Türk milliyetçiliği ve Etno-sembolik Çözümleme ... - York University

Türkiye Örnei: Mevcut Milliyetçilik Modelleri ‘Türk’ MuammasınıAçıklayabilir mi?Balkan milliyetçiliklerinin açtıı yoldan, Türk tarih aratırmalarındaki baskıneilim Türk milli uyanıının Fransız Devrimine ve Avrupa Aydınlanması’naborçlu olduunun vurgulanmasıdır (Lewis 1961; Berkes 1975; Kitromilides1983 ve 1994). Bu durum büyük ölçüde Batı modernitesinin ve onunla gelenkültürel-felsefi gelenein milliyetçi Türk reformcularının ve Batı odaklıentelektüellerin gönlüne, Osmanlı imparatorluunun karmasık ve dini çarıımlıkültürel tarihinden daha yakın olmasından kaynaklıdır. Aslında, Cumhuriyetrejiminin sosyal ve kültürel tarihine yakından bir bakı, Cumhuriyet tarihinin enazından ilk birkaç onyılında modern, vatansever Türk milliyetçiliinin en iyiileyen ilkesinin Alman Romantik ulus inası- dilsel benzerlik, etno-dinselhissiyat ve kollektif dayanıma ruhuyla birbirine balı homojen bir halkolduunugörmemizi gerektirir (1988a: blm. 5). Türk milliyetçiliinin köklerinedair algıdaki bu balantısızlık, Türk milliyetçilii çalımalarındaki temelsorunların aynadaki suretini temsil eder diyebiliriz.Türk milliyetçiliini bir sınıflandırmaya tabi tutmaya kalkacak olursak karımızaçok çeitli türde problemler çıkacagını önceden kabul etmek gerekir.Cumhuriyetçi anlamda Türk milliyetçiliinin hedef kitlesi Anadolu’nun Türkçekonuan Müslüman halkıdır. Bu balamda milliyetçilie sivil deil de etnikyaklaım kurtuluçu ulusal egemenlik doktriniyle birleince zamanındaCumhuriyetçi kadroları ve onların yandalarını motive etmi gibi durmaktadır.Öte yandan, volkish, yani Alman Romantik modeli, ulus olmaktan devlet olmayadoru- Türk örneine uymayan bir biçimde- kademeli bir hareket yörüngesidikte etmitir. 3 Özellikle de, Türkiye’deki modern ulus inası sürecini Osmanlıimparatorluunun son yüzyılından balatacak olursak, ulus-inası ve devletinasıylailgili iki süreç, Türk Kurtulu Savaı (1919-1922) sonrasında yenidençizilen corafik sınırlarca kutsanmı uzun bir ‘devrimci sıçrayı’a doruevrilmitir. lginçtir ki bu, eski dünya imparatorluklarının ufalandıı çadayaygınca görülen bir gelimeydi (Brubaker 1996a ve 1996b). Bu anlamda, sorunçelien örneklerden çok modellerden kaynaklı gibi gözükmektedir.Öte yandan alansal/sivil milliyetçilik modelinin Türk örneineuyarlanabilirliinin daha baarılı olduunu söylemek de doru olmaz. ayetmodern Türk milliyetçiliinin balangıcı olarak, etno-dinsel açıdan karma birimparatorluk tebaasına iaret eden Tanzimat Dönemi’nin Osmanlı reformlarınıalırsak, reformcu kadroların siyasi görülerinin ‘Birey ve Yurtta HaklarıBeyannamesi’ne ve dolayısıyla sivil milliyetçilik modeline uygun bir dorultuda3

ekillendii söylenebilir. Ancak o zaman da Cumhuriyetçiliin ve özeldeKemalizm’in Türk milliyetçiliini Osmanlı mirasıyla u veya bu ekildeherhangi bir baı veya borcu olmayan, kendi içinde bir balangıç ve son olarakgörmekteki ısrarı sorunu çıkar karımıza. Elbette üçüncü bir seçenekdüünülebilir ve Türk milliyetçi uyanıının farklı dönemlerinin ayrı balıklaraltında deerlendirilebilecei savunulabilir ve sonuç olarak Türkmilliyetçiliinin önemli oranda bir hibridlik sergiledigi açıkça kabul edilebilir.Öte yandan, Türk milliyetçiliinin bu ekilde ucu açık bir okuması milliyetçihareket ve olusumlara dair örneklerin, gelimenin türlerine ve yörüngelerinegöre sınıflandırılmasına yönelik güçlü arzulardan dolayı, çounlukla geri planaitilmitir.Aynı derecede önemli bir baka husus ise, söz konusu bir milliyetçiliin FransızDevrimi sonrasında meydana gelen Alman ve Merkezi/Dou Avrupalı tepkimodelini veyahut Fransız Devrimi’nin kendisinin mirasını izleyip izlemediiyleilgili ayrılmanın Türkiye örneine özgü olmamasıdır: bu durum klasik birmodernist çıkmaz tekil etmektedir (Kedourie 1961 ve 1970; Hobsbawn 1990;Smith 1983 [1971], 1998 ve 1999). lle de bir fark aranacaksa, Türkiye örneibu balangıç noktalarının herhangi birinin verili bir milliyetçi hareketeuyarlanabilir olarak addedilebileceini ancak hiç birinin hareketin aldıı biçimiveya içinden geçtii ve kendisine son halini veren dönüüm süreciniaçıklayamadıını gösterir. Öte yandan milliyetçilie ezelci (perennialist) veebediyetçi (primordialist) yaklaımlar da meselenin tam olarak anlaılmasınımümkün kılmaz. Örnein, ilk ve son dönem Osmanlı yönetiminin yapısınıetkileyen kültürel ve demografik deiimlere dair bilgi eksikse, OsmanlıHanedanlıı’nın, antik (ve modern) zamanların Orta Asya Türkleri’nin vegünümüz Türkiyesi’nde yaayan halkların birbirleriyle ilikilendirilmesihatasına düülebilir. Belirli bir tarihsel vaka nasıl ki sadece ulus-inasınınkullanıma hazır, modernist modellerine dayalı olarak kategorize edilemezse,politik olarak balı ve bilinçli bir yurttalık inasının ille de (varsayılan) kültürelve demografik bütünlüün bir dorudan ürünü olmadıı da unutulmamalıdır.Bu balamda, bu çalımamın odaı olarak modern çada farklı bir ‘milliyetçiTürk kültürü’ sonucunu douran sürecin dönüm noktalarını aldım. Bu yollamilliyetçilie olan ezelci /ebediyetçi (primordialist/perennialist) ve yasakçımodernist yaklaımların tuzaklarından kaçınabileceimi umuyorum. Etnosembolizminönemli bir yönü farklı milliyetçi projelerin ortak noktalarını tespitedebilmesidir. Ulus-ina süreçlerinde görülen farklılıklara ramen,milliyetçiliklerin tümü ulusun farklı bir küme algısını ve imajını pekitirmeamacına hizmet ederler (Smith 1981, 1986 ve 1999). Alansal/sivil(territorial/civic) model, ulusu sınırları çizilmi ve sözlemeye dayalı, kanunlarve yasal kurumlara göre hareket eden bir politik cemaat olarak görür. Bunakarın, etnik ulus-ina modeline göre, ulusal tarih kroniklerine yansıyan ortak

köken, soy ve kültürel özellikler, ulusun sınırlarının belirlenmesi vekurumsallatırılması için gerekli temelleri salar (Singer 1996). Soysal baların,mitlerin, etnik dayanıma sembollerinin ve benzersiz olma iddiasının muhafazaedilmesi ihtiyacı, bu tür milliyetçilikleri siyasi meruiyetin elde edilebilmesiaçısından gerekli bir ‘organik formül’ haline getirir. Öte yandan, belli balı bazıgelenek ve göreneklerin kanun mertebesine yükseltilmesinden, devletin birresmi dininin yaratılmasından veya bölgesel aızlardan ulusal dillergelitirilmesinden her ne kadar genellikle etnik milliyetçilik sorumlu tutulsa da,öncü mahiyetindeki sivil/alansal milliyetçilik örnekleri- Fransız milliyetçiliigibi- farklı biçimlerde de olsa temede yine bu türden ulus-inası sürecindengeçmislerdir. Benzer sekilde, güçlü demotik (halkçı) ve plebyen (avam)özellikler sergileyen ve ‘kitleleri tarihe davet etmek üzerinden popülizm yapan’bir tek etnik milliyetçilik deildir (Nairn 1975 ve 1997). Alansal/sivil milliyetçihareketler ve rejimler de aynı derecede yaygın destee ve geni çaplı meruiyetegereksinim duyarlar.Türk milliyetçilii etno-sembolizm tarafından çizilen bu geni çerçeveye çokzorlanmadan oturmaktadır. Hareket, 150 yıllık geçmisinde yaygın kabulgörmek ve yeni ulus-devlet için meru bir konum salamak amacıyla farklıtekniklerin bileiminden faydalanmıtır. Kurumsal cephede, yeni ulus-devletinönde gelen kadroları öncelikli olarak alansal/sivil milliyetçilik türünüdesteklemilerdir. Ulusal egemenlik doktrini tarafından desteklenen devletmerkezliFransız Devrimi ideolojisinin izinden giden Cumhuriyetçi kadrolarEitlik (Türk vatandalıı altında- bütün etnik gruplar ve slami mezheplerledier Yahudi ve Hıristiyan azınlıkların), Kardelik (Cumhuriyet’in kutsanmısınırları dahilinde, halk egemenlii öncülüne dayalı olarak tüm etnik gruplarınve dinlerin) ve Özgürlük (modernizasyon, laiklik, radikal kültürel reformlar vedevlet merkezli ekonomik gelime yoluyla Batılı istilacılardan ve Yunanordusundan kurtulma) vaadinde bulunmulardır. 4 Türk milliyetçiliinin Kemalistkolu da (adını askeri lider ve ideolog, daha sonra Türkler’in Ata’sı anlamınagelen Atatürk soyadını alan Mustafa Kemal’den alan, ancak Atatürkçülük olarakancak hareketin aktif katılımcıları tarafından isimlendirilen) Türk ulusunun veonun ulus ruhunun ‘yeniden dirilii’ olarak tanımlanmıtır. Öte yandan,Osmanlı’nın sosyal ve siyasi tarihi üzerine özellikle son dönemde yapılançalımalar, Türk milliyetçiliinin popüler sunumlarının Cumhuriyet rejimininkuruluundan önce de etno-kültürel bir özün tanımlanmasını savunduunuortaya koymaktadır (Kushner 1997; Landau 1992; Deringil 1993). Cumhuriyetdöneminde meydana gelen ve daha önce benzeri görülmemi gelime, kurucuTürk milli tarih anlatımlarının Türk-ulus devleti himayesinde etkili biçimdekurumsallatırılması, yaygınlatırılması ve kutsanarak sabitlestirilmesi olmutur.Buna ek olarak, en azından Cumhuriyet’in ilk yıllarında, önde gelen Türk4

