Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika ...

M. Metin HÜLAGÜ OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E MİSYONER, ERMENİ, TERÖR VE AMERİKA DÖRTGENİNDE TÜRKİYE1895-1896 yıllarında yaşanan Van Ermeni isyanlarınıbastırmakla görevlendirilmiş bulunan Sadettin PaşaErmeni isyanlarının zuhur etmesinin gerisindeki temelnedenlerden birisinin misyoner okullarının faaliyetlerive izlemiş oldukları ders programlarının mahiyeti olduğunudile getirmiş ve ayaklanmadaki rollerini şu şekildeaçıklamıştır:“Van’da on dört Ermeni mektebi vardır. BirisiAmerikan Protestanlarının diğerleri Ermenilerindir.Bunlardan yedisinin resmî izni yoktur. Fen derslerindençok Ermenilik şuurunu kuvvetlendirecek Ermeni tarihi,edebiyatı, coğrafyası okutulmaktadır. İnançlarına göre,Rusya’nın Kafkas, Tiflis vilayetleri, Hazar denizine kadarolan yerler Ermenistan’ın bir parçası sayıldığı gibiİran’ın Azerbaycan vilayetleriyle Memâlik-i Şâhâne’ninErzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır Harput, Sivas ve Adanavilayetlerini Ermenistan’dan saydıkları iş bu haritaüzerinde görülmektedir. Köylerde dahi büyücek mekteplerivardır. Talebinin okuma hevesini arttırmak içinbir yüzüne eski Ermeni krallarından birisinin resminihakketmişler ve diğer yüzüne iyi çalışanlara bir imtiyazalameti yapmışlardır. Erzurum’da dahi Sultanî karşılığıSamsaryan mektebi bulunduğu gibi Bitlis’te Amerikanmektebi vardır. Diğer yerlerde bulunan mektepler de bumekteplerin aynı programlarını uyguladıklarından tahsilleriningayesi fesat çıkarmak içindir. 4 6 ”Sa det tin Pa şa’ nın yu ka rı da ki ifa de le ri ni te yit nok tasında Trab zon, Mer zi fon, Er zu rum ve İstan bul’ da gö revyap mış olan mis yo ner Ed win Bliss (ö. 1892) de bir kı sımiti raf lar da bu lun muş, Os man lı coğ raf ya sın da mey da nage len is yan ve ayak lan ma la rın ge ri sin de mis yo ner le rin,mis yo ner fa a li yet, tah rik ve teş vik le ri nin ol du ğu nu iti rafet miş tir. 471895 yı lın da İngi liz, Fran sız ve Rus teş vik ve tah rikleri ne ti ce si Ur fa’ da Er me ni ler ta ra fın dan, bü yük bir is -yan çı ka rıl mış tır. İsya nın ger çek leş me si ve sür me sin debu ra da bu lu nan Ame ri kan mis yo ner le ri nin önem li birpa yı söz ko nu su ol muş tur. Ur fa’ da bu lu nan Ame ri kanYe tim ha ne si Mü dü rü Les li bu is ya nın baş la ma sı na ne -den olan ve onu yön len di ren şahıs lar dan bi ri ol muş, is -yan eden Er me ni le ri des tek le mek ba kı mın dan ta raf sızol ma sı ge re ken Ame ri kan bay ra ğı nın asi ler ta ra fın danis yan sı ra sın da kul la nıl ma sı na im kan ta nı mış tır. Bü yükgüç lük ler le bas tı rı lan Ur fa is ya nı sı ra sın da si vil halk veas ke ri bir lik ler den ol mak üze re top lam üç yüz ci va rın daşehit ve ya ra lı ve ril miş, is yan da bu lu nan Er me ni ler di ğerböl ge le re kaç mak zo run da kal mış lar dır. İsya nın mey da -na gel me sin de ki ro lü nün an la şıl ma sı üze ri ne ise ça re yiin ti har et mek te gö ren