Ebeveynlik ve Okul Öncesi Dönemde Çocuğun Sosyal Gelişimi ...

Ebeveynlik ve Okul Öncesi Dönemde Çocuğun Sosyal GelişimiBilge YAĞMURLUDoç. Dr., Koç Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Đstanbul. e-posta: byagmurlu@ku.edu.trAslı CANDAN KODALAKPsk., Koç Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Đstanbul. e-posta: akodalak@ku.edu.trSosyal GelişimÇocuğun fiziksel, bilişsel ve dil gelişimiyle paralellik gösteren sosyal gelişim,toplumsallaşma, benlik ve kişilik oluşumu gibi süreçleri kapsar. Bu süreçte çocuk, içindeyaşadığı sosyal çevrenin değerlerini öğrenir, hangi davranış ve duyguların ne kadar ve nasılgösterilmesi gerektiği konusunda bilgi sahibi olarak ve önce başkalarının, özellikle ailedekiyetişkinlerin yönlendirmesi ile, daha sonra kendi öz kaynaklarını kullanarak, sosyal davranışve duyguları beklenen yönde gösterme yolunda ilerler. Edinilen bu “sosyal bilgi”nin birkısmı yetişkinlerin doğrudan öğretmesi yoluyla, çoğu ise dolaylı yollarla, yani aile ve toplumiçindeki yaşantı sırasında görülerek, kendiliğinden kazanılır. Ancak sosyal gelişim, kişininsadece yaşadığı çevrenin davranış ve değer sistemlerini öğrendiği süreçleri değil, özerk birbirey olarak farklılaştığı süreçleri de anlatır. Bu süreçlerin tümü hem çocukluk hem deergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde sergilenen sosyal davranışlar üzerinde belirleyici rolesahiptir. Çocuğun erken dönemlerde geçirdiği deneyimlerin bu uzun süreli ve önemli etkileri,araştırmacıları okul öncesi çağı incelemeye ve ebeveynlerin bu süreçteki yerini daha iyianlamaya sevk etmiştir.1

çocuklar ise anti-sosyal davranış problemi geliştirmeye eğilimli değillerdir. Ancak utangaç veürkek olduklarından, olumlu sosyal davranış göstermede de çekimser kalabilmektedirler 4 .Çevresel faktörlerToplumsallaşma, çocuğun sosyal gelişimindeki en önemli süreçlerden biridir. Busüreçte, çocuk bireysel farklılıklarını korurken ait olduğu sosyal sistemin davranış kurallarını,inanç ve değerlerini edinir ve böylelikle yaşadığı bağlamda uyumlu ve etkili şekilde varolabilir 3 . Doğum ile başlayıp bireyin tüm yaşamı boyunca devam eden bu süreçte, özellikleilk çocukluk dönemindeki etkiler ve etkileşimler önemli görülmektedir. Çocuğunçevresindeki tüm kişilerle, örneğin anne-baba, kardeş, arkadaş, öğretmen ve akrabalarıylaolan ilişkileri, toplumsallaşma sürecine katkıda bulunur. Örneğin kardeş ilişkisi elealındığında, araştırmalar küçük kardeşle zaman geçirmesi ve onun ihtiyaçlarına cevap vermesibeklenen çocuklarda, duygu ve düşünce kavrama becerilerinin daha çok geliştiğini ortayakoymuştur 4 . Kardeşler arasındaki bu etki karşılıklıdır; büyük kardeşin küçüğe ilgigöstermesi kendisinin bilişsel ve duygusal becerilerini geliştirirken, küçük kardeş de ablasınıveya ağabeyini model alarak olumlu veya olumsuz sosyal davranışlar sergileyebilir.Akranlarla olan ilişkilerin toplumsallaşmadaki etkisi ise daha çok orta çocukluk dönemindenitibaren belirginleşir. Tüm bu ilişkiler çocuğun gelişim süreci içinde önem taşırken, okulöncesi dönemdeki sosyal gelişimde en belirleyici olanın ebeveyn-çocuk ilişkisi olduğudüşünülmektedir 13 . Demokratik anne-babaların çocuklarında karşısındakinin duygularınıanlama becerisi ve sosyal uyum, otoriter ebeveynlerin çocuklarına göre daha yüksektir.Ebeveynin baskıcı kontrolü ve sorgusuz itaat beklentisi, çocuğun hem aile içinde hem deakran grubu içinde gösterdiği olumlu sosyal davranışlarını azaltmakta, saldırgan davranışgösterme eğilimini ise arttırmaktadır 4 .4

