DPT-2-1966-Icki-Sanayii-Ozel-Ihtisas-Komisyonu-Raporu

661.2/.Sf560KO47.3) V968/72.

X36‘’ 7.5.10/5 J

..1 T. C.

BAŞBAKANLIK

DEVLET PLÂNLAMA TEŞKİLÂTI

, -.i- kİ

n ci BEŞ YILLIK KALKINMA PLÂNI HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

GIDA - İÇKİ - TÜTÜN : 10

İÇKİ SANAYİİ

ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU

RAPORU

A G D S T O S

I 9 6 6

S*

. s»/. 7 iööü)(Ch j)

T. C.

BAŞBAKANLIK


II ci BEŞ YILLIK KALKINMA PLÂNI HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

GIDA - İÇKİ - TÜTÜN : 10

İÇKİ SANAYİİ

ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU

RAPORU

AĞUSTOS

19 6 6

ANKARA

23 Mayıs 19f>7

BAŞBAKANLIK


MÜSTEŞARLIĞINA

İçki Sanayii Özel İhtisas Komisyonu çalışmalarını bitirmiş ve ekte sunulan

rapor meydana gelmiştir.

Komisyon, tarafımızdan hazırlanmış model çerçevesinde Damıtık İçkiler,

Şarap, Bira ve Alkolsüz içkiler Komiteleri halinde çalışmıştır.

Çalışmalarda, üyeler tarafından bidayette hazırlanmış bulunan yazılı metin¬

ler müzakere edilerek birleştirilmiştir.

Şarap Komitesinden Saim Okay, Uğurlu Tunalı, Fatin Bortaçina, Kâzım

Akmanlar, Zeki Aral, Prof. Dr. Arif Akman, Cafer Ortalan, Nurettin Yazgan.

Vasfi Diren ile Tekel İdaresi Adına Plânlama Ünitesi Başkanı Rıza Serhadoğlu,

Başkan Yardımcısı Muzaffer Karabay, Müskirat Şubesi Müdürü Nigâr Özbirol,

Paşabahçe İçki Fabrikası Müdürü Nurettin Berk, Müdür Yardımcısı Turan

Özümüztoprak ve Şarap Teknisyeni Cemil Ortalan tarafından verilmiş olan

metinler Uğurlu Tunalı, Cemil Ortalan, Turan Özümüztoprak ve F’atin Bortaçina

tarafından tevhid edilerek Şarap Komitesi Raporu birinci müsveddesi meydana

getirilmiştir.

Damıtık İçkiler bölümünü teşkil eden Ön Çalışmalar Rıza Serhadoğlu,

Muzaffer Karabay, Nigâr Özbirol, Nurettin Berk tarafından yapılmış, konu ile

ilgili olarak Nurettin Berk geniş bir rapor hazırlamıştır. Ayrıca Ankara Bira

Fabrikası Müdürü Veysel Bakan ve Turgut Yazıcıoğlu viski hakkmdaki yazıyı

vermişlerdir.

Bira kısmının müsvettesi, Nurettin Berk tarafından hazırlanmış raporla,

Rıza Serhadoğlu, Muzaffer Karabay, Nigâr Özbirol, Veysel Bakan, Sabahattin

Güvenen ve Necati Yücel’in çalışma ve raporlarının N. Berk tarafından tevhidi

suretiyle meydana gelmiştir.

Alkolsüz içkiler kısmı Hüseyin Başarır tarafından hazırlanmıştır.

Komite raporlarının Komisyonda müzakeresinden sonra ortaya çıkan fikir¬

lerle rapor nihaî şeklini almıştır.

Komisyon Başkanlığını Prof. Dr. Turgut Yazıcıoğlu, Başkan Vekilliğini

Dr. Feridun Topaloğlu yapmışlardır.

Fikret AKDOĞAN Mehmet AYDIN

Komisyon Raportörleri

AÇIKLAMA

Devlet Plânlama Teşkilâtının kurulması hakkmdaki 30/9/1960

tarihli ve 91 Sayılı Kanunun 7 ve 8 inci maddeleri ile 9 uncu maddesi¬

nin b fıkrası gereğince teşkil olunacak Özel İhtisas Komisyonları ile

Koordinasyon Komisyonlarının kuruluş ve çalışmaları 29 Eylül 1961

tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konmuş

olan, 23 Ekim 1961 tarih ve 10939 Sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmış

bulunan Tüzük ile düzenlenmektedir.

Söz konusu Tüzüğün 4 üncü maddesinin (ı) fıkrası şöyledir :

“Komisyonlar topladıkları bilgileri ve raporları Plânlama Teşkilâtına

sunarlar. Bu bilgi ve raporların neşri, kullanma şekli vs. gibi husus¬

larda karar verme yetkisi Plânlama Teşkilâtı veya daha üst makam¬

lara aittir.”

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı ve yıllık Programlar hazırlık¬

larımda yararlanmak üzere yapılan Özel İhtisas Komisyonu çalışması

sonunda hazırlanan bu Rapor plânlama çalışmaları için yardımcı bir

özelliğe sahiptir.

Kalkınma Plânı’nın ilgili bölümü bu rapor ve diğer özel çalışmalar

göz önünde tutularak hazırlanacağından, Rapor ilgili bulunduğu sek¬

tör veya konu bakımından nihai değildir, sadece ilgili Özel İhtisas

Komisyonunun çalışma sonuçlarını ve görüşlerini kapsamakta olup, bu

özelliği ile henüz Devlet Plânlama Teşkilâtının görüşü de değildir.

IV

İÇİNDEKİLER

KISIM i

GİRİŞ VE TARİHÇE

Sahife

I — Sektörün tarif ve tahdidi 2

II — Ana ilkeler 3

A — Sektörün önemi 3

B — Sektörün bugünkü durumu 3

C — Sektörün başlıca problemleri 4

1 — İşletme masrafları 7

2 — Vergi 7

3 — Müstehlik sağlığı ve kalite 10

NETİCE 10

TÜRKİYEDE ALKOL VE ALKOLLÜ İÇKİLER ENDÜSTRİSİNİN

MAZİSİ, HALİ, İSTİKBALİ

Giriş 12

I — Alkollü içki endüstrisinde ferdin rolü 14

II — Alkollü içki endüstrisinde devletin rolü 16

A — Psikolejik sebepler 16

B — kanunî menzuat 17

C — Hâzineye gelir sağlamak 18

III — Alkollü içki endüstrisinin istikbaline dair düşünceler 19

NETİCE 21

D — İkinci plân döneminde takibi gerekli ana ilkeler 23

TARİHÇE

A — Rakı 24

B — Likör 24

C — Kanyak 25

V

Sahife

KISIM II

NÜTRİSYONEL FAKTÖRLER 26

KISIM III

GIDA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI

1 — Gıda tağşişi meselesi 27

2 — Etiketleme 27

3 — Kontrol teşkilâtı 27

4 — Kontrol mekanizması 27

KISIM IV

SANAYİİN BÜNYESİ

1 — Sanayiin organizasyonu 29

2 — Kuruluş yerleri 29

3 — Kapasite 31

Votka imâl kapasitesi 32

4 — Sermaye 32

KISIM V

ARZ VE TALEP

I — Rakı imalâtı 43

A — Suma imali 43

B — Rakı imalâtı 47

n — Votka imalâtı 50

III — Likör imalâtı 51

IV — Kına kınalı şarap imalâtı 54

V — Vermut tonik 55

VI — Kanyak imalâtı 56

VII — Cin imalâtı 58

1 — Paşabahçe fabrikası imalâtı . . 60

2 — İzmir fabrikası imalâtı 63

3 — Gaziantep fabrikası imalâtı 66

4 — Diyarbakır fabrikası imalâtı 67

5 — Ankara bira fabrikası imlâhanesi 68

VI

Sahife

Suma imalâtında kullanılan kuru üzüm çeşitleri 73

Tarım politikası 79

I — Fabrikalarda kullanılan ham ve yardımcı maddeler 82

1 — Paşabahçe fabrikası 82

2 — İzmir fabrikası 82

3 — Gaziantep fabrikası 83

4 — Diyarbakır fabrikası 84

5 — Likör fabrikası 86

II — İstihlâk 92

İstihlâke etki yapan faktörler 92

İstihlâkin seyri ve seviyesi 93

İstihlâk üniteleri 107

İstihlâkin karşılanması 107

III — İhracat 108

İhracat durumu 108

İhracatı arttırma imkânları . 110

KISIM VI

FİAT VE MALİYET

1— Fiat 111

2 —Maliyet 111

3 — Sınai verimlilik 121

KISIM VII

VERGİLEME VE MEVZUAT

1 — Vergileme 124

2 — Mevzuat 124

K I S I M VIII

DAMITIK ALKOLLÜ İÇKİLERİN PAZARLAMASI

1 — Pazarlama kanalları 126

2 — Pazarlama tesisleri 126

3 — Münakale 126

VII

Sahife

4 — Pazarlama payları 126

5 — Pazarlarda verimlilik 127

KISIM IX

İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ

1 — Talep tahminleri 129

2 — istihsâl hedefleri 132

KISIM X

YATIRIM

1 — Yatırımların maliyeti 133

İkinci beş yıllık plân dönemi için rakı yatırımları .... 145

Rakı fabrikaları yatırım teklifleri icmali ve yıllara bölümü . 149

Likör fabrikası yatırım teklifleri icmali ve yıllara bölümü . 157

KISIM XI

FAYDALAR

1 — Milli gelire ilâve 160

2 — Endirekt faydalar 162

KISIM XII

TEDBİRLER

Viski 163

Şarap 169

1 — Giriş ve tarihçe 170

2 — Şarapçılığın bugünkü durumu 177

Ham madde 177

Şaraplık üzüm fiat politikası 192

VIII

Sahife

ŞARAPÇILIKLA İLGÎLÎ MEVZUAT

Tekel enstitüleri şarap kısmının 1964 - 1965 yıllarına ait me¬

saisi 203

Araştırma ve eğitim 211

Dış ticaret 257

Şarabın pazarlanması 290

Gelişme hedefleri 294

1—Talep Projeksiyonları 294

2 — Üretim tahminleri 296

Üretim hedefinin tesbitinde kabul edilen bölgelere ait hususat

299

IX

Sahife

BİRA VE ALKOLSÜZ İÇKİLER

KISIM I

GİRİŞ VE TARİHÇE

1 — Sektörün tarif ve tahdidi 321

2 — Ana ilkeler 321

3 — Tarihçe 321

KISIM n

NÜTRİSYONEL FAKTÖRLER

1 — Sektör yönünden beslenme durumunun incelenmesi . . . 324

A —Biranın kesin değeri . . 324

B —Bira ve sağlık 326

KISIM III

BİRA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI

1 — Tağşiş meselesi 328

2 — Etiketleme 328

3 —Katgı maddeleri 328

4—Kontrol Teşkilâtı 328

5 — Kontrol mekanizması 329

KISIM IV


1 — Sanayiin organizasyonu 330

2 — Kuruluş yerleri 330

3 — Kapasite 333

4 — İş gücü 336

KISIM V

ARZ VE TALEP

Sınai İstihsâl

1 — Malt imâli ' 338

İstihsalin seyri ve seviyesi 355

İstihsalin girdi ve çıktıları 358

X

2 — İstihlâk 363

Sahife

İstihlâke etki yapan faktörler , . 363

İstihlâkin seyri ve seviyesi 365

İstihlâk üniteleri 373

İstihlâkin karşılanması 373

3 — İhracat 373

KISIM VI

FİAT VE MALİYET

1 — Fiat 374

Fiat teşekkülü . 374

Bira Batlarındaki tahavvül 374

2 — Maliyet 374

Maliyet bünyesi 374

Birim maliyetin tahlili 376

3 — Sınai verimlilik 376

Randımanlar 376

Teknoloji seviyesi 378

Yan ürünleri değerlendirme 379

KISIM VII


1 — Vergileme 384

2 — Mevzuat 384

KISIM VIII

BİRANIN PAZARLAMASI

1 — Pazarlama kanalları 385

2 — Depolama tesisleri 385

3 — Münâkale 386

4 — Pazarlama payları 386

5 — Pazarlamada verimlilik 387

Toptancı dağıtım 387

Perakendecilik 387

KISIM IX

İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ

1 — Talep tahminleri 389

Dış talep 389

İç talep 389

XI

Sahife

2 —Bira imalât kapasitesi 391

3 — Tüketim ka.pasite mukayesesi 391

4 — İstihsâl tahminleri 392

Tekel bira fabrikaları 392

Hususi sektör fabrikaları 393

KISIM X

YATIRIM

1 — Yatırımların maliyeti 394

2 —İkinci beş yıllık plân döneminde yatırım tekliflerimiz . . 394

3 — Tevsi’e ve dar boğazlan gidermeye müteveccih yatırım tek¬

lifleri 396

4 — Diğer inşaat yatırımları 403

5 — Diğer makine ve teçhizat yatırımları 407

YATIRIM TEKLİFLERİ İCMÂLİ VE YILLARA BÖLÜMÜ

1 — ikinci beş yıllık plân dönemi yatırım teklifleri icmali . . . 412

2 — Yatırım politikası 420

Teşvik politikası 420

Kapasiteyi arttırma politikası 420

Dağıtma politikası 420

Yabancı sermaye politikası 421

KISIM XI

FAYDALAR

1 — Milli gelire ilâve 422

2 - Endirekt faydalar 423

KISIM xn

TEDBİRLER 424

Alkolsüz içkiler 425

Komisyon raporlarına çeşitli kuruluşlardan gelen mütalâa¬

lar 437

XII

DAMITIK ALKOLLÜ İÇKİLER

KISIM I

GİRİŞ ve TARİHÇE

1 — Sektörün tarif ve tahdidi :

Bu sektörde; kuru üzümden mayanın etkisile alkolik fermantasyon

sonucunda soma ve bundan da anason ilâvesile rakı, saf ispirtodan

votka, muhtelif meyvalardan likörler, kanyak, cin, viski imâl edilmekte

ayrıca Likör Fabrikasında genel olarak şarap sektörüne giren vermut

ve kmakınalı şarap da yapılmaktadır.

Kullanılan başlıca ham maddeler.

Rakı imalâtının başlıca ham maddesi kur uüzüm olup, bazı ahvalde

yaş üzümde kullanılmaktadır.

Rakının ikinci ham maddesi, rakıya koku ve lezzet verip içimini

güzelleştiren anasondur.

Votkanın ham maddesi saf ispirtodur.

Likörler, kanyak, cin ve vermutun ham maddeleri “istihsalin girdi

ve çıktıları,, bölümünde detaylarile kaydedildiği gibi çok muhtelif ol¬

makla beraber başlıcaları aşağıda gösterilmiştir :

1 — Yaş ve kum meyveler

2 — Kokulu ve tonik nebatat

3 — İspirto

4 — Şeker

5 — Pekmez

6 — Kahve

7 — Kakao

8 — Şarap

9 — Kanyak suması

Elde edilen mamûller -f

50° lik Tek rakısı

50° lik Kulüp rakısı

2

45° lik Yeni rakı

Votka

Çilek, Ahududu, Kayısı, Moka, Vişne Altın, Beyendik, Gül, Kakao,

Mandalina, Muz, Nane, Portakal, Limon, Turunç Likörleri

Kanyak

Cin

Vermut

Kınakına şarabı

Yan ürünler :

Soma imalâtının yan ürünü fermantasyondan elde edilen karbon¬

dioksittir. Bu Paşabahçe fabrikasında tasfiye edilip mayileştirilerek,

sıvı C02 ve bundan da kurubuz imâl edilmektedir.

tedir.

Likör Fabrikasında da yan ürün olarak kirli ispirto elde edilmek¬

II — ANA İLKELER

Damıtık alkollü içkilere ait ana ilkeleri genel olarak her yönü ile

açık bir şekilde aksettirebilmek amacile durumun aşağıda gösterilen

açılardan tetkik edilmesinin uygun olacağı mütalâa edilmiştir.

A — Sektörün önemi :

Bu sektöredahil içkilerden ilk başta rakı, Türkiye’nin uzun senelerdenberi

alışılmış, âdeta millî bir içkisi olmuş, sevilen ve daima aranan

bir mamûl olması, yüksek alkol ihtiva eden bu içkilerin insan sağlığı

üzerindeki etkileri bakımından, imalâtın bilgili ellerle büyük bir itina

ve titizlik gösterilerek yeterli ve tekniğin icabettirdiği cihazlarla yapıl¬

masının elzem bulunması ve bütün bu mamûllerin satışı sonucunda

hâzineye büyük varidat sağlanması bakımlarından sektörün önemi çok

büyüktür.

B — Sektörün bu günkü durumu :

Bu gün için Damıtık alkollü içkiler grubuna dahil bulunan bütün

içkilerin (Rakı, votka, likörler, cin, kanyak, votka) imâl ve satışı tama¬

men Tekel altında bulunmaktadır.

Memleketin rakı ve votka tüketimi, Tekel’in İstanbul (Paşabahçe)

İzmir, Gaziantep ve Diyarbakır fabrikaları ve likörler, cin, kanyak tü¬

ketimi de likör fabrikası tarafından tamamen karşılanmaktadır. Ankara

3

Bira fabrikasında da yüksek dereceli rakı sevketmek suretile nakliyedeıı

avantaj sağlamak amacile kurulmuş olan bir rakı imlâhanesi mevcut¬

tur.

C — Sektörün başlıca problemleri :

Sektörün bu günkü durumu ile ilerde husule gelecek inkişâflar da

gözönünde tutularak tesbit edilen başlıca problemleri aşağıda kaydedi¬

len maddelerde incelenmiştir.

C. 1 — Damıtık alkollü içkiler imal ve satışının tekeli meselesi:

11-12/5/1966 Tarihlerinde yapılan Özel İhtisas Komisyon toplantı¬

larında bu komisyonun serbest sektörü temsil eden üyelerinden Saim

Okay ve Zeki Aral likörlerin, rakının ve genel olarak damıtık alkollü

bütün içkilerin evvelâ likörler, sonra kanyak daha sonra diğerleri olmak

üzere tedricen veya tüm olarak tamamen serbest bırakılması lâzım gel¬

diği tezini savunmuşlardır.

İddiaların esas merkezini, çalışma sahası kendilerince dar görülen

Özel Sektöre imkânlar sağlanması, içkilerin serbest bırakılması sonucu

alınacak muayyen bir bandrol resmi ile Devlete bu günkünden fazla

varidat sağlanacağı ve serbest rekabet sebebiyle kalitenin daha iyi ola¬

cağı teşkil etmiştir.

Bundan başka Saim Okay, yukarıda kaydedilen tekliflerine ilâve

olarak likör fabrikasının tek tip bir likör imâl etmesini memleket tüke¬

timi dışında kalan miktarı ihraç etmek için çalışmasını ve Özel Sektö¬

rün de muhtelif nevide likör imâl etmek ve piyasaya vermek üzere ser-

bes bırakılmasını eklif etmiştir.

Özel ihtisas komisyonunun özel sektöre ait diğer üyeleri ise damı¬

tık alkollü içkilerin serbest bırakılmasını henüz mevsimsiz ve sakıncalı

gördüklerini bildirerek yukarıda kaydedilen fikirlere iştirak etmemiş¬

ler, bilhassa bunlardan Kavaklıdere şarapları sahiplerinden Uğurlu

Tunalı, damıtık alkollü içkiler serbest bırakıldığı takdirde kalitenin

bozulabileceğini misal olarak da Vermut’un serbest bırakılmasiyle

birkaç firma müstesna diğerlerinin vermutu berbat ettiklerini, bunları

imâl edenlerin memlekete değil kendilerine fayda sağlayacaklarını bil¬

direrek yüksek alkollü içkiler imalinin serbest bırakılması teklifinin

erken olduğu kanaatinde bulunduğunu beyan etmiştir.

Özel ihtisas komisyonunun,1 özel sektöre ait bazı üyelerinin damıtık

alkollü içkiler imalinin serbest bırakılması hakkında yukarıda anahatlarıyla

belirtilen teklif ve iddialarını müteakip komisyonun Tekel mü¬

messili olarak aşağıda ayrmtılariyle kaydedildiği şekilde duruma etkisi

4

olan birçok noktalara değinilerek bahis konusu içkilerin bu gün için

serbest bırakılmasındaki sakıncalar belirtilmiştir.

Bu suretle özel ihtisas komisyonunda bu konuda müşterek bir

sonuç ve karara varılması mümkün olamadığından, damıtık alkollü

içkiler imalinin serbest bırakılması halinde husule gelecek mahzurlar

hakkındaki Tekel görüşü ile bu görüşe iştirak eden özel sektör mümes¬

sillerinden Uğurlu Tunalının fikirleri ve aksi tezi savunan özel sektör

temsilcilerinden yalnız Zeki Aral bu konudaki fikirlerini belirten tek¬

liflerini komisyon başkanlığına verdiğinden aynen aşağıda kaydedil¬

miştir.

Bu konudaki Tekel görüşü :

Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılmasının mevsimsiz ve bir¬

çok bakımlardan sakıncalı görüldüğüne dair Tekel tezinin tam alarak

değerlendirilebilmesi için bu konunun ilmi ve bitaraf bir metodla tet¬

kik edilerek memleketin bugünkü şartları içinde bir sonuca bağlan¬

masını teminen durumun aşağıda kaydedilen açılardan incelenmesi¬

nin uygun olacağı mütalâa edilmektedir.

1 — Bilgi, sermaye ve vergi yönlerinden Tekel veya özel sektörün

gücü ve durumu :

a) Bilgi :

Komis yon toplantılarında bütün üyelerin birleştikleri gibi bu

mamûllerin yapılması için bu sahada yetişmiş bilgili elemanların bu¬

lunması elzemdir.

Bilindiği gibi memleketimizde özel bir ihtisas işi olan bu konuda

ki bilgiler hiçbir okul veya fakültede tam olarak verilmemektedir.

Senelerdenberi edindiğimiz tecrübe sonuçlarına göre, ancak bu konu

ile ilgili tahsil gören elemanların bu sahalarda yetişmeleri daha kolay

ve neticede meslekî bilgileri de daha derin olmaktadır.

Tekel senelerdenberi bu mamûllerin yapıcısı olması münasebetiyle

her sahada tam olarak yetişmiş bol miktarda bilgili elemana sahip

bulunmaktadır.

Özel sektör ise bu gün için bu imkândan mahrum bulunduğundan

ya bir komisyon üyesinin toplantılarda ifade ettiği gibi bilgiyi de dış

memleketlerden getirmek mecburiyetinde kalacak veya imalâtını sağ¬

layabildiği ikinci, üçüncü sınıf elemanlarla yapmakla yetineceğinden

gerek kalite bakımından gerek diğer hususlarda büyük problemlerle

karşılaşacak ve uzun seneler rantbl çalışacak bir işletme olamıyacaktır.

Bu konuda bir misal olmak üzere; Şarapçılıkta uzun senelerden

beri okul görevi yapmış olan Tekel’in memleketimizdeki bugünkü

5

şarap sanayiinin inkişafında yetiştirdiği elemanların büyük rol oyna¬

dıkları zikredilebileceği gibi, Devlet memurları hakkmdaki fikir ve

iddialar hilâfına, bütün devlet işletmelerinde yönetici ve 'işletmeci ola¬

rak, bulunan mütehassıs bilgili elemanların feragat, azim ve büyük bir

hüsnüniyetle çalışarak gerek memleket kalkınmasında gerek hiçbir

özel menfaat düşüncesi olmadan işletmelerinde elde edilecek mamulün

kalitesinin yüksekliğinde gerekse esas olarak ilgili bulundukları şarap¬

çılığın Türkiye’de bu günkü seviyesine ulaşmasında oynadıkları rol ve

müsbet çalışmalarının münakaşa konusu dahi olamıyacağı bedihidir.

b — Sermaye :

Bahis konusu mamûllerin imali için kurulacak işletmeler, gerek

sabit gerek mütedavil sermaye bakımından önemli miktarda sermaye¬

ye ihtiyaç göstermektedir.

Bu gün memleketimizde bu sahada çalışan bazı firmaların mevcut

tesislerinin cüz’i bir kısmından istifade edebilecekleri ve yeni tesisler

kurmak için sermaye bakımından durumları müsait olabileceği gibi

ciddî teşebbüslerle de gerekli sermayenin tedarik edilebileceği aşikâr

olmakla beraber bugünkü şarap tatbikatında görüldüğü gibi hiçbir

zaman sermaye bakımından bir tahdit konulması mümkün olamayaca¬

ğından bahis konusu içkilerin imali serbest bırakıldığı takdirde birçok

teşebbüs sahibinin de yetersiz sermaye ve tesisle imalât yapacakları

tabiidir.

Bu tarz imalâtın kâlite ve insan sağlığı üzerinde malûm menfi te¬

sirleri dolayısıyle bu durum, şarap ve vermutta olduğu gibi müstehlik¬

le birlikte ciddi müesseselerin devamlı bir şikâyet konusu olacaktır.

hidir.

Tekel’de ise bu durum yönünden hiçbir sakınca olamıyacağı bedi¬

c — Devlet varidatı ve vergi :

Bahis konusu mamûller halen yalnız Tekel tarafından imal ve sa¬

tılmakta olduklarından mamûllerin satışını müteakip alman kanuni

vergiler satış kârlarıyle birlikte hâzineye intikal ettirilmektedir.

Bu mamûllerin serbest bırakılması tezini savunan komisyon üye¬

lerinin bu konudaki fikirleri Devlet işletmelerinin masraflarının fazla

olması sebebiyle maliyetlerinin yüksek olduğu dolayısiyle satış kârı ola¬

rak hâzineye intikal eden miktarın bu yüzden azaldığı, mamûllerin

imali serbest bırakıldığı takdirde, alınacak muayyen bir vergi ile hâzi¬

neye intikal edecek miktarın bu günkü miktarın çok üstünde hatta iki

misli olacağı merkezinde toplandığından bu konunun iki açıdan müta¬

lâa edilmesi uygun görülmüştür.

6

1 — İşletme masrafları:

Bütün Devlet fabrikalarında olduğu gibi, Tekel fabrikalarında da

birim maliyet içersine giren işçilik ücretleri ile sosyal masrafların bir

çok hususi sekör fabrikalarına nazaran fazla olduğu tabii bir keyfiyet¬

tir. Bu hal sosyal kalkınmanın gerekli kıldığı ve işletmelerimizde uzun

senelerdenberi çalışmış kalifiye iş gücü bulunmasının tevlit ettiği en

tabii bir hal olun, kanaatimizce; tenkit değil, takdir ve teşvik edilmesi

lâzım gelen bir durumdur.

Birim maliyet içindeki işçilik ücretinin cüz’i yüksekliği mücerret

olarak bu maiyetin dar çerçevesi içinde mütalâa edildiği takdirde bazı

özel kıyaslamalarla yüksek görülebilirse de durumun tüm olarak katma

değer açısından mualâa edilmesi halinde, bunun memleket ve toplum

kalkınmasına etki yapan müsbet ve lüzumlu bir faktör olduğu sonucu¬

na varıldığından, hiçbir şekilde işletmenin rantabilitesi bakımından

tenkit konusu olmaması icap eder.

Bir işletmenin rantabl çalışmaması, esas olarak ham maddeden

tam olarak istifade edememek neticesi randıman düşüklükleri, yarı

mamûl ve mamûllerde husule gelen israf ve ziyanlar, fuzuli masraflar

ile atıl işgücü ve kapasite bırakılması gibi sebeplere dayanmaktadır.

Raporun diğer kısımlarında bu konularla ilgili bölümlerin tetki¬

kinde, Tekel fabrikalarında bu gibi durumların bulunmadığı ve tama¬

men rantabl birer işletme halinde çalıştıkları açık olarak görülmekte¬

dir. Sonuç olarak; Durum yukarıki izahatın ışığı altında mütalâa edil¬

diği takdirde, Tekel işletmelerinin masraflı olması sebebiyle hâzineye

verilmekte olan paranın az olduğu şeklindeki bir tezin, varit ve mak¬

bul olamıyacağı ve bu günkü toplum kalkınmasıyla hiçbir şekilde bağ¬

daşamayacağı açık olarak görülmektedir.

Bundan başka, devlet varidatını sağlamak üzere mamûllerin alkol

derecesi veya litresi üzerinde muayyen bir bandırol resmi alınması

teklif edildiğine göre; işçi sırtından çıkarılacak bir maliyet ucuzluğu

sonucunda yalnız müessese veya patron yönünde elde edilecek ilâve

kâr dışında devlet ve toplum menfaati bakımından bir kazanç sağlan¬

masına imkân olamıyacağı da tabiidir.

2 — Vergi:

Damıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılmasiyle tesbit edi¬

lecek bir esas üzerinden bandırol şeklinde vergi alınması ilk nazarda

dağdağasız ve cazip bir fikir olarak görünmekte ise de; aşağıda izah

edileceği şekilde, gerek eski tatbikatında gerek bu günkü tatbikatta

görülen aksaklıklar böyle bir durum tatbik edildiği takdirde halen

hâzineye verilen miktarın dahi sağlanamıyacağı kanaatini vermekte

dir.

Bilindiği gibi rakı eskiden serbest olarak imâl ve satılmakta yalnız

bandırol şeklinde bir vergi alınmakta iken gerek miktar, gerek hacim

fark ve toleransları gerekse diğer faktörler gibi sebeplerle hususi

amiller tarafından imâl edilen miktarın tamamından vergi alınamadığı

kanaatma varılmış ve kalite, insan sağlığı gibi faktörlerde gözönünde

bulundurularak rakı imâl ve satışları tamamen tekel altın aalmmıştır.

Bu gün özel amiller tarafından imal ve satılmakta olan şarap ve

mümasili alkollü içkilerde de durumun aynı olduğu üzüntü ile müşahade

edilmektedir.

Nitekim, 10/5/1956 günü özel ihtisas komisyonunda şarap rapo

runun görülşülmesi esnasında bizzat üye olarak komisyonda bulunan

özel amiller tarafından Türkiye’de halen imal edilen şarabın raporda

kaydedildiği gibi 40 milyon litre olmayıp 50 milyon litre civarında

olduğu 10 milyon litreye yaklaşan aradaki farkın kaçak olarak imal

edildiği beyan edilmiştir.

Bu durum ve evvelce edinilen tecrübe sonuçlarına göre damıtık

alkollü içkilerin imal ve satışının serbest bırakılması halinde, iddia

edildiği şekilde daha fazla bir varidat sağlanamıyacağı, hatta bu gün

künün bile temininin çok müşkül olacağı sonucuna varılmaktadır.

Bu bakımlardan, bu günkü mevzuat ve kontrol şekilleri muvace

hesinde ve mevcut ortamda damıtık alkollü içkilerin imâl ve satışının

serbest bırakılarak vergi alınmak suretiyle varidat sağlamak yoluna

gidilmesi çok sakıncalı ve telâfisi güç durumlar ihdas edebilecek bir

hal olarak görülmektedir.

2 — Yan ürünlerin değerlendirilmesi ve müşterek tesisten istifade

bakımlarından sanayide sağlanacak tasarrufun özel teşebbüs ve tekel

yönlerinden tetkiki :

Muhtelif raporların tetkikinde de görüldüğü gibi bir kül olarak

mütalâa edilmesi icap eden içki sanayiinde birçok yan ürünler mey

dana gelmektedir. Bu yan ürünlerden Tekel fabrikalarında imal edil

mekte olan muhtelif mamûllerden herhangi birinde tekrar kullanıl

maları teknikman mümkün olanlar, tesislerimizde mevcut cihazlarla

tekrar istifade edilebilir hale getirilmekte ve bu suretle artıksız olarak

değerlendirilmektedir. Damıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılmasıhalinde

bazı özel firmaların normal olarak yegân yegân bu mamûlleri

imal emelerinde bu avantajlardan yoksun olacakları tabiidir.

Bilfaçz rakı veya kanyak imal eden bir firma imalâtın tabii bir sonucu

olan destilâsyon neticesi kalacak baş ve son mahsulleri, bu gün şarap

8

sanayiinde olduğu gibi değerlendirmek imkânını bulamıyacak veya

değerlendirmeğe gayret etse dahi esas kıymetine ulaşamıyacaktır.

Bu suretle yüksek alkollü içkileri tüm olarak imal etmekte olan

tekel’in yan ürünlerin değerlendirilmesinde müşterek tesisten olan

istifadesi açı kolarak belirdiği gibi bundan başka bir işletme içinde

muhtelif mamûlleri imal etmek suretiyle de büyük avantajlar sağlan¬

maktadır.

Nitekim raporun maliyetler bölümü tetkik edildiği takdirde bir¬

çok mamûlleri müştereken imal etmekte olan Paşabahçe fabrikasının

umumi masraflar ve iş gücünün sağladığı avantajlar sonucu rakı ma¬

liyetinin diğer fabrikaların altında olduğu görülmektedir. Aynı şekilde

çalışmakta olan Ankara bira fabrikasının malt ve bira maliyetleri de

İstanbul bira fabrikasından daha düşüktür.

Özel sektör bu avantajlardan yoksun olacağı gibi buna ilâveten

yeni kurulacak fabrikaların, tekel fabrikalarına nazaran maliyete

müessir olan amortisman hissesi de çok yüksek olacağından bunlara

paralel olarak maliyetleri de tekel maliyetlerinin üstünde olacaktır.

Böyle bir durumun ancak mevcut fabrikaların memleket tüketimi¬

ni karşılayamadıkları hallerde varid olması normal görülebilir.

Halbuki mevcut tekel fabrikaları bu gün için olduğu gibi ikinci

beş yıllık plân döneminde esas olarak dar boğazların giderilmesine ve

kalite ıslah ve standardizasyonuna matuf yatırımların yapılmasiyle

gelecek senelerdeki memleket tüketimini de rahat rahat karşılayacak

kapasitededirler.

Bu duruma nazaran, damıtık alkollü içkilerin imal ve satışının

serbest bırakılması sonucu, özel sektörün de bu sahaya iç piyasaya

matuf yatırım yapması halinde, memleket ekonomisi ve kalkınma he¬

defleri bakımından zararlı olacak bir durumun meydana geleceği ve

özel sektör veya tekel yönünde atıl bir kapasitenin kalacağı tabiidir.

Ancak, özel sektör trafından ciddi olarak ihraç imkânları sağlana¬

bildiği ve dış piyasaya matuf bir yatırım yapıldığı takdirde bir kapasite

artışı düşünülebilir ki bu günkü mevzuat da buna müsaittir.

Fakat yukarıki bölümlerde kaydedildiği gibi özel ihtisas komisyo¬

nunun damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılmasını savunan temsil¬

cileri ters bir yolla meselâ kendilerinin likör imal ederek hazır olan iç

piyasaya satmalarını tekelin ise ihraç imkânları aranmasını teklif et¬

mektedirler. Bu da bazı özel sektör mümessillerin de ifade ettiği gibi

Memleket ekonomisinden evvel kendi kazançlarını düşündüklerinin

en bedihi bir misalidir.

9

3 — Müstehlik sağlığı ve kalite ;

Halen tekel tarafından imal edilmekte olan mamûller, raporun

kontrol mekanizması bölümünde belirtildiği gibi ham maddesinden

başlıyarak işletmenin bütün safhalarında ve mamûlun çıkışında büyük

bir itina ile tahlil ve kontrol edilmekte ve bu kontroller hiç bir özel

menfaati bulunmıyan mütehassıs elemanlar tarafından müstehlik sağ¬

lığı ve kalite üstünlüğü gözönünde bulundurularak yapılmaktadır.

Bu duruma göre tekel mamûllerinde hiçbir zaman bir tağşiş ko¬

nusu mevzubahis olamıyacağı gibi en iyi kalitenin sağlanması da dai¬

ma gözönünde bulundurulmaktadır.

Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılması halinde ise :

Özel ihtisas komisyonu toplantılarında halen serbest olarak, imal

edilmekte olan şarap sanayiinde birçok amiller tarafından yapılan tağ¬

şiş konusunda özel sektöre ait mümessiler tarafından verilen örnekler

muvacehesinde damıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılması

halinde birkaç ciddi müessese dışında aynı tağşiş ve kalite düşüklüğü¬

nün bu mamûllerdede husule geleceği ve gerek müstehlik sağlığı gerek

kalite bakımlarından bir çok problemlerle karşılaşılacağı açık olarak

görülmektedir.

Konunun daha bir çok noktalara değinilerek eleştirilmesi ve da¬

mıtık alkollü içkiler imalinin serbest bırakılmasından doğacak bir çok

mahzurların gösterilmesi mümkün ise de uzatılmamak amacıyla yu¬

karıdaki esas noktaların tetkiki ile yetinilmiştir.

Netice :

Bira, vermut ve her türlü şarapların imal ve satışlarının serbest

bırakılmasiyle özel sektöre çok geniş bir saha sağlanmış bulunmakta¬

dır. Bütün dünyada insan sağlığı bakımından hafif alkollü içkilere

doğru bir kayma olduğu ve bu içkiler tüketiminin muhtelif vasıtalarla,

teşvik edildiği malûmdur. Bu gibi içkilerin imal ve satışı da özel sektör

sahasına dahil bulunmaktadır. Bu duruma ve yukarıda detaylarıyla

belirttiğimiz metodik ve objektif tetkik ve mütalâa sonuçlarına göre;

Tekel olarak bu günkü memleket şartları muvacehesinde damıtık al¬

kollü içkilerin imal ve satışının serbest bırakılmasının çok sakıncalı

olacağı gerek memleket ekonomisine gerek hazine varidatına gerekse

müstehlik sağlığına fayda değil zarar sağlıyacağı kanaatinde olduğu¬

muzdan bu günkü damıtık alkollü içkiler rejiminin hiçbir değişikliğe

tabi tutulmadan aynen muhafazasını istiyoruz.

10

Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılmasını mevsimsiz bulan

özel ihtisas komisyonu üyelerinden özel sektör mümessili Kavaklıdere

şarapları sahiplerinden Uğurlu Tuna’nm görüşü

Likörlerin ve yüksek alkollü içkilerin tekel’den çıkarılarak serbest

bırakılmasını şimdilik erken bir düşünce olarak mütalâa etmekteyiz,

Şöyleki :

1 — Tekel’in raporlarından anlaşıldığına göre, bu gün memleketi¬

mizde yüksek alkollü içkiler ile likörlerin imalindeki kapasite yeterliğj

mevcuttur.

Bu sınıf içkiler serbest bırakıldığı takdirde hususi teşebbüs için

piyasa noksanlığı husule geleceği gibi haksız rekabetlerin de doğması¬

na ve bu suretle kalite düşüklüğü meydana geleceği muhakkaktır.

2 — Bu gün şarap sanayiimizdeki kontrol müessesesinin kifayet¬

sizliği açıkça görülürken yüksek alkolü içkilerle likörlerin serbest bıra¬

kılması halinde bu kifayetsiz kontrol müessesesi şarap üzerindeki bu

günkü kifayetsiz olan kontrolü da yapamıyacak hale düşecektir.

3 — Yüksek alkollü içkilerle likörlerin serbest bırakılması halinde

en büyük tehlike dünya çapında isim yapmış yabancı etiketli firmala¬

rın lisansı adı altında yurdumuzda imaline kapı açılmış olacak bu ise

yerli firmaların doğmadan ölmelerine sebep olacaktır. Meselâ vermut

sanayiinin serbest bırakılmasiyle beraber dünyaca tanınmış cinzano

firmasının etiketi bütün şatafatiyle piyasaya lanse edilmiştir.

Vermut sanayimdeki bu yabancı etiketle rekabet edebilmek için

birçok firmalar fiyatlarını düşürmek amacı ile sentetik vermut yapmak

yoluna kaymışlardır. Bu hal vermut ruhunun memlekette tanınmama¬

sına sebep olmuştur.

4 — Yukarıda 3. maddede arzedildiği veçhile yabancı etiket getiril¬

memesi kaydı şarta tabi tutulsa bile bu kaydın yarın kaldınlmıyacağı-

nı kimse garanti edemez.

5 — Bu günkü kanunlarımız yalnız ihracat yapmak kaydı ile bu

nev’i sanayiin imaline istediği çapta tesisine cevaz vermektedir. Hususi

teşebbüs ihracatı düşünüyorsa, buna mani bir kanuni müeyyide mev¬

cut değildir.

6 — Bugün için memleketimizde irili ufaklı kapasitesini arttırmak

amacında olan 263 firma şarap sanayii ileiştigal etmekte ve dünyada

saha itibariyle 5. yeri işgal eden yurdumuz bağ ürünlerini değerlendir¬

meğe çalıştırmaktadır.

11

Yüksek alkollü içki sanayii kurulduğu takdirde, şarap sanayii bü¬

yük zararlara oğrayacak ve üzüm müsahsiline kadar uzanan sarsıntı¬

lar olacaktır.

7 — Bütün dünyanın içki mevzuundaki yolu hafif alkollü içkilerin

teşviki, yüksek alkollü içkilerin frenlenmesi, insanlık için lüzumlu

görülürken bizde bunun aksini düşünmek kalkımız için acı olacaktır.

8 — Büyük bir ihtisas istiyen likör sanayiinin serbest bırakıldığını

düşünecek olursak tabii likörler yanında sentetik esanslar kullanmak

suretiyle yapılacak imalât tabii likörlerle haksız rekabete girişecektir.

Bu günkü nefis likörlerimiz dahi bayram içkisi olmaktan kurtaramamıştır.

% 25 ilâ 75 sentetik esans kullanılmış likörlerle tabii likör¬

lerin bilkimya tahlili mümkün olamamaktadır.

9 — Şarap sanayiinde kullanılan cihazların yüksek alkollü içkiler

/rakı-votka gibi/ sanayiinde kullanılması teknikman imkânsızdır, gö¬

rülmekle beraber şarap sanayiinde sun’i şarap yapmak gibi bir hilenin

de meydana çıkacağı düşünülebilir. Alkollü ucuz temin eden müessese

alkol su karışımı ile sun’i şarap imali ile şarapta büyük bir rekabet

meydana getirebilir., kanaatında bulunuyoruz.

Damıtık alkollü içkilerin serbest bırakılması tezini savunan özel

ihtisas komisyonu üyelerinden Aral şarapları sahibi Zeki Aral’ın görüşü

Türkiye’de : ALKOL ve ALKOLLÜ İÇKİLER ENDÜSTRİSİ’nin

MAZİSİ HALİ, İSTİKBALİ

Giriş

Türkiye, sübtropik iklim bölgelerinde bile sahip olduğu için pek

çeşitli ziraî mahsul elde edebilecek kabiliyette bir ülkedir. Bu kadar

çeşitli olan mahsulün aynen veya şeklini tebdil ederek istihlâki hernekadar

mümkün olabilmekte ise de bazı yıllarda ve bazı bölgelerde, bu

arada bilhassa (meyve-bağ) mıntıkalarının bu gruba giren mahsulleri¬

nin her vakit değerlendirilmesi mümkün olamamaktadır.

Gıda endüstrisi şubeleri arasında yer alan konservecilik ve benzeri

sanayi kolları (meyva ve üzüm) mahsulünün taze halde istihlâkten

arta kalan miktarını işleyebilecek duruma henüz gelememiş oldukları

gibi Türkiye piyasası da, konserve şeklinde değerlendirilmiş olan ma¬

muller için yeteri kadar talepte bulunacak bir pazar haline de geleme¬

miştir.

Bilhassa sebze mahsulü üzerinde geliştirilmesi gereken bu sanayi

kolunun yanıbaşmda, tabiatı icabı sebze sahalarından daha fazla ge-

12

lişmeğe müsait ve lüstait olan meyve grubunun ve tahsisen daha elve¬

rişli şartlarla genişletilmesi kolaylıkla mümkün bulunan bağ sahaları

mahsulünün değerlendirilmesi üzerinde daha fazla durulması yıldan

yıla kendisini daha fazla hissettirmeğe başlayan bir zaruret halini

almıştır.

Ancak, bu konuda, devletin uhdesine alması gereken vazifenin

şumul ve mahiyeti ile takip ettiği istikamet üzerinde bir nebze durul¬

ması yerinde olur.

Türkiye’de devlet, bilhassa Cumhuriyet devrinde, diğer endüstri

sahalarmda olduğu gibi meyve mahsulünün değerlendirilmesi endüst¬

risi üzerinde de bazı vazifeler tekabül etmiş bulunmakta (Ticaret,

Ziraat ve Sanayi) ile uğraşamıyacağı şeklinde hulâsa edilebilen kat’i

iktisat doktrinine muhalif olarak, pek ehemmiyetli nisbetlerde bu işlere

girişmekten kendisini alıkoyamamaktadır. O kadar ki, Türkiye’de devlet-hür

dünya memleketlerinin hiçbirisinde görülmesi mümkün olmıyacak

bir şekil ve ölçüde kendisini büyük, küçük, lüzumlu, lüzumsuz

her san’atı yapmakla mükellef bir sanayici olarak telakki etmektedir.

Bununla beraber bu telakki tarzı, zaman zaman iki zıt istikamette

dalgalanmaktan da hali kalmamakta, sağa sola yalpalarla mem¬

leket ekonomisi üzerinde ekseriya unulmaz yaralar açabilmektedir.

Bir devir gelmekte, bütün sanayi kollarının devletçe kurulup işletilmesi

prensibi hakim duruma geçer gibi görünmektedir. Onu takip eden di¬

ğer bir devrede ise, bunun tam aksi tez müdafaa edilmekte gerçeğe de

uygun düştüğü için tezin muvaffakiyetle tatbikine geçildiği görülmek¬

tedir. Fakat neyazık ki, bu dalgalanmalar, esasen ürkek olan özel ser¬

mayenin cesaretini büsbütün kırmakta, teşebbüs azmini sarsmakta,

dolayısiyle, memleket ekonomisi üzerinde daima zararlı neticeler ya¬

ratmaktadır.

Devlet bununla da iktifa etmiyerek, bilhassa kendisine gelir sağla¬

yabilme fikrini, alkollü endüstrinin kurulmasında başlıca mesnet ola¬

rak ön plânda ileriye sürmektedir.

Filvaki, Fatih’in “Kanunname-i Âl-i Osman” mda bile yer alan

Şarap yapanlar hakkmdaki (monopolye dutturup öşrün alasız...) hük¬

münde fertlerin yapacakları şaraplardan devlet hâzinesine münasip bir

gelir sağlama gayesi güdüldüğü görülmektedir.

O zamanın devlet teşkilâtı devlet eli ile alkollü içki yapılmasına

imkân verecek durumda olmamakla beraber dinî memnuiyetin de dev¬

leti bu yola gitmekten alıkoymuş olduğu aşikârdır. Ancak XV. asırdan

XX. asra kadar geçen 500 sene zarfında bu yola asla girilememiş, giril¬

mek istenilmediği de tarihi bir gerçek olarak ortaya çıkmış bulunmak¬

tadır.

13

Yalnız devletin yüklendiği ağır dış borçlan ödiyebilmek üzere ke¬

yif verici bazı maddelerden bir resim alınması tamamen haklı bir görüş

olduğu kadar bu resmin doğrudan doğruya hâzineden gelir sütununa

geçirilmesi de nısfet ve adalet icabı olduğu şüphesizdir. Fakat öyle ol¬

duğu halde bile o uzun devre içinde tütün de dahil olmak üzere devle¬

tin hiçbir keyif maddesini bizzat yapmağa kalkıştığı da görülmemiştir.

Cumhuriyet devrinin başlaması ile, XX. asrın ikinci çeğreği içinde

belirmeğe başlıyan “devletçilik” fikri alkollü içki sanayine de teşmil

edilerek bu konu, hususi müteşebbislerin ellerinden alınmış, devlet en¬

düstrisinin kurulması gayesini hedef alan bu fikrin tatbikatının temin

için pek büyük devlet yatırımları göze alınmıştır.

Devletin bu hareket tarzının millî gelir üzerinde nasıl bir tesir icra

etmekte olduğunu, devlet hâzinesine ne dereceye kadar fayda sağlana¬

bildiğini kısaca gözden geçirmenin pek büyük faydalar sağlayabileceği

kanaatmda bulunduğumuz için varılacak neticenin herhalde devlet

sektörü aleyhine tecelli edeceğini peşinen ifadeden kendimizi alama¬

maktayız.

T — Alkollü içki endüstrisinde FERD’in rolü

Herşeyden önce işin iyisini sahibi yapar ata sözünün bu günkü dün¬

yamızın 3/4 ‘ünde tatbik sahası bulmuş bir hakikatin ifadesi olduğunu

belirtmek mecburiyetindeyim.

İşinin sahibi olan ferd ister şahsi, isterse şirket halinde olsun dev¬

let sektörü ile ilgisi bulunmayan, özel kaynaklardan sağladığı sermaye

ve sevk ve idare ettiği iş gücünü, ekonomik icaplara göre değerlendire¬

bilmek arzusu ile fikri, bazan da bedeni faaliyet sarfeden bir faktör

olarak kabul edilegelmektedir.

Bu sektörde hakim olan belli başlı gaye ve hedef kâr sağlamaktan

ibaret olduğuna göre ferd veya şirket, mesaisini daima bu hedefe doğru

tevcih etmek mecburiyetindedir. Bu hedefe yönelmesi zaruri olan bir

özel işletmenin, gayesine varabilmek için gözü önünde bulundurması

gereken faktörleri şöylece sıralamak mümkündür :

A — Sermayesine azami nema sağlamak : Bu konudaki çalışma¬

ların müsbet sonuçlara varabilmesine hiç şüphesiz birçok faktör mües¬

sir olmakta ise de bunları yüksek kalitece ucuz maliyet esaslarına bağ¬

lamak mümkündür :

a) Yüksek kalite bunu da ilk maddenin hususiyeti ve imalât tek¬

niği olarak iki bölümde mütalâa etmek yerinde olur.

14

1 — İlk maddenin hususiyeti: Alkollü bir mamulün nefasetinde

ekolojik ve teknolojik şartların büyük tesisi olduğu izahtan vareste¬

dir. İşlenecek ilk maddenin, tahsisen üzüm’ün bizatihi en üstün vasıflı

mamûlü verebilecek kabiliyet, tip ve çeşide mensup olması gerekmekle

beraber ona bu vasıflara fazlasiyle sağlayabilecek bir muhitte yetişmiş

olması, bilhassa ŞARAPÇILIKTA en başta gelen faktörlerdendir. Ferdi

teşebbüsün bu hususlar üzerinde hiç şüphesiz pek büyük itina göster¬

mekte olduğu ve göstermek mecburiyetinde bulunduğu bir vakıa’dır.

Bir gerçektir.

2 — İmalât tekniği: Alkollü içkiler canlı mikroorganizma âlemi¬

nin hayret verici faaliyetinin mahsulü olarak meydana gelebildikleri

için bunların tesir tarzlarının imalât safhalarında daima ve dikkatla

murakabe ve kontrol altında bulundurulmaları kat’i bir zarurettir.

Bu mikroskobik varlıkların tesir derecelerini ihmal edebilen bir

alkollü içki işletmesi, netice itibariyle ile hüsranla karşılaşmakta ge¬

cikmez, hatta telâfisi imkânsız zarar ve ziyanlarla da karşı karşıya ge¬

lebilir.

Bu mevzuda gösterilecek hassasiyet fazlalığının hiç bir zaman çok

görülmemesi gerektiğini katiyetle ifade etmekte yerinde olur. îster şa¬

hıs, isterse şirket halinde bulunsun ferd, bu konuda gücünün yettiği

kadar itina göstermekten asla geri kalmaz. Çünki mal canın yongasıdır.

Ferd, onların hiçbir hareketini asla gözden kaçırmamağa, zararına ne¬

tice verebilecek bir çalışma safhasına intikal etmemelerine büyük dik¬

kat ve itina gösterir.

b — Ucuz maliyette bu tabirin, hiç şüphesiz, bilhassa alkollü içki

endüstrisinde, yüksek kaliteden fedakârlık manasına gelemiyeceğini

sarahatle belirtmek icap eder. Bu gayeye kolay yollardan varabilmek

için gözönünde bulundurulması gereken faktörler de ilk madde tedari¬

ki, manipülasyon, ambalaj ve pazarlamadır.

1 — İlk madde tedariki: Düşük maliyetli bir mamûl meydana ge¬

tirebilmek arzu ve endişesi ile ucuz, tabiatı ile kötü ve düşük vasıflı

üzüm satın almanın söz konusu olamıyacağı şüphesizdir.

Alkollü içki amili olan ferd, ancak makul fiatlar dairesinde en iyi

vasıflı üzüm tedarikini kendisi için vazife sayar; o, bu hususta gös¬

tereceği pintiliğin daima kendi aleyhine netice vermekte gecikmiyeceği

her keşten iyi bilir ve takdir eder.

İlk maddenin işletme nakli hususunda da en seri ve sağlam vası¬

talar çalıştırmak suretiyle istihsal bölgelerinden imalât merkezlerine

kadar vakit kaybetmeksizin nakil işini teminde onun bilhassa büyük

menfaati vardır.

15

2 — Manipülasyon : Ferdî teşebbüs sahipleri, emirlerindeki işgü¬

cünden azami şekilde fayda sağlıyacak metotları tatbik etmek ve ima¬

lâtın bütün safhalarını daimi kontrol altında bulundurmak suretiyle

maliyet hususu üzerinde, kendi lehlerine mühim inkişaflar sağlaya¬

bilirler.

Kısaca, bu kabil teşebbüs sahibi özel sermayeli müesseseler normâl

bir iş gücünün, hiç olmazsa % 80-90’mdan verimli mesai halinde

faydalanır. İçtinabı mümkün olmıyan bazı faktörler bu gücün en çok

% 10-20’sini ziyana uğratabilirler.

3 — Ambalaj pazarlama : Ferd’ler mamûllerinin sürümünü kolay¬

laştırabilecek en cazip şekilli ambalâj sistemini bulup hemen tatbik

etmek hususunda daima büyük bir titizlik gösteregelmektedir. Ser¬

best rekabet karşısında mamulünün nefasetini ambalâj mm zerafeti ile

de teyit ve teşvik eden bir özel teşebbüs işletmesi, daima ve her vakit

bol ve istekli alıcılarla karşılaşmakta gecikmez.

Şu veya bu kanunun, onlara istinaden hazırlanmış nizamname tali¬

matname, hatta emirnamelerin sertçe sınırlandığı daracık bir saha

içinde kapalı kalmayan ferd, malının satışında tamamı ile serbestçe

hareket edebilmekte, hatta toplu satışlarında müşteri veya bayilerine

zemin ve zamana, maddi ve malî imkânlarının müsaadesine göre ica¬

bında bmda pek çeşitli ve çok değişik vadeli ödeme kolaylıkları da gös¬

terebilmektedir.

II — Alkollü içki endüstrisinde Devle t’in rolü

“Ferd’in rolü,, kısaca belirtilen hususlardan hangilerinin devlet

tarafından, ne şekil ve nisbette temin olunabildiğini tesbit sadedinde

büyük br gayret sarfına hiç de lüzum yoktur. Çünkü devlet sektörü

hâzineye gelir sağlamak mefhumunun dışında, bu şartların hemen hiç

birisini yerine getirecek bir durumda olmadığı gibi psikolojik sebeplere

ilâveten kanun ve nizamlarla elleri kolları bağlı bulunan devlet teşek¬

külleri mensuplarının özel teşebbüs tarafından gösterilen can siparane

faaliyetlerin tamamı şöyle dursun, 750 sini bile gösterebileceği daima

muhtac-ı münakaşa bir mevzudur.

A — Psikolojik Sebepler: Devlet ile memurun arasındaki münase¬

bet, herşeyden önce kanun ve nizamlar çerçevesinde ceryan etmekte,

pek azını istisna etmenin bir kadirşinaslık olacağı mütalaasına ilâve¬

ten devlet memurları ancak kendilerini muaheze ve mesuliyetten koru¬

yacak kadar çalışmaktadır. Bu iddianın aksini müdafaya kalkışarak

isbata girişmenin pek vahim bir gayret israfı olacağını ilâveye lüzum

bile yoktur.

16

Malı olmıyan bir mamûlun yapılışı, şu veya bu şekilde imal ve sa¬

tışa arzı-maalesef sayıları pek az oan bazı vazifeşinas ve vicdanlı devlet

memurları dışında büyük bir ekseriyetin yakın alâkasını çekecek bir

mevzu olmaktan çok uzaktır. O, ancak verilen vazifesini mesuliyet

hudutları içinde ifa etmek, karşılığında maaş veya ücretini almakla

iktifa eder. Neticenin tahakkuk sureti onu hiç te ilgilendirmez. Çünki

devlet malı, o’nun canının yongası değildir.

Büyük bir memur kitlesi için başlıca hedef Adem-i mes’uliyetten

ibaret olduğuna göre bu gruba giren memurların maliyet unsuru üze¬

rinde şu veya bu suretle müsbet bir mesai sarfına asla lüzum hissetmeksizin,

icabında kendisine maddi bir mes’uliyet tahmil edebilecek

her vakıanın, her hamlenin dışında kaldıkça kendisini masun say¬

maktadır.

Ne ilk madde mübayaasmda ne manipülasyon, ambalajlama ve

pazarlamanın her hangi bir safhasında memur, kendisini haklı olarak

daima kanun ve nizam çerçevesi içinde hissetmekte, o yolda hareket

ederek piyasa ve alıcı isteklerine karşı asla bir suplex gösterememekte,

başucunda duran mes’uliyet kılıcının tehdidi altında bu suplexi gös¬

termek te istememektedir.

Devlet memurunun bu psikolojik ruh haletinin devlet işçisinde de

aynen mevcut bulunduğu daima görülegelen vakıalardandır. O kadar

ki bir ata sözü beylik’te bir yumurtayı 10 kişi kaldırır şeklindeki vecize

ile bu hakikati pek güzel ortaya koymaktadır.

Âmir ve memurun veya diğer emek sahiplerinin yegâne endişeleri

mesailerinin neticesi ne olursa olsun ancak musuliyet altına girmeden

azami kazanç sağlıyabilmekten ibaret kalmaktadır.

Müessiriyeti pek aşikâr olan bu psikolojik şartlar altında memur

ve emek sahipleri ile çalışmakta olan devlet sektörünün maliyet hatta

nefaset bakımından özel sektörle rekabetine imkân olabileceği düşün¬

cesi pek mesnetsiz bir vahimeden ileri gidemez.

B — Kanuni mevzuat: Devlet teşekküllerinde bir mesai seyyaiiyetıne

şahit olmağa hiçbir zaman imkân yoktur. Çünkü bu teşekkül¬

lerin sevk ve idaresi ile muvazzaf olan kişilerin atacakları her adım,

çok önceden kanunlar, nizamlar, talimatlar, hatta emirlerle kat’i ola¬

cak sınırlanmış olduğundan bunun haricinde çıkacak olanların muh¬

temel bir muvaffakiyetsizlik karşısında uğrayacakları nikbet ve musi¬

bet o nisbette azamet kesbetmektedir.

İster 2490 sayılı müzayede, münakaşa ve ihale kanunun ahkâmına

tabi olsun, isterse olmasın, devlet teşekküllerinin ve bu arada bilhassa

alkollü içki endüstrisini kurup işletmekte olan Tekel Genel Müdürlü¬

ğünün her kademedeki teşekkülü ancak bu mevzuatın çizdiği yolda

17

dikenlerle dondolu bir güzergâh üzerinde, eli kolu bağlı halde yürü¬

mek mecburiyetindedir.

Hele bu kanun hükümlerine tabi müesseselerde ne malın kalitesi

ne de yapılacak işe elverişli olup olmaması, işin belirli zamanda yapı¬

lıp yapılamaması üzerinde uzun uzadıya düşünmeğe bile salâhiyettar

olmıyan memur yalnız ucuzluk gibi tamamı ile gayri kâfi, hatta ekseri

ahvalde hâzinenin büyük zararlarına bile yol açabilen bir gaye peşinde

hareket etmekle mükelleftir.

Bu şartlar altında devlet sektörünün, en iyi malı kabil olduğu

kadar ucuza veya değer pahası karşılığında almak hususunda tam

serbesliye malik olan özel teşebbüs ile mukayesesinden devlet sektörü¬

nün büyük puvan kaybına uğramakta olduğu pek açık bir hakikat

olarak ortaya çıkmaktadır.

C — Hâzineye gelir sağlamak : Her şeyden önce şunu belirtmek

yerinde olur ki, kâr şöyle dursun, doğrudan doğruya resim ve vergi

şeklinde sağlanabilen bu zahiri gelir devlete pek pahalıya mal olmak¬

tadır. Bu mevzuu, birisi düşük maliyet yüksek fiyatlı satıştan mütevel¬

lit kâr diğerini de kanunların koyabildiği Resim ve vergiler olmak

üzere iki bölümde mütalâa etmek gerekir.

a) Düşük maliyetten doğan kâr: Bu yolda edilebilmiş bir kârın

hemen hemen hiçbir devlet müessesesinde tahakkuk edebilmiş olduğu

şimdiye kadar görülmüş değildir. Çünkü devlet sektörü yukardaki

paragraflarda tafsilen belirtilmiş olduğu gibi bu konu üzerinde ehem¬

miyetle durmak zorunda bulunmıyan devlet personeli elinde işlemek¬

tedir. Maliyeti yükseltebilen unsurların tesirlerini bertaraf edilmesi

konusu üzerinde pek az devlet personeli imali fikir etmekte, fakat

ekseri ahvalde bu müsbet fikir ve mütalâasını işlere lâyıkı ile vukufu

olmıyan indi görüş ve mütalâalarının zebunu bulunan âmirlerine

kabul ettirememesi yüzünden hayal inkisarına uğramaktadır.

Büyük ölçüdeki fuzuli masrafların ihtiyarı kaprislerin tatmini gibi

faktörler maliyet yükselten amillerin başında yer almaktadır. Buna

misal olarak, 17 tip likör imal eden Mecidiyeköy likör fabrikasını yıllık

imalât miktarı Tekel Genel Müdürlüğünün bütçesinde küçümsenemiyecek

kadar ememmiyetli bir zarar olarak netice vermekte ona rağmen

bu imalâta devam edilegelmektedir.

b — Resim ve vergi gelirleri : Devlet sektörünün kurup işletmekte

olduğu alkollü içki endüstrisi vasıtası ile elde etmek istediği resim ver¬

gi halindeki geliri de tam ve matluba muvafık bir şekilde tahsil edebil¬

diği iddia olunamaz. Alkollü içkiden alacağı resim ve vergiyi tahsil va¬

zifesi ile muvazzaf olarak kurulmuş bulunan muazzam bir idari meka-

18

nizma, onun personeli yine o nisbette muazzam bir kırtasiye mekaniz¬

masının çarklarını çevirmeğe çalştıkları için, verimli olacakları yerde

elde edebildikleri resim ve verginin pek mühim bir kısmını tüketmekle

de meşgul bulunmaktadır.

Tekel Genel Müdürlüğü blânçolarmda görülen resim ve vergi yekûnlerinin

dışında bir taraftan mülhak, öte taraftan mütedavil serma¬

ye bütçelerinde bu tahsil mekanizması için pek ehemmiyetli masraflar

gözönünde alınmaktadır.

III — Alkollü içki endüstrisinin istikbaline dair düşünceler

Bu mevzu üzerinde ilk hatıra gelen ve nefsel’emre de en muvafık

olan husus, devletin fertler tarafından yapılabilecek endüstri kolların¬

dan, bilhassa alkollü içki endüstrisinden elini çekmesidir. Bu zarureti

ispat sadedinde deliller ve misaller aramağa lüzum kalmaksızın hür

batı memleketlerinde bir göz atmak fazlasiyle kâfidir.

Esasen yukardaki paragraflarda belirtilen hakikatlar karşısında

devletin ferdin yapabileceği endüstri ile uğraşmasının asla doğru olamıyacağı

kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Halbuki Tekel Genel Müdürlüğü, 2450 sayılı kanunla kendisine

verilen alkollü içki inhisarın yürütebilmek için bu konuda muazzam

yatırımlar yaparak tesisler kurmuş, sınaî mahiyette hiçbir maliyet he¬

sabına dayanmaksızın bu san’atı icra edegelmekle kalmıyarak kanunen

tavzif edilmemiş olduğu halde bu kabil faaliyetini inhisar dışı olan

şarap gibi alkollü içki imalâtına kadar teşmil etmiş bulunmaktadır.

O kadar ki, doğrudan doğruya özel teşebbüs sahasına giren şarap¬

çılık mevzuunda da, sırtını devlete dayayan bu Genel Müdürlük, özel

teşebbüsün ferdi gayretleri ile meydana getirebildiği tesisler ile tam

rekabet halinde çalışmakta, bu gayri müsavi rekabete rağmen devlete

ehemmiyetli bir kâr sağlıyamadığı halde bu rekabeti yüzünden mem¬

leket konjeonktürüne zararlı tesirler icrasından geri kalmamaktadır.