Les li, in ti har et me den ön ce ge ri -ye bı rak tı ğı “Son Va si ye t” ad lı bir ya zı ile su çu nu iti rafet miş tir. 48Ur fa Ame ri kan Ye tim ha ne si’ nin bu böl ge de ki veOs man lı Dev le ti aley hin de ki olum suz fa a li yet le ri sa de cebu olay la sı nır lı kal ma mış tır. Mil li Mü ca de le sı ra sın dada ay nı tarz da fa a li yet ler de bu lun mak tan ve olay la ra karışmak tan ge ri kal ma mış tır. Bel ki ye ni ve es ki den fark lıola nı bu iha ne te Ame ri kan Ye tim ha ne si ya nın da Ur faAme ri kan Has ta ne si’ nin de ka rış mış ve ka tıl mış ol ma sıol muş tur.Bu dö nem de Ur fa Ame ri kan Ye tim ha ne si bün ye -sin de Er me ni ço cuk la rı ba rın dı rıl mak ta ve mü dür lü ğü -nü, ida re sin de do kuz ra hi be nin bu lun du ğu, Ba yanHol mes Ca ro lin yap mak tay dı. Mil li Mü ca de le sı ra sın daUr fa Ame ri kan Has ta ne si Fran sız lar ta ra fın dan Kuvâ-yiMil li ye kuv vet le ri ne kar şı bir üs ola rak kul la nıl mış, yi -ne bu ra dan açı lan ateş ne ti ce sin de Kuvâ-yi Mil li ye bü -yük ka yıp lar ver me ğe 49 ma ruz ve mah kum bı ra kıl mış tır.Ba yan Hol mes, ida re sin de bu lu nan ku ru mun ka pı -la rı nı Fran sız kuv vet le ri ne aç mak la kal ma mış, fa kat ay -nı za man da Türk ’ü ve Türk gü cü nü kü çüm se ye rekmağ rur bir ta vır ser gi le miş, Ku va-yi Mil li ye ha re ke ti nemu ha le fet et miş, bu ha re ke tin önü ne ge çil me si için, Ur -fa Mu ta sar rı fı na bir de mek tup yaz mış tır. Türk le ri “haksızve asi ” ola rak de ğer len di ren ve ye ren Ba yanHol mes ’in mek tu bun da yer alan aşa ğı da ki ifa de ler Amerikan mis yo ner le ri nin du ru mu nu, ba kış açı la rı nı, Türktop lu mu na ve ge le ce ği ne kar şı ne dü şün dük le ri ni di lege tir me si ba kım la rın dan önem arz eder:“Ger çe ği an la ma yan ve hal kı nın bü yük bir kıs mıoku ma yaz ma bi le bil me yen bu şeh rin ka de ri ni ken diüze ri ne alan lar, deh şet ve ri ci bir so rum lu luk al tı na girmişolu yor lar..... Fran sız kuv ve ti hak kın da yan lış bil gial mış sı nız. Pa ris’ te bu lu nan yük sek mec lis bi le, Al lenby -’den 50 emir alı yor. Böy le bü yük bir ki şi, önem li nok ta la -rı tut mak için, bir avuç kuv vet gön der mez... Siz, as ke rieği tim den mah rum ve öte yi be ri ye et ki siz ateş eden askerle ri niz le, mü kem mel harp mal ze me le riy le do na tıl mışve Al man ya’ yı ken di hu dut la rı için de mağ lup et miş birkuv ve ti ye ne mez si niz... Ya zık tır si ze... 51 “Mer zi fon Ana do lu Ko le ji mü dü rü Ame ri ka lı misyoner Mr. Whi te ’a ait bir mek tup, Ame ri kan mis yo ner -le ri nin ve eği tim ku ru luş la rı nın Os man lı top rak la rın dabu lu nuş mak sat la rı nı, Er me ni ve Rum la ra kar şı iz le mişol duk la rı po li ti ka yı, Er me ni is yan la rın da ki rol le ri ni veben ze ri hu sus la rı ga yet açık bir şekil de or ta ya koy ma sıba kım la rın dan önem arz eder. Mr. Whi te mek tu bun daşöy le de mek te dir:436Journal of Islamic Research 2007;20(4)