milliyetçisi kadrolar Türk olarak adlandırılan halkın tarih boyunca kaydettiikültürel ve medeniyetsel baarılarından bahsederken, ırksal ve etnik faktörlerebelirgin derecede vurgu yapmılardır.Bu bakımdan, Türk milliyetçiliinin temel öretisi, Osmanlı döneminde gelienve itibar gören dier bütün kimliklere ramen gururlu ve kendinden emin bir‘Türk insanı’ inasının kabulü olmutur. 5 Bu medeniyetsel ihtiam ve ulusalüstünlük örnei ideal sahıs, etnik, ırksal, dinsel ve topografik çarıımları aynıanda hem kabul hem de reddettii için biraz garip bir yaratıdır. Kategorik birbelirteç olarak, bu yaratı herhangi bir kimseyi ve aynı zamanda herkesi OrtaAsya’nın antik Türki kabileleri, antik Anadolu’nun Hititler’i ve Sümerler’i, eskiYugoslavya’dan olanlar da dahil olmak üzere, Balkanlar ve Kafkaslar’dan gelengöçmen cemaatlerin bileimini de kapsayan bir soy silsilesine ait addeder. 6 Bunakarın, Küçük Asya’nın Türkçe konuan Rum Ortodoks cemaatleri, bir zamanlarDou Anadolu’da yaayan Ermeni cemaatlerin torunları ya da Müslüman Kürtnüfusun çeitli kesimleri bu üstün ünvanı (entitlement) talep edemezler.Kökenleri itibarı ile ayrı bir kategoriye ayrılırlar. Türklüün etno-dinsel esası butür durumlarda, ne olmadıı açısından yani negatif tanım üzerinden tahditedilmitir. Baka bir deyile, Cumhuriyet öncesi Osmanlı/Türk toplumununbelirli bazı kesimleri Türklüün karılık geldii anlamın antitezi olaraktanımlanmılardır. Türk ulusuna ait böyle çift-taraflı keskin bıçak benzetmesineuygun bir nitelik var olduu sürece, Türk milliyetçilii münakaalı bir siyasitarihe sahip bir doktrinel yapı olarak kalmaya devam edecek ve karsılastırmalıarastırmalar açısından bakıldıgında sınıflandırılmaya tabi tutulamayacaktır.Ancak, modernist milliyetçilik teorileri tarafından üretilen ‘Eski Dünya’nınzararlı unsurlardan arındırılmı örneklerini saymazsak, dünya tarihinde çeitliulus-formasyonları baglamında kaydedilen dinamizm, Türk milliyetçiliininsunduu türdeki ‘düzensizlikleri’ anlamaya direk olarak hizmet edebilir.Milliyetçiliin etno-sembolik çözümlemesi ite bu bol renkli ve desenli örgüyüanlamaya yönelik olarak formüle edilmitir. Bundan dolayı, Türkiye örneimilliyetçilik çalısmalarındaki mevcut modellere önemli bir alternatif tekil eder.Türk Ulusal Devrimi’nin (1919-1945) temel sorunsalı en iyi kendi tarihini elealı biçimi olarak tanımlanabilir. 7 Diger bir deyisle, Türk milliyetçiliininileyen ilkelerinin anlaılması, milliyetçilik hareketlerinin tarihleri, geleneklerive kültürel kökenleriyle dorudan ilgilenmemizi zorunlu kıldıgı için metodolojikönem arzeder. Öte yandan, ileriki sayfalarda da görülecei üzere, bu durummilliyetçilik üzerine çalısanlar açısından aynı zamanda yeni sorunları daberaberinde getirir.567

Osmanlı Imparatorlugu’nda Milliyetçilik ve Türk Ulusal DevrimininÇeliskili KökenleriUlus-devlete dayalı bir Türk milliyetçiliini pekitiren ey son dönem Osmanlımı yoksa Kemalist/Cumhuriyetçi ideolojik çerçeve miydi gibisinden bir soruyersiz olduu kadar çou açıdan yanlı anlamaya açıktır da. Osmanlı’nın sondönemindeki reformist—özellikle de Birletirici—politikaları yalnızca gerikalan Osmanlı topraklarında yaayan bütün dini azınlıkları göz ardı ederekMüslüman Osmanlılar’ı bir araya getirme iini balatmakla kalmadı. Aynızamanda vatansever Türk milliyetçiliinin esas fikirlerinin ve ilkelerininçounun ideolojik, kurumsal ve siyasi temelleri de bu baglamda atıldı.Osmanlı’nın son dönemindeki siyasi yeniden dirili hareketleri net bir odaasahip bona fide (gerçek anlamda) milliyetçilikler olarak nitelendirilemezler.Ancak hereye karın, kullandıkları dil kadar ideologlarını, liderlerini veyandalarını harekete geçiren kaygılar da üphesiz imparatorluk-temellivatanseverliin zamanla güçlü bir Cumhuriyetçi söyleme dönüme biçimiyleyakından alakalıdır. Bu bakımdan günümüz Türk milliyetçilii açısından üstünOsmanlı/Türk fikrinin, kurumsal, kültürel, dini, siyasi ve iktisadi altyapısalayan uzun bir dizi adaptasyon sürecinden sonra etkili olmaya baladıınısöylemek çok da yanlı olmaz.Daha önce deilse bile 1908’den sonra, eski kültürel geleneklerin mevcutAvrupalı etkilerle birleimine dayalı olarak, etnik bakımdan üstün bir Türk ulusutanımı yapılmaya balanmıtır (Kushner 1977). Anavatan—kan—din üçlüsünedayalı bir Türk ulusu formülasyonu ilk olarak Genç Osmanlılar, daha sonra iseOsmanlı’nın son döneminin Jön Türkleri tarafından denenmitir (Mardin 1962).Bu hususlar göz önüne alındıında Kemalist laik milliyetçi ve Cumhuriyetçigelenein, en iyi yorumuyla, önceden beri uygulanan politikaların ve fikirlerinbaarılı bir tekrarını sahneye koyduu söylenebilir. Ancak Cumhuriyetdöneminin vatansever Türk milliyetçilii, Osmanlı’nın imparatorluk ve milliTürk tarihi arasında ba kuran süreklilik fikrine iddetle karı çıkar. En azından1980’lere kadar, genel geçer ve çok yaygın bir çıkan görü, Türkmilliyetçiliinde Türk olan ne varsa Osmanlı’ya ramen ayakta kalabildii veyeniden canlandırılabildiiydi. Sonuç olarak, Türk milliyetçiliinin kökenleri veKüçük Asya’nın Türk halkının geçmiine dair Türk ulus-devletince kaygı vericiderecede kurumsallatırılmı bir bellek yitimine sahit oluruz. Buresmiletirilmi ve yaygınlatırılmı unutkanlık, karılıında Türkmilliyetçiliinin çalıılma ve sınıflandırılma biçimini de haliyle etkilemitir(Timur 1986 ve 1997). Çok sayıda ve çeitli, kimi Osmanlıcılık tadında, kimiOsmanlı/Türk toplumundaki slam yankısına yönelen savlar biaradavarolagelmitir. Ancak bir bütün olarak bakıldıında Türk ve Osmanlı tarihleriarasındaki açık ayrısma fikrinin, modern Türk toplumunun önemli kesimleri

arasında hüküm sürdügü dikkati çeker ve diger söylemler en azından 1990larınortalarına kadar marjinal ya da muhalif siyasi söylem olarak vücud bulmuslardırdenilebilir. Buna ek olarak 1960’lardan bu yana, radikal Türk saının Türkmilliyetçiliine sarılması ve sonucunda onun kurucu mitlerinin devletkontrolünün dıında popülerlemesi vasıtasıyla bu ayrısma teması daha davurgulu bir hal almıstır (Canefe 1998b).Bu noktada ben, genelde Türk milliyetçiliinin tarihi olarak nitelendirilenkalkerlemi olaylar seçkisine kısa bir karı anlatım sunacaım. Bunu yaparkenamacım, ayrısma tezinin ne kadar zayıf bir zemine oturdugunun tartısmayaaçılabilmesidir. On dokuzuncu yüzyıl boyunca Osmanlı’nın yönetici sınıflarıaktif biçimde Avrupalı devletlerin giderek artan üstünlüklerine karı koymaklameguldüler (Ortaylı 1987 [1983] ve 1994; Deringil 1998). Bu çabalar balıcaiki yönlüydü: Osmanlı’nın askeri ve idari gücünü korumak, ve Avrupalıdevletlerin (Rusya da dahil) yeni iktidar oyunlarının ve yayılmacı pratiklerininkurbanı haline gelmemek (Davison 1963; Zürcher 1984). Reform politikalarıaırlıklı olarak 1839 ile 1871 yılları arasında, Sultan Abdülmecid (1839-1961)ve Sultan Abdülaziz’in (1861-1876) iktidarları döneminde uygulamayakonmutur. Gülhane Hattı erifi olarak bilinen reform fermanı ise 3 Kasım1839’da okundu. Bu fermanla Osmanlı hükümeti, imparatorluun bütüntebaasının can, mal ve haysiyetinin teminat ve güvenlik altına alındıını vegayri-müslimlerin Müslümanlarla eit haklardan yararlanacaını taahhüt etmitir(Findley 1980; Çandar 1995). Fermanla duyurulan reform paketi temel olarakemperyal devletin merkeziletirilmesini ve nüfuzunun arttırılmasınıamaçlamıtır. Reformun vaatleri daha sonra, 1856’da Islahat Fermanı ya daHattı Hümayun balıı altında yeniden beyan edilmitir. Özetle, gelenekselYeniçeri Ocaını kaldıran padiah Sultan II. Mahmut (1784-1839) dönemindenitibaren Osmanlı devletinin merkezileme süreci yeni bir ivme kazanmıstır.Tanzimat reformları, geleneksel vergi tarımının sona erdirilmesi, dorudanvergilendirmenin konulması, tara idarelerinin, dolayısıyla da Osmanlı’nınvilayet elitlerinin (ayan) gücünün kısılması ve dini elitin (ulema) baımsızolarak ilettii dini vakıfların ve kurumların devlet kontrolüne alınmasıylabaımsız statüsünün zayıflatılması yoluyla bu planlanmı süreci daha da ilerigötürme amacına hizmet etmitir. Bu düzenlemeler aracılııyla iktidarimparatorluk bürokrasisinin, yani Babıali’nin elinde toplanmıtı. Buna ek olarakBabıali, uzun zamandan beri geleneksel sivil imparatorluk kararnameleriyle birarada uygulanan Ortaça’ın eriat kanununun yerini alması ve bu yolla devletinyasal ileyiini laikletirme amacına yönelik olarak yeni kanunlar yapmıtır(Devereux 1963).Buraya kadar, Osmanlı modernlemesinin balangıcına dair kısaltılmı birhikaye sundum. Bahsi geçen olaylar dizisinin imparatorluun göbeinde(Küçük Asya ve Trakya) milliyetçiliin ortaya çıkııyla ne kadar ilgili olduu