İmalini inhisarı altında bulunduğu ağır alkollü içkiler konusunda

da tekel idaresinin faaliyetinin neticeleri aynen belirmekte ihracat için

dışardan yapılan pek önemli miktarlardaki ağır alkollü içki, bu arada

Türk rakısı taleplerini karşılayamamakta, özel teşebbüsler tarafından

yapılması memnu olan kabil maddeler üzerindeki dış talepler asla

yerine getirilememektedir.

Şu hale göre alkollü içki endüstirisinin bilhassa hâzineye şimdi¬

kinden büyük nisbette artan bir gelir sağlıyabilmesi kayıt ve şartı ile

bu endüstirinin en faydalı şekilde nasıl kurullması lâzımgeleceği aşa-

19

ğıdaki hususların tahakkuk safhasına intikal ettirilmesine bağlı bir

keyfiyet olarak ortaya çıkmaktadır. Şöyleki :

1 — Özel teşebbüs, ister ihtimar, isterse takdir yolu ile elde edile¬

bilecek bütün alkollü içkilerin imalâtında bazı kayıt ve şartlar daire¬

sinde serbest bırakılmalıdır.

2 — Tekel Genel Müdürlüğü, devlet gelirinin teminat altına alın¬

masını kolaylaştırabilmek emel ve gayesi ile, alkollü içki endüstrisi

üzerindeki faaliyetini yalnız suma imalâtına hasr ve tahsis etmelidir.

3 — İşliyeceği sumayı tekel idaresinden satın almak zaruretinde

bulunan özel amiller, aldıkları sumanm beher derece ve litresinden

kanunen tesbit edilecek miktara göre tahakkuk edecek resim veya

vergiyi ödemekle mükellef tutulmalıdır.

4 — Tahakkuk edecek bu vergi veya resimler Halen şarap imalâtı

için tatbik edilegelmekte olduğu gibi ya mamûllerini sattıkça peyder¬

pey, yahut ikinci suma talebi sırasında özel amiller tarafından hâzi¬

neye ödenmelidir.

5 — Bira imalâtı için lüzumlu malt şimdi olduğu gibi yine Tekel

Genel Müdürlüğü fabrikalarında imal edilmeli, malt satın alacak bira

amilleri hakkında ağır alkollü içkiler için tatbik edildiği gibi 3. mad¬

dedeki hükmün tatbikine girişilmesi lâzımdır.

6 — Şaraphaneler için şimdiki istimare usulü yerine bu müesseselerin

“Gelir vergilerinde,, derpiş edilecek bir arttırma ile resmin tahsili

sağlanmalıdır.

7 — Tahammür veya takdir işleri ile uğraşacak işyerleri kolaylıkla

gizlenemiyecekleri gibi malt yapımı da aynı karakterde bir tesis oldu¬

ğundan, kaçakçılığın önlenmesi, dolayısı ile hazine gelirinin teminat

altına alınabilmesi için aşağıdaki tedbirlerin alınması gerekmekte ve

bu tedbirlerin arzulanan neticenin istihsalinde yeterli olacaklarına

inanmış bulunmaktayım,

— Tekel idaresinden suma almak mecburiyetinde bulunan ağır

alkollü içki işletmelerinde yalnız takdir cihazları bulunabilmeli, ihti¬

mar ile ilgili hiçbir tesis vücuda getirilememelidir.

— Şarap kavlarında ise takdire yarayacak hiçbir vasıta veya cihaz

bulundurulamamalıdır.

— Bira fabrikalarında, mal itmalini sağlıyabilecek hiçbir tesis veya

cihazın bulundurulmasına imkân bırakılmamalıdır.

20

— Bu maksatları sağlıyabilmek üzere bu kabil özel teşebbüs sahip¬

lerinin çok ağır malî ve cezaî müeyyedelerin tehdidi altına alınmaları

sağlanmalıdır.

— Suma’dan gayri her nevi alkollü içki imal eden müesseseler

ham yarı mamûl ve mamûl mallarının giriş ve çıkış kayıtları pek mun¬

tazam olarak tutulmalı, bu kayıtlar vakit vakit işten anlar personel

ile sıkı bir kontrol altında bulundurulmalıdır.

— Serbest rekabet tesirleri altında bulunmakla beraber bu mah¬

sullerin vasıfları ile ilgili bazı makûl teknik kontrol tedbirleri alın¬

malıdır.

— Alkollü içki amilleri arasındaki meşru rekabet imkânının sağ¬

lanabilmesi için hiç birisinin, şöhret yapmış bir yabancı mamûlun isim

ve alâmetini hernesuretle olursa olsun kullanabilmesine mani olacak

kanuni tedbirler alınmalıdır.

— Devletin simdeki gayri müsavi şartlar altındaki rekabetinden

kurtulacak olan Türk şarapçılığı ile özel teşebüsün vücuda getirebile¬

ceği yüksek nefasetteki mamûl elde eden Türk ağır alkollü içki endüst¬

risinin bir (İHRACAT BİRLİĞİ) halinde birleşmeleri dış piyasaya ih¬

racat imkânlarını da kolaylaştıracağı için bu hususta gerekli teşebbüs¬

lere hemen girişilmelidir.

Netice :

Pek kısa olarak belirtilen yukarıdaki hususlar göz önüne alındığı

ve gereken kanuni formaliteler ikmal ve tatbik edildiği takdirde :

A — Tekel, dolayısı ile hazine bu günkünden daha fazla gelir sağ-

lıyabilecektir.

B — Tekelin suma imal tesislerinden faydalanılmakta devam edi¬

lecektir. Bu arada tekel idaresince bir malt fabrikasının tesisi ile birlik¬

te bu günkümaltaj tesislerinden faydalanılmakta devam olunabilecek¬

tir.

C — Alkollü içkilerden alman vergi veya resimlerin tahsili gayet

basit ve masrafsız esaslara bağlanmış olacaktır.

Ç — Özel teşebbüsün kavuşacağı geniş çalışma sahasında, tekel

idaresinin bu işlerle uğraşagelen değerli elemanlarından faydalanıl¬

makta devam olunabilecektir.

D — Memleket alkollü içki endüstrisi daha sür’atle gelişerek iş ve

dış piyasaların isteklerinin en iyi şartlar altında ve serbest rekabetin

icapları dairesinde karşılayabilecek duruma girecektir.

21

C. 2 — Fiyat meselesi:

Raporun fiyat bölümünde rakamlarla belirtildiği gibi içki fiyatlariyle

tüketim miktarları arasında sıkı bir ilişiki bulunmaktadır.

Muhtelif senelerde yapılan fiyat ayarlamaları sonucunda tüketim

miktarlarında daima azalmalar olduğu görülmüştür.

Bu bakımdan herhangi bir sakıncalı sonuçla karşılaşılmamasını

teminen fiyat ayarlaması yapılmadan evvel duruma bütün ayrıntı¬

larıyla tetkik edilmesi gereklidir.

C. 3 — Kapasite meselesi:

“Mevcut kapasite,, bölümünde detaylariyle belirtildiği gibi tekel

rakı fabrikalarının toplam kapasitesi 14.705.000 litre olup bu günkü

memleket tüketimini tamamen karşılamaktadırlar.

İkinci beş yıllık plân döneminde mevcut fabrikaların dar boğaz¬

larının giderilmesine ve kalite ıslahı ile standardizasyona matuf yatı¬

rımların yapılmasiyle aynı zamanda istihsal hacmi de 18.310.000 lit¬

reye çıkmış olacaktır. Ki bu miktar 1975 yılı için tahmin edilen tüke¬

tim miktarının en yüksek seviyesidir.

Bundan başka mevcut fabrikaların durumuna göre gerektiği tak¬

dirde 22.656.000 litrelik bir isihsal hacmine ulaşmak da mümkün bu¬

lunmaktadır.

Bu durum muvacehesinde, özel sektör tarafından rakı fabrikaları

kurulduğu takdirde memleket ekonomisi ve kalkınması bakımından

zararlı olacak bir atıl kapasitenin de kalacağı tabidir.

C. 4 — Kalite meselesi:

Yukarıda tekel görüşü bölümünde belirtildiği gibi bu gün tekel

fabrikalarında hiçbir özel menfaat sakıncası olmadan en iyi kalitede

mamûl imali için bu sahada yetişmiş bilgili elemanlar tarafından çalı¬

şılmakta ve bilhassa insan sağlığı üzerinde durularak kalitenin daima

daha iyiye ulaşması için hertürlü imkândan faydalanılmağa büyük bir

gayret sarfedilmekte ve mamûl kademeli olarak kontrol edilmektedir.

Şarap ve Vermut misalinde olduğu gibi aksi iddialar hilâfına

bu mamûller imalinin serbest bırakılması halinde bu günkü kalitenin

tüm olarak sağlanması da mümkün olamıyacaktır.

C. 5 — Vergi durumu :

Halen tekel mamûllerinin satışını müteakip alman vergiler satış

kârlariyle birlikte tamamen hâzineye intikal ettirilmektedir. Bundan

22

başka mamûllerin serbest bırakılması tezini savunan özel sektör tem¬

silcisinin iddiası hilâfına istisnasız her tekel fabrikası vergi dışında

küçümsenemiyecek mitdarlarda kâr sağlamaktadır. Buda senelik

bilânçolarla sabit olduğundan iddiaların mesnetsiz ve hiçbir tetkik

mahsulü olmadığı açıkça görülmektedir.

Mamûllerin imal ve satışının serbest bırakılması halinde yukarıda

tekel görüşü bölümünde etraflıca kaydedildiği gibi bugün hâzineye

intikal ettirilen varidatın dahi sağlanması mümkün görülmemektedir.

D — İkinci plân döneminde takibi gerekli ana ilkeler:

D. 1 — Yukarıda belirtildiği gibi mezkûr içkilerin halen tamamı

tekel fabrikalarında imal edilmekte olup bu fabrikalar da memleket

şart ve icaplarına uygun olarak kurulmuş modern ve rantbl birer işlet¬

medirler. Ancak her işletmede zaman zaman olabileceği gibi bazı dar

boğazlari bulunmaktadır. İkinci plân döneminde bu dar boğazlanır

giderilmesi ile aynı zamanda imalât hacmi de 18.310.000 litreye çıkarıl¬

mış olacaktır. Bu bakımdan tesbit edilen yatırımların tamamen yapıl¬

ması lâzımdır.

D. 2 — Damıtık alkollü içkiler imal ve satışının serbest bırakılması

hakkmdaki bazı özel sektör mümessillerinin teklifleri üzerine, bu mamûller

imâl ve satışının bu gün için serbest bırakılması sonucunda

husule gelecek mahzurlar yukarıda açık olarak belirtilmiştir.

Bu noktalar gözönünde tutularak damıtık alkollü içkiler imâl ve

satışına halen olduğu gibi tekel tarafından devam edilmesinin ilzem

olduğu kanaatmdayız.

23

TARİHÇE

Sektöre dahil muhtelif mamûllerin ve fabrikaların tarihçeleri aşa¬

ğıda kaydedilmiştir.

a — Rakı:

Memleketimizde rakıcılığın mazisi bir hayli eski olup, bu tarih¬

lerde hususî şahısların, basit cihazlarla rakı imâl ettikleri bilinmekte¬

dir.

Paşabahçe fabrikası :

Memleketimizde ilk modern tesis olarak Paşabahçe îçki fabrikası

1922 senesinde fabrikatör Hulki Rey tarafından Tekel hesabına İspirto

ve İspirtolu İçkiler istihsali için işletmeye açılmış ve 1926 senesine ka¬

dar bu şekilde çalıştıktan sonra Türkiye müskirat inhisarını üzerine

alan PolonyalI şirkete devredilmiştir.

Polonya’lılar da yine Tekel namına fabrikayı 1927 ortalarına kadar

çalıştırmışlardır.

Bu şirketin dağılmasile 1929 tarihinden itibaren fabrika bütün

tesislerde Tekel’e satılmış ve o günden bu yana tesisler genişletilip

ilâveler yanılarak bu günkü modern duruma getirilmiştir.

İzmir fabrikası:

İzmir’de Halkapınar’da 1912-1913 yıllarında Bomonti-Nektar Şir¬

keti tarafından Aydın Bira Fabrikası ismile kurulan fabrika 27/2/1940

tarihinde Tekel tarafından satın alınmış ve ı-akı tesisleri kurularak

1941 tarihinden itibaren rakı imaline başlanmıştır.

Diyarbakır fabrikası :

1931 yılında kurulmuştur.

Gaziantep fabrikası:

1933 yılında kurulmuştur.

24

Tekirdağ fabrikası:

1931 yılında şarap fabrikası olarak kurulmuş ve 1965 yılında rakı

tesisleri ilâve edilmiştir.

b — Likör :

Avrupa’da ve bilhassa İtalya’da 13-14 ncü yüz yıllarda din adam¬

larının nebatat üzerinde çalışmaları bu gün için büyük bir ehemmiyet

arzeden likörcülük san’atmm meydana gelmesine yardım etmiştir. 15

inci yüzyıldanberi Fransa ve Turin Şehirleri bilhassa likörleriyle mâlüm

olup bu likörlerin imâl san’atmı diğer memleketlere de öğretmiş¬

lerdir.

Evvelâ ilâç mahiyetinde kulanılan bu tip içkiler distilâsyon âlet¬

lerinin tekâmülü ile bilhassa 19. cu asırdan sonra taammüm etmiş iç¬

kiler meyanma girmiştir.

c — Kanyak :

16. cı asır sonlarına doğru Fransa’nın Güney Batısındaki şarap

bölgelerine ait şarapların taktirinden elde edilen edüvinin Limozen

cinsi meşe fıçılarında eskitilmesi ile elde edilmiş 18. ci yüzyıl başların¬

dan itibaren bütün dünyaya yayılmıştır.

Türkiye’de : Likör imâl sanayii Tekel İdaresinin 1930 senesinde

Mecidiyekövünde tesis ettiği likör fabrikasında başlamış ve zamanla

inkişâf ederek halen 15 nev’i likör ve şaraplı içkilerden Sek ve Tatlı

olmak üzere iki cins Vermut, Cin ve kanyak ile birlikte 20 cins içki imâl

edilmektedir. Memleketimizde yetişen yaş meyve ve bazı bitkilerin ve

ispirtonun değerlenmesi bakımından ayrıca bir önem taşıyan mamûllerimiz,

muhtelif sergilerde teşhir olunarak ve gerekli reklâmlarla gerek

iç ve gerekse dış piyasada aranılır bir meta haline gelme yolundadır.

25

KISIM II

NÜTRÎSYONEL FAKTÖRLER

Besleme yönünden bilhassa vermut ve kınakına şarabının özel bir

durumu vardır.

Vermut : 18 çeşit nebattan yapılmakta olup, bunların tıbbî bakım¬

dan bir çok hazım hassaları olduğu ilmen tesbit edilmiştir. (Dimağı

dinlendirmek, asabı teskin etmek, hazmı kolaylaştırmak v. s. gibi)

Kınakına; Sıtmanın mütemmim tedavisi olarak kullanıldığı gibi

içinde nua de Cola ihtiva ettiğinden, bunun da vucuda iyi hassaları

olduğu tıben malûmdur.

26

KISIM III

GIDA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI

1 — Gıda tağşişi meselesi :

4250 sayılı kanunun 6552 sayılı kanunla değiştirilen birinci mad¬

desi gereğince, memleketimizde her türlü ispirtolu içkiler yapılması ve

satılması (aynı kanunla serbest bırakılan bira, her türlü şarap ve mey¬

ve şaraplarının yapılması ve satılması hariç) Hükümetin Tekel’i altın¬

da bulunmaktadır.

Bu duruma göre yalnız Tekel tarafından imâl edilmekte olan mamûllerde

her hangi bir tağşiş bahis konusu değildir.

2 — Etiketleme :

Tekel mamûlleri, nev’i, miktar, derece ve fiatlarmı gösteren etiketerle

etiketlenmek suretile piyasaya arzedilmekte ve ayrıca boğazlık

ve kapişon metal veya polestren kapak da kullanılmaktadır.

3 — Kontrol teşkilâtı :

Tekel altında bulunan veya bulunmayan içki mamûlleriııin kont¬

rolü bu maddeleri Devlet Teşkilâtı altına alan kanunu tatbik etmekle

görevli Tekel İdaresi tarafından ve aynı zamanda 4/8/1952 tarihli ve

3/15481 sayılı Bakanlar Kurulu kararına bağlı “Gıda maddelerinin ve

umumî sağlığı ilgilendiren eşya ve levazımın hususi vasıflarını gösterir

Tüzük” hükümlerini yetkili mercilerce yapılmaktadır.

Halen mamûller yalnız Tekel tarafından imâl edildiğinden bu ba¬

kımdan bir aksaklık görülmemektedir.

Ancak ilerde bu maddelerin imâlinin kısmen veya tamamen ser¬

best bırakılması gibi bir yola gidildiği takdirde bu kanunun ilk plânda

ele alınarak şartlara uygun şekilde tâdil ve islâlı edilmesi elzemdir.

4 — Kontrol mekanizması:

Tekel mamûllerine ait kontrol mekanizması; kalite ve işletme

kontrolarım sağlayan fabrika lâbaratuvarları ve umumî kontrollarla

27

bilimsel araştırmaları yapan Genel Müdürlüğe bağlı Enstitüler Müdür

lüğündeki lâbaratuvarlar olmak üzere iki grupta toplanmaktadır.

a — Fabrika lâbaratuvarları:

Fabrika lâboratuvarlarında; bu sahada yetişmiş kimya Y. Mühen

disleri nezaretinde ve bunlara bağlı elemanlar vasıtasile ham maddeler

ve yardımcı malzeme analizleri, işletmeni nbütün safhalarındaki yarı

mamûllerin kontrol ve analizleri, yan ürünlerin analizleri ve netice

olarak mamûlü tam bir kalite kontrol ve analizi yapılmaktadır.

b — Enstitüler Müdürlüğü :

Bu müdürlüğün, Müskirat kısmına bağlı lâboratuvarlarmda 4250

sayılı kanun hükümleri ve gıda maddeleri yönetmeliği ile 4/845 sayılı

kararname ve 8629 sayılı hükümet tebliği muvacehesinde, bütün Tekel

mamûl, yarı mamûl ve ilk maddelerinin analiz ve kontrollan ve organoleptik

muayeneleri yapılmaktadır.

c — Bu iki mekanizmadan başka Tekel Genel Müdürlüğü Satış

Grubu Müdürlüğüne bağlı Kaçak Takibat Şubesi tarafından, bütün

Başmüdürlükler ve mülhakatına kadar yapılan fonksiyonu ile izinsiz

olarak yapılan veya yurda sokulan Tekel maddeleri takip edilerek

buna ait işlemler sonuçlandırılmaktadır.

Halen mamûller yalnız Tekel tarafından imâl edilmekte olduğun

dan bu mekanizma tamamen yeterlidir.

Yukarıki maddede belirtildiği gibi bu mamûllerin imâlinin serbest

bırakılması yoluna gidildiği takdirde bu mekanizmanın da realiteye

uygun şartlarla reoganizasyonu lüzumludur.

28

KISIM IV


1 — Sanayiin Organizasyonu :

Damıtık alkollü içkiler imâli Tekel altında olduğundan memleket

ihtiyacı Tekel’e ait, Paşabahçe, İzmir, Diyarbakır, Gaziantep ve Likör

fabrikaları ile tamamen karşılanmaktadır.

Sanayi ile ilgili Tekel teşkilâtı ve fonksiyonları aşağıda kaydedil¬

diği şekildedir.

Fabrikalar, Genel Müdürlüğün muhtelif görevlere göre ayrılmış

gruplarından biri olan İşletme Grubu Müdürlüğüne bağlı bulunmakta

olup, fabrikaların bilcümle işleri ve kontrolları grup adına, mezkûr

grubun içki dalma bakan bir şubesi olan Müskirat Fabrikalar Şubes'i

Müdürlüğünce yürütülmekte ve diğer grup ve şubelerle ilgili olan işle¬

ri de bu şubece intikal ve takıp edilmek suretile sonuçlandırılmaktadır.

2 — Kuruluş yerleri :

a — Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler :

İş gücü :

Rakı fabrikasyonu bu sahada yetişmiş kalifiye teknik personel ile

işçiye ihtiyacı olan bir sanayi koludur. Fabrikanın kuruluş yeri seçilir¬

ken bu noktanın da bir faktör olarak gözönünde bulundurulması lâ¬

zımdır.

Nakliye :

Rakının baş ham maddesi kuru üzümdür. Suma imalâtında genel

olarak başta Güneydoğu bölgesi olmak üzere, Orta ve Batı Anadolu

üzümleri kullanılmaktadır. Ham maddelerin nakliye külfetinden kur¬

tulmak amaciyle rakı fabrikaları ham maddenin temin edileceği yerde

kurulmalarının avantajlı olacağı düşünülebilirse de bununla birlikte

mamûl naklindeki külfetlerin de nazarı itibara alınması lâzımdır.

29

Üzümün ihtiva ettiği İnvert şekeri ve rakının derecesine tabi ol¬

mak üzere genel olarak 1,5 kg. kuru üzümden bir litre rakı elde edil¬

mektedir. Rakı naklinde ise sevkedilen hamule kendi ağırlığının çok

üstündedir.

Bu duruma göre ham madde nakli ikinci plânda kalmaktadır. Ha¬

len fabrikalarımızda memleketin bir çok bölgelerine ait kuru üzümler

kullanılması münasebetile ham madde nakli büyük bir problem olma¬

makla beraber, yeni kurulacak fabrikaların yerinin tesbitine ham

madde ve tüketim merkezleri arasında ham madde ve mamûlün nak¬

liye ücretlerinde tesbit edilecek aleyte ve lehte faktörlere göre merkezî

bir mahal seçilmesi uygun olur.

Rakının ikinci ham maddesi de anasondur. Anason genel olarak

Güney Batı illerinden temin edilmektedir.

Ham madde :

Rakmm esas ham, maddesi kuru üzüm sonra anason olup her ikisi

de hemen işlenmeyi icabettirmez. Kuru üzümler uygun şartlarla bir

sene muhafaza edilebilir.

Ancak suma imalâtında yaş üzüm kullanıldığı takdirde hemen iş¬

lenmesi lâzımdır.

Pazar:

Her içkide olduğu gibi rakı ve votkada da kuruluş yeri tesbitinde

pazar en önemli faktördür. Memleketimizde bu mamûllerin en önemli

tüketimi büyük merkezlerde olmaktadır.

Örnek olarak İstanbul ve İzmir Başmüdürlükleri alınacak olursa,

Türkiye’de üretilen rakının ortalama (% 40) ı İstanbul (% 10) u İzmir

Başmüdürlüklerinde tüketilmektedir.

Ham madde bölümünde belirtilen rakı naklindeki külfetler de gözönüne

alınırsa rakı fabrikası kurulacak mahallin seçiminde pazarın en

mühim faktör olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Ancak, bu iki faktöre göre suma fabrikalarının üzüm bölgelerinde

kurularak sumanm tüketim merkezlerindeki rakı fabrikalarına sevke-

dilmesi veya rakının üzüm bölgelerinde imâl edilerek tüketim merkez¬

lerindeki imlâhanelere yüksek dereceli olarak şevki gibi alternatiflerin

de gözönünde tutulması icabetmektedir.

Yukarıda belirtilen hususata göre; rakı fabrikalarının kurulacağı

mahallin seçiminde bütün faktörlerin müessiriyet derecelerini tesbit

etmek suretile bir sonuca varılması en isabetli hal şeklidir.

.30

Tekel fabrikaları yukardaki şartlar muvacehesinde en uygun ku¬

ruluş yerlerinde bulunmaktadır.

Likör fabrikasının kuruluş yerleri üzerine tesir eden faktörlerde,

vasıflı iş gürü, ham madde nakli ve tedariki kolaylığı ile en mühim

olarak da yukarıda belirtilen hususlar muvacehesinde pazardır.

Likör fabrikaları kurulurken en uygun mahallin seçilmesi icabeder.

Likör fabrikamızın kuruluş yeri de; fabrikanın kurulma tarihin¬

deki, kaliteli iş gücü ihtiyacı, dış ve iç piyasadan ham madde temini,

Paşabahçe ve Tekirdağ fabrikaları ile ilişkisi, pazar durumu gibi fak¬

törler gözönünde tutularak tesbit edilmiş olup en uygun mahaldir.

b) Sektörün bu günkü durumu :

Halen memleketimizde Tekel’e ait İstanbul (Paşabahçe), İzmir,

Diyarbakır, Gaziantep Rakı fabrikaları ile Ankara Rakı imlâhanesi ve

İstanbul Likör fabrikası bulunmaktadır.

3 — Kapasite :

a) Kapasite esasları:

Rakı fabrikasyonunda suma imali kontinü çalışmak suretile sene¬

de 10-11 ay devam etmektedir. Bu kısım için kapasite, cihaz olarak bir

saatte elde edilen fabrika olarak da bir senede imâl edilen litre olarak

suma miktarıdır.

Kontinü bir imalât şekli olması münasebetile forsa kapasite bahiskonusu

olamaz. Ancak, sumaya fazla ihtiyaç bulunduğu takdirde,

bakım, onarım ve temizlik için ayrıları bir iki aylık zaman azaltılarak

daha fazla imalât yapılabilir.

Rakı imalâtı devrelerini 48 saatte tamamlayan münferit taktir

cihazlarile yapılmaktadır ve kapasite; fabrikada mevcut cihazların bir

yıl içinde normâl olarak imâl edebilecekleri toplam miktarın litresidir.

Fazla imalât kaydedilen bu müddetin kısaltılmasile mümkün olabil¬

mektedir ki bu da rakı kalitesi üzerinde önemli menfi etkiler yapmak¬

tadır.

litresidir.

Likör fabrikasında da kapasite esası bir yılda elde edilen mamulün

Likör imalâtı bütün bir sene devam etmekle beraber, Likör yarı

mamûl maddesi olan alkola ve enfüzyonlarm imâli ilkbahar ve Sonbahar’da

olmak üzere iki kampanya şeklindedir.

İlkbahar’da; kayısı, çilek, ahududu, kiraz, vişne, ceviz, Sonbahar¬

da; Mandalina; portakal, turunç, limon, ağaç kavunu, sedra işlenir.

b) Mevcut kapasite :

Aşağıda cetvelde Tekel fabrikalarımızın bu günkü imalât kapasite¬

leri ile ikinci beş yıllık dönem içersinde mevcut dar boğazların giderilmesile

takviyeden sonra ulaşılacak kapasiteler ve gerektiği takdirde

tevsi imkânı gösterilmiştir.

Fabrikanın ismi

Mevcut kapasite

Takviyeden sonraki Gerektiği takdirde

kapasite

tevsi imkânı

Suma Rakı Suma Rakı Suma Rakı

Paşabahçe (x) 3.960.000 7.425.000 3.960.000 10.000.000 3.960.000 ıo.ooo.coo

İzmir Fab. (x) 1.320.000 2.770.000 1.3201000 3.800.000 1.320.000 3.800.000

Gaziantep Fab.

Ankara İma. 1.650.000 2.475.000 1.650.000 2.475.000 1.650.0C0 3.626.060

Tekirdağ Fab. 250.000 550.000 250.000 550.000 387.000 1.730.000

D. Bakır (x) 1.575.000 1.485.000 1.575.000 1.485.000 1.575.000 3.500.000

Toplam 8.755.000 14.705.000 8.755.000 18.310.000 9.292.000 22.656.000

(x) Rakı imâl kapasitesi rakı taktire göre hesaplanmış olup, kaliteli bir

imalât için dinlendirme ünitesinin takviyesi gerekmektedir.

Votka imâl kapasitesi :

1 600 000 Litre normâl 2 000 000 litre forse olup, Ruslarla yapılan

anlaşmaya göre bu anlaşma tekamül eder etmez 1966 yılında komple

2 000 000 litrelik bir tesis gelecek ve Paşabahçe’de mevcut yere monte

edilecektir.

Likör Fabrikasında imâl edilen muhtelif mamûllere ait normâl ve

forse kapasiteler aşağıda gösterilmiştir :

Nevi

Likörler

Kanyak

Vermut

Cin

Normâl kapasite

60.000 Litre

330.000

350.000

30.000

Forse kapasite

647.000 Litre

430.000

530.000

70.000

4 — Sermaye :

Tekel fabrikaları katma bütçeli bir devlet teşekkülüdür.

32

— — —

— —

— — —

— — —

—

—

Fabrikaların 1963 yılındaki sabit sermaye değerleri aşağıda göste¬

rilmiştir.

Bilânço

Paşabahçe

İzmir

Gaziantep

Diyarbakır

Ankara (Rakı İmlâ)

Likör

5. İç gücü :

6.384.501 T. L

5.633.144

3.278.609

1.713.513

260.000

2.925.115

Genel olarak bütün fabrikalarda vasıflı iş gücüne ihtiyaç vardır.

Taktir ve içki sanayii yalnız Tekel’e has bir iş kolu olduğundan, işçinin

hususî surette yetiştirilmesi icabetmektedir.

Fermantasyon ve taktir kısımlarında iş devamlı olduğundan, ça¬

lışma vardiya şeklindedir. İmlâ işi ile sosyal ve büro işlerinin dışında

kadın çalıştırılmaz. En fazla iş gücünü icabettiren kısımlar imlâ, am¬

balaj, tahmil tahliye işleridir.

a — Paşabahçe Fabrikası:

1964 Yılında kullanılan iş gücü :

İş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât

Erkek Kadın

İd. ve Um.

Erkek

Hizmet

Kadın

Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 2 — 7 2

Personel Ödenen ücretler 39 589 — 109 407 14 947

Çalışılan iş günü 634 — 2 219 634

Çalışılan iş saati 5 162 — 17 752 5 172

Yıl içinde giren

—

Yıl içinde çıkan

—

Çalışanların sayısı 1 — 89 9

Ödenen ücretler 8 833 — 178 633 666126

Orta tahsilli Çalışılan iş günü 317 28 213 2 853

Personel Çalışılan iş saati 2 535 — 225 704 22 824

Yıl içinde giren

—


—

Çalışanların sayısı 168 —

—

Ödenen ücretler 291 601 —

—

33

— —•

— —

.—

—

— —

—

—

.—

—

— — —

— —

—

—

—

—

îş gücünün

seviyesi

„ , , İmalât

Çalışma durumu Erkek Kadm

İd. ve Um. Hizmet

Erkek Kadın

—

—

Kalifiye işçi Çalışılan iş günü 53 256 —

Çalışılan iş saati 426 048 —

Yıl içinde giren

—


—

—

Çalışanların sayısı 267 5

Ödenen ücretler 271 691 5 078

Yarı kalifiye işçi Çalışılan iş günü 84 636 1 585

—

Çalışılan iş saati 677 112 12 680

—

Yıl içinde giren

—


—

Çalışanların sayısı 117 145 138 44

Ödenen ücretler 155 101 124 257 89 913 38 775

İşçi Çalışılan iş günü 37 089 45 965 43 746 13 948

Çalışılan iş saati 296 712 367 720 349 983 111584

Yıl içinde giren 41 14

—

Yıl içinde çıkan 39 7

—

1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı :

Aylar

Çalışanların Çalışılan Çalışılan iş

sayısı iş günü saati

Ocak 460 9 960 95 680

Şubat 460 10 580 84 650

Mart 461 11 986 958 888

Nisan 461 10 703 84 824

Mayıs 464 11 600 92 806

Maziran 467 12 142 97 130

Temmuz 464 12 528 100 224

Ağustos 465 12 090 96 720

Eylül 468 12 168 97 344

Ekim 462 11 088 88 704

Kasım 463 11 575 92 600

Aralık 465 12 555 100 550

1963 Yılında işçi ve çalışma durumu :

Çalışanların sayısı

Ödenen ücretler

Çalışılan iş günü

Çalışılan iş saati

Yıl içinde giren


İşçi

810

8 593 331

243 000

2 762 999

64

74

Diğerleri

319

396 817 86

957 00

918 720

2

2

34

— —

— — —

—

3

—

21

—

936

—

10

— ■— —

— — —

482

18

—

205

60

—

■— —

— — —

— — —

l

—

—

b — İzmir Fabrikası


İş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât

Erkek Kadın

İd. ve Um. Hizmet

Erkek Kadın

—

—

—

—

Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 2 1 3

Personel Ödenen ücretler 324 000 54 00 33 000

Çalışılan iş günü 624 312 936

Çalışılan iş saati 6 864 3 432 10 296

—

Yıl içinde giren

—


—


Ödenen ücretler —

—

900

—

—

Orta tahsilli Çalışılan iş günü

—

Personel Çalışılan iş saati

—

Yıl içinde giren

—


.—.

296

—

—

—

Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 65

Ödenen ücretler 522 125

Çalışılan iş günü 20 280

—

Çalışılan iş saati 223 080

—

Yıl içinde giren 2

■—


—

011

-—

720

—

920

—

—

Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı 147 30 25 12

Ödenen ücretler 921 252 217 865 241 362 121215

Çalışılan iş günü 45 964 9 360 2 800 3 744

Çalışılan iş saati 504 504 102 960 85 800 41 184

Yıl içinde giren

—


—

İşçi Çalışanların sayısı 90 32 21 24

Ödenen ücretler 857 277 221 605 217 557 243 687



Yıl içinde giren 12 4

—


—

1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile dağılımı:

Aylar Çalışanların Çalışılan gün Çalışanın iş

sayısı adedi saati

Ocak 490 12 740 140 140

Şubat 491 11 293 124 223

Mart 492 12 792 140 712

Nisan 489 11 247 123 717

Mayıs 490 11 760 129 360

Haziran 494 12 844 141 284

35

— —

— —

—

Aylar

Çalışanların

Çalışılan gün

Çalışanın

sayısı

adedi

saati

Temmuz 491 13 257 145 827

Ağustos 490 12 740 140 140

Eylül 489 12 714 139 854

Ekim 488 12 200 134 200

Kasım 487 12 662 139 282

Aralık 489 12 714 139 854

1963 Yılındaki işçi ve çalışma durumu


Ödenen ücretler



Yıl içinde giren


İşçi

165

1 091 377

51 580

514 800

26

30

Diğerleri

331

22 190 392

103 273

1 032 720

c — Gaziantep Fabrikası:

İş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât

Erkek Kadın

İd. ve Um. Hizmet

Erkek Kadın

—

Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 1 —

Personel

Ödenen ücretler 28 914 —

Çalışılan iş günü 307 —

Çalışılan iş saati 1 995 —

Yıl içinde giren


Yaıu kalifiye işçi


Ödenen ücretler

119 27

767 769 172 482


36 381 8 125


Yıl içinde giren

264 695 59 878

5 —


6 1


Çalışanların Çalışılan iş Çalışılan iş

* sayısı günü saati

Ocak 148 3 827 27 315

Şubat 148 3 696 26 220

Mart 148 3 862 29 597

Nisan 148 3 699 26 385

Mayıs 148 3 529 24 865

Maziran 148 3 775 25 021

Temmuz 148 3 796 22 614

3&

—

—

.—

— —

— — —

—

1

—

2

—

340

—

1

—

1

5

—

—

—

1

13

2

135

39

40

—

—

—

■—

—

—

— —

Aylar

Çalışanların

sayısı

Çalışılan iş

günü

Çalışılan iş

saati

Ağustos 147 3 567 23 635

Eylül 141 3 591 32 148

Ekim 143 3 797 29 752

Kasım 146 3 715 28 611

Aralık 146 3 702 28 407



Ödenen ücretler



Yıl içinde giren


İşçi

112

408 725

33 748

243 816

3

6

Diğerleri

42

184 944

9 261

61 128

4

1

d — Diyarbakır Fabrikası:

1964 Yılında kulanılan iş gücü :

Iş gücünün

İmalât îd. ve Um. Hizmet

seviyesi

Çalışma durumu

Erkek Kadın Erkek Kadın

Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 1

—

—

—

Personel Ödenen ücretler 13 200

Çalışılan iş günü 340


—

Yıl içinde giren

—


Orta tahsilli

—


—

Personel Ödenen ücretler

—


-—


■—

Yıl içinde giren

—


886

632

Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 59 90 3

Ödenen ücretler 278 948 365 251 11 028

Çalışılan iş günü 70 784 32 400 1 080


Yıl içinde giren

■—


—

2

. —

—

Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı

—

Ödenen ücretler

—


—


—

Yıl içinde giren

—


—

—

492

572

—

—

472

—

—

37

— —

İş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât

Erkek Kadm

İd. ve Um. Hizmet

Erkek Kadın

İŞÇİ


Ödenen ücretler

27 —

201 501 —


9 720 —


61 420 —

Yıl içinde giren


1964 Yılında kullanılan iş gücünün aylar itibarile

Çalışanların Çalışılan

Ay sayısı iş günü

dağılımı :

Çalışılan iş

günü

Ocak 96 2 884 17 930

Şubat 96 2 644 8 312

Mart 96 2 769 17 759

Nisan 96 2 693 17 417

Mayıs 96 2 825 14 062

Maziran 89 2 696 16 425

Temmuz 97 2 774 14 365

Ağustos 97 2 904 13 812

Eylül 97 2 784 16 995

Ekim 96 2 763 15 295

Kasım 97 2 739 18 465

Aralık 96 2 759 19 302

1963 Yılında işçi ve çalışma durumu


Ödenen ücretler



Yıl içinde giren


İşçi

160

586 954

53 760

302 014

16

Diğerleri

67

255 796

24 158

149 268

e — Ankara Bira Fabrikası rakı imlâhanesı:


Iş gücünün imalât Id. ve Um. Hizmet

Çalışma durumu Erkek Kadm Erkek Kadm

seviyesi

Y. Tahsilli

Personel


Ödenen ücretler



Yıl içinde giren


38

_

_

—

■—

—

— —

—

■—

— —

■—

—

— —

— — —

—

—

—

—

— —

.—

—

—

—

—

—

—

—

İş gücünün İmalât İd. ve Um. Hizmet

seviyesi Çalışma durumu Erkek Kadln Erkek Kadın

_

—

Orta tahsilli Çalışanların sayısı 2



■—


—

Yıl içinde giren

—


—

—



—

—



—

Yıl içinde giren

—


—

-—

—

—

Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı 15




—

Yıl içinde giren

—


—

—

—

—

—

—

İşçi Çalışanların sayısı 14





Yıl içinde çıkan 4


Aylar

Çalışanların

sayısı

Çalışılan

iş günü

Çalışılan

saati

Ocak 49 1 275 10 873

Şubat 50 1 200 10 007

Mart 24 624 6 218

Nisan 39 1 014 8 959

Mayıs 37 962 8 687

Maziran 37 962 9 175

Temmuz 37 999 8 431

Ağustos 37 962 7 312

Eylül 37 962 7 364

Ekim 37 999 7 671

Kasım 33 825 6 688

Aralık 33 891 7 923

39


Çalışanların sayısı 35




Yıl içinde giren —


İşçi Diğerleri

/ — Likör Fabrikası:

1963 Yılında kullanılan iş gücü

Iş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât İmlâ Mubayaa Anbar İd. U. Hizmetler

Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın

Y. Tahsilli

Personel


Ödenen ücretler



1

4 320

302

2 411

1

20 244

302

2 416

Yıl içinde giren

1


Orta tahsilli

Personel


Ödenen ücretler

5

52 619

7

64 839

11

118 864

6

37 495


1 566

2 240

3 439

1 923


19 256

19 256

28 732

18 003

Yıl içinde giren


Kalifiye işçi

Ustabaşısı


Ödenen ücretler

18

145 792

4

36 192

5

67 932


6 395

1 443

1 797


64 585

14 352

17 840

Yıl içinde giren


Yarı kalifiye

Usta


Ödenen ücretler

12

107 048

1

8 976

3

24 420

14

104 182



4 358

43 304

356

3 400

1 088

10 764

5 042

50 232

Yıl içinde giren

5

3


7

2

Yarı kalifiye

Usta


Ödenen ücretler



35

152 851

12 557

125 020

58

242 449

20 811

208 664

36

225 120

12 850

128 592

D

38 100

1776

17 611

Yıi içinde giren

5

13

12

2


3

5

3

40

— —

— —

302

— — —

—

22

2

— — — —

11

126

3

26

— — —

—

- —

— —

— — —

5

74

1

16

— — —

— —

— —

- —

16

124

5

49

4

—

2

39

275

14

3

126

1

İş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât İmlâ Mubayaa Anbar

Erkek Kadın Erkek Kadın

İd. U. Hizmetler

Erkek Kadın

—

Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 1

_

ı —

Personel Ödenen ücretler 17 820 13 972 —


—

302 —


-

2 416 —

—

Yıl içinde giren

—


—

—

—

—

Orta tahsilli Çalışanların sayısı 5 — 7

Ödenen ücretler 60 377 — 95 127

Çalışılan iş günü 1 510 — 2114

Çalışılan iş saati 12 080 — 12 912

—

Yıl içinde giren

—



—

4 —

Ustabaşısı Ödenen ücretler 171 625 41 732 —

—


—

1 438 —


—

13 866 —

—

Yıl içinde giren

—


612

—

-

416

—

6

785 70 265

322 1812

576 14 496

—

—

267

—

818

—

969

Yarı kalifiye Çalışanların sayısı 14

—

1 3

Usta Ödenen ücretler 124 106

—

10 002 28 915


—

362 1 083


—

—

—


Yıl içinde çıkan 3

—

—

Yarı kalifiye Çalışanların sayısı 35

—

34 —

Usta Ödenen ücretler 202 599

—

324 569


—

19 442 —

Çalışılan iş saati 124 215 207 548 —


—

3 —


—

—

058

—

803

—

672

—

—

5

592 44 744

118 1 764

979 1657

—

■—


Çalışanların

Aylar

sayısı

Çalışılan

iş günü

Çalışılan iş

saati

Ocak 203 5 066 54 793

Şubat 198 5 046 47 461

Mart 203 4 060 54 021

Nisan 206 4 182 59 389

Mayıs 202 4 161 53 677

Haziran 199 4 050 52 745

Temmuz 210 4 220 52 609

Ağustos 210 4 343 54 716

Eylül 208 4 118 55 239

Ekim 207 4 135 58 939

Kasım 206 4 139 53 077

Aralık 205 4 260 55 137

41

— —

— —

— —

110

422

34

275

—

5

— —

1

— —

—

—

—

■—

Tekel Fabrikalarında Damıtık alkollü içkiler imalâtında 1964 yı¬

lında kullanılan toplam iş gücü :

İş gücünün

seviyesi

Çalışma durumu

İmalât

Erkek Kadın

İd. ve Um.

Erkek

Hizmet

Kadın

Y. Tahsilli Çalışanların sayısı 7 2 11 2

Personel Ödenen ücretler 131 912 19 372 22 612 14 947

Çalışılan iş günü 2 207 614 3 155 936


Yıl içinde giren

—


—

—

—

—

—

Orta tahsilli Çalışanların sayısı 8




—

Yıl içinde giren

—


16

445 139 277

585 5 005

488 35 952

Kalifiye işçi Çalışanların sayısı 315 4 155 3

Ödenen ücretler 1 246 749 41 732 921 529 11 028


Çalışılan iş saati 861212 13 866 433 288 7 488

Yıl içinde giren

—


—

2

Yarı kalifiye işçi Çalışanların sayısı 562 102 44 12

Ödenen ücretler 2 209 146 540 919 394 335 121 215



Yıl içinde giren


1 521 941 219 038 145 286 41 184

İşçi Çalışanların sayısı 256 211 225 73

Ödenen ücretler 1 343 347 670 431 784 563 327 206



Yıl içinde giren 62 21 3

—

Yıl içinde çıkan 62 20 1

—

42

KISIM V

ARZ ve TALEP

1 — Sınaî istihsal :

1.1. İstihsal tekniği:

I —RAKI İMALÂTI

Rakı imalâtı başlıca iki safha arzeder.

A — Suma imâli :

1 — Üzümlerin Kıyılması:

Alkolik fermantasyon için vasat konsantrasyonun bilhassa şeker

bakımından muayyen olması icabeder. Bu bakımdan evvelâ kuru üzüm¬

de mevcut °/c 57-70 nisbetindeki şekerin kolaylıkla suya geçebilmesi için

üzümlerin ezilip, parçalanması lâzımdır.

Kuru üzümlerin ezilmesi et kıyma makinaları sisteminde çalışan

ezme-kıyma makinaları veya buğday değirmenlerine benzer taş değir¬

menler de yapılır.

2 — Ezilen kuru üzümlerin su ile karıştırılmak suretile üzüm şıra¬

sının (Mayşe) hazırlanması,

Ezilen kıyılan üzümler, melânjörlü kaplarda su ile karıştırılarak

mayşe hazırlanır. Bazı fabrikalarda, ezilen üzüm melânjöre gelmeden

evvel muavassıt bir kaba (Şekerlendirme kazanı) gelir. Bu kazan üstü¬

vane şeklinde olup, içersinde karıştırıcı paletler mevcuttur. Burada

üzümler 15 dakika kalarak yumuşar ve şekerlerin kısmen suya geçmesi

sağlandığından melânjöre yardımcı olur.

Melanjörler saçtan yapılmış konik ve üstüvane şeklindedir. İçer¬

sinde iki kanatlı karıştırıcı bir pervane vardır.

Burada üzümler su ile karıştırılarak şeker konstrasyonu 9-11 Bomeye

düşürülür. Fermantasyon bakımından en uygun konstrasyon 9

bomedir.

43

3 — Fermantasyon:

Melânjörde hazırlanan mayşe ve hususî kaplarda üretilerek hazır¬

lanarak maya açık veya kapalı fermantasyon kaplarına sevkedilerek

maya etkisile alkolik fermantasyon yapılarak, alkol ve COa teşekkül

eder.

Fermantasyon tekniğinde maya, çalışma şekli, randman ve suhunet

bakımından çok mühim rol oynamaktadır.

Tek hücreli bitkisel bir mikroorganizma olan mayalar, sistema¬

tikte (Fungl) mantarlar grubuna dahil (Symycetes) hakikî mantarlar

arasında (Ascomycetes) asklı mantarlar sınıfının (Andomycetes) 1er

familyasının Saccharomyces) cinsine mensupturlar. Saccharomiseslerinde

bir çok nev’leri vardır.

Maya hücreleri umumiyetle 8-10 mikron biiyüklüğündedir. Bu

büyüklük meyamnda cins, besleme şartlarına ve genç veya yaşlı ol¬

masına göre değişir.

Kuru üzüm mayşesinin fermantasyonunla Berlin, İntimar San’at-

Enstitüsünce hazırlanan Res. M. (Karışık ırk) üst fermantasyon ispirto

mayaları son yıllara kadar kullanılmış, ancak son senelerde Sacchar-

comyces Ellipoid esas nev’i yerli bir alt maya ırkı olan kalecik 1 bunun

yerini almıştır. Esasen ispirtoculukta üst mayalarla alt mayalardan

yalnız S. Ellipsideus nev’i şarap mayaları kullanılır. Kaldı ki, kuru

(üzüm terkip itibarile yaş üzüme benzediğinden, yüksek hararete mu¬

kavim (32) Ellipsoideus nev’i saf şarap mayaları şayanı tercihtir.

Fermantasyonun seyri :

Başlangıç: Fermantasyon ilk 8-10 saat yavaştır. Esasen ferman¬

tasyon kuvvetle başlanması için mayaların çoğalması bakımından

karıştırma (3 saatte bir) sür’atle havalandırma en çok bu zamanda

yapılır.

Sür’atli devre : İlk 8-10 saatten sonra fermantasyon kuvvetle baş¬

lar. Şekerin parçalanması neticesi hararet yükselir ve alkol teşekkülü

ile düşmeğe başlar. Fermantasyonunun en kuvvetli devresi (alkol te¬

şekkülünün fazla olduğu devre) gittikçe yavaşlayarak 24-30 saat devam

eder.

6-7 Borneden 1.2-2 Bomeye kadar bu devrede düşmektedir. Hararet

gittikçe yükselerek devre sonuna doğru 30 C°. ulaşır.

Son devre : Sür’atli devreden sonra fermantasyon gittikçe hızını

kaybederek 10-15 saat kadar daha devam eder. Bu zaman zarfında

bome derecesi 30° de 1.5-2 Borneden (+ 15 C° de) (0) a düşer. Bu dev¬

rede hararet çok yavaş olarak artarak 30 C”. den 31-32 C° ta ulaşır.

44

Mayşe bu bome düşüşünden 8-24 saat sonra damıtılmak üzere

kontinü taktir cihazlarına sevkedilir.

4 — Damıtım (Taktir) :

Damıtım ihtimar etmiş mayşeden mevcut uçucu bir mayşe olan

alkollü sıcağın etkisi ile su ve az uçucu maddelerden ayrılmaktan iba¬

rettir. Alkol fermantasyonunda husule gelen talî maddelerin kaynama

dereceleri, başka başkadır. Keza mayşenin % 90 mı teşkil eden suyun

da kaynama derecesi başkadır. Meselâ: Normal atmosfer tazyiki altında

su 100, etil alkol 178,3 aset aldehit 21, yüksek alkollerde propil alkol;

97, Bütil alkol 117 âmil alkol 130 ve fürfürol 180 derece santigratta

kaynarlar. İşte bundan istifade edilerek damıtma yolu ile alkol ayrıl¬

makta ise de, hiç bir zaman bu şekilde basit bir damıtım yolu ile tam

bir tasfiye mümkün olmaz. Zira kaynama noktaları muhtelif olan bir

çok maddelerin bir arada bulunmaları dolayısiyle birbirlerinin kay¬

nama dereceleri üzerlerine bir arada tesir ederler. Mayşede bulunan su

normâl şartlar altında 100 santigrat derecede, etli alkol ise 78,3 san¬

tigrat derecede kaynadığına göre başlıca iki sıvının karışımı olan may¬

şenin de kaynama derecesi alkol nisbetine göre değişir. Alkol miktarı

fazlalaştıkça bu sıvının kaynama derecesi de düşer.

Diğer taraftan alkolün derecesi olan 78,3 derecede alkolle beraber

bir miktar su da tabahhür etmekte olduğundan bu şekilde alkollü su¬

dan tamamen ayrılmak imkânsızdır. Ancak alkol derecesi yükseltile¬

bilir. Mayşe, etil alkol, su ve diğer fermantasyon tali mahsulleri karı¬

şımı bir sıvı olduğundan bu esasa tabidir. Böylece sudaki alkol miktarı

arttıkça kaynama derecesi düşmekte ise de % 97,2 den daha yüksek

derecede, alkol elde edilmesi imkânsızdır. Azeotropi denilen bu olay

damıtma yolu ile en çok % 97,2 alkol elde edilebileceği göster¬

mektedir. % 100 alkol (Alkol absolue) elde edilebilmesi için ayrı mik¬

tarı metotlara başvurmak lâzımdır.

Alkoİ ve mahlûtu sıvıların alkol derecesine göre: (0) dereceden

100 dereceye kadar olan nisbetlerdeki karışımlarına göre damıtmaile

elde edilebilecek alkol dereceleri (Sorel) tarafından bir cetvel halinde

aşağıdaki şekilde tesbit edilmiştir :

Buhardaki alkol

Alkol derecesi

0

1

2

3

Kaynama derecesi

100.00

99.00

98.17

97.40

derecesi

0

9.90

17.70

25.20

45

Buhardaki alkol

Alkol derecesi Kaynama derecesi

derecesi

4 96.65 31.25

5 95.90 35.75

6 95.17 39.30

7 94.47 42.60

8 93.80 45.50

9 93.20 48.40

10 92.60 51.00

20 88.30 66.20

30 85.59 69.26

40 84.08 71.95

50 82.58 74.95

65 81.70 78.17

70 80.80 81.85

80 79.92 86.49

90 89.12 91.80

97.2 78.15 97.20

Bu bakımdan mevzubahis esas 97.2 dereceye kadar bu cevelde gö¬

rüldüğü üzere damıtılacak sıvının alkol derecesi arttıkça buhardaki

alkolde yükselmekte ise de, 97.2 den itibaren buhardaki alkol derecesi

sabit kalmaktadır.

Bu bakımdan mevzubahis esas 97.2 dereceye kadar doğrudur. Bövlece

8 bome olarak hazırlanmış olan kuru üzüm mayşesinin kaynama

derecesi umumiyetle 94,4 derece civarındadır.

Buhardaki alkol ise Sorel cetveline göre 42.60 Greenig tablosuna

göre 49,8 derecedir. Buna göre bir damıtma ile yüksek dereceli (90-92)

alkol elde edilmesi mümkün olamaz.

Damıtma cihazları : En eski ve en basit damıtma cihazı imbiktir.

(Alumbic) başlıca bir kazanla bir müberritten ibarettir. Bu cihazlarla

küçük dereceli mayşelerden yüksek dereceli alkol (90°-92°) elde edil¬

mesi için mükerrer damıtmalar yapılması icabeder. Bu bakımdan daha

ziyade mayşenin damıtılmasında değil yüksek dereceli içki ispirtoları¬

nın damıtılmasında kullanılır.

İki ve daha çok kazanlı imbiklerde yüksek dereceli alkol elde edil¬

mesi mümkün ise de tasfiye için daima baş ve son mahsullerin ayrıl¬

ması icabedeceğinden fazla emek ve enerji sarfına, zayiata sebebiyet

verdikleri ve sumada aranan kısmî bir tasfiyenin yapılmasının zor ve

külfetli olması dolayısile bu gün için mayşeden istenilen evsafta rakı

46

suması elde edilmesinde kısmî bir tasfiye de yapılabilen kontinü taktir

cihazları kullanılmakadır.

Kontinü cihazlarının çalışma prensibi :

Kontinü kolonlu cihazlarla mayşe cihaza basit inbikte olduğu gibi

fasılalı değil bil’akis sürekli olarak sevkedilmekte ve dolayisile taktir

fasılasız olarak devam etmektedir.

Bu cihazların karekteristik vasfı birbirlerile irtibatlı üst üste yer¬

leştirilmiş imbikler gibi iş görebilen bölmeli kolonlardan ibaret oluşu¬

dur. Mayşe cihaza üst taraftan girerek kolon içinde troplan boruları

vasıtasile bir kompartıman (Bölme) den diğerine geçmek suretile aşağı

doğru inerken buhar buna karşı olarak aşağıdan yukarıya yükselir.

Buhar yükselirken inmekte olan mayşenin içindeki alkolü tabahhur

ettirerek birlikte sürükler. Ve böylece buhar en alt plâtodan en üst plâtoya

kadar daima inmekte olan mayşenin içindeki alkolü almak suretile

gittikçe alkolle zenginleşerek depodan gelen mayşeye rastlaymcaya ka¬

dar yükselir. Mayşe ve alkollü buharların bu suretle birbirinin aksi bir

istikamet takip edişi mayşedeki alkolün tamamen alınması sağladığı

gibi asgarî bir buhar sarfiyatını da temin eder.

Bu şekilde rakının esas ham maddesi olan suma hazırlanmış olur.

B — Rakı imalâtı :

Rakının ham maddesi suma ve anasondur.

Anason imalâtta anason tohumları kullanılır. Kullanılan anason

nisbeti (bilhassa esans bakımından) göre, % 6-10 nisbetinde değişmek¬

tedir. Keza bu müddet kullanılan aporak nisbetine göre de farkeder.

Anason esansı uçucu olduğundan bilhassa sıcak ve rutubetli yerlerde

kalırsa esans nisbeti azalacağından bayat ve taze olduğuna göre de kul¬

lanma nisbeti değişir. Keza menşe itibarile de kalitesi farkeder. En iyi

Çeşme’de yetişir. Bundan sonra sırasile Tefenni ve Elmalı anasonları

gelir. Umumiyetle yeni rakıda normal Çeşme menşeli anasonlardan

% 5-G Tefenni anasonundan 7-8 ve ElmalI’nın düşük kaliteli anason¬

larından % 8-9 nisbetinde kullanıldığı takdirde ayııı esans elde edilir.

Ayrıca bu esansın aromatik vasfı da bir az farklıdır. Bu hoş kokulu

anasonlar Çeşme menşeli olanlardır. Bu bakımdan 50 derecelik Kulüp

rakısı imâlinde tercihan kullanılırlar. Kullanılacak anasonlar kazana

ilâve edilmeden evvel, çabuk patlaması için mevsim 14-24° C daki su ile

yumuşatılır. Su ile ısıtılmada evvelâ bir kaç defa yıkayıp süzmek ve bu

suretle toz toprak vesaireden ayrılmasını temin etmek lâzımdır.

Sakız Tek rakısında olduğu gibi ilâve edilmek istendiği takdirde

damıtım kazanma kazandaki sıvı hacminin % 0,1-2 kadar sakız ilâve

47

edilir. Sakız damıtmanın 8-10. cu saatinde yeni imalât harici ile baş

mahsulün ayrılmasını müteakip rakıyı çevrildikten sonra kazanın üst

kısmındaki sakız kapağından bir torba içinde sıvı içine daldırılır.

1 —İmalât:

Fabrikalarımızda rakı, buharla ısıtılan 8000 litrelik âdi imbiklerde

damıtılır. Kazanın dikine evvelâ buhar serpantinini itecek kadar su

konur. Bundan sonra bir evvelki damıtmada ayrılan (baş ve son) mü

teakiben suma ilâve edilir. Bilâhare su ve sumaya tekabül ettiği hacmin

(45 derece üzerinden) litresine % 6-10 nisbetinde anason konur. Kulla

nılan suma birinci gün % 100 nisbetindedir. 2 ci gün ise; % 71 suma,

% 29 aporak (bir gün evvelki damıtmada ayrı damıtmaya bu suretle

devam edilerek ayrılan aporakların durumu ve elde edilen rakı devamlı

olarak kontrol edilir. Bir müddet sonra da damıtmada ayrılan baş ve

son mahsuller de talî madde nisbeti arttığından artık rakı damıtmada

kullanılmaz.

2 — Damıma seyri:

Damıtma süresi istim açıldıktan sonra mahsulün alınması niha

yetine kadar 36-58 saat sürmektedir.

Umumiyetle 42-46 saattir. Bu müddet arasındaki fark saat alman

litreye göre değişmektedir. En iyi damıtma saatte 50 litreyi geçmemek

tedir. Bazan sıkışık ahvalde rakıya çevrildiğinde saatte 50-60-70 ve tek

rar 50 olmak üzere sür’atli akış yapılır.

Raporun son kısmındaki rakı damıtma kısmında dar boğazların

giderilmesi hakkmdaki tekliflerimiz bilhassa rakılarımızın kalite bakı

mından normâl bir damıtmayı ön görerek hazırlanmıştır.

Normal bir damıtma süresi aşağıda gösterilmiştir :

İstim açılışı akış 2 saat 00 dakika

İmalât harici 0 „ 30

>>

Baş mahsul

5 30

Orta mahsul (rakı) 31 „ 00

>>

Son mahsul 7 „ 00

Toplam 46 „ 00

yy

Kazanın doldurulması boşaltılması ve temizlenmesi 2-3 saat sür

mektedir. Böylece 30 günde 15 damıtma yapılmaktadır. Sıkışık ahvalde

yukarıda bahsedildiği üzere damıtma süresi 36 saat olarak ayarlan

makta ve ayda 18-20 damıtma yapılmaktadır.

48

3 — Baş mahsûl:

Kazan doldurulup kapandıktan sonra istim açılarak serpantine

buhar sevkedilmek suretile sıvı kaynatılmağa başlanır. Akış sistemin

açılışından takriben iki saat sonra başlar. Evvelâ alkole nazaran kay¬

nama derecesi daha düşük olan eter ve aldehit gibi tâli maddeleri

ihtiva eder baş mahsul akmağa başlar. Keskin kokulu ve süt gibi beyaz

bir mahsul olan baş mahsulde henüz anason daneleri patlamadığından

(ancak baş mahsul akışının sonunda biraz patlar.) Pek az bulunur.

Baş mahsulün miktar suhunet ve ortalama yüzde alkol dereceleri kısa¬

ca aşağıda gösterilmiştir.

Ortalama Ortalama 100° lik % de

miktar derecesi itibarile Nisbeti Suhunet Süresi

litre litre

21.7 82.4 176.80 10.16 30.80 6 saat

Kazandaki sıvıya nisbetle % 10,16 olarak alman baş mahsulün

% 0,55 i (ilk akan kısım) imalât harici olarak alınır. Ve aporaka karış¬

tırılmaz. Bu kısım aldehitlerin kesif olduğu en ağır kokulu kısımdır.

Bu bakımdan imalât harici tutulur.

4 — Orta mahsul:

Başmahsulün akışı bittikten sonra musluk çevrilerek orta mah¬

sulün (rakı) alınmasına başlanır. Baş mahsulün orta mahsule ge¬

çişte başmahsulün miktarı suhunet ve alkol derecesi kadar ve degüs-

tasyonunda çok mühim rolü vardır. Bu bakımdan bu safhada tecrü¬

benin ehemmiyeti büyüktür.

Orta mahsulün akışı 82.4-85 alkol derecesinde başlangıçta 75-73

alkol derecelerinde kokuya ve degüstasyona göre son mahsule çevril¬

mektedir.

5 — Son mahsul:

Umumiyetle alkol derecesi 75 e düştüğünde koku ağırlaşmağa baş¬

ladığından son mahsule çevrilir. Fakat koku daha evvel ağırlaşmışsa,

meselâ, 78 derecede de son mahsule çevrilir. Bilhassa kazanın 10. cu

damıtılmasından itibaren aporak evsaf bakımından başladığı takdirde

orta mahsul 78 derecede çevrilir.

6 — Söndürme ve katılan şeker miktarı:

Damıtma imbiğinde orta mahsule çevrilen mayi (rakı) kloştan

akarak altında bulunan boru vasıtasile kapalı kap denilen ölçme kap¬

larında ölçülür ve buradan dinlendirme fıçılarına sevkedilir. Alman bu

mahsulün derecesi umumiyetle % 79,81 alkol derecesi civarındadır.

49

Bu itibarla alkol derecesi su ile yani rakının standart derecesi olan

45 veya takdir Kulüp rakısına göre aporak ilâve edilmeden yapılmışsa

50 dereceye indirilir. Bu ameliyeye “Söndürme denilmektedir.” Söndür¬

me esnasında da rakının litresine 5 gr. şeker ilâve edilir. İlâve edilecek

şeker daha evvel bir miktar su içinde eritilir. Dinlendirme fıçılarında

bulunan karıştırıcı tertibat söndürme esnasında su ile ispirtonun iyice

karıştırılmasını temin eder. Karıştırma işi söndürme ameliyesi bittikten

sonra 1 ilâ 2 saat devam eder.

7 — Dinlendirme :

Anason esansı ile aromatise edilmiş damıtık bir içki olan rakı her

ne kadar kanyak ve viski gibi aromatik hususiyetini uzun bir eskime ile

kazanmamakta ise de; her yeni damıtılan içkilerde olduğu gibi ham

lezzetinin giderilmesi, olgunlaşması, yumuşaması alkolle anason iyice

imtizaç etmesi ve bariz alkol lezzeti ile yabancı bir koku ve tadı ver¬

memesi için rakının ham lezzet ve kokusunu massetmek suretile ol¬

gunlaştıran meşe tahtasından mamûl fıçılarda ortalama olarak 1,5

ay dinlendirilmesi lâzımdır. Ayrıca dinlendirme esnasında havalan¬

dırmak suretile de ham kokunun izalesine yardım edilir.

İkinci beş yıllık dönemdeki yatırımlar için tekliflerimizde gerek

kalite gerek dar boğazların giderilmesi gerekse kapasite artışı bakımın¬

dan fabrikalarımızın dinlendirme hacimlerinin arttırılması bilhassa bu

bakımdan ön görülmüştür.

II —VOTKA İMALÂTI

Votka imalâtının ham maddesi saf ispirtodur. Şeker şirketinin

Eskişehir ve Turhal fabrikalarında melâstan elde edilen ham ispirto

Paşabahçe fabrikasında kontinü tasfiye cihazlarında distile edilerek

saf ispirto elde edilmekte ve bundan Votka imâl edilmektedir.

Votka kalitesi bakımından, melasların bekletilmeden ham ispir¬

toya tahvil edilmesi mühim bir faktördür.

İmalât:

Saf ispirto sertliği giderilmiş temiz bir su veya iyi bir içme suyu

ile 40 alkol derecesine indirilip kum litresinde ve nebatî aktif kömür¬

den (yapılan tecrübeler ve tavsiyelere göre ıhlamur kömüründen) filitre

edilerek fizikî filıtrasyon ve adsortion suretile yabancı madde ve

kokularından ayrıldıktan sonra muayyen bir müddet dinlendirilir. Ve

litreye 3 gr. şeker ilâve edilir.

50

III —LİKÖR İMALÂTI

Likör imalâtı başlıca iki safha arzeder :

1 — Likörlerin yan mamûl maddesi olan alkole ve enfüzyonlann

hazırlanması:

Likörlerin imalinde kullanılan v ebunlara renk, koku ve lezzet

vermek suretile esas maddesini teşkil eden nebatat ve meyvelerin daha

evvel ayrı bir ameliye ile hazırlanması lâzımdır.

