Deneysel Hayvan Araştırmalarının Planlamasında ... - jcam.com.tr

Journal of Clinical and Analytical Medicine · 

Araştırma, az bilineni ya da bilinmeyeni tam bilinen yapma 

çabasıdır. Sağlık alanındaki araştırmalarda amaç; sağlıklı 

organizmayı ve hastalığı anlayabilmek, korumak veya tedavi 

için güvenli ve etkili yollar üretebilmektir. Bu amaçla sağlık 

alanında, çeşitli araştırma yöntemleri veya deneysel çalışmalar 

yapılmaktadır: Hücre kültürleri (in vitro), hayvan deneyleri 

(in vivo) ve klinik araştırmalar bu kategoride sayılabilir. 

<strong>Deneysel</strong> araştırmalar; bir varsayımın doğruluk durumunu 

denemek ya da kanıtlamak için, kontrol edilebilir şartlar altında, 

özgül yöntemler kullanılarak ölçme işlemlerinin yapılmasına 

dayanan, geçerli ve güvenilir verilerin üretildiği bilimsel 

araştırma yöntemleridir. <strong>Deneysel</strong> hayvan araştırmaları 

ise, bilimsel bilgi elde etmek amacı ile omurgalı veya 

omurgasız hayvanlar üzerinde yapılan/yapılacak çalışmaları 

ifade etmektedir. Deney hayvanları çok çeşitli alanlarda kullanılmakla 

birlikte en fazla; sağlık bilimleri alanında, aşılar, 

ilaçlar ve tıbbi malzemelerle ilgili çok sayıda biyolojik testlerde 

kullanılmaktadır. 

<strong>Deneysel</strong> hayvan araştırmalarının planlamasında şu hususlara 

dikkat edilmelidir: 

1. Araştırma Konusunun Belirlenmesi: 

Araştırma konusu belirlenirken; kurumun olanakları, hedefleri 

ve araştırmacının ilgisi belirleyici olmaktadır. İlk önce 

araştırmaya dayanak teşkil edecek problem belirlenmeli ve 

hedefler tanımlanmalıdır. Bunun için araştırma ile ilgili bilgiler 

toplanır, yayınlanmış veriler incelenir ve hala tamamen 

çözülmeyen/anlaşılmayan problemler esas alınır. Daha sonra 

bu bilgilere dayanarak varsayım/lar geliştirilir. 

Belirlenmiş veya geliştirilmiş bilimsel problemin yeniden ifade 

edilmesi, sorunun nedenini/etkisini açık ve anlaşılabilir 

şekilde ifade edilmesini sağlayacaktır. Bunun için; 

…………’nin üzerine………..’nin etkisi nedir? gibi bir kalıp cümle 

ile problem tanımlanabilir. 

İlk önce bu problemi basit bir cümle içinde ifade etmek gerekir. 

Problem ifade edildikten sonra değiştirebileceğimiz faktör 

(neden) ve etkilenebilecek faktörler (etkiler) tanımlanır. 

Daha sonra yukarıdaki örnekteki boşluklara; birincisine etkileri 

ve ikincisine nedeni koyunuz. Böylelikle araştırmada 

problem tanımlanmış olacaktır. Örneğin; 

• Problem: Kafes tasarımı laboratuvar sıçanının fizyolojik 

fonksiyonlarını etkilediğini göstermektedir. 

• Problemin yeniden ifadesi: Sıçanların vital fonksiyonları 

üzerine saydam kafesin etkisi nedir? 

• Bağımsız değişken (değiştirebileceğimiz faktör, etken): • • 

1 | Journal of Clinical and Analytical Medicine 

<strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar 

Ensari Güneli, Mehmet Ateş, Mukaddes Gümüştekin 

Saydam kafes. 

• Bağımlı değişken (etkilenecek faktör/faktörler, sonuç): Vital 

fonksiyonlar. 

Yukarıda ifade edildiği gibi problem tanımlandıktan sonra, 

araştırmacı araştırma planını yazmaya hazır olmalıdır. Bu 

planlama bilimsel projedeki sorunu yanıtlamak için ne yapmamız 

ya da denememizi gösterecek şekilde tasarlanmalıdır. 

Bunun için desteğe ihtiyacınız olabilir. Bu amaçla danışabileceğiniz 

kişiler planlamanızı açık ve dikkatli bir şekilde 

yazmanıza yardımcı olabilir. 

2. Araştırma Protokolünün Hazırlanması: 

<strong>Deneysel</strong> hayvan araştırmaları maksimum düzeyde bilgi 

sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. İyi planlanmış bir deney 

en iyi sonuçları verecektir. Araştırmalarda sonuçların geçerliği 

ve güvenirliği birçok değişkene bağlı olarak değiştiği için, 

planlamanın iyi hesaplanmış ve kontrol edilmiş olması gerekir. 

Bu nedenle deneylerin planlanması esnasında biraz daha 

zaman ayırmak gerekir. 

<strong>Deneysel</strong> bir araştırmanın hazırlanmasında çeşitli adımlar/ 

aşamalar vardır. Bu adımlar şu bilgileri içermelidir: 

Açıklama: Sıralama ve içerikler proje başvuru biçimlerine 

göre değişebilir; bilgiler kısaca açıklanmıştır. 