Olumlu sosyal gelişime katkıda bulunan en önemli ebeveyn davranışlarının başındaaçıklayıcı akıl yürütme gelmektedir. Açıklayıcı akıl yürütmede, anne-baba çocuğuna olumsuzdavranışının başkaları için doğurduğu sonuçları anlatarak, istenmeyen bu davranışıdeğiştirmeyi amaçlar 4 . Burada hedeflenen sadece istenmeyen davranışın o an içinbırakılması değil, o davranışın neden yapılmaması gerektiğinin çocuk tarafından anlaşılmasıve benimsenmesidir. Bu yöntemde, çocuğun başkalarının bakış açısını almasını sağlamayayönelik (“Sen Ali’nin oyununu bozduğunda sence o ne hissetti?”) veya davranışınınsonuçlarına yönelik (“Bu davranışın beni çok hayal kırıklığına uğrattı.”) değişik açıklamalarkullanmak mümkündür. Anne-babaların genel olarak çocuklarına sıcak ve duyarlıdavrandıkları ailelerde bu açıklamalar çocuk tarafından daha çok benimsenmekte vedolayısıyla daha da belirgin etki sağlamaktadır. Bilişsel gelişimin henüz başlarında olduğuiçin yapılan açıklamaları anlamayacağı düşünülen 1-2 yaşındaki çocuklara bile davranışınınsonuçlarının belirgin ve güçlü şekilde söylenmesi, sadece yapmayı bırakmasını söylemektençok daha etkilidir.Çocukta istenilmeyen davranışın olumsuz sonuçlarının değil de, istenilen davranışınolumlu sonuçlarının ön plana çıkarılması da etkili bir başka yoldur. Örneğin, yardım edersekarşısındaki kişinin sevineceği söylenen çocuklar, yardım etmezse karşısındakinin üzüleceğisöylenen çocuklardan daha çok yardım etmektedir 9 . Ev ortamında yardımlaşma, paylaşma,işbirliği ve olumlu davranışlara dair değerler gibi konularla ilgili çok konuşulması daçocukların daha çok olumlu sosyal davranış göstermeleriyle bağlantılıdır.Çocuklar, sosyal davranışları bir başkasını model alarak ve taklit ederek deöğrenebilirler. Model alınan kişi, çocuk tarafından etkili ve güçlü olarak algılanıyorsa veyasevilen biriyse, davranışlarının taklit edilme olasılığı daha yüksektir. Sonraki yıllarda5

akranların etkisi artacak olmakla birlikte, okul öncesi dönemde anne-babalar en çok modelalınan kişilerdir. Anne-babalar, kendi tutum ve davranışları ile çocuklarına olumlu veolumsuz sosyal davranışlar için kaynak oluştururlar. Örneğin, babasını bir komşununeşyalarını taşımasına yardım ederken gören çocuk, kendisi yalnız başınayken de yardımgerektiren durumu daha çabuk algılayıp, uygun davranışları daha kolaylıkla gösterebilir.Benzer biçimde, başkalarının ihtiyaçlarını görmezden gelen veya gerekli yardımdavranışlarını göstermekte çekimser davranan anne-babaların çocukları da bu davranışlarıörnek alırlar. Anti-sosyal davranışlar da aynen yardım etme davranışı gibi gözlem vemodelleme yolu ile kazanılabilir. Örneğin, anne veya babası vurma, itme, tekmeleme veyayalan söyleme gibi davranışlar gösteren çocuk, bu davranışları gözlemleyerek sosyal davranışdağarcığına ekler. Anne-baba gibi sevilen, etkin ve önemli figürler tarafından gösterilen budavranışlar, çocuk için yapılması kabul gören, uygun davranışlardır. Çocuk bu süreçte, kişilerarası sorun yaşandığında saldırgan davranış göstermeyi veya yalana başvurmayı bir çözümyolu olarak görmeyi öğrenir ve “gerek” duyduğunda kullanır. Kısaca, hem olumlu hem deolumsuz sosyal davranışlar söz konusu olduğunda ebeveynleri model alarak öğrenme etkilibir yoldur.Ödül ve Ceza: Đstenilen davranışı artırmak için, söz konusu davranışın hemenardından çocuğu ödüllendirmek de etkili bir yöntem olabilir. Sosyal ödüller, özellikle kişiliközelliklerine yönelik atıflar (“Sen çok yardımsever, çok iyi kalpli bir çocuksun.”), çocuktaolumlu benlik algısını güçlendirmekte ve böylelikle uyumlu davranışlarını artırıcı etkiyapmaktadır. Đstenen davranış yapıldığında hediye verme gibi maddesel ödüller de olumlusosyal davranışları kısa vadede arttırabilmekle birlikte, çocuğun yaptığı davranışı dışsal birnedene bağlamasına sebep olmaktadır. Bu yöntem, çocuğun ancak bir başkası istediğinde veiyi bir sonuç (hediye) alabileceği zaman olumlu davranış göstermesine yol açabilmektedir.6