Bu itibarla, likör sanayiinde kullanılan (Meyve ve nebatat) kim¬

yevî hülâsalarını, koku, renk ve usalerini istihsal için aşağıda gösteri¬

len metotlar dahilinde muamele ifası icabetmekteair.

a) Masarasyon : (Islatma)

İptidaî maddenin hususiyetine göre, bu maddenin şarapla veya 30

ilâ 95 derecelik alkolda muayyen bir müddet ıslatılmasıdır. Alkolde

bekleme müddeti; yatırılan maddenin nev’ine göre 48 saatten 3 aya

kadar devam eder. Bu maddeler kuru iseler değirmenden geçirilmek

suretile öğütüldükten sonra yaş meyve iseler ezilmiş bir halde alkole

konurlar.

b) Distillâsyon : (Taktir)

Masarasyon müddetini ikmâl eden iptidaî maddenin, içersine kon¬

muş olduğu alkolle birliktetabi tutulmasıdır. Taktirden hasıl olan

kokulu ispirtoya (Espri aromatiques) alkola denir.

c) Ten tür :

Kokulu nebatların alkol içinde masarasyonundan elde edilen mad¬

deye, (Tentür) yaş meyvanın alkol içinde masarasyonundan elde edi¬

len maddeye (Alkolatür) denir.

d) Enfüzyon :

Muamele edilecek nebatın üzerine ispirto, soğuk veya kaynar su

dökmek ve muayyen bir müddet bekletilip sonra filtre etmek suretile

posasından tefrik edilen maddeye enfüzyon denir.

e) Decoetion :

Koku ve hülâsavi maddesi istihsal edilecek nebatatın su ile birlikte

kaynamasından elde edilen neticeye denir.

f) Digestion :

İptidaî maddenin 35 ilâ 60 dereceye kadar ısıtılması ile elde edilir.

51

Yukarıda kaydedilen tâbirler umumî istilâhlar olup, likörcülükte

iptidaî maddenin (ister yaş ister kuru olsun) muayyen bir müddet

alkolle birlikte bekletilmesine masarasyon ismi verilmektedir.

Bu ameliye yukarıda da bahsedildiği üzere, kullanılacak iptidaî

maddenin, elde edilmesi arzu edilen kokulu kısımlarının, renginin ve

usarenin eriyebileceği münasip müddet ve sühunette alkol dahilinde

bekletilmesidir. Eğer, bu maddelerin taktiri icabediyorsa alman kokulu

ispirtoya (alkola) denir, taktir edilmeden muhafaza edilecek olan

maddeye de posasından ayırmak suretile (Enfüzyon) denilmektedir.

Alkola ve enfüzyonlar, basit ve mürekkep olmak üzere iki kısım¬

dırlar. Tek madde ile masare edilen ve bilâhare taktir edilen kısma

basit alkola denir. Muhtelif iptidaî madde ile birlikte taktir edilen

kısma da mürekkep alkola tesmiye edilir. Enfüzyonlarda aynı şekilde

tasnif edilirler.

Bu suretle meyvelerin idrak edildiği mevsimlerde yapılan alkola

ve enfüzyonlar, yarı mamûl madde olarak muhafaza edilerek, bunlar¬

dan senenin her ayında likör imâli mümkün olur.

2 — Likör imâli:

dır.

Likör aslî maddesi yukarıda belirtildiği gibi alkola ve enfüzyonlar -

Avrupa’nın bir çok memleketlerinde distilâsyon suretile alkola ih¬

zar eden müesseseler ayrı olup, bu maddelerden istifade etmek suretile

likör imâl edenler ayrı çalışmaktadırlar.

Yurdumuzda mevcut likör fabrikasında ise iki sistem birlikte kom¬

bine edilmiş olduğundan, daha ekonomik ve daha rasyonel bir çalışma

takibi mümkün olmuştur.

Taktir ameliyesi, enfüzyon veya diğer mamûllerle elde edilen bir

kısım alkollü içkilere umumiyetle likör ismi verilmektedir. Bunlardan

taktir edilerek elde edilen likörler imâl edildikleri ilk maddenin aro-

munu ihtiva ettikleri gibi liköre acılık verip bilâhare bulunmasına

sebep olan uçucu serbest yağlardan azade bulunmak avantajına da

maliktirler.

Enfüzyon mahsulü likörlerle, esanslardan elde edilenler ise hiç

bir zaman taktir neticesi imâl edilen likörlerin tad ve koku inceliğini

haiz değildirler. Sadece Kırmızı ve sarı meyvelerin enfüzyonu ile yapı¬

lan likörler istisna teşkil eder.

Bütün likörler, istisnasız alkol, şeker ve sudan teşekkül ederler.

Ayrıca muhtelif maddelerden çekilen koku ve ar omu da haizdirler. Ve

52

bu nisbetlerde, likörün kalitesine göre değişir. Likörlerin kalite ve ber¬

raklığı imalât esnasında kullanılan maddenin seçilmesine, hazırlanma¬

sına bağlıdır.

Likör imalâtı aşağıda belirtildiği veçhile muhtelif ameliyelerin

ifasını icabettirir.

a — Terkip :

Yukarıda bahsedildiği üzere bütün likörlerin esası alkol, şeker ve

sudur. Bunlara bir veya bir kaç aromatik madde ilâve edilir. Terkibin

kalitesi, kullanılan muhtelif maddeleri lâyıkı veçhile seçilmesine ve

miktarlarının tesbitindeki isabete bağlıdır. Likörlerin tam manasile

hazırlanabilmesi için iki kaideye riayet etmek lâzımdır.

1 — İhtiva edecekleri muhtelif maddelerin nisbetlerini, bunların

alrbirlerile en seri ve en emin tarzda kaynaşmalarını hesaplayarak

katmak,

2 — Ameliye esnasında, bu maddelerin hususiyetlerini ayrı ayrı

muhafaza ettirebilmek,

Bu neticeleri elde edebilmek için kullanılacak alkol, şeker ve aromlu

maddelerin en alâ cinsten olmaları ve lâyikile karıştırılmaları,

keza likörlerin imalât esnasında hasıl olan yakıcılıkların giderilmesi

icabeder;

Bundan sonra harici görünüş, tad ve koku bakımından tatmin¬

kâr hale gelmeleri iç'hı onları renklendirip kolaj ve filtrelerini müte¬

akip azamî dikkatle muhafaza etmek lâzımdır.

b) Koku :

Likörcünün mahareti kullandığı muhtelif koku maddeleri ile her

zama naynı aylarda ve aynı lezzette mahsûl olabilmesindedir. Likör

formülleri çok kereler kâfi gelmez. Bir likörcü her memlekette bula¬

cağı nebat, çekirdek ve meyvalardan lâyikile istifade etmesini! bilme¬

lidir. İmalât çeşnisini değiştirebilmek 'için likörlerin kokusunu arttı¬

racak ve tashih edebilecek durumda olan maddeleri tanıması icabe¬

der.

c) Karıştırma, harman, kupaj)

Bu ameliye likör 'imalâtında çok mühim bir mesele teşkil eder.

Hava almayacak şekilde kapatılabilen dıştan müş’iri bir kap liçinde

yapılır. Evvelâ kokulu alkol (alkola) konulur. Bundan sonra yapıla¬

cak liköre göre alkol ilâve edilip spartul ile karıştırılır. Şurup ilâve¬

sinden sonra yeniden çalkanır. Sonra münasip m'iktarda su ilâve edi¬

lerek muhtelif maddelerin lâyikile imtizaç edebilmeleri için bir müd-

53

det daha çalkanır vekarıştırmağa devam edilerek renk maddesi ilâve

edilir.

d — Eskitme :

Bütün içkilerde olduğu gibi likörlerde eskitmekte müstehlikin

aradıkları bir takım incelik ve hususiyetler kazanırlar. Eskime normal

şartlar altında 3-6 ay kadar fıçıda bekletilerek elde edilir.

e) Kollaj :

Likörlerin makûl hale getirilmeleri için şeker; alkol ve koku nisbetleri

kadar berraklık da başlıca şartlardandır. Bunu temin için de

kollaj ameliyesine tabi tutulurlar.

f) Filtre :

Likörlerin kollaj ve dinlendirilmelerini müteakip tenkide mahal

bırakmayacak bir berraklık kazanmaları için filtre etmek daima

faydalıdır.

Bu netice ya sadece filtre kâğıdı ve amyant veya bununla bera¬

ber yünsüzgeçten geçirilmekle elde edilir.

IV — KINAKINALI ŞARAP (Vin de Quinqina) imalâtı

Not : Kınakmalı şarap ve vermut; şarap bölümüne girmekte ise

de; likör fabrikamızda da imâl edilmekte olduklarından bu raporda

da kısaca temas edilmesi faydalı görülmüştür.

Bir çok memleketlerde yapılan bir kuvvet şarabıdır. Eskitilmiş

Kırmızı şarap ve müstülle yapılan bu müstahzarın içersinde kınakına

kabuğu kola cevizi (Noixde Cola) vardır.

Kınakına ihtiva muhtelif alkolitlerden dolayı sıtmadan sonra

gelen zafiyetlerde kullanıldığı takdirde kinin tedavisini tamamlayıcı

iyi neticeler verir. Hastalığın meydana getirdiği iştahsızlık, kansızlık ve

kuvvetsizliği izale eder. Nekahet devresinde giren hastalara asabı has¬

talıklarda sıtmalarda ve umumî zafiyetlerde kuvvet verisi olarak kul¬

lanılır.

Kola cevizinde ise % 2-3 tafein ve % 0.02 kadar Teobrobine tama¬

men yağlı maddelerle kola kırmızısı denilen kompleks bir madde

bulunduğundan, dinomajemes ve Stimuladse dir. Afrika’da yetişen bir

nebat için yerliler (Allahın gıdası) adını verirler. Merkezi cümlesi asabiyenin

faaliyetini ve usulü mukavemetin1!! tezyit eder. Kafsin bakı¬

mından aynı zamanda antide portatif adeli kısımlara çok hassas ola¬

rak tesir ettiğinden yorgunluk duyurulmasına ve soluk kesilmesine

man'i olur. İdrarı arttırır. Afrodiziyak tesiri olduğu söylenir.

54

Kolada kafeinden mada henüz meçhul olan bazı maddelerin bu¬

lunması dolayısile yürümek suretile yorulmuş insanlarda adele ve di¬

mağ yorgunluklar ile sürmenajlarmda bu uzuvlara yeniden canlılık

verdiği gibi kalbe de kuvvet verir.

Kınalı şarabın acılığım tadil ve arzu edilecek içilebilir hale gel¬

mesini temin için içersine bir miktar şeker ve bir miktar da portakal

enfizyonu ile vanil enfizyonu ilâve edilir. İştah açıcı hassasından

dolayı aynı zamanda aperatif olarak kullanılır.

V — Vermut (Vermouth) Tonik

Vermutun esansını kokulu Eygioııique şarabı teşkil eder.

Vermut imalinde kullanılan nebatlar, muhtelif meselelerde ve de¬

ğişik âmillerin elinde miktar ve cins itibarile bazı tahavvüllere uğra¬

makla beraber umumiyetle kullanılan ve aşağıda isimleri ve kimyevî

terkip itibarile Thera Qutique vasıfları gösterilmiş olanla resas olarak

kabul edilebilir.

Marjolaine)

Mideyi teııbih eder iştah açıcı olarak tavsiye edilir

(Achillee)

Antifiyevque dir

tırır

(Diktame)

Kuvvet verici olup kan deveranını tensip eder ve hazmı kolaylaş¬

(Chardon benit)

Antifiyevrique’dir.

(Thym)

Kuvvet verici ve münebbihidir-hazım yolu atomisinde gaz teşek¬

külü ile müteferrik hazımsızlıklarda hafidir. Dimağı vehabi kuvveti

tembih eder telâkki olunur.

(Calamus aromatique)

Hazmettirici iştah açıcı ve mideyi tenbih edici olarak kullanılır.

(Canele de Ceylan)

Mukavvidir mide ve barsaklarm harekâtını tenbih eder. Umumi

münebfcuh olarak da kullanılır.

(Quin Quina)

Anti fiyevrique ve Thrapentique olup, hazımsızlıklarda hazım güç¬

lüklerinde ve zafiyetlerde kuvvet verici olarak istimal edilir.

55

(Ndix de de Muscado)

Kuvvet verici iştah açıcı ve münekkindir.

(Racine d’angelique)

Bu nebati eskiden kinin ve kınakına kullanılan bütün vakalarda

istinıâl etmişlerdir. Mide ve kalbi tercih eder, gazların teşekküline mani

olur.

(Cirofle)

Hazmı kolaylaştırır ve münebihtir.

Bu nebatlardan başka, verimden aramasını ikmâl için bir miktar

(iriş) ve bir miktar da (Fevas Tonka) ile kavrulmuş badem kabuğu ve

yeşil ceviz enfüzyonları ilâve edilir.

Vermut imâli için bu nebatat değirmende öğütülür bir kapta kay¬

natılan su iç'ı'ne konularak ağzı kapalı olarak 24 saat sıcak tutulur.

Sonra 96.6 devrelik alkol ilâve edilerek ağzı kapalı olmak üzere yedi

gün manapasyona terkedilir. Sonra torbalardan süzülerek vermut enfizyonda

preste sıkılmak suretile istihsal edilerek evvelce elde edilen

enfüzyona ilâve edilir. Ve toplanır. Vermut imâl edilmek üzere hazır

bir vaziyette de muhafaza edilir. Vermutlar umumiyetle sek, yarım

tatlı olmak üzere üç nev’i üzerine imâl edilmekte iselerde, kullanılan

nebatlarla arama ve bukesini temin 'için ilâve edilen diğer maddeler

aynı olup, yalnız şeker asit ve karemel miktarları değişmektedir.

Vermut imâl edilmeden evvel içersine girecek madde miktarları

tesbit ve şarap, eni'izyon, alkol, şeker, su mütesanis oluncaya kadar

iyice karıtırılır.

VI — KANYAK İMALÂTI

Kanyak bilindiği gibi Fransa’ya mahsus alkollü bir içkidir. Bilhas¬

sa Fransa’nın Güney Batısında bulunan Şaran havafisi şaraplarının

taktirinden elde edilir. Dünyaca tanınması 17. yüzyılda başlamıştır. Bu

mıntıkanın topraklarının % 30-40 nisbetinde kireç ve çakıl ihtiva

etmez aynı zamanda iklimin mlitedavil ve ratıp olması bu topraklar

üzerinde yet'ışen kolombon ve folblans ismi verilen üzümlerden istihsal

edilen saranların taktirinden fevkalâde nefis kanyak elde edilmesini

sağlanmaktadır.

Mezkûr üzüm cinsi ile başka memleketlerde yapılan tecrübeler hiç

bir zaman aynı evsafta kanyak istihsaline imkân vermemiştir. Hatta

memleketimizde Tekirdağ şarap fabrikası 'tecrübe bağlarında da aynı

üzüm cinsi yetiştirilmiş ise de Fransız kanyaklarına müşabih bir içki

elde etmek mümkün olamamıştır.

56

Kanyaklık üzüm istihsaline en müsait iklim, ratım ve mütedavil

olan bölgelerdir. Bu nevi üzümlerin yavaş yavaş olgunlaşması için nor¬

mal bir hareret muvacehesinde kemale gelmiş bulnması ve üzümlerin

renklerinin yeşil kalması, usarenin matlup miktarda asiditeyi ihtiva

etmesi icabeder. Bu hususun teminine toprağı fiziki ve kimyevi vasıf¬

ları da iklim şartları kadar mühimdir.

Yukarda izah edilen sebepler dolayisile aynı üzüm cinsi elde edile¬

rek bu üzümden aynı şartlar dahilinde taktir yapılan ve hattâ aynı

meşe meşe fıçılarında eskitilse dahi şaraplardaki uçucu aromatik meva-

dır. Nisbeti oldukları bukelerin tahavvülü dolayisile hiç bir memleke¬

tin kanyakları birbirine benzemediği grJbi Fransız kanyaklarına müşa¬

bih bir karekter arzedemezler.

Türkiye Fransız metodlarma göre tabii kanyak imâli ilk defa “Tekel

İdaresi” tarafından temin edilmiştir. Bu konuda ilk hatıra gelen husus

şarant mıntıkasında yetiştirilen kolumbar ve folblans üzümlerine en ya¬

kın vasıfta bulunan üzüm cinsi tayin ve tefriki ciheti idi üzümleri ile

Çanakkale ve Lâpseki havalisinde yetiştirilen karasakızın ve Gazian¬

tep’te yetiştirilen dökülen üzümlerinin bu işe tahsisinin muvafık ola¬

cağı neticesini vermiş bulundu. Bu mıntıkalar ikliminin aynı zamanda

mutedir ve kısmen ratıp bulunması da intihaptaki isabet ihtimalleri

çoğalmış bulundu. Filhakika bu havali üzümlerinin kupajları ile yapılan

kanyaklarımız arzu edilen evsafta bir Türk kanyağı elde edilmesini

sağlamış bulunmaktadır.

İmâli :

Kanyak imâline tahsis edilecek bu nev’i üzümler fabrikaya getiri¬

lerek preslerde sıkılır. İkinci ve üçüncü pres mahsulleri ayrı ayrı beton

küvleri veya tahta fıçılara alınır. Aktarmaya tabi tutulmadan ve tortulariyle

birlikte tahammüre terkedilir.

Tahammürlerini ikmal etmiş olan şaraplar, taktir verilecekleri

zaman tortular, muallâk bir hale getirilerek tektir kazanlarına sevk

edilir.

Kanyakların esasını teşkil eden bukenin esansı üzümden gelen ıtri

kokularla muhtelif asitler, eterler ve yüksek alkoller teşkil eder. Bu

maddeler ise tahammür fiili esnasında husule gelip taktir sırasında al¬

kol ve su buharlarile birlikte sürüklenerek mütekâsîf bir halde elde edi¬

len mahsule geçerler.

Kanyaklık şıraların tahammürü bilhassa dikkat edilecek bir nokta

da, şekerin tamamen alkole tahavvül etmesini temin etmektedir.

r/z

Taktir ameliyesi için adi inbikler kullanılır. İlk taktirde alman

mahsulün harman derecesi ancak 25 - 35 derece arasında bulunur. Da¬

ha yüksek derece elde etmek için ikinci bir taktir yapılır. İlk akan kısım

baş mahsul olup, bazı nahoş kokuları ihtiva ettiğinden, lezzet muaye¬

nesi ile ayrılır. Bundan sonra akan kısım orta mahsul (kanyak) olup,

harman derecesi 65 - 75 arasındadır. Geri kısım ise son mahsûldür.

Bundan alkol istihsalinde istifade edilir.

Elde edilen orta mahsul, beşbin veya onbin litrelik emaye tanklarda

harman edilerek muayyen bir dereceye getirildikten sonra yüksek de¬

receli olarak dinlendirmeye terkedilecekleri meşe fıçılarına çekidir.

Eskimeye terkedilen 65-75 derecelik kanyaklar eskime esnasında

fıçıların tahtalarında mevcut ve yüksek dereceli alkolde münhal bulu¬

nan bazı reçineli maddelerle, bir miktar tanen'! de imâl ederek bünye¬

lerine almak suretile güzel bir renk ve hususi bir lezzet alırlar.

Bu suretle üç veya dört seneyi ikmal etmiş olan kanyaklar mua¬

yene ve degüstelerini müteakip 5000 veya 10 000 litrelik emaye veya

tahta fıçılara alınarak kupajları yapılır ve kâfi miktar su ilâvesile istih¬

lâke sevk edilecekleri standart derece olan 41 dereceye düşürülür.

VÎI —CİN İMALÂTI

Menşei İngiltere olduğu söylenir. Bilhassa İngilizce konuşulan

memleketlerde ve bunların kolonilerinde fazlaca istihlâk edilir.

Ardıç Laux-de Viesi derecesi istenildiği kadar düşürülmüş hubu¬

bat bat alkolünden eld eedilir ve aromatik maddesini ardıç teşkil eder.

Cin içkisinin imali için bir miktar da şerbetçiotu (Hublon) ve

melek otu tohumu (Sermences D angelique (kullanılır.

İlâve maddeleri değirmende öğütüldükten sonra 96.6 derecelik.

içine konup, 48 saat masarasyonda bırakılır. Sonra hepsi birlikte taktir

kazanma konup bir miktarda su ilâvesinden sonra taktire başlanır.

Bilinci taktire alkoometre sıfır gösterene kadar devam ediiir ve

69-69.5 derecelik mahsûl alınır.

İkinci taktirde % 3-3.5 kadar baş mahsûl ayrıldıktan sonra alkometre

52 dereceyi gösterene kadar orta mahsûl (Cin) alınır. Geri kalan

son mahsulden alkol istihsalinde faydalanılır.

Elde edileni orta mahsul imalât kaplarına verilerek distile su ile

47 dereceye düşürülür. İyice karıştırıldıktan sonra renk vermeyecek

kaplarda en az dört ay dinlendirmeye terkedilir.

58

12 — İstihsalin seyri ve seıyyssi :

Damıtık alkollü içkiler imalâtı bütün dünyada çok gelişmiş olup;

bunlardan, rakının ortadoğu ve Balkan memleketlerinde muhtelif tip¬

lerde imal edildiği; votkanın, başta Rusya olmak üzere birçok memle¬

ketlerde; viskinin, esas itibariyle İngiltere, Amerika ve Kanada’da; kon¬

yağın, Fransa başta olmak üzere birçok yerlerde; Likörlerin her mem¬

lekette kendi bünye ve alışkanlığına uygun olarak çok miktarda istih¬

sal edildiği ve tüketildiği malûm olmakla beraber, bunlar hakkında

dünya istihsali, artış hızı ve trendi bakımlarından fikir yürütülmesine

imkân bulunamamıştır.

Memleket'imizde ise; daima istihsal seyri, tüketim seviyesine göre

ayarlanmaktadır.

“İstihlâkin seyri ve seviyesi” bölümünde kaydedildiği gibi mamul¬

lerin tüketiminde, birçoklarında hızlı bazılarında yavaş bir artış husule

geldiğinden ve son senelerde dış satışlarda inkişaf etmekte olduğundan

istihsal seyri de bu noktalar gözönünde tutularak tanzim edilmektedir.

Mamûllerin, memleketimizdeki istihsalinin seyri ve seviyesi imalâ¬

tın miktar ve kıymeti, bunu temin eden bölgeleride imalât ve imlânın

sarf şekli hakkında blir fikir vermek amacı ile aşağıdaki cetveller tan¬

zim edilmiştir.

Tekel fabrikalarının 1950-1965 yıllarındaki toplam rakı istihsali ile

Paşabahçe’nin aynı yıllardaki! votka istihsali aşağıda gösterilmiştir.

Yılı Rakı istihsali Votka istihsali

1950 6 071 600 218 630

1951 5 937 663 316 450

1952 7 369 640 456 970

1953 8 708 153 595 330

1954 9 679 356 822 730

1955 10 711 845 1 089 620

1956 10 761 147 1 266 835

1957 14 168 772 1 603 430

1958 14 742 646 1 507 895

1959 16 072 482 1 029 180

1960 11 264 568 953 475

1961 12 602 136 1 058 305

1962 13 341 662 1 287 200

1963 13 101 332 1 250 990

1964 13 117 901 1415 100

1965 13 622 009 1 784 935

59

—

5

—

218

92

5

10

o 1 — Paşabahçe Fabrikası

1962 - 1965 YILLARINDAKİ İMALÂTI İLE PERAKENDE SATIŞ BEDELİ ÜZERİNDEN DEĞERLER

1962 1963 1964 1965

Mamuller ve

Miktarı

Bedeli

Miktarı

Badeli

Miktarı

Bedeli

Miktarı

Bedeli

artıkları

Derecesi

Litre

Lira

Litre

Lira

Litre

Lira

Litre

Lira

Tek Rakısı 50’

—

417 2 S62 248 294 496 6 223 261 1500 16 243

Kulüp Rakısı 50° 933 941 17 771 752 1 C57 266 22 960 485 1161 557 25 228 468 1 367 447 29 701 785

Yeni Rakı 45° 6 121 063 99 853 412 6 074 030 115 486 271 6 069 404 115 391 780 6 301 467 119 859 360

İhraçlık tipi Ra. 46’ 5 678

—

003

—

474

—

000

—

Votka 40’ 1 274 692 20 753 966 1 244 760 23 637 145 1 398 404 26 549 070 1 9C0 852 36 104 954

Mayi C02 Kg.

—

161 222 524 309 522 3 314 981 293 957 261 812

5

76

1964 İMALÂT VE İMLÂSININ SARİ ŞEKLİ

Sarf yerleri Şekli miktarı Kulüp Yeni Tek İhraçlık Votka

diğeri Rakı Rakı Rakı Rakı

Perakendeciliğe Litre 318 024 3 512 418 21812 — 432 285

Giden şişeli

(Baş bayii) TL. 6 966 528 66 209 079 656 460 — 8.215 415

İdareye giden Litre 831 642 2 565118 115 672 — 953 215

şişeli TL. — — — — —

İhracata giden Litre — — — 5 997 —

şişeli TL. — — — — —

İmalâthanelere Litre — 312 362 — — —

Giden şişeli TL. — 5 887 835 — — •—

1960 - 1964 YILLARI AYLIK İMALÂTI

1960 1961

Ayları Kulüp Yeni Vo-tka Kulüp Yeni Votka

Ocak 113 186 725 030 88 450 36 SCO 678 419 78 795

Şubat 175 699 5-86 555 118 810 72 471 567 119 106 650

Mart 80 592 5001-03 101 120 136 113 585 570 5-5 710

Nifean 78 246 585- 699 98 490 101 582 629 546 81 180

Mayıs 84 977 67 878 60 720 57 750 590 091 78 535

Haziran 30 829 50 715 58 090 59 038 503 344 116 C35

Temmuz 33 £151 307 477 82 450 63 254 560 234 118 150

Ağustos 21 750 132 395 73 ICO 61 686 558 262 105 570

Eylül

—

600 98 ICO 37 322 531 788 80 5150

Ekim

—

516 47 860 9 838 547 778 70 805

Kasım 52 936 70 62-0 43 145 67 0-20 594 829 89 085

Aralık 97 347 651 185 98 955 4 954 832 360 79 030-

Toplam : 769 110 6 438 931 972 290 7078 28 7 206 376 1 060 095

61

139

726

—

—

—

X.

—

—

—

—

—

—

1962 1963 1964

Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka

775 804 748 818 99 460 92 279 793 616 117 285 91 5150 559 361 125 390'

114 643 590' 720ı 84 195 139 158 991 636 115 210 105 590 631 293 84 150

X 46 230

—

X 7135

—

66 797 562 886 76 550 154 757 425 802 122 350 75 966 650' 786 123 070

61 609 499 659 104 160 151 733 483 733 82 940 131 219 498 299 98 975

66 320 519 913 101 790 78 782 494 798 93 965 71 880 443 800 103 480

X 3 506

—

9'8 148 436 614 111 345 52 408 589 420 96 C00 35 597 558 670 128 465

75 051 629 711 123 735

—

127 113 340 77 655 475 750 148 335

X 23 887

—

49 148

—

75 457 607 8C6 139 986 50 012 680 584 122 9Cö 121 402 614 612 113 125

75 324 634 023 118 236 89 463 660 036 110 5-30 154 055 659 813 156 130

X 27 611

—

60 270 729 492 70' 806 111421 531455 103 390 70 356 65 3 615 113 710

X 64 943

—

49 942 837 016

—

748 517 796 119 450 51 C88 540 445 1C6 190

X 57 890

—

73 484 838 080 144 425 113 2:94 686 752 76 650 103 460 697 900 137 050

890 849 7 660 738 1 238 359 1 175 254 7 180 758 1 273 945 1 090 737 6 984 302 1 441 070

XX 7 305 X 189 984 — —

X

106 019

—

7 668 043 1 365 238 1 196 756

x Tek Rakısı Kulüp Rakısı sütunlarında gösterilmiştir

xx 46° lik ihraçtık Rakı Yeni Rakı sütununda gösterilmiştir

—

—

12

2 — İzmir Fabrikası

1962 . 1969 Yıllarındaki imalât ile perakende satış bedeli üzerinden değerler

Mamuller

1962 1963 1964 1965

ve

Derecesi

Miktarı

Değeri

Miktarı

Değeri

Miktarı

Değeri

Miktarı

Değeri

artıklar

Litre

TL.

Litre

TL.

Litre

TL.

Litre

TL.

Tek Rakısı 50°

—

222 328 882 15 960 494 360

Kulüp Rakısı 50° 196 770 4 525 710 151 389 3 841 947 190 638 4 394 674 254 797 5 860 331

Yeni Rakı 45° 2 950 C28 59 ISO 560 2 654 631 53 042 620 2 364 799 47 295 980 2 599 651 51 993 140

Buz Kalıp 85119 136 190 67 544 .121 582 23 874 42 973 29 125 46 600

1964 İMALÂT ve İMLÂSININ SARF ŞEKLİ

Mamuller

Sarf Yerleri

Şekli Miktarı

Kulüp Rakı

Yeni Rakı

Tek Rakısı

Ferekendeciliğe

Litre

Giden Baş Bayii şişeli

TL.

İdareye

Litre

189 651

2 489 235

11 025

giden

şişeli TL.

4 872 164

50' 191 830

346 500

C3

w

303

283

303

105

179

200

220

114

238

—

270:095

187

231

246

316

284

186

25

22

22

19

13

19

—

16

—

271

354

315

283

152

294

262

—

—

1960 - 1964 YILLARI AYLIK İİMALÂTI

1960 1961 1962

Aylar Kulüp Yeni Kulüp Yeni Kulüp Yeni

Ocak 25 447 245 240

—

448 26 902 269 395

Şuibat

—

163 21 812 272 689

-

498

Mart

—

263

—

509 239 999

Nisan

—

012 34 023 276 312 ■10 901 197 061

Mayıs 11 282 273 191

—-

747

—

457

Haziran

—

127 9 579 226 288 35.188 239 380

Temmuz

—

534 15 318 241078

—

772

Ağustos

—

Eylül

—

226 15 472 149 984 13 992 224 761

235 — 165 737 23 595 216 026

Ekim

—

202 51 0128 163 173 41 364 211 979

Kasım

16 400 214 706

—

891

Aralık 27 £67 283 844

—. 253 222 36 892 236 460

1963 1964

Aylar

Kulüp Yeni Tek Kulüp Yeni Tek

Ocak 19 768 263 978

—

684 243 284

Şubat 9 157 2C8 486

—

765 218 573

—

Mart 17 159 283 CIO

—

360

—

Nisan

—

039

—

591 162 009

—

Mayıs

—

310

—

600 199 041

—

Haziran 28 822 235 884 C 424 17 461 235 987

Temmuz 26 116 229 644 5165 24 726 215 704 8 547

Ağustos

-

4C7

—

932 274 007

—

Eylül 30 827 210 428

—

332 212 934 5 C 75

Ekim

—

711 1750

—

657

—

Kasım 9 607 212 114 1 703

—

030

—

Aralık 129 331

771 301 887

—

64

1960 ■ ■ 1964 YILI AYLIK SEVKIYATI

1960

1961

1962

Aylar

Kulüp

Yeni Tek Yeni

Kulüp

Tek

Ocak 3 990 329 690 10 143 299 187 14C49 281 4001

Şubat 4 093 278 872 14 721 253 617 9 618 213 297

Mart 3 360 269 955 13 860 349 942 14112 190 932

Nisan 7 560 272 160 11 193 219 655 11697 238 245

Mayıs 6 825 230 265 11 655 207 585 18 102 241 395

Haziran 6 762 181 797 15 036 205 317 14 574 244 020

Temmuz 7 455 175 140 17 346 201 369 14 301 235 0111

Ağustos 7 980 176190 13 356 143 985 17 724 214 095

Eylül 7140 196 350 10 248 175 287 18 7E3 211 911

Ekim 10 290 241 625 18 522 214 736 14 868 243 936

Kasım 8C64 298 515 10 584 223 230 20381 283 290

Aralık 15 876 276 780 17 451 291 060 18144 277 242

Toplam 89 397 2 927 239 164 115 2 684 970 186 323 2 374774

1963 1964

Aylar Kulüp Yeni Kulüp Y eni Tek

Ocak 18 312 255 738 24 234 233 877

—

Şubat 9 912 192 360 6 615 134 568

—

Mart 11 151 201 7C6 11 718 183 288

—

Nisan 18 207 245 847 11571 169 890

—

Mayıs 12 306 216 C<90 15 729 195 342

—

Haziran 15 351 226 002 18 837 246 45'6

—

Temmuz 18 207 201 495 16 779 224 868 3192

Ağustos 10 668 182 364 16 044 180 285 2 415

Eylül 16 257 205128 13 902 184 065 1 8CI8

Ekim 13 968 171 885 8 148 141 456 714

Kasım 11 004 178 290 14 826 249 548 609

Aralık 19 992 200 823 31 248 345 597 714

Toplam 175 623 2 477 727 189 651 2 489 235 11 025

65

14

—

10

—

6

16

— —

-—

—

3 — Gaziantep fabrikası:

1962-1965 YILLARINDAKİ İMALÂTI İLE BUNUN PERAKENDE SATIŞ BEDELİ ÜZERİNDEN DEĞERLERİ

1962 1963 1964 1965

Mamuller ve Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri

artıklan Derecesi Litre TL. Litre TL. Litre TL. Litre TL.

Yeni Rakı 45° 323 876 4 534 064 275 659 3 831 226 362 677 5 C.77 478 600 OCO 8 400 000

1964 İMALÂT VE İMLÂSININ SARF ŞEKLİ

Şekli, Miktarı Mamuller

Sarf yerleri Değeri Yeni Rakı

İdareye giden Litre 228 667

Şişeli TL. 4 573 340

1960 - 1964 YILLARI AYLIK İMALÂTI

1960

1961

1962

1963

1964

Aylar

Yeni Rakı

Yeni Rakı

Yeni rakı

Yeni Rakı

Yeni Rak

Oack 20 361 14 433 25 919 25 450 23 880

Şubat 15 861 12 700 12 786 9 493 11 400

Mart 4 724 7 990 20 268 6 447 15.284

Nisan 13.702 7 417 19 521 13 288 10 619

Mayıs 9 604

—

Haziran

—

001 16 013

—

121 10 161 13 G|03

404

Temmuz 5 605 13 914 —

Ağustos 3 949 3 665

—

Eylül

—

Ekim

—

.— 7 270 5 442

—

617 22 360

Kasım 12 550 3 079 10 700 12 373 22 627

Aralık 14 458 2 764 22 270 17 791 20 453

4 — Diyarbakır fabrikası i

1962 - 1965 YILLARINDAKİ İMALÂTI İLE BUNUN PERAKENDE SATIŞ BEDELİ ÜZERİNDEN DEĞERLERİ

1962 1963 1964 1965

Mamuller ve Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri Miktarı Değeri

artıklan Derecesi Litre TL. Litre TL. Litre TL. Litre TL.

Yeni Rakı 40° 1461861 24 853 337 1 440.807 2 886140 1 257 637 25 152 740 1 189 482 23 789 640

1964 İMALÂT VE İMLÂSININ CARÎ ŞEKLİ

Saırf yerleri Şekli, Miktarı Mamulleri

Değeri Yeni Rakı

İdareye giden Litre 1293 306

Şişeli TL. 25 866 120

1960-1964 YILLARI AYLIK İMALÂTI

1960

1961

1962

1963

1964

Aylar

Yeni Rakı

Yeni Rakı

Yeni rakı

Yeni Rakı

Yeni Ra

Ocak 159 084 143 080 158 361 75 327 121 989

Şubat 157 290 144 692 127 843 145 236 95 319

Mart 124 950 135 828 112 990 78 939 89 061

Nisan 127 118 133 707 83 742 158 319 97 755

Mayıs 76 202 42 694 88 988 118 062 99 204

Haziran 70 182 98 920 87 711 1 488 722 107 310

Temmuz 85 260 139 587 98 742 52 584 103 572

Ağustos 34 440 122 031 125 769 84 858 62 968

Eylül 29 983 74 067 121 716 106 239 15 697

Ekim 62 223 78 855 153 972 137 088 1C6 386

Kasım 118 277 92 988 150 591 151 683 111835

Aralık 180 175 93 886 151 536 143 745 166 551

1500

5 — Ankara bira imlâhanesi:

MUHTELİF YILLARDAKİ İMALÂTI VE BUNUN PERAKENDE

SATIŞ BEDELİ

Mamuller ve 1962 1963

artıkları Derece Miktarı Değeri Miktarı Değeri

Yeni Rakı 45» 1336 923 26 734 460 1 300 950 26 019 000

1964 1965

Miktarı Değeri Miktarı Değeri

1 22S 138 24 562 760 1 100 337 220 067

1964 İMLÂSININ SARF ŞEKLİ

Sarf yerleri Şekli, Miktarı Mamulleri

Değeri Yen iRakı

İdareye giden Şişeli Litre TL. 1 334 625

6 — Likör fabrikası:

1961-1965 YILLARI DETAYLI İMALÂTI

Cinsi 1961 1962 1963 1964 1965

Ahududu 28CÖ0 34 600 24 000 25 COO 25ı 000

Kayısı 15 SCO 5 000 9 500 11 250 15C0

Çilek 14 000 22 000 14 G0(J 15 000 16 0C0

Kahve 80CO 4 000 2 SCO

—

65 500 65 600 50 300 51 250 50 000

Altın. 7 700 6 200 4 700 3 COO 3 (SCO

Beyend üc IOOOO 3 €00 6 CBO 51000ı

Gül 34 C|0O 39 000 38 COO 38000 31000

Kakao 18100 12 0.00 14 ooa 10 000 8 C'CO

Mandalina. 19 0CO 15 000 23 000 16 OOO 7 CC0

Muz İCSCÖO 113 000 1CI7 CIC'O 122 0CÖ 83 COO

Nane 162 OOÖ 148 000 151 OCIO 1301000 110 COO

Portakal I6OCO 19 500 18 000 21 COO 18 000

Limon 370GÖ 43 000 40 001) 24 C1C1O 24.000

Turunç 4 000 1500 2 500 1000 1 CC0

Vişne 27 9CO 24 000 21 000 21 0C0 18 CC0I

506 300 494 800 476 500 442 250 358 ooa

6&

1961 1962 1963 1964 1965

Vemırut

470 COO

534 COO

540 000

483 000

35 0 000

Sek vermut

10 00Û

20 000

10000

Kınakına

3 0100

2 000

10 000

5000

983 300 1 050 900 1 026 500 930 250 718 000

Cin 27 791 38 38 014 26 46 653 68 47 306 47 270;

1017 091 38 1 088 814 26 1 073 158 68 977 556 265 700

Kanyak 280 800 290000 390 000 400 000 400i 900

1 297 891 38 1 378 814 26 1 463 153 68 1 377 556 1 116 170

1961 - 1964 YILLARINA AİT SATIŞ MİKTAR VE BEDELİ

1961 yılı

Cinsi

Miktarı (litre)

Bedel (litre)

Kanyak

Likörler

Vermut

Cin

308 528

482 059

505 942

35 353

5 799 058

5 408 716

3 311 881

568 560

Kanyak

Likörler

Vermut

Cin

1962 yılı

365 597

506 889

527 549

43 674

6 815 256

5 692 256

3 455 407

698 974

Kanyak

Likörler

Vermut

Cin

1963 yılı

368 632

404 849

450 000

42 779

7 531 729

4 947 500

3 269 894

684 464

Kanyak

Likörler

Vermut

Cin

1964 yılı

417 039

392 604

404 401

49 288

8 851 997

4 807 272

2 935 310

789 008

69

Yukarıdaki cetvellerin tetkikinden de anlaşıldığı gibi mevcut fab¬

rikalar bazı ahvalde bilhassa dinlendirme bakımından fedakârlık yap¬

mak suretile memleket tüketimin'i bu güne kadar tamamen karşılamış¬

lardır.

İkinci 5 yıllık dönemde teklif edilen yatırımların yapılmasile fab¬

rikasyon bakımından hiç bir safhada kalite üzerine müessir fedakâr¬

lıklar ve forse çalışmalar yapılmayacağı gibi rakı kapasitede 18.000.000

litreye yükseltimiş olacaktır. İlk kısımlarda kaydedildiği gibi memle¬

ketimiz ilk madde bakımından bu imalâtı gayet ferah karşılayacak

durumdadır.

1.3 — İstihsalin girdi ve çıktıları :

Rakı imalâtının yukardaki kısımlarda da kaydedildiği gibi esas

ham maddesi kuru üzüm ve anasondur. Bazı ahvalde suma 'imalâtında

yaş üzüm de kullanılmaktadır.

Sumalık kuru üzüm esas itibarile güneydoğu bölgesi olmak üzere

orta ve batı Anadolu bölgelerinden temin edilmektedir.

Anason ise bilhassa Güney Batı illerinden temin edilmekte en iyi

anasonu Çeşme sağlamaktadır. Ortalama senelik kullanılan miktarlar

17.000 ton kuru 3.500 ton yaş üzüm 1500 ton anasondur.

Bu ihtiyaçlarımız, mütedavil sermaye talimatnamemizde kayıtlı

esaslar dahilinde, idare elemanları vasıtasiyle müstahsilden hâl ve

borsalardan doğrudan doğruya satın alınmaktadır.

Üzüm :

Suma, dolayısıyla rakı imalâtının esas ham maddesi üzümdür.

Suma imalinde kullanılacak kuru üzümlerde aranan vasıflar arasında

en önemlisi şeker nisbetinin yüksek olmasıdır. Bu bakımdan kurut¬

mağa tahsis edilen üzüm çeşitlerinin tam olgunluk devrelerinde kuru¬

tulmaları ve sergi yerinden iyice kurumadan kaldırılmamaları lâzım¬

dır. Üzüm çeşidinin ve yetiştiği bölgeriin ekolojik şartlarının bu vasıf¬

lar üzerinde mühim tesirleri vardır. Fakat aynı çeşit üzümde şeker

nisbeti o yılki hava şartlarına göre meselâ kurak ve yağmurlu senelerde

olduğu gibi farklıdır. Ayrıca aynı çeşit üzüm muhtelif bölgelerde de

şekerin nisbeti bakımından farklı olmaktadır.

Kuru üzümlerde bulunan şekerler monasakkaritlerden glükoz ve

levülozdur. Umumiyetle tam olgunluk devresindeki üzümlerin kurutul¬

masından elde edildiklerinden glükoz ve levüloz nisbeti hemen hemen

birbirine eşittir.

Kuru üzümlerin, terkibi kurutuldukları yaş üzümlerin terkibine

tabidir. Ancak su nisbetinin, azalmasına mukabil başta şekerler olmak

70

üzere diğer kuru maddelerin yüzde nisbetleri artmıştır. Bileşim itiba¬

riyle su, şekerler, madeni maddeler, azotlu maddeler renk maddeleri ve

ispirto tekniği bakımından pek ehemmiyetli olmıyan pektin, zamk

maddeleri ilâ gibi maddeler bir çok diyastazları ihtiva ederler.

Bütün bu maddeler arasında alkol ishtihsali bakımından önemli

olanı şekerlerdir. Buna sırasıyla (Fermantasyon bakımından) asitler

ve azotlu maddeler takip eder. Bu asitlerden en önemlileri tartarliJk ve

malik asitlerdir. Bunlardan bir kısmı serbest, diğer bir kısmı da asit

tuzları halinde bulunurlar. Bu tuzlardan en fazla bulunanı potasyum

bi tartarattır. Mevzubahis organ'ik asitler arasında teknik ve miktar

bakımından önemli tartarik asittir. Kuru üzüm şırasından asit topla¬

mını serbest asit tartarik, asit malik ve diğer asitler teşkil etmektedir.

Bir şıradaki bi tartarat halindeki asit tuzunun analit'ik kıymeti serbest

asit tartarike nazaran yarıyarıyadır. Başka bir deyimle, bir şıranın

mecmu asidin b'ir gram arttırmak için litresine bir gram serbest asit

tartarik veya iki gram bi tartarat halindeki asit tartarik ilâve etmek

lâzımdır.

Kuru üzümde bulunan madeni maddelerde yaş üzümde olduğu

gibidir. Bunlar organik asit tuzları ve doğrudan doğruya madeni tuzlar

halindedir. Bu maddelerden bilhassa fosfor potasyum ve mağnezyum

maya besin maddeleri olması bakımından ehemmiyetlidir.

Kuru üzümlerde azotlu maddeler organik ve madeni (amonyaklı)

tuzlar halinde bulunur. Bu maddeler maya faaliyeti için çok mühimdir.

Kuru üzümlerin terkibini teşkil eden maddeler içinde miktar iti¬

bariyle en büyük kısmını şekerler teşkil etmektedir. Suma istihsalinde

kullanılan kuru üzümlerde invert şekeri nisbeti % 58 - % 74 arasında

değişmektedir. Su nisbeti umumiyetle % 12-14 arasındadır. Genel asit

miktarı (asit sülfirik cinsinden c/o 0,5-1 kadardır.

Genel azotlu madde miktarı çeşide göre % 2-3.5 arasında değiş¬

mekte olup maya faaliyeti için kâfidir. Bu bakımdan yalnız maya üret¬

mesinde litresine 1-2 gram amonyum sülfat ilâve edilir. Yukarıdaki

nisbetler Güney-doğu Anadolu bölgesinin suma imalâtında kullanılan

kuru üzümlerine aittir.

Suma imalâtında kuru üzümlerin şeker nisbetinin yüksekliğinden

sonra yabancı madde nisbetiriin % 1 den fazla olmaması, kum, taş,

toprak, demir, parçaları, sap, çöp gibi ezme cihazlarını bozan ve maya

borularını tıkayan maddelerden âri olması, keza su miktarının % 14

den yukarı olmaması aranır. Su nisbeti fazla olan üzümler, dayanıksız

olurlar. Umumiyetle küf mantarları ile yabani mayaların ve diğer. Keza

kabuk üzer'ilnde veya dane yarıldığmda görülen şeker kristalleri üzüm-

71

lerin eski olduğunu ve şıranın aktığını gösterir. Çatlak ve yarıklar

üzerinde görülen beyaz gri ve yeşilimsi küfler kül mantarlarının mev¬

cudiyeti ve faaliyetini gösterir.

Umumiyetle yeşilimtrak veya mavimsi gri renkte olarak (Penicillum

Glaucum) küf mantarlarına rastlanır. Kabuğun parlak görülmesi

için kuru üzümlerin bandırıldığı mahllülerin fazla yağlı olması üzüm¬

lerde yapışkanlık husule getirir.

Ayrıca bu yağın zamanla açılması ve koku yapması ihtimali oldu¬

ğundan bu gibi üzümlerin kullanılmaması şayanı tercihtir. Suma ima¬

lâtında kullanılacak kuru üzümlerde dane iriliği parlaklık vesaire

gösteriş aranmaz. Buna mukabil şeker nisbeti alkol randımanı bakı¬

mından mühimdir. İri daneli ve gösterişli üzümler umumiyetle yemek¬

lik olarak kullanıldıklarından daha pahalıdırlar. Buna mukabil şeker

nisbeti yüksek veya aynı olan sağlam ve fakat gösterişsiz bazı üzümler

fiat itibarile ucuz olduklarından tercih edilirler. Böylece bu vasıftaki

kuru üzümler, kendilerine bir kıymetlendirme sahası bulmuş olurlar.

72

Suma imalâtında kullanılan Kuru Üzüm Çeşitleri

Suma imalâtında umumiyetle Güneydoğu Anadolu bölgesinde

(Gazlantep-Kilis-Urfa ve Mardin) Yetişen çekirdekli üzümlerle, Ege

bölgesinin ikinci kalite çekirdeksiz üzümleri ve kısmen Karaman ve

Nevşehir’de yetişen çekirdekli üzümler kullanılmaktadır. Bu bölgeler

arasında Gaziantep, çekirdekli üzüm rekoltesi bakımından başta gel¬

mektedir. Kurutmaya tahsis edilen başlıca çeşitler Gaziantep’te Sergi

karası (siyah), Dımışkı ve Helvacı (Beyaz) üzümlerdir. Kilis’te Rumi

ve Dökülgen beyaz çeşitleri kurutulur.

Üzümler'ih, olgunluk dereceleri bakımından, kurutmağa en elveriş¬

li oldukları tarihe bu üzümlerin olgunluk zamanları denir. Sergi karası

üzümü en evvel olgunlaşmaktadır. Olgunluk ve hasat tarihi yerine ve

yılma göre; 20-Ağustos-Eylülün ilk haftası arasında değişir. Kurutma

müddeti 20 Eylüle kadar devam eder. Olgunluk derecesi 11,5-13,5 Bo-

me’dir.

Dımışkı üzümü kemale gelme ve hasat tarihi itibariyle Sergi kara¬

sını takip eder. (1-20 Eylül) olgunluk derecesi 11,5-12,5 Bome’dir.

Parlak ve oldukça gösterişli bir üzüm olması itibariyle daha ziyade

yemeklik bir çeşit olduğundan, bilhassa fiat bakımından Suma imalâ¬

tına pek elverişli değildir.

Helvacı (dökülgen) kuru üzüm çeşidi olgunlaşma sırası itibariyle

Dımışkı’dan sonra gelir. (20 Eylül-20 Ekiim) Kilis üzümlerinden Dökül¬

gen ve Ruminin kemale gelme ve hasat tarihleri mıntıkaya ve yıla göre

10 Eylül-10 Ekim arasında değişir. Olgunlaşma derecesi 11,5-13 Bome

arasındadır.

Mardin Bölgesinde kurutmağa başlıca Mezruna ve Kelkuşi adı ve¬

rilen iki çeşit üzüm tahsis edilir. Bunlardan Kelkuşi daha evvel olgun¬

laşmaktadır. Olgunlaşma ve hasat tarihi 20 Ağustos - 1 Eylül arasın¬

dadır. Olgunluk derecesi 14,5-15,5 Bome arasındadır. Kurusu seneye

göre % 60 - 70 invert şekeri ihtiva eder. Etli kalınca kabuklu yeşilimsi

sarı 1-2 çekirdekli suma imaline çok elverişli bir çeşittir.

73

— —

28

—

—

—

—

Mezruna üzüm çeşidi ise, yuvarlak daneli, ince kabuklu ve daha

şıralıdır. Olgunlaşma tarihi itibariyle Kelkuşi’yi takibeder. (20-10 Eylül)

kurutma müddeti! 10 Ekime kadar devam eder. Olgunluk derecesi

13,5-14,5 Bomedir. Kurusunda invert şekeri % 57 - 68 arasındadır.

Kuru üzüm rekoltesi Mardin Bölgesinde seneye göre 2.000-3.000

ton arasında değişmektedir. Bu miktarın % 65 ni Midyat, %20 ni Nu¬

saybin ve % 15 ni de Mardin Merkezi vermektedir.

Gaziantep Bölgesinde ise, kuru üzüm rekoltesi yılda 9.000-10.000

ton civarındadır. Bu miktarın 5.000 tonunun Dımışkı 3.000 tonunu

Helvacı, 1000 ton kadarını Sergi Karası teşkil etmektedir. Bu bölgeye

dahil Kilis’te % 80 ni Rumi olmak üzere yılda 5.000-6.000 ton kadar

kuru üzüm elde edilmektedir.

Ege Bölgesinde yetiştirilen çekirdeksiz kuru üzümlerin başlıcasmı,

Sultaniye ve Yuvarlak çekirdeksiz üzüm çeşitleri teşkil etmektedir. Her

iki çeşit arasında müşterek veya ayrı olan bazı özellikler mevcuttur.

Başlıca farkları tane şekillerinde kendini göstermektedir. Bunlardan

çekirdeksiz Sultaniye üzümünün tanesinin şekli uzunca ve beyaz

olduğu halde, yuvarlak çekirdeksizin tanesi kısa ve yuvarlakçadır.

Her iki çeşitte olgunlaşma zamanları aynıdır. (25 Ağustos 1 Eylül

olgunlaşma devresinde şeker nisbetleri % 21 civarındadır.

Tekel Ham madde mübayaaları hakkında bir fikir vermek amacı

ile beş senelik üzüm alım miktarları ile alım mahal ve bedelleri aşağıda

gösterilmiştir.

SUMALIK YAS ÜZÜM ALIMLARI

1990 Yılı 1961 Yılı

Alım Miktar O. Fiat Bedel Miktar O. Fiat Bedel

Bölgesi Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira

G. Antep 1 258 235 25 30 318 316 1 371 089 24 17 331 438

Ankara

—

622 13 50' 3 864

Toplanı 1 258 235 25 30

318 316 1 399 711 23 95

335 302

1962 Yılı

1963 Yılı

Alını Miktar O. Fiat Bedel Miktar O.Fiat Bedel


G. Antep 1 206 570 .24 30 293 217 1 965 209 26 56 5’22 024

İzmir 410 700 29 07 119 404

—

Çanakkale 211 791 24 125 51 451

—

Toplam

1 829 066 25 37 464 072 1965 209 26 56 522 024

74

—

—

—

1964 Yılı

Alım Miktar O. Fiat Bedel

Bölgesi Kilo Kuruş Lira

Gaziantep 2 6C9 900. 29 28 764 197

Tekirdağ 1103 348 29 50 325 485

İzmir 486 275 39 76 193 343

Toplam 4 199 522 30 55 1 283 025

KURU ÜZÜM ALIMLARI




Adana 568 590 96 26 540 980 440 814 99 67 439 366

Aydın 1 675 536 103 84 1 739 955 1 984 473 103 70 2 057 833

Diyarbakır 967 325 82 06 793 750 11 169 236 104 91 1 220 353

Gaziantep 3518 517 90 40 3 180 759 5İ 214 946 108 62 5 509 931

Kayseri 858 917 103 09 885 419 3 704 100 99 46 3 684 214

Konya 518 590 92 32 478 746 5İ90 546 693 69 525 225

Toplam 9 129 305 93 37 8 706 203 18 349 774 106 85 1 960 085




Adana 511 935 99 40 508 844 166128 110 33 183 292

Aydın 2 071 819 104 5'7 2 166 448 872 549 119 09 443 654

Diyarbakır 1303880 98 76 1 293 595 977 6201 110 97 1 084 910

Gaziantep 8 225 986 101 72 8 367 620 5 811 932 111 22 6 463 8C6

İzmir 4 066 539 11042 4 490 335 4 368 412 119 35 5ı 213 828

Kayseri 2 584 100 103 59 2 676 757 1 225 083 105 18 12 88 487

Konya 902 053 ICO 62 907 684 171 748 114 99 542 449

Manisa 96 400 940 93

-

Toplam 19 768 712 103 73 20 505 372 13 393 472 113 641 15 220 426

1964 Yılı


Bölgesi Kilo Kuruş Lira

Adana 186 942 115 83 216 537

Aydın 698 284 116 39 812 727

Diyarbakır 53 624 116 82 529 901

Gaziantep 10 197 639 117 22 11 953 245

İzmir 3 350 032 117 77 3 940167

Kayseri 792 514 116 32 921 813

Konya 851 802 118 86 1 022 55Ö

Malatya 223 898 101 20 220 577

Toplam 16 754 815 117 09 19 618 522

75

—

535

—

60

MÜBAYAALAR:

Adana’da ;

Aydm’da :

Diyarbakır’da :

İzmir’de :

Kayseri’de :

Manisa’da :

Malatya’da :

Silifke Mut Gülnar

Çal, Güney, Senirkent

Merkez, Kilis, Urfa, Birecik

Merkez.

Nevşehir, Gülşehir, Ürgüp, Avanos, Niğde.

Karahallı

Gölbaşı

Mıntıkalarında yapılmaktadır.

Bundan başka yukarıda belirtildiği üzere diğer anason ikinci

yurdun mahdut bölgelerinde yapılmaka bu mahsulde yurt içindeki

bellibaşlı alıcısı İdaremiz olup, ekin üretimi ile yakında ilgilenilmek-

tedir.

Bu sebeple, bu mahsulün üretim miktarları aşağıdaki cetvelde gös¬

terildiği şekilde tesbit olunmuştur :

ANASON REKOLTELERİ

(Ton Olarak)

Üretim Yeri 1960 1961 1962 1963 1964

Çeşme 21 40 30 40 28

Alaçatı 12 11 10 10 5

Urla 9 18 10 15 7

Karaburun 2 8 5 3 3

Acıpayam 360 298 420 700 180

Elmalı 80 150 200 850 46

Tefenni

—

750 113

Gülhisar 300 7C|0 430 700 80

Yeşiıl-ova 100 400 700 560 ICO

Korkuteli

—

100 10

Tavşanlı 60 100 35 60 60

Fethiye 50 70 ISO 130 30

Şarköy 5 1 5 8 4

Orhaneli 5 5 4 15 10

Dursuribey 18 16 9 15 10

Toplam : 1022 1812 2599 3411 707

Ekim miktarı üretiminde başlıca âmil olmakla beraber anason

üretimi hava şartlarına çok bağlı olduğundan, bu şartlar müsait gittiği

takdirde rekolte fazla ve gitmediği takdirde ise, noksan olmaktadır.

1964 yılında noksanlık idaremiz stoklarının çok fazla olması ve bu

sebeple idaremizce az alınacağı göz önünde tutularak üretilecek fazla

miktarın değerlendirilmemesi ve bu sebepten ekicinin zarara g'ilrmesi

düşüncesiyle ekinin 1000 tona göre ayarlanması uygun görülmüş ve bu

maksatla lüzumlu bölgelere lüzumlu kontenjan verilmiştir.

76

—

Bununla beraber 1964 üretiminin azlığında hava şartlarının müsait

gitmemesinin de etkisi olmuştur.

5 Senelik anason alım miktarları ile alım mahal ve bedelleri aşa¬

ğıda gösterilmiştir.



Bölgesi' Kilo Kuruş Lira Kilo Kuruş Lira

Antalya 407 429 283 08 1 153 358 460 774 319 24 1 47t)ı 985

Aydın 239 009 285 26 81 795 131 496 320 66 421 664

Balıkesir 1972 273 68 21 818 15 287 319 92 48 907

Bursa 1313 269 84 3 593 3 572 306 58 10ı 951

İstanbul 1 769 178 69 3161 386 273 66 1 o27

Eskişehir 68 912 281 24 193 811 60 742 314 00 190ı 732

İzmir 43 918 357 52 157 016 70 143 35>9 63 2512 260

Muğla 32 805 281 16 92 233 33 841 315 91 103 9C7

Ispanya (x) 350ı OCO 723 77 2 533 929 — —

Toplam 1 153 127 419 72 4 839 929 776 441 322 50 2 504 033

(x) Stoklar azaldığından, ihtiyacın temini maksadiyle alınmıştır.




Antalya 1 463 064 443 25 6 485 002 1 623 830 345 70 5 613 620 60

Aydın 431928 440 44 1902 379 435 999 344 24 1 500' 8851 75

Balıkesir 2 317 410 88 9 520 8 285 332 20: 27 513 17

Bursa 14 816 42428 63 862 10005 378 00 37 824 11

İstanbul 1810 425 28 7 7U7 5 323 361 70 19 253 35

Eskişehir 342 80 438 11 150 185 60 419 367 63 222 120ı 49

İzmir 43 456 449 05 195 138 55 107 448 31 308 052 75

Muğla 128 343 445 74 572 679 ICO 0100 3G8 13 308 131 30

Toplam 2 120 014 442 59 9 385 868 2 298 966 346 95 7 976 401 52

1964 Yılı


Bölgesi K3İO Kuruş Lira

Antalya 212 088 232 08 492 007

Aydın 113 157 233 50 264 223

Balıkesir 7 543 234 44 17 684

Bursa 35 662 228 89 80 202

İstanbul 3 574 240 12 8 532

Eskişehir 28 127 228 08 64137

İzmir 44 675 349 96 156 343

Muğla 29.7CÖ 213 52 63 415

Toplam 474 476 241 66 1 146 633

77

MÜBAYAALAR

Antalya’da

Aydın’da

Balıkesir’de

Bursa’da

İstanbul’da

Eskişehir’de

İzmir’de

Tefenni Yeşilova, Gülhisar, Elmalı, Korkuteli.

Acıpayam

Dursunbey

Orhaneli

Şarköy

Tavşanlı

Fethiye

Mıntıkalarından yapılmaktadır.

Rakı ham maldesi olan kuru üzüm ve anason 'istihsal merkezlerin¬

den fabrikalar muhtelif nakliye vasıtaları ile iletilmektedir.

Anasonun ve kuru üzümlerin alım yerlerinden fabrikalara, hangi

araçlarla iletildikleri ve nakliye ücretleri aşağıda gösterilmiştir.

Aşağıda gösterilen bedeller navlun, hammaliye, yükleme sigorta, ve

diğer müteferrik masrafların toplamı olarak ton başına tahakkuk eden

miktarlardır.

Ham ispirto ise, Şeker Şirketinin Eskişehir, Turhal fabrikaların¬

dan alınmakta ve nakli müteahhid eliyle tanker ve bidonlarla yapıl¬

maktadır.

FABRİKALAR

Alım Yeri Paşabahçe İzmir D. Bakır G. Antep

Çeşme

Alaçatı

Urla 150 00 50 00

Karaburun

Acıpayam

Tefenni

İZAHAT

İzmir’e kamyonlarla ge¬

tirilen depo edilmekte,

oradan Mahalli Paşabahçey’e

vapurla D.

Bakır ile G. Antep Fab.

Harına

Göihisar

Yeşilova

163 40 94 00 169 40 169 40 İskenderun’a vapurla

— — — — oradan da trenle nak¬

ledilmektedir,

Elmalı-Korkuteli

Kamyonla Antalya’ya

oradan İzmir hariç yu¬

karıdaki gibi.

78

Alım Yeri Paşabahçe İzmir D. Bakır G. Antep

İZAHAT

Tavşanlı

130 000

Demiryolu ile H.

Pa-

şa’ya ve motorla

Fethiye

190 000'

— Paşabahçe’ye vapurla

P. Bahçe’ye ve vapurla

İskenderun’dan trenle

Diyarbakır’a ve G. Antep’e

vapurla

Şarköy

Orhaneli

Dursunbey

Silifke

Gülnar

Mut

150 000

70 000

120 000

60 00

83 60

91 00

— Kamyonla Mudanya’ya

— vapurla P. Bahçe’ye

trenle Bandırma’ya va¬

purla Paşabahçe’ye

— Mersin Kamyonla

— oradan vapurla.

Güney

Mardin

Midyat

Nusaybin

43 00 —

— 40 00

8000

75 CO

— Kamyonla

— Kamyonla

Gaziantep

151 00

150 00

7 60 İzmir ve Paşabahçe içn

Drfa

189 00

67 50

— kamyonla İskenderun’a

Birecik

52 50

oradan vapurla Dyiaır-

t

bakır'a

İzmir

8S50

67 EO

— Kamyonla

Nevşehir

130 00

— İzmir Fab. sına kamyon

Avanos

130 CO

— Paşabahçe’ye vapurla

Ürgün

130 00

— Kamyonla

Gülşehir

130 00

Konya

119 00

— kamyonla

Karaman

124 00

Gölbaşı

85 00

— Trenle

Tanm politikası :

Türkiyede’k'i, en büyük alıcısı olmamı zmünasebetiyle yalnız ana¬

son bakımından üretimin İdaremizce ekicilerine mübayaa bedellerin

mahsup edilmek kaydiyle tohum ve bakım avansı verilmektedir.

Yapılan dağıtım seneler itibariyle aşağıda gösterilmiştir.

79

—

1864

66

—

500

722

300

—

7C0

27150

123

—

120

2

—

19

— —

6C0

—

10

—

250

— — —

—

—

—

Kilo

1962

1963 196019Ö4

1961

Avans Yer Kilo Kilo Avans Avans Kilo Avans Kilo Avans

1400 Çeşme 24 600 800 104813 335 30178 500 — 2 CEO 19 695

399

—

Alaçatı 8 900 211 2 460 130 — 800 11 910

264 Urla 6 880 158 290 1310 4 660 382 — 657 5560

43 Karaburun 330 56 3 5100 100 —

1030

—

Seferhisar

—

—

2 972

—

—

—

Elmalı 1 301 15 405 ■— 3 854

3 5CO

—

—

Y eşilova 2CO

—

— —

CC5

—

Gölhiasr

—

—

— —

3 144

—

—

Tefenni 500

—

— —

90

—

Korkuteli

—

—

— —

—

—

3 963 Acıpayam 3195 1608 — —

453 23 985 1687

Seyitgazi 70 300

—

— —

Tavşanlı

:

—

200 Dursunbey 3 50:0 64 1 0»Q — — 65 2 255

Kartal

—

—

—

980

—

Fethiye 191

— —

—

103

—

Şarköy

—

—

— —

17 968 Toplam 47 405 7 176 4 55917 605 102 1 112 455 14 511 40 440

O

ec

Likör imalâtında ise, kullanılacak yaş meyvalarm taze olması, küf¬

lenmiş çiçeklenmiş, ezilmiş, ve tahammüre müsait olmaması lâzımdır.