• Problem: Bağımsız ve bağımlı değişkenlerle (neden ve etkilerle) 

problemin ifade edilmesidir. 

• Bağımsız değişken: Sonucu etkileyen ve etken (neden) olduğu 

düşünülen faktörlere denir. 

• Bağımlı değişken: Etkenlerden etkilendiği düşünülen ve sonuç 

olan değişkenlere denir. Diğer bir deyişle deneyde bizim 

değiştirdiğimiz değişkene (bağımsız değişkene) bağlı olarak 

değişen değişkendir. 

• Kontrol: Deneyde değişmeyeceğinden emin olduğumuz faktördür. 

• Nicel ölçümler: Sonuçların kaydında kullanabileceğimiz 

standart ölçüm birimleridir. Daha iyi, daha yüksek gibi ifadelerin 

kullanılması bilimsel değildir. 

• <strong>Deneysel</strong> ve kontrol grupları: Bunlar deneydeki gruplardır. 

Kontrol grubunda tüm faktörler sabit tutulur, herhangi bir 

değişken yoktur. <strong>Deneysel</strong> grupta değişken vardır. Deneylerde 

genellikle sadece bir kontrol grubu vardır, ancak bazı 

durumlarda deneysel gruptan daha fazla olabilir. <strong>Deneysel</strong> 

gruptaki veriler kontrol grubundaki verilerle karşılaştırılır. Bu 

gruplardaki hayvan sayısının belirlenmesinde ve deneysel 

planlamada istatistiksel yardım almak oldukça fayda sağlayacaktır. 

• Gereçler: Deneyde kullanma ihtiyacı duyduğumuz araçgereçleri 

ve nerede kullanmamız gerekeceğini düşündüğünüz 

malzemelerin listesidir. 

• Yöntem (Prosedür): Deneyin akışı ayrıntılı ve adım-adım 

sistematik bir yöntemle, basit ve açık bir şekilde belirtilmeli- 

Sorumlu Yazar: Ensari Güneli, Dokuz Eylül Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Laboratuar <strong>Hayvan</strong>ları Bilimi AD, 35340 Balçova, İzmir, Türkiye. T.: +90 2324124652 F.: +90 2322770739 E-Mail: ensari.guneli@deu.edu.tr 

Journal of Clinical and Analytical Medicine 5



dir. Örneğin, deneyde bir hayvan kullanılacaksa; hayvanın kökesaca açıklamak gerekirse; 

ni, türü-soyu, genetik ve mikrobiyolojik özellikleri (nomenklatür), Reduction: <strong>Hayvan</strong> sayısının azaltılmasıdır. Bu da araştırmalar- 

yaş, cinsiyet, vücut ağırlığı, barındırılması, beslenme şekli, madda en az sayıda hayvan kullanarak, en iyi sonuca varma ilkesini 

de uygulama yöntemi ve zamanı, biyolojik örneklerin alınma şek- ifade eder. Ancak çok az sayıda hayvanın kullanılması da uygun 

li ve zamanı, işlemden geçirilmesi, saklanması, model uygulan- değildir. Bundan dolayı hayvan sayısını belirlemekte kullanılan 

mışsa tekniği, anestezi, cerrahi ve ötenazi yöntemleri gibi konu- istatistiksel yöntemler için bu alanda uzmana danışmak gerelar 

eksiksiz belirtilmelidir. İstatistiksel yöntemler açıklanmalıdır. kir. Ön çalışma yapmak da hayvan sayısının belirlenmesine kat- 

• Hipotez: Beklenen sonuçların öngörülmesi, ifade edilmesidir. kı sağlayacaktır. 

Diğer bir şekilde, deneyinizle ne olacağını düşünüyorsunuz? Hi- Refinement: Araştırmada kullanılacak hayvanların yaşamlarıpotez 

istatistiksel olarak test edilebilir olmalıdır. 

nı uygun koşullarda sürdürmelerine izin verilmesidir. <strong>Hayvan</strong>la- 

• Açıklama: Bu bölümde hipotez ile ne düşünüldüğü açıklanmarın doğumlarından, deneylerde kullanımlarının sonlandırılmasılıdır.na 

kadar geçen süreçte gönençlerini artırmak ve sağlamaktır. 

Tüm bölümler, konu dışından bir yabancı tarafından okunduğu İnsanlarda ağrıya neden olan işlemlerin, diğer omurgalılarda da 

zaman dahi anlaşılabilir olmalıdır. 

ağrıya neden olabileceği araştırmacılar tarafından bilinmeli ve 

unutulmamalıdır. Bundan dolayı hayvanlarda minimum düzeyde 

ağrı duyumsaması sağlanmalıdır. 

Replacement: Yerine başka bir şey koyma anlamına gelir. Mümkünse 

omurgalı hayvanlar yerine başka şeylerin kullanılması tercih 

edilmelidir (bkz, alternatif modeller). Araştırmalar planlanırken 

filogenetik sınıflandırmada daha yüksekte yer alan hayvanlar 

yerine daha aşağıdaki hayvanlar seçilmelidir. 

Responsibility: Bu ilke kısaca kişisel sorumluluğunun arttırılmasını 

öngörmektedir. 

