Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika ...

M. Metin HÜLAGÜ OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E MİSYONER, ERMENİ, TERÖR VE AMERİKA DÖRTGENİNDE TÜRKİYEce sin de zi hin le ri bu lan dı rı lıp, be yin le ri Os man lı ida re -si ne mu ha lif ve men fi fi kir ler le dol du rul duk tan son rame zun edil miş ler dir. Böy le bir eği tim tar zı, me zu ni yetson ra sın da bu genç le ri, bu lun duk la rı vi la ye tin her kö şeve bu ca ğı na da ğı la rak men fi dü şün ce le ri ni mu ha tap la rı -na ak tar ma ya ve dev le te kar şı ita at siz lik duy gu ve düşünce si ni yay gın laş tır ma ya sevk et miş tir. Ne ti ce de Bit lisve çev re sin de ya şa yan Er me ni ler bir ta kım ümit le re kapıla rak “Tekâlif-i Emi ri ye ” gi bi yü küm lü lük le ri ni ye ri nege tir mek ten ka çın mış lar, “Ev ve li Şam, ahi ri de Şam’ dır.Bu ra lar dan çı kıp git me li si ni z” gi bi söz ve dav ra nış lar dabu lu na rak böl ge de ya şa yan Müs lü man nü fu su ra hat sızede rek sa da kat ve se la met ten ay rıl mış lar dır. 59Os man lı top rak la rın da fa a li yet te bu lu nan mis yo -ner le rin gü cü nü ve Ame ri ka’ nın mis yo ner le re ver di ğiöne mi gös ter me si ve bu na mu ka bil Os man lı Dev le ti’ niniçin de bu lun du ğu va zi ye ti de bü tün çıp lak lı ğı ile ser gi -le me si ba kı mın dan 1895 yı lın da mey da na ge len şu olayda ol duk ça il ginç tir: 1895 se ne sin de mey da na ge len olaylarne ti ce sin de Ame ri ka te ba a sı na ait bir kı sım em lakyan mış ve tah rip ol muş tur. O gün kü Ame ri kan ida re siEr me ni olay la rı ne ti ce si za rar gö ren te ba a sı nın mağ du -ri yet le ri nin gi de ril me si ko nu sun da Was hing ton se fa re tiva sı ta sıy la Os man lı hü kü me ti ne mü ra ca at ta bu lun muş -tur. 60 Os man lı hü kü me ti nin ya pı lan ta le be cid di bir yaklaşım ser gi le me me si ve taz mi nat öde mek ten sar fı na zaret me si iki dev let ara sın da ih ti la fa yol aç mış, o gün küAme ri kan ida re si, mis yo ner ler için ta lep et ti ği taz mi na -tın el de edil me si nok ta sın da zec ri ted bir le re baş vu ra ca -ğı nı ifa de et miş tir. 61 Bu ge liş me üze ri ne Os man lı ida re siise ge ri adım at mak zo run da kal mış tır.Ay nı dö nem ler de Ame ri kan mis yo ner okul la rı nınbö lü cü fa a li yet le ri nin bir di ğer çar pı cı ör ne ği de Mer zi -fon’ da ya şan mış tır. 19. as rın ikin ci ya rı sın da Mer zi fonve çev re sin de eği tim fa a li yet le ri ne baş la yan Ame ri kanmis yo ner le ri bu ça lış ma la rı nı gay ri resmî ola rak 1886 tarihin de aç tık la rı Ana do lu Ko le j ile bir adım da ha ge liş -tir miş ler dir. İle ri ki yıl lar da cid di prob lem le re ne denola cak olan bu ko le jin resmî bir hü vi yet ka zan ma sı isean cak 1899 yı lın da 62 söz ko nu su ola bil miş tir.Mer zi fon’ da Er me ni ler, “Kü çük Er me nis tan İhti lalKo mi te si ” ve ya “Mer zi fon Fe sat Ko mi te si ” di ye anı lanbir ce mi yet kur muş lar dır. Bu ce mi ye tin baş kan lı ğı nıMer zi fon Ana do lu Ko le ji öğ ret men le rin den bi ri olanPro tes tan Er me ni Ka ra bet To ma yan yap mış tır. Ce mi ye -tin ka tip li ği ni ise yi ne ay nı okul da öğ ret men ola rak bulunan Pro tes tan mez he bi ne men sup Ohan nes Ka ya yanyü rüt müş tür. 63 Ohan nes Ka ya yan bu