İhtiyaç doğrudan doğruya müstahsilde nveya Hal’den temin ed'ilmekte

olup, fabrikamızda kullanılan miktarlar memleket ürününe nazaran

cüz’i olduğundan, muntazam temin edilmekte ve hatta piyasada bir

fiat yükselmesine vesile olmamak gayesiyle ihtiyaç miktarı toptan alın¬

mayarak piyasanın devamlı takibi ile parti parti mübayaa yapılmak¬

tadır.

Mübayaalardak’i en mühim faktör, ilk plânda mahsulün kalitesi ve

fiat bakımından bol idrak edilmiş olmasıdır.

Likör fabrikamızca 1981-1964 yıllarında mübayaa edilen meyvaların

miktar, ortalama fiat ve bedelleri aşağıda gösterilmiştir.

1962 Yılı

Cinsi Alım Yeri Miktarı Lira

Bedel

Portakal Hal 12 5C0 12 09 1 511 —

Limon

,,

24 250 24 02 5' 828 75

Mandalina

,,

14 CC'O 17 51 2 451 —

Çilek ,, 5 690 225 67 11 5C4 50

Ceviz Müstahsil' 1970 155 — 3 053 50

Vişne Hal 99S 202 451 2 020 50

Ahududu Müstahsil 5 969 79318 47 345 —

Kayısı Hal 4 481 306 31 13 725 65

1963 Yılı

Mandalina Hal 13 780 6 87 958 55

Ahududu Müstahsil 14 835 750 — 111 252 50

Portakal Hal 29 858 10 45 3 119 05

Çilek ,, 4 065 211 11 9 801 35

Kayısı

,, 2 882 277 76 6 564 —

Vişne Hal 945 175 — 1 653 75.

1964 Yılı

Mandalina Hal 5 000 13 55 677 45

Portakal

9 950 8 25 820 50

,,

Turunç ,,

7 292 30 25 2 2C5 60

Limon

15 000 20 C© 2 008 02

,,

Çilek ,, 7 397 299 88 22 182 05

Kiraz

,, 993 141 57 40580

Ahududu Müstahsil 12 399 730 81 90 333 50

Vişne Hal 1 972 217 91 4 29710

Mübayaa edilen maddeler fabrika vasıtaları ile nakledilmektedir.

81

1

—

9

1

Fabrikalarda 1963-ve 1964 yıllarında kullanılan ham madde yar¬

dımcı maddeler ve işletme malzemeleri miktarı ile bedelleri aşağıda

gösterilmiştir.

1 -— Paşabahçe Fabrikası:

1963

Yılı

1964

Yılı

Maddenin İsmi

Miktarı

Bedeli

Miktarı

Bedeli

Ham Maddeler :

Kuru üzüm Kg. 10 578 963 13 567 587 9 487 0İ55 10 976 119

Anason Kg. 728 323 3 161 239 724 606 3 321 862

İspirto Litre 814 702 1 264 710 836 232 1 0125 569

Yardımcı Maddeler :

Amonyum Sülf at Kg. 9 974 4 506 12 225 4 737

Sakız Kg. 105 308 8135 487 58 334

Şeker Kg. 39 924 104 871 39 882 104 300,

Ihlamur kömürü Kg. 900 1 328 1 483 1 278

İşletme Malzemesi :

Su M3 7 247 612 39 504

—

Şişe Adet 19 998 552 5 264 292 19 11S 626 5 907 177

Mantar „

—

138 934 195 467

Kapsül 19 506 886 644 090 9 912 941 310' 972

Kapişon 12 350 109 328 805 110' 119 430 314 447

Metal Kapak 504 908 65 545 221 953 30 252

Selef on 25 306 16 722 81 052 334 44 293

Etiket 19 704 ISO 199 413 18 920 448 219 549

Ambâlâj kâğıdı 7 370 43 042 7 881 45' 458

Karton Kutu 115 852 276 887 85 193 261 679

Kereste. M3 354 064 1 398 553 356 164 1 212 882

Çember Adet 25 026 66 799 25 476 61 674

Çivi Kg. 23 678 53 986 21 218 47 316

Tavlı Tel Kg. 17 874 41371 11876 27 949

Talaş veya ot Ton 326 335 65 276 280' 2'26 51 526

Amyant asbets Kg. 3144 28 233 1 235 7 174

Kola Kg. 9193 23 776 8 773 20 222

Su İst. El.

—

317 540,

—

316 626

2 — İzm,ir Fabrikası:

Ham Maddeler :

Kuru üzüm Kg. 4 607 272 5 519 465 4 371 338 5 961 509

Yaş üzüm Kg. 29 400 12 357

—

Anason Kg. 239 390 1106 254 264 034 1 123 440

İspirto Litre — — 22135 49 456

.—

82

29

— —

Maddenin ismi

Miktarı

1963

Yılı

Bedeli

Miktarı

1964

Yıll

Bedeli


Amonyum Sülfat Kg. 7 222 9 373 7 800 5 019

Sakız Kg. 24 3 087 18 4 220'

Şeker Kg. 8 949 25 616 8 975 22 135

işletme Malzemesi :

Su M3 293 408 198 416 229 430 74 893

Şişe Adet 6 541 284 1 792 354 5 912 766 1 853 674

Mantar 5 850 392 117 961 765 553 15 534

Kapsül 870 980 24 538 4 839 483 136 257

Kapişon < 2 753 117 82 894 4 867 407 147 429

Metal Kapak

—

690 4157

Selefon 3 235 943 11 914 963 418 6 262

Etiket 6 443 484 53 038 5 771 039 52 661

Ambalaj kâğıdı 15 049 81 756 13599 82 138

Karton Kutu

—

Kereste M3 374 200 297 392 1 85 C82

Çember Adet 19110 53 325 17 695 510 480

Çivi Kg. 3 881 3 638 3110 3374

Amyant Toz Kg. 32 525 47 396

Soda Kg. ‘ 450 128 250 96

Deterjan Kg. 173 567 115 433

Sud ve Potas Kostik Kg. 1 129 1 522

.—

Arap Sabunu Kg. 52 90 302 577

Şişe Yıık. Fir. Adet 1 438 2 170 848 943

Enerji

—

Elektrik Kw. S. 143 110 26 721 148 790 35 449

Kömür Ton 3 210 279 268 3 279 278 630

3 — Gaziantep Fabrikası:

Ham Maddeler :

Yaş üzüm Kg 1 985 209 582 204 2 623 014 214 819

Anason Kg. 21 569 102 594 29 1251 116 3C9


Sakız Kg. 1,5 28

Şeker Kg. 600 1590 490 1 298

Işİletme Malzemesi :

Şişe Adet 815 226 341 914 700 496 2C0 706

Mantar „ 587 804 12 287 654 590 10: 912

Selefon „ 6 898 3 789 4 716 2 637

Etiket 600 508 4 702 559 903 5193

Çember 799 2 164 080 2 353

Çivi Kg. 247 526 90 860

Amyant Pick Adet 127 184 1,6 1

33

—

220

114

2

3

2

—

1

— —

7

2

1

—

721

12

—

1963

Yılı

1964

Yılı

Maddenin İsmi

Miktarı

Bedeli

Miktarı

Bedeli

Soda Kg. 921 642 606 427

Arap Sabunu Kg. 29 536 20 35

Şişe Fırçası Adet

—

460ı

Enerji El. Kw. S. 94 297 39 796 84 414 37 574

Kömür Ton 618 113 242 696 11 181

4 — Diyarbakır

Fabrikası :

Üzüm Kg.

2 698 898 1 687 363 2 372 244

Anason Kg. 125 620

—

220 536 929


—

—

—

—

Amonyum Sülfat Kg. 2 117

Şeker Kg. 4 030

İşletme Malzemesi :

Şişe Adet 3 103 107

Mantar 2 969 139

119 1 933

420 9 943

909 448 694 999

245 380ı 51 921

Kapişon ,,

—

Selefon 15 9C0

—

888 460ı 52 548

O C'O 3 271

Etiket „ 3 409 079

—

645 6CO 32 900'

Çember 11 200

—

Çivi 2 200

—

Amyant Kg. 3

—

Yakıt Litre 576 750

—

112

200 291 407

Paşabahçe Fabrikasında enerji şehir cereyanından temin edilmekte

olup, 2 adet de 190 KWA’lık elektrojen grubu ve buhar makinası vardır.

Su ihtiyacı şehir suyu ile Beykoz’daki fabrikaya ait kuyulardan hususi,

yol ile temin edilmektedir. Su imalât ve temizlik işlerinde kullanılır.

Soğutma suyu olarak da deniz suyundan 'istifade edilir. Yakıt olarak

Fuel-Oil kullanılmaktadır.

İzmir fabrikasında Enerji şehir ceryanından temin edilir. Buhar

makinası ve yedek dizel elektrojen grubu vardır.

nılır.

Eskişehir şebekesinden alınır. İmalât ve tem’ilzlik işlerinde kulla¬

Yakıt olarak Soma Linyiti kullanılmaktadır.

Gaziantep fabrikasında enerji şehir cereyanından temin edilir. Ye¬

dek olarak 150 KWA. lık Dizel elektrojen grubu vardır.

Su, İdarenlh kendi malı olan kuyudan temin edilmektedir.

Yakıt olarak Fuel-Oil ve linyit kullanılır.

84

Diyarbakır fabrikasında; Enerji şehir cereyanından tem'ün edilir.

Yedek dizel elektrojen grubu vardır.

Su idareye aittir. (Kuyu Suyu)

Yakıt olarak Raman Fuel-Oil’li kullanılır.

Tekirdağ’da :

Enerji şehir cereyanı, yedek olarak 100 KWA’lık dizel elektrojen

grubu vardır.

Su, Kayaklar Menba suyu kullanılır. Menba Belediyenin, şebeke

idarenindir.

Yakıt olarak linyit kullanılır.

85

1963 İMALATINDA KULLANILAN MADDELER

5 — Likör fabrikası:

Maddenin ismi :

Ham maddeler

Taze Ceviz, Vişne,

Ayva, îneir, taze Kayısı,

Keçiboynuzu, Çilek, Ahududu

Ölçü

Kanyak

Miktar Bedel

Şaraplı İçki

Miktar Bedel

Alkolalar

Litre

Enfüzyonlar

5 741 70 55 101 76 17 894 95 59 767 34

Gül suyu

Litre

Kırmızı Şarap

1 750 —

1442 —

Karamel

420 5.0 1.627 47

3 008 —

9 861 11

Mistel Şarap

2 COO — 2 898 —

Ham Kanyak

158 258 30 1579 378 47

Sek Şarap

Portakal, Limon, Man.

Adet

3 360 00 370 560

Kakao

Kgr.

Esanslar

Kgr.

Likör boyalan

Kgr.

Nebatlar

Kgr.

Vanilin

345.10

Altın varak

Defter

Gül

Kgr.

Badem kabuğu

Yumurta

Adet

Şurup

Litre

450 —

1151 10


Alkol

2 784 05

35 566 38

Şeker

Kgr.

528 00

1 349 37

Pekmez

2 600 —

6 600 75

Asit Tartarik

70

441 —

Asit Sitrik

144 —

1 809 44

İşletme Malzemesi

Toplam Mik.

Bedeli

işletme malzemesi

Su

14 850

15 475 —

Anbalâj kâğıdı

Mantar

Adet

2 348 040

46 960 80

Bakalit kapak

Kapsül

2 210 0l42

5& 251 00

Şişe

Etiket

3 106 098

141 250 38

Elektrik

Kömür

Kg.

507 620

61 804 —

86

6

—

394

-----

—

—

39

—

—

—

—

—

—

30

—

1546

—

—

0

—

35

—

— -

—

—

—

—

- —

— —

— —

—

— —

—

—

—

—

— —

— —

—

—

Cin

I. S. Likör

Miktar Bedel Miktar Bedel

Alkolalar

—

38 3 168 67

Enfüzyonlar

—

068 19 102 562 43

—

Gül suyu

—

Kırmızı Şarap

Karamel

—

—

Mistel Şarap

—

Ham Kanyak

—

Sek Şarap

—

Portakal, Limon, Man.

— 120 30

Kakao

—

Esanslar

—

Likör boyaları

—

— 2 501 70

— 8 067 —

Nebatlar 210 672 951 33

—

Vanilin

-

008 — 2 76

Alttın varak

—

248 85

Gül

—

Badem kabuğu

—

Yumurta

—

Şurup 3S5 870 54 6440 — 15 409 25 124 180 —


Alkol 24 481 71 34 846 32 7 374 93 9 345 90

Şeker 300 — 7 540 —

123 600 —

Pekmez

—

Asit Tartarik

—

Asit Sitrik 36 — 252 36 119 — 834 21

işletme Malzemesi Toplam Miktarı Bedeli

Su Kgr. 7 660 40 697 80

Mantar Adet 884 565 50 606 21

Kapsül »

3 198 453 1 471 299

Etiket Kw. 38 296

O

O

3Cö

Kömür Kg.

—

87

—

— —

— — —

—

■— —

—

—

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

—

— —

— —

— —

— — —

— —

— —

—

— — —

— —

—

Miktar

II.

S. Likör

Bedel

Alkol Enfüzyon

Miktar Bedel

Alkolalar 6 636 57 3 872 083 —

19 280 -

35 925 -

6 786 —

204 —

Enfüzyonlar 3 41144 27 780 61 .—

Gül suyu 1 9C0 — 2 205 —

Kırmızı Şarap

—

Karamel 100 — 41140

—

—

—

—

—

—

Mistel Şarap 630 — 908 11

Ham Kanyak 5 011 88 52 330 50

Sek Şarap 6 181 06 54 110 02

Portakal, Limon, Man. 58 258 — 9 281 50

Kakao 750 — 9 495 —

Esanslar 118 700 — 22 797 46

Likör boyaları 14 250 — 517 20 59 600 -- 482 83

Nebatlar 645 825 — 12 187 65

—

Vanilin 0 075 — 3 078 —

—

Altın varak

—

Gül 71 — 17 7 50

—

Badem kabuğu 4 ISO — 600 84

—

Yumurta 3 980 — 1 118 30

—

Şurup 285 951 — 235 037 — —


Alkol ICO 827 49 133 164 46

■—■

Şeker 316 914 —

—

—

Pekmez

—

Asit Tartarik

—

Asit Sitrik

işletme Malzemesi

Su

—

Mantar

—

—

Kapsül

—

Etiket

—

Kömür

88

1964 İMALATINDA KULLANILAN MADDELER

S Maddenin ismi :

Ahududu, taze Ceviz,

Vişne, Kayısı, İncir,

Keçiboynuzu, Çilek,

Portakal, Mandalina,

Limon.

Kanyak

Şaraplı

İçki

Ölçü

Miktar Bedel

Miktar

Bedel

Alkolalar

Litre

Enfüzyonlar

5 866 94 53 425 04

13 307 39

48 92101

Gül suyu

Karamel

419 - 1 357 17

2 235 _

7 331 —

Matel Şarap

Ham Kanyak

158 718 C6 1668 9517 29

Sak Şarap

252 GOO —

Kakao

Kgr

Badem kabuğu

Likör Nebatlan

Esanslar

Likör boyaları

Vanilin

10 C35 336 71

Yumurta

Adet

Kahve

Kgr.

Şurup

Litre


Alkol

19 514 64

30 186 25

Şeker

Kgr.

38 850 6

99 558 50

Pekmez

2 6C 8 —

6 613 16

Asit Tartarik

80 200

432 28

Asit Sitrik

107 500 —

750 98

İşletme Malzemesi

Toplam Miktarı

Bedeli

Su

M::

14 438

14 310 —

Mantar

Adet

1 883 277

37 664 96

Kapsül

1 775 963

44 39907

Etiket

2 S45 195

144 084 45

Anibalâj Kâğıdı

Kgr.

6 543

37 361 51

Bakalit kapak

Adeı

1 058 224

53 906 20

89

Cin I. S. Likör

Miktar Bedel Miktar Bedel

Alkolalar

Enfüzyonlar

5 667 11

111 597 69

2 077 41

Gül suyu

624 11

5 389 96

Karamel

27 25

89 C6

1 550 —

Matel Şarap

205 —

Ham Kanyak

540 —

Sek Şarap

252 600 —

Kakao

Badem kabuğu

Likör Nebatları

210 672 - 1 090 05

Esanslar

7 50

675 —

91 300 —

Likör boyaları

16 39

85 53

10 706 —

Vanilin

Yumurta

Kahve

Şurup

385 — 922 65 6 350 — 15 014 50

Yardımcı Maddeler

Alkol

Şeker

24 447 46 37 139 77 5 898 78 9 149 07

— — 3 200— 81 512

Pekmez

Asit Tartarik

Asit Sitrik

— — 36 — 251 73

İşletme Malzemesi

Su

Mantar

Kapsül

Toplam Miktarı Bedeli

Şişe Adet 2 918 578 1 199 63017

Elektrik Kw. 9185-8 34 473 —

Kömüı* Kgr. 621230 74 5'78 —

Etiket

Anîballâj Kâğıdı

Bakalit kapak

90

—

71

8

— —

— —

— —

600

1750

0

30

125

—• —

—

—

—

— —

—•

—

—

—

II. S. Likör

Miktar Bedel

Alkol Enfüzyon

Miktar Bedel

Alkolalar

27 273 — 1492 13 35

950 — 94 3510

—

Enfüzyonlar

17 358 18

6 025 02 35 569 52 293 50 1704

Gül suyu 1418 — — — —

Karamel 349 80

—

Matel Şarap 761 40

—

—

Ham Kanyak

—

Sek Şarap

Kakao

—

370 24 84 896 86

—

— 7 645 50

—

Badem kabuğu.

—

— 122 50

—

Likör Nebatları 428 800 — 8 416 96

—

Esanslar 17 521 15

—

Likör boyaları 700 61 50 480 — 536 25

—

Vanilin

—

€50 — 17 76

—

Yumurta

—

201 9095 0

—

Kahve

—

— 1250 —

—

Şurup 982 70 233 801 30 1 800 — 4 230


Alkol 9 422 72 169 882 34

—

Şeker 31402 28 48 933 21

—

Pekmez 94 200 — 241 224 —

—

Asit Tartarik

—

Asit Sitrik

90 200 — 631 76

işletme Malzemesi

Su

Mantar

Kapsül

Etiket

Anbalâj Kâğıdı

Bakalit Kapak

91

—

—

1

— —

2

2 — İstihlâk :

2.1 — İstihlâke etki yapan faktörler :

Fiat:

1960 - 1965 yıllarında mamûllerin şişe hacimleri itibariyle yurdun

her yerinde var'iit olan parakende satış fiatları ile bu yollardaki mecmu

tüketim aşağıda gösterilmiştir.

SATIŞ BEDELLERİ

Nev’i 1960 1961 1962 1963 1964 1965

Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş

,,

Kulüp R. 35 Cl. 710 710 710 810 810 810

,, 70 „ 1 400 14 00 1 400 1 600 1 600 1600

Yeni R. 35 „ 610 610 610 710 710 710

70 1 200 12CC 1 200 1400 1400 1400

—

—.

Tek R. 35 „

,, 70 „

ICO 110 1100

200 2 200 2 200

Votka 35 „ 610 610 610 710 710 710

» 70 „ 1 200 12C0 1 200 14C0 1 400 1400

TÜKETİM

Nevi 1960 1961 1962 1963 1964 1965

Rakılar 12 490 199 12 763 362 13 821 744 12 016 376 12 805 702 13 87600)

Votka 991 759 1 0'72 420 1 272 093 1 195 C93 1 406 £60

—

SATIŞ BEDELLERİ

Nev’i Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş

.1 San. Likör 50 Cl. 750 750 750 800 800ı SCO

2 „ 50 „ 6CO 6C‘0 600 650 650 650

Kanyak 400 4CO 4CO 450 450 450

)> 710 710 710 750 750 750’

„

1 4CO 1400 1400 1 500 1 500 1500

Cin 1 600 1600 1 600 1 6C0 1600 1 600

Vermut 500 500 500 550 550 550

TÜKETİM

1960 1961 1962 1963 1964

Nev’i Litre Litre Litre Litre Litre

Likörler 495 565 482 059 506 889 404 849 394 393

Kanyak 2715ı65 308 528 365 597 368 632 418 082

Cin 30155 35 535 43 674 42 279 49 288

Vermut 471146 505 945 5127 549 450 520 404 401

Kınakınalı Ş. 2 232 2 484 4104 5 340

—

«2

Yukardaki cetvellerin tetkikinden de anlaşılacağı üzere fiatlarla

tüketim miktarları arasında ilk plânda b'ir bağlantı bulunmaktadır.

1983 yılı basında yapılan zam sonucunda, 1962 yılının 13.321.744

litrelik tüketimine nazaran bu yıl satış 12.016.336 litreye düşmüş ve

müteakip senelerde yükselerek 1985,de aynı seviyeye ulaşmıştır.

Aynı hadise 1958 yılında yapılan zamlarda da görülmüştür.

Votka tüketiminde ise yapılan zam daha az etki yapmış bir senelik

düşmeğe mukabil müteakip sene satış daha yüksek seviyeye ulaşmıştır.

Fi'at ayarlanması likör satışları üzerine müessir olmasına rağmen,

cin ve kanyak satışları üzerine pek az etki yapmış ve bu mamûllerin

tüketimi artış kaydetmiştir.

Mevzuat bölümünde kaydedildiği gibi damıtık alkollü içkileri köy¬

lerden uzak tutmak amacı ile konmuş olan takyidat, değiştirildiği tak¬

dirde 'içki satışları üzerinde büyük bir etki yapacağı kuvvetle muhtemel

bulunmaktadır.

Şehirleşme :

İstihlâke şehirleşmede büyük etki yapmaktadır. İstihlâkin seyir ve

seviyesi bölümünde görüleceği gib'i büyük şehirlerimizde nufüs başına

isabet eden miktarlar diğer şehirlere nazaran çok fazladır. Bilhassa

büyük şehirlerdeki sosyal bünye değişikliklerine tabi olarak; cin, kan¬

yak, ve votka, tüketiminde artış husule gelmektedir.

İklim :

İstihlâk üzerinde iklimin de büyük etkileri bulunmaktadır. Fab¬

rikaların muhtelif yıllara ait yıllık sevkiyat cetvellerinin tetkikinde kış

aylarında da'ima yaz aylarına nazaran fazla sevkiyat yapıldığı görül¬

mektedir ki satışlarda bunlarla paralel olarak değişmektedir.

Arzda Devamlılık :

Arzda devamlılıkta müstehlikin başka mamûllere kayması bakı¬

mından mühim bir faktör olup, Tekel İdaresi daima her yerde satışları

karşılayacak miktarın üstünde mamul bulundurmaktadır.

2.2 — İstihlâkin seyri ve seviyesi:

Mamûllerin istihlâk ve seyri ve seviyesi hakkında bir fikir vermek

amacı ile aşağıdaki cetveller tanzim edilmiştir.

93

1—Votka ve rakı toplam istihlâkinin yıllar itibariyle seyri muh¬

telif yıllarda nufüs basma isabet eden rakı votka miktarı ve rakı

istihlâkinin bölgeler itibariyle seyri ile bu bölgelerdeki nufüs basma

düşen miktarları aşağıda gösterilmiştir.

Votka istihlâki :

Yıllar Satış Litre Nüfus başına Cm’.

1954 768 133

—

1955 953 076 40'

1956 1 230 272 50

1957 1 521 511 60

1958 1 333 515 51

1959 1 083 972 39

1960 991 579 36

1961 1 072 420 37

1962 1 272 093 43

1963 1 195 561 40

1964 1 406 550' 46

Rakı istihlâki :

1) Yıllar itibariyle tüketim seyri :

Yıllar 43°-45" % 50° %

Cral

Toplam Nufus Baş.

S a. İııdex

1955 8 217 157 85-12 1 436 613 14 88 9 653 770' 401 ICO

1956 9 182 031 81 32 2 109 154 18 68 11 291185 456 117

1957 10 982 047 79 36 2 856 646 20 64 13 838 693 543 143

1958 11113 95 6 29 63 2 843 847 20 37 13 957 803 532 145

1959 11 700 016 89 55 1 364 689 10 45 13 064 705 484 135

1960 11 281 030 90 32 1 209 169 9 68 12 490 119 450 129

1961 11 654 830 91 32 1 108 532 8 68 12 763 362 449 132

1962 12 613 180 9126 1 208 564 8 74 İS 821 744 474 143

1963 10 834 091 90 16 1182 285 9 84 12 016 376 402 124

1964 11 379 892 88 87 1425 810 11 13 12 805 720 418 133

1965 12 216 514 88 04 1 659 486 1196 13 876 000 442 144

2) Bölgeler itibariyle tüketim

a) İstanbul, Trakya Bölgesi: İstanbul, Balıkesir, Bursa, Kocaeli,

Zonguldak Başmüdürlükleri.

b) Ege ve Güney Batı Bölgesi: Aydın, İzmir, Manisa, Muğla, An¬

talya, Başmüdürlükleri

c) Karadeniz Bölgesi, : Trabzon, Kastamonu, Samsun, Baş¬

müdürlükleri

34

d) Orta Anadolu Bölgesi: Ankara, Eskişeh'ir, Konya, Sivas,

Tokat, Kayseri, Başmüdürlükleri

e) Gaziantep Bölgesi: Gaziantep, Adana, Hatay, Başmü¬

dürlükleri.

f) Diyarbakır Bölgesi: Diyarbakır, Malatya, Siirt, Bitlis,

Van, Erzincan, Erzurum, Kars,

Başmüdürlükleri.

1963 1964

Nüfus Ba.

Nüfus Baş.

Bölgeler

Satış Lt.

% Tüketim Cm'! Satış Lt. %

Tüketim Cm*

İttanbul-Trakya 5 597 340 46 58 847 5 833 681 45 56 861

Bge Güney Batı 2 223 320 18 50 536 2 3944 59 18 70 364

Karadeniz 884 744 7 36 210 986 769 7 70' 228

Orta Anadolu 1 861 0-20 15 49 260 2 084 771 15 89 277

Gaziantep 906 2C3 7 54 3C5 949 480 7 41 312

Diyarbakır 543 699 4 53 115 606 542 4 74 124

Toplanı 12 016 376 100 402 12 805 702 100 418

Tüketim artışının karakteristiği :

a) Genel olarak rakı tüketimi 1955 - 1965 yılları arasında % 44

bir artış kaydetmiştir.

b) 1955 - 1965 yılları arasındaki tüketim seyrini 3 ayrı devreye

ayırmak kabildir.

1955 - 1958 yılları : Bu devrede index 100’den 145’e çıkmıştır.

1960 - 1962 yılları : Devrinin başında index 129’a düşmüş sonun¬

da gene ilk devredeki seviyeyi bularak 143,e

çıkmıştır.

1963 - 1965 yılları : Devrenin başında index 124’e düşmüş sonun¬

da gene 1 ve 2 devredeki seviyeyi bularak 144’e

çıkmıştır.

Tüketim bu şekilde seyretmesine 2.1 bölümünde belirtildiği g'jibi

fiat artışlarının büyük etkisi olmuştur.

95

2 — Mamûllerin muhtelif yıllardaki şehirler itibariyle istihlâk seyri

hakkında bir fikir edinilmesi amaciyle fabrikalarımızın muhtelif yıllar¬

daki Başmüdürlükler 'itibariyle sevkiyatı aşağıya çıkarılmıştır.

Ankara imlâhanesin'in başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllar¬

daki sevkiyatı :

1960 1961 1962 1963 1964

Vilâyetler Yeni Rakı Yeni Rakı Yeni Rakı Yeni Rakı YeniRakı

Ankara 869 744 847 791 957 264 848 648 909179

Adana — 9 450 — — —

Konya 26145 26 250 184 292 269 997 174 953

Kayseri — 43 848 208 404 176 400 149 655

96

114

118

—

22

152

31880

63

5

—

1

5

—

6

2

15

16

—

4

—•

24

5

—•

2

7

—

—

6

3

1

222

51

—

11

—

43

2

11

10

—

111

—

99

7

21

25

12

—

26

—

8

—

2

6

5

—

2

—

8

—

5..124

—

180

38

—

14

—

39

1554

9

3

10

—

107

11

—

22

—

8106

3

5

1

10

8

25

5

12

22

Paşabahçe Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sevkiyatı :

1961 1962 1963

Vilâyetler Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka Kulüp Yeni Votka

—

—

Ankara 56 174

Adana 158 049

—

Antalya

—

Aydın

—

Balıkesir

—

Bitlis

—

082 103 047

—

164 640

—

048

—•

610

—

—

936 131 565

240 138 012

696

—

428

—

012

S92

889

130

209 25 788 11 046 311 725 33 726 12 390 269 205 28 665

1470

—

058 1868

—

Bursa 1 617 307154 25 867 12 621 361 557 37 359 13 078 283 927 29 84S

Diyarbakır 1 050

—

523 10 101

Erzurum 840 5 985 5 775

—

Erzincan 8 778

428 5 827

—

—

—

610 12 047

424 9 702

1 911

Eskişehir 2 247 361 759 32 846 10 500 345 891 35 416 13 860 345 800 37 674

Gaziantep 37 422

—

Hatay

—

985 29 883

—

531

—

857 36 057

—

298

—

İstanbul 397 416 4 231 857 475 650 344 295 4 166 248 428 857 342 567 3 401 850

—

İzmir 68 439

■—

Kars 420

—

Kastamonu

—

Kayseri 7 014

—

500

—

457 1 680

—

561 19 572

—

414

—

770 3 024

—

807

689

468

871

306

100

316

554 142 422 9 996 5 061 127 092 9 261

924 54 194

—

Kocaeli 4 515 343 711 32 802 14 973 328 462 45 486 19 950 381 633 52 116

Konya 2 205 20 248 16 404

—

—

Malatya 14 028

—

Mani'sa

Muğla

—

—

—

Samsun 105 777

Siirt 1575

Sivas 1 050

245 13 881

—

—•

905

—

641

-

—

704 16 653

012 1 381

—

502

—

694

851

060

823

470

423 131 418 92 568 42 651 137 631 1 732 42 483

003

061 4 8CI9

—

Tokat 6 720 2137 11130

—

-

—

—

353 311

405 7 287

712 9 156

Trabzon 206 066 14 826 13 336 286 713 23 394 18 312 296 877 29 463

Van 1155

268 4 004

121 1 911

—

Zonguldak 210 384 4C5 1278 9 261 370 290 32 281 18 690 365 610 35 664

Toplam 808 262 6 087 611 1034 577 _969 84? 6 463 852 1 286 669 1 024 286 5 961 414 1 232 094

234

628

208

008

289

25

380

8

21

4

188

67

77

180

35

—

1428

14

— —

—

420

—

— —

—

—

—

İzmir Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sevkiyatı

1960 1961 1962

Vilâyetler Kulüp Yeni Kulüp Yeni Kulüp Yeni

İzmir 81 732 1 C'55 369 119 605 1 075 371 24 829 1 222 956

Manisa

—

Uşak

—

Balıkesir

—

609 13 125 312 316 16 884 356 715

838 378 29 168 1 843 36 919

265 420 98 868 4 326 97 865

Çanakkale

—

250

—

490 630

Aydın

—

Denizli

—

336 5 565 320 205 1 1 886 376 481

595 462 122 850 483 124 813

Muğla 315 244 499 6 089 212 OÖO 7 497 251 235

Antalya

—

Burdur

—

İsparta

—

597 924 168 047 2 856 185 240

028 315 35 258 441 39 580'

40 845 315 47 595 1 092 44 877

Hatay 7 350 119 528 13 410 151 6C17 14 181 137 022

Konya

—

187 97'G 3 507 97 105

—

Afyon

—

785

-

Eskişehir

—

315

—

Kütahya

—

410

—

Toplam 89 397 2 927 239 164 115 2 684 970 186 323 2 874 774

1963

1964

Kulüp

Yeni

Kulüp

Yeni

Tek

İzmir 115-621 1 €16 358 123 124 1 077 910 1 890

Manisa 11 912 288 162 14 594 276 065 1428

Uşak 189 29 285 1197 40 192 210

Balıkesir 5 733 74 562 7 245 131 546 1 344

Aydın 11 140 304 327 10 395 271 668 1 260

Çanakkale

—

12 470

■—

Denizli 1449 85156 1 848 99 414 693

Muğla 7 298 240 715 4 599 191 325 462

Antalya 3 612 196 348 6 279 125 417 11133

Burdur 651 41 874 6C-9 33 087 294

İsparta 16 653 40 942 1218 41 580 105-

Hatay i. 366 159 990 17 115 118 561 2 226

Toplam

176 625 2 477 727 189 651 2 489 235 11 025

98

Gaziantep Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sevkiyatı

:

1960 1961 1962 1963 1964

Vilâyetler Yeni Rakı Yeni Rakı

Gaziantep 127 218 158 984

Uırfa 18 795 38 801

ilaras 32 487 44 941

Konya — 12 085

Ağrı — 84

Kastamonu — 777

Afyon — 567

Kütahya — 546

Ankara — 494

Trabzon — 1029

Çorum — 252

tzmit — 987

Mardin — 210

Sarıkamış — 630

Siirt — 189

Elâzığ — 157

Sakarya — 237

Yozgat — 10'29

Erzurum — 441

Aydın — 2169

Bingöl — 147

Sivas — 273

Mersin — 2 324

Malatya — 1029

Adana — 1302

Diyarbakır — 630

Samsun — 2 352

Eskişehir — 1722

Van — 378

Bitlis — 42

Amasya — 399

Tokat — 294

Tunceli — 126

Gümüşhane — 42

Rize — 84

Uşak — 42

Kars — 441

Zonguldak — 1 764

Erzincan — 428

Adıyaman — 84

Kırşehir- — 483

Nevşehir — 336

Niğde — 1 318

Kayseri — 1 386

Toplam 178 500 281985

Yeni Rakı Yeni Rakı Yeni Rakı

169 411 166 200 117 194

39 292 42 570 45 381

58 700 64 305 56 049

267 403 273 075 218 624

29

kiyatı :

Diyarbakır Fabrikasının Başmüdürlükler itibariyle muhtelif yıllardaki sev-

1960

1961

1962

1963

1964

Vilâyetler Yeni Rakı

Yeni Rakı

Yeni Rakı

Yeni Rakı

Yeni Rakı

Adana 277 830

370 860 404 442

354 270ı 324 975

Bitlis 8 757

18 396 17 073

15 792 13 881

Diyarbakır 99 6010

95 046 118 524

105 042 109 410

Erzincan 25 410

48 938 64 470

57 120 63 330

Kars 68 880

59 115' 57 645

68 436 67 511

Kayseri 181335

179 340 31 705

7 035

—

Malatya 36 730

120 855 130 586

113 586 126 252

Samsun 236 763

281 618 277 568

316 363 311 850

Siirt 11508

14 569 15 918

13 104 22 869

Sivas 102585

99 330 10 775

124 745 101 220-

Tokat 43 535

58 779 63 210

55 650 66160

Van 7413

16 199 23 394

21 924 22 890

Erzurum 105535

102 921 128 685

86 310 97 274

Topaim 1 205 881

1 353 966 1 343 995

1 339 577 1 329 622

10»

7

5

1592

4

11

Likör Fabrikasının muhtelif mamûllerine ait 1960-1964 yıllarındaki Baş

müdürlükler itibariyle sevkiyatı :

1960

Yılı

Başmüdürlükler

Kanyak

Cin

S. İçkiler I.S. Likör U.S. Likör Toplam

Adana 16 795 1188 17 650 1124 14 556 51 323

Ankara 30 443 8 094 39 725 8 292 41368 127 922

Antalya 16 274 72 4 387 506 8 352 29 591

Aydın 19 950 132 6 930 668 8 076 35 756

Balıkesir 4 926 132 16 695 528 7 692 30 373

Bitlis 48 156 70 12 540 526

Bursa 7 273 420 26 600 1 OTO 13 344 49 547

Diyarbakır 322 204 7 070 64 3 408 13 088

Erzurum 240 204 8 885 576 5 952 15 S27

Erzincan 12 48 1400 100 1608 3168

Eskişehir 13 363 276 15 965 2 104 11568 48 276

Gazaintep 471

—

630 216 2 424 10 941

Hatay 1 614 797 7 070 528 4 908 14 912

İstanbul 90 454 24 460 178 062 26 010 157 300 466 486

İzmir 11 448 2 208 31 045 2 440 32 232 79 373

Kars 568

—

Kastamonu 576

—

090 122 5288 16 068

270 110 6 444 18 801

Kayseri 6 892 60 6 457 854 11904 26 167

Kocaeli 5 296 468 24 395 1 308 12 996 44 463

Konya 22 086 108 9 940 412 14 376 46 872

Malatya 980 148 2 275 442 5 400 9 245

Manisa 5 143 60 3 465 602 6 384 15 694

Muğla 2 101 48 1853 112 4 270 8 386

Samsun 2 688 384 15 155 2 038 16 800 37 065

Siirt 295 36 560 86 936 1 913

Sivas 393

—

690 64 6 840 11 987

Tokat 589 12 892 262 3 684 5 439

Trabzon 354 60 8 015 648 5 580 14 657

Van 106

—

62 1884 3 644

Zonguldak 3 95 6 372 33 148 1 902 22 604 62 012

Toplam 265 617 30142 501951 54 934 439 938 1292 582

101

7

15

3

8

2

9

13

1961 Yılı

Başmüdürlükler Kanyak Cin S. İçkiler I.S. Likör II.S. Likör Toplam

Adana 18 681 2 424 21 070 2 074 18 528 62 717

Ankara 43 269 7 524 52 530' 13 494 50 616 167 439

Antalya 20 805

—

841 884 6 648 36 178

Aydın 26 248 72 8 120 5:34 7 512 42 486

Balıkesir 6 927 216 12 600 732 7 500 27 975

Bitlis 12 60 210 180 1 188 1 650

Bursa 7139

—

9601 1 132 8 880 33 111

Diyarbakır 1370 372 10 780 432 6 720 19 674

Erzurum 503 504 12 810 1 188 13 560 28 565

Erzincan 239

—

535 196 2 124 6C94

Eskişehir 22 614 264 16 660 1898 13 716 55 152

Gaziantep 605 96 13 230 234 4 356 18 521

Hatay 3 449 1 068 9 975 124 6 492 21108

İstanbul 98 285 17 460 177 6C9 21 698 133 740' 448 752

İzmir 22 423 2 532 32 130 3 560 28 220 98 865

Kars 2 420

—

350 768 9 288 21 826

Kastamonu 1490

—

727 472 6 642 22 331

Kayseri 5 668 96 8 120 724 9 180 23 788

Kocaeli 9 780 696 24 535 1 140 14 028 50' 179

Konya 20 559 ıcs 6 790 742 11 868 40 063

Malatya 419 348 2 555 60 6 132 9 514

Manisa 5 811 84 2 940 672 5104 14 611

Muğla 3 775 364 2 0;65 304 2 988 9 496

Samsun 3 760 432 15 890 2 428 12 936 35 446

Siirt 632 120 980 464 1 548 3 754

Sivas 732

—

540 108 5 1601 14 540

Tokat 643 24 1190 196 2 256 . 4 909

Trabzon 1393 48 9 240 976 6 816 18 473

Van 260

—

317 174 3 720 6 471

Zonguldak 5 990 588 22 805 1228 11 048 41 664

Toplam 335 838 35 510 526 114 58 776 422 114 1 385 352

102

2

11

—

2

5

1962 Ydı


Adana 28 364 2 724 21 658 1 574 15 340 69 660

Ankara 50 252 11 064 57 C75 6 080 40 456 164 935

Antalya 22 597 ' 276 6 002 96 4 764 33 735

Aydın 30 959 204 9 695 352 8 280 49 490

Balıkesir 7 959 572. 15 136 804 9 192 33 463

Bitlis 36 48 350 86 936 1 456

Bursa 7 560 564 17 60i7 564 8 448 34 743

Diyarbakır 754 204 10 487 84 4 908 16 437

Erzurum 756 240 16 072 672 12 924 30 664

Erzincan 36

—

230 ICO 2 328 4 694

Eskişehir 24 0-08 708 14 825 1 596 13 416 54 623

Gaziantep 512 96 16 869 24 4 008 21 509

Hatay 3 45,8 864 7 586 240, 6 084 18 232

İstanbul 121 920 22 200 175 2010 25 4301 141 600 486 350.

İzmir 27 137 48 842 45 509 3 5512 43 848 124 270

Kars 2 973

—

961 840 5 964 15, 738

Kastamonu 2 238

—

473 168 4 6C8 18 489

Kayseri 9 9CO 84 9 864 1 104 10 788 31 740

Kocaeli 8 785 984 17 282 1 056 10 956 39 063

Konya 23 907 12Ö 10 264 782 11 952 47 025

Malatya 1 412 360 4 6C6 156 3 744 10178

Manisa 6970 60 6 402 528 7 632 21 592

Muğla 3 802 12 3 072 110 3132 10 128

Samsun 5 574 1 032 24 424 1 366 10 812 43 208

Siirt 425 60 490 36 792 1803

Sivas 681 24 3 817 96 4 476 9 094

Tokat 761 48 2 037 90 3120. 6 056

Trabzon 1 990 120 13 332 420 4 860 20. 722

Van

—

825 498 4 020 7 343

Zonguldak 6 539 1248 25 725 888 9 348 43 748

Toplanı 402 265 47 940 557 845 49 392 412 744 1 470 186

103

ISO

36

1

—

3

1963 Yılı

Başmüdürlükler Kanyak Cin S. İçkiler I.S. Likör U.S. Likör Toplam

Adana 22 447 2 016 11 027 756 11 820 48 066

Ankara 46 187 8 616 58 445 8 568 40 392 162 169

Antalya 24 457 216 5 845 144 4 248 34 910

Aydın 25 171 252 6 895 276 7 740 40334

Balıkesir 5 462 312 7 5ı25 324 6156 19 779

Bitlis 60 24 525 15-6 768 1533

Bursa 8 370 720 15 550 600 6 528 31 768

Diyarbakır 890 192 9 230 420 4 596 15 328

Erzurum

—

2 975 120 6 144 9 419

Erzincan 428 36 1 540 124 1 344 3 472

Eskişehir 21 563 456 12 005- 936 8 832 43 792

Gaziantep 993 168 17 210

924 22 295

Hatay 2 323 564 6 582 156 4 224 13 849

İstanbul 109 171 17 830 151 555 21 204 108 800 411 İCS

İzmir 22 307 3 264 30 835 1 632 26 976 85 014

Kars 2 706 15 5 402 1 368 6 744 16 235

Kastamonu 2 956 48 16 690 288 3 792 16 374

Kayseri 10 446 132 6 665 360 7 080 24 683

Kocaeli 6 655 852 7 893 396 8 184 23 980

Konya 29 009 312 5 251 352 6 000 40 924

Malatya 14 544 420 5 810 192 4 632 12 508

Manisa 5ı 724 168 2 322 120 3 224 11 558

Muğla 3 208 12 630 52 2 412 6 314

Samsun 3 296 528 17 701 1 262 10 568 33 355

Siiirt 270 72 70 36 504 952

Sivas 816

—

295 24 3 120 5 255

Tokat 598 24 1 392 102 1980 4 096

Trabzon 1 970 120 10 955 612 4 476 18133

Van

—

1 435 152 2 064 3 687

Zonguldak 6 86 1164 15 750 1116 9 468 33 584

Toplam 365 160 40 749 413 975 41 848 316 740 1 196 47Î

104

120

48

3

16

3

1

1964 Yılı


Adana 20 037 2 400 5 250 276 8 328 36 291

Ankaar 53 735 9 696 45 185 9 780 35 952 154 348

Antalya 25 140 240 4 830 24 4 104 34 138

Aydın 30 357 348 8 722 300 5 280 45 007

Balıkesir 7 812 552 S 750 566 8 796 26 476

Bitlis 801 12 910 24 276 2 023

Bursa 8 983 312 6 090 340 7 080 23 305

Diyarbakır 1 053 360' 8 190 300 4 620 14 223

Erzurum 854 204 2 240 408 7 516 11 242

Erzincan 592 96 1680 204 972 3 544

Eskşiehir 25 601 600 10 325 1044 9 816 47 386

Gaziantep 538

—

520

—

552 20 610

Hatay 2 168 1 320- 5 005 48 3 744 12 285

İstanbul 114 075 22 776 28 747 21 447 112 440' 399 486

İzmir 24 649 4 164 28 595 2 160 22 980' 82 538

Kars 3 C60

—

640 598 4 596 11884

Kastamonu 2 140 60 9 590 72 3 994 15 856

Kayseri 11 660 168 5 740 474 8 892 26 934

Kocaeli 6 279 1 212 7140 636 10 440 25 707

Konya 35 9CS 528 2 695 540 6 840 46 508

Malatya 1004 564 4 410 452 3 660 10 300

Manisa 5 220 216 4 410 24 3 444 13 314

Muğla 4 060 12 1 715 60 1 644 7 491

Samsun 4 888 1440 24 290 1 CiSS 8 772 40 448

Siirt

—

630 300 576 1 626

Sivas 816 24 1 120 96 3 012 5 068

Tokat 454 48 1 995

—

656 4 153

Trabzon 1 128 132 13 230 612 4 380 19 482

Van

—

1820 204 1632 3 704

Zonguldak 5 818 1 152 9 135 576 6 504 223 185

Toplam 398 828 48 804 372 890 43 123 305 518 1 169 082

105

3 — Bundan başka bölgelerdeki toplam istihlâk hakkında bir fikir

vermek amaciyle ispirtolu içkiler istihlâkinin bölgeler ve yollar itibarile,

nufüs başına isabet eden miktarı da aşağıda kaydedilmiştir.

mıştır.

Bu tablonun tanziminde 15 yaştan küçük olanlar nazara alınma¬

1960 1961 1962 1963

Baş Müd Bölgeleri Litre Litre Litre Litre

Adana 1586 1794 1 941 1688

Ankara 3 944 3 879 4 322 3 601

Antalya 0 914 1064 1235 1 088

Aydm 1 298 1 272 1 498 1 250

Balıkesir 1 727 1 833 1 885 1 525

Bitlis 0 713 0 433 0-224 0 227

Bursa 1670 1 775 1841 1 868

Diyarbakır 0 443 0 479 0 505 0 496

Erzincan 0 859 0 751 0 870 0' 794

Erzurum 0 500 0 519 0 550 0-49S

Eskişehir 1 251 1 305 1 394 1220-

Gaziantep 0 701 0 75-5 0 887 o: 776

Hatay 15-63 1 565 1 635 1560

İstanbul 10 517 10 509 10 815 9 233

İzmir 3 951 4 479 4 835 4 136

Kars 0 403 0 436 0494 0 542

Kastamonu 0 644 0 858 1 cco 0 867

Kayseri 0-613 0 642 0 673 0 650

Kocaeli 1 532 1 650 1 684 1 394

Konya 0 968 0 722 0-970 0-932

Malatya 0 490 0 520 0 588 0 534

Manisa 1346 1 430 1 549 1 339

Muğla 1380 1 511 1 850 1 614

Samsun 0-656 0 680 0 732 0 670

Siirt 0 378 0 352 0 393 0ı 377

Sivas 0 602 0 566 0 567 0 538

Tokat 0 603 0 493 0 694 0582

Trabzon 0 503 0 5*24 0599 0 531

Van 0 258 0 283 0 322 0 328

Zonguldak 1550 1 510 1 691 1 484

106

2. 3. İstihlâk üniteleri

Mamûller genel olarak, lokanta, gazino, gece Klüpleri, otel ve ben¬

zeri yerlerde evlerde doğrudan doğruya veya kokteyl imalinde muhtelif

hacimlerdeki şişelerle istihlâk edildiği gibi lokanta, kafetaryalar ve em.,

şalinde açık olarak da içilmektedir.

2. 4. İstihlâkin karşılanması:

Bu günkü iş üretimi temin eden Tekel Fabrikalarının kapasiteleri

aşağıda gösterilmiştir :

ı — RAKI :

Rakı Taktir Kapasitesi

Paşabahçe Fabrikası

İzmir

Gaziantep

Tekirdağ ,,

Diyarbakır

7 425 COOI Litr e

2 770 CCOİ

2 475 ClOıO

350 C00

1485 0001

Topalın

14 705 000 „

2 — VOTKA: Normal Forse

Paşabahçe Fabrikası

1 600 000 Litre 2 000 CÜO Litre

3 — Diğerleri (Likör Fabrikası)

Nev i Normal Kapasite Fazla Kapasite

L:körler 600' 000 Litre 647 CıOO Litre

Konyak 330 000 ,, 430 000 ,,

Vermut 350 000 ,, 53OIOC0 „

Cin 70 000 „ 70 OC|Oı „

Mevcut fabrikalar bu günkü iç tüketimi tamamen karşılanmakta

ise de yatırımlar kısmında detaylarıyla belirtildiği gibi kalite üzerine

müessir olabilen dar boğazlar bulunmaktadır.

Cin, Kanyak, ve votka tüketiminde nisbî olarak büyük artışlar

kaydedilmektedir.

Bundan başka son senelerde bilhassa likörlerin ve kısmen rakının

ihracı konusunda inkişaflar kaydedilmektedir.

Bu noktalar gözönünde bulundurularak ikinci beş yıllık dönem

için talep edilen kalite islâhına ve dar boğazların giderilmesine matuf

yatırımların yapılması gerekmektedir.

107

3 — İhracat:

3.1. İhracat Durumu :

a — Rakı:

Yabancı memleketlere rakı ihracatımız son senelerde yavaşta olsa

bir inkişaf kaydetmiş olmakla beraber, bugün için tatminkâr olmak

tan çok uzaktır.

Bu hususta bir fikir vermek amaciyle 1959 - 1964 yıllarındaki rakı

ihracatımız mikdar, kıymet ve memleketler itibariyle aşağıda gösteril

miştir.

108

— — — —-

315

—

— —

111

— —

6

— —

— —

—

1050

—

— —

210

— — — —

105

— —

— —

210

—

—

—

—

— — —

—

—

—

1961

Litr e Bedel

Malın 1962 satıldığı 1959 1963

Litre Memleket Bedel Litre Litre Bedel

3960 1964

Litre

Bedel

İsviçre

4 17 —

21 140

Finlandiya

— — 21

54

—

188 1108 Kıbrıs 351 1 974 233 204 909 1 270 663

2 958

—

2 009 5 650 Amlanya

2 710 7 525 2 025 2 887 4106 8 47512C6

2 735 2 905 7 849

—

95 2 02 İgveç 170 1 064 — 294 — 1 564 8

404 2 416 İngiltere 420 2 698 454 504 2 715 3 240 202 2 519 120© 17 739

45

Danimarka

— — 2160

—

210*

957

2100 10 925

—

Fransa

6 570 1050 6 210

255 315 Avusturya

1105 4 230 105 630 150 864

74 391 —

Belçika

1442

—

—

Arjantin 210 1 908

—

Amerika 643 420 2 757

Norveç 824 35 415 5 007 247 055 472 27 000

Hollanda

1 314

—

İsrail

657

—

109

254 1 066 Muhtelif 26 166 7342 7 068 275 670511 3160 3 993

b — Likör :

Son senelerde muhtelif fuarlara işt'irak ederek ve gerekli reklâm¬

lar yapılarak mamûllerimiz dış piyasada tanıtılmağa çalışılmaktadır.

Bunun neticesi olarak da İngiltereden 1000 litre gül, Amerikadan

10792 litre kahve likörü sipariş/i alınarak ihraç edilmiştir.

Bunlardan başka aşağıda kaydedilen senelerde muhtelif memleket¬

lere hizalarında gösterilen miktarlarda likörler ihraç edilmiştir.

1960

1961

1962

1963

1964

5000 Litre

1750 „

2050 „

1340 „

3200 „

3.2 İhracatı arttırma imkânları:

İçki ihracatımızın karşılaştığı başlıca müşküller her memlekettin

tatbik etmekte olduğu gümrük resimlerinin ağırlığı ve bu içkilerin

satışını sağlamak için gerekli rakkamların yapılamamasıdır.

110

KISIM VI

F I A T ve MALİYET

1. Fiat:

1.1. Fiat teşekkülü :

Bu mamûllerin memleket dahilindeki satış fiatlarmm tesbi tinde

fabrikasyon ve satış maliyetlerinde husule gelen tahavvüller, ekonomik

durum, halkın iştirâk gücü ve bütçe varidatı dikkat nazara alınmak¬

tadır.

1.2 Fiat hareketleri:

Tekel altındaki mamûller yurdun her yerinde tek fiatla satılmakta

olduğundan, fiatlar, bölgeler, itibariyle istihlâke müessir olmamak¬

tadır.

Fiat ayarlamalarını müteakip geçici bir devre zarfında duraklama

ve nev’iler arasında kaymalar müşahade edilmekte ise de, bu hal za¬

manla normale avdet etmektedir.

1.3 Fiat kontrollün :

Bu günkü duruma göre fiat kontrolü bahis konusu değildir.

2. Maliyet :

2.1 Maliyet bünyesi:

Tekel fabrikaları mamûllerine ait maliyetler aşağıda gösteril¬

miştir :

111

—

—

1963 YILI SUMA MALİYETLERİ

Paşabahçe İzmir

3 166 Sil Litre 1405 532 Litre

Bedel

Litre

Bedel

Litre

Lira

Kirş. %

Lira

Krş. %

Aslî Malz. 11184 922 353 22 84 65 5 838 531 415 39 89 62

Malzeme 6 015 0 19 0 05 10 524 0 73 0 16

İşçilik 316 895 10 00 3 00 97 284 6 92 150

S. İs. El. 521 356 16 46 4 00 285 038 16 02 3 45

U. Masraf 1 183 557 37 38 8 30 343 408 24 43 5 27

Toplam 13 212 745 417 25 100 00 6 574 785 463 49 100 00

Dyiarbakır

866 010 litre

Gaziantep

130 531 Litre

Bedel

Litre

Bedel

Litre

Lira

Krş. %

Lira

Krş. %

Aslî madde 3113 944 359 57 78 82 558 068 427 54 8141

Malzeme 1 874 0 21 0 04

—

İşçilik 137 234 15 85 3 50 13 756 10)53 2 0)2

Su. El. İs. 248 808 28 73 5 28 42 997 32 94 6 27

U. Masraf 448 837 5183 11 36 70 621 54 10 1030

Toplam 3 950 697 456 19

100 00

185 442 525 11 100 00

1964

YILI

KULÜP RAKISI MALİYETLERİ

Dökme Kulüp Rakısı

Paşabahçe İzmir

568 346 Litre 80 490 Litre

Bedel

Litre

Bedel

Litre

Lira

Krş. %

Lira

Krş. %

Aslî madde 2 413 506 424 65 73 63 414 549 515; 09 74 79

Malzeme 656 671 115 54 20 03 96 4CI5 119 77 17 39

İşçilik 22 917 4 03 0 70 6 957 8 64 1 25

Su. İs. El. 82 676 14 5)5 2 52 13 330) 15 31 2 23

U. Masraf 10)2 315 18 00 312 24 0)61 29 89 4 24

T oplaııı 3 278 085 576 77 100 00 555 292 668 70 100 00

112

1963 YILI

ŞİŞELİ 35 CL. LİK KULÜP KAKIŞI

Paşabahçe İzmir

622 084 Litrs 115125 Litre

Bedel

Litre

Litre

Kr.

%

Bedel

Lira

Litre

Kr.

%

Asli madde 1 8CS 288 290 68 59 84 3S1 950 323 34 59 69

Malzeme 666 535 10715 22 07 1C9 5C2 92 70 1711

işçilik 110 543 1717 3 66 31 321 26 52 4 90

Su. İs. Elektrik 17 152 2 75 0 56 8 745 7 40 1 37

Umum masraf 417 959 67 18 13 84 108 346 91 32 16 9.3

Toplam 3 020 478 485 54 ICO 00 639 864 541 68 100 00

1963 YILI

ŞİŞELİ 70 CL. LİK KULÜP RAKISI

Paşababçe

İzmir

435 1S2 Litre 54 373 Liıtre

Bedel

Lira

Litre

Kr.

%

Bedel

Lira

Litre

Kr.

%

Asli madde 1 266 635 290 06 7046 178 843 352 92 63 42

Malzeme 324 596 75 59 18 86 46 502 84 83 16 5

İşçilik 391 121 8 99 2 18 11 85!8 21 61 4 20

Su. İs El. 12 121 2 79 0 68 3 963 7 22 1 41

Umum masraf 148 898 34 22 6 32 40 771 74 30 14 46

Toplanı 1 791 371 411 65 100 00 281 986 513 88 100 00

1963 YILI

DÖKME YENİ RAKI MALİYETLERİ

Paşabahçe

İzmir

3 144 224 Litre 1 238 390ı Litre

Bedel Litre

Bedel Litre

Lira Kr. S.

%

Lira Kr. S.

%

Aslî madde 12 026 928 382 51 76 01 6 138 382 496 47 77 82

Malzeme 2 540 126 80 79 16 05 1 034 503. 83 72 13 12

İşçilik 160 374 510 1 01 133 352 0 17 144

Su Us. El. 408 720 13 00 2 58 2C5 098 16 58 2 60

Umum Masraf 685 737 21 81 4 35 396 293 32 00 502

Toplanı 15 821 885 503 21 100 00 7 887 626 637 99 100 00

113

Diyarbakır

Gaziantep

691610 Litre

123 147 Litre

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Asli Madde 3 584 915 518 35 79 80 560 876 455 45 55 16

Malzeme 631 996 91 38 14 07 1 038 91 84 36 10 21

İşçilik 32 406 4 68 0 73 33 381 '2711 3 28

Su Us. El. 139 190 20 12 3 09 36 448 29 60 3 60

Masraf % 103 976 15 05 2 31 282 137 229 10- 27 75

Toplam 4 492 483 649 56 100 00 1 116 732 825 62 100 00

1963 YILI

ŞİŞELİ YENİ PAKI MALİYETLERİ 35. CL. LİK

Paşabahçe

İzmir

3 317 Û4S Litre 1472 310 Litre

Bedel Litre Bedel Litre

%

Lira Kr. S.

Lira Kr. S.

%

Aslî Madde 7 544 480 227 75 55 90 4 238 643 287 89 58 35

Malzeme 3 149 149 94 94 23 30 1 265 824 85 98 17 42

İşçilik 588 059 17 73 4 35 365 592 24 83 503

Su, İsılm El. 87 475 2 64 0 66 112 4515 364 1 55

U. Masraf 2 134 304 64 34 15 79 1 280 761 86 99 17 65

Toplam 13 513 467 407 40 100 00 7 263 275 496 33 100 00

Diyarbakır

Gaziantep

793 716 Ltırie

92 904 Litre

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Aslî Madde 2 234 763 295 28 67 36 3101214 333 90 45 65

Malzeme 514 819 61 86 14 80 92 790 99 38 15 58

İşçilik 145 442 18 62 4 17 9 190 4219 5 56

Su, İstim El. 3 471 0 44 0 10 7 688 8 27 1 15

U Masraf 471 575 59 41 15 57 230 052 247 64 33 86

Toplam 3 469 060 468 31 100 00 679 434 731 33 100 00

114

1963 YILI

ŞİŞELİ YENİ RAKI MALİYETLERİ 70 CL. LİK

Paşabahçe İzmir

2 756 981 Litre 1 038 807 Litre

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Aslî Madde 6 262 411 227 15 66 70 2 992 413 228 07 61 14

Malzeme 1 866 829 27 71 19 88 851 246 8195 17 40

İsçilik 249 624 9 06 2 67 217 ‘276 20'95 4 44

Su, İstim El 72 867 2 64 0 77 73 425 707 150

U. Masraf 937 137 33 99 9 98 759 C77 73 0 7 13 32

Toplanı 9 388 868 340 55 100 00 4 893 437 471 11 100 00

Diyarbakır

675 213 Litıre

Gaziantep

17110(8 Litre

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Bedel

Lira

Litre

Kr. S.

%

Aslî Madde 1 953 770 289 35 65 50 608 876 335 84 48 56

Malzeme 510 558 75 61 17 11 143 868. 184 038 11 47

İşçilik 124 863 18 49 4 19 53 786 3143 4 28

Su, İstim E!. 1 341 0 20' 0 €.4 13 129 7 67 104

Umum masraf 392 545 58 13 13 16 434 103 25 3 71 34 60

Toplam 2 983 077 441 78 100 00 1 253 762 732 73 ıoo oo

1960 YILI VOTKA MALİYETLERİ

Dökme

381390 Litre

Şişeli

939 814 Litre

Bedel

Litre

Bedel

Litre

Lira

Kr. S.

Lira

Kr. S.

Aslî Madde

478 756

27 89

624 845

66 49

Malzeme

9 601

2 52

1 386 363

147 51

İsçilik

10 230

4 25

42 272

9 82

Su, İstim. El.

35 370

9 27

24 711

2 63

U. Masraf

78 372

20 55

408 681

43 48

Toplam

627 330

168 48

2 536 877

269 93

115

1961 YILI

Dökme

423 322 Litre

Bedel

Litre

Lira Kr. S.

Şişeli

1 049 813 Litre

Bedel

Litre

Lira Kr. S.

Aslî Madde.

Malzeme

İşçilik

Su, İstim. ETL

U. Masraf

511 491 120 83

9 301 2 20

16 592 3 92

15 732 37 1

73 313 17 31

661 668 63 C12

1 277 612 121 70

98 368 913

26 943 2 517

403 739 38 46

Toplam

626 430 147 97

2 466 301 234 93

1962 YILI

Dökme

514 880 Litre

Şişeli

1 274 054 Litre

Aslî Madde

Malzeme

İşçilik

Su. İstim. El.

U. Masraf

653 221 126 87

11 055 2 15

22 758 4 42

883 017

98 780 19 18

815 014 83 93

1 172 763 91 99

132 479 10 39

32 5192 2 57

522 412 40 96

Toplam

786 697 152 79

2 675 090 209 84

1963 YILI

Dökme

500 596 Litre

Şişeli

1 244 760 Litre

Aslî Madde

Malzeme

İsçilik

Su, İstim. EL

U. Masraf

610 666 122 04

11 752 2 35

24 173 4 85

66 367 16 26

103 544 20 69

816 551 61 60

1 061 424 85 27

162 320 13 04

32 978 6 65

5ı99 240 48 14

Toplam

816 502 16 17

2 672 514 214 70

Aslî Madde

Malzeme

İşçilik

Su, İstim. EH.

U. Masraf

Toplam

1964 YILI

Dökme

566 040 Litre

882 615 155 93

12 472 2 20

34 115 6 02

1 165 0 21

135 331 23 91

1 065 698 188 27

Şişeli

1 698 404 Litre

1 075 971 76 95

10 35 255 74 02

321 768 15 86

41547 2 97

799 670 57 18

3 194 200 226 98

lifi

I SINIF LİKÖRLER (Dökme Maliyeti)

1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yılı

65 600 Litre 50 300 Litre 51250 Litre 48 500 Litre

Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %

Aslî Madde 121 338 65 95 513 71 107 713 69 114.877 70

Yardımcı Md. 45 532 25 28 819 22 31 481 20 31 774 19

İşçilik 2 800 2 1 908 1 3 336 1 3 369 2

Su, îsiim El. 2 133 1 1313 1 1 SCO 1 2 729 1

Umumî Masraf 12 857 7 6 720 5 11435 8 13 .160 8

Toplam 181 600 100 132 272 100 155 236 100 164 910 100

Litre maliyeti 296 76 Kr. 262 97 Kr. 302 96 Kr. 34001 Kr.

II. SINIF LİKÖRLER (Dökme Maliyeti)

1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yılı

442 000 Litre 423 2C0 Litre 391000 Litre 108 009 Litre

Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %

Aslî Mad. 107 863 16 95.803 15 80442 13 62 134 13

Yardımcı Mad. 472 113 71 478 873 73 442 339 72 370 798 71

İşçilik 14 048 2 13 262 2 .16 629 3 15 478 3

Su, İstim El. 13 730 2 10 945 2 10 164 2 9 931 2

Umumî Masraf 57 900 9 512 729 S 61175 10 60 635 12

Toplam 665 654 100 651 615 100 610 748 100 518 906 100

Litre maliyeti : 150 36 Kr. .152 89 Kr. 150 20 Kr. 168 47 Kr.

KINA KINA

1961 Yılı

2 090 Litre

(Dökme Maliyeti)

1962 Yıllı.

10 000' Litre

1963 Yılı

5 000 Litre

Bedel (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %

Aslî Madde 269 10 1178 8 585 7

Yardımcı Mad. 840 67 10 208 70 5 789 68

İşçilik 123 2 591 4 470 6

Su, İstim, El. 55 1 259 2 119 1

Umumi Masraf 545 20 2 309 16 1516 18

Toplam 2 832 100 14 545 100 8 484 100

Litre maliyeti : 201260 Kr. 145 45 Kr. 169 68 Kr.