3. Yeterlilik: 

Deney hayvanları ile araştırma yapacak sorumlu kişilerin bu 

alanda yeterli teorik ve uygulamalı eğitim almış olmaları gerekir. 

Bu kişiler; yasalar, etik, ilgili hayvanlarının bakım ve biyolojisini, 

gönençlerini (refah) ve fizyolojik ihtiyaçlarını, tutma yöntemlerini, 

temel uygulamalar ve ötenazi, hastalık, stres ve diğer 

olumsuz durumları bilme, anestezi, analjezi, temel cerrahi prensipler 

ve deney güvenliği gibi temel bilgi ve becerilere sahip olmalıdır. 

Birçok ülkede hayvan kullanımı ile ilgili yasal düzenlemeler, 

hükümetin kontrolü altında yetkili kurumları tarafından yürürlüğe 

konup uygulanmaktadır. 

4. Alternatif yöntemler: 

<strong>Deneysel</strong> araştırma planlanırken ilk önce canlı hayvan kullanmak 

gerekliliği dikkatlice düşünülmelidir. Bir hayvan kullanılacaksa, 

mümkünse omurgalı hayvanlar yerine alternatif yöntemler tercih 

edilmelidir. Eğer canlı hayvan kullanılacaksa amacı bilimsel 

gerekçelerle açıklanmalıdır. Örneğin; 

• İncelenen süreçlerin karmaşıklığı nedeniyle daha basit sistemlerde 

oluşturulması ve model kurulmasının olanaksızlığı, 

• İncelenecek sistemin, canlı olmayan modellerde taklit edilebilmesi 

için yeterli bilgi birikiminin olmadığı, 

• Preklinik çalışmalarda, insan üzerinde denenmeden önce canlı 

hayvan üzerinde deney yapmanın zorunluluğu, 

• Ve diğer sebepler gibi açıklamalar yapılmalıdır. 

Alternatif yöntemleri kısaca ifade etmek gerekirse; hayvan deneylerinin 

yerine geçen, kullanılacak hayvan sayısını azaltan, 

hayvanların acısını azaltacak veya hayvanların gönencini artıracak 

uygulamalar olarak ifade edilmektedir. Örneğin; doku ve 

organ kültürleri, omurgasız hayvanların kullanılması, embriyonlu 

yumurtanın kullanılması, bir hücrelilerin kullanılması, bilgisayar 

ve veri bankalarının kullanılması, matematiksel yöntemler, gönüllü 

insan kullanımı ve epidemiyolojik çalışmalar, eğitimde yapay 

modellerin ve filmlerin kullanılması gibi. 

<strong>Deneysel</strong> araştırmalarda hayvanlara alternatiflerin aranmasında 

Russell ve Burch tarafından tanımlanan 3R kuralı önemli katkı 

sağlamıştır. Bu üç ilkenin yanı sıra The International Foundation 

for Ethical Research (IFER) 1985 yılında hem hayvanlarda 

hem de insanlarda yapılacak araştırmalarda “Sorumluluk” ilkesini 

oluşturarak ilkeleri 4R biçiminde geliştirmiştir. Böylelikle 

bir araştırmacı deneysel araştırmasını planlarken 4R kuralına 

uymalıdır. 

‘‘4R’’ kuralı: İngilizce kelimeler olan; reduction, refinement, replacement 

ve responsibility kelimelerinin baş harfleridir. Bu kurallar 

hem hayvanların sağlığının korunması hem de bilimsel çalışmaların 

kalitesinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. Sırasıyla kı- 

6 Journal of Clinical and Analytical Medicine 


5.<strong>Hayvan</strong> seçimi 

Deney materyalleri, araştırılacak konunun veya problemin en 

basit şekilde çözülebilmesine olanak verecek şekilde seçilmeli, 

yasal ve etik yönleri incelenmelidir. Günümüzde basit omurgalı 

hayvanlardan gelişmiş memeli hayvanlara kadar birçok hayvan 

türü deney materyali (denek) olarak kullanılmaktadır. Ancak, 

omurgasızların kullanımı oldukça sınırlı düzeylerde kalmaktadır. 

Son yıllarda bazı ilkel omurgalıların kullanımında artışlar olsa da, 

anatomik ve biyolojik fonksiyonları insana benzerliklerinden dolayı 

halen en fazla tercih edilenler memeli türleridir. Kullanımda 

üst grupları oluşturanları sınıflandırırsak, Dünya genelinde en 

fazla kullanılan deney hayvanlarının; sıçan, fare, balık ve tavşan, 

orta düzeyde kullanılanların ise domuz, kobay, hamster ve maymun 

olduğunu görürüz. Özellikle sıçan ve fare gibi küçük hayvanlar; 

yaşam sürelerinin kısalığı, kolay manipüle edilmeleri ve üretim 

kolaylığı gibi avantajlarından dolayı sık tercih edilirler. Bir 

dönem bazı alanlarda çok kullanılan kedi ve köpeklerin, yasalar 

gereği deneysel amaçlı kullanımı sınırlanmıştır. Bu hayvanlar, bu 

amaçla üretilmiş merkezlerde olmaları koşuluyla, deneye alınmalarına 

izin verilmektedir. 

