997’de İMKB Uluslararası Menkul Kıymetler, 1998’de Menemen Deri Serbest
Bölgeleri faaliyete geçmiş olup 26 Nisan 1998 tarihinde Rize Serbest Bölgesi açılmıştır. 1999
yılında adana Yumurtalık, Samsun, İstanbul-Trakya, Kayseri ve Trakya Serbest Bölgeleri
açılacaktır.
1988-91 döneminde serbest bölgelerimizin toplam ticaret hacmi 1.1 milyar dolardan 1997
yılında 5.5 milyar dolara yükselmiştir.
Grafik 9 : Serbest Bölgelerimizin Toplam Ticaret Hacmi
(milyar ABD Doları)

1997 yılında Türkiye’nin 75 milyar dolara yaklaşan toplam dış ticaretinin %7.3’ünü serbest
bölgeler üzerinden gerçekleştirilen ticaret oluşturmuştur.
1997 yılı sonu itibariyle serbest bölgelerden yapılan toplam ticaretin %50’si Türkiye, %21’i
AB ülkeleri, %8’i diğer OECD ülkeleri, %4’ü Türk Cumhuriyetleri, %4’ü İslam ülkeleri,
%1’i Eski Doğu Avrupa ülkeleri ve %12’si ise diğer ülkelerle gerçekleştirilmiştir.
Grafik 10: Serbest Bölgelerimizden Yapılan Ticaretin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı
II.X. Dış Ticarete İlişkin Genel Bir Değerlendirme
Cumhuriyetin ilk yıllarında (1923-29) dış ticaret dengesi negatif bakiye vermiştir. Bu durum,
Lozan Antlaşması’nın, gümrük tarifeleri ve rejimi üzerinde, Türkiye Cumhuriyeti’ne, 1929

yılına kadar düzenleme hakkı vermemesinin bir sonucudur. Nitekim 1929 yılında kısıtlama
kalkınca, gümrük tarifeleri %15’den %45’lere yükseltilmiştir.
1930 yılından itibaren dış ticaretimiz fazla vermeye başlamıştır. Bu durum (1938 yılı hariç)
1947 yılına kadar devam etmiştir. Söz konusu dönem, Türkiye ekonomi tarihinde ihracatın
ithalatı aştığı tek dönem olmuştur. Bu dönemde dünya konjonktüründe meydana gelen
dalgalanmalar ve Türkiye’nin bundan yararlanması ile dünya ekonomik krizi ve II. Dünya
Savaşı sebebiyle batılı ülkelerden yapılan ithalattaki düşme, dış ticaret hacmi içinde ihracatın
daha fazla yer tutmasına yol açmıştır. Ancak 1947 yılında ihracat %3.5 oranında artarken
ithalatta %104’lük ani bir artış olmuş, böylece günümüze kadar sürecek olan dış ticaret
dengesi açıkları başlamıştır.
1970 yılındaki %66’lık devalüasyonun getirdiği ihracat artışının ardından, 1974 yılında
ithalatın %81’lik ikinci önemli sıçraması, dış ticaret açığının iki kat artmasına neden
olmuştur.
1980 ekonomik istikrar tedbirleri ve dış ticaret politikası değişikliğinin ardından 1981 yılında
ihracatımız %61 gibi yüksek oranda bir artış yaşamış, ithalat artışı %13’le sınırlı olduğu halde
dış ticaret dengesi açık vermeye devam etmiştir.
1981 yılından 1997’ye kadar geçen sürede sadece 1983, 1986 ve 1989 yıllarında ihracatın
büyüme hızı negatif olmuş, diğer yıllarda ise dalgalanan bir artış trendi göstermiştir. Bu
dönemde ihracatta en önemli artış %36.7 ile 1987 yılında gözlenmiş, bu artışı %24.5 (1984),
%22.2 (1982) ve %19.5’lik (1995) artışlar izlemiştir. 1996 yılında AB ile gerçekleştirilmiş
olan Gümrük Birliği, ihracatın önemli oranlarda artmasına yönelik beklentilere yol açmış
olmasına rağmen, ihracatımızda sadece %7.3 oranında bir artış gerçekleşmiştir. 1997 yılında
ise ihracatın artış oranı (%13), ithalatın artış oranının (%11.4) üzerinde gerçekleşmiştir.
Söz konusu dönemde ithalatımızda da genel olarak bir artış eğilimi gözlenmiştir. Bu dönemde
en önemli artışlar; 1987 (%27.5), 1990 (41.2), 1993 (%28.7) ve 1995 (%53.5), yıllarında
gerçekleşmiştir. 1996 yılında ise beklenenin üzerinde bir ithalat artışı yaşanmış ve dış ticaret
açığı 20 milyar dolara ulaşmıştır. 1997 yılında da ithalatın artış hızı devam etmiş ve dış ticaret
açığında %9.5 oranında bir artış olmuştur.
Son 25 yılda yalnız 1988, 1989, 1991 ve 1994 yıllarında cari işlemler dengesi fazla vermiştir.
Üçüncü Bölüm
Kronolojik Sırayla Cumhuriyet Dönemi Gelişmeleri
17 Şubat 1923 Birinci İktisat Kongresi düzenlenmiştir,
5 Mart 1924
9 Nisan 1924
Ticaret Vekâleti kurulmuş ve Trabzon milletvekili Hasan Saka Vekil
olarak atanmıştır,
İhracat yapan sanayilerin ithal ettikleri hammaddeler için gümrük
vergisi muafiyeti getirilmiştir,
24 Ağustos 1924 Türkiye İş Bankası kurulmuştur,