Güç kullanımı ve cezalandırıcı teknikler ise, çocuğun o anki itaatini arttırmaklabirlikte, ileride suça giren davranışların sıklaşmasına sebep olmakta, yani hedefleneninaksine, çocukta olumlu sosyal davranışların daha az gözlenmesine yol açmaktadır.Araştırmalar, şiddete dayalı fiziksel disiplin yöntemlerinin çocuklardaki duygusal vedavranışsal problemleri arttırıcı etkiye sahip olduğunu göstermektedir 7,8,11 . Şiddete dayalıdisiplin yöntemleri çocuğun fiziksel sağlığında bozulmanın yanı sıra, öz-güvendezedelenmeye, depresyon, kaygı bozuklukları ve anti-sosyal davranış problemlerinde ise artışayol açmaktadır. Fiziksel cezanın, bir toplumda normatif olması, yani o kültürün disiplinyöntemleriyle uyumlu olması ve yaygın kullanımı, çocuklar üzerindeki olumsuz etkisiniazaltmamaktadır. Ebeveynlerin fiziksel disiplin uygulaması, kültürel normlara uygun olarakkabul edilse bile, çocuk için olumsuz etkisinin ortadan kalkmayacağı kanıtlanmış, annebabalarınbu tür yöntemlerden kaçınmalarının önemi defaten ortaya konulmuştur.SonuçÇocuğa gösterilen ilgi ve duyarlılık, tüm gelişim alanları içinde belki en çok olumlusosyal gelişim için önemlidir. Demokratik tutum, anne-babaların çocuklarını birey olarakkabul ettikleri, aynı zamanda kontrolü de elden bırakmadıkları bir çocuk yetiştirme stilidir.Bu tutumu benimseyen anne-babalar, çocuklarının yaş ve mizaç özelliklerini de göz önündebulundurarak makul kurallar koyar, bu kuralları nedenleriyle birlikte çocuğa anlatır veuyulmasını beklerler. Demokratik tutumun benimsendiği ailelerde, kurallar konulduktansonra tutarlı şekilde uygulanır, ancak gerektiğinde de bu kurallar sorgulanır, esnetilir vedeğiştirilir. Bu aile tipinde yaygınlıkla kullanılan açıklayıcı akıl yürütme, Türkiye’de genelolarak anne-babaların az başvurdukları bir disiplin yöntemidir. Ülkemizde ebeveynlerin, dahayaygınlıkla eğitim düzeyi düşük anne-babaların, kısa ve direktif veren, açıklayıcı olmayansözel ifadeler kullandıkları söylenebilir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, bu şekilde çocuğun7

istenmeyen bir davranışı yapması engellenebilir. Ancak bu, davranışın sonuçlarını görme,başkalarının ne hissettiğini ve düşündüğünü kavrayabilme gibi hedef olan asıl becerileringelişmesini desteklemeyecektir. Anne-babaların, olumlu ve olumsuz davranışlarınsonuçlarına yönelik açıklama yapmaları, konuşmalarında duygu içeren ifadeler kullanmaları,kendilerinin ve başkalarının his ve düşüncelerinden söz etmeleri çocukların duygu gelişiminihızlandırmaya yardım edecek, empati ve olumlu sosyal davranışları artırıcı etki yapacaktır.Hem sözel yolla yardımlaşma, paylaşma gibi sosyal davranışların önemini belirten hem debizzat kendisi olumlu sosyal davranış sergileyen ebeveynler çocuk için iyi birer modelolacaktır. Devamlılık gösteren olumlu davranışlarının övgüyle pekiştirilmesi (“Bugün parktaAhmet’e ne güzel davrandın yine.” gibi) de çocukta bu davranışları tekrarlama isteğiniarttıracaktır. Olumlu davranışını samimi şekilde övmek ve sevecenlik göstererek takdiredildiğini hissettirmek (örn., kucaklamak), çocuğun ileride de aynı beğenilen davranışıgösterme olasılığını yükseltecektir. Çocuk olumsuz bir davranış sergilediğinde ise onunhoşuna gitmeyecek ama aynı zamanda ona fiziksel veya duygusal açıdan zarar vermeyecekdisiplin yöntemleri seçmek önemlidir.Ebeveyn-çocuk ilişkisinin yanı sıra, çocukların kardeş ve akranlarıyla olan ilişkilerininönemini de kısaca belirtmek isteriz. Çocukların birbirleriyle olan ilişkileri, sosyalbecerilerinin gelişiminde büyük önem taşır. Özellikle yaşıtlarla olan ilişkiler ebeveyn-çocuk,öğretmen-çocuk veya kardeş ilişkilerinden farklıdır. Yaşıtlar birbirleriyle çok benzer gelişimdüzeylerine sahiptirler; dolayısıyla bu ortamlarda yaşanılan çatışmalar gerçek bir otoritefigüründen yoksundur. Bu “eşit”lik çocukları çeşitli şekillerde zorlar, onları birbirlerininbakış açılarını anlamaya yöneltir ve problem çözme becerilerinin gelişimine katkı yapar.Çatışmanın çokça yaşandığı ama vazgeçilemeyecek kadar cazip olan arkadaş ilişkileri,çocukların hem sosyal ve duygusal, hem de bilişsel gelişimleri için çok önemli görülmektedir.8