Seçilecek hayvan hakkında bir karar verebilmek için aşağıdaki 

noktaları göz önünde bulundurmak gerekmektedir: 

a) Uygun bir hayvan seçmek için araştırmacı ilk önce ihtiyaç duyulan 

hayvan modelini belirlemelidir. 

<strong>Hayvan</strong> Modeli; normal biyoloji ya da davranışların çalışılabileceği, 

kendiliğinden ya da indüklenmiş bir patolojik durumun 

araştırılabileceği ve biyolojik işlev yönünden insan ya da diğer 

hayvan türlerine benzerlik gösteren hayvanların kullanıldığı model 

olarak tanımlanır. <strong>Hayvan</strong> modelleri her zaman gerçek durumu 

(hastalık, biyolojik gibi) tam olarak yansıtmaz, sadece yaklaşık 

bir sonuç-fikir verir. Diğer bir deyişle geniş anlamda, deneysel 

bilim yaklaşık bilgi edinme çalışmalarıdır. 

Bu modeller şunlardır: 

• İndüklenmiş model: Cerrahi ya da çeşitli ajanlarla hayvanlarda, 

hedef organizmada görülenlere benzer hastalık veya bozukluk 

oluşturulmasıdır. En fazla kullanılan modeldir. Örneğin, transgenik 

fare üretimi, karbon tetraklorür (CCl4) ile karaciğer yetmez-


liği, streptozotosin ile diyabetik sıçan oluşturmak gibi. Etiyolojisi 

bilinen hastalıklarda faydalı olmakla birlikte, hastalık birçok 

nedene ya da bilinmeyen faktörlere bağlı ise hayvanlarda bu tür 

hastalıkları taklit etmek zor olabilmektedir. 

• Spontan model: Genetik olarak kendiliğinden oluşan ve insanlardaki 

hastalığa benzer mekanizmalar gelişen modeldir. Örneğin, 

spontan diabetik kemirgen modellerindeki patoloji ve belirtiler 

insanlara benzer. 

• Negatif model: Belirli bir hastalığın kesinlikle gelişmediği hayvan 

türü, ırkı veya soylarıdır. Örneğin, tavşanda gonokok infeksiyonu 

gelişmez. 

• Olası modeller (Orphan modeller); Bazı hastalıklar öncelikle 

hayvanlarda tanımlanmış, daha sonra insanlarda benzeri tanımlanabilir 

amacı ile çalışılan modellerdir. Örneğin, marek ve deli 

dana hastalığı gibi. Eğer benzer bir hastalık insanlarda görülürse 

model adapte edilir. 

Araştırmanın planlamasında hangi modelin mümkün ve gerçekçi 

olduğu belirlenmelidir. Spesifik araştırma modellerini inceleyen 

çok sayıda kitap ve geniş bir hayvan modeli listesi vardır. 

Uygun bir model bulunmadığı zaman yeni bir modelin geliştirilmesi 

gerekebilir; ancak, yeni bir model geliştirmek oldukça zaman 

alıcı bir süreçtir. 

b) <strong>Hayvan</strong> türünün belirlenmesi için daha önce benzeri yapılan 

çalışmalar incelenmeli, literatür araştırması yapılmalıdır. 

Birçok araştırmacı hayvan seçimini daha önce yapılan benzer 

araştırmalarda kullanılmış hayvan türüne göre yapar. Daha önce 

elde edilen verilerle karşılaştırma yapmayı olanaklı kılan geniş 

veritabanları bulunması hayvan türünün belirlenmesinde avantaj 

sağlayacaktır. Özellikle fare ve sıçan gibi sık ve çok kullanılan 

laboratuvar hayvanları bu açıdan kolaylık sağlamaktadır. Ancak 

araştırmalarda kullanılan hayvan türü mevcut koşullarda bulunmayabilir 

veya temin edilse bile laboratuvar koşulları uygun 

olmayabilir. Bundan dolayı benzer hayvan modelinin diğer hayvan 

türlerinde uygun olup olmayacağı araştırılmalıdır. Çalışmalar 

için en uygun hayvanın seçiminin önemi ile ilgili en iyi örnek 

vasküler restenoz (damarın tekrar daralması) çalışmalarıdır. Domuz 

ve maymunda anjiyoplasti sonrası “restenoz” ile ilgili sonuçlar, 

küçük hayvanlardan elde edilen verilere kıyasla insandakine 

daha yakındır. 

c) Çalışmada kullanılacak gereçler için lojistik desteğin listesi 

hazırlanmalıdır. 

– <strong>Hayvan</strong> barınakları 

Barındırma; hayvanın gönencini, araştırma sonuçlarının kalitesini, 

personelin güvenliğini ve sağlığını etkiler. Günümüzde laboratuvar 

hayvanı üretimi yapan birçok kuruluşta, bazı hususlara 

gereksinim duyulmayabilir, ancak araştırmacının mevcut barınma 

ve bakım koşullarını bilmesi fayda sağlayacaktır. Unutulmamalıdır 

ki, hayvan üretim tesisleri optimum kalitenin altında olsa 

dahi, iyi eğitilmiş ve motive personelin hayvanların yaşam koşullarında 

yüksek kalite sağladığı bilinmektedir. 