17 Şubat 1925 Tarımdan alınan aşar vergisi kaldırılmıştır,
10 Ağustos 1925 Yurt dışı ticaret mümessillikleri kurulmuştur,
1926 ABD ve SSCB ile ticaret anlaşmaları yapılmıştır,
1 Temmuz 1926 Kabotaj yasası onaylanmıştır,
28 Mayıs 1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarılmıştır,
27 Mayıs 1929 Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Yasası çıkarılmıştır,
25 Şubat 1930
Türk Parasını Koruma Kanunu yasalaşmış ve Türk Lirasının
konvertibilitesi kaldırılmıştır,
22 Temmuz 1931 İthal Kontenjanları Sistemi yürürlüğe girmiştir,
3 Ekim 1931 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulmuştur,
Ocak 1934 Birinci Sanayi Planı yürürlüğe girmiştir,
29 Mayıs 1934 İktisat Bakanlığı bünyesinde Dış Ticaret Reisliği oluşturulmuştur,
9 Haziran 1936 İhracatçı Birlikleri kurulmuştur,
27 Mayıs 1939
Dış Ticaret Reisliği, yeniden kurulan Ticaret Bakanlığı bünyesinde Dış
Ticaret Dairesi Reisliği adı altında yapılandırılmıştır,
18 Ocak 1940 Milli Korunma Kanunu çıkarılmıştır,
20 Nisan 1940 Raman’da açılan kuyudan ilk kez ulusal petrol üretimi başlamıştır,
7 Eylül 1946
Türk Lirası %53.6 oranında devalüe edilmiş, altın satışları serbest
bırakılmıştır,
19 Şubat 1947 Türkiye IMF ve Dünya Bankası’na üye olmuştur,
4 Temmuz 1947 Türk-Amerikan Ekonomi Anlaşması imzalanmıştır,
13 Temmuz 1948 Türkiye, Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı’na (OEEC) üye olmuştur,
Mayıs-Ekim 1950 İthalatın yaklaşık %60’ı serbestleştirilmiştir,
21 Nisan 1951
Türkiye, gümrük tarifeleri ve ticaret genel anlaşması’na (GATT) üye
olmuştur,
21 Aralık 1953 Serbest Bölgeler Kanunu yasalaşmıştır,
18 Ocak 1954 Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çıkarılmıştır,
7 Mart 1954 Petrol Kanunu çıkarılmıştır,
4 Ağustos 1958 İstikrar paketi açıklanmış ve Türk Lirası devalüe edilmiştir,