Yetişkinlerin olduğu ortamlarda büyüyen ve yaşıtlarıyla sınırlı ilişkisi olan çocuklarda, çözümüretme ve uygun karar verme gibi sosyal problem çözme becerileri gerektiği gibigelişemeyebilmektedir. Ebeveynlikle ilişkilendirmek gerekirse; kardeş ve akran ilişkileri içinuygun ortam yaratmak ve sosyal çocuk oyunlarını teşvik etmek anne-babalar için bir başkaolumlu sosyal gelişimi destekleme yolu olacaktır.Toplumların uyum ve barış içinde yaşamalarında çocukluktan başlayan olumlu sosyalgelişimin büyük önemi vardır. Çocukların sağduyulu ve şefkatli bir disiplin ile yetiştirilmesi,onlara karşı ilgili, tutarlı davranılması ve ihtiyaçları olan gelişme ortamlarının sunulması,sağlıklı sosyal gelişimlerinin anahtarları olacaktır.Kaynakça:1. Azar, B. (1995, Nov). Timidity can develop in the first days of life. Monitor, 26.2. Bongers, I. L., Koot, H. M., Van Der Ende, J., & Verhulst, F. C. (2004).Developmental trajectories of externalizing behaviors in childhood and adolescence.Child Development, 75, 1523-1537.3. Durkin, K. (1995). Developmental Social Psychology: from infancy to oldage. Blackwell, Cambridge, Mass.4. Eisenberg, N., & Fabes, R. A. (1998). Prosocial development. W. Damon (series Ed)& N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional, andpersonality development (kitabında), s. 701-778, New York: Wiley.5. Farrington, D. P. (1991). Childhood aggression and adult violence: Early precursorsand later-life outcomes. D. J. Pepler & K. H. Rubin (Eds.), The development and9

treatment of childhood aggression (kitabında), s. 5-25. New Jersey: LawrenceErlbaum Associates.6. Fergusson, D. M., Horwood, L. J., & Ridder, E. M. (2005). Show me the child atseven: the consequences of conduct problems in childhood for psychosocialfunctioning in adulthood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46, 837–849.7. Gershoff, E. T. (2002). Parental corporal punishment and associated child behaviorsand experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin,128(4), 539–576.8. Graziano, A. M., Hamblen, J. L., & Plante, W. A. (1996). Subabusive violence inchildrearing in middle-class American families. Pediatrics, 98(4), 845-848.9. Grusec, J. E., Davidov, M., & Lundell, L. (2002). Prosocial and helping behavior. P.K. Smith & C. H. Hart (Eds.), Blackwell Handbook of Childhood Social Development(kitabında), s. 457-474, Oxford: Oxford Publishing.10. Hinshaw, S. P. (1992). Externalizing behavior problems and academicunderachievement in childhood and adolescence: Casual relationships underlyingmechanisms. Psychological Bulletin, 111, 127–155.11. McCord, J. (1996). Unintended consequences of punishment. Pediatrics, 98(4, Pt. 2),832–834.12. Miner, J. L., & Clarke-Stewart, K. A. (2008). Trajectories of externalizing behaviorfrom age 2 to age 9: Relations with gender, temperament, ethnicity, parenting, andrater. Developmental Psychology, 44, 771-786.13. Parke, R. D., Simpkins, S. D., McDowell, D. J., Kim, M., Killian, C., Dennis, J., Flyr,M. L., Wild, M., & Rah, Y. (2002). Relative contributions of families and peers tochildren's social development. P. K. Smith & C. H. Hart (Eds.), Blackwell Handbook10