Kafesler; hayvanların kaçmasına engel olacak şekilde muhafazalı 

ve boyutları türe uygun olmalıdır. <strong>Hayvan</strong>ın türüne ve yaşına 

göre rahat edeceği kafes alanı ve yüksekliği sağlamak zorunluluktur. 

Kafes içi değişiklikler hayvanların fizyolojik, metabolik işlevlerini 

değiştirebilir, hastalıklara duyarlılaştırabilir. Dolaysıyla, 

araştırmacı hayvanlarını kafeslerken; tür, suş, yavrulama, bireysel 

özellikler (cinsiyet, yaş, davranış, sağlık.), sosyal formu (tek 

veya grup şeklinde barındırma), barınacak alanın zenginliği gibi 

faktörlere dikkat etmelidir. 

Farklı bir merkezden veya kaynağı bilinmeyen bir üretim yerinden 

getirilen hayvanların, hastalık taşıyıp taşımadığı incelenmelidir. 

Bu amaçla araştırma yapılacak alanda hayvanların gözet- 

3 

| Journal of Clinical and Analytical Medicine 


lenmesine olanak sağlayacak karantina alanı bulunmalıdır. 

<strong>Hayvan</strong>ın bulunduğu ortamda hijyenik koşullar, havalandırma, 

ısı, nisbî nem, gürültü, ışık gibi barınma faktörleri türlere özgüleştirilmiş 

olmalıdır. Bu koşullara uygun davranılmadığı takdirde 

hem hayvanların sağlığı bozulacak, hem de deney sonuçları farklı 

olacaktır. Örneğin, havalandırma ve ısıtma sorunları ile hayvanlarda 

ciddi akciğer problemleri ortaya çıkabilir. Ayrıca farklı 

yerlerde yapılan benzer çalışma sonuçları da farklı olacaktır. 

<strong>Hayvan</strong>ların genellikle 30ºC ‘nin yukarısında ve 5 ºC nin altındaki 

sıcaklığa koruyucu mekanizmalar olmaksızın maruz kalması 

klinik etkiler yapabilir ve hayatı tehdit edebilir. <strong>Hayvan</strong>lar davranışsal, 

fizyolojik ve morfolojik mekanizmalarla bu sapmalara 

uyum sağlayabilir. Fakat böyle adaptasyonlar zaman alır ve performansı 

etkileyebildiği gibi sonucu da değiştirebilir. Sıcaklık değişimleri 

hayvanların; ilaca yanıtını, infeksiyonlara olan duyarlılıklarını, 

üremesini, yem ve su tüketimini, büyümesini, hematolojik 

parametrelerini,..değiştirir. 

Laboratuvar hayvanlarının çoğu albino oldukları için, aşırı ışık 

katarakt ve stres gelişmesine neden olabilir. Bu nedenle, albino 

hayvanların bulunduğu odaların ışıkları çok parlak olmamalıdır. 

Dikkat edilmesi gereken önemli koşullardan biri de hayvanların 

bulunduğu odalarda gürültü 85 dB’den düşük olmalıdır. Özellikle 

gebe ve yeni doğurmuş hayvanlar, gürültüden rahatsız olup yavrularına 

zarar verebilirler. Ayrıca gürültünün oluşturacağı stres 

faktörleri de deney sonuçlarını olumsuz etkileyebilir. Örneğin, 

sürekli stres altında kalan sıçanlarda böbreküstü bezi hiperplazisi 

saptanmıştır. 

İnsan, diğer türler, kafes içindeki türdeşler, koku, zemindeki materyaller 

gibi faktörler hayvanın durumunu etkiler. Bundan dolayı 

çevresel faktörler standart hale getirilmeli ve sabit tutulmalıdır. 

– Teknisyenler 

Teknisyenler deneysel bölümün konforlu, etkin gerçekleşmesinde 

önemli rol oynayan personellerdir. Bu kişilerin görevleri; hayvanlara 

karşı iyi davranma, kuralına uygun tutma, operasyona 

hazırlama, ilaç uygulama, vücut sıvılarını toplama, davranışlarını 

inceleme, anestezi uygulama, aseptik bir operasyona yardımcı 

olma gibi tanımlanmıştır. Örneğin, bir teknisyen herhangi bir 

ilaç uygulamadan önce; hayvanın ve ilacın doğruluğunu, ilacın 

dozunu, uygulama yolu ve zamanının doğruluğunu ve ilacın son 

kullanma tarihini kontrol etmelidir. Bunlardan kaynaklanacak bir 

hata hayvana zarar verebilir, yanlış sonuca neden olabilir. Eğer 

araştırmacı bu uygulamaları kendi yapacaksa kontrolleri benzer 

şekilde yapmalıdır. 

– Maliyet 

<strong>Hayvan</strong>ın boyutları küçüldükçe bakım ve satın alma maliyeti az 

olmaktadır. Operasyondan sonra hayvan uzun süre yaşatılacaksa 

bakım masrafları da yüksek olacaktır. Projeler hazırlanırken 

bu unsurlar göz önünde tutularak, maliyet hesaplamaları yapılmalıdır. 