ise tartıma konusudur. Ancak kesin olan bir ey var ki, o da Osmanlı devletininyüklendii yükle baa çıkabilmesi için, gerek bürokrasinin gerekse ordununyeniden donatılması ve büyütülmesi gerektiidir. Bu deiikliklerin bir sonucuolarak yeni bir siyasi kültür ve sınıf olumaya balamıtı (Mardin 1962; Deringil1998). Bu yeni kültür çounlukla imparatorluun yeni ordusuna vebürokrasisine adam yetitirmek amacıyla kurulan Batı-tarzı okullardan ve eitimfaaliyetlerinden ilham almıs ve yine bu kanallarla yaygınlasmıstır (Keyder1987). Yükselen askeri/bürokratik elit, Tanzimat’tan sonraki dönemde herzamankinden daha çok otoriter ve monolitik bir hal alan Osmanlı’nın emperyaldevlet aygıtı bünyesinde meydana gelen deiimlerle uramak zorundakalmıtır (Frey 1965; Ahmad 1980; Keyder 1987). Büyümekte olan bu yenisınıfın elit askeri okullardan, Avrupa’daki Osmanlı elçiliklerinden veyahutsarayın Tercüme Odası’ndan yetien önde gelen üyelerinin geleneksel bilgikaynaklarına ulaım olanaklarından mahrum edildikleri, özel olarak Avrupa’yadönük politikalara, kültürel tartısmalara, söylem ve ideolojilere maruzbırakıldıkları gerçei de aynı derecede hayatidir (Mardin 1962; Kasaba 1997;Kushner 1977 ve 1997). Onları cezbeden en etkili düünce dalgaları liberalizm,anayasacılık (constitutionalism) ve milliyetçilik olmutur (Lewis 1961; Poulton1997).üphesiz hem Tanzimat reformlarına hem de yeni askeri bürokratik elitin dünyagörüüne ve siyasi durusuna karı bir direni de vardı (nalcık 1964 ve 1993;Karpat 1979). Geleneksel dini elitler, reform programını iktidarlarını vevarlıklarını aındırdıı gerekçesiyle ve yeni bürokratik-askeri elitin ‘HıristiyanBatı’yı’ bilinçli olarak taklit etmesine bir tepki olarak gördükleri için, bu yenigelimeleri siddetle kınamılardır. Gayri-Müslim azınlıklar arasında dahi, bütünOsmanlı tebaasının eitlii adı altında askerlik hizmetinden muafiyet gibiayrıcalıkları ellerinden alındıı için, bu yeni gelimelerden pek honut olmayankesimler bulundugu asikar. On dokuzuncu yüzyıla gelindiinde, uluslararasısermaye ve menfaat aı dahilindeki ilemlerinde millet sisteminin nimetlerindenfaydalanan hatırı sayılır bir gayri-Müslim burjuvazi oldugunu biliyoruz (Kasaba1988a ve 1988b). Bu kesimin ancak kısıtlı bir bölümü Osmanlı vatandaslıgı ileilgileniyordu. Son olarak, Osmanlı bürokrasisinin kendi içinde, slam’dan,Osmanlı imparatorluk sisteminin geleneksel deerlerlerinden ve inancındankopula baglantılandırılarak, Tanzimat’ın tepeden tırnaa reformizminiacımasızca yerden yere vuran ‘Genç Osmanlılar’ın tepki hareketindenbahsetmek yerinde olacaktır (Mardin 1962). Ancak hemen not düsülmesigerekir ki, bu grup içerisinde konumlanan brahim inasi (1826-71), Ziya Paa(1825-80), Namık Kemal (1840-88) ve Ali Suavi (1838-78) gibi idealistdüünürler bir yandan taklitçi Batıcılıga karsı çıkarken, diher taraftan daha açık,daha liberal hükümet biçimleri ve bir Osmanlı Anayasası’nın veParlamentosu’nun kurulması yönünde çaba sarfettiler. Yine de burada asılönemli olan konu, Genç Osmanlıların ve onların mirasını dervalanların siyasi

ve siyasi manzarasına ekil veren Jön Türkler, Türk milliyetçilii çalımalarıiçin büyük önem arz etmektedirler (Heyd 1950). Genç Osmanlılar örneinde,her ne kadar on dokuzuncu yüzyıl liberalizmini yedinci yüzyılın altın çaınınslam devleti idealiyle uzlatırma çabaları Tanzimat’ın beceriksiz devletadamları tarafından sekteye uratılmısa da, Türk anavatanına ve Türklüünerdemleri üzerine fikirleri kendilerinden sonra gelen, Osmanlıimparatorluundaki statükoya muhalif gruplar tarafından benimsenmitir. Böyleolunca, vatanseverlikleri ‘Osmanlı/Türk milliyetçilii’ diye tanımlanabilecek birgelenee öncülük etmitir. mparatorluk bünyesinde böyle bir gelenein adınıkoymanın yararı udur ki Türk milliyetçilii o zaman Orta Asyalı bir kabilekimliinden modern uluslua devasa bir zıplayı veyahut Türk Kurtulu Savaı‘pırıltısı’ olarak nitelendirilmedii bir tarihsel balam içerisinde elealınabilecektir.Genç Osmanlı hareketinin gürlemesinden sonra Osmanlı imparatorluuiçerisinde yeni düzeni hizaya getirmek amaçlı çeitli giriimler oldu. Liberalbürokrat Mithat Paa’nın (1822-84) liderliinde bir Osmanlı Anayasasıhazırlandı (Devereux 1963). Bu ilk Anayasa tam bir Batılı modeledayanıyordu—Belçika’nın 1831 Anayasası’nın dorudan uyarlamasıydı (Tanilli1976; Shaw 1977; Çandar 1995). Sonradan, Mart 1977’de ilk OsmanlıParlamentosu kuruldu, ancak Sultan 1876 Anayasası’nın kendisine tanıdııyetkiye dayanarak ubat 1878’de kapatınca, Parlamento’nun ömrü çok kısaoldu. Ondan sonra, Sultan Abdulhamit, stibdat diye bilinen otuz yıllık dönemboyunca imparatorluu bir otokrat olarak yönetti. Bu durum ilk bakıtaTanzimat ruhundan topyekün bir kopu gibi görünebilir. Ancak gerçekte,gelecekteki Türk ulus-devletinin kurumsal temellerinin salam bir ekildeatıldıı ve bahsi geçen elit tabakanın eitilmeye ve politize edilmeye devamedildii dönem Abdülhamit dönemidir. Hamidyen rejim farklı sınıflardan Türkve/veya Müslüman çocukların ayrıcalıklı, modernize edilmi eitim, idare veaskerlik görevlerine ulaabilme ansını mümkün kılmıtır. Bu anlamda,Osmanlı/Türk etno-tarihinin perspektifinden bakıldıında, daha geni gruplarıntek bir ulusal proje dahilinde bürokratik ibirliine gitmelerinin ilk kanallarıHamidyen yönetim altında açılmıtır. 8Öte yandan Hamidyen politikalara, Jön Türkler diye bilinen Avrupa temelliliberal ‘sürgün muhalefeti’ tarafından sık sık meydan okunmutur. Bu grubun,çounluu gönüllü-sürgün üyeleri, Mülkiye, Harbiye, ve Tıbbiyeyi Askeriye gibiBatı tarzı okulların ve akademilerin ilk örencilerindendiler. leri herkestenfarklı yapmak üzerine eitim ve hırs almılardı. Ancak sistem için tehlike arzetmeye balayınca hızla mevkilerinden kovulmaya baladılar. Ne var ki, JönTürk hareketinin geliimi in toto (bütünüyle) kendine özgü bir seyir izlemitir8

(Haniolu 1985; Akin 1987). Hamidyen yıllar boyunca, yalnızca bakenttekiçeitli kolejlerde deil, aynı zamanda imparatorluun dört bir yanında ihtilalidestekleyen birkaç vilayette de hücreler kuruldu ve liberal fikirler giderekyükselen bir milliyetçi çerçeve içerisinde paket haline getirildi (Zürcher 1984:14-15). Bu çevrelerde ttihatçı olmak (emperyal) anavatanını kurtarmak veanayasal reformizmi desteklemek anlamına geliyordu. 9 Bu anlamda, hareketinAhmet Rıza (1859-1930) ya da Mizancı Murat (1853-1912) gibi Avrupa temelliliderleri her ne kadar Jön Türkler’in Osmanlı sarayıyla ve Sultanlailikilerinde—ve gerçekte muhalefet hareketinin adlandırılmasında- merkezirollerde olsalar da, gerek 1908 Jön Türk htilali’ne gerekse müteakip KurtuluSavaı’na yol açan olaylardaki nüfuzları sınırlıydı.Jön Türkleri Osmanlı’nın son dönem Türkletirme ve vatanseverlik sürecininarkasındaki sürükleyici güç haline getiren ey imparatorluk bünyesinde,çounlukla gizli siyasi örgütlenmeler biçiminde ortaya çıkmıtır. Gerçekte,1908’deki Jön Türk htilali’nin ba sorumlusu bu ‘dahili muhalefet’ olarakaddedilebilir. mparatorluk temelli muhalefetin içerdeki merkezi—ttihatçıOsmanlı Hürriyet Cemiyeti- 1906’da Selanik’te kuruldu. Bu cemiyet dahasonradan, 1907’de Ahmet Rıza’nın Paris’teki ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC)ile saflarını birletirdi (Zürcher 1984: 41). Birleen ttihatçı hareket balardaOsmanlı devletinin radikal reformlar vasıtasıyla güçlendirilmesi ve kurtarılmasırolüyle amacını somutlatırdı (Ahmad 1969). Ne var ki, yine dahili ancak busefer agırlıklı olarak Anadolu’lu odakların baskısı sonucu, programı giderekMüslüman Türk nüfusun haklarını ve refahını koruyan ve sonra da açık açıkhomojenlik yanısı etnik bir Türk milliyetçiliini savunan bir karakterebürünmütür. Nitekim bu gelimeler o güne kadarki siyasi tarihlerine damgasınıvuran pan-açılımlı hareketlere ramen ortaya çıkmıstır; Jön Türkler’in sözcüleriesasen yeniden dirilii ve Osmanlı’nın ihya edilmesini öngören Osmanlıcıprojeleri desteklemilerdi. Milliyetçiliin imparatorlukta 1918 öncesindekigeliiminin seyrinin, sayıları günden güne artan ttihatçıların siyasigörülerindeki Türkçü vurguyu açıklayabilecek önemli bir diger yanı da, ihtilalcikadrolar arasında nerdeyse hiç Ermeni’nin, Rum’un, Yahudi’nin, Bulgar’ın vs.olmayııdır (Davison 1977; Findley 1982). Ittihatçı kadrolar her ne kadar Rusémigréleri (göçmen), birkaç Arap’ı, Arnavut’u ve Balkanlar kökenli ama Türkoldugu iddiasında bulunmayan küçük bir gurubu kapsayacak kadar esnek olsada, ihtilalciler Müslüman bir arka plana sahip Türkçe konuanlardanmüteekkildi. 10 Baka bir deile, hareket çokkültürlü, çoulcu (pluralist) biryeniden dirili projesinin gelitirilmesi için gerekli sosyo-kültürel dayanaktanyoksundu. Öte yandan, Jön Türk hareketinin kurulu ilkeleri arasında bir ‘Türkulus-devletinin’ kurulması yoktu. Genç Türkler’in balılık duyduu bir merkezidevlet Osmanlı imparatorlugunun sahsında zaten mevcuttu. Bu baglamda,910