117

VERMUT (Dökme Maliyeti)

1961 Yılı

1962 Yılı

1963 Yılı

1964 Yılı

534 OOO Litre

540 OOO Litre

483 OOO Litre

35-0 OOO Liıtre

Bade! (L.) %

Bedel (L.) %

Bedel (L.) %

Bedel (L.) %

Aslî Madde

378 904 48

377 090 49

370-510 48

247 380 43

Yardımcı Mad.

249 914 32

263 0101 34

240198 31

183 624 32

İşçilik

25 863 3

25 053 4

31184 4

26 831 5

Umumî Masraf

6113 266 15'

94 462 12

117 476 15

104 610 18

Su, İstim, El.

17 406 2

14 141 2

13 3C2 2

11 629

o-

Toplam

785 352 100

773 956 100

772 770 100

574 073 100

Litre maliyeti :

147 07 Kr.

143 33 Kr.

159 99 Kr.

164 01 Kr.

VERMUT SEK (Dökme Maliyeti)


20 OOO Litre 10 000 Litre

Aslî Madde 12 530 54 4 620 31

Yardımcı Madde 5 302 23 3 124 21

İşçilik 884 4 1356 9

Su, İstim, El. 566 3 498 3

Umumî Masraf 3 795 16 5 264 36

Toplanı 23 077 100 14 861 100

Litre Malyieti: 115 39 Kr. 148 60 Kr.

KANYAK (Dökme maliyeti)

1961 Yılı 1962 Yılı 1963 Yılı 1964 Yıli

290 000 Litre 390 000 Litre 4C0000 Litre 400 900 Litre

Beıiei (-Lı.) 9c Bcde'. (L.) % Bedel (L.) % Bedel (L.) %.

Aslî Madde 984 C24 92 1 392 132 92 1 579 378 91 1 668 95-7 90

Malzeme 22 937 2 38 421

o

64 116 4 12 164 3

İşçilik 9 780 1 13 123 1 13 5118 1 21 843 1

Su, İstim. El. 9 233 1 10 720 1 10 567 1 13 573 1

U. Masraf 44C36 4 53 531 3 71 627 3 88 892 5

Toplam 1070 010 100 1 512 928 100 1 743 206 100 1 855 430 100

Litre Maliyeti : 368 97 Kr. 387 93 Kr 435 80 Kr. 462 81 Kr.

118

CİN

(Dökme maliyeti)

1961 Yılı

1962 Yılı

1963 Yılı

1964

Yılı

38 014 Litre

46 654 Litre

47 306 Litre;

47 270

L'itre

Bedel (L.) %

Bedel (L.) %

Bedel (L.) %

Bedel (L.) %

Aslî Madde

23 895 33

30.113 38

34 631 33

.36 841 27

Malzeme

1 553 2

1 734 2

1 774 2

2 013 1

İsçilik

8 429 11

10 700 11

13 533 13

19 024 14

Su, İstim. El.

1 209 2

1 288 2

1 30.4 1

1 680' 1

U. Masraf

37 117 52

36 380 45

51 829 51

79 378 57

Toplam

72 203 100

80 215 100

103 069 100

138 936 100

Litre Maliyeti :

189 94 Kr.

171 94 Kr.

217 88 Kr.

291 92 Kr.

I. SINIF LİKÖRLER (Şişel İMaliyeti)


61 126 Litre 45 192 Litre 46 228 Litre 46 932 Litre

Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira

Aslî Madde

Malzeme

İsçilik

Su, İstim. El.

U. Masraf

180 477 30 128 759 10 138 166 36 156 Ci90ı 70

114 847 88 33 089 54 68 150 19 57 981 02

14 122 84 12 283 87 15 066 71 19 840' 56

1 975 55 1 302 32 1 209 21 1 631 66

61 277 57 47 837 99 56 796 42 81 618 70

Toplam

Litre Maliyeti :

373 751 14 263 372 82 279 388 89 316 162 34

607 51 Kr. 582 78 Kr. 605 35 Kr. 767 36 Kr.

II. SINIF LİKÖRLER (Şişel İMaliyeti)

1961 Yılı

1962 Yılı

1963 Yılı

1964 Yıli

455 793 Litre

40 800 Litre

381 300 Litre

312 444 Litre

Bedel Lira

Bedel Lira

Bedel Lira

Bedel Lira

Aslî Madde

714 303 £5

606 835 40

632 535 64

522 2519 24

Malzeme

682 260 34

677 099 44

554 89S 21

410ı 9G3 69

İşçilik

137 770 C|9

143 60il 72

162 187 45

173 061 34

Su, İstim. El.

14 705 97

10 48318

9 763 89

10 670‘ 33

U. Masraf

599 641 64

554 874 98

597 979 50

677 031 97

Toplam

2 149 18159

1 992 894 72

1 957 364 69

1 793 927 04

Litre Maliyeti :

47 152 Kr.

488 45 Kr.

513 34 Kr.

574 15 Kr.

119

ŞARAPLI İÇKİLER (Şişel'i Maliyeti)


551405 Litre 548 800' Litre 487 233 Litre 356199 Litre

Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira

Aslî Madde

Malzeme

İşçilik

Su, İstim. El.

U. Masraf

801 932 66 791 587 69 774 8C4 33 571 060 95

541 476 88 560 530 C4 450 996 85 299 124 54

83 601 05 96 986 — 106 268 90 100 500 71

17 729 62 14 452 51 13 255 80 12 479 78

363 592 37 367 867 10 388 296 82 390 636 81

Toplam

Litre Maliyeti :

1 S08 332 58 1 931 423 34 1 734 122 70 1 373 Sil 79

327 94 Kr. 333 53 Kr. 355 91 Kr. 385 96 Kr.

CİN ŞİŞELİ MALİYETİ


1963 Yılı

1964 Yıli

36 900 Litre 46 056 Litre

45 863 Litre

46 10,4 Litre

Bedel Lira Bedel Lira

Bedel Lira

Bedel Lira

Aslî Madde

73 618 03 81 932 85

92 435 26

127 733 34

Malzeme

51 060 05 84 030 85

63 850 10

62 066 53

İşçilik

4 788 41 8 379 03

12 367 98

17 831 52

Su, İstim. El.

1 180 76 1 733 87

1 263 79

1 606 60

U. Masraf

20 841 71 33 343 27

45 806 54

20 11511

Toplam

151488 96 208 919 87

215 723 67

279 353 40

Litre Maliyeti :

410 53 Kr. 453 59 Kr.

4 70 35 Kr.

608 08 Kr.

KANYAK (Şieşli Maliyeti)

1961 Yılı

1962 Yılı

1963 Yılı

1964 Yılı

297 680 Litre

390 386 Litre

399 45(9 Litre

398 999 Litre

Bedel Lira Bedel Lira Bedel Lira

Bedel Lira

Aslî Madde

Malzeme

İşçilik

Su, İstim. El.

U. Masraf

Toplam

Litre Maliyeti :

1 086 020 42 1 50:6 796 26 1 735 147 87

633 324 01 855 515 99 658 563 03

41 639 68 58 065 69 78 5:5(7 62

9 718 84 10 628 47 11525 67

184 343 12 226 961 33 295 654 34

19 550 461 07 2 657 967 74 2 779 449 08

65-6 70 Kr. 680 85 Kr. 648 23 Kr.

1 832 133 98

664 115 13

91 59116

14 310 Cö

363 094 36

2 965 244 38

746 91 Kr .

120

2.2 Birim maliyetin tahlili:

Yukarıda gösterilen birim maliyetlerin tahlilinde en yüksek mik¬

tarın asli maddede olduğ ugörülmektedir. Bunun üzerine esas itibariyle

ham madde alım ve nakliye bedelleri kısmen de randımanla müessir

olmaktadır.

Asli maddeden sonra umumiyetle en yüksek yüzde miktar umumi

masraflardadır. Bu masraflar içersinde işletme işçiliği dışında bulunan

bütün işçilikler, sosyal masraflar, memur masrafları ve mütedavil ser¬

mayeden yapılan masraflar girmektedir.

Bu bakımdan bu bölüm içersinde bulunan masrafların büyük bir

kısmı sabit masraflar olup, imalâtın artmasiyle birim maliyet içine gi¬

ren hissesi azalacaktır.

3. Smai verimlilik :

3 — Randımanlar:

a. Rakı sanayii

Rakı sanayiinde randıman, ham madde (kuru üzüm) ve şeker

glikoz) n'ısbetle hesabedilir.

Glikoza göre randıman; nazari olarak “Guy Lussac,, Formülü göre

180 gr. glikozdan 92 gr. etil alkol elde edilmesi icabeder.

C H O

612 6 2 (CH3 CH2) , 2CG2

180 gr. — 2X 46 2><44

Bu formüle göre hesap edilirse :

100 gr. glikoz = 51.111 gr. etil alkol

100 gr. glikoz == 51.111 — 64,31 litre el'il alkol

elde edilmesi icabeder.

0,7949

İlmi randıman Guy - Lussac formülüne göre nazarî olarak yuka¬

rıda belirtildiği şekilde parçalanan şekerin ancak fi’il % 90 ünün

parçalandığı umumiyetle kabul edildiğinden, 100 kgr. glikoz dan

64,31 X 0.94 = 60,45 litre etil alkol alınır.

Endüstriyel randıman : Pratikte gerek fermantasyon, gerekse

damıtın esnasında tabahhurat suretiyle bir miktar alkol zayi oldu¬

ğundan 10 OKgr. glikozdan 56 litr e(% 100) etil alkol elde edilmesi

normal olarak kabul edilmektedir.

121

Fabrikalarımızda muhtelif senelerde elde edilen randımanlar

aşağıda gösterilmiştir.

Fabrikanın İsmi : Yılı

İşlenen kuru

üzüm Kg.

Elde edilen

Suma Litre

Randıman üzüme

göre İnvert Şek.

Paşabahçe Fab. 1962 11 683 731 3 829.440 32 77 % 56 64 %

.. 1963 9 478 055 3 073 774 32 39 % 56 0 3%

.. 1964 10 569 798 3 374 2G7 3192 % 53 08 %

İzmir Fab. 1962 3 834 004 1 834 004 30 501 % 50ı 37 %

>> >>

1963 4 750 250 1 405.532 29 59 % 50 73 %

’> 5 )

1964 4 253 600 1 272 412 29 91 % 52 78 %

Diyarbakır Fab. 1962 2.085 112 615 264 29 51 % 4-9 91 %

.. 1963 2 933 230 866 010 29 52 % 50 01 %

1964 1 925 780 574 648 29.83 % 50 23 %

Yaş Üzüm

Suma

100° Litre

Gaziantep Fab. 1962 1 206 570 106 979

1963 1 965 167 123.756

„

1964 2 623 014 230 703

b — Likör Sanayii :

Likör Sanayiinde randıman ilk plânda mevsimin kurak veya ya¬

ğışlı olmasına bahçe mahsülü meyvaların bakımlı olup olmadığına

bazılarında çekirdeklerinin ufak veya büyüklüğüne etli kısmının az

veya çokluğuna dolayısıyle doğrudan doğruya meyvenin durumuna

bağlıdır.

Fabrikamızda elde edilen miktarlar hakkında bir fikir vermek

gayesiyle 1963 - 1964 yıllarında muhtelif meyvelerden istihsal edilen

alkole veya enfizyonlarla bunların 130° lik litrelerine göre hesabedilen

randımanlar aşağıda gösterilmiştir.

122

1963 YILI

Elde edilen

Meyvanın Cinsi Miktarı Alkola. Randıman

veya lenfüz Litre

Ahududu 4 938 Kg. 5 600 1372 — 27 78

Çilek 5 098 4 720 934 56 18 33

Kayısı 6 026

,, 7 OCO 1 764 — 29 27

Limon 31 758

,, 4 100 3 029 90 9 54

Mandalina 14 000 Adet 950 727 701 5 20

Portakal 12 500 ,, 940 702 18 5 62

Vişne 998 Kg. 975 293 48 29 41

Ceviz 1970 2 275

1 685 75 85 57

1964 YILI

Ahududu 15 866 Kg. 18 425 — 4 782 13 30 14

Çilek 4 C65

,,

3 870 — 785 61 19 33

Kayısı 4 481

,, 6C2 469 — 1 439 90 32 13

uimon 28 222 Adet 4 300— 3 177 70' 11 26

Mandalina 13 870

,,

850 — 649 40 4 68

Portakal 29 958

,, 1 960 — 1 477 84 4 95

Vişne; 945 Kg. 900 — 205 50ı 22 10

Ayva 50 25 — 4 65 5 —

Ceviz 1049 1 100 — 713 90 68 06

3. 2. Teknoloji seviyesi:

Fabrikalarımız normal bir rakı ve ispirto sanayiinin kabul ettiği:

Teknoloji seviyesi gözönünde tutularak kurulmuş olup devre devre

yapılagelmekte olan takviye yenilemeleriyle de zamanın 'icabına uyul¬

maktadır. İkinci 5 yıllık dönem için tesbit edilen hususların yerine

getirilmesiyle de gerek Fabrikaların dar boğazlarının giderilmesinde

tüm olarak rantabl bir işletme halinde çalışmaları gerekse kalite üze¬

rine müessir yatırımların yapılmasiyle Teknoloji bakımından en iyi

seviyeye çıkarılmaları sağlanmış olacaktır.

3. 3. Yan ürünlerin değerlendirilmesi Paşabahçe Fabrikasında ka¬

palı fermantasyon tanklarından bir yan ürün olarak elde edilen kar¬

bondioksit, tesis edilmiş olan cihazlarla tasfiye edilip sıvı hale getiri¬

lerek sıvı CCL halinde satılmak suretiyle değerlendirilmekte ayrıca

bundan kuru buzda imal edilebilmektedir.

L'ikör fabrikasında yan ürün olarak elde edilen pis ispirtolarda

Paşabahçe de değerlendirilmektedir.

123.

KISIM VII

VERGİLEME — MEVZUAT

1 — Vergileme :

Mamûllerimizden dahili satışı müteakip aşağıda gösterilen vergi¬

ler alınmakta ve bu vergiler satış kârlariyle birlikte hazîneye intikal

ettirilmektedir.

5823 sayılı kanun gereğince litre basma :

50 derecelik rakılardan 110 Kuruş

45 92 „

Votkadan 94 „

Kanyakdan 143 „

Vermutdan 60

Likörden 110 „

Cinden 150 „

Milli Savunma vergisi alınmaktadır.

Bu maddelerin ihracı halinde dahilde alınmış olan vergiler ihra¬

catçıya geri verilmektedir.

2 — Mevzuat :

4250 sayılı kanunun 6552 sayılı kanunla değiştirilen birinci madde¬

si gereğince memleketimizde her türlü ispirtolu içkilerin yapılması ve

satılması hükümetin inhisarı altında bulunmaktadır.

Ancak aynı kanunla b'i'ra, her türlü şarap ve meyva şaraplarının

yapılması ve satılması serbest bırakılmıştır.

4250 sayılı kanun gereğince Tekel mamûllerinin Yurt içinde satışı

takyide tabi değildr. Ağır alkollü içkilerin idari mahzurları gözönlinde

bulundurularak köylerden uzak tutmak için bu maddelerin satılması

bazı kayıtlara tabi tutulmuştur.

124

Halen şehir ve kasabalara nüfusu 2000 den yukarı olan bölgelere

turizm bakımından önemi haiz yerlere tren istasyonlarına panayır say¬

fiye mahallerine kapalı şişe ile satış ruhsat tezkeresi verilmekte, bunun

dışındaki köylere ise satıcılık hakkı tanınmamaktadır. Tabiatıyle bu

hal içki mamûllerinin % 90 nınm şehirlerde satış ve istihlakine müncer

olmaktadır.

Köylünün diğer yerlerden satın almak suretiyle köyünde içki içtiği

tabii bir vakıa olduğuna göre bu gün için dahi idari mahzurlar gözönünde

bulundurularak satış ruhsatı verilmesinin gayeye matif olarak

işliyemediği görülmektedir.

Bu takyidat kaldırıldığı takdirde ise içki tüketimi üzerinde büyük

ölçüde etki yapacağı tabii bir keyfiyettir.

125

KISIM VIII

DAMITIK ALKOLLÜ İÇKİLERİN PAZARLAMASI

1 — Pazarlama kanalları :

İdaremiz mamûlleri sınai tesisten veya depolarımızdan müstehlike

kadar yalnız satıcılar elinden geçmektedir. Satıcılar da ya toptancı

Başsatıcı ve Münfeı'it satıcı şeklinde iki kısımdır. Başsatıcılar idaremiz

işletmelerinden veya depolarından aldıkları mamûlleri bir nakliye üc¬

reti karşılığında da perakende satış fiatı ile halka satarlar.

2 — Pazarlama tesisleri :

2.1. Depolama tesisleri:

Tekel İdaresi mamûl yokluğunda mahal bırakmamak ve satış ak¬

saklığına sebebiyet vermemek üzere, Yurdun her yerinde satış depolan,

başka b'iı* değimle stok ambarları tesis etmiştir.

3 — Münakale :

Sınai tesislerden itibaren yukarıda bahsedilen depolara mamûller

ya sözleşmeli nakliyat müteahhidleri veya resmi veya özel kişilere ait

taşıtlarla yapılmaktadır.

Yalnız Başsatıcılar bulunan illerde mamûller sınai tesisten pera¬

kende satıcılara kadar bunlara ait vasıtalarla nakledilmektedir.

4 — Pazarlama Payları :

Mamûllerimiz yurdun her yerinde aynı fiatla satılmakta ve pera¬

kendecilere aşağıda kayıtlı nisbetlerde iskonto bırakılmaktadır.

Bu 'i'skontolar, her mamûlün tarife bedeli üzerinden, yani pera¬

kende satış hatlarından müdafaa veya istihsal vergisi çıkarıldıktan

,sonra kalan meblağ üzerinden hesaplanmaktadır.

.126

Nev’i Taı'ilfe bedeli üzerinden %

Rakılarda 6

Likörlerde 8

Votkada 6

Kanyak da 6

Vermut da 8

Cin de 7

Tekel altında bulunan mamûllerin beyi’e ücretlerinin üçte birinin

harp malûlleri ve şehit yetimleri olarak ayrılması 1485 sayılı kanun

iktizasındandır.

5 — Pazarlarda verimlilik :

5.1. Toptancı dağıtım:

Mamûller işletmelerde Başmüdürlük depolarına Den'üz ve Kara

nakliye vasıtalariyle sevkedilmekte Kara nakliyatının büyük kısmı da

trenle yapılmaktadır.

Trenle yapılan nakliyelerde mamûller muhtelif nakil safhaların¬

dan geçmekte fabrikadan tren rampasına rampadan vagona vagondan

vardığı yerdeki rampaya buradan Başmüdürlük Deposuna olmak üzere

muhtelif indirme ve bindirme ameliyeleri yapılmaktadır. Bunun neti¬

cesi olarak da gerek mamulün gönderilmesi gerekse boş zurufun iade¬

sinde zayiat riisbeti yüksek olmaktadır.

Bundan başka bazı Başmüdürlüklere gönderilen mamûller bura¬

larda geri istikamette bulunan Müdürlük veya memurluklara gönderil¬

mek mecburiyetinde kalındığından mükerrer nakliyet husule gelmek¬

tedir.

Bu mahzurlar gözönünde tutularak tam bir hamuleyi karşılayacak

mikdarda tüketim veya mürettebi olan mahallere işletmelerden doğru¬

dan doğruya kamyonla sevkiyat yapma yollarının ön plânda tutulma¬

sının daha uygun olacağı mütalâa edilmektedir.

5.2. Perakendecilik :

Mamûller gazinolarda lokantalarda bahçelerde ve ruhsat almış

Tekel bayilerinde satılmaktadır. İdaremiz mamûllerini satanlara bayi

muayyen bir bölgenin satışım taahhüt edenlere de Baş bayii denir.

Satıcılar bu iş için idaremizden ruhsat almağa mecburdurlar.

Ruhsat alan bayiler münhasıran bu işi yaptıkları gibi diğer emtia

satışları ile de uğraşırlar.

127

1964 yılında yapılan etüdlere göre genel bay'i' adedi 78908 dir. Bu

bayiler istedikleri mamûlleri satabilirler.

Bunlardan :

3 028 adedi Açık içki satıcılığı ile

19 133 „ Kapalı şişe içki satıcılığı 'ile

25 092 „ İspirto satıcılığı ile

60 300 „ Çay satıcılığı ile

800 „ Kolonya amilliği ile

41 998 „ Kasaba ve şehirlerde tütün satışı ile

1 048 „ Tütün başsatıcılığı ile

27 440 „ Köylerde münferit tütün ve s'igara satıcılığı ile.

uğraşmaktadırlar.

İçki satışıyla uğraşan bayilerin içki özelliği üzerine etki yapan bazı

hususlara riayet etmeleri icap etmektedir. Meselâ uzun müddet "vitrin

lerde güneş altında bırakılan rakıların, anason tağayyürü sonucu,

gerek görünüş gerekse organoleptik özelliğinde menfi tahavüller husule

gelmektedir.

Bu bakımdan satıcıların uyarılması gerekmektedir.

KISIM IX

İKİNCİ 5 YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ

1. Talep tahminleri :

1.1. İç talep :

a — Votka :

1954 - 1964 yılları fiili satışına göre trend denklemi

Y= 1.161.698-f-36.794X dir.

Buna göre hesaplanan gelecek yıllardaki tüketim (litre)

Yıllar

Tüketim tahmini

1966

1967

1968

1969

1970

1971

1972

1973

1974

1975

1 419 256

1 456 050

1 492 844

1 529 638

1 566 432

1 603 226

1 640 020

1 676 814

1 713 608

1 750 402

b — Rakı :

Rakı tüketimi istihlakin seyri ve seviyesi bölümünde belirtildiği

gibi fiat artışları ile ilişkili olarak zikzaklı bir seviye takip etmiştir.

Bu nokta göz önünde bulundurularak muhtelif devrelere ait trend

denklemleri ve bunlara müsteniden gelecek seneler için tüketim tesbit

edilerek trend ortalaması da alınmak suretiyle aşağıya çıkarılmıştır.

129

Trendler :

1955 - 1965 yılları trend denklemi : Y=12 689-|-192 X

1963 - 1965 ,, ,, denklemi : Y=12 899+930 X

GELECEK YILLARDAKİ TÜKETİM : (bin litre)

1955-1965 yılları 1963-1965 yılları Trend

Yıllar Trendine göre Trendine göre ortalama

1966 13 841 14 759 14 300

1967 14 033 15 689 14 861

1988 14 225 16 619 15 422

1969 14 417 17 549 15 983

1970 14 609 18 479 16 544

1971 14 801 19 409 17 105

1972 14 993 20 339 17 666

1973 15 185 21 269 18 227

1974 15 377 22 199 18 788

1975 15 569 23 129 19 349

Gelecek yıllar için gerekli kapasitenin hesabında 18 000 000 litrelik

tüketim hacmi esas alınmıştır. 1

C — Likör :

Son senelerde iç satışlarda bir duraklama hatta azalma müşahade

edilmektedir. Buna mukabil ihracat durumumuz bölümünde belirtil¬

diği gibi dış satışlarda inkişaf kaydetmektedir.

İç ve bilhassa dış piyasada gerekli' reklamlar ve satış organizasyo¬

nu yapılmak suretiyle 1975 senesindeki toplam tüketimin 750 000 lit¬

reye ulaşacağı tahmin edilmekedir.

d — Şaraplı içkiler :

Şaraplı içkiler satışlarında da son senelerde bir azalma müşahade

edilmekte ise de, bu sınıftaki içkilerden vermuttaki azalmağa mukabil

kınakınalı şarapta hızlı bir artış görülmektedir.

Bu mamûller satışlarının da 1975 yılında vermutta 650 000 kmakmalı

şarapta 15 000 litreye ulaşacağı tahmin edilmektedir.

e — Kanyak :

İstihlakin seyri ve seviyesi bölümünde tafsilatiyle belirtildiği gibi,

kanyak satışları son 5 senede aşağıdaki seyri takip etmiştir.

130

1960 1961 1962 1963 1964

271 565 308 528 365 597 368 632 418 082

Satış tablosundan görüldüğü üzere tüketim devamlı bir artış kay¬

detmektedir. Hatta 1963 yılında yapılan fiat ayarlaması dahi satışın

1962 nin altına düşmesine müessir olamamış y'ihe bir miktar artış hu¬

sule gelmiştir.

Bu tüketim seyrine göre Trend denklemi :

y = 346 475 + 35 314 X dır.

Buna göre gelecek yıllardaki tüketim.

Yıllar Tüketim (litre)

1966 487 731

1967 523 041

1968 558 359

1969 593 673

1970 628 987

1971 664 301

1972, 699 615

1973 734 929

1974 770 243

1975 805 557

\

f — Cin

Cin satışları da son beş senede aşağıdaki seyri takip etmiştir.

1960 1961 1962 1963 1964

30,155 35,535 43,674 42,279 49,288

Bu tablonun da tetkikinden 1963 yılındaki cüz’i azalma müstesna

tüketimin devamlı artış kaydettiği görülmektedir.

Bu tüketim seyrine göre Trend denklemi :

y = 40.286 + 4,520 X dir.

131

Gelecek yıllardaki tüketim :

Yülar Tüketim (litre)

Yıllar Tüket'im (litre)

1966 58,366 1971 80,966

1967 62,886 1972 85,486

1968 67,406 1973 90,006

1969 71,926 1974 94,526

1970 76,446 1975 99,046

1.2 Dış talep :

Bu günkü dış satış durumuna göre 1975 yılı için tahmin edilen dış

talepler; rakı için yılda 60.000 votka için 70.000 litredir.

Ancak yukarıda belirtildiği gibi bilhassa rakı için dış memleket¬

lerde tatbik edilen Gümrük mevzuatı hakkında uygun bir hal şekline

varıldığı ve gerekli reklâm yapıldığı takdirde dış satışlarımızın bu mik¬

tarın çok üstüne çıkabileceği düşünülmektedir.

Likörde ise, yukarıdaki bölümlerde belirtildiği gibi muhtelif Fuar¬

lara iştirak etmek, reklâmlar yapmak sonucunda likörlerimiz için dış

talep başlamış bulunmaktadır. Bundan sonra gerekli satış organizasyonlariyle

taleplerin çoğalmasına çalışmak icap etmektedir.

2 — İstihsal hedefleri :

İkhıci 5 yıllık plân dönemindeki istihsâl hedefleri, istihlâk hedef¬

leriyle paralel olarak aşağıda gösterilen miktarlardır.

Cinsi

Miktarı (Litre)

Rakı 18 000 000

Votka 2 000 000

Likörler 750 000

Kanyak 805 000

Cin 100 000

Vermut 650 000

Kmakmalı şarap 15 000

132

KISIM X

YATIRIM

1 — Yatırımların maliyeti :

Rakı Fabrikalarımızda mevcut dar boğazların kolaylıkla görülebilmesini

temin amaciyle yılda 1 000 000 litre soma ve 45° lik 2 222 222

litre veya 50° lik 2 000 000 litre rakı imâl eden bir fabrikanın esas ima¬

lât üniteleri itibariyle kapasite hesabı ve gerekli cihazları aşağıda gös¬

terilmiştir.

1) Yılda 1 000 000 litre suma 45° lik 2 222 222 litre veya 50° lik

2 000 000 litre rakı imâl eden bir fabrikanın esas imalât üniteleri itiba¬

riyle kapasite hesabı ve gerekli cihazarı :

A ) Üzüm kesme :

Esaslar :

a) 3 kilo kuru üzümden bir litre suma elde edilmektedir.

b) 60 saatlik fermantasyon süresi ile ahenkli olarak ve

yılda 11 ay çalışılır. Kesme ameliyesi 60 saatlik fer¬

mantasyon devresinin başında 5-6 saat içinde tamam¬

lanmalıdır.

c) Mevcut üzüm kesme cihazlarına gereği kadar yedek

ilâve edilir.

Gerkli kapasite ve ihtiyaç :

a) 11 ayda mevcut 60 saatlik fermantasyon devresi

330 gün x 24 saat = 132

60 saat

b) Yılda kesilecek üzüm : 3 000 000 kilo

c) Bir fermantasyon devresinde kesilecek üzüm :

133

3 OOP OOP - 22 725 kilo

132

d) Saatlik kapasite : 22 725

— 3,79 (takriben 5 ton)

6

e) Biri yedek olmak üzere saatte 5 ton kapasiteli 2 adet

üzüm kesme cihazına ihtiyaç vardır.

B ) Fermantasyon :

Esaslar :

a) Optimum tahammür süresi net 52 saat doldurma veboşaltma

dahil 60 saattir.

b) Günde 24 saat ayda 30 gün, yılda 11 ay (7920 saat)

çalışılır.

Gerekli kapasite ihtiyaç :

a) 7920 saatte 1 milyon 'i'ltre suma yapılacağına göre 60

saatlik her fermastasyon devresinde 7575 litre suma

imâl edilecek ve bunun için 7575 X 3 = 22 725 kilo

üzüm kullanılacaktır.

%60 invert şekeri ihtiva eden 3 kg. kuru üzümden nazarî olarak

veznen % 53.7 hacmen % 66 randımanla 1,2 litre alkol elde edilmesi

icap etmekte ise de fabrikalarımızda kullanılan kalitedeki kuru üzüm¬

lerden 1 litre suma alınmaktadır. Bu da 1,5 kilo invert şekerine teka¬

bül eder. Fermantasyon tekniğine göre % 10 konsantrasyonda bir

mayşe ile çalışıldığından 22 725 kg. kuru üzüm 11 363 kilo invert şekeri

ihtiva eder. Mayşenin % 10 u 11 363 kilo olduğuna göre % 100 ü 102

267 + 11 363 = 113 630 kilodur.

Bu duruma göre 114 tonluk bir nafî fermantasyon hacmi gerekli¬

dir. Buna % 10 u oranında bir munzam hacim ilâve edildiği takdirde

toplam hacim 127 ton olacaktır.

b) Kablar 20 şer tonluk ise 7 adet fermantasyon kabı lü¬

zumludur.

C) Suma Taktiri:

Esaslar :

Yılda 330 gün x 24 saat = 7920 saat çalışılır.

134

Gerekli Kapasite ve ihtiyacı :

a) Yılda (7920 saatte) 1 000 000 litre suma imâl edilece¬

ğine göre 60saatlik her fermantasyon devresinde 7575

litre suma elde edilecektir. Saatlik ihtiyaç 7575/80 —

126,25 litre, günlük 'ihtiyaç 126,25 x 24 = 3030 litredir.

b) Arızalarda hesaba katıldığı takdirde günlük (24 saat¬

lik kapasitesi 3500 litre olan suma takdir cihazına ih¬

tiyaç vardır.

D ) Rakı takdiri:

Esaslar :

a) Optimum taktir müddeti net 46 saat, doldurma ve bo¬

şaltma dahil 48 saattir.

7920

b) Yılda 11 ay (330 gün) çalışacağına göre——— = 165

48

devre takdir yapılacaktır.

c) 45° lik rakı yapılıyorsa 1 000 000 litre sumadan =

1 0000 000

— = 2 222 222 litre 50° lik rakı yapılıyorsa

1 000 000

1 000 000 litre sumadan rr = 2 000 000 litre

oO

rakı elde edilecektir.

Gerekli kapasite ve ihtiyacı :

2 222 222

a) Tamamen 45° lik rakı yapılıyorsa günde —^7^ litre

6734 litre rakı imâl edecek taktir cihazına ihtiyaç var-

2 000 000

dır. Eğer. 50° lik rakı yapılıyorsa günde—r——=6061

OoU

litre rakı imâl edecek taktir cihazı lüzumludur.

b) Beher kazan 5 tonluktur. Bir kazana 200 litre suma

konur ve 48 saatlik 45° l'ik 3000 litre, günde 1500 litre

rakı alınır. Eğer 50° rakı yapılıyorsa günde 1350 litre

rakı elde edilmektedir.

6734

c) Kazan ihtiyacı : 45° rakı için ^599 = 4,5 Kazan)

6061

50 rakı için ■■ = 4,49 (5 Kazan)

lo5U

135

E ) Dinlendirme :

Esaslar :

Optimum değerlendirme süresi 45 gündür.

Gerekli kapasite ve ihtiyaç :

45° lik rakı imalini esas olarak (ki esasen satışların da

% 90 -45° liktir) günde elde edilecek 6734 litre rakı 45

gün d'inlendirilecektir.

6 734 X 45' gün = 303 030 litre dinlendirme hacmi

15 000 litre dolma, boşaltma 51ü hacmi

318 030 gerekli dinlendirme hacmi

F ) İmlâ :

Esaslar :

a) Günde 8 saat, ayda 22 gün, yılda 12 ay yani 2112 saat

çalışır.

b) Ortalama olarak imlânın % 60 ı 35 Cl. lik % 40 ı 70

Cl. lik yapılmaktadır.

Gerekli1 kapasite ve ihtiyaç :

a) Yılda 2 222 222 litre 45° li krakı imâl edildiği takdirde

1052 litre imlâ yapılacaktır.

- 421 litre

70 Cl. lik imlâ : 1052 % 40 —...

1052 litre

b) Şişelere göre imlâ :

631

-• _ _ - = 1803 sise 35 Cl. lik

0,35

421 622 şişe 70 Cl. lik imlâca gruplarına

0,70 ihtiyaç vardı

Bu da iki adet beheri saatte 1500 yiye dolduracak imâl grubuna

tekabül etmektedir.

İkinci 5 yıllık dönemde fabrikalarda mevcut dar boğazların gide¬

rilmesi ve bilhassa rakı kalitesi bakımından zarurî görülen yatırımlar

gerekçeleri ile birlikte aşağıda gösterilmiştir.

A — Rakı fabrikaları :

136

1.2 Rakı fabrikalarımızın kapasiteleri ve dar boğazlar

Paşabahçe fabrikası:

Suma Rakı (Kendi derecesi')

Normal kapasite 3 960 000 8 703 000 (Dar boğazlar

giderildiği tak¬

dirde)

Forse kapasite 3 960 000 10 000 000 ( „ „ )

(X) 3 960 000 litre suma 8 703 000 litre rakıya tekabül etmekte

olup, muhzam 10 000 000 — 8 703 000 + 1 297 000 litre rakı imalât için

rakı taktir safhasında 584 000 litre izafe yapılır.

İmalât üniteleri:

A) Üzüm kesme :

6 Saatte 15 ton üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut 2 adet be¬

heri 16 tonluk üzüm kesme cihazı yeterlidir.

B) Tahammür:

Genel olarak 503 ton safi hacim olarak 451 tonluk tahammür

hacmi gereklidir. Mevcut 600 tonluk genel hacim yeterlidir.

C) Suma taktiri:

3 960 000 litre suma taktiri için 24 saatte 12 000 litre suma vere¬

bilecek taktir cihazına ihtiyaç vardır. Ancak arızalarda hesaplanırsa

kapasitenin bir miktar fazla tutulması gerekir. Bu bakımdan mevcut 2

adet beheri 24 saatte 6 000 litre suma verebilen taktir cihazlarının

gerektiğinin takviyesi icap etmektedir,

D) Rakı taktir :

8 703 000

Normâl kapasite için gerekli cihazın günlük kapasitesi r— =

OOU

10 000 000

26 373 litre forme imalât kapasitesi üzerinden gerekli cihaz = r~

O üU

= 30 310 litre

5 Tonluk bir kazandan 24 saatte 1500 litre rakı alındığından,

30 310

30 310 litre rakı alabilmek için —-r~~~ = 20 kazana ihtiyaç vardır.

1500

137

lidir.

15 Kaza nmevcut olup aynı hacimde 5 kazan daha ilâve edilme¬

E) Dinlendirme :

Gerekli dinlendir hacmi : Ölü hacimli

Normal günlük imalâtta 26 373 litre x 45 x 1 186 785 + 25 000 = 1 211 785 Lt.

Forse günlük imalâtta 30 310 litre x 45 x 1 363 950 + 30 000 = 1 393 950 Lt.

Mevcut hacim 510 000 Titre olduğuna göre normal imalât için 620 920

litre, forse imalât için 883 000 litre munzam hacim ilâvesi gerekli bu¬

lunmaktadır.

F) İmlâ :

8 703 000

Normal imalâtta saatlik imlâ :

2112

4 126 litre.

10 000 000

Forse imalâtta saatlik imlâ : = 4 735 litre.

2112

35 Cl. imlâ : 4 735 x % 60 = 2 841 litre

70 Cl. imlâ : 4 735 * % 40 - : 1 894 litre

4 735 litre

2 841

Saatte = 8117 şişelik 35 Cl. imlâ yapacak.

0,35 " J J ~

1 894

Saatte = 2 706 şişelik 70 Cl. imlâ yapacak gruplara ihtiyaç

’ vardır.

Mevcut üç adet saatte 4 000 şişelik grup yeterlidir.

İzmir fabrikası :

Suma Rakı (Kendi derecesi)

Normal kapasite 1 320 000 2 901 000 (Dar boğazla gide¬

rildiği takdirde

Forse kapasite 1 320 000 3 800 000 ( „ ,, ,, )

(X) 1 320 000 litre suma 2 901 000 litre rakıya tekabül etmekte

olup muhzam 2 901 000 — 1 320 000 = 1 581 000 litre rakı imâl için

rakı taktir safhasında 711 000 litre izafe edilmelidir.

138

İmalât üniteleri'

A) üzüm kesme :

6 Saatte 5 ton kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut-

cihazlar yeterlidir.

B) Tahammür :

Genel olarak 167 ton, safi hacim olarak 150 tonlu tahammür ha¬

dim gereklidir. Mevcut tahammür tankları yeterlidir.

C) Suma taktir:

1 320 000 litre sumanın taktiri için 24 saatte 4 000 litre suma vere¬

bilecek taktir cihazına iht'iyaç vardır. Ancak arızalar da hesaplanırsa

kapasitenin bir miktar fazla tutulması gerekir. Taktir cihazları yeter¬

sidir.

D) Rakı taktir:

Normâl kapasite için gerekli cihazın günlük kapasiteleri :

2 901 000

330

8 971 litre

Forse kapasite 'i'çin gerekli cihazın günlük kapasitesi :

3 800 000

330

11 515 litre

5 Tonluk bir kazanda 24 saatte 1500 litre rakı alındığından, 11 515

11 515

litre rakı elde edebilmek için —— — 7 68 (8 adet kazana ihtiyaç

vardır.

E) Dinlendirme :

6 Kazan mevcut olup aynı hacimde 2 kazanın ilâvesi gerekmek¬

tedir.

Gerekli dinlendirme hacmi Ölü hacim

Günlük normâl imalâtta 8 791 litre x 45 = 395 595 + 20 000 = 415 595 Lt,

Günlük forse imalâtta 11515 litre x 45 = 518 175 + 25 000 = 543 175 Lt.

139

Mevcut hacim 515 000 litrelik olduğuna göre normal imalât için

201 000 litre, forse imalât için 328 000 l'ı’tre ilâvesi gereklidir.

F) İmlâ:

2901 000

Normal imalâtta saatlik imlâ : = 1 374 litre

2112

3 800 000

Forse imalâtta saatlik imlâ : — = 1 800 litre

2112

1 080

Saatte —= 3 086 şişelik 35 Cl. ‘ilmla yapacak.

720

Saatte — = 1 029 şişelik 70 Cl. imlâ yapacak gruplara ihtiyaç

0 70 vardır.

Mevcut gruplar yeterlidir.

Gaziantep fabrikası ve Ankara imlâhanesi:

Suma Rakı (Kendi derecesi)

Normâl kapasite 1 650 000 3 626 000 (Dar boğazlar gi¬

derilebildiği tak.

Forses kapasite (x) 1 650 000

(X) Hinterland talebi (Ankara fabrikasına 1 500 000 litre rakı

gönderilmek üzere) Normâl kapasite ile karşılanabileceğinden izafe

suretiyle forse imalâta lüzum görülmemektedir.

İmalât üniteleri :

A) Üzüm kesme :

6 Saatte 5,25 ton kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut

cihazlar yeterledir.

B) Tahammür:

Genel olarak 208 ton, nafi hacim olarak 187 tonluk tahammür hac¬

mi gereklidir. Mevcut tahammür hacmi yeterlidir.

C) Suma taktir:

1 650 000 litre suma taktiri' için 24 saatte 5 000 litre suma verebi¬

lecek cihaza ihtiyaç vardır. Arızalar da hesaplandığı taktirde kapasi-

140

tenin bir miktar arttırılması gerekir. Mevcut 5 000 litrelik cihaz yeterli

olmakla beraber arızalar için cüz’i bir takv'i'yeye ihtiyaç vardır.

D) Rakı taktir :

Normal kapasite için gerekli cihazın, günlük kapasitesi :

3 626 000

”-ür-= 10990 litre-

5 Tonluk bir kazandan 24 saatte 1500 litre rakı alındığından 10 990

litre rakı alabilmek için 7.33 (8) kazana ihtiyaç vardır. 5 kazan mevcut

olup bu miktar 2.475 litre imalâta tekabül etmektedir.

E) Dinlendirme :

Gerekli dinlendirme hacmi:

Gaziantep fabrikasında dinlendirilecek 975 000 litre (1 500 000 litre

Ankara’ya sevkedilecek).

Günlük dinlendirme hacmi 2 955 litre X 45 — 132 975 litre

7 025 litre

140 000 litre

Ankara’ya gönderilecek :

Not : Ankara’ya gönderilece krakılar 80° olarak nakledilecektir.

1 500 000 X 45°

80°

84 380 litre

Günlük dinlendirme hacmi = 256 litre X 45= 11 520 litre

480 litre

12 000 litre

Gerekli toplam hacim : 140 00

12 00

152 00 litre

Mevcut dinlendirme kapasitesi yeterlidir.

İmlâ :

975 000

Gaziantep fabrikasında saatlik imlâ miktarı : = —--——=462 litre

ZİİZ

141

35 Cl. lik imlâ 462 X % 60 = 278 litre / 0 35 = 795

70 Cl. lik imlâ 462 X % 40 = 184 litre / 0 70 = 263

Saatte 795 şişe 35 Cl. lik 263 şişe de 70 Cl. lik imlâ yapacak grup¬

lara ihtiyaç vardır. Mevcut grup yeterlidir.

1 500 000

Ankara Bira Fabrikasında saatlik imlâ miktarı — -— — 710

... 2112

litre

35 Cl. lik imlâ : 710 X % 60 = 426 litre / 0 35 = 1 217

70 Cl. lik imlâ : 710 X % 40 284 litre / 0 70 = 406

Saatte 1217 şişe 35 Cl. lik 406 şişe de 70 Cl. lik imlâ yapacak grup¬

lara htiyaç vardır. Mevcut grup yeterli olmakla beraber yenileme yatı¬

rımına ihtiyaç vardır.

Tekirdağ fabrikası:

Suma Rakı

Normal Kapasite 787 000 1 730 000 (Dar boğazlar giderildiği ve

kuru üzümle çalışıldığı tak¬

İmalât Üniteleri :

dirde)

A) Üzüm Kesme :

Saatte 2,98 (3 ton) kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir.

1967 yılında satın alınacaktır. (Kuru üzüm işlendiği takdirde)

B) Tahammiir :

Genel olarak 100 ton nafi hacim olarak 90 tonluk tahammür ka¬

pasitesi gereklidir. Mevcut 100 tonluk hacim yeterlidir. (Kuru üzüm

işlendiği takdirde)

C) Suma takdir :

Kuru üzüm işlendiği takdirde günde, 2 385 litre suma elde edecek

takdir cihazı gereklidir. Mevcut suma takdir cihazı yeterli olmakla be¬

raber arızalar v.s. için kapasite bir miktar arttırılmalıdır.

142

D) Rakı Takdir

Yılda 1 730 000 litre rakı imâl edebilmek için 4 adet kazana ihtiyaç

vardır. Mevcut 2 kazanla 990 000 litre taktir yapılabilir.

Mevcut hinterland için bu kapasite yeterli olup inkişafa göre kazan

.ilâve edilebilir.

E) Dinlendirme :

Gerekli dinlendirme hacmi :

Ölü hacim

5 243 X 45 = 235 935 -f 12 000 247 935 litre

Fabrika halen yaş üzümle çalışmak üzere korulmuş olup, yıllık

suma kapasitesi 250 000 litre, rakı kapasitesi ise 550 000 litredir. Mev¬

cut dinlendirme hacmi şimdiki duruma göre yeterli olup ileride kuru

üzüm işlendiği takdirde kapasitenin artması gerekmektedir.

F) İmlâ:

1 730 000

2 112 = 819 Mre

Günlük imlâ ihtiyacı 819 litredir. Bu günkü kapasite için gerekli

2 adet elle çalışır imlâ makinası 1966 da yaptırılacak olup, kapasite

1 730 000 litreye çıktığı takdirde imlâ gruplarının da takviyesi gerek¬

mektedir.

Diyarbakır fabrikası:

Suma Rakı

Normal kapasite 1 575 000 3 500 000 (Dar boğazlar gi¬

derildiği tak).

Forse kapasite 1 575 000

İmalât üniteleri:

A) İİzüm kesme :

6 Saatte 6 ton kapasiteli üzüm kesme cihazı gereklidir. Mevcut

cihazlar yeterlidir.

B) Tahammür:

Genel olarak 200 nafi hacim olarak 180 tonluk tahammür hacmi

gereklidir. Mevcut beheri 20 tonluk 10 adet fermantasyon kabı yeter¬

lidir.

143

C) Suma Taktiri:

Arızalar da hesaplandığı takdirde günlük 5 000 litre kapasiteye

ihtiyaç olup, mevcut 5 000 litre kapasite yeterlidir.

D) Rakı Taktir :

Yılda 3 500 000 litre rakı alabilmek için beheri 5 000 litrelik 7 adet

kazana ihtiyaç vardır. Mevcut 3 kazan ise 1 485 000 litre rakıya tekabül

etmekte olup, kapasite artışı icap ettiği takdirde 4 kazanın ilâvesi lü¬

zumludur.

E) Dinlendirme :

Gerekli dinlendirme hacmi :

Yılda 3 500 000 litre rakı alabilmek için, ölü hacimle birlikte 500 000

litrelik hacme ihtiyaç vardır. Mevcut 146 000 litre olup, bu da ancak

464 000 litre rakı imalâtına yeterlidir. Rakı takdir kısmı ile koordinalı

olarak 1 485 000 litre rakı dinlendirebilmek için 350 000 litrelik takviye

gereklidir.

F) İmlâ :

3 500 000 litre rakı imlâ edebilmek için saatte 3 800 şişelik imlâ

kapasitesine ihtiyaç vardır. Mevcut grup saatte 1 680 şişe kapasiteli

olup takviyesi gereklidir.

MUKAYESELİ KAPASİTE TABLOSU

Takviyeden sonraki gerektiği takdirde

Mevcut Kapasite Kapasite Tevzi imkânı

Suma Rakı Suma Rakı Suma Rakı

P. Bahçe Fab. (x) 3 960 000 7 125 000 3 960 000 10 OCO 0001 3 980 000 10 000 000

İzmir Fab. 1 320 0‘CO 2 770 000 1 320 OÛO 3 800 000 1 320 000 3 800 000

G. Aııtep Fab. ve

Ankara İmi. 1 650 009 2 445 000 1 650 000 2 475 000' 1 650 C'OOl 3 626 000‘

Tekirdağ Fab. ,250 000 550 000 250 000 550 000 787 OOO 1 730 OCO

D. Bakır Fab. (x) 1 575 000 1 485 000 1 575 000 1 485 000 1 575 000 3 500i 000ı

8.755 000 14 705 000 8 755 000 18 310 000 9 292 000 22 656 000

(x) Rakı imâli kapasitesi Rakı taktire göre hesaplanmış olup, kaliteli bir

imalât için dinlendirme ünitesinin takviyesi gerekmektedir

144

ikinci 5 Yıllık plân dönemi için rakı yatırımları :

1 — Dar boğazları gidermeğe matuf yatırım teklifleri :

A) Paşabahçe Fabrikası rakı taktir ve dinlendirme daireleri tevsi

ve takviyesi yatırım maliyeti:

Yatırım Maliyeti

İç

Dış

Toplam

Etüd - Froje

İnşaat

10' 000

450 000

10 000

450 OOÖ

Makine - Teçhizat :

5 adet taktir kazanı

Dinlendirme fıçıları

Montaj (Malzeme dahil)

Diğer inşaat giderleri

Diğer makina giderleri

360 OC'O

1 1700 CO

50 000

15 000

5 000

360 000

1 170000

500001

15 000

5 0001

2 060 000

2 060 000

Yatırımın yıllara bölümü :

1970

1971

1972

Toplam

İnşaat

10 ooo

207 000

258 000

475 000

Makina

952 C00

633 000

1 585 000

Toplanı :

10 000

1 159 000

891 000

2 060 000

B) İzmir fabrikası rakı taktir ve dinlendirme daireleri tevsi ve

takviyesi:

ie

Dış

Toplam

Etüd - Proje

İnşaat

13 0CO

6O0l 000'

13 000

600 000

Makina - Teçhizat :

2 adet taktir kazam

Dinlendirme fıçıları

Montaj (Malzeme dahil)

Diğeri inşaat giderleri

Diğer makina giderleri

145 000

435 000

30 OC'O

7 000

2 OOO

145 0C.O

435 000

30- OOO

7 000

2 000

1 232 000

1 232 000

145


1968 1969 1970 Toplam

İnşaat

13 000

253 G00

. 354 000

620 OCıO

A'Iakina

147 000

300 CıOO

165 000

612 000

Toplam

160 000

553 000

519 000

1 232 000

C) Diyarbakır fabrikası dinlendirme dairesi tevsii:

Diyarbakır fabrikası için 350 000 litrelik bir munzam dinlendirme

hacmi ilâvesi ile dinlendirme dairesinin tevsii gerekli görülmekle bera¬

ber şehir imâr plânına göe bu günkü fabrikanın bulunduğu yer yeşil

saha olarak tesbit edilmiş ve fabrikanın kaldırılması ilgililerce karar¬

laştırılmış olup, bu durumda, yatırım tekliflerimizin bundan sonraki

kısımda aynı kapasitede (gelecekte) 3 500 000 litreye kabili tevsi ve

1 485 000 litre yıl kapasiteli) ve mahalli,yapılacak etüdden sonra tesbit

edilecek bir yerde yeni bir fabrikanın yapılması teklif edilmektedir.

Diyarbakır fabrikası yıktırıldığı takdirde 3 500 000 litreye kabili tevsi

1 485 000 litre kapasiteli komple suma ve rakı fabrikası :

Yatırım maliyeti : (İç) TL.

Etüd - Proje 70 000

İnşaat 2 508 000

Tesisat 250 000

Makina - Teçhizat 3 929 000

Montaj (Malzeme dahil) 393 000

Diğer inşaat giderleri 100 000

Diğer makine giderleri 25 000

7 275 000

Diyarbakır fabrikasında mevcut

ve faydalanılacak cihazlar 793 000

6 482 000

NOT : Arsa hariçtir.

3 — Diğer yatırımlar :

A ) Pasabahçe fabrikası:

a) Ham madde ve malzeme anbarı :

Karakteristik : Depolama

146

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

600 000 Tl. (iç)

1969

1979

b) İhata duvarı :

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Muhafaza

30 000 Tl. (iç)

1968

1968

c) Kamyon (5 tonluk)

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Taşıma

70 000 Tl. (iç)

1968

1968

d) 180 m: lük hava kompresörü :

Karakteristik

Proje toplamı

Dış

İÇ

Başlama

Bitiş

İmlâ yenileme

100 000 Tl.

70 000 „

30 000 „

1969

1970

e) Otomatik telefon santralı :

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Haberleşme

40 000 Tl. (iç)

1970

1970

f) Çuval yıkama ve kurutma cihazı :

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Tamamlama

85 000 Tl. (iç)

1971

1971

147

B) İzmir fabrikası:

a) Su deposu tesisatı (100) tonluk

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Tamamlama

200 000 Tl. (iç)

1963

1968

b) Saatte 100 - 150 tonluk santrifüj tesisatı :

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Tamamlama - su tevziatı

25 000 Tl. (iç)

1968

1968

c) 250 000 kilo kalorilik amonyak kompresörü :

Karakteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Dış

iç

Yenileme

350 000 Tl.

250 000 „

100 000 „

1968

1969

C ; Ankara imlâhanesi:

a) Rakı imlâ dairesi tevsii :

ıvaraKierıstiK

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Tevsi

250 000 Ti. (iç)

1970

1971

b) Rakı imlâ grubu :

Karakteristik

Proje toplamı

Dış

İ<f

Başlama

Bitiş

Yenileme

900 000 Tl.

650 000 „

250 000 „

1971

1972

148

RAKI FABRİKALARI

YATIRIM TEKLİFLERİ

İCMALİ

VE

YILLARA BÖLÜMÜ

İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ

RAKI

PROJE TOPLAMI

YATIRIMIN ADI KARAKTERİSTİK BAŞLAMA BİTİŞ İÇ DIŞ

TOPLAM

I — Dar boğazları gidoremye matuf yatırımlar ;

A) PAŞABAHÇE FAB. RAKI

TAKTİR VE DİNLENDİRME

DAİRESİ TEVSİİ Tevsii ve takviye 1970 1972 2 060 000

—

—

B) İZMİR FAB. RAKI TAKTİR VE

DİNLENDRİME DA. TEVSİİ

tt >>

1968 1970 1 232 000

Komple Rakı Fabrikası 1 485 000 Lt./Yıl 1969 1972 6 482 O'CO

—

2 060 CCO

1 232 000

6 482 CCO

Diğer yatırımlar :

A) PAŞABAHÇE FABRİKASI

a) Ham 'madde ve malzeme Anb. Depolama 1969 1970 6C0 000

b) İhata duvarı Muhafaza 1968 1968 30 OCO

c) Kamyon Taşıt 1968 1968 70 000

d) Hava Kompresörü Yenileme 1969 1970 30 C00 7C 000

e) Telefon santralı Haberleşme 1970 1970 40 000

—

—

f) Çuval yıkama ve kurutma Cih. Tamamlama 1971 1971 85 CCO

TOPLAM 855 000 70 000

B) İZMİR FABRİKASI :

—

—

a) Su deposu tesisatı Tamamlama 1968 1968 200 000

b) Santrifüj tesisatı Tamamlama 1968 1968 25 000

c) Amonyak kompresörü Yenileme 1968 1969 100 C0C 250 000

TOPLAM 325 000 250 000

C) ANKARA İMLÂHANESİ :

a) Rakı imlâ dairesi tevsii Tevsi 1970 1972 503 COO 650 C00

600 000

30 0CO'

70 000

ICO 000

40 000

85 OCO

925 000

200 CÛOı

25 000

350 OCO

575 000

1 150 C00

GENEL TOPLAM 11 454 000 910 000 12 424 000

YATIRIMLARIN YILLARA BÖLÜMÜ

1968 -1972

1968 1969 1970 1971 1972

£ £ £ £ £

gJ d d d d

S1 o 22’ o 2? o 2? o 2’ o

Q H O IH Q H Q H O H

1 - Paşabahçe Fab Rakı Taktir

ve dinlendirme dairesi tevsii — — — — — 10 CCO — 1 159 0C0 — 889 CCO

2 — Paşabahç® Fab. diğer Yat. — 100 CC© 70' CCO 270 000 — 470 000 — * 85 000 — —

3 — İzmir Fab Rakı taktir ve

dinlendirme dairesi tevsii — 160 000 — 553 CCO — 519 000 — — — —

4 — İzmir Fab. diğer Yatırımlar 250 000 475 CCO' .— ICO 000 — — — — —

5 — Ankara imalâthanesi — — — — —• 10C CCO 650 OCO 800 CCO 250 000

6 — Komple Rakı Fab. i D. Bakır) — —• — 595 000 — 733 CO0 — 1935 OCO — 3 219 000

TOPLAM 250 000 735 O00 70 090 1518 000 — 1832 000 650 000 3 979 000 — 4 360 000

GENEL TOPLAM Dış Toplam

1968 25C 000 735 OCO

1969 70C00 1 518 000

1970 — 1832 000

1971 650 000 3 979 C00

1972 — 4 360 CCO

GENEL TOPLAM 970 000 12 424 000

II — Likör Fabrikası:

A — Dar boğazların giderilmesine matuf yatırımlar :

a) Fabrikanın imlâ tesisleri ilk kurulduğu tarihtenberi çalışan

basit, randımanı düşük, gayet iptidai gruplardır.

Bu günkü imlâ seyrini dahi zor karşıladıklarından ilerde artacak

istihsalin şişelenmesine maddeten imkân bulunmamaktadır.

Mamûllerin muhtelif tip ve hacimde şişelere doldurulduğu gözöniinde

tutularak bunlarla çalışabilecek otomatik ve komple beheri

takriben saatte 3000 şişelik 3 imlâ grubunun alınması lâzım gelmektedir.

b. Bunlarla birlikte imlâ grupları kapasitesine uygun 3 adet metal

kapak makiııası alınması gerekmektedir.

c. Fabrikada mevcut filitre cihazları tamamen eskimiş ve kifayet¬

siz bulunduğundan 2 adet 416 tipi 40x40 plâkalı seyyar tulumbası ile

birlikte filtre cihazı alınması lâzımdır.

d. Halen fabrikada mecmuen 600 000 litre hacminde kanyak din¬

lendirme fıçısı bulunmaktadır. Kanyakların muayyen olgunluk ve ince¬

liğini alabilmesi için uzun müddet dinlendirilmeleri icabettiğinden,

mevcut hacim bu gün için dahi kifayetsiz bulunmaktadır. İleriki artış¬

lar muvacehesinde tamamen kifayetsiz kalacağından 3000 adet beheri

250 litrelik limozen fıçı alınması ve bunların konacağı 36x64x4,35 hac¬

mindeki binanın inşası zarurî bulunmaktadır.

e. Fabrikanın kuruluşundanberi kullanılan bazı imalat kapları

yıpranmış ve bir kısım bakır kaplarda kullanılamıyacak duruma gel¬

miştir. Ayrıca dış piyasadan büyük miktarda kahve ve kayısı likörü si¬

parişi alınacağı da kuvvetle muhtemel bulunduğundan, gerek fabrika¬

nın takviyesi gerekse, munzam imalâtın karşılanabilmesi amaciyle aşa¬

ğıda gösterilen adet ve hacimlerde olmak üzere mevcut kap hacminin

% 15 kadar arttırılması faydalı ve zarurî bulunmaktadır.

Adet Hacmi litre Kabın cinsi

Mecmu hacmi

Litre

2 20 000 Emaye kanyak vermut ve meyva 40 000

4 5 000 Emaye enfüzyonlarm kupajı 20 000

2 3 000 Paslanmaz çelik (şurup-için) tankı 6 000

1 1 000 “Enfüzyon kabı (Alitatörlü, çift

cidar termostatlı) 1 000

6 500 Paslanmaz çelik kapaklı 3 000

6 250 1 000

6 100 600

,, ,, ,, ,,

6 50 300

Toplam 71 900

152

B — Fabrikanın modernizasyonu, takviyesi ve genel ihtiyaçlarına

ait yatırımlar.

a —• Halen fabrikada imal edilmekte bulunan karamel gayet iptidai

bir metodla yapılmaktadır. İmal sırasında çıkan gözyaşartıcı dumanlar

çalışan işçileri çok rahatsız etmekte ve mütecanis vasıflı bir karamel

imal etmek imkânını vermemektedir.

Bu sebeple, fabrikanın ihtiyacı olan (Takriben senelik 5000 litre

kapasitede) modern bir karamel cihazının mübayaası zarureti vardır.

b — Fabrikaya gelen vermuttuk şarap, saf ispirto, kanyaklık suma

fıçıları ile meyve kaplarının rampa ile kav arasındaki nakliyatı halen

fabrikanın arka kapısından el ve el arabaları ile imalât kısmına taşın¬

makta ve tek telli basit bir vinç ile kava indirilmektedir. Bu durum

bir çok ahvalde gerek imalât gerekse işçi için tehlikeli olmaktadır.

Bu bakımdan fabrika bahçesinden doğrudan doğruya kava girmek

üzere rampadan ve dışarıdan 1,5 tonluk bir yük asansörü yapılması

zarureti vardır.

C — Fabrikada şehir cereyanından istifade edilmekte ceryan kesil¬

melerinde ise lüks ve gemici fenerleri kullanılmaktadır. Bu hal işi ak¬

sattığı gibi bilhassa yangın ve likörlerin petrol kokusuna hassas bulun¬

maları bakımlarından mahzurlu bulunmaktadır.

Bu mahzurları önlemek ve işletmeye sekte vermemek gayesile en

az 10 KW A. lık jeneratör alınmasına zaruret vardır.

d — Bazı likörlerimiz narenciye meyvelerinin esanslı kabuklarından

istifade edilerek imâl edilmektedir. Bu meyvelerin kabuklarındaki

esanslı kısım el ile çalışan basit aletlerle alınmakta ve çok zaman kay¬

bına bilhassa imalâta istenmiyen maddelerin girmesine sebep olmakta¬

dır. Bu mahzurları gidermek için otomatik narenciye (kabuğun esanslı

kısmının) soyma makinesine de ihtiyaç vardır.

e — Halen fabrikada iptidai metodla senede 120-150 bin litre civa¬

rında 35. Be. lik şurup imâl edilmektedir. Likör imâlinin esaslı unsur¬

larından olan bu maddenin otomatik çalışan bir şurup makinesiyle ya¬

pılması zaruridir.

İlerdeki gelişmede gözönüne alınarak senede 250 bin litre şurup

imâl edilmek üzere 750 litrelik otomatik bir şurup makinesinin alınma¬

sı lâzımdır.

f — Halen fabrikada kahve çok basit usullerle kavrulmakta ve so¬

ğutulmakta olduğundan bilhassa kahve liköründeki dış talepler de

gözönünde tutularak komple bir asgari günlük kapasitesi 500 kg. olan

153

1

termostattı gaz ile (Aygaz veya havagazı) çalışır kahve, kakao kavurma

cihazının, kırma ve soğutma tertibatile beraber alınması lâzımdır.

g — Aynı şekilde günlük 500 kgr. kapasitede kahveyi istenilen tipte

(ince ve kaim) üğütülebilen değirmene de ihtiyaç vardır.

h — Bir adet büyük boy incir kıyma makinesi lâzımdır.

i — Kahve, kakao, incir enfizyonlarınm ince daneli ve pülplü kı¬

sımlarından ayrılarak berraklaştırılması için bir separatör (Santri¬

füjü filtre) lüzumludur.

J — Memleketimizde yerli olarak imal edilmekte ve her yıl inkişaf

kaydetmekte olan viski imalinde kullanılmak üzere bir viski imalinde

kullanılmak üzere bir viski takdir cihazına ihtiyaç vardır. Bu cihaz luzumu

halinde başka işler içinde kullanılabilecektir.