– Beslenme 

Deney hayvanı seçerken; beslenme özellikleri iyi bilinen ve dengeli 

beslenmeleri için ticari yem bulunabilecek hayvanların seçilmesi 

tavsiye edilmektedir. Kaliteli yem ve içme suyu temin edilmelidir. 

Nadir bulunan türler seçildiği zaman beslenme problem 

yaratabilir. 

– <strong>Hayvan</strong> temini 

Araştırmayı planlarken hayvan temininde harcanacak süre göz 

önüne alınmalıdır. Bu süre hayvanın niteliği ve sayısı ile değişmektedir. 

Bazı türleri (maymun gibi) veya özellikli hayvanları 

(trangenik, SPF hayvanlar gibi) mevcut koşullarda bulmak zor 

olabilir. Ülkemizde fare, sıçan, tavşan ve kobay gibi yaygın ve 

konvansiyonel olarak yetiştirilen hayvanların temininde genel- 




likle bir sorun yaşanmaz. Bu hayvanlar genellikle araştırmaların kalitatif ve kantitatif uyarlanabilirliğine, yani uygun olup olma- 

yapıldığı kurumlarda yetiştirilir veya ticari hayvan yetiştiriciliği dığına dikkat edilmelidir. Zira hayvan deneylerindeki ‘’hayvan- 

yapan firmalardan satın alınabilir. Kayıtsız, belgesiz veya çevrelardan insanlara uyarlama’’ kavramı halen anlaşılmazlığını koden 

toplanan hayvanlar deneylerde kullanılamaz. Özellikle dışarumaktadır. Bazı bilim adamlarına göre hayvan deneyleri sonuçrıdan 

getirilecek hayvanlar sağlık durumları incelenmelidir. Sağları insanlara uyarlanabilirliği söylenmektedir. Örneğin bir ilalık 

durumu iyi olmayan hayvanlar deneylerde kesinlikle kullanılcın sıçan ve köpekte zararsız olması insanlarda da zararsız olmamalıdır.ması 

gibi. Bazı bilim adamları ise, özellikle hayvan karşıtı olan- 

<strong>Hayvan</strong>ların nakledilmelerinde; kafes niteliği ve boyutu, yöntemi, lar, hayvan deneylerinden elde edilen sonuçların yanıltıcı olduğu- 

yiyecek desteği gibi hususlara da dikkat edilmelidir. 

nu savunmaktadır. Örneğin, kobaylarda penisilinin öldürücü ol- 

d) Malzeme listesinin hazırlanması 

ması gibi. İnvitro yöntemlerle elde edilen sonuçların hayvanlara 

Türlerin seçimi 

ve insanlara uyarlamak çok daha zordur. Bu nedenlerle bu uyar- 

<strong>Deneysel</strong> araştırmalarında hayvan seçiminde tür ve soy bazında lamaların yapılmasına, açıklanmasına gerek yoktur. Sonuçların 

düşünmek gerekir. Çünkü her araştırmayı her hayvan türünde ya bir türden diğer türe aktarılmasında sadece homologunun se- 

da soyunda yapmak mümkün olmayabilir. Bu nedenle, çalışmaçilmesi ile olmamaktadır. Birden çok tür yaklaşımında da buluya 

başlamadan önce hangi hayvan türünün, hatta o türün içinnulmalıdır. Örneğin, toksikolojik çalışmalarda araştırılacak etkedeki 

hangi soyun çalışmaya en uygun olduğu saptanmalıdır. Senin kemirgen olmayan iki türde de (kedi ve köpek gibi) incelençilecek 

tür, insandaki durumu taklit etmek için çok uygun bir momesi gerekir. 

del oluşturmalıdır. Temin edilebileceği görüldükten sonra çalış- Uyarlamada türler arasında metabolik yapı ve hız uyumlu olmama 

projesi sunulmalıdır. 

lıdır. Örneğin kemirgenlerde metabolizma insanlardan oldukça 

hızlıdır. Metabolizmanın kontrolü ve işleyişi vücut büyüdükçe 

azalır, ilaç dozları da buna göre hesaplanır. 

Türe özgü şu parametreler incelenmelidir: 

Fizyolojik özellikler; yaşam alanları, nabız ve soluk sayısı, toplam 

kan miktarları, deney süresince öldürmeden alınabilen kan miktarı 

ve bölgeleri, kan parametre özellikleri (biyokimyası gibi), injeksiyon 

bölgesi ve o bölgelere verilebilecek maksimum madde 

volümü, çıkardığı idrar miktarı, günlük içtiği su miktarı, dışkı 

özelliği, biyoloji ve üreme fonksiyonlarının iyi bilinmesi gerekir. 

<strong>Hayvan</strong>ların yaşam şekilleri ve davranışları dikkate alınmalıdır. 

Anatomik özellikler; yapılacak çalışmaya anatomik yapı olarak 

uygunluk, hayvan büyüklüğü, organ yapısı ve modele uygunluk, 

türler arası anatomik farklılıklar, özel anatomik eksiklerden faydalanma 

(sıçanda safra kesesi olmaması) gibi özellikler incelenmelidir. 