‘Osmanlı vatandaları’ yaratılmasını amaçlayan önceki reformlar bütünü,Osmanlı devletinin iktidarını yeniden ina etme projesinin bir parçasıydıdenebilir (Haddad ve Ochsenwald 1977). Budan dolayıdır ki, Birinci DünyaSavaı yıllarına kadar ttihatçı reformcular siyasi projeleri açısından‘Türkçü’den ziyade ‘Osmanlıcı’ olarak kalmıslardır. Ancak BalkanSavaları’ndan sonraki dönemde ve büyük can ve toprak kaybından sonraTürkçülük Osmanlıcı gündeme karı bir alternatif olarak belirginlesmeyebalamıstır.Buraya kadar Osmanlı’nın son dönem siyasetinde Türkçülüün ve Türkmilliyetçiliinin benimsenmesini iki siyasi hareket üzerinden anlatmayaçalıtım: Genç Osmanlılar ve Jön Türkler. Buradaki hayati mesele, buimparatorluk-temelli yeniden dirili hareketlerinin ve yeni Türk Cumhuriyeti’ninpolitikalarının Türk milliyetçiliine ilikin bir sürekliliinin halkaları olarakgörülüp görülemeyeceidir. Daha önce de bahsettiim gibi, resmi Türk tarihikadar Cumhuriyet tarihinin ortodoks akademik aktarımları da, önceki döneminbelirli yönleri her ne kadar ikincisiyle ilikilendirilebilse de, aslen TP-temelliTürkçülüün ve vatansever Türk milliyetçiliinin iki ayrı balık altında elealınması gerektiine vurgu yapar. Bu balamda Genç Osmanlılar’dan iyiceseyrek bahsedilegelmistir. Sonuç olarak, Türk Kurtulu Savaı kabataslakOsmanlı milliyetçilik gelenei olarak adlandırdıım akımla Cumhuriyetçi, ulusdevletodaklı Türk milliyetçilii arasında konumlanmıs bir kesime noktasıolarak görülür. Bununla birlikte, Osmanlı’nın son dönemindeki yeniden dirilihareketlerinin hem örgütsel hem de siyasi tarihi, kanımca Türk UlusalDevrimi’ne dair farklı bir tablo sunmaktadır (1919-45). Bu hususta önemkazanan bir baka nokta da TP’nin ve onun etkisindeki hareket veörgütlenmelerden bir kısmının Türk Kurtulu Savaı’nın basarısında önemliderecede etkide bulunmus olmasıdır.Yeni Cumhuriyet’in kurulmasından önce, ttihatçı örgütlenmelerin faaliyetgösterdii en az üç alan sayılabilir: baımsızlık hareketinin askeri örgütlenmesi,yer altı direni faaliyetleri için iliki aının temini ve Türk milliyetçiligi davasıuruna vilayet bazında ve kitlesel olarak siyasi mobilizasyona önayak olma. 11Askeri alanda Milli Müdafaa Cemiyeti eldeki tüm kaynakları pan-Türkist EnverPaa’nın komutasındaki Osmanlı/Türk ordusunun emrine seferber etmeçabasında bulunmutur. Öbür taraftan ttihatçı casus örgütlenmesi TekilatıMahsusa’nın TC fedailerinin ve daha sonra ttihatçı yer altı hareketiKarakol’un istihbarat faaliyetleri, askeri kaynakların yerlerinin belirlenmesi ilepersonel ve mühimmatın ulaımı için gizli geçitlerin bulunması hususunda sonderece etkili olmutur. Açık siyasi faaliyetler anlamında ise ttihatçı inisiyatif birMüdafa-i Hukuk Cemiyetleri zinciri kurarak Trakya’yı, Küçük Asya’yı ve11

Kafkaslar’ı Türk milliyetçiligi davası etrafında bir araya getirmeyi baarmıtır.Bu örgütlenmeler hedeflerini, Rum, Ermeni, ngiliz, Fransız ya da talyankuvvetlerin igali tehlikesi altında gördükleri yerlerdeki Müslüman Türknüfusun haklarını savunmak olarak koymulardır. Bunun dıında, KurtuluSavaı’nın baında milli davayı yerinde destekleyen çok sayıda önemli ttihatçıkültürel örgütlenme de mevcuttu. Bunlar arasında en etkilileri 1868’de kurulanHilali Ahmer, 1916’da kurulan Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti ve 1911’dekurulan Türk Ocaı’ydı. Birçok önde gelen ttihatçı bu örgütlenmelerin aktifüyesiydi ve onların ideologları olarak hareket ediyordu; bu sahısların enbilinenleri arasında tabii ki ‘Türk ulusal ideolojisinin babası’ Mehmet ZiyaGökalp (1876-1924) vardı. Söz konusu örgütlenmeler tek balarına Türkmilliyetçilerini veya alansal milliyetçi direni gruplarını bir çatı altındabirletiremediler. Ancak vatansever Türk milliyetçiliinin ideolojikgelimesindeki katkıları son derece önemlidir. Son olarak, kitlesel siyasetinyöresel iliki aı alanında, ttihatçı rejim Türk milliyetçilii ilkeleri etrafındaesnaf örgütlenmelerini tevik ederek, bakentte olduu kadar OsmanlıAnadolu’sunun çeitli kent ve kasabalarında da zanaatkarlar, imalatçılar vetüccarlar arasında geride güçlü bir miras bırakmıtır. Esnaf örgütlenmelerinin ilkbalardaki amacı Müslüman Türk cemaatlerin Hıristiyan azınlıklara olanekonomik baımlılıını azaltmakdı. Ancak zamanla alansal direniörgütlenmelerine eklemlendikçe, igalci Batılı ve Yunan ordu kuvvetlerine karısilahlı direnie finansal destek ve geni bir iliki agı saladılar. Bunun dıındabir de, çou eski TC fedailerinin ve Tekilatı Mahsusa ajanlarının komutasıaltında faaliyet gösteren, yabancı ordulara ve askeri depolara ezamanlısaldırılar düzenleyen çeteler ve çetecilerden bahsetmek gerekir. Bu yarıekiyalardaha sonraları Küçük Asya’nın Hıristiyan azınlıklarının direnilerinibastırmakta ve yer yer bir iç savasa dönüsen Kurtulus Savası’nın mutlak olaraksonlandırılabilmesinde önemli rol aldılar.Özetle, Osmanlı’nın son döneminde milliyetçilik eilimi tasıyan ve TürkKurtulu Savaı süreci ve sonrasında bir vatansever Türk milliyetçilii dili vehareketinin oluumuna ön ayak olan cemaatsel ve siyasi gelenekler, milliyetçilikçalısmaları için kilit önem tasımaktadırlar. Dahası bu geleneklerler, kabacamilliyetçilikle ilgili dıardan ödünç alınmı fikirlerden ziyade makul bir yerlimalzeme ve duyarlılık silsilesi üzerine ina edilmiti. Bu balamda GençOsmanlılar, Jön Türkler, ttihatçılar, pan-Türkistler ve Türk milliyetçiliiyandaları ile Cumhuriyetçilik ve ardından gelen Kemalizm arasındakibalantılar gözardı edilemez. Mustafa Kemal ve yandalarının baardıı enönemli i, Türk milliyetçiliinin icadı deil, yeni bir sablona oturtulmasıdır.Keza milli davaya destek amacıyla inisiyatif kullanmak isteyen tek ttihatçısubay/siyasi lider Mustafa Kemal deildi. Ancak sonuç olarak, onun görüleridierlerine baskın çıkmıs, en çok yandası toplayabilmis, siyasi ittifaklara olanaksaglamıs ve ttihatçı gündem Cumhuriyetçi program kalıbında yeniden

