Deneysel Hayvan Araştırmalarının Planlamasında ... - jcam.com.tr

<strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar
<strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar
dir. Örneğin, deneyde bir hayvan kullanılacaksa; hayvanın kökesaca açıklamak gerekirse;
ni, türü-soyu, genetik ve mikrobiyolojik özellikleri (nomenklatür), Reduction: <strong>Hayvan</strong> sayısının azaltılmasıdır. Bu da araştırmalar-
yaş, cinsiyet, vücut ağırlığı, barındırılması, beslenme şekli, madda en az sayıda hayvan kullanarak, en iyi sonuca varma ilkesini
de uygulama yöntemi ve zamanı, biyolojik örneklerin alınma şek- ifade eder. Ancak çok az sayıda hayvanın kullanılması da uygun
li ve zamanı, işlemden geçirilmesi, saklanması, model uygulan- değildir. Bundan dolayı hayvan sayısını belirlemekte kullanılan
mışsa tekniği, anestezi, cerrahi ve ötenazi yöntemleri gibi konu- istatistiksel yöntemler için bu alanda uzmana danışmak gerelar
eksiksiz belirtilmelidir. İstatistiksel yöntemler açıklanmalıdır. kir. Ön çalışma yapmak da hayvan sayısının belirlenmesine kat-
• Hipotez: Beklenen sonuçların öngörülmesi, ifade edilmesidir. kı sağlayacaktır.
Diğer bir şekilde, deneyinizle ne olacağını düşünüyorsunuz? Hi- Refinement: Araştırmada kullanılacak hayvanların yaşamlarıpotez
istatistiksel olarak test edilebilir olmalıdır.
nı uygun koşullarda sürdürmelerine izin verilmesidir. <strong>Hayvan</strong>la-
• Açıklama: Bu bölümde hipotez ile ne düşünüldüğü açıklanmarın doğumlarından, deneylerde kullanımlarının sonlandırılmasılıdır.na
kadar geçen süreçte gönençlerini artırmak ve sağlamaktır.
Tüm bölümler, konu dışından bir yabancı tarafından okunduğu İnsanlarda ağrıya neden olan işlemlerin, diğer omurgalılarda da
zaman dahi anlaşılabilir olmalıdır.
ağrıya neden olabileceği araştırmacılar tarafından bilinmeli ve
unutulmamalıdır. Bundan dolayı hayvanlarda minimum düzeyde
ağrı duyumsaması sağlanmalıdır.
Replacement: Yerine başka bir şey koyma anlamına gelir. Mümkünse
omurgalı hayvanlar yerine başka şeylerin kullanılması tercih
edilmelidir (bkz, alternatif modeller). Araştırmalar planlanırken
filogenetik sınıflandırmada daha yüksekte yer alan hayvanlar
yerine daha aşağıdaki hayvanlar seçilmelidir.
Responsibility: Bu ilke kısaca kişisel sorumluluğunun arttırılmasını
öngörmektedir.
3. Yeterlilik:
Deney hayvanları ile araştırma yapacak sorumlu kişilerin bu
alanda yeterli teorik ve uygulamalı eğitim almış olmaları gerekir.
Bu kişiler; yasalar, etik, ilgili hayvanlarının bakım ve biyolojisini,
gönençlerini (refah) ve fizyolojik ihtiyaçlarını, tutma yöntemlerini,
temel uygulamalar ve ötenazi, hastalık, stres ve diğer
olumsuz durumları bilme, anestezi, analjezi, temel cerrahi prensipler
ve deney güvenliği gibi temel bilgi ve becerilere sahip olmalıdır.
Birçok ülkede hayvan kullanımı ile ilgili yasal düzenlemeler,
hükümetin kontrolü altında yetkili kurumları tarafından yürürlüğe
konup uygulanmaktadır.
4. Alternatif yöntemler:
<strong>Deneysel</strong> araştırma planlanırken ilk önce canlı hayvan kullanmak
gerekliliği dikkatlice düşünülmelidir. Bir hayvan kullanılacaksa,
mümkünse omurgalı hayvanlar yerine alternatif yöntemler tercih
edilmelidir. Eğer canlı hayvan kullanılacaksa amacı bilimsel
gerekçelerle açıklanmalıdır. Örneğin;
• İncelenen süreçlerin karmaşıklığı nedeniyle daha basit sistemlerde
oluşturulması ve model kurulmasının olanaksızlığı,
• İncelenecek sistemin, canlı olmayan modellerde taklit edilebilmesi
için yeterli bilgi birikiminin olmadığı,
• Preklinik çalışmalarda, insan üzerinde denenmeden önce canlı
hayvan üzerinde deney yapmanın zorunluluğu,
• Ve diğer sebepler gibi açıklamalar yapılmalıdır.