Yukarıda gerekçeleri bildirilen yatırımların maliyeti

A — Dar boğazların giderilmesine matuf yatırımlar

Iç Dış Toplam

3 adet imlâ grubu 450 000 1 150 000 1 600 000

3000 ,, beheri 250 litrelik

limozen fıçı 750 000 1 500 000 2 250 000

İnşaat (Alınacak fıçıların

yerleştirilmesi için) 1 000 000 1 000 000

2 adet filtre cihazı 12 500 25 000 37 500

32 400 litrelik muhtelif tank 113 300 101 300 214 600

Viski takdir cihazı 90 000 210 000 300 000

TOPLAM 2 415 800 2 986 300 5 402 100

Yatırımların yıllara bölümü :

1967 1968 1969 Toplam

İnşaat 350 000 850 000

—

000 000

Makine 1 276 300 2 222 800 903 000 4 402 100

1 626 300 2 372 800 903 000 5 402100

154

B. Diğer yatırımlar

Ic Dıs Toplam

Karamel kazanı

30 000

30 000

1,5 Tonluk yük asansörü

15 000

15 000

10 Kw. lık jeneratör

20 000

20 000

Kabuk soyma makinesi

20 000

50 000

70 000

Şurup makinesi

30 000

30 000

Kahve kavurma soğutma

Öğütme makinesi

71 000

127 000

198 000

Kahve değirmeni

10 000

10 000

İncir kıyma makinesi

5 000

10 000

15 000

Seperatör

20 000

60 000

80 000

221 000

247 000

468 000

Yatırımların yıllara bölümü :

1967 1968 Toplam

Tesisat 312 000 156 000 468 000

155

LİKÖR FABRİKASI


İCMALİ

VE

YILLARA BÖLÜMÜ

1

15.000

30

10

20

İKİNCİ BEŞ YILLIK YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ

LİKÖR, KANYAK, CİN

Proje Toplamı

YATIRIMIN ADI KARAKTERİSTİK BAŞLAMA BİTİŞ iç DIŞ TOPLAM

A - Dar boğazların giderilmesine

matuf yatırımlar :

3 adat imlâ gurubu Tavsi ve Takviye 1967 1968 450 000 1 150 000 1 600 COO

300 adet Limozen Fıçı 1968 1969 75C 000 1 500 CO» 2 250 000

İnşaat 1987 1968 1 000 000

—

OOO 000

2 adet filtre cihazı 1967 1968 12 000 25 000 37 000

72.400 litrelik muhtelif Tank

>> ,,

1967 1969 113 300 101 3C0 214 600

Viski taktir chiazı 1968 1969 90 000 210000 300 COO

B - Diğer yatırımlar :

Karamel kazanı Modernizasyon 1967 1968 30 COO 30 000

Yük asansörü Tamamlama 1967 1968 15 000

—

10 Kw. A. lık Jeneratör

,,

1968 1968 20 C00

—

000

Kabuk soyma makinesi Tamamlama ve Mader 1967 1968 20 000 50' 000 70 000

Şurup makinesi tf yy

1967 1968 30 C00

—

C00

Kahve Kav. ve kurutma Mak.

yy yy

1967 196S 71 000 127 OOO 198 O'CO

Kahve değirmeni

yy yy

1967 1967 10 000

—

000

İncir kıyma makinesi yy yy

1967 1968 5 000' 10' COO 15 000

Seperatör

yf yy

1967 1968 2C 000 60 000 80 000

Genel Toplam 2 636 800 3 233 300 5 870 100


Yatırımlar

Dış

1968

Toplam

Dış

1969

Toplam

3 adet imlâ gurubu

450 OO'Gl

300 Limozen fıçı

1 500 C00

1 500 CÛO

730i CC0

İnşaat

650 000

2 adet filtre cihazı

12 500

72.400 litre muh. tank

50 300

63 C00

Viski, taktir cihazı

210 000

210:000

90 000

Diğer yatırımlar

156 000

1 710 000

3 028 800

903 000

GENEL TOPLAM

DIŞ

TOPLAM

1968

1969

1 710 C00

3 028 S00

903 000

TOPLAM

I 710 000

3 931 800

2 — Yatırım politikası :

Mevcut Tekel Fabrikaları genel olarak bu günkü tüketim hacmini

karşılayabilecek durumdadırlar. Ancak bazı kısımlarında bilhassa rakı

takdir ve dinlendirmede dar boğazları mevcut olduğundan bazı ahvalde

tüketimi karşılamak amacıyla kalite üzerine müessir olabilen fedakâr¬

lıklar yapmak mecburiyeti hasıl olmaktadır.

İkinci beş yıllık plân döneminde yapılan yatırımların esas gayesi

bu kalite üzerine müessir olabilen dar boğazların giderilmesidir. Bu

meyanda ileriki senelerdeki tüketim hacmi de gözönünde bulunduru¬

larak imalât kapasitesinin de 18 milyon litreye çıkarılması derpiş edil¬

miştir. Aynı zamanda bu yatırımlarla teknoloji seviyesi de yükseltilmiş

olacaktır.

Kanyak tüketimi seri bir artış kaydettiğinden kanyak imalât kapa¬

sitesi de arttırılmaktadır.

159

KISIM XI

FAYDALAR

1 — Milli gelire ilâve :

Sanayiin milli gelire sağladığı fayda bakımından halen imâl edi¬

len mamûllerin katma değeri ile 1963 yılı maliyet esaslarına ve satış

kârı ile nakliye şartlarına göre hesap edilen gelecek yıllardaki katma

değerler aşağıda gösterilmiştir.

a — Rakı:

1963 yılı imalâtı

Toplama girdi

Nakliye masrafı satıcı kârı

Satış bedeli

Nakliye masrafı satıcı kârı

Sektörün üretim değeri

Toplama girdi

1963 yılı katma değeri

11 506 983

39 455 690

8 674 821

231 781 452

^ 8 674 821

223 1 06 631

223 106 631

y 39 455 690

183 650 941

Litre

T. L.

Gelecek yıllar katma değeri :

Yılı İmalât Litre Katma değer TL.

1966 14 300 000 228 228 000

1967 14 861 000 237 181 560

1968 15 422 000 246 135 120

1969 15 983 000 255 088 680

1970 16 544 000 264 042 240

1971 17 105 000 272 995 800

1972 17 666 000 281 949 360

1973 18 227 000 290 902 920

1974 18 778 000 299 696 880

1975 19 349 000 308 810 040

160

b — Votka

1963 yılı imalâtı 1 244 760 Litre

Toplama girdi 1 910 953 T. L.

Nakliye masrafı satıcı kârı 2 026 000

5 5

Satış bedeli 24 895 200

Nakliye masrafı satıcı kârı v 2 026 000 >>

Sektörün üretim değeri 22 869 200

22 869 200

>»

Toplam girdi v 1 910 953

1963 yılı katma değeri 20 958 247

jy


Yılı İmalât Litre Katma değer TL.

1966 1 419 256 23 957 041

1967 1 456 050 24 578 124

1968 1 492 844 25 199 206

1969 1 529 638 25 820 289

1970 1 566 432 26 441 372

1971 1 603 226 27 062 454

1972 1 640 020 27 683 537

1973 1 676 814 28 304 620

1974 1 713 608 28 925 703

1975 1 750 402 29 546 785

C — Cin :

Asli madde

İmalât yardımcı malzeme Katma

Yıllar Litre Satış bedeli ı su, is. elek. Değer TL.

1966 58 366 933 856 199 493 734 363

1967 62 886 1 006 126 216 020 790 156

1968 67 406 1 078 496 231 546 846 950

1969 71 926 1 150 816 247 073 903 743

1970 76 446 1 223 136 262 599 960 537

1971 80 966 1 295 936 278 126 1 117 810

1972 88 486 1 367 776 292 253 1 075 523

1973 90 006 1 440 096 309 178 1 130 918

1974 94 526 1 512 416 324 706 1 187 710

1975 99 046 1 584 736 340 233 1 244 503

161

d — Kanyak

Asli madde

İmalât

yardımcı malzeme

Katma

Yıllar

Litre

Satış bedeli

su, is. elek.

Değer TL.

1966 487 731 10 437 443 3 393 639 7 043 804

1967 523 041 11 193 077 3 639 320 7 553 759

1968 558 359 11 948 882 3 885 062 8 063 860

1969 593 673 12 704 602 4 130 777 8 573 825

1970 628 987 13 460 324 4 376 500 9 083 835

1971 664 301 14 216 040 4 622 060 9 593 980

1972 699 615 14 971 761 4 867 921 10 103 840

1973 734 929 15 727 480 5113 635 10 613 845

1974 770 243 16 483 200 5 359 350 11 123 850

1975 805 557 17 238 919 6 605 065 11 633 854

2 — Endirekt faydalar :

Yatırımların tamamlanması ve istihsâlin artmasiyle husule gele¬

cek endirekt faydalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

a — Fabrikalara bu güne kadar yapılmış olan yatırımların tam

karşılığı almacaktır.

b) Maliyet ünitelerinden (litre basma isabet eden işçilik ile umumi

masraflar yüzdesi azalacaktır.

c) Memleket ürünü olan üzüm ve anasondan daha fazla kısmı de¬

ğerlendirilecektir.

d) Gerek ham ve gerekse mamûl naklini sağlayan devlet hususi

sektörün iş ve kazanç hacmi artacaktır.

e) Mamûllerin satışı ile uğraşan perakendecilerin satış artışıyla

paralel olarak kazançları artacaktır.

3 — İstihdam etkisi:

İstihsal artışıyla paralel olmakla beraber az da olsa bir miktar işçi

alınması icap edeceğinden bir kısım vatandaşa iş temin edilmiş olacaktır.

4 — Döviz kazancı:

Yukarıdaki bölümlerde belirtildiği gibi mamûllerimizin dış mem¬

leketlerde satılmasını teminen, tanıtılmaları ve satışları için gerekli

tedbirler alındığı takdirde artacak satış hacmine paralel olarak döviz

kazancı sağlanmış olacaktır.

162

KISIM XII

TEDBİRLER

1 — Mamûllerin bilhassa dış piyasada daha çok aranması için rek¬

lâm, tanıtma gibi gerekli tedbirlerin almması

2 — Büyük bir idari mahzur görülmediği takdirde müsait bulunan

4250 sayılı kanun hükümlerine göre nufusa 2000 den az köylerde derakı

satışlarına müsaade edilmesi.

3 — Satıcıların mamûiun satış şekli ve muhafazası bakımlarından

uyarılması,

4 — Ana ilkeler bölümünde belirtilen bariz mahsurlar gözönünde

bulundurularak damıtık alkollüiçkiler imâl ve satışının serbest bıra¬

kılmaması.

VİSKİ

Viski özellikle İngiltere’de, Kanada ve Birleşik Amerika’da, başlıca

arpa ile çavdardan imâl olunur, sert içkiler arasında çoğunlukla yaygın

olarak kullanılan bir içkidir. Az veya çok aromatik olarak Güney ve

Kuzey Avrupa ve Amerika ülkeleri müstehlik arzusuna göre değişik,

çeşitleri vardır. Japonya ve Çekoslavakya’da az miktarda imâl edilir.

Bunlardan Japon mamûlü ticaret metai İngiliz viskilerine benzemekte

ise de, Çek ve Kanada viskileri bize gayrı menus gelen bariz farklı va¬

sıftadır. İmalât miktarları hakkında elimizde resmî rakamlar yoktur.

Yurdumuza 160 000 şişe kadar ithalât yapıldığı yıllar olmuşsada, ya¬

bancı misyon ile hakiki istihlak rakkamı belli değildir; 200-250 bin şişe

civarında tahmin olunmaktadır.

Teknoloji : Viski, belli bir karakterde imâl edilmiş tane maltı is¬

pirtosunun dinlendirilmesiyle elde olunan bir içkidir. Alkol derecesi

41-43 dür, bazı çeşitleri 45-50 dir.

163

Viski imâli :

a) İlk madde temizlenmesi elenmesi

b) Çimlendirme

c) Kurutma

d) Sıralama

e) Fermantasyon

f) Damıtma ve söndürme

g) Dinlendirme

h) Paçal ve şişeleme

gibi sekiz safhada yapılır. Çoğunlukla elverişli olan arpa, triyaj ve

kalibrajdan sonra çimlendirilir. Hafif fırınlama ile mayşelendirilir. Bu

iki safha, bira imâlnde kullanılana benzer tesisatla yapılır. Turbiyer

suyu veya isleme, İngiltere’de tatbik olunur.

Damıtma ortalama '70-75 alkol derecesidir. Özel karakterine göre

pota veya kontinü kullanılır. 55 derecede söndürülerek fıçılara konur.

Meşe ve bazı memleketlerde başka çeşit ağaç fıçılar ve seri fıçıları da

kullanılır. Hacimleri 300-500 litredir. Kavlar nisbeten mutedil ve istik¬

rarlı sühunette olmalıdır; olgunluk, fıçı ağacı karakterine tretmanma

göre en az 3 yılda kabil olmaktadır. Soğuk kavlarda bekleme zamanı

uzar. Bazı memleketlerde nizamname ile 4-6 yıl olarak tespit edilmiş¬

tir. 8 yıl dinlenenler vardır; fıçının karakterine ve viskinin vasfına göre

belirli bir süreden sonra fıçıda bekletmede fayda yoktur. Kaç yıl din¬

lenecekse yıllık imalâtın o nisbette kavlanması gerekir. Meselâ; yılda 1

milyon litre için 4 senelik dinlenmede 4 milyonluk kav gibi. Evsafına

göre bir fıçı 2-3 defa kullanılır. Kav tretmanı süresince % 15 civarında

fire verir. 100 kilo mahsulden 20-25 litre kadar viski imâli kabildir.

Kullanılan metoda ve iptidai maddeyegöre verim değişir. Türkiye’de

ilk defa 1957 sonlarında başlıyan denemede Birleşik Amerika çeşidine

benzer imâlat yapılmıştır.Müstehlikin iyi karşıladığı görülerek Ankara

Bira Fabrikasında bira tesislerinin kış devresinde verdiği mahdut im¬

kân nispetinde 1965 ten itibaren yılda 40 000 şişelik imâlat yapılmış ve

kavlanmıştır. Kupajla konsantre mahsulu nötr tahıl ispirtosu konmak

suretiyle de imalât yapılmaktadır.

Tüketim ve talep :

Memleketimizde viski imâli pek yenidir. Ankara Bira Fabrikasında,

1957 yılından itibaren deneme mahiyetinde viski imâlatına başlanmış,

1960 dan sonrada Yurd içinde ve dışında, yabancı viskilerle yapılan

mukayeseli degüstasyonlar sonunda, Ankara’da elde edilen deneme

164

viskilerinin çok yüksek puanlar aldığı esbit edilmiştir. Böylece viski

imâli denemelerinin başarıya ulaştığı anlaşıldıktan sonra bir taraftarı,

elde mevcut bulunan deneme viskilerinin peyderpey piyasaya arzına

ve diğer taraftan da Ankara Bira Fabrikasında daha geniş ölçüde

imâlat yapılmasına karar verildi. Böylece 1964 yılından itibaren yılda

30-50 000 litre arasında viski yapılmakta ve dinlendirilmek üzere mah¬

zene konmaktadır. Bilindiği gibi viskinin en az 3 yıl dinlenmesi, eski¬

mesi gerekmektedir.

Türkye’de bugün ne miktar viski tüketildiği kesin olarak bilinme¬

mektedir. Resmen ithal edilen 60-100 000 şişe viski yanında, özellikle

Türkiye’deki Amerikan personelinin ihtiyacı için, belli olmayan miktar¬

da viski ithalatı yapılmaktadır.

Üretim:

Yukarıda belirtildiği gibi, Ankara Bira Fabrikasında yılda üretilen

viski miktarı 30-50 000 litre arasında oynamaktadır. Muhakkak olan

bir şey varsa, o da memleketimizde viski tüketiminin gittikçe artmakta

bulunmasıdır.

Hâlen, Ankara’da elde olunan viskinin 70 Cl’lik şişesi 10 liraya mal

olmakta ve aynı şişe piyasada 40 liraya satılmaktadır. Halbuki ithal

edilen yabancı viskinin şişesi 75 liradır.

İkinci beş yıllık plân devresi sonuna kadar Ankara Bira Fabrika¬

sında edilmesi gereken viskinin, en az 200 000 şişe olması gerektiğine

inanıyoruz. Buna göre Ankara’nın bugünki üretiminin en az 3-4 misli

arttırılması gerekmektedir. Buna göre Ankara Bira Fabrikasına, ikinci

beş yıllık plân devresi içinde, bazı ilâvelerin yapılması gerekmektedir

ki, aşağıda belirtilen 200 000 şişe viski elde etmek kabil olabilsin. Bu

tesisin Ankara’da kurulmasında şu zaruretler vardır.

a — 1957 den beri bu maksatla bir kısım tesis ve dinlendirme mah¬

zeninin Ankara’da sağlanmış olması;

b — Başka bir yerde yılda 200 000 şişelik müstakil bir fabrika dü¬

şünüldüğü takdirde, bu işin Ankara’da ek tesislerle sağlanmasına kar¬

şılık, başlı basma tam bir fabrika (Fabrikanın arsa bedeli, su ve elek¬

trik isalesi, buhar tesisatı, silolar, komple malt tesisi, sosyal ve sair

yardımcı tesisler, idare ve diğer teşkilât masrafları) kurulacak olursa,

maliyeti en az 5 misli kadar fazla bir iç ve dış yatırıma ihtiyaç gös¬

terir.

165

C — Yatırımlar:

Yılda 200 000 şişe viski elde edebilmek için Ankara Bira Fabrika¬

sında, ikinci 5 yıllık plân devresinde müfredatı ve tutarları aşağıda

sayılı iç ve dış yatırımların yapılması lâzımdır;

1 — Bir adet komple mayşeleme tesisi: Paslanmaz metalden 100

hektoluk kombine mayşe ve lauterbottich kazam, buhar ve sıcak su ile

çalışır. Bir adet 50 hektoluk bakırdan mamûl buharla çalışır kaynatma

kazam (Double Fond ve Serpantinli)

İki adet malt konkasörü. Elektrik motorleri, göstergeleri, termografları,

bronz sutiraj muslukları, bacalar ve sair armatürleri dahil.

Fiat Dış para 600 000

Gümrük 200 000

Montaj 25 000

Toplam 825 000

2 — Bir adet bakırdan mamûl kontinü damıtma aygıtı buharla

çalışır: 100 hekto mayşeyi 8 saatte damıtabilir; baş, son ve füzel ayırıcılı,

doğrudan doğruya % 70-80 veya % 80-90 lık içki ispirtosu veren,

rektifikatrisl'i, göstergeleri, kloşları ve ana buhar, suya bağlayıcı borular,

pompalar ve sair armatürleri dahil komple tesis.

Fiat Dış para 210 000 TL.

Gümrük 90 000

Montaj 25 000

Toplam 325 000

3 — Yaklaşık 1800 m2 inşaat: 1 ve 2 bentte sayılı tesisler ve kısmen

dinlendirme kavı olarak.

İç para Fiat : 1800X500 = 900 000 TL.

4 — Fermantasyon kapları: Mevcuda ilave olarak 100 000 litre

İç para Fiat : 1X100 000 = 100 000 TL.

Soğutma tesisi Dış para 75 000 TL.

Montaj 5 000

Toplam 80 000

166

5 — 400 ton hacim tutarında fıçı:

İç para 1 X 400 000 400 000 TL.

Montaj 50 000

Toplam 450 000

6 — İmlâ Grubu :

80 000 TL. Dış para

Gümrük 30 000

Montaj 10 000

Toplam 120 000

Yatırımların iç ve dış finansmanı, toplam ve yıl olarak :

Yatırımlar TL

Yıl

İç para

Dış para

Toplam

1968 1 835 000 965 000 2 800 000

d — Katma değer :

Yılda 200 000 şişe X40- 8 000 000 TL. sağlanmış olacaktır; Buna

viski ithalini kısmen önlemesi suretiyle meydana gelecek döviz tasar¬

rufunu ilâve etmek icabeder.

200 000 şişe için :

İlk madde; yaklaşık 430 ton tane; 360 000 TL.

yaklaşık 2 000 000 TL. Fabrika maliyeti

1 400 000 TL. Nakliye bey’iye, müşterek satış masrafları.

8 000 000 TL. 3 400 00ü= 4 600 000 TL. Resim, vergi dahil gelir.

Viskinin ham maddesi esas itibariyle arpa maltı olup içine belirli

oranlarda maltlanmamış çiğ hububat (pirinç, çiğ arpa, çavdar, buğ¬

day) da ilâve edilir.

Buna göre viskinin ham maddeleri tamamen yerlidir. Ancak elda

oluna nviskilerimize Skoç karakteri vermek istenirse İngiltere’den bir

miktar Skoç viskisi bonifikatörü de ithal edilebilir.

İstanbul’a kurulmakta olan yeni malt tesisi tamamlanınca An¬

kara’dan İstanbul’a malt şevkine lüzum kalmayacağından ilerde ser¬

best kalacak bu maltın bir kısmı, viski imalinde kullanılabilecektir.

167

ŞARAP

1 —GİRİŞ VE TARİHÇE

1.1 Sektörün tarifi ve sınırlan :

Yaş üzüm ve meyveden istihsal edilmiş şıranın fermantasyonu

neticesinde elde olunan alkollü içkiye şarap denir.

Bu sanayiinin iştigal mevzuu olan şarap : Meyve ve yaş üzüm şıra¬

sının cibreli veya cibresiz fermantasyonu ile elde olunan hafif alkollü

bir içki olmasına rağmen, bünyevi teşekkülâtı nihaî şeklini almış, stabil

bir madde değildir, Çünkü şarap bioşimik hadiselere tâbi olarak

şıradan itibaren mütemadiyen bünye değiştiren (yaşayan) bir maddedir.

Şaraptaki iyi veya kötü vasıfların teşekkülü, bu gelişmelerin müs¬

pet veya menfi istikamete yönelmesine tabidir.

Şarabın hazırlanmasında bazı koruyucu maddeler dışında şarabın

içine hariçten hiç bir şey ilâve edilmez, ilâve edilecek bu maddeler

sıhhata zarar vermiyen cinslerden olup nizamnamelerde cinsleri ve

miktarları kat’i olarak sınırlandırılmıştır.

Şarapçılığın kapsadığı ana imalât dallan aşağıda sayılmıştır.

a) Şarap imalâtı,

b) Kabarcıklı şarap imalâtı,

c) Köpüklü şarap imalâtı (tabii köpüklü-Sun’i köpüklü),

d) Vermut imalâtı,

e) Tatlı şarap imalâtı,

f) Mistel imalâtı,

g) Sanayi şarabı imalâtı,

h) Meyve şarapları (elma, armut v.s.) imalâtı,

i) Şarapta kullanılacak şarap alkollü imalâtı.

Şarap imalâthanesi aşağıdaki faaliyet dallarını kapsamaktadır.

1 — İmalât kısmı,

2 — Muhafaza, tredman ve eskitme kısmı,

170

3 — İmlâhane kısmı,

4 — Şarap taktir kısmı.

Bu bölümler bir çatı altında olabildiği gibi ayrı ayrı yerlerde de

faaliyet gösterir ve yukarıda beyanı yapılan ana dallardan birini veya

birkaçını bünyesinde yapabilir.

Şarabın cins ve tipleri çoktur. Şampanya, vermut ve sair gibi

çeşitli tipte ve cinste şarabın imali ayrı ayrı teknolojik şartların tatbi¬

kini icap ettirir. Böylece şarap sanayii üzümün işlenmesini şıra ihzarı¬

nı, fermantasyonunu, genç şarabın olgunlaştırılmasını, içine almakta¬

dır.

1.2. Ana ilkeler :

1.2.1 Şarapçılığın önemi :

a) Bağ ürünlerinin değerlendirilmesini sağlamak

b) Fabrikasyon yolu ile bir üretim meydana getirilmesi ve bu

suretle milli ekonomiye katma değer ilâve etmesi

c) Yüksek dereceli alkollü içkilerin insan bünyesinde ve toplum¬

da meydana getirdiği zararları hafifletmek için ikame edilen hafif

alkollü içkilerin başında gelen şarabın besleyici ve antiseptik hassa-

lan bakımından faydalı olduğu

d) Diğer zirai ürünlerin yetişmesine imkân vermeyen kıraç ve fakir

araziyi hacılığı kalkındırmak suretiyle değerlendirmek

e) Bağcılığın ve şarapçılığın ana vatanı olan memleketimizde bu

tarihsel gelişimi değerlendirmek.

1.2.2 Şarapçılığın bugünkü durumuna genel bakış :

Memleketimizde şarapçılıkla iştigal eden 263 imalâthane ve fab¬

rika vardır. Bunların toplam imalât kapasitesi 47 000 000 litredir. İma¬

lâthaneler kuruluş yerleri itibariyle ekseriya şehirlerdedir. On, onbeş

müessese hariç diğerleri küçük ve basit müesseseler olup teçhizat ve

makine bakımından kifayetsizdir.

Şarap imalâtı ve istihlaki devamlı artış göstermesine rağmen is¬

tikrarlı değildir.

İstihsal edilen üzüme nisbetle şarap imalâtı çok azdır.

Şarap imalâtı gün geçtikçe kaliteli şarap yapımına doğru inkişaf

göstermektedir.

İç talep tamamen karşılanmakta olup imalâtın bir kısmı yavaş

yavaş dış satışa yönelmektedir. Ancak, harice bu şaraplar daha ziyade

açık satılmaktadır. Şişeli satış çok cüzidir. İthalâtçı memleketler biz-

171

den aldıkları bu açık şaraplarla kendi şaraplarının bir yandan kalitesi¬

ni düzeltmek diğer yandan da maliyet fiatlarını indirmek imkânını

sağlamaktadırlar.

Alıcı memleketlere kupajlık olarak gönderilen bu tip şarapların

büyük kısmı Devlet Fabrikalarından sevk edilmektedir. Kupajlık şa¬

rap fiatlarımn dünya piyasalarında çok düşük olmasma karşılık mem¬

leketimizde şarap maliyetinin yüksek oluşu özel teşebbüsün şarap ih¬

racatını güçleştirmektedir. Bu sebeple özel teşebbüsün şarap ihracatı

pek cüzidir.

1.2.3 Şarapçılığın başlıca problemleri :

Ham Madde :

Şarapçılığın ana ham maddesi üzümdür ve bağcının gelir kayna¬

ğıdır. Üzüm fiatı bu esasla tayin olunur. Ege bölgesinde ise yaş üzüm

fiatı çekirdeksiz kuru üzümün borsa fiatına tabidir. Her iki hal de şa¬

raplık üzüm fiatlarını pahalı kılmaktadır.

Mevcut bağların ekserisi şaraplık üzüm çeşitlerine yöneltilmiş de¬

ğildir. Bağcılar şarap imalâtçısı olmadıklarından bağlarında daha zi¬

yade hem şarapçılığa ve hem de sofralığa veya kurutmalığa uygun

düşen mahsul ve çeşitleri geliştirmektedir. Ayrıca bağcılar yetiştirdik¬

leri üzümlerin evsafı ne olursa olsun şarap imalâtında kullanılır kanaatile

imalâthanelere getirmektedr.

Üzümün bağ mıntıkasından uzakta, şehir içinde kurulmuş ima¬

lâthanelere gelişi genellikle aracılar vasıtasile yapılmaktadır. Bu da

üzüm fiatmın aracılar lehine yükselmesini intaç etmektedir.

Bağcıları bünyesinde toplayan şarap istihsal kooperatifleri veya

birlikleri henüz yeni teşekkül etmekte olup adedi pek azdır.


Şarapların evsafını yükselten, stabilizasyonu temin eden yardımcı

malzemelerin büyük kısmı memleketimizde imâl edilemediklerinden

ithal edilmektedir. Bu maddelerden bir kısmı kotalara sanayi yardımcı

maddesi olarak dahil edilmediğinden ithali yapılamamakta diğer bir

kısmı da tıbbı ecza meyanında ithal edildiklerinden fiatları çok pahalı

olmaktadır.

İşletme Malzemesi ve Cihazlar :

Bunların bir kısmı memleketimizde imâl edilmekte diğer bir kıs¬

mını ise hariçten getirmek mecburiyeti hasıl olmaktadır. Yerli yapılan

172

makine ve malzeme kalite bakımından düşük olup fiatı da emsaline

nazaran pahalıdır.

Şişe ve mantar. Yardımcı ve işletme malzemesinin hariçten temi¬

ni çok değişik ellerde olup bu işi yönetecek ucuza temin edecek meslek

birliği yoktur.

Teknik ve idari kontrol:

Her iki kontrol şekli kendine has mevzuat hükümleri içinde tat¬

bik edilmekte ise de kifayetsizdir. Şaraphanelerin ve şarapların kontrolü

başından sonuna kadar selâhiyetli tek müessese tarafından yapılmayıp

Belediyeler, Sağlık Bakanlığı, Ziraat Bakanlığı, Maliye Bakanlığı tara¬

fından yapılmaktadır. Bu müesseseler arasında bu mevzuda koordine

bir çalışma yapılmadığından kararlarda tatbikatta çalışma olmaktadır.

Bu meyanda bağcılık, şarapçılık fiat ve satış üzerine tesbit edil¬

miş müşterek ve diğer sanayi kollarile irtibatlı bir politika yoktur.

Elaman-eğitim ve araştırma :

Şarapçılığın her kademesinde yetişmiş pek az elaman vardır. Bu

boşluk daha ziyade usta, ustabaşı ve teknisyen seviyesinde görülmek¬

tedir. Usta ve ustabaşı yetişmesini öngören meslekî eğitim müessesi

yoktur. Bu iki sınıf eleman iş yerlerinde yetiştirilmektedir. Şarabın ne

olduğu, nasıl yapıldığı nasıl muhafaza edileceği ve nasıl içileceği husu¬

sunda halkı eğiten bir teşkilât da yoktur.

Gerek şarapçılık üzüm çeşitleri üzerinde gerekse mevcut şarapların

imal teknolojisi, kalitesi ve bünyesi üzerinde arıştırma, tatbikat ve

yayın yapan İlmî müesseseler yoktur.

Halen münferit ve akademik araştırma yapan müesseler mevcutsa

da Türkiye şarapçılığına şamil tatbikat noksanlığı dolayısiyle faydalı

olamamaktadır.

Vergileme:

Şarap imalâtından gelir vergisi dışında ayrıca gider vergisi (Ru-

sûm) da alınmaktadır.

Bu vergi mamulat satılıp paraya tahvil olunmadan tahsil edilmek¬

tedir. Bu tahsilâtı da Maliye Bakanlığı adına Tekel yapmaktadır. Ver¬

giye esas teşkil eden meblâğ istimare neticesi tesbit edilen şarap mik¬

tarıdır. Bununla beraber tam bir vergi tesbit ve tahsili yapılmamakta

bu suretle kademeli vergi kaçakçılığı olmaktadır.

173

1.2.4 Plân döneminde şarapçılığın geliştirilmesinde tavsiye edilen ana

ilkeler :

a) Bağcılığın şarapçılık açısından ele alınması, bağlarda kalite

şaraplık üzümlerin yetiştirilmesi

b) Devletin şaraplık üzüm yetiştiren bağcılara yardım etmesi ve

bağcılığı yön vermesi

c) Şarap üretimini artırmak : Bu maksatla yeni fabrikalar kurul¬

ması, kuruluşlarda dikkate alınacak hususlar,

1. İhracata yönelme

2. Kaliteli ve Standard şarap temini

3. Geri kalmış bölgeleri kalkındırma

esaslarından biri olmalıdır.

d) İhracatı geliştirme :

1. İhracatı teşvik edici faktörlerin tesbiti

2. Birlikler kurmak suretile ihracata yönelme

3. Dış memleketlerde pazarlama imkânları sağlamak

e) Kontrol : Mevzuatın günün ihtyaçlarına ve tekâmüle imkân

verecek şekilde İslahı.

Şarapçılık üzerinde çeşitli dairelerce yapılmakta olan ve bir kısım

sürtünmelere yol açan kontrollerin etkili bir hale getirilmesi için yur¬

dun çeşitli yerlerinde bölgesel kontrol araştırma, tatbikat ve eğitim

merkezi kurulması.

f) Vergileme : Şaraptan alman verginin (Rusûm) tahakkuk ve

tahsil şeklinin ıslâhı, ve bu verginin genel vergi tahakkuk ve tahsilin¬

deki ölçü ve esaslar dahülinde Maliye Bakanlığınca kontrol ve tahsil

edilmesi.

İhracatı teşvik gayesile verginin ayarlanması.

g) Şarapçılığın gelişmesini sağlamak ve insan sağlığını korumak

gayesiyle derecesi yüksek alkollü içki fiatlarmm şarap fiatlarına nisbetle

dengeli olarak yükseltilmesi.

h) Şarapçılıkla ilgili makine, teçhizat ve malzemenin yerli yapıl¬

masının teşvik edilmesi ve geliştirilmesi.

1.3 Şarapçılık tarihi :

İnsan oğlunun ilk kullandığı içki baldan yapılan MET şarabıd.r.

Met şarabının ateşin keşfinden daha evvel yapılmış olduğu tahmin

174

edilmektedir. Bize intikal eden vesikalardan ikinci bilinen içkinin

üzümden yapılan şarap olduğudur.

Eldeki vesikalara göre bağcılığın ve şarapçılığın ana vatanı Anadoludur.

Anadolu bugüne kadar gelip geçmiş birçok medeniyete beşik

olduğu kadar kültür asmasının ve şarapçılığın da ana vatanıdır. Buna

dair vesikalar meyanmda; Etilerden (Hititler) evvel Anadoluda yaşa¬

mış insanlara ait çivi yazılarında (VİNO) kelimesine ve bağcılığa ait

resimli yazılara rastlanması gösterilebilir. (M. E 6000) Bu durum şarap

(VİNO) kelimesinin nereden geldiğini izah ve şarapçılığın ana vatanı¬

nın Anadolu olduğunu ispat etmektedir.

Şarapçılığa ait vesikalara Anadoludan sonra M. E 4000 yıllarında

yaşamış olan Sümerlerde şarabın yanısıra biranın da kullanıldığı gö¬

rülmektedir.

Sümerlerden sonra şarapçılığa ait tarihi vesikalara M. E 2000 yıl¬

larında Anadoluda yaşamış dünya medeniyetinin banisi Etiler (Hititler)

de rastlanmıştır. Etilerde bağcılık ve şarapçılığın daha çok ilerlemiş

olduğu görülmüştür. Anadolunun her tarafında rastlanan bu tarihlere

ait binlerce eser buraların bağcı ve dolayısile şarapçı bir memleket ol¬

duğunu göstermektedir. Etilere ait en eski eser olan Konya Ereğlisinin

İVRİS nahiyesindeki taş kabartma, Feyz ve bereket ilâhı (Tarhu) yu

sağ elinde üzüm salkımları bulunan bir asma dalı ile göstermektedir.

Bundan başka alaca Höyükte (M. E 2000) şarap bardağı ve testi¬

lerine, Alişar kazısında meydana çıkan (M. E 1800-1600) üzüm salkı¬

mı şeklinde içki kabına, Kültepe kazısında (M. E 1750) bulunan koç¬

başı şeklinde şarap kabına rastlanmıştır.

Şarapçılık ve bağcılık Anadoluda gelişmesine devam ederken;

Arthal’a göre bağcılık ve şarapçılık ilk olarak Anadoludan Mısır’a

mukaddes krallar (Fravunlar) ülkesine geçmiştir.

Meuth ise şarapçılığın sırasile Anadoludan Yunanistana ve oradan

da İtalya’ya ve diğer batı memleketlerine ulaştığından bahseder.

Anadolu topraklarında ehlileşmiş bugünün kültür asmasını Fran¬

sa’ya M. E 600 yıllarında Euxenus isimli Foçalı bir gemici götürmüştür.

İspanya ve Portekiz’e bağcılığı İtalyan’lar sokmuştur.

Roma imparatorluğunun kuzeye doğru yayılmasile bağcılık Ren ve

Tuna nehirleri yani Alanya’ya gitmiştir. M.S 200-300 yıllarında Avus¬

turya’ya bağcılığı Roma imparatoru Prabus yerleştirmiştir.

Bağcılık ve şarapçılık Fransa ve Almanya’da büyük Şarlken ve

Macaristan’da kral Stephan ve II. Belâ gibi hükümdarlar sayesinde

büyük gelişmeler kaydetmiştir. Bağcılık 17. yüzyılda Afrikaya (Kap)

ve 19. yüzyılda Amerika’ya (kanada), Avusturalya ve Japonya’ya gir¬

miştir.

175

Hiristiyanlığm yayılmasından sonra ise İsa’nın kanının sembolü

olarak sayılması dolayisile şarap Hiristiyanlar arasında kutsal bir ma¬

hiyet almıştır. Kilisenin büyük nüfuz ve kudret kazanmasile manastır¬

ların bağcılık ve şarapçılığın gelişmesinde büyük hizmeti olmuştur.

Romalıların Anadoludaki hakimiyetleri sırasında Ankara’dan Roma

saraylarına şarap götürüldüğü rivayet edilmektedir. Bizans hakimiyeti

sırasında bağcılık ve şarapçılığın Anadoluda aynı önemi muhafaza et¬

miş olduğu görülmüştür.

Selçuklular ve OsmanlIlar zamanında Anadoluda bağcılık aynı

ölçülerle devam ederken, şarapçılık islâmiyetin tesirile yalnız Anadoudaki

Hiristiyan ve yahudi sakinerin (Reâya) iştigal ettiği bir saha ol¬

muştur.

Tanzimat devrinde liberal bir idarenin tatbik edildiği zamanda

Fransa’daki bağlarda flokseranm yaptığı tahribat neticesi şarap talep¬

leri artınca Anadoluda da şarap imalâtı gelişmiş ve fazlalaşmıştır. Me¬

selâ : 1903 yılında yalnız İzmir limanında 7.057,680 litre şarap ihraç

edildiği İzmir ticaret odası kayıtlarından öğrenilmiştir. 1904 yılında

memleketimizde 340 milyon litre şarap imâl edildiğini de (Babö u.Mach)

yazmıştır. Avrupa’da bağcılığın yeniden ihdasile gerek ihracat gerekse

istihsal gerilemiş ve bu hal birinci dünya savaşını takaddüm eden 1913

yılında 42 milyon litre imâlat ve 7,6 milyon litre de ihracat yapılmıştır.

Birinci dünya harbi ve bunu takip eden istiklâl savaşında şarap

istihsalimiz büsbütün düşmüş ve bilhassa istiklâl savaşı yıllarında tat¬

bik edilen (Men’i müskirat) kanunu dolayisile tamamen durmuştur.

Cumhuriyet idaresinin kurulmasından sonra ispirto ve ispirtolu

içkiler 1926 yılında yürürlüğe giren sayılı 790 sayılı kanunla Devlet in¬

hisarı altında alınmış fakat şarap inhisar dışı bırakılmıştır.

Bugün mer’i olan ve muhtelif tadiller görmüş bulunan 4250 sayılı

kanuna müsteniden de şarap inhisar dışı tutulmuş fakat kontrolü in¬

hisarlar idaresince yapılmaktadır. Böyle olmakla beraber Devlet bağ¬

cılığı korumak ve şarapçılığı geliştirmek gayesile yurdun muhtelif yer¬

lerinde şarap deneme evleri açmak ve fabrikalar kurmak suretile şa¬

rapçılığın bütün yurda yayılmamasına amil olmuştur. Bu suretle

memleketimizdeki şaraplık üzüm çeşitlerini tanımak ve bunlardan

yapılan şarapların kıymetini ölçmek mümkün olmuştur.

Şaraphane ve imalât tesislerde, şaraplık üzüm çeşitlerine dair en

elamanter bilgilerden mahrum yerlerde şarap imâl etmek istiyenlere

bu vasıtaların yardımile pratik bilgiler verilmiş ve mevsimlik kurslar

da tertiplenerek umum şarapçılığımıza faideli olunmuştur.

176

1947 senesine kadar Devletin şarap politikası Devlet sektörünü ön

görerek 10 sene zarfında 100 milyon litreye çıkarak bunun % 60 nı

ihracat yapabilecek şekilde plânlaması isteniyordu. (1947-1950).

Bilâhare hususi sektörü bu sahada öncelik tanınması onun teşvik

edilmesi uygun görülerek Devlet şaraphanelerinin hususi sektör veya

şirketlere devredilmek gayesi ile kanunlar hazırlanmış ve Tekel’in fonk¬

siyonunda kalan şarap fabrikalarının kapasiteleri dahilinde imalât

yapmaları ve tevsiye gidilmemeleri şeklinde neticeye varmak isten¬

mekte idi. (1951-1960) fakat bu halin tahakkuku görülememiştir.

(1960-1966).

Netice olarak, 1947 senesinde 14 milyon litre olan umumi şarap

imalâtı bugün 46 milyon litreye yükselmiştir. Hususi amile ait 251 ve

Tekel’e ait 12 şarap fabrika ve imalâthanesinde bu şarabın % 67 sini

hususi amille % 33 nü Tekel istihsâl etmiştir.

2 — ŞARAPÇILIĞIN BUGÜNKÜ DURUMU

2.1 Ham madde :

Şarapçılığın ana ham maddesi yaş üzüm meyvedir. Meyve şarap¬

larının yapılışı ve ham maddesi hakkında çalışma yapmağa vakit bu¬

lunamadığından bu raporda yalnız yaş üzüm şarabı incelenmiştir.

Genellikle, Şaraplık yaş üzüm salkımında tanelerin mütecanis büyük¬

lükte ve olgunlukta olması, kabuklarının ince yapılı, çekirdeklerinin

ufak ve az, şırasının ise bol ve kolay alınır olması, salkım ağırlığının

şıraya nispetle çok az olması, fermantasyon neticesi bozulmayan kokuya

sahip bulunması asit, şeker ve ekstrakt bakımından zengin ve muva¬

zeneli olması lâzımdır. Belirtilen bu vasıflar halen şarapçılıkta kulla¬

nılan üzüm cinslerinde mevcut olup şarapçılık bakımından bağlarda

bu çeşitlerin üretilmesi lâzımdır.

Bağcılık: Memleketimizde bağcılık iki usulde yapılmaktadır.

a) Yerli bağcılık.

b) Amerikan anacı üzerine aşılı bağcılık.

Bunun dışında tatbik edilen Melez bağcılık (Hibrit) memleketi¬

mizde yapılmamaktadır.

a) Yerli bağcılık:

Flokserenin henüz girmediği bölgelerde üzüm çeşitlerinin kendi

çubuklarını doğrudan doğruya toprağa dikmekle yapılır.

177

0,1

0,05-0,3

—

b) Filokseralı bölgelerde Amerikan anaçları üzerine yerli çubuk¬

ların aşılanması suretile yapılır.

Şarap imalâtında kullanılacak üzümün hastalıksız yetişmiş, imal

edilecek şarap tipine has olgunluğa erişmiş henüz toplanmış, zedelen¬

memiş ve şırasını salmamış olması lâzımdır. Bu sebepten hasat zama¬

nının şarap imalâtı yapanların arzusuna göre ayarlanması lâzımdır.

Genellikle üzüm salkımının Babo ve Max’a göre kimyevi terkibi

(yüzde).

İhtiva ettiği Etli kısım Kabuk Çekirdek Saplar

Su 60-90 60-80 25-50 55-80

Azotlu maddeler 0,2-0,5 2 6 2

Yağlar

—

8-15

—

Azotsuz ekstre 10-40 20 19 21

maddeler

Selüloz çok az 4 28 5

Kül 0,2-0ı5 0,5-1,0 1-2 1-2

Şeker

5-21 az eser eser

—

Elma asidi 0,1-1,5 az

Şarap asidi 0,4-1,0 çok az

Tanensel maddeler eser 0,5-4 2,2-8 1-5,4

eser

Bazı cinslere göre salkımın terkibi :

Salkımın terkibi Risling Saparavi Cabepret Traminer Chardana

Sap 3,3 3,4 2,6 4,2 2,2

Dane 96,7 96,6 97,4 95,8 97,8

Dane terkibi

Etli kısım 86,2 85,5 82,5 80,1 91,4

Kabuk 10,2 10,7 10,9 14,8 4,6

Çekirdek 3,6 3,8 6,8 5,1 4,0

Türkiye bağ sahaları bakımından Avrupada 5 ci, verim bakımın¬

dan ise 12 cidir. Yeni bağ sahalarının ihdası için çok geniş araziler

mevcuttur. Büyük bağcı kitlelerinin henüz amprik metotlarla çalışma¬

sı verimin düşüklüğüne sebep teşkil etmektedir. Modern metotların

tatbiki ve ziraî mücadelenin bağ sahalarının tümüne tatbiki ile veri¬

min yükseleceği muhakkaktır.

178

Nitekim, Ege bölgesinde Gediz havzasında modern metotlarla bağ¬

cılık yapıldığından beher dekardan 6000 kilo mahsul alınmak suretile

verim yükselmiştir. Buna mukabil orta Anadolu bağlarında beher de¬

kardan 250 kilo mahsul alınmaktadır. Bunda orta, Doğu ve Güney

Doğu Bölgelerimizde yaşayan Türk bağcısının gerek yetiştirme ve ba¬

kım, gerekse-Bilhassa şarap kalitesi üzerinde ehemmiyetli tesirler gös¬

teren bazı zararlı böcek ve hastalıklarla mücadele konularındaki bilgi

noksanlığı faktörü de ehemmiyetli nispetle rol oynamaktadır. Türkiye

7 büyük bağ bölgesine ayrılmış olup bölgeler arasındaki iklim, toprak

ve diğer faktörler bağ verimine değişik ölçüde tesir etmektedir. Bunları

aşağıdaki şekilde hülâsa etmek mümkündür.

1 — Marmara ve Ege çevrelerinin atmosferindeki rutubet, ilkbahar,

sonbahar hatta bazı yıllarda yaz ortalarındaki yağışların asmanın tenebbütü

üzerindeki müspet tesirine karşılık zararlılara pek elverişli bir

muhit hazırlamakta olduğu da bir vakıa’dır.

2 — Bu bölgelerde yaşayan bağcılar, bağcılık tekniğinde, muhitin

icabettirdiği şekilde hareket etmesini oldukça öğrenmiş ve tatbikatı¬

na da çoktan girişmiştir. Nitekim bu bölgelerin bol randımanı teknik

şartlara oldukça riayet edilmekte olmasının mes’ut bir neticesidir.

Filoksara tahribatına uğramış bulunan bu bölgelerde bağların

kuruluşlarında mevki ve maraz ’dan başka toprak hazırlığına, anaç ve

çeşitlerin seçilmesine gerekli ehemmiyet verildiği gibi, yıllık bakım,

hatta Ödemiş ve Otiorrhunehus gibi zararlılar, Pronospora, oidium ve

Antraknaz gibi hastalıklarla mücadele hususlarında da bağcının az çok

ve yeteri kadar bilgiye sahip bulunduğu kabul edilebilir.

3 — Orta, Doğu ve Güney Doğu bölgelerinin randıman düşüklüğüne

karşılık, iklimin kuraklığı, bağların bir çok zararlı böcek ve hastalık¬

lara karşı korunmasına imkân vermekte, heliotermik şartlar (Bol gü¬

neşlenme, ve jetasyon devresi suhûnet yekûnlarının yeterliği), gerek

üzüm gerekse şarap nefaseti üzerinde pek müstesna tarzda tesirini

göstrmektedir. Filhakika böylelikle kalite ile kantitenin birbiri ile ters

orantılı oldukları hakikati şarapçılıkta bir kere daha ortaya çıkmak¬

tadır.

4 — Karadeniz bölgesinin tabiat şartları bağcılık bakımından bu¬

ranın ehemmiyet kazanmasını mümkün kılamamakta, buna mukabil

güney Anadolu bağları ise iklimin mümtaz bir hususiyeti olarak-ilk

turfanda üzümcülüğe elverişli bulunmaktadır.

5 — Ege ve Marmara bölgesi kısmen hariç tutulursa Anadolunun

birçok yerinde bağlar usullere uygun bir şekilde dikilmemekte bakım

ve hastalıkları ile mücadele bilgisine, şekline ve araçlarına sahip bulu¬

nulmamaktadır.

179

6 — Birçok bölgelerimize halâ kükürt ve göztaşı kullanılmamakta,

ve dönüme dikilecek omca adedi ile omcalar arasındaki aralıkların lü¬

zumu kâfi derecede bilinmemektedir. Bu ise iyi şarap yapımına imkan

vermemektedir.

7—-Şaraplık üzümlerle, sofralık üzümler ve siyah ile beyaz cins¬

ler aynı bağlarda ve karışık halde dikildiğinden imalâthanelere gelen

üzümler ekseriya karma karışık bir haldedir.

Memleketimizde üzüm istihsali her bağ bölgesinde eskidenberi te¬

essüs etmiş bir geleneğe göre yapılmaktadır. Bağcılar bu geleneğe uy¬

gun olarak yetiştirdikleri bağlardan kurutmalık, sofralık ve şaraplık

üzümler elde etmektedirler. Elde edilen mahsulün her sene aynı kalite¬

de olmasının sağlanamaması bağcıyı İktisadî bakımdan büyük zarara

uğratmaktadır.

Bu mahzuru önlemek gayesile haşeratla, mantarî hastalılarla mü¬

cadele teşkilâtı mücadele usulleri ve zamanı gösterilerek büyük fayda¬

lar sağlanmıştır.

8 — Ancak aşağıda izâh edilen haller dolayısile bu çalışmalar tam

bir sonuç verememektedir.

a — Pek çok yerlerde bağcılar henüz bu çalışma şekline alışmış

olmadıklarından bu bölgelerde eskidenberi sâbit ve sağlam bir mahsul

alamamaktadırlar.

b — Yetiştirdikleri mahsulü birçok hallerde satma imkânı bula¬

madıklarından daha fazla mücadele ve bakıma hevesli olmamaktadır¬

lar.

Bugünkü yetiştirme tarzı sanayi üzerinde aşağıda izâh edilen men¬

fi etkileri yaratmaktadır.

İlk plânda bu günkü şarapçılığımız arzu edilen iptidaî maddenin

elde edilmesine uygun şekilde teşkilâtlandırılmamıştır.

Bugünkü ham madde, bağcı tarafından arzu ettiği zaman arzu

ettiği kalitedeki üzümü benim mahsulüm buduı ister istemez şarapta

kullanacaksın diyerek fabrikaya getirdikleri üzümlerden ibarettir.

9 — İmalâtçı, alacağı üzümün cins ve kalitesini kendi tanzim ede¬

memekte ve gelen üzümü olduğu gibi işlemek zorunda kalmaktadır.

10 — Bu mahzuru önlemek gayesile evvelemirde fabrikalara alına¬

cak üzüm miktarı, evsafı ve alınabilecek müddetler kesin olarak her

köye, her bağa kadar götürülmek suretile müstahsile bildirilmesi lâ¬

zımdır.

180

11 — Bu şekilde üzümü tasnif ederek vasıflara göre zamana göre,

mübayaayı ayarlamakla her bölgede sıralıktan başlamak üzere, şampanya’lık,

sek şarap, dömisek şarap, yüksek dereceli sek ve tatlı şarap¬

lar yapmak imkânı sağlanacaktır.

12 — Yukarıda belirtildiği gibi dönümden alman verimin çok dü¬

şük olmasının önüne geçmek bakım mevzuu üzerinde biraz daha ihti¬

mam göstermesiyle verim % 20-25 artacaktır.

13 — Şurasını kayda mecburuz ki, milyonların geçimini temin eden

bağ ve bağ mahsulleri bizdeki çoğu Hükümet programlarında üzerine

eğilme lüzumu dahi hissedilmeyen talihsiz bir ürün halindedir.

ŞARAPLIK ÜZÜM BÖLGELERİ

Bölge adı

1963 yılı itibarile

Bağ sahası İstihsali Verimi

hektar

ton hektar/kilo

I. Trakya ve Marmara

78 464 417 519 532,1

II. Ege ve Güney Batı Anadolu 133 772 439 349 328,4

III. Orda Anadolu 264 588 769 955 291,0

IV. Güney ve Güneydoğu Anadolu 309 366 1 045 982 338,1

V.

Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu

7 900 20 065 253,9

794 090 2 692 870 339,1

2.2.2 Şaraplık üzüm cinsleri ve değerleri :

Bu bölgeler kısa ve ayrı ayrı incelendiğinde :

1. nci bölge (Trakya ve Marmara bölgesi) :

a. Beyaz cinsler: Yetiştirilen üzümlerin % 75 ni Yapıncak teşkil

etmekte. Sofralık ve şaraplık olarak kullanılmaktadır. Miktarı sofra

şarap imaline yetirli kadardır. Çoğaltılmasına şimdilik lüzum yoktur.

Semillon : Avrupadan getirilerek bu muhite iyi olarak intibak et¬

tirilmiş, şaraplık bir cinsidir. Hâlen 2 milyon kilo mahsûl elde edil¬

mektedir. Şarabı, Yapıncak şarabından üstündür. Geliştirilmesinde

fayda vardır.

Pıno-Chardonnay ve Clarette : Bunlarda Avrupa menşelidir. Üs¬

tün vasıflı ince şarap ve şampanya imaline müsaittirler. Üretilmelerine

ihtiyaç vardır.

181

Yapıncak, semillon, pıno, chardonnay ve clarette Tekirdağ vilâyeti

dahilinde yetişmektedir.

Altıntaş, sıralık : Altıntaş Erdek havalesinde, sıralık Bursa vilâye¬

tinde yetiştirilmektedir. Bunlardan imâl edilen şaraplar yapıncak

üzümden elde edilen sofra şaraplarından daha ince eksraktça zayıftır.

Beylerce : Bilecik söğüt havalesinde yetişmektedir. Bunun şarap¬

ları yapıncak şaraplarından daha üstündür. Yetiştirilip çoğaltılma¬

sında fayda vardır.

b. Kırmızı cinsler:

Karasakız (Kuntra) : Marmara bölgesinde, Çanakkale, Bozcaada

Geliboluda bol miktarda yetiştirilen başlıca şaraplık ve konyaklık üzüm,

cinsidir. Yüksek alkollü normal vasıfta sofralık bir şarap verir.

Adakarası : Marmara adalarında yetiştirilen tek cins üzümdür.

Her bakımdan yüksek vasıfta, sitebil karakterde şarap vermektedir.

Teşvik edilmesi yerindedir.

Papazkarası : Uzunköprü’nün Kırcasalih ve Aslıhan köyleri civar¬

larında kumsal arazide, Amerikan anaçları kullanılmadan yetiştiril¬

mektedir. Uzun senelerdir işlenen bu kumsal arazideki toprakların

flokseraya karşı olan mukavemeti azalmıştır. Yetişen asmalar normal

olmayıp marazîdir. Üzümün evsafı seneden seneye birbirini tutma¬

maktadır. Papaz karası üzümünden imâl edilen kırmızı şaraplar yük¬

sek vasıf taşımakta idiyse de, yukarıda bahsedilen sebeplerden ötürü

halihazırda seneler farkıyla birbirini tutmayan vasıfta şarap vermek¬

tedir.

Bu bölge ile Kırklareli (Üsküp) havalesini içine alan yeni Ameri¬

kan anaçları üzerinde Papaz karası bağları yetiştirilmesi teşvike muh¬

taçtır.

Karalahna : (Şofa) Marmara mıntıkasında yetiştirilmektedir. So¬

fraya gelmiyen şaraplık bir üzüm cinsidir. Dağınık ve azdır. Şarabının

renginin koyu olması asidin ve alkolün düşük olması iyi bir kupajlık

şarap vasfını taşımaktadır. Taban arazide uzun budama suretile yeti¬

şenler çok verimli oluşundan şaraba elverişli değildir. Kıraç yerlerde

yetiştirilmesi şayanı tavsiyedir.

Gamey - Burgunder - Cinsaut : Bunlar Avrupa cinsi şaraplık üzüm¬

lerdir. Tekirdağ civarında yetiştirilmektedir. Şarapları iyi vasıflıdır.

Teşviki faydalıdır.

182

Cebernet - sevignon : Avrupa şaraplık üzüm cinsi olup Ege ve Te¬

kirdağ civarında çok az miktarda yetiştirilmektedir. Bölgenin en üs¬

tün kalite şarabıdır. Çok az mahsul vermesinden ötürü yetiştirilmek

istenmektedir. Fiyat ayarlamak suretile teşviki çok faydalıdır.

2 nci bölge (EGE) :

a — Beyaz cinsler :

Sultaniye (Çekirdeksiz) : Bağların % 80 i bu cins üzümdür. Ku¬

rutmalık bir üzüm olduğu kadar iyi kupajlık evsafta şarapta yapmak

kabildir. Miktarı boldur.

Omcası senede 2-3 mahsul vermekte, mahsulün evsafı hasat

mevsimine tâbidir. Bu hususiyetinden istifade ederek istenilen evsafta

şarap yapma imkânını vermektedir. Arzu edildiği zaman yeknesak ev¬

safta 50-100 milyon litre yeknesak tipte şarap yapmak ve deniz yolu

ile sevketmek mümkündür. Şarabı Almanya’da tanınmış ve tutulmuş¬

tur. Bölgede şaraplık değerden başka beyaz cins üzüm yoktur.

Bornova misketi : İzmir havalisinde, bilhassa Bornova civarında

yetişmekte olan bu üzüm, fazla şekerli, uygun asiditeli, son derece gü¬

zel kokulu oluşundan yüksek evsafta likör ve sek şaraplar vermektedir.

Az miktarda yetişen bu üzümün çoğaltılması için bağcıların teşvik

edilmesi gerekmektedir.

b — Kırmızı cinsler :

Dimrit ve Çalkarası : Senirkent, Çal, Buldan havalisinde çok meb¬

zul olarak yetiştirilmektedir. Çekirdekli kurutmalık sanayi üzümü

(Rakı-Soma) alkolü yüksek, orta evsafta kırmızı sofra şarabı imâl

edilmektedir.

Karagemre : İsparta bağlarında yetiştirilen bu üzüm Dimrit, Çal

karası üzümleriyle karışık işlendiği takdirde normal evsafta kırmızı

şarap imâline imkân vermektedir.

Carignen, cabernet savvignon, Alicante, Bouchet, Grenach gibi

Avrupa cinsi üzümler son senelerde ticarî bağlarda yer almaya başla¬

mış, iyi mahsul ve yüksek evsafta kalite şarabı imâl edildiği tesbit edil¬

diği tesbit edilmiştir. Bu üzümlerin yetiştirilmesinin, teşvik edilmesi

gerekir.

183

3 ncü Orta Anadolu Bölgesi:

a — Beyaz Üzümler :

Sungurlu, Hasandede beyazı - Şekerpare :

Geniş Anadolu bölgesini içine alan bu bölgede Ankara, Kırıkkale

ve havalisinde yetiştirilen Sungurlu, Hasandede, Şekerpare üzümleri

şaraplık üzüm cinleri olup üstün kalitede beyaz şarap vermektedir.

Bölgeye floksera girmiş ve bağları tahrip etmeye başlamasiyle bu

üzümler kaybolmak tehlikesine maruzdur. Bu üzüm cinslerinin kayıp

olmamasını ve bağların Amerikan anaçları üzerine kültive edilmesine

şiddetle ihtiyaç vardır.

Emir : Ürgüp ve Nevşehir havalisinde yetiştirilen bu üzüm iyi şa¬

raplık ve şampanyalık şarap veren bir cins olmasının teşviki yerinde

görülmektedir. Miktarı azdır.

Narince : Tokat, Kazova, Zile havalisinde yetiştirilen bu cins iyi

bir kalite şarabı veren üzüm cinsidir. Teşviki yerinde görülmektedir.

b -— Kırmızı üzüm cinsleri:

Dimrit : Çok mebzul olarak yetiştirilmekte olan bu üzüm başlıca

çekirdekli - Kurutmalık üzüm olup Kırıkkale civarı hariç Orta Ana¬

dolu’da çok yaygındır. Kuru üzümü rakı - soma sanayiinde kullanıl¬

maktadır. Şarabı sofra şarabı evsafında olup büyük değer taşımamak¬

tadır. Roze şarap imaline müsaittir.

Kalecik karası : Ankara’nın Kalecik bölgesinde yetiştirilmekte

olan bu üzüm iyi kalite şarabı imaline en elverişlisidir. Yetiştirilmesi

mutlak teşvike muhtaçtır. Filoksera tahribatı devam etmektedir. Hiç

bir tedbir alınmamaktadır.

Edindiğimiz tecrübelere göre memleketin en iyi kalite şarabı veren

üzümleri Ankara Bölgesinin Kalecik karası ile Hasandede beyazıdır.

Hasandede üzümlerini veren Kırıkkale ve Hasandede çevresi bağlarına

henüz floksera bulaşmamış olmakla beraber, kalecik karasını yetiştiren

Kalecik bağlarının büyük bir kısmı flokseradan harap olmak üzeredir

ve özellikle Kızılırmak vadisindeki bağlar tamamile sönmüştür. Bu

âfet de, yakın bir gelecekte Kalecik’in yüksek yerlerindeki bağlarla

Kırıkkale ve Hasandede taraflarına da sirayet edecektir. Çabuk kaza¬

sının bağları ise, tamamile floksera yüzünden sönmüş durumdadır.

Halbuki bu bağların üzümleri gerek şaraplık ve gerekse yemeklik ola¬

rak Ankara gibi bir pazara malik idiler ve bağlar buraların köylüleri

için önemli bir geçim kaynağı idi.

184

Bu itibarla bu bağların yeniden kurulması için köylüye yardım

etmek ve yol göstermek gerekir. Zira buralarda gene yerli anaçla bağ

d'ıkimine girişildiği öğrenilmiştir. Çünkü Amerikan anaçları üzerine

yeni bağ tesisi bir hayli külfetli olduğu gibi bura köylüleri için tama¬

men yabancıdır. Yapılacak iş eski yerli bağcılıkta olduğu gibi basit

değildir. Bunun için Tarım Bakanlığının kurduğu ve kuracağı Ameri¬

kan asma fidanlıkalrı vasıtasile yeter miktarda ve bölge topraklarına

uygun anaç dağıtması diğer taraftan da köylüye yeni bağcılık öğret¬

mesi, aynı zamanda örnek bağlar kurmak ve kurslar açmak suretile

bölgeyi kalkındırması lâzımdır. Bunun için Tarım Bakanlığı bütçe¬

lerinden bu hizmetleri sağlayacak ödeneklerin ayrılması gerekmekte-

Merzifon karası :

Mahalli bir şaraplık üzüm cinsi olup Orta Anadolunun (ekolojik

şartlarına intibak edeceğinden teşviki yerinde görülmektedir. Miktarı

gitgide azalmaktadır.

4 ncü bölge :

Beyaz üzüm cinsleri:

Dökülgen - Rumi :

Bu bölgenin bağcılık merkezini teşkil eden Gaziantep, Kilis ve

Maraş illeti Türkiye üzüm istihsâlinin 1/3 nü yetiştirmektedir. Üzüm¬

lerin % 80 i beyaz cinslerdir. Bu üzümler kurutulduğu gibi, şarap ima¬

line de müsaittir.

Üzümün bolluğu sebebiyle imâl ed'ilen şarapların yeknesak vasıfta

ve fazla miktarda olacağı ve İskenderun gibi bir limana yakın bulun¬

ması dolayısile ihraç şarapların hazırlanmasında ve satışında Eğeden

sonra ikinci bölge olmaya namzet görüldüğünden bu cihetin etüd

edilmesi gerekmektedir.

Dökülgen - Rumî : Bu üzüm cinsleri şarap imaline müsaittir. Mik¬

tarı çok boldur. İstenilen miktarda şarap imâl edilebilir.

Kabarcık : Olgunluk devresi diğerlerine nispetle evvel olan bu

üzüm oldukça asitli az şekerli bol şıra verir. Bundan zayıf bünyeli bir

sofra şarabı istihsal olunur. Böyle olmasına rağmen bu üzüm çeşidi

mahallinde rağbet görmektedir. Çünkü bu üzüm serg'i karası ile bir¬

likte işlendiğinden kırmızı şarap imâlinde değer kazanmaktadır.

Bu üzümün Maraşm BERTİZ YAYLASINDA yetiştirilen çeşidi ise

Gaziantep’tekin'in aksine ince kabuklu, ince ve hoş kokulu asidite ve

185

şekeri muvazeneli bir üzümdür. Bundan kaliteli ince bir şarap elde

edilebileceği gibi tabii köpüren şarap (Şampanya) imalinde de tecrübe

edilmesi uygundur.

Kırmızı üzüm cinslen :

Sergi karası (Gaziantep) - Siyah sergi (Maraş)

Koyu siyah renkl'i, fazla şekerli ve o nispette taneni yüksek bu

üzüm çeşidi gerek kurutmak gerekse şaraplık olarak pek rağbet gör¬

memektedir. Ancak bu üzümün beyaz kabarcıkla birlikte şarap ima¬

lâtında kullanılması veya istihsal edilen şarabın beyaz şarapla karıştırılmasile

mahalli sofra şarabı ihtiyacı karşılanmaktadır.

Bu sebeple mustakilen iyi bir kırmızı şarap verecek üzüm çeşidi¬

nin tesbiti ile bu bölgede yetiştirimesi ve geliştirilmesi lâzımdır.

I

Horozkarası :

Aslında sofralık olan bu üzüm çeşidi şarapçılıkda iyi netice ver¬

miştir. İstihsal edilen miktar umumiyetle azdır. Gerek sofralık gerekse

şaraplık olarak müşteri bulan bu çeşidin çoğaltılması için bağcılığın

teşvik edilmesi lâzımdır.

Boğazkere - Öküzgözü :

Elâzığ bölgesnde yetiştirilen bu üzüm cinsleri müşterek işlenmekle

iyi kalite evsafında şarap vermektedir. Miktarı kâfi değildir. Yetiştiril¬

mesine 'ihtiyaç vardır.

5 nci bölge :

Bu bölge bütün Karadeniz havzasını içerisine almaktadır. Fakat

burada ticarî ve İktisadî bakımdan kıymeti olmayan bir bağcılık mev¬

cuttur. Yetişen üzümler ancak mahalen sarfedilecek miktardadır. îmâl

edilen şaraplar ise düşük vasıfta olup mahalle İstihlâk edilmektedir.

Ticarî bir kıymeti yoktur. Ancak, Artvin havalisi dağların ve üzüm

cinslerinin (saperavi cinsi) gibi tetkikile kıymetlendirilmesi faideli

mütalâa edilebilir.