üretilmistir. Bu nedenle, makalemin son bölümünde, dier muhtemelalternatiflere galip gelen yaygın Kemalist, Cumhuriyetçi Türk milliyetçiliininkendine has dinamikleri üzerinde younlaacaım.Osmanlı Anadolu’sundan Türk Anavatanı’na: Demografiye karıTopografyaTürk milliyetçilii örneini etno-sembolik çözümlemeye tabi tutmanın iki türyararı var. Etno-sembolizmin mitler ve sembollerden oluan bir kültürelsermayenin mevcudiyetini varsayması, Türk milliyetçiliinin Kurtulu Savaıöncesi tarihine inmek hususunda bellekleri cesaretlendirir. Öte yandan buçözümleme seklinin topraa, geleneklere ve etno-dinsel kimliklere (bunlarınkurgusallıgı konusunu yadsımayarak) balılık gerçeini kabul etmesi, yeni Türkulus-devletinin üzerine ina edildii ‘taban nüfusun’ dikkatlice sorgulanmasınıgerekli kılar. Süphesi, bu ikinci alan birincisinden çok daha sorunludur. ModernTürkiye’nin Cumhuriyet öncesi mirası, ve bunun özelde Osmanlıimparatorluuyla ilgili olan bölümü, Türk toplumunda içinden çıkılması zormuamma olarak kalakalmıtır. Öncelikle, yirminci yüzyılın sonunda statükonundemografik ve alansal belirleyenleri arasında dikkate deer bir yanlı eletirmevardı. in garibi bu yanlı eletirme Cumhuriyetçi ulusal söylemin siyasidayanaını oluturmutur. Cumhuriyet’in kurulduu dönemde, OsmanlıAnadolu’sunda yaayan Ermeni nüfusun büyük bir bölümü zaten yok edilmitive Rum Ortodoks cemaati önemli oranda yerinden edilmiti. Gel gör ki, halaKüçük Asya’nın dört bir yanına daılmı halde yaayan 1 milyona yakın gayrimüslimbulunmaktaydı. Cumhuriyetçi Türk milliyetçileri geride kalan bucemaatlerin büyük bir çounluunu, Lozan Antlaması’nın (1923) artlarıdorultusunda, Türkiye ile Yunanistan arasında zoraki nüfus mübadelesi yoluylanesiller boyu yaadıkları topraklardan çıkarmıtır. stanbul’daki yerlerinde insitu, Anadolu’nun tecrit edilmi çok sayıda kasaba veya köylerinde ve Türk-yon adalarında geride kalanlar ise 1923’ten bu yana sistematik olarakayrımcılıa ve yarı-zoraki dı göçe maruz kaldılar. 1990’lara gelindiinde,Museviler hariç Türkiye’nin neredeyse bütün gayri-müslim cemaatlerinin, azsayıda yalı kii ve aileyi saymazsak, Türk ulus-devleti sınırları dahilindeherhangi bir varlıkları kalmadı. Bu anlamda denilebilir ki Türk ulus-devletindekidini azınlıkların kaderi ta baından itibaren belliydi. Cumhuriyet rejimibünyesinde gayri-müslim Osmanlı milletleri dıarıya göç etmek, ya da kaldıklarıtakdirde topyekün asimilasyona uramak ya da suskunlasıp içlerine kapanmakgibi bir son bekliyordu. Alternatifler bastan itibaren gündemden kaldırılmıstı.Cumhuriyet’in Türk tanımının oldukça belirsiz içerii göz önüne alındıındaOsmanlı Anadolu’sundaki etno-dinsel azınlıkların Cumhuriyet dönemindegördüü olumsuz bu muameleye özel önem atfetmek gerekir. Cumhuriyetrejiminin bu zora dayalı homojenletirilmesinin arka planına inmeden,

vatansever Türk milliyetçiliinin ileyen ilkelerini tam anlamıyla gün yüzüneçıkarmak mümkün deildir. Kapanıs dönemi Osmanlı ve Cumhuriyetdönemlerinde ‘milli ruh’ uygulamaya konurken antik Türk tarihinin sermayeyeçevrilmesi, ‘yerli nüfusun’ önemli bir kesiminin Türki olmayan bir etnik kökeniddiasında bulunabildii bir anavatanda tabii ki mümkün deildi. Ek olarak,Osmanlı’nın imparatorluk demografisinin heterojenlii Türki öenindierlerinden ayrılması amacıyla etnik ve dinsel kimliklerin yenidenharmanlanmasını gerektiriyordu. Bu anlamda, ulusal kimlik inası sürecinin birparçası olarak ulusal yapıda kurnazca yapılan deiiklikler hesaba katılmadıısürece, Osmanlı tarihi etno-sembolik yaklaımın Türk milliyetçiliineuyarlanabilirlii konusunda aılması zor bir engel olarak karsımıza çıkar.Kimi aratırmalar Türk milliyetçiliinin baarısını, on dokuzuncu yüzyıldaBalkanlar’dan ve Kafkaslar’dan Osmanlı Anadolu’suna olan—büyük biryüzdesi Türki dilleri konuan-- müslüman göçünün mümkün kıldıınısavunmustur (Karpat 1973; McCarthy 1995). Bu yaklaım vatansever Türkmilliyetçiliinin yükseliine ‘dıarıya-göç’ten ziyade ‘içeriye-göç’ün çok dahaönemli katkıda bulunduunu iddiasına dayanır. Bununla beraber, AnadoluTürkçe’si ya da Türki dillerden herhangi birini konumayanlar dahi MüslümanTürk olarak tanımlanmak istemilerdir. Keza tek baına, baskın bir etno-dinselgrubun varlıgı, dorudan ulus inasını teminat altına almaz. Üzerinden ulusal(Türk) kimlii kanıtlanan ve onun açıkça ifadesini mümkün kılan, kültüreltemelle birlemi bir siyasi yapı olmadan, çeitli kökenlerden gelip KüçükAsya’da bir araya toplanan bu müslüman cemaatlerin yeni, laik bir devletinulusal yapısına kaynak saglamaları revizyonist tarihin dahi derdinden muzdaripolabildigi, çeliskili ve anakronik bir düsünce tarzıdır. Diger bir degisle, Osmanlıimparatorluunun son döneminin kendine özgü nüfus dinamikleri her ne kadaretno-dinsel olarak tanımlanmı bir üstün kimlik hissiyatının yaygın biçimdebenimsenmesini kolaylatırmısa da, demografik yeniden düzenleme tek baına,vatansever Türk milliyetçiliinin biçimini veya içeriini açıklayamamaktadır.Bu noktada, Türk ve Kürt ulusal telkinleri arasındaki ilikilerin de aratırılmasıgerekir. 1919’dan 1925’e kadar ki dönemde, Kemalist milliyetçi kadrolar enazından Osmanlı Anadolu’sunun Kürt nüfusunu ayrı fakat müttefik bir grupolarak tanıma rızasını göstermilerdir (Mango 1999). Ancak çok geçmedenCumhuriyetçi Türkçülük tutumu böyle eylere müsamaha gösterilemeyeceinive Türk devletinin ‘bölünmez bir bütün’ olarak tanımlanacaını dikte etmistir.te bu noktada, daha derinlemesine irdelenmesi gereken bir baka konu da, biraraya toplanan Osmanlı Müslüman yıınları ile Anadolu’nun yerliMüslümanlarını, geçmiten beri orada yaayan dier bütün grupları hiçe sayarakyeniden dirilen, baımsız Türk ulusu adı altında birbirine balayan bu ideolojikbölünmez bütünlük söyleminin retoriinin tam neye tekabül ettigi konusudur.

Osmanlı’daki cemaatlerin bir arada varolu sisteminin çöküü ile bunun süratleeli aır Türk milliyetçiliiyle yer deitirmesini anlamaktaki zorluk, öncelikleOsmanlı’nın milliyetçilik çaı öncesi toplumsal tarihinden kaynaklanır. Bualandaki bir çok çalıma, gayri-müslim cemaatlerin son dönem Osmanlıtoplumunun ayrılmaz birer parçaları olduunu ve bu cemaatlerin üyelerininrejimi etkileyen deiimlerde direk rol aldıını ortaya koymaktadır (Krikorian1977; Braude ve Lewis 1982; Shaw 1985; Toros 1985; Findley 1989; Isaawi veGoncidas 1999). Yani, Osmanlı Hıristiyanları veya Musevileri siyasi sistemin vetoplumdaki hakim kültürel yapının yabancıları deildiler; her ne kadar esit birvatandaslık söyleminden bahsedilemese de, bu cemaatlerin çatısı altındakategorize edilmis bireylerin siyasal, iktisadi ve bürokratik yaptırım gücündenyoksun oldukları da söylenemezdi. Dahası, ciddi bir kesimin toprakla balarıvardı ve Müslümanların agırlıklı oldugu emperyal yapıyla entegral ilikilerüzerinden yaamlarını sürdürüyorlardı. Miraslarının belkemii, farklı dinselcemaatlerin Müslümanlıgı tescil edilmis yöneticilerin süzerenlii altında birarada yaıyor olması degil, yasadıkları topraklardaki tarihsel kökenleri veburaların insanları olmaları idi. 12 Aynı zamanda, yüzyılların Osmanlı idaresininözü, Balkanlar’dan ve fethedilen yerlerden seçilip getirilen gayri-Müslimlerinislam dinini kabul etmeleri kosuluyla ayrıcalıklı bir eitime tabi tutularakimparatorlugun idari yapısı dahilinde bir araya toplamasına dayalıydı (devirmediye bilinir). Bu anlamda, emperyal rejimde ‘gayri-Müslim öe’, en az‘Müslüman/Türk’ kadar ve siyasi açıdan ondan daha da önemliydi.Bununla beraber ondokuzuncu yüzyıla gelindiinde dengeler deiti. EskiOsmanlı topraı olan Balkan yarımadasında ulus-devletlerin kurulması ile, gerikalan topraklarda Ermeni ve Yunan (Rum degil) milliyetçiliklerinin giderekyayılması gibi bir dizi faktörün bir araya gelmesiyle, Anadolu Hıristiyanlarıgelimekte olan Türk milliyetçiliinin gözünde namlı düman haline geldiler.mparatorluun sonunu neredeyse getiren Birinci Dünya Savaı’nın sonuçlarıtoprakların (Küçük Asya ve Dou Trakya) ve kaynakların ya paylaılmasını yada bölünmesini dayattı. Vatansever Türk milliyetçileri bu iki seçenei dereddetti. Onun yerine, Yunan ordusu 1919’da Küçük Asya’nın batısını igalebalar balamaz, kendi davalarına karı duran herkese karsı sava ilan ettiler.Daha önce de belirtildii üzere, kullanıma hazır, gelimi bir ulusal direni veaskeri savunma aı zaten mevcuttu. Bu savunma gücü, tehdit veya kuatmaaltındaki yerel Müslüman cemaatlerden gelen destekle birleince, direni, birgrup eski-ttihatçı askeri subayın liderlii altında bir Ulusal Kurtulu Savaı’nadönütü. Daha derli toplu ve demografik açıdan üstün Anadolu Müslümanlarıylakarılatıracak olursak, örgütlü askeri güçten yoksun, bölünmü ve daınık diniazınlıklar—Helen Krallıı’nın saldırı halindeki ordusu hariç—çatımanınkaçınılmaz kaybedenleri oldular. Bu topyekün sava kurgusu Cumhuriyet’in12