31 Temmuz 1959
Türkiye, Avrupa Ekonomik Topluluğu’yla ortaklık anlaşması
imzalamak için başvuruda bulunmuştur,
Ekim 1960 Devlet Planlama Teşkilatı kurulmuştur,
14 Aralık 1960
Türkiye Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı’na (OECD) üye
olmuştur,
1 Mart 1963 Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı uygulamaya konmuştur,
12 Eylül 1963
1964
Türkiye ile AET arasında ortak üyelik statüsünü kuran Ankara
Anlaşması imzalanmıştır,
Türkiye, İran ve Pakistan arasında Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği
Örgütü (RCD) kurulmuştur,
9 Haziran 1967 Dövize Çevrilebilir Mevduat Hesabı (DÇM) uygulaması başlatılmıştır,
1968
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ile teşvik belgesi uygulaması
başlatılmıştır,
10 Ağustos 1970 %66 oranında yeni bir devalüasyon yapılmıştır,
23 Kasım 1970 Katma Protokol imzalanmıştır,
26 Mart 1971
11 Aralık 1971
Ticaret Bakanlığı kaldırılarak, Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı ile
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı kurulmuştur,
Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığı
kaldırılarak yerlerine Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile Ticaret
Bakanlığı kurulmuştur, Ticaret Bakanlığı’nın esas birimi olarak Dış
Ticaret Genel Sekreterliği oluşturulmuştur,
1 Ocak 1973 Katma Protokol yürürlüğe konulmuştur,
1973 Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı başlatılmıştır,
24 Ocak 1980
13 Aralık 1983
1985
İstikrar tedbirleri paketi yürürlüğe konmuş, %49 oranında devalüasyon
yapılarak ithal ikamesine dayalı sanayileşme politikasından dışa açık
sanayileşme politikasına geçilmiştir,
Ticaret Bakanlığı Bünyesindeki Dış Ticaret Genel Sekreterliği ile
Standardizasyon Dairesi, Maliye Bakanlığı bünyesindeki Hazine Genel
Müdürlüğü ve Milletlerarası İktisadi İşbirliği Teşkilatı Genel
Sekreterliği, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı adı altında
birleştirilmiştir,
Türkiye, İran ve Pakistan arasında kurulmuş bulunan Kalkınma İçin
Bölgesel İşbirliği Teşkilatı’nın (RCD) bir devamı niteliğindeki
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) faaliyete geçmiştir,

14 Nisan 1987
Türkiye AT’ye tam üyelik başvurusunda bulunmuş ve bu çerçevede
yoğun bir şekilde hazırlık ve uyum çalışmalarını başlatmıştır,
22 Mart 1990 Türkiye, Türk Lirası’nın konvertibilitesini ilan etmiştir,
14 Ağustos 1991
25 Haziran 1992
9 Aralık 1994
26 Ocak 1994
DPT Müsteşarlığı bünyesinde yer alan Teşvik ve Uygulama, Serbest
Bölgeler ve Yabancı Sermaye Başkanlıkları, Hazine ve Dış Ticaret
Müsteşarlığı’na bağlanmıştır,
Türkiye’nin de taraf olduğu Karadeniz Ekonomik İşbirliği Zirve
Deklarasyonu imzalanmıştır,
Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, Hazine Müsteşarlığı ile Dış Ticaret
Müsteşarlığı olarak iki ayrı müsteşarlık haline getirilmiştir,
Yıl başında yaşanan finansal krizi takiben Türk Lirası %13.6 oranında
devalüe edilmiştir,
5 Nisan 1994 İstikrar önlemleri paketi yürürlüğe konulmuştur,
26 Mart 1995 Türkiye’nin Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeliği yürürlüğe girmiştir,
1 Ocak 1996
Türkiye, AB ile entegrasyonunda 22 yıl süren “geçiş dönemi”ni 31
Aralık 1995 tarihinde tamamlayarak tam üyelik sürecinde “son
dönem”e sanayi ürünlerinde ve işlenmiş tarım ürünlerinde sağlanan
Gümrük Birliği ile girmiştir.

Kaynakça:
Doç. Dr. Serin, N., Kalkınma Ve Dış Ticaret: Az Gelişmiş Ülkeler Ve Türkiye Yönünden,
Ankara, 1972.
Prof. Dr. Pakdemirli, E., Ekonomimizin Sayısal Görünümü: 1923’ten Günümüze, İstanbul,
1995.
Köksal, B.A., İlkin, A:R., Türkiye’de Iktisadi Politikanın Gelişimi (1923-1973), Yapı Ve
Kredi Bankası Yayını 1973.
Seyidoğlu, H., Uluslararası İktisat, İstanbul, 1994.
Yaşar, E., Türk Tekstil Ve Konfeksiyon Sektörü, İTKİB, Yayın No:41.
Pamuk, Ş., 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti, DİE, Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt 1, Ankara,
1995.
Avrupa Topluluğu ve Türkiye, Dış Ticaret Müsteşarlığı, 3. Baskı, Ankara, 1996.
Dış Ticaret Yönüyle Gümrük Birliği El Kitabı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2. Baskı, Ankara,
Mart 1996.
İhracat Stratejisi 1998-2005, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ankara, Haziran 1998
Başlıca Ekonomik Göstergeler, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ocak-Nisan Sayısı, Ankara, Nisan
1998.
Dış Ticaret Bülteni, Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1997 Yıllık, Ankara, Haziran 1998.
İstatistik Göstergeler, Devlet İstatistik Enstitüsü, 1923-1990, Ankara, Ağustos 1991.
International Financial Statistics, International Monetary Fund, 1992-1997 Year Book.
Statistical Yearbook, 1962, United Nations, 1963.