of Childhood Social Development (kitabında), s. 156-178. Oxford: BlackwellPublishing.14. Rothbart, M. K. (1989). Temperament in childhood: A framework. G. A. Kohnstamm,J. E. Bates, & M. K. Rothbart (Eds.), Temperament in childhood (kitabında), s. 59-73.Chichester: Wiley.15. Rothbart, M. K., & Bates, J. E. (1998). Temperament. W. Damon (series ed.) ve E.Eisenberg, Handbook of Child Psychology: Vol. 3. Social, Emotional andPersonality Development (kitabında), Wiley, New York.16. Sanson, A., Hemphill, S. A., & Smart, D. (2002). Temperament and socialdevelopment. P. K. Smith & C. H. Hart (Eds.), Blackwell Handbook of ChildhoodSocial Development (kitabında), s. 97-116. Oxford: Blackwell Publishing.17. Ulu, Đ. P., & Fışıloğlu, H. (2002). The relationship between Turkish children’sperceptions of marital conflict and their internalizing and externalizing problems.International Journal of Psychology, 37, 369-378.18. Yağmurlu, B., Köymen, S. B., & Sanson, A. (2005). Ebeveynlerin ve çocuk mizacınınolumlu sosyal davranış gelişimine etkileri: Zihin kuramının belirleyici rolü. TürkPsikoloji Dergisi, 20, 1-20.11

Yazarlar HakkındaBilge YAĞMURLUDoç.Dr., Gelişim PsikoloğuKoç Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Đstanbul. e-posta: byagmurlu@ku.edu.trLisans ve yüksek lisans derecelerini O.D.T.Ü Psikoloji Bölümü’nden ve doktoraderecesini University of Melbourne’dan alan Bilge Yağmurlu, 2003 yılından bu yana KoçÜniversitesi’nde öğretim üyeliği yapmaktadır. Araştırmaları, sosyoduygusal ve sosyobilişselgelişim ile buna etki eden içsel ve çevresel unsurları incelemeyi, özellikle sosyokültürelbağlamın, çocuğun sosyal ve sosyobilişsel becerilerinin gelişimini dolaylı ve daha doğrudanyollarla nasıl etkilediğini anlamayı amaçlamaktadır. Araştırmalarının bir kısmı hem anneyi,hem çocuğu okul öncesi dönemlerden okul yaşlarına kadar izleyen uzunlamasınaçalışmalardır. Bu çalışmalarda anne-çocuk ilişkisi ve çocuğun mizaç özellikleri çokluyöntemlerle (gözlem, anket ve derinlemesine mülakat gibi) ölçülmektedir. Yağmurlu’nunyurt içi ve yurt dışı araştırma fonlarıya desteklenen projeleri, sadece Türkiye’nin farklıyörelerinde yaşayan çocukları ve ailelerini değil, yurt dışında (Almanya, Hollanda,Avustralya) yaşayan Türk çocuklarını ve ailelerini de incelemektedir. Böylelikle, farklıgelişimsel yörüngelere sahip olan çocukların gelişimsel süreçlerinin daha iyi anlaşılmasıhedeflenmektedir. Yetiştirme yuvalarında yaşayan çocuklar ile engelli ve otizmli çocuklarınsosyal ve sosyobilişsel gelişimlerine de odaklanan Yağmurlu’nun araştırma çalışmaları, 2009yılında Prof. Dr. Mustafa N. Parlar Eğitim ve Araştırma Vakfı Araştırma Teşvik Ödülü’nelayık görülmüştür.12

Aslı CANDAN KODALAKPsikolog, SosyologKoç Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Đstanbul. e-posta: akodalak@ku.edu.trLisans derecelerini Koç Üniversitesi Psikoloji ve Sosyoloji Bölümleri’nden alan AslıCandan Kodalak, yüksek lisans dereceleri ile ilgili çalışmalarına halen Đstanbul ÜniversitesiSosyoloji Bölümü ile Koç Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nde devam etmektedir. Ayrıca 2008yılından bu yana Koç Üniversitesi’nde araştırma ve öğretim asistanı olarak görevyapmaktadır. Gelişim Psikolojisi alanındaki çalışmalarında, çocukların bilişsel, duygusal veolumlu sosyal gelişimlerini boylamsal olarak inceleyen bir araştırmanın parçası olarak,ebeveynlik davranışları ile çocuklardaki sosyal bilgi işlem becerileri ve dışsallaştırmadavranışları arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Lisansüstü Sosyoloji çalışmalarında ise, 2.Dünya Savaşı sonrasında Batılı ülkelerin, Doğulu mistik dinlere ve yaşam tarzına olan ilgisive bu etkilenme süreci içerisinde görülen toplumsal hareketlerde, müzik ve edebiyatın aracırolünü incelemektedir.13