Küçük hayvanların; maliyeti, tutulmaları, bakım ve barındırma, 

üretim kolaylıkları açısından birçok avantajları vardır. Büyük 

hayvanlar ise cerrahi teknikler, i.v. injeksiyon, kan alma, örnek 

alma gibi durumlarda avantaj sağlamaktadır. 

<strong>Hayvan</strong> Tipinin Belirlenmesi 

Genetik homojenitesi yüksek olan hayvanların seçilmesi (inbred); 

büyüme hızı, vücut ağırlığı ve biyolojik özellikler açısından daha 

birörnektir. Eğer bir araştırmada inbred hayvanlar kullanılırsa, 

denekler arası bireysel farklılıklar azalacağı için ölçülen veriler 

benzer yakınlıkta olacaktır. Bu özellik deneyde daha az hayvan 

kullanmamızı sağlayacak, istatistiksel açıdan da sorun yaratmayacaktır. 

Ancak bazı deneysel araştırmalarda, toksisite testlerinde 

olduğu gibi, belirli derecede genetik farklılığın olması istenir 

(outbred). 

Belirlenen her gruba özgü yaş ve cinsiyetleri (erkek ya da dişi) 

benzer olan hayvanlar seçilmelidir. 

Bizı durumlarda enzim noksanlığı, immün yetersizliği olan ya da 

dalağı, timusu, tiroidi, hipofizi alınmış ya da diabetik hayvanlara 

gereksinim duyulabilir ve seçilebilir. 

Cerrahi girişimler için seçilecek bir hayvanda; operasyona uygun 

olması, büyük hayvanlar için mevcut olan cerrahi tekniklerin 

küçük hayvanlara uygulanabilmesi, ya da hayvana sürekli kanül 

takılabilmesi, NMR, radyografi, anjiografi, telemetri (nabız, kan 

basıncı, EKG, vücut ısısı, lokomotor aktivite gibi) gibi deney izleme 

yollarına uygun olması, uzun sürebilecek genel anesteziye 

dayanabilmesi gibi özellikler değerlendirilmeli ve seçilen hayvanın 

uygunluğunu belirlemek için ön çalışma yapılması gereklidir. 

Seçilecek türlerle elde edilecek verilerin (sonuçların), insanlara 

8 Journal of Clinical and Analytical Medicine 


Bazı türlerin en fazla kullanıldığı araştırma alanları: 

Fare: Kanser, antikor, ilaç, aşı… 

Sıçan (rat): Temel tıp, ilaç, gıda, davranış, toksisite… 

Kobay (guinea-pig): Duyarlılık, aşı, immünoloji, otoloji, diyet… 

Tavşan: Toksisite, antiserum üretimi, göz ve deri irritasyon testleri, 

damar sertliği… 

Hamster: Tümör, kan dolaşımı, üreme ve fötüs bozuklukları, bazı 

deneysel enfeksiyonlara (leptospiroz, influenza, köpek gençlik 

hastalığı) duyarlık, hipotermi (kış uykusuna yatar)… 

Gerbil: Epilepsi, kolesterol metabolizması ve damar sertliği, obezite, 

filarya, beyin infarktüsleri… 

Kedi: İlaç geliştirmesinde, kalp-damar hastalıkları, nöroloji… 

Köpek: Aşı ve ilaç testleri, cerrahi tekniklerin geliştirilmesi, kalpdamar 

hastalıkları… 

Domuz:, Deri, pankreas, gastrointestinal sistem, kardiyovasküler 

sistem, iskelet gibi pek çok organları insanlarınkine benzerlik 

gösterir. Aşı, gıda… 

Koyun ve keçi: Antikor geliştirme, cerrahi tekniklerin geliştirilmesi… 

Maymun: Aşı ve ilaç, davranış, insanlara özgü enfeksiyon hastalıkları… 

Kanatlılar (tavuk, güvercin, bıldırcın): Tavuklar; genellikle beslenme, 

aşılama, bağışıklık, embriyoloji ve toksikoloji, güvercin ve 

kumrular; fizyoloji ve davranış, farmakokinetik ve toksikoloji, 

Soğukkanlı omurgalılar: Sürüngenler zooloji ve karşılaştırmalı 

çalışmalarda, amfibiler organ gelişimi ve moleküler genetik, balıklar 

çevre kirliliği ve genetik araştırmalarında kullanılırlar. 

6. <strong>Hayvan</strong> deneylerinin standartlaştırılması: 

Standartlaşma bir deneyden elde edilen verilerin ortalamasının, 

deney tekrarlandığında benzer yakınlıkta olmasını amaçlar. Dolayısıyla, 

hayvan deneylerinin standartlaştırılması; deneyde kullanılacak 

hayvanların, çevresel ve deneysel koşullarının sabit tutulması 

veya kontrol altına alınması anlamına gelir. Standartlaşmada 

metabolizmayı etkileyen değişkenler kontrol edilmelidir. 

Bunlar arasında beslenme şekilleri, cins, yaş, madde uygulama 

yolu-zamanı-miktarı, örnek alma yolu-hacmi-zamanı, mevsim, 

biyoloji gibi birçok özellik sayılabilir. 

