Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika ...

M. Metin HÜLAGÜ OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E MİSYONER, ERMENİ, TERÖR VE AMERİKA DÖRTGENİNDE TÜRKİYEMisyonerler bulundukları yerlerde ve çevre bölgelerdemeydana gelen olayları, hadiseleri ve bunların nedenlerinibir kısım siyasî makamlara ve bağlıbulundukları merkezlere rapor etmişlerdir. ÖrneğinAnadolu’da dört sene Amerika Birleşik Devletleri adınamisyonerlik faaliyetinde bulunmuş olan Frederic DavisGarin, “Osmanlı topraklarında Ermeni Buhranı ve 1894Kıtâli ile Vukuat-ı Mukaddimesi ve Tafsilatı” adı altındaErmenileri haklı gösteren bir kitap neşretmiştir. 11 YineAmerika Birleşik Devletleri adına Van’da faaliyet gösterenbaşka bir misyoner “Ermeni Buhranı” başlığı altındaSason hadiselerine dair bir kitap kaleme almış ve Londra’dabir çok kimseye nüshalarını göndermiştir. 12 MerzifonAnadolu Koleji’ni idare eden Amerikamisyonerlerinden biri tarafından Ermenilerin Ankara’dayargılanmalarını ve bu yargılama dolayısıyla ortaya çıkandurumu konu alan bir makale Presbiterian adındakiİngiliz gazetesinde neşredilmiştir. 13 Yine StandardGazetesi’nde bir kısım misyonerlerle Madam Tomayantarafından gönderilmiş olduğu tahmin olunan AnkaraMahkemesi’nin konu edildiği bir mektup yayımlanmıştır.14 Yine Van ve Bitlis’te bulunan iki Amerikalı misyonerbölgelerindeki yerel çatışmaları Erzurum’da bulunanİngiliz konsolosu Mr. Zahrab’a iletmişlerdir. 15 Beraberindeiki pasaport taşıma imkanı bulan, İngiliz ve Osmanlıkimliği ile halk arasında dolaşan, onlar gibi giyiniponlar gibi konuşan bir kısım misyonerler bağlı bulunduklarıdevletin hedeflerini gerçekleştirmede onlara azamiderecede yardımcı olmaya çalışmışlardır. 16Bütün bunlardan dolayıdır ki misyonerler yakın veOrta Doğu’daki durumla ilgili İngiliz ve Amerikan enformasyonununtemel kaynaklarından birini teşkil etmişlerdir.17 Amerika Birleşik Devletleri’nin konsoloslukmensuplarını belirlemede ve onları tayini noktasındamisyoner şahsiyetlere büyük yer vermesi ve itibar etmesi,atadığı elçi, elçilik katibi, konsolos ve konsolos yardımcılarıve saireyi bile zaman zaman misyonerlerdenseçmiş olması misyonerlerin siyasî faaliyetler içerisindebulunmalarını teşvik eden en önemli unsurlardan biriolmuştur. Amerika Birleşik Devletleri’nin bu yöndekipolitikasında ısrarlı davranması ise hem misyoner faaliyetlerinisınırlamak konusunda alınan ve alınması düşünülenOsmanlı tedbirlerine karşı caydırıcı bir roloynamış ve hem de misyonerlere serbestçe hareket etmecesaret ve fırsatı bahşetmiştir. Örneğin 1894 yılındaönde gelen misyonerlerden B. D. W. Henter Harput’tabulunan Amerikan konsolosluğuna konsolos yardımcısıolarak atanmak istenmiştir. O günkü Osmanlı hükümetiAmerika Birleşik Devletleri’nin bu kararına muhalefetetmiş ve atama bir süre için ertelenmiş ise de aynı görevebir başka misyoner, Dr. Thomas H. Norton atanmıştır.Robert Koleji‘nin kurucusu ve ilk müdürü CyrusHamlin (1811-1900)’in iki defa Amerika’ya başbakanlıketmiş olan Grover Cleveland (1837-1908)’a Osmanlı karasularınaAmerikan donanmasının gönderilmesi tavsiyesindebulunarak saldırgan bir “gunboat“ diplomasisikışkırtıcılığı yapması örneğinde olduğu gibi, gerek Amerikanokullarında ve gerekse Amerikan konsolosluklarındagörev yapan ve siyasetle iç içe olan misyonerlerTürk-Amerikan diplomasisinin ve ikili ilişkilerin şekillenmesindeönemli bir rol oynamışlardır. Biraz da böylebir yapının etkisi ve neticesi dolayısıyladır ki 1901’deAmerika Birleşik Devletleri’nin idaresi kendisine teslimedilecek olan ve her ne hikmetse 1906 yılında Nobel BarışÖdülü’ne layık görülmüş olan 26. Amerikan başbakanıTheodore Roosevelt (1858-1919) dünyada öncelikleve herkesten evvel ezmek istediği iki ülkeden birisininOsmanlı Devleti olduğunu beyan etmiştir. 18Yukarıda da ifade edildiği üzere Osmanlı topraklarınailk gelen misyonerler iktisadî, dinî, kültürel ve siyasînoktalar başta olmak üzere imparatorluğu genelyapısı itibariyle tanımaya çalışmışlar; mühendis, seyyah,arkeolog, topograf, doktor ve daha değişik unvan ve sıfatlarlaönemli incelemelerde bulunmuşlardır. Misyonerlikfaaliyetleri başlangıçta sadece Müslüman olmayanunsurlara değil, Osmanlı vatandaşı bütün herkese hitapetmeyi amaç edinmiştir. Böyle bir anlayışın gereği olarakda Amerikan misyonerleri öncelikle Müslümanlar venüfuzlarından faydalanmak üzere İzmir’deki Yahudidönmeleriyle ilgilenmeye başlamışlardır. Ancak gerekilk keşif incelemelerinden yaklaşık on yıl sonra, EliSmith ve Harrison Gray Otis Dwight adlı iki misyonerinbir yıl kadar sürmüş olan ikinci araştırma gezisi vegerekse Yahudilerin muhalefeti ve Müslümanların Protestanlaştırılmasınınyapılan yatırıma ve verilen emekleredeğmeyeceği şeklindeki o tarihe kadar edinilentecrübeler neticesi bu yaklaşım biçiminden vaz geçilmiştir.Bunun üzerine, biraz da zorunlu olarak daha sonralarıgayet mümbit bir alan olduğu anlaşılacak olan,ancak bu dönemde maddî ve manevî durumları fecaatarz eden... ahlak ve maneviyatları ifsat etmiş bulunan 19Hıristiyan azınlıklar, özellikle de Ermeniler arasında çalışmanıngerekli olduğu kararına varılmıştır. 20Böyle bir karar ile, Ermeni unsurunun din, kültürve ekonomik çıkarları bakımından Fransa, İngiltere veRusya tarafından parsellenmeye çalışıldığı bir devrede,(1860-1870) Amerika Birleşik Devletleri de, bir taraftanOsmanlı coğrafyasında kurduğu misyoner örgütleri,okulları, yetimhaneleri, hastaneleriyle ve diğer taraftankendi ülkesinde Ermenilere sağlamış olduğu imkanlarla432Journal of Islamic Research 2007;20(4)