etno-dinsel çoulculua tahammülünü—sava esirlerinin iadesi ya da geridekalan Hıristiyan cemaatlerin dahil edilmesi—siyasi olarak imkansız hale getirdi.Gerçekte, farklı milliyetçi kesimleri bir tek Cumhuriyetçi cephe altındabirlemeye götüren ey, ‘Türk anavatanını’ dahili ve harici dümanların veyabancıların elinden kurtarmak ülküsüydü. Kurtulu Savaı sonrasındaki ulusalliderlik yalnızca Anadolu’nun Müslüman Türk nüfusunu temsil ederkonumdaydı. Her ne kadar sonradan çok sınırlı sayıda dini azınlıın ‘kalmasına’müsaade edildiyse de, bunlar kaideyi bozmayan istisnalardı.Balkanlar ve Güney Dogu Avrupa balamında, vatansever Türk milliyetçiliininazınlıklara olan bu denli mutlakiyetçi yaklaımı istisnai bir durum deildi. Buyeni, ırk-temelli ulus tanımına ‘ait olmayan’lara karı topyekün sava açmastratejisi daha önce Yunan ve dier Balkan milliyetçi kadroları tarafından dadenenmiti (Diamandouros ve di. 1976; Jelavich ve Jelavich 1977; Chirot1989; Clogg 1973 ve 1981; Stoianovich 1994, 1995; Millas 1997). Benzerekilde, zoraki nüfus mübadelelerine ilk bavuranlar da Türk milliyetçilerideildi; Gerek 1912-13 Balkan Savaları sırasında gerekse Balkan devletlerininmüteakip tarihinde bu tür malından mülkünden edilme ve kitlesel-göçhareketlerine rastlamak pekala mümkündür (Pentzopoulos 1962; McCarthy1997). Ancak daha da önemlisi, bu ‘temizlik güdüsü’ yalnızca güneydouAvrupa topraklarına mal edilem olusudur. Avrupa’nın erken-modern geçmii deyeni siyasi birimler yaratılırken ya da sınırlar yeniden çizilirken bu tür kitleselzoraki göç ve tehcir örnekleriyle doludur (Brubaker 1996a). Türk örneinin arzettii özel durum, vatansever Türk milliyetçiliginin yeni ulusun ve onundevletinin Osmanlı mirasını, Küçük Asya’nın önceki demografik ve kültürelyapısına dair hafıza da dahil olmak üzere, hayatın hemen hemen her alanındasusturmasından kaynaklanmaktadır. Türk Kurtulu Savaı’nın tarihinin ‘TürkUlusu’ için yeni bir balangıç olarak addedilmesi de bu balamdagerçeklesmistir. Yakın tarihin bu denli israrlı reddi, hem ideolojik sadakat hemde büyük kapsamlı askeri/bürokratik kudret gerektirir. Ancak nüfusun genelihomojenletirmeye karı çıksaydı bunların hiçbiri kafi gelmeyebilirdi. Bunedenle, Osmanlı Anadolu’sunun Müslümanları ile Hıristiyanları arasındakiilikilerin tamamen gerginlemesini ve vatansever Türk milliyetçiliinin busonuçları elde edebilmesini kolaylatıran, kültürel anlamda kabul edilebilir vepratikte uygulanabilir kılan eyin ne olduuna dair sorular hala yanıtbeklemektedir. Bu mesele, daha önce de degindim gibi, sınıf savasına (agry-Müslim ve dünya tivaretinden bagımlı olarak nasiplenen burjuvazi ileMüslüman toprak agaları ve palazlanmaya baslayan yerel/endüstriyel ortasınıflar) indirgenemeyecek kadar girift ve uzun bir tarihçeye sahiptir.Küçük Asya’nın Hıristiyan azınlıklarının kovulmasıyla ilgili en yaygın önesürülen neden, Osmanlı hakimiyeti altındaki tehditkar ekonomik üstünlükleridir.Bilhassa Osmanlı’nın son döneminde Avrupalı güçlere ve onların içerdeki yerli

otoritelerine olan ekonomik baımlılık balamında, yerli, Müslüman birburjuvazi yaratılmak isteniyorsa dini azınlıkların sürülmesi veya mübadelesi içinkafi sayıda kuvvetli iktisadi ve siyasi neden tabii ki mevcuttu (Toprak 1982;Keyder 1987; Akçam 1992). Ticarette ve iktisatta gayri-müslimlere tanınanayrıcalıklar sayesinde güçlenen arabulucu konumlarından dolayı, finans ve ticarisermayenin büyük bir bölümü Osmanlı burjuvazisinin Rum, Ermeni ya daYahudi üyelerinin elinde toplanmıtı. 13 Hal böyle olunca, Hıristiyanlar’ın sürekliikametlerine karı gelien ttihatçı ve sonradan Cumhuriyetçi muhalefet ‘ulusaliktisadın’ güçlendirilmesi açısından gerekli bir tavır olarak haklı çıkarılabilir. 14Ancak Küçük Asya’nın Hıristiyan cemaatlerinin en masse (kitlesel olarak)sürülmelerinin açıklanabilmesi bu bakı açısının derinletirilmesini gerektirir.Ne de olsa, Dou Akdeniz’in mal ve para piyasalarında etkili olan sadece küçükbir gruptu. Tüm Hristiyanlar burjuvazinin mensupları olmadıgı gibi, her biribirer milliyetçilik savasçısı da tabii ki degildi. Bu cemaatlerin istisnasız olaraksiyasi baımsızlık isteyen ve Türk milliyetçileriyle savamaya hazır ‘kesifazınlıklar’ olarak tanıtılıp düman kılınması, milliyetçi emellerin de dısına tasanbir hummalı durumdur.Benim iddiama göre, ‘azınlık sorunu’nun, Türk ulus-devletinin kuruluaamasında milliyetçiliin nihai çözümlere bavurmasını açıklayabilecek,çounlukla gözardı edilen iki yönü daha vardır. lki ve en önemlisi, özellikle deon dokuzuncu yüzyılda Balkanlar’dan ve Kafkasya’dan gelip Küçük Asya’yayerleen Müslüman mülteciler arasında dinler-arası savaa ve sürgüne dairbellek meselesidir. Yerlerinden edilen bu Müslüman cemaatler için Anadolu’yayerlemek hayatta kalabilmek için bavurulabilecek son çareyi temsil eder(McCarthy 1995). Bu nedenle, Anadolu yarımadasını ve Dou Trakya’yı‘anavatanları’ olarak görüp onları dierlerinin istilasına karı savunmak buOsmanlı Müslümanları için özellikle önemli, daha dogrusu hayati hale gelmisti.kinci olarak, Türk milliyetçiliinin geç-Osmanlı aamasında—daha sonraKemalist siyasette saplantı derecesine varacak biçimde— meru bir siyasi varlıkiddiasında bulunabilmek amacıyla bir Volk tanımlaması içerisine girme ve etnodinselbakımdan üstün bir Türk ırkının var olduunu ispat konusunda girdigibüyük çıkmaza deginmek gerekir. Vatansever Türk milliyetçileri için, açıkçatanımlanabilir bir ulus vasfını elde etmek, ‘medeni olma’ statüsünükazanabilmek, Avrupa emperyalizminin veya manda yönetiminin pençelerindenkurtulmak anlamına geliyordu. Bu balamda, federatif veya çoul din ve dilliyapıda bir devlet inasının baarı ansı diger seçenege göre çok daha düsüktü.Benzer endieler ve tezlerin daha önce Balkanlar’ın Müslüman nüfustantemizlenmesine yol açtıı bir dönemde, Osmanlı/Türk milliyetçilik geleneiulus-inası için ‘alansal mantık’ sinyallerine kulak vermek durumunda kalıyordu(Arnakis 1977 [1963)]; Salamone 1981; Karpat 1982; Bora 1995; Brown 1996;1314

Todrova 1994 ve 1997). Kaldı ki hareketin öncülügünü Osmanlı’nın sınırlarınınson ve en sadık temsilcileri olan Makedon kökenli askerler ve bürokratlaryapmaktaydı. Bu durumda, Türk ulusunun Cumhuriyetçi kadrolar tarafından biraraya toparlanan etnik tarihçesinin, bu ateli dönemde multi-etnik ve çok-dinliOsmanlı mirasını seceneksizlik iddiasına dayanarak çürüttüüne dikkat etmemizgerekir.Osmanlı Ermenileri’nin ve Rumları’nın halen maruz kaldıı uygulamalar,dolayısıyla aslen Küçük Asya ve Trakya halklarının ırka dayalı bir vatansevermilliyetçilie inançla balanma karılıında ödedikleri en aır bedeli tekiletmektedir. Aynı toprakların halklarının birbirini kırması ile sonuçlanan buseceneksizlik söylemi, henüz koyu gölgesini Türk toplumunun üzerindençekebilmis degildir. Sonuç olarak, Türk Kurtulu Savaı’nın neden olduu insankaybı, sava alanlarında dökülen kandan çok daha fazladır. Kayıplar, yerindenedilen insanlar ve yok edilen cemaatler olarak somutlatırıldıında,milliyetçiliin manevi cazibesi ve yaygın kökleri insan toplumsallıının felaketve üzüntü getiren yönleri olarak, tarihi dönemlere hapsedilemeyecek baska türlübir boyut kazanır. Vatansever Türk milliyetçiliinin öretileri, aslındaçounluu oluturan, büyük oranda Türkçe konuan Osmanlı Müslümanlarıarasında Küçük Asya’nın Hıristiyan cemaatlerinin kaderlerine dair varılmı birfikir birliini temsil etmis olabilir. Ancak bu popüler cazibenin demografikarınmayı kabul edilebilir kıldıı, ve daha önemlisi uzun vaded Türkiyetoplumunun yararına olduu ise aikar olmaktan çok uzak.SonuçMilliyetçiliin son yirmi yılda akademik, tarihsel ve siyasi tartımalarda yenidendirilii bence hem iyi hem kötü yanları olan bir nimettir. Konu üzerinde sayılarıgiderek artan çalımalarda, bir dizi vahim derecede deterministikvarsayım/önerme mevcut. Bunlar milliyetçilikle ilgili mitler kadar milliyetçiliinkendi mitlerini de kapsamaktadır (Brubaker 1999). Ben bu çalımamda bumitlerin bazılarını vatansever Türk milliyetçiliinin tarihine atıfla ele aldım veetno-sembolik yaklaımı bir ablon olarak kullandım. Ortaya çıkan çözümlemeu sonuçları içermektedir.Öncelikli olarak, Osmanlı’nın entellektüel ve siyasi mirası ile vatansever Türkmilliyetçilii arasındaki baın sekli ve sınırları belirlenmelidir. kinci olarak, buçözümlemenin odaının, ‘kendilerine meru bir hareket alanı yaratmayı talepeden ve bu dorultuda sahipsiz/metruk bir imparatorluk yerine bir ulus-devletyaratma amacındaki yükselen sınıflar’ iddiasındaki standartlamıaçıklamalardan uzaklaması gerekir. Önemli açıklamalar getirmekle birlikte,kanımca sınıfsal analiz ne Türk milliyetçiliini ne de onunla balantılı ulusinasınıtek basına çözümlemeye muktedildir. Üçüncü olarak, Türk Ulusal