Bcğcılıka ziraî araştırma ve eğitim :

Şaraplık üzümün evsafını yükseltecek, üretimini çoğaltacak müs¬

tahsili eğitecek bir müessese ve teşkilât yoktur. Halen Tarım Bakan¬

lığına bağlı olarak müstakil çalışan Amerikan asma fidanlıkları var¬

dır. Bunlar Tekirdağ Manisa, Bilecik, İstanbul Erenköy, Yalova ve

Kilis’te faaliyet göstermekte ise de, buradaki çalışmalar bağcılığın

186

geliştirilmesi 'için Amerikan asma çubuklarını üretme ve tevzi işidir.

Şaraplık üzümlerin, şarapçılık değrleri üzerinde araştırmada bulunul¬

ması için Tarım Bakanlığının istasyonlarında şarapçılık sektörü açıl¬

ması gereklidir. Bütün vazifeleri adaptasyon ve afinitet üzerine teksif

edilmiştir. Bağların tekniğine göre yetiştirilmesi, bakım ve mücadele

bu teşkilâtın fonksiyonuna girmemektedir. Dolayısile iyi şaraplık üzüm

yetiştirilmesiyle ilgileri yoktur. Yukarıda bahsi geçen istasyon yerleri

tetkik edildiği zaman, bağ tekniği geri kalmış ve floksera tehlikesi ile

de karşı karşıya bulunan Orta Anadolu’da, böyle bir istasyonun yok¬

luğu müşahade edilmektedir. Bu da büyük bir noksanlıktır.

Bu halin İslahı için ilk adım olarak ziraat bankalarında plâsman

fonunun ayrılması ve bunun, sarfının Tarım Bakanlığına bağlı bağcılık

müesseselerince verilecek raporlar gereğince tediye edilmesi lâzımdır.

Diğer bir husus da, şarap fabrikalarına kendi bölgelerinde şaraplık

üzüm yetiştirecek bağ kurma ve deneme yapma 'imkânlarının verilme¬

sidir.

Böylece Devlet fidanlıklarında ve fabrika bağlarında iyi netice ver¬

miş asma çeşitlerinin bölgede yayılmasını sağlamak amacile, gerek

özel şarap amillerinin müstakilen, gerekse diğer yetiştiricilerle müşte¬

reken, bağ kurmalarını teşvik etmek ve bu lüzumlu krediyi temin et¬

mek lâzımdır.

Bağlar ancak 3-4 sene sonra mahsule yatacağından, yeni bağ kura¬

caklara, kredi verilmesi ve bu kredilerin ödenmesinin 3-4 sene sonraya

ertelenmesi düşünülmelidir.

Memleketimizde üzümün değerlendirilmesi :

İstihsal olunan yaş üzüm memleketimizde bölgelere, üzüm çeşit¬

lerine ve ihtiyaca göre;

% 37 Kurutmalık

% 35 Pekmezlik

% 25 Sofralık

% 3 Şaraplık

olarak değerlendirilmektedir.

Bu nispetler her yıl aynı olmayıp mevsime ve ihtiyaçlara göre pek

farklı olmayan değişiklikler göstermektedir.

Bu değerlendirme şekillerinden kurutmalık ve pekmezlik imali

bazı üzüm çeşitlerinin tabii neticesine ve bu çeşit üzüm mamulünün

iç ve dış pazarlardaki talep derecesine bağlı kalmakta, hasat edilmiş

yaş üzüme derhal sarf mahali olmamasından bilmecburiye bu değrlendirmeye

yönelmesinden ileri gelmektedir.

187

Şarapçılık geliştirildiği takdirde ham madde (Üzüm) ihtiyacının

ilk hamlede bilmecburiye pekmezliğe ayrılan sıralık tabir edilen şarap

lık çeşitlerle karşılanması mümkündür.

SENELER İTİBARİLE BAĞ SAHASI, İSTİSHÂL VE VERİM TABLOSU

İstihsal olunan Hektara verim

Yılar Bağ sahası (ha) yaş üzüm (ton) Kg.

1950 561119 1 339 337 2 494

1951 593 462 1 386 197 2 336

1952 649 042 1 633 503 2 517

1953 671 036 2 000 267 2 980

1954 689 877 2 247 784 3 258

1955 707 309 1 895 164 2 679

1956 728 115 2 605 777 3 578

1957 742 963 2 009 592 2 705

1958 710 262 2 991 688 4 212

1959 769 729 3 224 545 4 189

1980 757 120 2 775 200 3 865

1961 750 250 3 189 300 4 250

1982 773 030 3 382 270 4 375

1963 794 090 2 692 870 3 391

1964 800 000 2 790 000 3 487

BAĞCILIKTA

5 YILLIK ORTALAMALAR İLE BÖLGESEL DAĞITIM

Bölge

(Zirai bölge)

1950 - 1955 1955 - 1959 1960 - 1964

5. yıllık ortalama 5. yıllık ortalama 5. yıllık ortalama

bağ sahası (ha) bağ sahası (ha) bağ sahası (ha)

1 ci Bölge 94 126 97 024 78 653

2 ci

11

111 771 117 509 137 809

3 cü

11

31 891 42 572 51 042

4 cü 121 808 144 547 148 658

11

5 ci

11

2 484 8 248 4 168

6 cı

11

84 410 97 775 114 807

7 ci 4 849 4 875 5 598

11

8 ci 41 256 53 125 62 039

>>

9 cu

11

140 313 166 002 172 941

Kanyak : Devlet istatistik Enstitüsü Bölge Teşkilâtı esasına göre aynı Enstitüsü

istatistikleri.

188

ÜZÜMÜN DEĞERLENDİRİLMESİ

UZUM

KURU UZUM

Çekirdekli - Çekirdeksiz

SANAYİ

YEMEKLİK

CÎBRE ŞİRA 1 MARMALAT j [ TURŞU

HARDALİYE

— Rakı imalinde

— Alkol imalinde

— Sirke imalinde

— Pekmez imalinde

— Çerez olarak

— Hoşaflıkta

— Pastacılıkta

— Az alkollü şira

imalinde

ÜZÜM SUYU İML. PEKMEZ İMALATI İÇKİ İMALATI

- Çekirdek yağı

- Alkol

-Asit tartarik

- Tanen

-Hayvan yemi katkısı

- Cübre

- Taze şıra

- Dayanıklı şıra

Vakum pekmezi

Kara pekmez

- Bulama

Günbalı

- Pestil

- Sucuk

KANYAK İÇKİ SUMASI 1 ŞARAP

MAYA VE

TORTU I

— Kanyak — Saf ispirto (içki için)

Rakı imali

Sofra şarabı

— Kalite „

— Köpüklü ,,

a) Tabii

-Asit

tartarik

-Yakıt

- Muska

b) Suni

c) Kabarcıklı

— Çerez şarap

a) Dezer

b) Likör

— Mistel

— Vermut şarabı

— Tıbbı şarap

— Sanayi şarabı

a) Alkol için

b) Sirke için

c) Kupaj şarabı

Üzüm, maliyetleri:

Tarım Bakanlığı Bağcılık Şubeli tarafından hazırlanan rapora

göre :

1 — Normal mahsûl devresinde bulunan bir dekar bağın bölgeler

itibarile yıllık bakımı masrafı.

a) Marmara bölgesi 275 TL.

b) Ege bölgesi 285

c) İç Anadolu bölgesi 217.50 „

d) Güney Doğu Anadolu bölgesi 152.50 „

olarak gösterilmiştir.

2 — Trakya bölgesi normâl mahsûl devresinde bulunan bir bağın

bir dekar için yıllın bakım, ilâçlama, masraf faizleri, yıllık sigorta

ücretleri, bağlı 1-2-3 senelerindeki tesis masrafından isabet eden hisse

dahil olarak hazırlanan ve maliyet fiatı ile verimi gösteren aynı rapora

ait tablo ve mütalea aynen aşağıda çıkarılmıştır.

Trakya bölgesi:

NORMAL MAHSÛL DEVRESİNDE BULUNAN BİR BAĞIN

YILLIK BAKIM MASRAFI

“1966 YILINA AİT,,

Yevmiye

Yapılan işin nevi pinti

Yevmiye Tutarı

Adedi Lira Kr.

Toprak işlemesi

(I dikel, 2 defa çapa)

Budama :

a) Kış budaması

b) Yaz budaması

Merek ve rafya bedeli

Sulama masrafı

Ziraî mücadele

a) İşçi gündelikleri

b) Mücadele ilâçları

Gübreleme :

15 00 Lr.

20' 00 „

10 00 „

15 00 „

12 180 00

1 20 00

4 40 00

— 32 80

2 30 00

22 16

Mahsûl toplama ve taşıma :

a) Toplama

10 00 „

b) Anbalâj ve taşıma (küfe ile) —

.Sabit sermayelerin amortismanı ve ta¬

mir bakımı (Kullanılan alet ve makinalarm

amortismanı 10 yıl olduğuna göre) —

Toplara —

1 10 00

10 00

7 00

351 96

190

Yevmiye Yevmiye Tutarı

Yapılan isin nevi . . , ,. ... „

1 • Fıatı Adedi Lira Kr.

Nakiiyekûn — — 351 96

Yapılan masrafların faizi (% 5 den) — — 17 60

Dönüme düşen idare ve genel masraf

hissesi (Yıllık sigorta % 5,38 arazi ver¬

gisi % 1 arazi değeri 2C0 Tl. olarak bekçi

ücreti 2,5 Tl. (Dekara) — — 31 40

Toplanı — — 409 96

Toplama ve nakil sırasındaki zatiat (% 5) — — 12 00

Yıll.k genel masraf toplamı — — 412 96 dır.

Diğer taraftan bir bağın mahsüldar yılı olarak 30 yıl kabûl edildi¬

ğine göre bağın 1-2-3 yıllarına ait tesis masraflarından belıer malısül

yılma isabet eden hissesi hesaplanarak 134 lira 13 kuruş bulunmuştur.

Bu durum karşısında 1 dekar bağa düşen bütün masraflar :

412 Tl. 96 Kr. + 134 Tl. 13 kr. = 547 Tl. 09 Kr. a baliğ olur.

Bir dekardan ortalama 1000 kg. yaş üzüm alınmış olduğunu ka¬

bul edersek 1 kg. yaş üzüm 54 kr. 70 Sm. e mal olmaktadır. Bölgemizde

bulunan bağların birçoğu çok zayıf topraklar üzerinde tesis edilmiş

olduğundan dekara yaş üzüm verimi 1000 kg. nın çok altındadır. Bu

durum karşısında maliyet fiatmında yükseleceği pek tabiidir.

Diğer taraftan her çalışan insan yalnız yaşamak cabası için değil

biraz kazanıp daha iyi yaşamak şartlarına, ulaşmak için gayret gösterir.

Buna göre her bir çiftçi ailesi işletme sermayesi ile yapılan bağcı¬

lık çalışmaarmda % 20 gibi bir kazancı da düşünmesi kadar tabii bir

şey olamaz. Maalesef bu husus düşünülmediği iç'indirki bağcı ancak

kendi çalışmasını değerlendirebilmek durumunda kalmaktadır.

Her yıl hayat standardının yükselmesi ve işçi masraflarının da art¬

ması dolayısiyie maliyette yükselmektedir.

İşte bu durumlar muvacehesinde yukarıda mevzubahis edilen %

20 kazancı da nazarı itibare alarak bunu da yukarıda bulunan maliye¬

te ilâve edecek olursak, normal verime malik şaraplık üzüm çeşitleri¬

nin mübayaa hatları 65 Kr. 64 Sm. etrafında olmalıdır.

Diğer taraftan bu mubayaa fiatınm, şaraplık üzüm çeşitlerinin

verim'ine ve şaraplık kalitelerine göre değişeceği pek tabiidir.

Tekel İdaresi şaraplık üzüm çeşitlerinin mübayaasmda tam biı

nazım rolünü oynamaktadır. Tekel Fabrikalarının bulunduğu yerlerde

şarap amillerinin alımmda Tekel’in fiatları esas olarak alınmakta müs-

191

tahsil olsun, şarap am'ili olsun, Tekelin alış fiatı ilânını beklemekte¬

dir.

Tekel idaresinin mübayaa taban fiatı bir kilogram üzüm maliyet

fiatının üstünde olmalıdır.

Bağcının da daha kaliteli şarap imal'ine hizmet etmesi amacile

mübayaaların bome esası üzerinden yapılması çok yerindedir.

Tekel İdaresince şaraplık üzüm çeşitlerinin dekara verimleri ile iyi

ve yüksek vasıfta şarap veren üzümlere kalitelerine göre aşağıda belir¬

tilen fiatların verilmesi bağcıların iyi ve yüksek kalitede şaraplık

üzüm yetiştirmelerini ve pazara arz etmelerini büyük ölçüde teşvik

Dolayısiyle şarap amillerin'in de bu yönde mübayaa yapmasına ön¬

der olacaktır.

CETVEL: I

Şarapçılık Üzüm çeşitleri için istenilen mübayaa fiatları

Fiatı

Üzüm çeşidi Kr 9° 9,5° 10° 10,5° 11° 11,5° 12° 12,5° 13

Yapıncak ve mümasili

yerli beyaz çeşitler Kr. 55 56 57 58 59 60 61 62 63

Semillon-Silvanert

Vert 62 64 66 68 70 72 74 76 78

Clairette „ 75 77 79 81 83 85 87 89 91

Gamay 90 95 100 110 120 125 130 135 140

Burgunder 80 85 90 95 98 101 104 107 110

Pinot noire „ 85 90 95 100 105 110 115 120' 125

Muscatte Frontiğnane,

Hamburg misketi, Maddame

jiane Mathiase ve

diğer Avrupa çeşitleri „ 80 85 90 95 98 101 104 107 110

Papazkarası, Adakarası

„ 80 85 90 95 98 101 104 107 110

Karalahna „ 56 58 60 62 64 66 68 69 70

Karasakız 56 57 58 59 60 61 62 63 64

Raporun tetkikinde bağın bakım masrafları sabit kabul edilerek

değişik verimlere göre şaraplık üzüm çeşitleri için ayrı ayrı dekar ma¬

liyetinin tesbit edilmediği görülmektedir. Çeşitler arasında tercih edi¬

lenin fiat politikası ile bölgede geliştirilebilmesi için dekar maliyetinin

blinmesi ve bu bedel üzerine munzam ücret ilâvesi alım fiatının tesbiti

192

lüzumludur. Diğer bir husus da yapılacak tip şarabın az veya çok fakat

aynı derecede olgunluğa erişmiş üzüme ihtiyaç göstermesidir.

Bu sebeple, olgunluk derecesi arttıkça yani üzümün bomesi yük¬

seldikçe fiatını da yükselten bome derecesi esasına müstenid fiat tesbiti

gayeye uygun değildir.

Şarapçının üzüme en yüksek fiatı tesbitte tuttuğu yol imâl edece¬

ği şarap için en elverişli üzüm çeşidinin 'imalâta en uygun devresinde

hesap edilmesini mecbur kılmaktadır. Bağcıların değişik sebeplerle

bağlarındaki üzümleri arzu ettikleri zaman gelişi güzel toplayıp şarap¬

hanelere getirmeleri şarapçılık bakımından asla bağdaşamaz.

Netice itibarile :

1 — Şarapçılığa en elverişli üzüm çeşitlerinin memleketimizde

yerleştirilmesi ve üretilmesi için bütün çeşitlerin tek tek maliyetinin

tesbiti

2 — îmâl edilecek şarapların tiplerine göre şaraplık üzümlerin

teknik olgunluk devresinin tesbiti.

3 — En yüksek fiatın, arzulanan teknik olgunluğa erişmiş üzüme

verilmesi ve bu esasa göre tesbit edilecek bome cetveline arzulanan ol¬

gunluğun altında ve üstünde olanlara ayrı nisbette fiat indirimi tesbit

edilmesi. Şarapçılık tekniği ve İşletmeciler yönünden lüzumludur.

SON ON SENE İÇİNDE TEKEL ŞARAP FABRİKALARINCA MUBAYAA

EDİLEN ŞARAPLIK ÜZÜMLERİN

Vasati Kg. / Fiatı Kr.

1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965

Tekirdağ 21 17 25 52 36 5S 42 14 44 99 41 64 43 10 42 21 43 51 38 55

İzmir 17 21 21 44 38 57 43 06 38 46 43 91 42 28 42 42 44 77 42 49

Ankara 17 80 26 23 42 99 42 47 40 31 39 56 37 90: 35 76 46 74 45 45

Gaziantep 23 87 32 51 35 57 33 85 31 27 27 61 30 26 34 98 30 60

Tokat 18 15 29 47 42 18 37 15 — 32 07 39 94 32 25 42 02 35 93

Ürgüp 15 72 24 83 30 02 35 99 37 18 31 16 30 53 36 50 48 33 40 94

Elâzığ 19 76 30 78 50 47 49 91 30 05 44 86 43 49 53 00 64 24 51 71

Özel âmillerin şaraplık üzüm fiatları ise miktarı azalan şaraplık üzümlerinde

3 — 5 hazanda 10 kuruş yüksek tutulmakta miktarı bol olan cinslerde ise daima

Tekelin hatlarından yukardaki nisbetler dahilinde düşük tutulmaktadır.

193

1

Memleketimizdeki üzüm üretimini diğer yabancı memleketlerle

kıyaslamak üzere 1963 yılma ait F A.O rakamları aşağıya çıkarılmıştır.

Üzüm istihsali

Bağ sahası

Verim

Memleketler

ton

ha

mektar/kilo

1. Afganistan 20 000 2 500

2. Güney Afrika 516 900 67 855

3. Cezayir 1 956 289 361 000

4. Bulgaristan 899 907 188 321

5. Kıbrıs 59 955 38 500

6. Mısır 106 750 23 500

7. Fransa 8 732 041 1 418 000

8. Yunanistan 1 021 680 236 486

9. İran 540 277 75 000

10. İsrail 65 508 10 000

11. İtalya 8 694 295 1 700 621

12. Yugoslavya 1 109 000 266 000

13. Romanya 904 100 210 000

14. İspanya 4 177 191 1 698 411

15. Fas 493 954 69 000

16. Tunus 288 276 40 250

17. Meksika 8 757 12 500

18. Türkiye 2 692 870 794 090

19. Rusya (x)

—

039 000

800

762

542

474

145

454

616

432

720

650

515

416

429

246

716

586

80

339

(x) 1961 senesi

2-3 Şaraplık üzüm fiat politikası :

2-3.1- Hangi esaslar dahilinde fiyat tesbit edildiği :

Memleketimizde şaraplık üzüm fiyatlarının tesbit'inde buğday ve

pancarda olduğu gibi Devletçe tayin edilen değişmez bir fiyat politika¬

sı yoktur. Ancak, Ege bölgesinde yetiştirilen kuru üzümün numarala¬

rına göre kilo fiyatı tesbit ve ilân edilmektedir. Şaraba alınması müm¬

kün olan Sultaniye yaş üzümün fiyatı da bu fiyat bareminin tesiri al¬

tında kalmaktadır.

Bunun dışında kalan ve Tekel'in fabrikaları bulunan yerlerde hu¬

susî âmillerin alımı için Tekelin fiyatları esas alınmakta, müstahsil ve

hususî âmil Tekel alış fiyatının ilânını beklemektedir. Tekelin fiatları

ise hiç bir faktör; (mahsulün bolluğu, azlığı, kalitesi ve sıhhati) düşünülmeksizin

bir evvelki sene alım fiyatlarını düşürmemek gibi gayri

194

ticarî ve hatta politik sebeplere dayanmaktadır. Hususî âmil ve müs¬

tahsilin, Tekel fiyatlarının ilânını beklemesi, ekseri hallerde olgunlu¬

ğunun geçmesine, imâl edilecek şarapların vasfının düşmesine sebep

olmaktadır.

İyi ve yüksek vasıfta şarap veren üzümlere rekolte ve kalite nisbe-

tine göre fiatm ayarlanması, bağcıların iyi vasıfta yüksek kalitede

üzüm yetiştirme ve pazarlanmasmı teşvik edecektir.

Şaraplık üzüm harekatı:

Şaraphanelerin genellikle bağ mıntıkalarında kurulması şarap

imalât teknolojisine uygun olarak sağlam ve taze üzüm temin edebil¬

mek içindir.

Memleketimizde kurulmuş şaraphanelerin ekserisi-Ankara ve İz¬

mir şehirlerindekiler lıariç-bağ mıntıkalarmdadır.

Üzümün bağdan alınarak şaraphaneye getirilmesi mesafeye, nakil

şekline, anbalajma, mevsim şartlarına ve yolun hususiyetine göre az

veya çok masraflı ve kalite üzerine menfi yönden tesirli bir ameliye

olup bunları azaltmak gerekmektedir. Bu sebepten ötürü Tekel’in Te¬

kirdağ Şarap fabrikasına Şarköy, Mürefte, Uçmakdere ve Çanakkale

bölgelerinden gelen üzümlerin maliyet yükseldiğinden ve şıra zayiatı

sebebile randımanları düştüğünden bu bölgelerde üzümün mahallen

değerlendirilmesi ön görülmüş ve bu maksatla Çanakkale, Şarköy ve

Uçmakdere’de şarap fabrikası kurulmuştur. Çanakkale fabrikası işlet¬

meye açılmış, mahall'i üzümü gayet rasyonel bir şekilde değerlendirmiş,

elde ettiği şaraplar aynı üzümlerin evelce Tekirdağ’da verdiği şaraplar¬

dan üstün olmuştur.

Ankara ve İzmir’de ise şaraphanelerin büyük kısmı şehrin içinde

kurulmuş olduğundan buralara şaraplık üzüm bağ bölgelerinden kam¬

yonla veya trenle getirilmektedir. Hatta Ankara şarapçıları arzuladık¬

ları tipte şarap yapmak için bölgelerinde bulamadıkları üzüm çeşitle¬

rini, Elâzığ-Manisa-Isparta Tekirdağ-Uzunköprü bölgelerinden temin

etmekte ve Ankara’ya getirip işlemektedirler.

Bütün bu üzüm harekâtında tatbik edilen nakliye şekilleri ise;

a) Küfeli nakliyat - Fabrikalarca müstahsil veya aracıya verilen

veyahut kendinde mevcut kaplarla hiç bir itinaya lüzum görmeksizin

doldurulan küfeler her hangi bir nakil vasıtasile bağdan çok uzak me¬

safelerden şirası akmış, ezilmiş, bekletilmiş olarak alım mahalline

getirilmektedir.

Bu halin islâhı, için çift veya 3 katlı ranzalı kamyonlarla naklinin

mümkün hale getirilmesi gereklidir.

195

b) Dökme - çok uzak mesafelerden (Elâzığ - Ankara), (Tekirdağ -

Ankara) i Kırıkkale, Kırşehir, Ürgüp - Ankara ve Eskişehir’e dökme

olarak komyonlarla nakledilmektedir. Bu tatbikatta teknolojiye uygun

değ'ildir.

Bağlar içerisinde, mevsimlik şarap imalâthanelerin kurulmasının

teşviki kalite bakımından tekniğe uygun şarap imaline imkân vereceği

gib şarabın, şarap stok, işlem, bakım ve imlâ merkezlerine nakli daha

iyi neticeler doğurabilecektir.

2.3.2- Aracılık ve Pazarlama kanalları :

Bağlara yakın olarak kurulan fabrikaların mübayaası % 95 şi

müstahsilden olmaktadır. (Tekirdağ, Ürgüp, Tokat, Gaziantep, Kilis

gibi yerler). Bağlardan uzak kurulmuş olan fabrikalar, ekseriya, ikinci

elden almaktadır. Ankara, İzmir şehirlerinde olduğu gibi.

Memleketimizde İzmir ve Manisa bölgesi hariç tutulursa bağcılık

ufak aile bağcılık halindedir. Bağ ve şarapçılığımız kooperatif siste¬

mine dayanmadığı için bağcılar ile şarapçılar arasında daima bir mu¬

tavassıt sınıf mevcuttur. Bu bakımdan dalından kopan üzümler gün¬

lerce bekletilmekte ondan sonra imalâthaneye gelmekte ve bu hal

kalite ve randıman bakımından olumsuz sonuçlar vermektedir.

Nevşehir’deki Tasko birlik hariç tutulursa şaraphaneler dağınık

hattâ derbeder bir haldedir. Bağcılar ve şarapçıların bir birlik altında

toplanması mümkün olduğu takdirde şarapçılığımız büyük inkişaflara

her zaman için müsait bir zemin bulacaktır.

Müstahsil ile şarap fabrikaları arasında aracıların, faaliyet gös¬

termesi şu sebeplere dayanmaktadır.

a) Küçük müstahsilin malını kendi vasıtasile uzak olan alım mer¬

kezlerine götürme imkânlarına sahip olamamsı,

b) Üzüm hasat zamanının bazı bölgelerde harman zamanına rast-

lamasile müstahsilin üzüm götürme imkânına sahip olamaması yü¬

zünden, üzümünü rayiç fiyatdan düşük olarak aracıya devretmek mec¬

buriyeti,

c) Son zamanlarda bazı sermaye sahibi komisyoncuların müstah¬

silden bağ yüzü almak suretile faaliyet geçmesi,

d) Kampanya zamanı bazı şarapçıların üzüm alımma yetecek kâfi

miktarda parası olmadığından aracıdan vâdeli fakat yüksek fiatla mü-

bayaa mecburiyeti,

196

Aracıların fayda ve zararları :

Şaraplık üzümün değerlendirilmesinde bağcılar ve şarapçılar açı¬

sından; fayda ve zararları.

1 — 5-10 dekarlık bağa sahip küçük bağcıların üzümünü toplayıp

şaraphaneye götürmesi,

2 — Dini maçlarla şaraphaneye üzümünü satmıyan bağcılardan

sözde başka gayeler için topladığı üzümleri şaraphaneye götürmesi,

3 — Peşin para ile üzüm alamıyacak derecede sermayesi kii şarap¬

çılara vadeli surette üzüm satarak atıl kapasite doğmasını önlemesi,

bakımından faydalı olmaktadırlar.

Diğer yönden ;

1 — Aracılar, bağcıların paraya ençok ihtiyaç duydukları devrede

bu ihtiyaçlarını karşılamakta buna karşılık bağın yüzünü kendince

münasip görülen fiattan satın alma imtiyazını kazanmaktadır.

2 — Aracılar kendilerine bağ yüzü satmamış diğer bağcıların hasat

devresinde üzümlerini almakta istekli davranmamakta böylece üzü¬

münü şaraphaneye götürecek kudrette olmayan bağcıları yıldırarak, is

sahalarını genişletmektedirler.

3 — Aracılar, bilhassa Orta Anadolu bölgesinde faaliyet göster¬

mekte, çok ucuza mal ettikleri üzüme normâl hizmet ücretinin çok üs¬

tünde ilâveler yaparak şaraphanelere pahalı satmaktadırlar. Şarap

maliyetinin yükselmesinde başlıca amil olan ilk madde fiatınm bu yol¬

dan teşekkül ettirilmesi, üzümü yetiştiren esas müstahsile hiç bir fayda

sağlamamakta dolayısile bağcının bağa karşı alâkası azalmakta, mev¬

cut bağlara bkılmamakta, seyrekleşen yerlere yenileri dikilmemekte ve

yeniden bağ ihdasına gidilmemektedir.

Şarabın beslenme üzerine etkisi:

Diğer memleketlerde şarap bir gıda maddesi kabul edilmesine rağ¬

men bizde henüz keyif maddesi telâkki edilmekte ve bilhassa şarapçı¬

lığa uygulanan formaliteler ve vergilemede bu zihniyetin yıkıcı tesiri

görülmektedir.

Şarapçılığın dünya üzerindeki tarihi gelişmesi gözönünde tutula¬

cak olursa, asırlardanberi şarabın bir gıda maddesi ve Tıb ilminde İn¬

san sağlığını koruyan, tedavi edici unsur olarak kullanıldığı görülür.

Şarapların tonik hassası ve terkibindeki organik asitleri, insanları

birçok hastalıklardan koruduğu gibi şifâlı etkisi dolayısile çok eski

zamandanberi Tababette de kullanılmaktadır.

197

Fransa’da bir çok doktorlar hastalarını, vücude cok zararlı olan:

sülfamitler ve anti biotikler yerine ölçülü dozlarda şarapla tedavi et¬

mektedirler.

Vitaminlere gelince, bilindiği ibi zamanımızda alman gıdaların ter¬

kibindeki şeker, yağ, nişasta, protein, kül miktarlarından ziyade vita¬

min ve kalörilerile ilgilenilmektedir. Öyle ki, bazı besin maddelerinin

miktar itibariyle az olmalarına rağmen insan sağlığını muvazenede

tutmak için gerekli bazı maddeleri ihtiva ettiği yeni yeni keşfolunmuş-

tur. Bunlar sırasiyle anzimler, katalozör etki yapan bazı mâdense!

maddeler, vitaminlerdir.

Şarap bir besin maddesi olarak bu unsurlarca da zengin sayılmak¬

tadır. Antiskorbütök C vitamininden başka, sinir sistemini etkiliyen B

ve P vitaminleri de şarapta zengin nispetlerde bulunmaktadır.

Yukarıda söylediklerimizi özetleyecek olursak, şarabın ölçülü doz¬

larda kullanılmasiyle bir gıda maddesi olduğu ve ayrıca terapetik özel¬

likleri bulunan bir içki olması itibariyle, çok eski zamanlarda günü¬

müze kadar bir çok İlmî ve tıbbî araştırmalara konu teşkil ettiği görül¬

mektedir.

Bu sebeple şarap hiç bir ilâçla kıyas edilmeyecek kadar kompleks

bünyeli tabiî bir maddedir. Dolayısile şarap baktereosit ve antibiotik

hususiyetler taşır. Şarabın yalnız alkolünün gözönüne alınarak bir alkol-su

karışımı olarak mütalâa edilmesi tamamen yanlış bir düşünce

tarzıdır. Yalnız şarabın saydığımız üstün hususiyetlerinden istifade

edilmesi ancak mutedil miktarda içilmesile mümkündür.

198

ŞARAPÇILIKLA İLGİLİ MEVZUAT

A) Kontrol ile ilgili mevzuat :

Şarapçılıkta kontrolün önemi :

Şarabı meydana getiren mikroorganizmaların biolojik faaliyeti

müsbet istikamette geliştiği takdirde şarabın iyi olmasına, kalitesinin

yükselmesine ve uzun seneler muhafazasına yardım eder. Mikroorga¬

nizmaların bu biyolojik faaliyeti şarapçılık yönünden müsbet istika¬

mette geliştirilmediği takdirde bozuk bir şarap elde edileceği gibi olgun¬

laşmış iyi şarapların da içilemez hale gelmesine sebep olur.

Bu sebepledir ki şarap oluşundan istihlâkine kadar her safhasında

kontrolü gereken bir maddedir.

Bu kontroller, Şaraphaneleri, imlâhaneleri ve şarapları hedef tut¬

maktadır.

4250 sayılı kanuna göre şarap yapımı serbesttir. Sadece 300.000

litreden fazlası Tekel ve Tarım Bakanlığınca beraber seçilen yerlerde

kurulabilir. Ancak şarap evi ve doldurma yerlerinin açılması ve' çalış¬

ması, sağlık ve teknik bakımdan, bazı formaliteleri gerektirmiştir. Bu

formaliteler 9/2/1954 gün ve 8629 sayılı Hükümet tebliğinde bildirildiği

üzere, Hıfzısıhha kanununun 268 ve 272. maddeleri çevresinde, Tekel

kuruluşunca yürütülmektedir. Buna göre bir şarap evinin açılması, ma¬

halli Belediye, Sağlık ve Tekel İdarecilerinden izin alınmasını ve Tekel

Başmüdürlüklerince tamamlanacak formalitelerin Tekel Enstitüler Mü¬

dürlüğü tarafından onaylanmasını gerektirmektedir.

Bu formaliteler Tekel Enstitüleri çevresince yeterli görülmektedir.

Ancak şarap sağlığı, tekniği ve rasyonel bir işletme bakımından şarap

evlerinin ne şekilde kurulacaklarına dair mevcut esasların modern icap¬

lara göre geliştirilmesine ihtiyaç göstermektedir.

Şarap evlerinin çalışmaları kontrola tâbidir. Bu kontrollar Tekel

İdaresi ve Belediyeler tarafından belirli ve belirsiz zamanlarda yapılır.

Ancak, gerek eleman yetersizliği, gerek Tekel ve Belediye arasında bir

işbirliği yapılmaması yüzünden bu kontroller eksik yürütülmekte ve

böyleee beklenen fayda sağlanamamaktadır.

199

Ambalajlamaya ait teamül ve hükümler bakımından, Tekel Ensti¬

tüleri, sadece şişeli mamûllerin etiketlerine bakmaktadır.

Depolamanın ne şekilde yapılacağı Tekel tarafından bir kayda tâbi

değildir. Ancak düzenli bir şekilde vergi alınması için bir şarap hareket

defteri tutulmaktadır.

Şarap satışı, vergi alındıktan sonra dahi 9/2/1954 gün ve 8629 sayılı

Hükümet tebliği (Şarap Esasları) mucibince kontrole tâbi ise de yapıl¬

mamaktadır.

Müstehlike intikal eden şişeli ve açık şarapların itam ve yeterli

kontrole tâbi tutulması gerekir. Meselâ: Şişeli şarapların bakkallarda

dik durması, şarap tekniği ve satışı bakımından hiç kabul edilemiyen

şekil olduğundan, müstehlike ekseriya sıhhatli mal verilememektedir.

Çok önemli bu mahzur’un giderilmesi için Belediye mevzuatına hüküm

konması ve şişelerin dik muhafaza edilmesinin önüne geçilmesi lâzımdır.

Resmî kontrolün Organizasyon ve işleyişi

Tekel Bakanlığına bağlı kontrol düzeni :

GENEL MÜDÜRLÜK

Enstitüler Müdürlüğü

Satış Grubu Müdürlüğü

Şarap Kısmı (Bira Takdir Kısmı >

Kaçak Takibat Şubesi

(Şarap Bürosu, Şarap ve (Bira, İspirto ve İspirtolu İçkiler,

Maya Lâboratuvarı) ilk maddeler Seksiyonları)

a) Selâhiyet ve Fonksiyonları :

1. Enstitüler Müdürlüğü, Müskirat Kısımları (Şarap Kısmı, Bira

Taktir Kısmı) 4250 sayılı kanun hükümleri ve Gıda maddeleri Yönet¬

meliği ile 4/845 sayılı kararname ve 8629 sayılı Hükümet tebliği çev¬

resinde; bütün Tekel mamûl, yarı mamûl ve ilk maddelerinin kimyasal

analiz ve organoleptik muayenelerini yapar. Bunların ıslâhı üzerinde

etüt ve araştırmalarda bulunur. Tekel mevzuatı ve Müskirat işletme¬

siyle ilgili çeşitli problemleri çözer. Fabrikasyon ve Lâboratuvarlar ile

teknik ve bilimsel işbirliği kurar. Bu çevreden, dünya ve Memleket içki

sanayiine ait literatür ve gelişmeleri izliyerek bunlardan fabrikasyon

ve imalâtına faydalı kılar. Ayrıca şarap ve şaraplı içkilerden gayrı izin¬

siz olarak yapılan veya yurda sokulan her çeşit içkinin kaçak olup ol-

200

maçlıklarını tesbit ile dışardan getirtilen alkollü müstahzarların alkol

tayinlerini yapar. Bunlar dışında özel şarap imalâtıyla ilgili bütün iş¬

lemler, şarapların muayeneleri ve bunlara ait teknik yardımlar Ensti¬

tüler Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. (Enstitüler Müdürlüğü

Müskirat kısımlarının Şarap Kısmı, Bira ve Takdir kısmı - 1964 ve 1965

yıllarına ait çalışma raporları ekli olarak sunulmuştur.)

2. Satış Grubu Müdürlüğüne bağlı olarak Kaçak Takibat Şubesi,

bütün Başmüdürlük ve Mülhakatına kadar yayılan fonksiyonu ile izin¬

siz olarak yapılan veya yurda sokulan Tekel maddelerini (İçki - Tütün)

takip ederek işlemlerini sonuçlandırır. Özel şarap yapıcılarıyla ilgili

bütün kontrol ve işleri yürütür, vergileri alır.

b) Kontrol müessiriyeti ve selâhiyet çalışmaları :

Tekelin kendi işletmelerinde ve mamûlatı üzerinde kontrolü tam¬

dır. Ve selâhiyet çalışmaları yoktur. Ancak özel şarap amilleriyle olan

ilişkilerde bu kontrol, yukarıda açıklandığı üzere lâyıkiyle yapılma¬

makta ve ve bunların bir sonucu olarak adı geçen (Selâhiyet Çatışma¬

ları) doğmaktadır.

Kontrol ve Takip usulleri:

a — Nümune alma ve muayene usulleri, yukarıda adı geçen kanun

ve yönetmelikler ile Tekel Genel Müdürlüğü genelgelerinde, bütün ay¬

rıntıları ile belirtilmiştir. Yalnız bu yönden bütün memleket çapında

standart bir yol takibi için Tekel Tarım ve Sağlık Bakanlıklarının iş¬

birliği ile hazırlanacak yeni bir yönetmeliğe ihtiyaç duyulmaktadır.

b — Takip edilmekte olan kontrol işleri kifayetsizdir. Mevzuatın

bazı girift kısımlarının kaldırılarak daha sade ve etkili hale getirilmesi

ve buna paralel olarak “cezaların” tekerrürüne imkân vermiyecek şe¬

kilde düzenlenmesi,

c — Kaçak Takibat Şubesince yürütülen takip işleri, gerek eleman

azlığı ve bilgisizlik, gerek Enstitülerle işbirliği sağlanmaması bakımın¬

dan yeterli görülmemektedir.

Kontrol Laboratuarları:

Bugün memleketimizde bulunan kontrol laboratuarları Tekel Ens¬

titülerinde Şarap, Bira ve Taktir lâboratuarları, Ziraat Fakülteleri,

Hıfsısıhha ve Belediye lâboratuaıdarıdır. Bunların birbiri ile işbirliği

yoktur.

201

Ayrıca Tekel Fabrikalarında isletme lâboratuarları mevcut olup

bunlar (Paşabahçe İspirto, İstanbul ve Ankara Bira, İstanbul Likör

İzmir Şarap ve İspirto Gaziantep ve Diyarbakır İçki Laboratuarları)

ekipman sayılabilir.

Kontrol Personeli:

Halen Enstitülerde profesyonal olarak Şarap Kısmında; 3 Kimya

Yüksek mühendisi, 1 Ziraat Yüksek mühendisi (şarap uzmanı); 1 Müs¬

kirat Eksperi, Bira Taktir Kısmında; 2 Kimya Yüksek mühendisi, 1

Müskirat eksperi ile profesyonel olmayan 10 lâborant çalışmaktadır.

Fabrikaların işletme kısımlarında ve laboratuarda ise 10 müskirat eks¬

peri, 10 Kimya yüksek mühendisi ve 15 lâborant bulunmaktadır. (Ens¬

titülerde personel durumu yetersizdir. Mevcut elemanlarla ancak gün¬

lük kontrol ve etüd işleri yürütülmeye çalışılmaktadır).

Fabrikalarda işlerin fazlalığından dolayı buralarda vazifeli teknik

personeli hariçteki koııtrollarda kullanmayı imkân yoktur.

Özel Sektörün Kontrol durumu :

Tekele ait Ek raporda 1964 ve 1965 yılları Şarap Kısmı çalışmaları

belirtilmiştir.

Özel Sektörün kendi kendine kontrolüne gelince, bir kaç kültürlü

özel yapıcı hariç diğerleri bu ihtiyacı henüz duymamaktadır.

Tavsiyeler ve Tedbirler:

Kontrol Teşkilâtında Reorganizasyon :

Bugünkü içki kontrolünün nüvesini genellikle Tekel Enstitüleri

teşkil etmektedir. Yalnız, özel şarap yapıcılarının Tekelle olan müna¬

sebeti Kaçak Takibat ve muamelât Şubesi kanalı ile yürütüldüğünden

Enstitüler ile karşı karşıya gelmeleri pek az ahvalde vuku bulmaktadır.

Buna da sebep Tekelin bu iki kuruluşu arasında müşterek çalışma

esaslarının tesbit ve tevhit edilmemiş olmasıdır. Bunun neticesi tatbi¬

katta çelişmeler ve dolayısile kontrolde aksaklık meydana gelmektedir.

Birinci beş yıllık Kalkınma plânının 1966 yılı programında Tekel¬

in ikdisadi bir devlet teşekkülü haline getirileceği belirtilmiş olup kont¬

rol işinin de Bölgesel kontrol araştırma ve Eğitim Merkezlerin’ce yapı¬

lacağı kararlaştırılmıştır.

202

TEKEL ENSTİTÜLERİ

Şarap Kısmının 1964 - 1965 yıllarına ait mesaisi

A — 4250 sayılı ispirto ve ispirtolu içkiler inhisarı kanununun 13,

16 ve 30 cu maddelerile «mezkûr kanunun 12 ci maddesine istinaden

Sağlık ve Sosyal Yardım, Gümrük ve Tekel ve Tarım Bakanlıklarınca

birlikte tesbit edilen “Şaraphanelerin, doldurma evlerinin ve şarapların

sıhhî ve teknik bakımdan niteliklerine, kontrol ve muayeneleri ile şa¬

raba uygulanacak işlemlere ait Esaslar’m hükümlerine göre yapılan

işler :

1) Yeniden imlâhane ve şaraphane (Kapasitesi üçyüzbin litreden

az) tesis etmek istiyen özel teşebbüse teknik bilgi verilmesi hususunda

yardımcı alunmuş ve bu tesisler hakkında tanzim edilen sıhhî ve fennî

raporlar ile krokiler incelenerek,

1964 yılında 23

1965 yılında 21

tesisin faaliyete geçmesine müsaade edilmiştir.

2) Adı gçeıı. kanunun 30 cu maddesine göre yeri tesbit edilmeden

kurulan üçyüzbin litreden fazla şarap yapabilecek özel imalâthanele¬

rin işletilmesinde mahzur görülmediği akdirde Gümrük ve Tekel ve Ta¬

rım Bakanlıklarınca işletilmelerine izin verilmesini âmir bulunmakta¬

dır. Bu maksatla,

1964 yılında Ankara

1965 yılında Gaziantep ve İzmir

de yeri tesbit edilmeden kurulan 3 imalâthane Bakanlığımızı temsilen

mahallen tetkik edilmiş ve gereği yapılmıştır.

3) Şaraptan alınacak rusuma esas olmak ve bozuk şarapların is¬

tihlâke arz edilmemelerini temin etmek gayesile, özel şarap âmilleri ta¬

rafından imâl edilen şarapların her kabından alınmış olan nümunelerin

şarapçılık vasıfları tesbit edilmiştir. Her nümunede dansite, alkol,

mecmu ve uçar asit miktarları tayin edilmek suretile,

203

adet numune tahlil edilmiştir.

1964 yılında 4606

1965 yılında 5029

4) Etiketlerin Şarap Esasları’na uygun şekilde hazırlanmaları te¬

min edilmiş ve

etiket tasdik edilmiştir.

1964 yılında 85

1965 yılında 33

5) Şarapların umumî vasıfları yükseltilerek şarapçılığımızın kaliteciliğe

yöneltilmesi, üstün vasıflı şarapların imâline elverişli üzüm

cinslerinin geliştirilmesi ile bağcılığa şarapçılık istikameti verilmesi,

iyi şarabı müstehlike tanıtmak ve bu yolda mesai gösterenlere yardım¬

cı olmak amacı ile yapılan çalışmalar :

a) Esasların ek 4 cü maddesine göre alâkalılar tarafından Tekel

Genel Müdürlüğüne yapılan müracaatlarda kalite şarabı evsafında ol¬

duğu bildirilen şarapların nümuneleri, Ziraat Bakanlığı ile Tekel Ge¬

nel Müdürlüğünün mahallî en büyük âmirleri huzurunda kısmımızdan

gönderilen bir elaman tarafından alınmak üzere,

1964 yılında Tekirdağ, Uzunköprü, Ankara, Tokat, İzmir.

1965 yılında Mürefte, Tekirdağ, Ankara, Ürgüp, Elâzığ, Tokat,

İzmir’e gidilmiştir.

b) Kalite namzedi olarak imâl edilen şaraplardan bir heyet huzu¬

runda alman,

1964 yılında 48

1965 yılında 77

nümunenin tam tahlili (dansite, alkol, Mürci şeker, ekstrakt, mecmu

ve uçar asit, serbest ve mecmu kükürt dioksit ve kül miktarı tayin edil¬

mektedir.) yapılacak kimyevî yönden kalitelik vasıfları tesbit edilmiştir.

c) Kimyevî yönden kalitelik vasıfları tesbit edilen nümunelerin,

Tarım Bakanlığından bir , Ankara Ziraat Fakültesinden bir ve Müdür¬

lüğümüzden de üç temsilci olmak üzere beş kişiden mürekkep olarak

teşkil edilmiş heyet tarafından yapılan degüstasyonları neticesinde,

1964 yılında 10 şarap âmiline ait 48 nümuneden 369.843 litreyi

temsil eden 26 nümunenin,

1965 yılında da 17 şarap âmiline ait 77 nümuneden 800.715 litreyi

temsil eden 51 nümunenin kalite şarabı evsafında olduğuna karar ve¬

rilmiştir.

204

d) Kalite şarabına ait etiketler soğuk damga ile damgalanmakta¬

dır. Bu sebeple 1964 ve 1965 yıllarında kalite şarabı olarak ıtesbit edilen

şaraba tekabül eden etiket soğuk damga ile damgalanmıştır.

6) 4250 sayılı kanun gereğince Tekel İdaresi Özel şarap âmil ve imlâcılarma

fennî şarapçılığı öğretmekle vazifeli bulunduğundan, şarap¬

çıların bu hususta yapmış oldukları müracaatlarında yardımcı olun¬

muştur.

Ayrıca şaraphane ve imlâhanelerin mahallen tetkik edilmesi ve

âmil ve imlâcılara gereken teknik bilgi verilmesi hususu da bir progra¬

ma alınmıştır. Bu çalışmalara 1965 yılında başlanılmış ve yapılan prog¬

ram gereğince evvela, Aydın, Gaziantep, Malatya, Diyarbakır, Adana

ve Antalya Başmüdürlükleri ile mülhakatına gidilmiştir.

B — İşletmelerinizle ilgili çalışmalarımız :

1) Her sene, İdaremize ait fabrikalarda imâl edilen çeşitli şarap¬

ların etüd ahlilleri yapılmakadır. Bu maksatla,

1964 yılında 26

1965 yılında 23

nümunenin kimyevî bünyeleri ile organoleptik özellikleri tesbi't edil¬

miştir. Şarapların kimyevî tahlilinde her nümunede renk şiddeti (kır¬

mızı şaraplarda), dansite, alkol, mürci şeker, ekstrakt, mecmu v: uçar

asit, serbest ve bütün kükürt dioksit, kül, kül kaleviliği, tartarik asit,

bütün potasyum ve demir miktarı tesbit edilmektedir.

2) Likör ve şarap fabrikalarımızın mamûllerinin piyasaya stan¬

dart halde arz edilmelerini temin maksadı ile,

a) 1964 yılında 37

1965 yılında 35

şarap nümunesinin (her nümunede mikroskop muayenesi, dansite, al¬

kol, mecmu ve uçar asit, serbest ve mecmu kükürt dioksit ve mürci şe¬

ker miktarı tesbit edilmiş ve gereken mütalea verilmiştiir.)

b) 1964 yılında 53

1965 yılında 40

vermut ve kınakına nümunesinin (her nümunede dansite, alkol, mec¬

mu ve uçar asit ve mürci şeker miktarı tesbit edilmektedir.)

tahlili yapılmıştır.

3) Lâboratuvanmız ihraç edilen şarapların tahlilinde, Hükümeti¬

miz ve ithalatçı memleketler tarafından selâhiyetli lâboratuvar olarak

kabul edilmiştir.

205

Bu sebeple,

1964 yılında 21

1965 yılında 26

nümunenin beynelmilel metodlara göre tam tahlileri yapılmış ve serti¬

fikaları verilmiştir. İhraç şaraplarında her nümunede çeşni muaye¬

nesi, dansite, alkol, mürci şeker, ekstrakt, mecmu ve uçar asiıt, kül, sül¬

fat, fosforik asit, kül kaleviyeti ile soğuğa, sıcağa ve kasa karşı muka¬

vemet dereceleri tesbit edilmekte ve mikroskop muayenesi yapılmak¬

tadır.

4) Kısmımız, İdare şaraplarının kontrol ve etüt tahlillerinden

başka, İdare fabrikalarımızın tekniğe uygun şekilde çalışmalarını te¬

min, teknik personelin daimî surette tekâmülüne yardımcı olmak,

imâl edilen şarapların teknolojisini tayin, imalâtı takip etmek, imâl

edilen şarapların tasnifini yapmak ve tretmanlarmı tesbit etmek suretile,

başta şarap mütehassısı olmak üzere kimyagerlerimiz devamlı ola¬

rak bu yoldaki çalışmaları ile İşletmeye ve satışa yardımcı olmakta¬

dırlar.

5) Beynelmilel Bağcılık ve Şarapçılık Ofisi ile muhabere kısmı-

mızca idare edilmektedir. Mezkûr Ofis tarafından her sene şarapları¬

mız hakkında istenilen umumî malûmat verilmektedir.

6) Memleketimizdeki üzüm cinslerinin ve işletmelerimizin muhte¬

lif safhalarına ait resimlere lüzum hasıl olmaktadır. Muhtelif memle¬

ketler bu konuda kitap ve katoloklarda neşredilmek üzere resim iste¬

mektedir.

Bu sebeple bağlarımıza ve fabrikalarımıza ait resimlerin çekilmesi

şarapçılığımızın tanıtılması bakımmdem lüzumlu görüldüğünden, re¬

sim çekme işi bir programa alınmış bulunmaktadır. 1965 senesinde

Paşabahçe, Tekirdağ, Çanakkale, Ankara, Ürgüp, Kilis ve Gaziantep

Şarap Fabrikalarında gereken resimler çekilmiştir. Bu mesai İzmir,

Diyarbakır, Elâzığ, Tokat ve Ankara (Kırşehir, Kalecik, Kırıkkale)

Fabrikalarında çekilecek resimlerle tamamlanmış olacaktır.

C — Kısmımız, 4250 sayılı kanunun gerektirdiği vazifelerinden ve

İşletmelerimizle ilgili çalışmalardan ayrı olarak, çeşitli konularda mütalea

ve makalelerin ve etüt mahiyetini arzeden yazıların hazırlanması

ile aevazifeli bulunduğundan 1964 ve 1965 yıllarında muhtelif yazılar

hazırlanmıştır.

D — Yukarıda izahına çalışılan mesaimizin yürütülmesinde, 1964

yılında kısmımıza gereği yapılmak üzere 623 adet yazı havale edilmiş

206

ve aynı sene gereği yapıldıktan sonra muhtelif konularda 649 yazı çık¬

mıştır.

1965 yılında da kısmımıza gereği yapılmak üzere 631 adet yazı ha¬

vale edilmiş ve aynı sene gereği yapıldıkan sonra muhtelif konularda

357 yazı çıkmıştır.

E — Şarap mevzu ile ilgili araştırmalar :

Bu yüklü mesai ile beraber, şarap konusu ile ilgili araştırmalara

da devam edilmektedir.

1) İşletmelerimizle ilgili çalışmalar meyanında bildirildiği üzere,

şaraplarımızın kimyevî bünyeleri ile orgonoleptik özelliklerinin tesbiti

hususunda hersene imâl edilen çeşitli şaraplarımızın etüt tahlileri ya-

pılmakadır. Bu etüt tahlilleri ile memleket şaraplarının kimyevî bün¬

yelerinin tesbitine çalışılmaktadır. Bu arada çeşnileri üzerinde de ya¬

pılan incelemeler neticesinde iyi bir imalât tekniği ve her yıl değişen

ekolojik şartlar muvacehesinde en iyi şaraplık vasfını haiz olan mamûllerimiz

katiyetle tesbit edilmiş olacaktır.

2) Şarap ve biranın protein bakımından tretman ve Stabilizasyon-

larının temininde kullanılan bentonit, bütün dünya şarapçılığında ol¬

duğu gibi Şarap Esaslarımızda da kabul edilmiş bulunmaktadır. Bu

sebeple mezkûr maddenin döviz tasarrufu gayesile memleketimizde bu¬

lunan killerden elde edilmesi hususu bir araştırma konusu olarak ele

alınmıştır. Bu maksatla memleketin muhtelif mıntakalarmdan nümuııeler

getirilerek çalışmalara başlanılmıştır. Mesaiye devam edil¬

mektedir.

Bira ve Taktir Kısmı :

1965 YILI ÇALIŞMA RAPORU

Kısmımız 4250 sayılı Kanun hükümleri ve Gıda Maddeleri Yönet¬

meliği ile 4/845 No lu kararname çevresinde,

a) Şaraptan gayri içkilerle bunların yarı mamûl ve ham madde¬

lerinin kimyasal analiz ve organoleptik muayenelerini yapma, bunla¬

rın ıslahı üzerinde etüd ve araştırmalarda bulunma,

b) Tekel mevzuatı ve şaraptan gayri müskirat işletmesi ile ilgili

çeşitli problemleri çözme,

c) İzinsiz olarak yapılan veya yurda sokulan her nevi içkinin“yarı

mamûlleri ve araçlarile” kaçak olup olmadıklarını tesbi't ve gerekti-

207

ğinde, bu yolda, mahkemelerde bilirkişilik etmek veya fennî mütalâa

lar vermek,

d) Dışardan getirilen her türlü alkollü müstahzar ve sınai mamûilerin

alkol tayinleri ile İdaremizce satın alman yarı mamûller ve ilk

maddelerin, şartnamesine göre, ekspertiz ve muayenelerini yapmak,

e) Dünya ve yurt içki sanayiine ait literatür ve gelişmeleri izliyerek

bunlardan İdaremiz fabrikasyon ve imalâtını faydalı kılmak gibi

görevleri yüklenmiş olarak 1965 yılı içerisinde Kısmımız şu çalışmalar

da bulunmuştur.

I — Carî (kontrol) işleri :

1) İdaremiz fabrikalarından gelen 1035 şişe rakı ve voitka, 150 şişe

suma, 835 şişe saf ve ham ispirto, 250 şişe likör, kanyak ve kanyak suması

ile 300 şişe bira ve 6 şişe viski detaylı olarak kimyasal analiz ve

organoleptik muayenelere tâbi tutularak raporlanmışlardır.

2) Genel Müdürlük, fabrika ve bunlara bağlı kuruluşlardan gön

derilen 150 paket kuru üzüm, 50 paket anason ile 30 nümune hublonun

ekspertiz ve muayeneleri yapılmıştır.

3) Dışardan yurda getirilen 100 civarında alkollü müstahzar, sı

naî ürün ve çeşitli esansların alkol tayinleri yapılarak raporları yerle

rine iletilmiştir.

4) İzinsiz olarak yurt dahilinde yapılan veya yurda sokulan mamûllerden

100 kadarı Kısmımıza intikal etmiş ve bunların gerekli mu

ayene ve işlemleri sonuçlandırılmıştır.

II — Eiüd ve araştırma işleri :

1) Döziz israfını önlemek ve yurt ekonomisine hizmet etmek gayesile

hublonun dahilden temini işimiz, 1. beş yıllık plânlama çevresin

de sonuçlanmak üzeredir. Bu yolda, Tarım Bakanlığı kuruluşlarının

sorumluluğu altında çiftçiler elile girişilen hublon üretiminden “Plântasyon”

1965 yılında ilk mahsul alınmış ve teknik yöneticüerimiz al

tında, elden geldiği kadar tabii şekilde kurutulan 2500 kilo civarında

hublonun, evsaf durumlarını ve nasıl kullanacaklarını bildiren rapo

rumuzla birlikte Ankara ve İstanbul Bira Fabrikalarına şevki sağlan

mıştır. Bu hublonlarla fabrikalarda yapılan imalât denemeleri, Ensti

tülerimizde, kıyaslamalı olarak muayeneye tâbi tutulmuş ve çok iyi bu

lunmuştur. Ayrıca, Bilecik’te hublon üretimine paralel olarak, İdare

mizce kurulmakta olan kurutma tesisleri, süresi içinde yurda getiril-

208

miş fakat binasının vaktinde yetişmemesi yüzünden monte edileme¬

miştir. Söz konusu bina, 1966 yılı Nisan ayma kadar tamamlanacak ve

büylece, 1966 yılı hublonlarmm tekniğine uygun olarak kurutulması

ve tre'tman görmesi mümkün olacaktır.

2) Standart tipte bir rakı imâli için yanık olmayan, saf ve iyi ni¬

telikte bir “anason esansının” elde edilmesi çalışmalarımız daha da

geliştirilerek devam etmektedir.

3) İçki vasıflarının geliştirmek, imalât safhalarında gerekli incele,

melerde bulunmak gayesile “bira ve diğer alkollü içkilere” ait sömi - endüstriel

projemiz 1965 yılında tekrar hazırlanarak 2. beş yıllık plântasyon

sunulmuştur.

4) Genel olarak kuruluşumuzun müskiratla ilgili konularına ait

meydana çıkan ve kısmımıza havale edilen çeşitli problemler üzerinde

etüdler yapılmış ve bunlar “fennî mütalâa” halinde yerlerine iletilmiş¬

tin.

5) Ayrıca İşleme Grubu ve ona bağlı Müskirat Fabrikalarının ge¬

rek İşletme ve lâboratuvar, gerek imalât çalışmaları ile Enstitülerimiz

arasındaki işbirliği, kısmımız yönünden, 1965 yılında da olumlu olarak

devam etmiştir.

6) Özet olarak, kısmımıza, 1965 yılı içinde çeşitli kapasite ve ko¬

nularda 800 civarında yazı (İş) gelmiş ve bunlar sonuçlandırılmıştır.

Şarapla ilgili diğer mevzuat:

Şarapçılık doğrudan doğruya 4250 sayılı Kanunun bünyesinde

mütalâa edilmektedir.

vardır.

Ayrıca, dolayısile ilgili

a) 268 sayılı Hıfsısıhha Kanunu,

b) Belediye Sıhhî Zabıta Talimatnamesi,

c) Polis vazife ve selâhiyetleri Kanunu (5559)

d) Tedrisatı İptidaiye Kanunu (305)

e) İş Kanunu

f) Gıda Maddeleri Tüzüğü

g) Gider Vergisi

209

Aksayan tarafları ile değişiklik ve yeni mevzuat ihtiyacı:

Bu mevzuda bu kadar çok kanun ve nizamın ayrı ayrı tatbiki, şa¬

rapçılık yapacak müteşebbisin faaliyetini engellemektedir.

Muhakkak surette bu hususatm şarap ve şarapçılığa uygulan¬

ması gerekiyor ise, bunların tümünü bir araya toplamak suretile hem

şarapçılıkla uğraşanlara ve hem de murakabe yapacaklara büyük fay¬

da sağlanmış olacaktır.

Türk standartları Enstitüsünce hazırlanmakta olan şarap evsafı

nizamnamesinin bu yönden teçhiz ve takviye edilmesi gayeye uygun

olacaktır.

Şarap kontrolünün Tekel tarafından yapılması, bir evvelki pa¬

ragrafta beyan edildiği veçhile, şarap imâl ve imlacıları tarafından

hem murakıp ve hem de rakip olarak hoş karşılanmadığından, kurula¬

cak olan şarap Enstitüsünün bu murakabeyi yapmakla da vazifelendi¬

rilmesi arzulanmaktadır.

Bugün için ihraç olunan şarabı kontrol edecek bir murakabe or¬

ganı yoktur. Bu durumun Dış pazarlara düşük vasıflı şarap gönderil¬

mesine yol açacağı ve ticarî itibarımızı zedeleyeceği muhakkaktır. Bu

eksikliğin de giderilmesi ve iç piyasaya sürülen şaraplarda olduğu gibi,

haricî çıkışların da murakabeye tâbi tutulması binbir müşkilâtla ele

geçirilecek Dış pazarlarda satışımızın günden güne artmasını sağlaya¬

caktır.

Vergilemede tatbik edilen mevzuat da inkişafı önleyici mahiyette

olup, istihsâl ile mütenasip gelir sağlayacak yeni bir yola gidilmesi lâ¬

zımdır. Bilhassa Devlet Sektöründe Hazine’ye gelir sağlayan sanayiin

inkişafına imkân verilmeyişi bizatihi Devlet gelirini azaltmaktadır.

Bu sebeple, vergilemede yapılacak reformun sürümden kazanan

tacir zihniyetile ele alınması hem vergi gelirine bütçede yer veren Dev¬

let ve hem de sanayiini inkişaf ettirecek müteşebbis için hayırlı olacak¬

tır.

Diğer bir husus da bu sanayi kolunda tatbik edilecek mevzuatın

diğer memlekelerden ana fikri alınırken, gerek ilk madde gerekse mamûlâtm

fizikî, kimyevî ve biyolojik faktörlerinin memleketimizin tabiî

şartları alâkalılarla temasa geçilmeden ve derin araştırmalara girişil¬

meden neticeye kısa zamanda gidilmesidir.

Şarap satışlarını köylerde engelleyen ve şehirlerde açık satışı ya¬

saklayan mevzuatta bu hususatm kaldırılması lâzımdır.

Kuruluşları itibarile temiz hava istiyen ve her türlü kötü kokudan

(enfeksiyondan) arî bir sahaya ihtiyaç gösteren şarap imalâthaneleri¬

nin Belediye nizamlarında belirtildiği gibi, sanayi bölgesinde yapılma¬

sının mecbur kılınması doğru değildir.

210

Bu imalâtın, bu gibi zarar verici sahalardan uzak mahalde kurul¬

ması lâzımdır. Çünkü şarap yabancı ve müessir kokuları kendine mal

eden hassas bünyeli bir mamûldür.

Mamûlâtın ihzarından müstehlike takdimine kadar geçen safha¬

sını teknik yönden kontrol ve tekeffül edecek meslek elemanı bir şah¬

sın istihdam mecburiyeti olmaması büyük bir noksandır. Müstehlike

arz edilecek şişeli mamûlâtın fabrikadan çıkmadan önceki evsafmı ay¬

nen muhafaza etmesi ve bozulmaması için satıcılarda şişelerin yâtık

olarak muhafazasının temini ve vitrinlerde güneşe nazır tutulmasının

önlenmesi gerekmektedir. Bu hususa dair mevzuatta her hangi bir ay¬

dınlatma yoktur. Bu hususun kontrol nizamlanna konulması şarttır.

Mamûlâtın iyi vasıflı yapılması ve az zayiatla çalışması için ima¬

lâthanelerin şarap kontrol ve teknik esaslarına uygun inşa ettirilmesi

gerektiğinden bu hususta inşaata geçilmeden önce plânların tasdik

mecburiyetinin konulması lâzımdır.

Mevzuatın Sektöre etkileri:

a) Rasyonel çalışmaya manîdir.

b) Satışta mamûlâtın müstehlike her zaman her yerde ve her hal¬

de takdimine manîdir.

c) Müteşebbislerde şarapçılığa dair yeteri kadar bilgi aranması

veya bu vasfı taşıyan mes’ul bir eleman istihdamına mecbur tutulma¬

ması, mamûlâtın hatalı yapılmasına emek ve sermayenin kaybına âmil

■olmaktadır.

d) İnkişafa manîdir :

Genellikle şaraphaneler bağ bölgelerinde kurulduğundan veya şa¬

raphanelerin bulunduğu bölgelerde bağcılık süratle gelişme kaydede¬

ceğinden şaraphanelerin şehir merkezinin dışında kurulması uygun

düştüğü halde birbiriyle çatışma halindeki şarapla ilgili mevzuat hü¬

kümleri şaraphane ve imlahane kurulmasını sanayi bölgelerine inhisar

ettirmekte ve bu suretle şarapçılığın tabii gelişimine ve bizzat müesse-

senin tevsiine engel olunmaktadır.

tiyacı :

ARAŞTIRMA VE EĞİTİM

1 — Şarap sanayii ile ilgili araştırmaların önemi ve araştırma ih¬

Bugün Türkiye’de şarapçılık arzu edilen teknolojik seviyeye henüz

ulaşmış değildir. Bu hususta şarapçılığın en mühim ham maddesini

211

teşkil eden şaraplık üzüm ve bunların yetiştiği bağlar gerektiği kadar

araştırılmamıştır. Memleketimizde şaraplık olarak kullanılan üzüm çe¬

şitlerde, geniş bir populasyon halindeki çeşitler arasından şarapçılığa

elverişli olanları incelemek ve aynı zamanda tanınmış yabancı şarap¬

lık üzümlerin çeşitli bölgelerde memleket şartlarına intibakını araştır¬

mak şarapçılığın büyük bir ihtiyacına cevap verecektir.

Teknik bilgi ve teknik cihazlanma noksanlığı, üzüm işlenmesinde

randıman düşüklüğüne ve imal edilen şarabın bir kısmının müstehlike

intikaline kadar geçen devrede değişik bozukluklardan dolayı israf edil¬

mesine amil olmaktadır.

