Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika ...

M. Metin HÜLAGÜ OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E MİSYONER, ERMENİ, TERÖR VE AMERİKA DÖRTGENİNDE TÜRKİYEetmiştir. Bu nedenle Osmanlı İmparatorluğu XIX. yüzyılitibariyle yabancı devletlerin, özellikle eğitim alanındayoğun bir faaliyetine sahne olmuştur. Başta İngiltere veAmerika Birleşik Devletleri olmak üzere Fransa, Almanya,Avusturya, Rusya, İtalya ve Yunanistan gibi Avrupadevletlerinin çalışmaları yanında İran gibi Orta Doğu ülkesiolan bir devletin de eğitim kurumları vücut bulmuştur.Genel toplamları yedi yüzün üzerinde olan buokulların yarıdan fazlasını (yaklaşık 550’si, yani %77’sini)İngiliz ve Amerikan destekli Protestan okulları oluşturmuştur.Protestan karakterli bir kısım eğitimkurumlarının gerisinde başlangıçta her ne kadar maddîve manevî açıdan İngiliz desteği söz konusu olmuşsa dasonraki dönemlerde Amerika Birleşik Devletleri daha etkinbir rol üstlenmiştir. Örneğin 1870 yılı itibariyleAmerican Board of Commissioners for Foreign Mission‘ındünya genelinde eğitim alanında sürdürmüş olduğuçalışmaların, sahip olduğu ilâhiyat okullarının % 25’i;yatılı kız okullarının % 45’i ve ilkokullarının ise % 44‘üAnadolu toprakları üzerinde gerçekleştirilmiştir. AmerikaBirleşik Devletleri’nin üstlenmiş olduğu böyle bir rolve 19. asrın ikinci yarısı ile 20. asrın başlarında Protestanmisyoner örgütleri ve faaliyetleri, batı sömürgeciliği açısındanAmerika Birleşik Devletleri’ni ön plana çıkarantemel unsurlardan biri haline gelmiştir. 26Anadolu toprakları üzerinde gerçekleştirilmiş olanbu başarı yukarıda zikri geçen üç önemli misyon bölgesidahilinde tesis edilen, her yönüyle güçlü, donanımlıve pratiğe yönelik eğitim ve hizmet sunan merkezî okullarınkurulması ile mümkün olabilmiş gözükmektedir.Bu noktada Osmanlı topraklarında açılan ilk Amerikanmisyoner okulları ise İstanbul’da Robert Koleji (1863) ileSuriye Protestan Kolejleri (1886) olmuştur. İzmir’de Milletlerarasıİzmir Koleji (1903), Elazığ’da Fırat Koleji(1859), Merzifon’da Anadolu Koleji (1863) bu eğitim kurumlarıarasında, Tarsus, Antep, Konya, Maraş, İstanbulVan, Erzurum, Bitlis gibi daha başka örnekleri olmaklabirlikte, en fazla dikkat çekenleri ve başta gelenleri olarakkarşımıza çıkar. 27Amerikan misyoner okullarının açılış gayesi sadecedinî ve etnik gurupların eğitim ihtiyaçlarını karşılamayayönelik olmakla kalmamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’ndaaçılan ve Amerikan çıkarlarının belkemiğini oluşturanbu okullar aracılığı ile azınlıkların uluslaşmasüreçlerinin hızlandırılması ve uluslararası kapitalizminOsmanlı Devleti’ne daha rahat bir şekilde nüfuz ettirilmesiyolları aranmış ve kolaylaştırılmaya çalışılmıştır.Başlangıçta Ermeni Koleji (Armenia College) olarak isimlendirilenancak Osmanlı idaresinin muhalefeti karşısında1888 yılından itibaren adı Fırat Koleji (Euphrates College)olarak değiştirilen 28 bu kolej örneğinden de açıkçaanlaşılacağı üzere, Osmanlı topraklarında açılan Amerikanmisyoner okulları esas itibariyle kendilerine Ermenilerihedef almışlardır. Bundan dolayıdır ki tesis olunanProtestan kilisesi ile Protestan kolejlerinin tesiri en çokErmeniler arasında görülmüştür. Daha sonraki tarihlerdebu okullara gösterilen teveccüh ve talep memnuniyetlekabul görmüş, her kesimden Osmanlı insanının devamettiği bir yer haline gelmiştir.Yine misyonerlerin faaliyette bulundukları hizmetsektörleri içerisinde eğitime ilaveten sağlık da en fazlaönem verilen ve o günlerde Osmanlı cemiyetinde en fazlaihtiyaç hissedilen sahalardan biri olmuştur. ÖrneğinDokuzuncu Ordu Kıtaat Müfettişi Mustafa Kemal’in 15Haziran 1919 tarihli raporunda belirttiğine göre MerzifonAnadolu Koleji’nde üçü doktor, dördü eczacı olmaküzere sekiz sağlık memuru yer almıştır. 29 Misyonerler,Basra, Van, Talas, Merzifon, Antep, Harput, Bitlis 30 veHaçin (Saimbeyli) gibi muhtelif Osmanlı vilayet, kaza vehatta köylerinde açmış oldukları hastane ve yetimhanelervasıtasıyla halkı kendilerine çekmenin yollarını aramışlardır.Misyonerlerin Anadolu’da başta Ermeniler olmaküzere diğer azınlıklara yaklaşımları sadece okul, yetimhaneve sağlık teşkilatları vasıtasıyla olmamış Amerikave İngiltere’de toplanan para, erzak ve sair iânelerin Ermeniyetim ve muhtaçlarına, kısaca bunlardan ihtiyaçiçerisinde bulunanlarına dağıtımı 31 suretiyle alternatifvasıtalara başvurulması şeklinde sürdürülmüştür. İânelerintoplanması ve dağıtımında Amerika Kızılhaç Cemiyetiönemli bir rol üstlenmiştir. 32 İşin garip tarafı, otarihlerde Bayan Barton’un başkanlığını yürüttüğü AmerikanSalibi Ahmer yahut diğer bir ifadeyle Amerika KızılhaçCemiyeti bu yardımları Amerika’da OsmanlıErmenilerinin zulme uğradıkları propagandasını yaparakve mitingler düzenleyerek 33 yani Türk düşmanlığıesasına dayalı olarak toplamıştır. Toplanan bu iânelerAnadolu’da yine Bayan Barton ile Edim Milles tarafındantevzi edilmek istenmiştir. 34 Ancak toplanan iânelerinve bunların toplanmasına öncülük edenlerin OsmanlıDevleti aleyhinde bir politika izlemiş olmalarından dolayı35 Anadolu’da Ermenilere dağıtılmasına engel olunmuştur.Bu engel New York’ta Türkiye aleyhtarı yeni veşiddetli bir miting ve protesto rüzgarının esmesine nedenolmuştur. 36 Böyle bir durum ise neticede Amerikamisyonerleriyle ruhani heyetinin Osmanlı Devleti aleyhindeaçıktan açığa ve büsbütün olumsuz bir tavır takınmalarına37 yol açmıştır.434Journal of Islamic Research 2007;20(4)