Devrimi’nin modernist özü, Osmanlı/Türk toplumunun sosyo-kültürel dünyasınanüfuz eden eski mitler, kabullenmeler ve geleneklerle ilikisi balamındayeniden ele alınmalıdır. Dördüncü husus, Osmanlı Anadolu’sunda yaayanHırsitiyan cemaatlerin gördüü muamelenin de kanıtladıı üzere, (Türk)milliyetçiliinin politikasını, demografisini ve kültürünü itibari deerlerüzerinden ilikilendirmemeye dikkat etmek gerekir. Son olarak, bu çalımadaele alınan bütün konular emperyal Osmanlı ile Türk ulusal tarihini eklemlenmisbir sekilde kapsamaktadır. Baka bir deyile, etno-sembolik modelin Türkmilliyetçiligi çalımalarında uygulanabilirlii siyasi olarak iki ayrı ve belirli bazıkonularda büyük ölçüde muhalif histografik, kültürel ve politik geleneklerdenetkilenir. Rekabet halindeki mirasların bir arada yaaması Türk milliyetçiliininhem en zor hem de en belirgin yönünü oluturmaktadır. Bu anlamda, poliglotimparatorluk kimliinden etno-dinsel olarak tanımlanmı bir ulusal kimliegeçi, milliyetçilik teorileri için örnek niteliinde bir post-emperyal denemetekil etmektedir.Türk milliyetçiliinin kökenleri ve altyapısı, modern Türk toplumu için hassaskonularolmaya devam etmektedir. Türk milliyetçilii alansal/sivil mi yoksaetnik türden bir milliyetçilik midir, Türk Kurtulu Savaı anti-sömürgecimücadelenin bir selefi miydi yoksa agırlıklı olarak Balkan Aydınlanması’nıgeriden takip eden bir geç kalma durumu muydu; Türk Ulusal Devrimi’ninbalıca ilkeleri büyük modernleme projesinin asli tamamlayıcı unsurları veulusal kimlik ona balanmanın en elverili yolu muydu yoksa ulusal yenidendirili toplumun topyekün modernlemesinin üzerinde denendii bir sahnemiydi, bu sorular bu çalımanın cevap veremese bile en azından sormayı isedindigi konulara dairdir. Bu anlamda Türk milliyetçilii çalımalarımilliyetçilikle ugrasanlar için, akademik aratırma konusu ile canlı ve ne yazıkki sıklıkla kanlı sosyo-politik tartımalar arasında önemli bir es zamanlılıkörnei sunmaktadır.Notlar1- Primordialistler (ezeldenbericiler) paradigma içerisindeki altbölümlerebalı olarak genetik, akrabalık baları, akrabalara iltimas (nepotism)güdüsü, soysal kökenler ve kültürel atıflar üzerine odaklanırlar (Smith1999: 4-5). Perennialistler (ebediyetçiler) ise fikirlerini ulusların sürekliya da yinelenen somut haline dayandırırken, modernistler yaklaımlarındamilliyetçiliin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel, politik ve ideolojikpayandalarına daha çok önem atfederler (ibid.: 6-8).2- Deerli yorumlarından ve eletirilerinden dolayı John Hutchinson’a veNations and Nationalism’in anonim eletirmenlerine teekkür ederim. Bumakalenin önceki versiyonunu 2000 yılında Londra Universitesi’ninSlavonik ve Dou Avrupa Çalımaları Seminerler Okulu’nda sundum.

Buradaki tartısmaya katkılarından ötürü Wendy Bracewell’e de ayrıcasükran borçluyum.3- Volkish modeli üzerinde görüler için bkz. Breuilly 1992. AlmanRomantizminin daha geni çaplı etkileri için bkz. Eade 1983.4- Kemalist ideolojinin içerii ile ‘Kemalist Devrimler’ üzerine daha genibilgi ve yorumlar için bkz. Karpat 1973, Kushner 1977, Kazancıgil veÖzbudun 1981, Landau 1984 ve Köker 1990.5- Osmanlı yönetimi altında milliyetçilik öncesinde Türklüe yüklenenanlam Anadolu’nun okuma yazma bilmeyen köylü sınıfının nitelikleriyleilgiliydi. Öte yandan, Balkanlar’da ya da Arap topraklarında Türkkavramı Osmanlı’nın yönetici tabakası için kullanılıyordu.6- ‘Türk’ kategorisinin soyut içerii konusunda bkz. Insel 1995: 44-5.7- Türk Ulusal Devrimi’nin balangıcı ve sonu olarak bu tarihleri almakbenim tercihimdi. 1919 Anadolu’da örgütlü bir Kurtulu Savaı’nınbalangıcına iaret etmekte ve 1945 ise tek parti rejiminin kapandıı veortodoks Kemalizm’in sona yaklatıı tarihtir.8- Sarayın devlet düzeyinde karar alma konusunda bütün gücü eline alması,hem bürokrasiyi hem de dini ve mahalli elitleri geçici bir süreliine deolsa gölgede bırakması, bu döneme denk gelmektedir (Abou-el-Haj1991). Mutlak bir güç merkezinin devlet mekanizmasını eline almaeilimi, radikal geçi dönemleri açısından Türk siyaset tarihinde pek sıkrastlanan bir olgudur (Heper 1985; Özbudun 1981 ve 1993). Tanzimat buanlamda da büyük vatansever Türk milliyetçilii projesinin balangıcıolarak alınabilir.9- Askeri okulların bu tür yaygın ideolojik aktivitelerin merkezi konumundaolduu stanbul’da, aktivist örenciler arasında Mustafa Kemal’in(Atatürk) kendisi de bulunuyordu (1881-1938).10- Hareketin sonraki aamalarında etnik Türk unsuru ei görülmemi biçimdeönem kazanmaya baladı. Ancak 1908 Devrimi’nin gerçekletii dönemiçin aynı seyi söylemek pek mümkün deil.11-Türk Kurtulu Savaı’nın aktif sava dönemlerinde de ttihatçı faktörönemini hep korumutur. Birinci Dünya Savaı’nın sonlarına doru Türkordusu be cepheye bölünmütü. Bunlar arasında Çanakkale, Kafkasya,Mezopotamya ve Batı cepheleri kurtulu savaına dorudan katıldı (Zürcher1984: 95). Bunun dıında, Osmanlı ordu tekilatı görece gelimi bir iletiim,demiryolu ve ifreleme kodu aına sahipti. Kurtulu Savaı’nda aktif katılanOsmanlı kolorduları bu iletiim aı sayesinde birbirinden haberdardı veortak bir askeri ve stratejik bilgi havuzuna sahiptiler. Bu subaylarınçounluu kariyerlerinin önceki dönemlerinde ttihatçı siyasetle hairneirdiler.11- Osmanlı’nın millet sisteminin anayasal dayanaı, slam’ın gayrimüslimlere zımmi olarak himaye salayan ‘Ehli Kitap Halkların’tanınması esasıydı. ‘Dini hogörü’ baskın bir dini cemaatin üyelerinin

dier inançlardan olanlarla bir arada yaama isteine iaret eder (Braudeve Lewis 1982). Osmanlı devleti örneinde ‘Ehli Kitap Halklara’, katiekilde slam’ın önceliini ve Müslümanların üstünlüünü kabul etmeleriartıyla dini hogörü gösteriliyordu. Gayri-müslim cemaatlerin busekilde tanınması, onları dierlerinden ayırmak amacıyla düzenlenen birdizi hüküm ve düzenleme yoluyla uygulanmıtır. Buna karsın, birçoktarihçinin de belirttii gibi, bu düzenlemelerin ve kısıtlamalarınuygulaması, verili bir gayri-müslim cemaatin bireysel durumu kadarOsmanlı’nın mahalli yöneticilerinin kiiliine ve politikalarına balıolarak da büyük oranda çeitlilik gösteriyordu. Bu açıdan bakıldıında,millet sisteminin temel birletirici yönü gayri-müslimlerin, Osmanlı’nıntanıdıı üç ana inançtan herhangi birine olan balılıklarından dolayıbirbirlerinden ve Müslümanlardan ayrılan ve farklı muamele görenOsmanlı tebaaları olarak kategorize edilmeleriydi.12- Keyder’in deyimiyle, ‘Özü itibariyle bir toplumsal sınıf çatıması olanve rekabet ya da iki rakip senaryonun karılıklı olarak birbirine saygıduyması yoluyla çözülebilecek bir bürokrasi-burjuvazi çatıması Osmanlıgündemine bir etno-dinsel Müslüman-Hıristiyan çatıması olarakvukubulmustur’ (1987: 162). Daha detaylı bilgi için, bkz. Kasaba 1988a ve1988b).13- Gayri-müslim burjuvaziye karı uygulanan Cumhuriyetçi ekonomikayrımcılık ve finansal cezalandırma politikalarının eletirel birçözümlemesi için, bkz. Akar 1989; Akar ve Demir 1994.KaynakçaAbou-EI-Haj, Rifa'at 'Ali. 1991. Formation of the Modern State: the OttomanEmpire from Sixteenth to Eighteenth Centuries. Albany, NY: StateUniversity of New York Press.Ahmad, Feroz. 1969. The Young Turk: The Committee of Union and Progress inTurkishPolitics. 1908-1914. Oxford: Clarendon Press.Ahmad, Feroz. 1980. 'Vanguard of a nascent bourgeoisie: the social and economicpolicies of the Young Turks. 1908-1918', Osman Okyar ve Halilnalcik içinde (der.), Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi. Ankara: Metaksen,329-50.Akar, Ridvan. 1989. Varlık Vergisi: Tek-Parti Rejiminde Azınlık Karıtı Politika

Örnei stanbul: Belge Yayınları.Akar, Ridvan and Hülya Demir. 1994. stanbul’un Son Sürgünleri. stanbul:letiim Yayınları.Akçam, Taner. 1992. Tıirk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu. stanbul: letiimYayınları.Akin, Sina. 1987. Jön Türkler ve ttihat ve Terakki. stanbul: Gerçek Yayınları.Arnakis, George. 1974 [1963]. 'The role of religion in the development of Balkannationalism' Barbara Jelavich ve Charles Jelavich içinde (der.), The Balkansin Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politicssince the Eighteenth Century. Berkeley, CA and London: University of CaliforniaPress, 115--44.Berkes, Niyazi. 1975. Türk Düününde Batı Sorunu. Ankara: Bilgi Yayınevi.Berktay, Halil. 1990. 'The other feudalism'. Basılmamı doktora tezi, Universityof Birmingham.Bora, Tanıl. 1995. 'Turkish national identity. Turkish nationalism and the Balkanproblem'Günay Göksu Özdogan and Kemali Saybaılı içinde (der.). Balkans: a Mirrorof the New International Order. stanbul: Eren Yayıncılık, 101-20.Braude, Benjamin ve Bernard Lewis (der.). 1982. Christian Jews in the OttomanEmpire: the Functioning of a Plural Society 2 cilt, New York: Holmes &Meier Publishers.Breuilly, John (der.). 1992. The State of Germany: the National Idea in the Making,Unmaking and Remaking of a Modern Nation-state. London and NewYork: Longman.Brown, Carl (der.). 1996. Imperial Legacy: the Ottoman Imprint on the Balkansand the Middle East. New York: Columbia University Press.Brubaker, Roger. 1996a. 'Nationalising states in the old "New Europe" and thenew', Ethnic and Racial Studies 19(2): 411-37.