nun la da kal ma yıp,di ğer Er me ni ar ka daş la rı ile me mu ri ye ti ni kö tü ye kul la -na rak Er me ni le rin giz li ve za rar lı ha ber leş me le ri ne aracılık et miş, 64 yi ne Ana do lu Ko le ji ho ca la rın dan olan Karabet To ma yan ve bir baş ka Er me ni Ba ron Me leh, ileVah ram tak ma adı nı kul la na rak ha ber leş me 65 yo lu na gitmiştir. Ay rı ca Mer zi fon Ana do lu Ko le ji’n de öğ ret men likya pan Ka ra bet To ma yan ve Ohan nes Ka ya yan Os man lıDev le ti te ba a sın dan ol ma la rı na rağ men dev let aley hin -de neş ri yat ta bu lun mak tan ve bun la rın da ğı tı mı nı yapmaktan ge ri kal ma mış lar dır. 66Te sis edi len bu ce mi yet ta ra fın dan asa yi şin bo zul -ma sı yo lun da Müs lü man kı ya fe tin de eş kı ya çe te le ri oluşturul mak, ateş li si lah lar la yan gın çı kar mak ve adamöl dür mek gi bi ci na yet ler ya pıl ma sı na ka rar ve ril miş tir. 67Bun dan do la yı dır ki Mer zi fon İhti lal Ko mi te si, ba zı kimsele re ko mi te müh rüy le mü hür len miş bir ta li mat va ra -ka sı ile ken di le ri ni yet ki li ic ra me mu ru ola rakgö rev len dir miş, ken di le ri ni ta sal lut ta bu lun ma ya sevket miş tir. Böy le bir gö rev len dir me den ce sa ret alan kim selerör ne ğin De ve li (Kay se ri) ci va rın da, Os man lı pos ta la -rı na sal dır mış lar ve zap ti ye si ni öl dü re rek pos ta dabu lu nan pa ra ve kıy met li eş ya la ra el koy muş lar dır. 681893 yı lı baş la rın dan iti ba ren Er me ni ih ti lal ci le ri,di ğer fe sat ce mi yet le ri ile is ti şa re ve mü za ke re ler de bu -lu na rak, ni ha i ola rak To ma yan ve Ka ya yan ’ın plan la rıda hi lin de Os man lı Dev le ti’ ne kar şı ih ti lal ha zır lık la rı nabaş la mış lar dır. 69 Ana do lu’ da böy le bir is yan çı kar mak vebu ha re ke ti yay gın laş tır mak su re tiy le Av ru pa dev let le -ri nin dik kat le ri ni ken di le ri ne ve me se le le ri ne çek mekve mü da ha le le ri ni te min et mek is te miş ler dir. Böy le biris yan için bir yıl ön ce sin den ha re ke te geç miş ler, Ati na’ -da ha zır la nan bil di ri le ri ve ta li mat la rı ora dan İstan bul ’ave Ana do lu’ ya gön der me ye baş la mış lar dır. Bu ha re ke tinAna do lu’ da yö ne ti lip yön len di ril di ği mer kez ise, aşa ğı dada be lir ti le ce ği üze re, Mer zi fon’ da Ana do lu Ko le ji olmuştur.İsyan ha re ke ti, Mer zi fon, Yoz gat, Ço rum, Amas ya,Kay se ri, De ve li (Kay se ri), Bo ğaz lı yan (Kay se ri), Azi zi ye(Pı nar ba şı - Kay se ri), Ta las (Kay se ri) ve da ha ba zı ka sa -ba lar da 6 Ocak ge ce si pat lak ver miş tir. Ame ri kan misyoner le rin den des tek gö ren Er me ni ler, baş ta Ana do luKo le ji du var la rı ol mak üze re Amas ya, Mer zi fon, Ço rum,To kat, Yoz gat, An ka ra ve Di yar ba kır’ da bir kı sım yer le -re Os man lı Dev le ti ve ida re si aley hin de ilan lar as mak suretiy le fa a li yet le ri ne hız ver miş ler dir. Bu ilan lar da, da hazi ya de doğ ru dan doğ ru ya pa di şa hın şah sı ve ida re si he -def alın mış, ac zi ye ti üze rin de du rul muş, İngil te re imaedi le rek, bü yük bir Müs lü man nü fu su ida re sin de bu lun -du ran bü yük bir dev le tin ya kın da yar dı ma ge le ce ği nibil di ren ifa de le re yer ve ril miş tir. İlan la rın ken di le ri nin438Journal of Islamic Research 2007;20(4)