Alternatif yöntemleri kısaca ifade etmek gerekirse; hayvan deneylerinin
yerine geçen, kullanılacak hayvan sayısını azaltan,
hayvanların acısını azaltacak veya hayvanların gönencini artıracak
uygulamalar olarak ifade edilmektedir. Örneğin; doku ve
organ kültürleri, omurgasız hayvanların kullanılması, embriyonlu
yumurtanın kullanılması, bir hücrelilerin kullanılması, bilgisayar
ve veri bankalarının kullanılması, matematiksel yöntemler, gönüllü
insan kullanımı ve epidemiyolojik çalışmalar, eğitimde yapay
modellerin ve filmlerin kullanılması gibi.
<strong>Deneysel</strong> araştırmalarda hayvanlara alternatiflerin aranmasında
Russell ve Burch tarafından tanımlanan 3R kuralı önemli katkı
sağlamıştır. Bu üç ilkenin yanı sıra The International Foundation
for Ethical Research (IFER) 1985 yılında hem hayvanlarda
hem de insanlarda yapılacak araştırmalarda “Sorumluluk” ilkesini
oluşturarak ilkeleri 4R biçiminde geliştirmiştir. Böylelikle
bir araştırmacı deneysel araştırmasını planlarken 4R kuralına
uymalıdır.
‘‘4R’’ kuralı: İngilizce kelimeler olan; reduction, refinement, replacement
ve responsibility kelimelerinin baş harfleridir. Bu kurallar
hem hayvanların sağlığının korunması hem de bilimsel çalışmaların
kalitesinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. Sırasıyla kı-
6 Journal of Clinical and Analytical Medicine
2 | Journal of Clinical and Analytical Medicine
5.<strong>Hayvan</strong> seçimi
Deney materyalleri, araştırılacak konunun veya problemin en
basit şekilde çözülebilmesine olanak verecek şekilde seçilmeli,
yasal ve etik yönleri incelenmelidir. Günümüzde basit omurgalı
hayvanlardan gelişmiş memeli hayvanlara kadar birçok hayvan
türü deney materyali (denek) olarak kullanılmaktadır. Ancak,
omurgasızların kullanımı oldukça sınırlı düzeylerde kalmaktadır.
Son yıllarda bazı ilkel omurgalıların kullanımında artışlar olsa da,
anatomik ve biyolojik fonksiyonları insana benzerliklerinden dolayı
halen en fazla tercih edilenler memeli türleridir. Kullanımda
üst grupları oluşturanları sınıflandırırsak, Dünya genelinde en
fazla kullanılan deney hayvanlarının; sıçan, fare, balık ve tavşan,
orta düzeyde kullanılanların ise domuz, kobay, hamster ve maymun
olduğunu görürüz. Özellikle sıçan ve fare gibi küçük hayvanlar;
yaşam sürelerinin kısalığı, kolay manipüle edilmeleri ve üretim
kolaylığı gibi avantajlarından dolayı sık tercih edilirler. Bir
dönem bazı alanlarda çok kullanılan kedi ve köpeklerin, yasalar
gereği deneysel amaçlı kullanımı sınırlanmıştır. Bu hayvanlar, bu
amaçla üretilmiş merkezlerde olmaları koşuluyla, deneye alınmalarına
izin verilmektedir.
Seçilecek hayvan hakkında bir karar verebilmek için aşağıdaki
noktaları göz önünde bulundurmak gerekmektedir:
a) Uygun bir hayvan seçmek için araştırmacı ilk önce ihtiyaç duyulan
hayvan modelini belirlemelidir.
<strong>Hayvan</strong> Modeli; normal biyoloji ya da davranışların çalışılabileceği,
kendiliğinden ya da indüklenmiş bir patolojik durumun
araştırılabileceği ve biyolojik işlev yönünden insan ya da diğer
hayvan türlerine benzerlik gösteren hayvanların kullanıldığı model
olarak tanımlanır. <strong>Hayvan</strong> modelleri her zaman gerçek durumu
(hastalık, biyolojik gibi) tam olarak yansıtmaz, sadece yaklaşık
bir sonuç-fikir verir. Diğer bir deyişle geniş anlamda, deneysel
bilim yaklaşık bilgi edinme çalışmalarıdır.
Bu modeller şunlardır:
• İndüklenmiş model: Cerrahi ya da çeşitli ajanlarla hayvanlarda,
hedef organizmada görülenlere benzer hastalık veya bozukluk
oluşturulmasıdır. En fazla kullanılan modeldir. Örneğin, transgenik
fare üretimi, karbon tetraklorür (CCl4) ile karaciğer yetmez-