Standartlaştırma aynı zamanda deneyde kullanılacak hayvanların 

ölçülebilir parametreleri arasındaki varyasyonu azaltacağı


için daha az sayıda hayvan kullanımı sağlar. Beslenmenin standardizasyonu 

(yemler ve yemleme şekli gibi), genetik olarak birörnek 

hayvanların kullanılması (inbred), mikrobiyolojik kalitenin 

sağlanması (kontaminasyonların etkisini en aza indirmek veya 

tamamen ortadan kaldırmak için, spesifik patojen free, gnotobiyotik 

veya germfree hayvan üretim teknikleri) ve hayvanların 

çevresel ortamın standardizasyonu önemlidir. 

Mikrobiyolojik durumları birbirinden farklı hayvanların fizyolojileri 

ve çeşitli etkenlere karşı yanıtları farklı olacaktır. Örneğin, 

bazı patojenlerden arındırılmış (SPF) fareler ile geleneksel yetiştirilmiş 

farelerin bir maddeye karşı yanıtı bu özellikten dolayı 

farklı olabilir. 

Araştırmacı, bakıcı ve diğer personellerin tutum ve davranışları 

da hayvanları etkilediği için, bunlar sonuçlara deney dışı faktörler 

olarak yansımaktadır. 

Kısacası hayvanların refahını bozan her faktör deney sonuçlarını 

etkilemektedir. Bundan dolayı belirlenen standartların sağlanması 

ve sürdürülmesi etik, araştırma sonuçları, finans ve işgücü 

açısından oldukça önemlidir. 

Kaynaklar 

1. Altuğ T. Biyolojik Araştırmalarda Deney <strong>Hayvan</strong>ı Kullanılmasının Ana İlkeleri. II. 

Ulusal Moleküler Biyoloji ve Genetik Öğrenci Kış Okulu Kitabı, Mart 2005, İstanbul, 

s. 97-101 

2. Altuğ T. <strong>Hayvan</strong> Deneyleri Etiği. Türk Tıp Dizini. Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık 

2009 7.Ulusal Sempozyum Bildirileri. S.53-68 

http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/tip/sempozyum7/altug.pdf 

3. Dokuz Eylül Üniversitesi [homepage on the Internet]. Dokuz Eylül Üniversitesi 

<strong>Hayvan</strong> Deneyleri Yerel Etik Kurulu. 

http://www.deu.edu.tr/DEUWeb/Icerik/Icerik.php?KOD=6664 

4. Dikensoy O. Neden <strong>Deneysel</strong> Araştırmalar? Ülkemizde <strong>Deneysel</strong> Araştırmalarda 

Mevcut Durum. Türk Toraks Derneği 13. Yıllık Kongre, 5-9 Mayıs 2010, İstanbul. 

5. Hughes HC, Lang CM. Basic Principles İn Selecting Animal Species For Research 

Project. Clınıcal Toxıcology. 1978;13; 611-621. 

6. Kaya M. <strong>Hayvan</strong> çalışmalarında planlama ve uygun model ve denek seçimi nasıl 

yapılmalı? Türk Toraks Derneği 13. Yıllık Kongre, 5-9 Mayıs 2010, İstanbul. 

7. Lipman NS, and Perkins SE. Factors That May Influence Animal Research. Fox 

JG, Anderson LC, Loew FM, Quimby FW. Editors, Laboratory Animal Medicine, Second 

Edition, London: Academic Press, 2002. p. 1143-1165. 

8. Planning the Experiment. nefrsef.org [homepage on the Internet]. Northeast Florida 

Regional Science and Engineering Fair, Inc; c2005 Available from: http://www. 

nefrsef.org/students/plan.html 

9. Poyraz Ö. Laboratuar <strong>Hayvan</strong>ları Bilimi. Kardelen Ofset Ankara, 2000. 

10. Quimby FW. Animal Models in Biomedical Research. Fox JG, Anderson LC, Loew 

FM, Quimby FW. Editors, Laboratory Animal Medicine, Second Edition, London: 

Academic Press, 2002. p. 1185-1214. 

11. Russell. WMS, Burch RL.. The Principles of Humane experimental Technique. 

London: Methuen. 1959 

12. Utkan NZ, Cantürk NZ. Deney hayvanlarının ve deney modellerinin seçimi. In; 

Cantürk ZF, Sayek İ, Editörler. Cerrahi Araştırma “Araştırma planlama, Değerlendirme 

ve sunum, Deney hayvanları, Özgül deneysel modeller”. Birinci basım. İstanbul: 

Nobel Tıp Basımevi, 2005. s. 125-129. 

13. von Zutphen LFM, Baumans V, Beynen AC. Laboratuvar <strong>Hayvan</strong>ları Biliminin 

Temel İlkeleri. Çeviri Editörü. Tayfun İde, Medipres Ankara 2003. 

14. Yavru N, Yavru S. Deney <strong>Hayvan</strong>ları. Konya: Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi 

Yayını; 1996. 

15. Yeğen BÇ, Gören Z. Biyomedikal Araştırmalarda Deney <strong>Hayvan</strong>ı “Temel Bilgiler 

ve Etik İlkeler” Yüce Yayım Tavaslı Matbaası, İstanbul, 2005. 

5 

| Journal of Clinical and Analytical Medicine

Deneysel Hayvan Araştırmalarının Planlamasında ... - jcam.com.tr

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?