Brubaker, Roger. 1996b. Nationalism Reframed. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Brubaker, Roger. 1999. 'Myths and misconceptions in the study of nationalism'in John Hall(der.), The State of the Nation. Ernest Gellner and the Theory of Nationalism.Cambridge:Cambridge University Press, 272-306.Canefe, Nergis. 1998a. 'Sovereign utopias: civilisational boundaries of earlyGreek and Turkish nationalisms, 1821-1923'. Basılmamı Doktora Tezi.Graduate Programme in Social and Political Thought, York University, Canada.Canefe, Nergis. 1998b. 'Tribalism and nationalism in Turkey: reinventing politics'Kenneth Christie (ed.), Ethnic Conflict, Tribal Politics: a Global Perspective.Surrey: Curzon Press, 153-73.Çandar, Tevfik. 1995. Türkiye'ninı Demokrasi Tarihi (1839-1950). stanbul:mge.Chirot, Daniel. 1989. The Origins of Backwardness in Southeastern Europe.Economic and Politics From the Middle Ages until the Early Twentieth Century.Berkeley, CA: University of California Press.Clogg, Richard (der.). 1973. The Struggle for Greek Indepence. London: Macmillan.Clogg, Richard (cu.). 1981. Balkan Society in the age of Greek Independence.London: Macmillan. Davison, Roderie. 1963. Reform in the Ottoman Empire,1856-1876. . Princeton, NJ: Princelon University Press.Davison, Roderie. 1977. 'Nationalism as an Ottoman problem and the Ottomanresponse'William W. Haddad ve William Ochsenwald (der.), Nationalism in a NonnationalState: the Dissolution of the Ottoman Empire. Columbus, OH: OhioState University Press, 25-56.

Deringil, Selim. 1993. 'The Ottoman origins of Kemalist nationalism: NamıkKemal to Mustafa Kemal', European History Quarterly 23: 165-91.Deringil, Selim. 1998. The Well-protected Domains. London: I. B. Tauris.Devereux, Robert. 1963. The First Ottoman Constitutional Period: a Study ofthe Midhat Constitution and Parliament. Baltimore, MD: Johns HopkinsUniversity Press.Diamanuouros, Nikiforos P. ve dierleri. 1976. Hellenism and the FirstGreek War of Liberation. 1821-1830: Continuity and Change . Selanik: BalkanAratırmaları Enstitüsü.Eade, J. C. (der.). 1983. Romantic Nationalism in Europe. Canberra: AustralianNational University.Findley, Carter. 1980. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: the SublimePorte. 1789-1922. Princeton, NJ: Princeton University Press.Findley, Carter.1982. 'The acid test of Ottomanism: the acceptance of non-Muslims in the late Ottoman bureaucracy' Benjamin Braude ve BernardLewis içinde (der.). Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioningof a Plural Society. 2 cilt, New York: Holmes & Meier Publishers, 2.cilt, 339-68.Findley, Carter 1989. Ottoman Civil Officialdom: a Social History Ch'iIO{lieia/dom: a Social History. Princeton, NJ: Princeton University Press.Frey, Frederick W. 1965. The Turkish Political Elite. Cambridge, MA: HarvardUniversity Press.Haddad, William W. and William Ochsenwald (der.). 1977. Nationalism in aNon-National State: the Dissolution of the Ottoman Empire. Columbus, OH:Ohio State University Press.Haniolu, M. ükrü. 1985. Osmanlı ttihad ttihad ve Terakki Cemiyeti ve JönTürklük (1889-1902). stanbul: iletisim Yayınları.Heper. Metin. 1985. The State Tradition in Turkey. Beverley: Eothen.Heyd, Uriel. 1950. Fundations of Turkish nationalism. London: Harvill Press.

Hobsbawm, Eric. 1990. Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Mythand Reality.Cambridge: Cambridge University Press.Hutchinson. John. 2000. 'Ethnicity and modern nalioııs'. Ethnic and Racial Studies23(4): 651-69.nalcik, Halil. 1964. 'Tanzimat'ın Uygulaması ve Sosyal Tepkiler', Belletenı 28:623-49.nalcık, Halil. 1993. Tlıe Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire:Essays on economy and Society. Bloomington. IN: Indiana UniversityPress, Turkish Studies Series.nsel, Ahmet. 1995. Turkiy'e Toplumunun Bunalımı. Istanbul: Birikim Yayınları.Issawi, Charles and Dimitris Goncidas (der.). 1999. Ottoman Greeks in the Ageof Nationalism: Politics, Economy and Society. Princeton, NJ: PrincetonUniversity Press.Jelavich. Barbara, and Charles Jelavich. 1977. Tlıe Establishment of Balkan nationStates. 1804-1920. Seattle, W A: Washington University Press.Karpat, Kemal H. 1973. An Inquiry into the Social Foundations of Nationalismin the Ottoman State: From Social Estates to Classes, From Millets to Nations.Princeton. N.J: Princeton University Center of International Studies.Karpat, Kemal H. 1979, ‚The transformation of the Ottoman state 1789-1908’.International Journal of Middle East Studies 33: 243-81.Karpat, Kemal H. 1982. ‘Millet and nationality: the roots of the incongruity ofnation and state in the post-Ottoman era’ Benjamin Braude ve Bernard Lewisiçinde (der.). Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning ofa Plural Society. 2 cilt. New York: Holmes & Meier Publishers. 1. cilt.Kasaba, Reat. 1988a. Ottoman Empire and the World Economy: the NineteenthCentury. Albany, NY: State University of New York Press..Kasaba, Reat. 1988b. 'Was there a Comprador Bourgeoisie in the midnineteenthcentury Western Anatolia’, Review 11: 215-28.

Kasaba, Reat. 1997. 'Kemalist certainties and modern ambiguities’ SibelBozdoan and Reat Kasaba içinde (der.) Rethinking Modernity and NationalIdentity in Turkey. Seattle, WA ve London: University of Washington Press.15-36.Kazancıgil, Ali and Ergun Özbudun (der.). 1981. Atatürk, Founder of a ModernState. London: C. Hurst Co.Kedourie , Elie. 1961 (1993’te yeniden gözden geçirildi). Nationalism. Tripte.Essex: Anchor Brandon Ltd.Kedourie, Elie. 1970. Nationalism in Asia and Africa. London: Weidenfeld andNicolson.Keyder, Çalar. 1987. State and Class in Turkey: a Study in Capitalist Development..London ve New York: Verso.Kılalı, A. Taner. 1993. Atatürk’e Saldırmanın Dayanılmaz Hafiflii Ankara:Imge.Kitromilides, Pachalis M. 1983. 'The Enlightenment East and West: a comparativeperspective on the ideological origins of the Balkan political traditions’.Canadian Review of Studies in Nationalism. 10 (1): 51-70.Kitromilides, Pachalis M. 1994. Enlightenment, Nationalism, Orthodoxy : Studiesin the Culture and Political Thought of South-eastern Europe. Aldershot:Varioum.Köker, Levent. 1990. Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi. Istanbul: letiimYayınlarıKrikorian. Mesrob K. 1977. Armenians in the Service of the Ottoman Empire,1860-1908. Routledge and Kegan Paul: LondonKushner, David. 1977. The Rise of Turkish Natinalism. London: Frank Cass.Kushner, David. 1997. 'Self-perception and identity in contemporary Turkey’Journal of Contemporary History 32: 219-33.Landau, Jacob M. (der.). 1984. Atatürk and Modernisation of Turkey. Boulder,CO: Westview Press.

Landau, Jacob M. 1992. 'Main trends of Turkish nationalism in the nineteenthand early twentieth centuries’, History of European Ideas.Lewis, Bernard. 1961. The Emergence of Turkish State, New York: Oxford UniversityPress.Mango, Andrew. 1999. ‘Alatürk and the Kurds’, Middle Eastern Studies 35 (4):1-25.Mardin, erif. 1962. The Genesis of Young Ottoman Thought. Princeton, N.J:Princeton University Press.McCarthy, Justin. 1995. Death and Exile: the Ethnic Cleansing of OttomanMuslims, 1821-1922. Princeton, NJ: Darwin Press.McCarthy, Justin. 1997. The Ottoman Turks: an Introductory History to 1923.New York Longman.Millas, Herkül. 1997. Yunan Ulusunun Douu. stanbul: letiim Yayınları.Nairn, Tom. 1975. 'The modern Janus’, New Left Review. 94: 3-29.Nairn. Tom. 1997. Faces of Nationalism: Janus Revisited. London: Verso.Oba, Ali Engin. 1995. Türk Milliyetçiliinin Douu. stanbul: mge YayıneviOrtayli. lber. 1987 [1983]. maratorluun En Uzun Yüzyılı. stanbul: HilYayınları. .Ortaylı, lber. 1994. Studies on Ottoman Transformation. stanbul sis Yayınları.Özbudun, Ergun. 1981. ‘The nature of the Kemalist political regime’ Ali Kazancıgilve Ergun Özbudun içinde (der.). Ataturk, Founder of a Modern State.London: C. Hurst ve Co., 79-102.Özbudun, Ergun. 1993. 'State elites and democratic political culture in Turkey'Lary Diamond içinde (der.). Political Culture and Developing Countries.Boulder, CO: Lynee Reiner.247- 68.Pentzopoulos, D. 1962. The Balkan Exchange of Minorities and Its Impact uponGreece. Paris: Mounton and Co.

alqaniques 4: 66-81.Todorova, Maria. 1997. Imagining the Balkans. New York: Oxford UniversityPress.Toprak, Zafer. 1982. Türkiye’de ‘Milli ktisat’, 1908-1918. Ankara: YurtYayınlarıToros, Taha. 1985.’Osmanlı mparatorluunda Gayrimüslim Azınlıklar’, MuratBelge ve dierleri içerisinde, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ansiklopedisi.stanbul: letiim YayınlarıZürcher, Erik Jan. 1984. The Unionist Factor: the Role of the Committee of UnionProgreß in the Turkish National Movement, 1905-1926. Leiden: E. J.Brill.