İhracatla ilgili olarak dış memleketlerde piyasa araştırması yapıl¬

malı ve fiat etüdünün yanı sıra arzulanan şarap çeşitlerinin neler ol¬

duğu öğrenilmelidir. Bu suretle ihracat bakımından şarapçılığa bir

yön verilmesi mümkün olacaktır.

2 — Dış ülkelerde araştırma tatbikatı:

Şarapçılıkta ileri durumda olan memleketler bu seviyeye erişmek

için bağdan itibaren üzümü ve şarabı yakinen takip eden araştırma ve

tatbikat müesseselerini çok yıllar önce kurmuşlardır.

Bu teşkilât bütün memleket sathına yayılmış olup bağcılara ve

şarapçılara tatbikat yardımında bulunmaktadır.

Kontrol ve araştırma yapan bu müesseseler dış memleketlerde

Devlet tarafından kurulmuştur. Yüksek okul ve Üniversitelerde de şa¬

rapçılık üzerinde araştırma ve eğitim yapan müstakil bölümler olup,

bu çok önemli mevzuu tetkik etmektedirler.

Dış ülkelerde şarapçılığa tatbikat ve araştırma yönünden fayda

sağlayan devlet kuruluşları arasında Kilise ve Devlet vakıfları göste¬

rilebilir.

3 — Türkiyede tatbikat:

Türkiye’de bağcılık ve şarapçılık birbirinden ayrı olarak devletin

değişik müesseseleri tarafından araştırmaya tabi tutulmaktadır. Bir¬

birinden ayrı gayeler içn çalışan bu müesseseler arasında tevhit olma¬

dığından ve çalışmaların neticesi tatbikata intikal ettirilmediğinden

bu araştırmalar şarapçılığa gereği kadar faydalı olamamaktadır.

birler :

4 — Araştırma faaliyetlerinin programlanması - Tavsiyeler ve ted¬

Beş yıllık kalkınma plânının 1966 yılı programında kurulması be¬

lirtilen bölgesel kontrol araştırma ve eğitim merkezlerinin Ziraat Ba-

212

kanlığı bünyesinde kurulması lüzumlu, olup, şarapçüık ve bağcılık

araştırma tatbikat ve yayın Enstitüsünün buraya bağlanması lâzımdır.

Kurulacak bu Enstitünün programına esas teşkil edecek vazife¬

lerden bazılarının özeti aşağıya sıralanmıştır.

1 — Tekrarlamağa lüzum yoktur ki, imparatorluk boyunca mem¬

leketimizde üzüm çeşitleri daha ziyade yemeklik, kurutmalık ve şıralık

(Pekmez, pestil v.s için) olarak gözönünde tutulmuş ve şaraplık çeşit¬

ler üzerinde yalnız müslüman olmayan azınlıklar bir dereceye kadar

durmuşlardır. Ancak Cumhuriyet idaresinin kurulmasiyle dir ki, şa¬

raplık üzümler meselesi ele alınmış ve çeşitler üzerinde özellikle son

senelerde durulmaya başlanmıştır.

Kurulacak enstitünün önemli görevlerinden biri, şüphesiz ki, mem¬

leketimizde bugün şaraplık olarak kullanılan çeşitlerle, geniş bir popülasyon

halindeki çeşiterden bu işe elverişli olanları incelemek, aynı za¬

manda tanınmış yabancı şaraplık üzümlerin çeşitli bölgelerde memle¬

ket şartlarına intibaklarını araştırma olacaktır. Her ne kadar bugün

Ankara ve Ege Ziraat Fakültelerinin ve bir zaman Tekel Enstitüleri¬

nin bu bakımdan çalışmaları bulunmakta ve bugün de devam etmekte

ise de, bu Fakültelerin bugünkü maddi ve eleman durumları bu ba¬

kımdan geniş ölçüde araştırma yapmağa imkân vermemektedir.

2 — Memleketin çeşitli bölgelerinde yapılan şaraplar kendi arala¬

rında farklar gösterdikleri gibi, aynı çeşit üzümün seneler arası şarap-

larıarasmda da farklar bulunmaktadır. Her bölgede : Gerek o bölge şa¬

raplık üzümlerinin verdiği şaraplar, gerekse bu şarapların seneler ara¬

sındaki farkları İncelenmekle, bir defa bölge şaraplarının olduğu kadar

aynı zamanda her çeşidin verdiği şarabın karakteri, bileşimi, bir keli¬

me ile şaraplarımızın envanteri yapılmış olacak ve özellikleri meydana

çıkarılmış bulunacaktır. Bu araştırmalar bir çok seneler yapılarak böylece

bir taraftan şaraplarımızın özellikleri ve karakterleri, bir taraftan

da bileşimlerindeki ana maddelerin sınırları tesbit edilmiş olacak bu

sayede hile yapılması hallerinde yapılan hilelerin mahiyeti ve ölçüsü¬

nü meydana çıkaracak faktörler ortaya konmuş bulunacaktır. Şimdiki

halde yukarıda adı geçen Fakültelerimiz bu konuları işlemeye çalış¬

makla beraber, imkânları bu işi gereği gibi yapmalarına kâfi gelme¬

mektedir.

3 — Enstitünün göreceği görevlerden biri de ihraç şaraplarını kont¬

rol etmek olacaktır. İhraç şaraplarımızı iyi seçmek her şeyden önce

sağlam ve alıcı memleketler şart ve normlarına uygun şarap satmak,

şarap ihracımızın geleceği ve müşteri kazanması bakımından büyük

213

önemi olduğuna işareıte lüzum olmasa gerekir. Bugünkü durum Tekel

kendi ihraç şaraplarım kontrol etmekle beraber, özel şaraplarda her

hangi bir kontrol yapılmadığı mahiyetindedir.

4 — Enstitü şarapçılıkta kullanılan mantar, şişe, asbesit v.s kim¬

yasal maddeleri gibi yardımcı madde olarak dışardan ithal edilen veya

memlekette yapılan maddelerin elverişlilik durumunu kontrol etmek

aynı zamanda memlekette yapılabilecek şarapçılığa ait alet ve malze¬

me için de imalâtçılara yardımcı olmak durumu bahis konusu olacak¬

tır.

5 — Enstitü Tarım Bakanlığının Bağcılık istasyonları ve Amerikan

Asma fidanlıkları ile işbirliği yaparak gerek bu istasyonlarda şaraplık

üzüm yetiştirmek ve gerekse anaç - kalem münasebetlerini kontrol et¬

mek bakımından da rolü olacaktır.

6 — Şarapların kontrolü şimdiki halde genel olarak Tekel teşkilâ¬

tı tarafından yapılmakta ise de bu kontrol daha ziyade vergi tahsiline

esas olmak için yapılmaktadır. Bu kontroller çok defa yetersizdir. Aynı

zamanda halkın aldatılmaması ve hileye meydan verilmemesi için kont¬

rollerin sık sık yapılması gerekir ki, Enstitü bu işi de üzerine alacaktır.

7 — Kurulacak şarap Enstitüsü aynı zamanda şarapçılara rehber¬

lik edecektir. Bilindiği gibi şarapçılık halkımız için yeni bir alandır ve

bizde diğer bağcı ve şarapçı memleketlerde olduğu gibi babadan oğula

intikal eden bir gelenek yoktur, kısa zamanda da imkân olamaz. Ens¬

titünün bu bakımdan büyük hizmeti olacaktır. Enstitü hem şarapçıları

eğitmek ve hem de tertipleyeceği uzun veya kısa süreli kurslarla ve ay¬

nı zamanda gezici elemanlarile şarapçıları aydınlatmaya çalışacak, ele¬

man ve usta yetiştirmek görevini de üzerine alacaktır. Öte yandan yine

Enstitü her sene, o sene şaraplarına uygulanacak işlem üzerinde şarap¬

çıları ayndınlatacak, hatta bağ bozumu zamanını tesbit ederek, ona gö¬

re hareket edilmesi için bağcı ve şarapçılara direktif verecektir.

Yukarıda görevleri kısaca belirtilen şarap Enstitüsünün kurulma

şansı, şüphesiz ki, Plânlama Dairesinin plândaki işlere tanıyacağı ön¬

celiğe ve malî duruma bağlıdır. Öte yandan yalnız enstitü için ödenek

ve bmayı yapmakla iş bitmiş olmaz. Asıl mesele, Enstitüyü gereği gibi

ve faydalı bir şekilde çalıştıracak iyi yetişmiş elemanların bulunması¬

dır ki, bu noktaya büyük önem vermelidir.

Aynı zamanda Enstitünün memleket çapında iş görebilmesi geniş

bir kadroya ihtiyacı olduğu da gözönüne tutulmalıdır.

214

ARAŞTIRMA, KONTROL VE TATBİKAT ÜZERİNE ÇALIŞAN BİR

MÜESSESENİN KURULUŞUNA DAİR BİR ÖRNEK :

Bordeux Şarapçılık Araştırma merkezi teşkilâtı :

Bu teşkilât, Fen Fakültesi himayesinde, her biri ayrı ve muayyen

fonksiyona sahip, fakat biribirine sıkı sıkıya bağlı üç servisten teşekkül

eder.

Şarapçılık ve Bağcılık:

1880 de kurulmuş olan bu istasyon Bordeux Üniversitesi ile Tarım

Bakanlığı Kalite Kontrol ve hileleri önleme servisinin her ikisine bir¬

den bağlanmıştır. Bu servis, analiz ve kontrol yönündeki fonksiyonu

yanında branşı ile ilgili araştırma ve tecrübelerde ve bu mesleğin öğre¬

nilmesinde daima rol sahibi olmuştur.

Faaliyeitleri Şunlardır :

1 — Analizler

2 — Araştırmalar

3 — Pratik tatbikat, (Şarap tekniği Enstitüsü ile müşterek olarak)

Şarapçılık ve bilhassa kalite şarapçılığı, başlıca pratik öğretimini teş¬

kil eder :

1915 te Ziraat Bakanlığı ile Bordeux Üniversitesi arasında yapılan

bir anlaşmaya uygun olarak Şarapçılık ve Bağcılık istasyonu, aynı za¬

manda Üniversite Enstitüsü ve kontrol lâboratuvan olarak fonksiyon

göstermeye başlamıştır. Fen Fakültesi dekanı istasyonun idarecisidir.

Bilim personeli 22 kişidir.

Şarap ve tarımsal Kimya lâbora'tuvarı : 1951 de kurulan bu kısım,

Fen Fakültesi Kimya servislerinden biridir. Yüksek şarap ve tarımsal

kimya etüdü, iki sertifikasına ve üçüncü dönem doktoraya hazırlar.

Bunların dışındaki rolü, diğer servisler ve Fen Fakültesi arasında bil¬

hassa araştırma ashasmda sıkı rabıta temin etmektir. Bilim personeli

8 kişidir.

Şarapçılık Enstitüsü (Eski Şarap Yüksek Okulu)

Üniversite’nin bir enstitüsü olarak 1957 de kurulmuştur. Bir idare

konseyinin sağladığı gelirle yaşar. Bu konseyde meslek temsilcileri,

bağcı ve tüccarlar bulunur. Bir yandan, millî şarapçılık ve bağcılık

etüt Üniversitesi diplomasına ve diğer yandan 1964 te yapılan bir kon¬

vansiyona uygun olarak Ulusal Tarım Araştıma Enstitü’süne bağlı ola¬

rak yürütülen şarap araştırmaları hazırlıklarını yapan bu kısım, Üni¬

versite Enstitüsü olarak, bir öğretim, araştırma, doküman ve mübadele

merkezi olmak yolundadır. Bilim personeli 7 kişidir.

215

3.1 Şarap Sanayiinin Organizasyonu :

Bir gıda maddesi sayılması icap eden şarabın istihsâli ile çalışan

endüstri kolunun Türkiye’deki organizasyonu başka memleketlerinkine

pekte benzerlik göstermemektedir, çünkü Türkiye’de şarap istihsâli

bağcıdan ziyade ekseriya şarap imalâtçısının uğraşmakta olduğu bir

konudur.

Bugünkü Türkiye şarap endüstrisinin organizasyonu bir taraftan

Devlet, diğer taraftan özel teşebbüs tarafından meydana getirilmiş bu¬

lunmaktadır.

Devlet sektörü Tekel Genel Müdürlüğü ile Ziraat Bakanlığı tara¬

fından temsil edilmekte, özel teşebbüse ait şarap tesisleri ise ekseriyet¬

le hakiki şahısların, kısmen kollektif ve limited şirket olarak bir kaç

ta istihsâl kooperatifi mevcuttur.

Şaraphanelerde istihsâl edilen, özel ve Resmî Sektöre ait şarapların

büyük bir imlâhanede, tiplere göre tanzim edilerek imlâ edilmesi böl¬

genin hususiyetini haiz standart tip kaliteli şarapların (rekabete mahal

kalmadığından bayi iskontolarmdan ve tevzii vasıtalarından tasarruf

edilmek suretile) halka ucuz olarak intikalini sağlamak ve şarap zev¬

kini anlatmak bakımından tavsiyeye şayandır.

Bu tip büyük imlâhanelerin teknik idaresi ancak mevzu ile yakın¬

dan alâkalı bulunan ehil elamanlar tarafından yürütüldüğü takdirde

faydalı neticeler verecektir. Halbuki, memleketimizde şarap imlâsı ile

uğraşan şahısların bir çoğu lüzumlu teknik ve sıhhî bilgiden yoksun

kimseler olup, küçük imlâhanelerde faaliyetlerine devam etmektedir¬

ler.

Yukarıda belirtilen esaslar dahilinde bölge imlâhaneleri kurulup

şaraplar teknolojisinin icap etıtiği nitelikte imlâ edilip kıymetlendiril¬

dikten sonra dış memleketlere hracat yapmak üzere bu teşkilâtın di¬

ğer bölgelerde kurulmuş imlâhanelerile müşterek olarak bir kuruluş

vücude getirmesi gerekmektedir.

Müşterek Pazara, böyle bir karakterle girdiğimiz takdirde, Türk

şaraplarının bir standart içinde tanınmaları mümkün olacaktır.

Bölgelerdeki küçük imlâhanelerin birleşip, büyük bir imlâhane ha¬

line gelmesile, münferit zarurî masraflar (kamyon, Makine-İşçilik-Tevziat-Yakıt

v.s) birleşmeden mütevellit azalacak ve ekonomik çalışır

müesseseler kurulmuş olacaktır. Genç İsrail Devletinin bugünkü ge¬

lişmesinin kooperatiflere borçlu olduğunu görmekteyiz.

216

3.2 Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler :

3.2.1 İş Gücü :

a) Şarap imâlâtı mevsimlik bir iş olup kampanya devresi azami 3

aya sığdırılmaktadır. Bu devrede vasıfsız ve muvakkat işçi sayısı yük¬

selmekte, iş hitamında bunlar çıkarümakta ve müessesede yalnız mah¬

dut sayıdaki kalifiye elemanlar işe devam etmektedir.

vardır.

Şarap imalâtında işi yürütecek nitelikte kalifiye işçiye ihtiyaç

b) İmalâthanelerde ise devamlı olarak kalifiye işçilere ihtiyaç var¬

dır. Makine ile etiketleme yapılmayan imalâthanelerde bu iş daha zi¬

yade el yatkınlığı sebebile kadın işçilere yaptırılır.

3.2.2 Nakliye :

a) Şarap imalâthanelerinin, ham madde istihsâl merkezlerine ya¬

kın olması zarurî bir hal almıştır. Üzüm naklinde kullanılan boş kap¬

ların (Küfe, sandık, branda) mahallerine gidip gelmesi maliyeti yük¬

seltmektedir. Bu kapların boş ve dolu naklinde umumiyetle kamyon

bazı ahvalde de tren tercih edilmektedir.

Şarap kampanya devresinde diğer ziraî ürünlerin de nakli bahis

mevzuu olduğundan, kamyonlarda fiat yükselmekte, trende ise vagon

temin edilememektedir.

b) İmlâhanelerin şarap ve şişe nakliyesi mevsimlik olmayıp kapa¬

siteye göre değişen miktarlarda her zaman yapılmaktadır. Dökme şa¬

rap nakliyesinin yaz aylarında yapılmaması gerekmektedir. İmalâtha¬

nelerdeki şarapların yaz gelmeden imlâhanelere çekilmesi gerekmekte¬

dir.

Dökme şarap nakliyesi, fıçı, tank ve plâstik kaplarla yapılmakta¬

dır. Deniz yolu ile yapılan nakliyatta sarnıçlı gemiler (tankerler) kul¬

lanılmaktadır.

Şişeli şarap satışında şişe depozitosu kaldırıldığı ve yalnız yeni şi¬

şeye imlâ yapma mecburiyeti konulduğu takdirde şişe dönüşünden ka¬

çınılmış, sağlık bakımından korunulmuş ve şişe sanayiinin memleket¬

te genişlemesine yardım edilmiş olunacaktır.

3.2.3 Ham madde :

İmalâthaneler kuruluşları icabı ham maddeye yakın mahallerde

bulunmalıdır. Yaş üzümün hemen işlenmeyi icap ettiren bir madde

oluşu ve uzun mesafeye nakledilmeye müsait olmaması, şaraphanele¬

rin bağ sahalarına yakın kurulmasını mecbur kılmaktadır.

217

Beklemiş ve uzun yol kaıt ederek hırpalanmış üzümlerden üstün

kaliteli şarap yapılmasına teknik imkân görülmemektedir.

İmlâhaneler için gerekli ham madde olan şarabın temiz kaplarda

ve mümkün mertebe serin aylarda seri vasıtalarla nakli zarurîdir.

3.2.4 Pazar :

İmlâhanelerin (Doldurma evleri) istihlâk merkezlerine yakın yer¬

lerde kurulması, (pazara yakın oluşu) İktisadî olur.

3.2.5 Yakıt - Enerji - Su :

İmlâhaneler ve imalâthaneler için suyun temiz ve bol olması, ener¬

jinin şehir ceryanı ile ucuz ve devamlı (inkitasız) sağlanması bu mü-

esseselerın İktisadî çalışması için en lüzumlu işletme şartıdır.

İmlâhanelerde sıcak su ve buhar istihsâli için kömürden, (Fuel-

Oil) e kadar her çeşit yakıt maddesine ihtiyaç vardır. Bunlardan biri¬

nin seçimi müessesenin bünyesine ve mahallî imkânlara bağlıdır.

Bunların zamanında bulunması işletmeyi aksatacağıdan maliyete

tesiri büyüktür.

3.2.6 İklim :

Şarapimalâtında ve imlâsında çok soğuğun ve çok sıcağın aksi

yönden tesiri vardır. Bu sebeple imalâthanelerle imlâhanelerin müm¬

kün mertebe mutedil iklimde kurulması arzu edilir. Çok sıcak ve so¬

ğuk yerlerde kurulan işletmelerin bu dış tesire karşı korunması mas¬

raflı olmaktadır.

1 — Kurulacak işletmenin gayesi mamûlatınm büyük kısmını ha¬

rice saıtmak ise :

yerde,

a) Ham madde bakımından imalâthanenin bağ bölgesine yakın

b) Dinlendirme, muhafaza ve tredman gibi faaliyetleri bünyesin¬

de toplayan sevk merkezlerinin de sahilde kurulması gerekmektedir.

Memleketimizde şarap istihsâl ve ihrâcaitı bakımından en uygun

kuruluş yerleri Ege, Marmara ve İskenderun bölgeleridir.

2 — Harice satılacak şişeli şarapların, münhasıran o memleketler¬

de imlâ edilmesi bir diğer uygun kuruluş yeridir.

218

3.2.7 Bugünkü kuruluş yerleri :

İmalâthanelerin kayıtlan mevzuat gereğince Tekel Baş Müdürlük¬

leri itibarile tutulduğundan, mevcut imalâthaneler 1965 yılı imalâtına

göre aşağıda gösterilmiştir.

Tekel Başmüdürlükleri itibarile imalâthanelerin dağılışı ve miktarı

Özel ve Devlet müessesesi olarak kapasitelere göre daha önceki kısım¬

larda bir cedvel halinde belirtilmiştir.

1

—

1

— — —

1

—

1+

1

— —

— — — — — —

1

—

__ — — —

3

2

—

2

—

— — — — — —

5

13

—

—

1+

— — —

2

1+

5

—

1

—

1

—

—

32

—

20

—

3

— —

15

— — — — —

1

—

1+

— — —

—

—

— —

1

11

ŞARAPHANELERİN KAPASİTE VE KURULUŞ YERLERİNE GÖRE DAĞILIMI

Tekel Baş

Müdürl ükleri

10.000

ne kadar

11.000

ilâ

25.000

26.000

'ilâ

50.000

51.000

ilâ

100.000

101.000

ilâ

300.000

301.000

ilâ

500.000

501.000

ilâ

1.000.000

1.000.00,1

litre

Fazla

Yekûı

Adet

Ankara 1

—

(2) 1 2 3 2+ (1) 12

Adana 1 —

Antalya

—

2

—

Aydın 12 7 4 5 3 1 —

Balıkesir 8 4 8 11 9

—

3+ (1) 46

Bursa 2 4 7 2 5

—

Eskişehir

—

1

Gaziantep 1

—

—

—

(2) 1 8

Hatay 5

—

İstanbul 1

—

14 22

—

1+ (1) 57

İzmir 1 3 2 4 3 2 1 3+ (1) 20

Kayseri

—

(1) 4 2 4+ (1) 1 14

Malatya

—

—

(1) 2

Manisa 3 1 1 1 3

—

1 11

Muğla

—

1

—

Samsun 5 4 2 2 2

—

Sivas

—

—

Tokat 7 1

—

(1) 1

—

Konya 1

—

Yekûn 47 25 40 44- (3) 59 9 20 18 263

Not: 1 — ( ) Kerre içinde rakamlar Tekel’e ait kuruluşlar adedidir.

2 — Başmüdürlükleri içine alan Vilâyetler listesi eklidir.

TEKEL BAŞMÜDÜRLÜK

TEŞKİLÂTININ İÇİNDE KALAN VİLÂYETLER

Adana

Ankara

Antalya

Aydm

Balıkesir

Bitlis

Bursa

Diyarbakır

Erzincan

Erzurum

Eskişehir

Gaziantep

Hatay

İstanbul

İzmir

Kars

Kayseri

Kocaeli

Konya

Kastamonu

Malatya

Manisa

Muğla

Samsun

Mersin

Çankırı

Ispanta, Burdur

Denizli

Çanakkale

Muş

Bilecik

Mardin

Ağrı

Afyon, Kütahya

Maraş, Urfa

Edime, KIrklareli, Tekirdağ

Ardahan

Niğde, Yozgat, Nevşehir, Kırşehir

Sakarya,Bolu

— Elâzığ, Adıyaman

— Uşak

— Amasya, Çorum, Sinop, Ordu

Siirt

Sivas

— Bingöl

Tokat

Trabzon

Van

Zonguldak

— Artvin, Giresun, Gümüşane, Rize

— Hakkâri

221

3.3 Kapasite :

3.3.1 Kapasite esasları :

I — Şarap imalâtında güdülen gayeye göre Fabrika tertip tarzı deği¬

şik olmaktadır.

a) Gaye : Şarap imal ederek dinlendirmeden ve şişelemeden gele¬

cek imalât mevsiminin başlangıcına kadar elden çıkarmak ise

böyle bir fabrikada dinlendirme kapları ve şartları mevcut değil¬

dir, ve imalât kapasitesi % 10 noksanı ile boş kap hacmine eşittir.

b) Şarap imalini müteakip dinlendirme, olgunlaştırma ve şişeleme

gayesi güdülen fabrikalarda imalât kapasitesi boş kap hacminin

muayyen bir kısımdan ibarettir.

Böyle bir fabrikada (a) bölümündeki işlem aynen yapılacaktır.

Lâkin ayrıca dinlendirme ve satışı devamlı kılmak gayesi de gü¬

düldüğünden ötürü dinlendirme kapları mevcuttur. İmdi bu ter¬

tip bir fabrikada boş kap hacminden bahsedildiği zaman imalât

kabı ile dinlendirme kapları hacimlerinin toplamı zikredilmek¬

te : Lâkin gerçek imalât kapasitesi, ancak imalât kabının % 10

noksanına eşit bulunmaktadır.

II — Böyle bir imalâthaneyi sofra veya kalite şarabı imal ettiğine göre

ayrı ayrı gözden geçirelim :

a) Sofra Şarapları İmali :

Sofra şarapları imal eden 100.000 litrelik bir imlâhaneyi ele ala¬

lım. Böyle bir işlemede 100.000 litrelik imalât kabımız var de¬

mektir. İmalât Ağustostan Kasım’a kadar imalât kaplarında de¬

vam eder ve şarap Mart ayma kadar ayni kablarda kalabilir. Mart

ayında imalât boşaltılarak şarap dinlendirme kaplarına aktarı¬

lır. Bundan sonra satış bu kaplardan yapılacak ve gelecek Mart

ayına kadar bir yıl devam edecektir. Eğer şarabın hepsini birinci

yıl satmıyor prensip iibariyle muayyen kısmını bir ve iki veya üç

yıl bekliyor isek bu takdirde ilâve dinlendirme kaplarına ihtiyaç

olacaktır. Lâkin şarabı ister bir yıl ister bir kaç yıl bekletelim

dinlendirme kaplarının hacmi arttığı halde imalât kapasitesi değişmiyecek

: % 10 noksanı ile imalât kabının hacmine eşit ola¬

caktır.

b) Kalite şarapları imâli :

Kalite şaraplarının en erken bir kış ve bir yaz devresi dinlendir¬

mek gerekmektedir. Böyle imalâthanede Ağustostan Kasıma ka¬

dar imalât yapılarak şarap Mart ayma kadar imalât kabında ka-

222

lir. Marta dinlendirmeye alınır. Ve 1 yıl orada muhafaza edilir.

Bir yıl, sonra satış başlar. Ve bu da bir yıl devam eder. Ancak sa¬

tışa başladığı zaman yeni imalât da bitmiştir. Bu durumda yeni

imâl edilen şaraplar için ilâve bir dinlendirme kaplarına ihtiyaç

var demektir. Burada da aynen sofra şaraplarında olduğu gibi

dinlendirme kaplarının hacmi ne kadar olursa olsun gerçek ima¬

lât kapasitesi artmakta; imalât kavının % 10 noksanı ile hacmi¬

ne eşit bulunmaktadır.

İmalâthanelerin kapasitesi. Ayrıca kendi bünyesi içinde ham mad¬

denin günlük işlemesine göre istihsâl makinelerinin saatlik verimi ile

de ölçülür.

Bu birimin esas olduğu devre üzümün işlendiği (Ağustos - Kasım)

3 - aya inhisar eder. Kampanyanın en kesif devresi bu aylardır.

İmlâhanelerde ise müstehlike intikal eden mamûlun saatlik şişe

adedi birimdir. Bu imlâ işinin kesif olduğu devre serin ve soğuk aylar¬

dır. (Ramazan ayı müstesna)

3.3.2 Kapasiteyi arttırma imkânları :

Forse çalışmak suretile ancak ham maddenin işlenme kapasitesi

yükseltilebilir. (16 saat - 24 saat gibi) fakat imalât hacim kapasitesi

değişmez.

îmlâhanelerde ise kapasite makineye tâbi olduğundan fazla çalış¬

makla (16-24 saat gibi) günlük imlâ kapasitesi arttırılabilir.

İstihsâl mevsimlik olup bunu dalgalandırmak suretile uzatmak ve

bu suretle değerlendirmek imkânsızdır. Ancak, konyak yapmak veya

yaş üzümü şarabın hemen taktir edilmesi mecburiyeti (İmalât hatala¬

rı) dolayısile kampanya devresinde boş kap kapasitesi kendüiğinden

fazlalaşmış olur. Bu imkânlardan yalnız Tekel İdaresi faydalanmakta¬

dır.

3.3.3 Muhtelif kapasitelerin Tahlili :

Yapılacak şarabın senesi içinde elden çıkarılması gaye ise kapasite

mevcut kap hacminin % 10 noksanıdır. Dinlendirme ve muhafaza ga¬

ye edinilmiş ise lüzumlu kap miktarı ve hacmi imalât kapasitesi hari¬

cinde mütalâa edilir.

Bu ikisi asla birleştirilemez.

İmlâhanelerde kapasite evvelce kısaca izâh edildiği gibi saatlik şi¬

şe adedile ölçülür, ancak şişe hacimlerinin büyüklük ve küçüklüğü ma¬

kinelerin tam veya kısmen otomatik oluşuna göre değişiklik gösterir.

İmlâhanelerin senelik imlâsı dinlendirme ve muhafaza kapasitelerine

223

esas teşkil etmez, dinlendirme kapasitesi küçük kapasiteli imlâhanelerin

büyük cirolar yapması mümkündür.

İmlâhanelerde büyük kapasiteler daha ekonomik ve avantajlıdır.

Şarap dinlenmek ve iyi muhafaza edilmekle değer kazandığından, din¬

lendirme kapasitesinin büyüklüğü bu suretle kaliteli şarapların istih¬

sâlini sağlar fakat yatırımı arttırır, maliyeti yükseltir.

3.3.4 Fabrika kapasitesinin hesaplanmasına bir örnek :

1 200 000 litrelik bir imalâthanenin yıllık itibarile hususî şartlar

içinde 3 yıllık imalât seyri aşağıdaki örneklerden görmek mümkündür;

224

Umumiyetle bir şarap fabrikasının 3 ve müteakip seneiere ait çalışmasını

plânlaştıran imalât dinlendirme (stok) kaplarının hacmi ile satışları

gösterir örnek cetvel

Şartlar

A — İmâl edilen şarabın % 70 sofralık % 30 kalite olması

B — Sofra şarapları, imalâtı takip eden Mart başından itibaren ayda 70.000 litre sarfı

ile 1 sene zarfında tüketilmesi

C — Kalite şarabı satışında imalâtı takip eden kış ve yaz aylarını müteakip 2/3 ii

(20.000 litre) bir sene dinlenmiş 1/3 ü ise (10.000 litre) 2 sene dinlenmiş olarak.

Kap ihtiyacı

Senede satılması gereken şarap miktarı 1 200 000 Lt.

Senelik fire (% 6) 72 000 Lt.

İmalâtta boş kalacak kap hacmi (% 10) 127 000 Lt.

İmalât için lüzumlu boş kap hacmi 1 399 000 Lt.

Sene

Aylar

imalât

Dinlendirme (Stok)

Satış

1963 9-10-11

Sofra Kalite

Sofra Kalite (1) Kalite (2)

Sofra Kalite (1) Kalite (2)

1963 12

1964 1-2

840 000 360 000

1964 3-4-5-6-7-B

1964 9-10-11

1964 12

1965 1-2

1965 3,4,5,6,7,8

1965 9-10-11

840 000 360 000

840 000 360 000

840 000 360 000

120 000

420 000 —

210 000 60 000

70 000 20 000

140 000 40 000

420 000 120 000

840 000 360 000

210 000 60 000

10 000

225

Kap Lt.

1 399 000

1 320 000

1 200 000 Lt.

Satış

—

— —

+

+

+

—

+

3.3.5 Mevcut kapasite ve kapasitenin dağılışı :

Tekel ve özel sektör itibarile durum :

Şarap fabrika ve imalâthanelerinin kapasiteleri (1966 yılı sonu)

A — Mevcut kapasiteler :

(Esas kapasite)

Fabrika ve imalâthane

İmalât İmalât İmalât Dinlendirme Kupaj Umumi kab

kab hacmi boşluğu hacmi kabı hacmi hacmi hacmi

Tekel idaresi :

OSTTÜrfl

İzmir şarap fabrikası

Tekirdağ şarap fabrikası

Çanakkale şarap fabrikası

Elâzığ şarap fabrikası

Paşabahçe içki fabrikası

Ankara bira fabrikası

Gaziantep şarap fabrikası

Ürgüp şarap fabrikası

3 200 000 — 320 000 = 2 880 000 + 250 000 -j.

= 3 130 000

4 650 000 — 465 000 = 4 185 000 + 2 890 000 + 150 000 = 7 225 000

1 718 000 — 171800 =, 1 546 200

-L.

—

— = 1 546 200

550 000 — 55 000 495 000 + 610 000 + — = 1 105 000

= —

+ 2 000 000 + 325 000 = 2 325 000

1 071 000 — 107 100 963 900 + 1 390 000 + — = 2 353 900

432 000 — 43 200 388 800 + 500 000 + — = 888 800

650 000 — 65 000 = 585 000 + 475 000 + — = 1 060 000

Kilis şarap fabrikası

1 000 000 — 100 000 900 000 +

—

— = 900 000

Tokat imalâthanesi

250 000 25 000 225 000 +

—

— = 225 000

K. Kale-Kırşehir-Kaleclk

İmalâthaneleri

180 000 — 18 000 .=?= 162 000 -T

— 162 000

Toplam

Özel Sektör

13 701 000 — 1370 100 = 12 330 900 + 8 115 000 + 475 000 = 20 920 900

38 900 000 — 3 890 000 = 35 010 000 + 10 000 000 + — = 45 010 000

Genel Toulam

52 601 000 — 5 260 100 = 47 340 900 + 18 115 000 + 475 000 = 65 930 900

Not : Özel sektör kapasitesi tahminidir. 226

Kapasiteler hakkında açıklama:

a) Tekel İdaresince 1966 yılı sonu itibariyle 12 330 900 litre olan

imalât kab hacmi gerçekte 9 763 431 litrelik bir şarap imalât kapasite¬

sine tekabül etmektedir.

İmalât kab hacmi 12 330 900

% 5 fire 616 545

11 714 355

Kanyak’a tahsis edilen şarap

— 1 950 924

9 763 431

b) Tekel fabrika ve imalâthanelerinde 9 763 431 litrelik imalât ka¬

pasitesine mukabil 8 115 000 litrelik dinlendirme kab hacmi mevcuttur.

c) Özel Sektörün 1966 yılı sonu itibariyle 35 010 000 litre tahmin

edilen imalât kab hacmi gerçekte 33 259 500 litrelik bir imalât kapasi¬

tesine tekabül etmektedir.

d) Özel Sektöre ait fabrika ve imalâthanelerde 33 259 500 litre¬

lik imalât kapasitesine mukabil 10 000 000 litrelik dinlendirme kab

hacminin mevcut olduğu tamin edilmektedir.

3.3.6 Kapasiteden istifade :

Memleketimizdeki imalâthaneler azami kapasite ile çalışmaktadır.

Son üç sene zarfında Ankara bölgesinde bağların tahrip olmasından

üzüm bulunmaması bu bölgedeki imalâthanelerin tam kapasite ile ça¬

lışmasını güçleştirmiştir. Bu sebeple Ankara şarapları Elâzığ - Gazian¬

tep - Ege ve Trakya - dan üzüm temin etmek suretile kapasitelerini ta¬

mamlamışlardır.

İSTİHSAL

1 — Şarap imalât tekniği :

Taze üzümün posalı veya posasız şırasının fermantasyonu neticesi

husûle gelen şarap, üzümün beyaz veya siyah oluşuna ilâve edilen ma¬

ya ve diğer maddelerin cins ve miktarına, bünyedeki şeker nisbetine

göre isim almakta ve bu tip şarap imalâtı iki ana grupta toplanmak¬

tadır :

227

GENEL BEYAZ ŞARAP İMALÂT ŞEMASI

u

Kuru Cibre

rek halihazır durumlarile değerli, gerekse eskitilmekle kıymetlenecek

oan şaraplardır.

Genel vasıfları itibarile yıldan yıla bâriz fark göstermeyen bu tip

şaraplar, tescil ettirilmek suretile beynelmilel şarapçılık âlemine tanı¬

tılmaktadır. Devletler bu hususu kendi aralarında hususî anlatmalar¬

la tesbiıt ederek, kalite şarapçılığının emniyetini sağlamakta ve taklit¬

lerinin yayılmasını önelmektedirler. Memleketimizde de 1958 denberi

kalite şarap nizamnamesi tatbik edilmektedir. Kalite şaraplar müsteh¬

like mutlaka şişeli olarak arz edilir.

c) Köpüren şaraplar:

Şampanyalık tâbir edilen üzüm cinsinden hususî teknoloji tatbik

edilmek suretile istihsâl olunan her renkte genç sek şarapların işlenmesile

meydana gelen ve bünyesinde 3,5-5 atmosfer gazkarbonik (C02)

ihtiva eden muhtelif lezzetteki şaraplara denir. Bu şaraplar şişeden

bardağa aktarıldığı zaman, karbondioksitten ileri gelen az veya çok fa¬

kat devamlı köpük verirler.

Köpüren şaraplar tabiî ve sun’î olmak üzere iki usulle imâl edilir :

1 — Tabiî köpüren şaraplar :

Münhasıran şampanyalık üzümden imâl edilmiş genç şaraplara

bir miktar şeker ve maya ilâvesile basınca dayanıklı şişe ve kaplarda

ikinci fermantasyon yaptırılmak suretile bünyesinde tabiî olarak (COJ

gaz karbonik teşekkül ettirilen şaraplardır.

Şişeli imalât normal olarak 1,5-3 sene gibi uzun bir devreye ilıti-

göstermekedir.

Basınca dayanıklı çelik tanklarda yapılan imalât ise bu müddeti

kısaltmış 1,5-3 aya indirilmiştir. Son zamanlarda tekâmül ettirilmiş

imalât metodu ile istihsâl kontinü hale getirilmiştir.

2 — Sun’î köpüren şaraplar :

Hususî surette imâl edilmiş şaraplara veya sofra şaraplarmdn ev¬

safı uygun olanlara hariçten (C02) gaz karbonik katılmak suretile elde

gazlanmış (CO, ilâve edilmiş) şekli olmaktan ileri gidememiştir.

d) Tatlı şaraplar:

İçilirken tatlılıkları açık olarak duyulan bu şarapların, taze üzüm

rayihasından başlamak üzere, madera (keskin okside) ve pekmez yanı¬

ğı kokusuna kadar değişik aroma ve bukede imâl edilen çeşitleri vardır.

229

Bu şaraplar hariçten alkol ilâve edilip edilmediğine göre iki gruba

ayrılır :

a) Tabiî tatlı şaraplar :

Kütükte uzun müddet taze kalmağa müsait beyaz ve kara üzüm

çeşitlerinden çok fazla olgunlaşmış olanlarının teknolojisine uygun ola¬

rak işlenmesile meydana gelen ve alkol derecesi kısmen düşük şekerli

şaraplardır. Bu tip şarap imâlinde hariçten alkol ve şeker ilâvesi yapıl¬

madığından, mevcut alkol ve tatlılık, üzümün bünyesindeki tabiî şe¬

kerden husûle gelmektedir.

b) Likör - çerez şaraplar :

Oldukça olgunlaşmış (12,5 bome üstünde) beyaz ve kara üzümlerin

posalı veya posasız şıranın hariçten alkol ilâvesile fermantasyonu ke¬

silmek suretile tatlılık derecesi ayarlanmış, alkolü yüksek şaraplardır.

Litrede 20 gramdan fazla şeker ihtiva eden bu tip şarapların imâlinde

gerekirse hariçten pekmez de ilâve edilebilü’.

Mistel:

Beyaz ve kara üzümlerin posalı veya posasız şırasına % 14 ilâ 13

alkol ilâvesile elde olunan, litresinde en az 170 gram şeker bulunan

üzüm rayihalı alkolize edilmiş taze üzüm şırasıdır.

Vermut - Kokulu şaraplar :

Normal vasıflı beyaz ve kırmızı şaraplara tat ve koku vermek için

muhtelif bitkisel maddelerin kabukları, öğütülmüş unları, maseratı,

ekstraktı ve distilatı ilâve edilmek ve alkol derecesi 16 - 18 dereceye çı¬

karılmak suretile imâl edilen şaraplardır.

Bu tip şaraplara ilâve bitkisel maddeler, sağlığa zararlı olmayan

ve gıda maddelerine katılmasında sıhhî mahzur bulunmayan çeşitler¬

den olmalı ve şarap miktaıı esas hacmin en az % 70 ni teşkil etmelidir.

Sek, dömisek ve tatlı tip olarak senenin her mevsiminde imâl olu¬

nan vermutlar, imalâtı müteakip asgarî bir ay sonra satışa çıkarılabi¬

lir. İmalât mevsime tâbi değildir.

230

i

'

ı

ŞARAP İMALÂTI İŞLETME — TEKNİK ŞEMASI

Beyaz

Kırmızı

Değirmende

tane çatLatma

I

Tane çatlatma ve

salkım anıklama

\ ı

Çi breden

sıra süzme

\ I

Prese

edilme

ı-n-m £ ?ı rai

> Şıra

Kartyaklık

şarap

1

i

Taktir

Kanyaklık sume

i

!TSÎqoT

> /

Kanyak

K.aba filitre

Dinlendirme, olgunlaştırma,bakım ve ekşitme

Soğutma-Kolaj ve

Filitrasyon

IPıçılı imlâ

Şişeli imlâ

—

28

—

—

—

7

—

—

2

— —

8

— — —

405

— — —

315

22

— —

1

— — —

— —

— —

— —

— —

—

— —

— —

3.4. İstihsalin seyri ve seviyesi:

3.4.1 Dünyada :

Dünyanın başlıca şarap istihsâl eden memleketlerile istihsâl sevi¬

yelerinin mukayesesi aşağıdaki tabloda gösterimiştir.

TABLO 47

ŞARAPLIK ÜZÜM VE ŞARAP İSTİHSALİ

Şarapçılık üzüm Şarap

ve 1948/49 1962/63 1963/64 1964/65 1948/49 1962/63 1963/64 1964/65

Memleketler 1951/53 1951/53

1000 Metrik ton

Avrupa :

Avusturya 131 129 234 364 92 91 164 256

Bulgaristan 413 747 770 604

—

Çekoslavakya 54

—

Fransa 7 831 11 193 8 588 9 321 5 245 7 497 5 725 6 242

Batı Almanya 323 503 772 920 232 361 555 661

Yunanistan 600 474 400 500 370 354 256 341

Macaristan 476 477 655 832 316 313 424 555

İtalya 6 576 10 063 7 868 9 386 4 342 6 999 5 364 6 612

Lüksemburg 18 17 21 23 11 12 15 16

Malta 4

—

Portekiz 1 070 2 036 1 731 1 814 802 1 527 1 298 1 359

Azor Adaları 9

—

Madeira 10

—

Romanya

—

—

İspanya 2 340 3 596 3 815 4 991 1 539 2 451 2 584 3 426

İsviçre 96 98 110 125 70 67 75 91

Yugoslavya 714 875 1 003 994 414 515 590 585

—

—

—

—

Toplam 21220 31 010 26 720 30 650 14 130 21150 17 980 21000

Rusya

—

1009 1 186 1271

Kuzey ve orta

Amerika :

Kanada 18

—

—

Meksika 2

—

Birleşik Amerika 1291 1 644 1895 1625 904 1 151 1326 1 138

Toplam 1310 1675 1925 1655 925 1 185 1360 1170

—

232

8

—

— —

1

— —

13

— — — — — —

— —

5

— — —

15

— —

40

—

—

40

—

3

—

1

—

223

— —

—

144

2

146

—

5

1

4

—

—

—

Kıtalar

Şarapçılık üzüm

Şarap

ve

1948/49

1962/63 1963/64 1964/65 1948/49

1962/63 1963/64 1964/65

Memleketler

1951/53

1951/53

1000 Metrik ton

Güney Amerika :

Arjantin

1 461

— 1 164

2 074 1 953

Brezilya

155

— 86

Şili

444

— 320

484

Peru

21

— 14

Uruguay

118

115

— 84

73

Toplam 2250

—

670 2 500 2 660

—

Asya :

Kıbrıs 22

—

32 14 23

Iran 1

—

İsrail 7 41 30 49 6 32 23 39

Japonya 7

—

14 13 6

Lübnan

—•

Türkiye

—

8 S

—

4 4

34 15 37

Toplam 70

—

115 70 110

Afrika :

Cezayir

1 714 1 559 1597 1 331 1 348 1 288 1 258 1 048

Libya

Cyranaica

—

—

Tripolitania 4 5

Madagaskar 1 2

3

—

1 1

—

Fas 89 223 311 264 64 190 260 220

Güney Afrika 359 534

—

340

—

Tüııus . 96 242 258 238 74 186 199 183

Toplam 2 260 2 570 2 700 2 370 1 720 1 950 2 060 1 800

Rüyük Okyanus:

Avustralya 163 171 218

—

136 171

—

Yeni Zelânda 3 6 7

—

6 7

—

Toplam 166 177 225

—

142 178

—

D*ünya toplamı : 27 700 40 400 36 500 39 800 18 900 28 500 25 500 28 000

Kıtalar toplamı :

Avrupa 21 220 31010 26 720 30 650 14 130 21 150 17 980 21000

Kuzey Amerika 1 310 1 670 1 920 1 650 925 1 180 1355 1 170

Lâtin Amerika 2 250

—

670 2 900 2 660

—

Yakındoğu 65

—

105 60 105

Uzakdoğu 7

—

14 13 6

Afrika 2 250 2 560 2 700 2 370 1 720 1 945 2 060 1 790

Okyanus 166 177 255 146 142 178

233

2

3

3.4.2 Türkiye’de :

Türkiye’de şarap istihsâli 1928 senesinden bu yana artış göster¬

mektedir. Resmî kayıtlara göre :

Tekel İdaresi Hususî âmil Umumî

ene er imalâtı imalâtı imalât Lt.

1928

—

1929

—

682 029 2 682 029

172 573 3 172 573

1930 27 000 2 220 361 2 247 361

1931 528 171 3 308 432 3 836 603

1932 822 836 4 521 714 5 344 550

1933 404 600 4 740 756 5 144 756

1934 406 372 4 076 113 4 482 485

1935 1 787 044 6 904 335 8 691 434

1936 1 509 430 3 862 808 5 372 238

1937 2 241 592 4 904 297 7 145 886

1938 4 540 562 7 580 400 12 120 962

1939 2 883 345 7 268 870 10 152 215

1940 1 451 850 5 998 178 7 450 028

1941 2 280 044 7 735 806 10 015 850

1942 2 624 491 8 284 286 10 908 777

1943 3 129 583 9 608 257 12 719 221

1944 6 467 808 12 902 109 19 369 917

1945 10 336 166 15 536 563 25 872 729

1946 5 828 434 11 796 461 17 624 895

1947 6 904 292 7 124 098 14 028 390

1948 4 142 520 7 394 547 11 537 067

1949 6 200 766 11 509 903 17 710 669

1950 4 448 030 9 333 271 13 781 301

1951 4 500 878 9 867 390 14 368 268

1952 6 317 861 14 014 968 20 332 829

1953 7 488 181 12 945 057 20 433 238

1954 9 178 714 14 666 336 23 943 105

1955 9 576 276 15 127 339 26 704 115

1956 8 566 492 14 120 824 22 687 316

1957 5 025 113 11 258 149 16 283 262

234

Seneler

Tekel İdaresi

imalâtı

Hususî âmil

imalâtı

Umumî

imalât Lt.

1958 9 596 349 14 892 135 24 488 484

1959 12 432 009 21 516 367 33 948 376

1960 4 879 676 12 436 199 17 315 875

1961 8 093 753 21 033 878 29 127 635

1962 10 264 340 23 585 061 33 849 401

1963 10 559 883 24 689 747 35 249 600

1964 11 737 310 26 475 238 38 212 548

1965 12 915 889 33 472 058 46 387 947

Bu resmî kayıtların dışında bu miktarlardan : 40 — 50 nisbetinds

daha fazla şarap istihlâk edilmekte ve bu fark su katılmak suretiyle

mevcut şarabın çoğaltılması veya rusumdan kaçırılmış şarabın piyasa¬

ya arzedilmesiyle mümkün olmaktadır.

İmalâtın bölgeler itibariyle dağılış resmi kayıtlara göre şöyledir.

1963 % 1964 % 1965 %

Trakya ve Marmara bölgesi 15 916 930 17 818 362 20 721 494

Ege ve Güneybatı Anadolu b. 6 481 346 9 581 055 7 814 674

Orta Anadolu Anadolu b. 9 652 391 8 201 645 13 695 085

Güney ve Güneydoğu Anadolu b. 3 195 098 2 807 311 4148 564

Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu b. 3 835 4 175 8 130

Yekûn 35 249 600 100 38 212 548 100 46 387 947 100

İstihsalin girdi ve çıktıları :

Ham madde : Yaş üzümdür.

İmal edilecek şarabın tip ve cinsine göre teknik olgunluğunu al¬

mış, hastalıksız, taze ve sağlam ayni cins üzüm işlenir, (müstahsil bu

gün için bu şartlara riayet edecek ve işi bu yönden tanzim edecek ye¬

terlikle değildir.)

Yaş üzümün depolama kabiliyeti yoktur, nakliyesinin de küçük

kaplarda seri olarak yapılması icap eder;

Şarap randımanı genellikle : 65 - 75 arasında değişikli gösterdi¬

ğinden yaş üzüm mübayaası imalât kapasitesine uygun olarak bu yol¬

dan hesaplanır.

235

Yaş üzüm bağdan tedarik edilir. Orta Anadolu ve bilhassa Ankara

bölgesindeki son zamanlardaki bağ hastalıkları sebebile vucuda gelen

azalma hariç her yerde şarap imalâtçılarının aradığı üzüm daima mev¬

cuttur.

Yalnız Elâzığ bölgesinde yetişen Boğazkere - öküzgözü karışımı

üzümün miktarı bugünkü talebi karşılıyamamaktadır. Bu iki üzüm

cinsinin bölgede çoğaltılmasına diğer taraftan şarapçılıkta denenmiş

uygun üzüm cinslerinin bulundukları bölgelerde çoğaltılmasının fay¬

dalı olacağı mütelâa edilmektedir.

Şaraplık yaş üzüm aynı zamanda sofralık pekmezlik ve kurutma¬

lık olarak da kıymet kazandığından gösterişli olanlarla miktarları az

olan çeşitler sofralığa gittiğinden kısmı rekâbet vardır.

Ankara bölgesindeki filokseradan mütevellit azalma müstesna di¬

ğer bölgelerde yaş üzüm mevsim müsait gittiği yıllarda temin edilmek¬

tedir.

Yardımcı Maddeler:

Bu maddeler şarapçılıkta,

a) Enfeksiyonu önleyici

b) Durultmayı kolaylaştırıcı

c) Fermantasyonu tanzim edici

d) Stabil hale getirici

e) Olgunlaştırıcı olarak kullanılır.

(50 milyon İt : şarap imâl için luzumlu maddelerin listesi eklidir)

İşletme Malzemesi:

a) Temizlik malzemesi

b) İtihsâl makineleri (listesi ekiidir)

cl) Süzücü ve parlaklık verici cihazlar.

Ambalaj Malzemesi:

a) Şişeler, kaplar

b) Kapatma malzemesi (Mantar - Kapsül)

c) Etiketleme - Süsleme

d) Sevk malzemesi (Sandık - kutu)

236

Bir mamulün müstehlik nazarında değeri; vasfının üstünlüğün¬

den evvel dış görünüşüne bağlı bulunmaktadır. Ambalajın ticarette bü¬

yük rol oynadığı bugün herkes tarafından kabul edilmiş bir vakıadır.

Bünyesi itibariyle hassas bir madde olan şarabın ise ambalâjmda

ayrıca hususî vasfı olan ambalaj malzemesine ihtiyaç vardır. Bu su¬

retle şişeli şarabın hem muhafazası temin edilebilmekte ve hem de

müstehlikin hoşlanacağı hususiyette ambalâj lanmış olarak satışı yapı¬

labilmektedir.

Kısa devrelerde ambalâj şekli, değişen mamulâta müstehlikin iti¬

bar etmemesi kalitede standardı temin edilmiş malların standart am¬

balâj çinde piyasaya arzını zaruri kılmıştır.

Her mamûlde olduğu gibi şarabın da dünyaca kabul edilmiş am¬

balâj standartlan vardır. Fakat şarabın ambalâjmda kullanılacak ka¬

liteli malzemeyi memleketimizde istenildiği zaman temin etmek imkân¬

sızdır. Bu durum bazı ihracat imkanlarında sekteye uğramaktadır.

Memleket dahilinde istihsâli veya imalâtı yapılan kaliteli ve uygun

fiyatlı ambalâj malzemesi kullanmağı millî bir vazife telakki eden şa¬

rap sanayiine yerli imalât yapıldığı gerekçesiyle herhangi bir ambalâj

maddesi üzerinde bir nevi monopol kurarak düşük kaliteli ve fahiş fiatlı

mamûlâtı piyasaya süren firmaların düşünce ve hareket tarzı yı¬

kıcı tesir yapmaktadır, ve maalesef ambalâj malzemesinin bugünkü

durumu şarap sanayii üzerinde bu menfii tesirine devam ettirmektedir.

Kullandığımız ambalâj malzemesinin bugünkü durumu gözden

geçirildiğinde :

MANTAR : Bir şarap nekadar iyi efsaflı olursa olsun şişeye girdik¬

ten sonra kalitesi iyi mantarla kapatılmadıkça daima bozulma ihtimali

vardır. Çünkü mantar kötü ise şişe yatık dururken şarabı sızdırır, dik

dururken de mantar kurudukça ufalır ve şişeye hava girer, her iki hal¬

de de sirkeleşme ve diğer şarap hastalıkları başlar. Buna bir de pera¬

kendeci bayilerle lokantacıların şarap şişelerini raflarda, güneşe karşı

dik olarak muhaffaza ettiklerini ilâve edersek mantarda kalitenin öne¬

mini kısaca belirtmiş oluruz.

Bütün bunlarda habersiz olan müstehlik şişe üzerinde gördüğü fir¬

manın iyi şarap yapmadığını veya eski kalitesini bozduğunu zannede¬

rek haksız ithamda bulunur.

Yerli mantarın fiat bakımından pahalı oluşu imalâtçıyı maliyeti

düşürmek için düşük kaliteye yöneltmekte veya kaliteyi muhafaza

edenlerde de fiatı yükseltmektedir.

Şarap kültürü gereği kadar gelişmemiş olan memleketimizde şa¬

rabın ne şekilde muhafazası lâzım geldiği pek bilinmediğinden şişeli

237

şaraplardan en iyi kalite mantarın kullanılması bozulmaları önleyici

ilk ve mühim bir tedbir olmuştur. Bugün için mantar ithali kotalardan

çıkarılmış olup ihtiyaç ancak bir firmanın inhisarı altında piyasaya

sürdüğü mantarlarla karşılanmaktadır. Hariçten gelen ham mantar¬

ları kalite itibariyle tasnife tâbi tutan bir kontrol sistemi olmadığından

ve ham mantar sanayiini elinde tutan dış firmalar da iyi kaliteli man¬

tar plâkalarını satmada nazlı olduklarından fazla kâr gayesi güden bu

firmanın muhtemelen üçüncü kalite ham mantar plâkı ithal ederek

bunları işledikten sonra fahiş fiatla şarap imâl ve imlâcılarma sattı¬

ğıdır.

Fiatlarm yüksek oluşu plâstik kapak ve tapaların mantar yerine

kullanılma temayülünü belirtmiş ise de gerek şişelerin standart olma¬

yışı gerekse şaraba uygun bünyeli plâstik kullanılmayışı bu teşebbüsün

akim kalmasına sebep olmuş ve düşük kaliteli de olsa mantrr kullan

ma mecburiyetini doğurmuştur.

Aynı güçlükle karşılaşmış olan Tekel idaresi çare olarak mantar

ithaline girişmiştir. Bu müsadenin diğer şarap amil ve imlâcılarma da

tanınarak kötü mantardan dolayı müstehlik nazarında itibarı sarsılan

firmalara tekrar değer kazanma imkânı verilmelidir.

Hülâsa olarak şu hususu tekrar belirtmek isteriz ki şarap muha¬

fazasında ancak kalitesinin üstünlüğü ile fayda sağlayan mantar, dü¬

şük kaliteli olduğu takdirde şarabın bozulmasına, mali zarar, firma iti¬

barının sarsılmasına ve gelir kaybına sebep olmaktadır. Bugün şarap

sanayicilerinin düşük kaliteli mantara ödemek mecburiyetinde kaldık¬

ları para ile yüksek kaliteli mantar ithal etmek daima mümkündür.

ŞİŞE : Bugün memleketimizde şişe imal eden en büyük firma paşabahçe

şişe ve cam fabrikasıdır. Bu fabrikanın dışında 2-3 adet kü¬

çük kapasiteli şişe fabrikası mevcuttur. Paşabahçe fabrikası olsun di¬

ğer küçük firmalar olsun, piyasa ihtiyacını karşılayacak kapasiteleri

yoktur. Şişe kaliteleri Avrupa şişelerine mukayesede çok düşüktür. Ağız

kuturlarını muntazam ve standart yapamamaktadırlar. Ağızlarının

bozuk oluşu şişeyi açan bir şahsın zahmetine ve nefretine sebep olmak¬

tadır. Mantarlarda 3 cü kalite olunca mantar parçalanmakta şarabı

içecek şahsın daha başta zevkini kaçırmaktadır.

Şişe fiatları yüksek oluşu sebebi ile de birkaç firma hariç bütün

şarapçılar şişelerini depozite karşılığı geri almaktadırlar. Bu şekilde

geri alman toplama şişelerin iyi yıkanamamasmdan dolayı gerek şara¬

bın bünyesine gerekse insan sağlığına zararı vardır.

YIRTILABİLİR METAL KAPİŞON : Mantarın ve dolayısiyle şara¬

bın hava ile temasını kesen ve bu suretle muhafazada fayda sağlayan

238

yırtılabilir metal kapişon dünyaca kabul edilmiş bir anbalâj sisteminin

yurdumuzda da tatbiki için luzumludur. Evvelce bu tip kapişonlarm

ithaline müsaade edilir ve döviz tahsisi yapılrıken bilahare kotadan

çıkarılmıştır. Bu tip ambalâj için getirilmiş olan makineler de bu se¬

beple kenara atılmıştır.

Şampanya mantarı ve teli: Memleket dahilinde temini bugün için

imkânsızdır. Çok evvel getirilmiş olan stoklar erimiş olduğundan tah¬

sis verilmediği takdirde istihsalin durma tehlikesi vardır.

Etiket kâğıdı: Otomatik makineler ancak belirli tip kâğıtlara

basılan etiketlerle çalışabilmektedir. Muhtelif tip kâğıtlarla yapılan

tecrübeler çok pahalıya mal olmakta ve bir çoğu ziyan olmaktadır.

Karton kutular: İhtiyaç zamanında karşılanamadığından stok ya¬

pılmasını lüzumlu kılmakta, dolayısiyle fuzuli yere sermaye bağlan¬

masına ve ayrı bir hangara ihtiyaç göstermektedir.

Netice:

Şarapçılar iç piyasada, imkânlar nisbetinde çalışmakta isede, bu

günkü durum karşısında dış piyasadan gelen taleplere çok çekingen

davranmaktadırlar.

Dış piyasayı tatmin edebilecek ne mantar ne kapsül nede diğer

ambalâj malzemesine sahibiz. Böylece bir kısım sanayi himaye edilir¬

ken öte yandan daha çok gelir temin etme imkânları olanların elleri

kolları bağlanmaktadır. Düşük kaliteli malların dahilde kulanılması

zorlanabilir fakat dış pazarlar bu şekilde fethedilemez.

Bira kapsülü : Dahilde satılacak sofra şaraplarının şişesine kali¬

tesiz kötü mantar yerine kapak olarak bira kapsülü kullanılmasının

gerek teknik yönden gerekse fiat bakımından uygun olacağı kanaatin¬

deyiz.

Pilferproof (Vidalı kapsül) : Fiat bakımından bira kapsülünden

pahallı olan bu tip kapaklı teknik yönden bira kapsülü vazifesi görme¬

mekle beraber daha ziyade ambalâj ı caiz göstermek isteyenler tarafın¬

dan kullanılmaktadır.

Diğerleri:

İmalâthanenin kuruluş şekline ve imkânlarına göre enerji ve ya¬

kıtın uygun olan çeşitlerini seçer. Bu şarapçılıkta mamûl maddenin

bünyesine girmez yalnız temizlik ve buhar istihsalinde kullanılır.

239

İş gücü

Genel olarak vasıflı iş gücüne ihtiyaç vardır. Memleketimizde bir¬

kaç büyük müessese hariç diğer küçük işletmelerde işgücü (İnsan

gücü) olarak görülür. Buna sebep yerli ve ucuz makine temin edileme¬

mesi ve elektriğin istenilen yerde bulunamamasıdır.

İmlâhaneler dışında kadın işçi genellikle kullanılamaz. Kanpaııyalarda

ham maddenin durumuna ve işletmenin bünyesine göre iş gücü

saati çoğaltılır. Normal zamanlarda iş gücü saati günde 8 saattir.

Devlet müesseseleri ve birkaç büyük özel işletme hariç diğer ima¬

lâthanelerde teknik eleman çalıştırılmaktadır. Teknik elemana ihtiyaç

duymayan bu işletmelerde mevzu ile alakalı, meslekî bilgiye sahip hiç¬

bir yönetici ve sermayedar bulunmamaktadır.

Bunun yanısıra teknik eleman eğitiminin ıslahı, teknik bilgiye sa¬

hip bir (usta) sınıfının dolmasının sağlanması, kapasite ile mukayyet

olmak şantiyle teknik kontrol ve yönetici mecburiyetinin konması lâ¬

zımdır :

Kanaatimizce Avrupada olduğu gibi orta okul mezunlarının gire¬

bileceği, şarap teknisyeni yetiştirecek bir meslek okuluna zaruri ihtiyaç

vardır. Birçok müesseselerde ziraat mühendisi veya alkollü içkiler eks¬

peri temin edememektedir. Yetiştirilecek bu şarap teknisyenleri, şarap¬

çılığımızın sorumluluğunu üzerlerinde taşıyacak nitelikte olabilmeli¬

dirler :

Bugün için vazife gören ve bu mevzuda yetişmiş elemanların dış

memleketlerindeki şarapçılığı tanımaları ve meslekî gelişmelerini sağ¬

lamak için tatbikata gönderilmelerinin şart olduğudur. Bugün meslekî

ihtisas için yurt dışına gönderilmekte olan yüksek tahsil görmüş genç¬

lerin memleket içinde meslekle alakalı tatbikat yapmamış ve memleket

gerçeklerini tanımamış olmaları gerek oradaki çalışmalarını aksatmak¬

ta gerekse dönüşlerinde bünyemize intibak edememektedirler. İhtisasa

gönderilecek elemanların halen vazife görenler arasından seçilmesini

faydalı görmekteyiz.

Kuruluş yerlerinin tahdide tâbi tutulması, işletmelerin büyük şe¬

hirlerde toplanmasına ve dolayisiyle iş gücü ihtiyacının karşılanması

için köyden şehire akın edilmesine amil olmuştur.

3.4.3 Sermaye :

Şarapçılık, bir taraftan sâbit tesisler, öte yandan önemli miktarda

döner sermaye isteyen bir endüstri koludur.

240

Modern bir şarap kav’ında yer altı, yer üstü Küv inşaatı bu en¬

düstri yatırımının en büyük sermayesini alır. Ezme, sıkma, durultma,

süzme ve şişeleme safhaları İçin gerekli modern cihazların bedelleri

tutarı da çok ehemmiyetli rakamlara bâliğ olur, (örnekler eklidir.)

Bunlara ilâveten şişe, etiket, mantar, kapsül ve benzeri şarap kap¬

ları ile ilgili eşyadan başka nakilde kullanılacak fıçılar, sandıklar, üzüm

taşımada kullanılacak küfeler de büyük miktarlarda sermaye ile sağla¬

nabilir.

Modem bir şarap tesisinde gerek ham madde olan üzümü bağ sa¬

halarında müesseseye taşıma, gerekse doldurulmuş şarap şişelerinin

toptancı ve perakendeci bayilere kadar sevk edebilmek için de o müessesenin

maliyeti ile mütenasip miktar ve kapasitede motörlü nakil va¬

sıtalarına da şiddetli ihtiyaç vardır.

Mütedavil sermaye ihtiyacı da bunlarda aşağı kalamamaktadır.

Bir defa üzümün satın alınması, nakli, işlenmesi, fermantasyonların

sonuna kadar tretmanlarmın yapılması daima hazır sermaye harcanışını

icabettirir.

Bağ bozumundan çok evvelki devrede bağcıya avans verme mecbu¬

riyetini de gözönünde bulundurmak gerekmektedir.

Döner sermaye senede bir defa devreder, yani kampanya başında

üzüme yatırılan sermaye ancak sene sonunda elde olunmuş şarabın

satılmasile tekrar üzüm alımma yatırılır. Bu sermaye bu mevzua yö¬

nelmede pek arzulu değildir.

Örnek : 1

Genel kap hacimleri 800 000 ve 1 500 000 litre olan, yer altı kavi

bulunmayan tek katlı bu şaraphanelerin inşaat ve tesisat bedelleri

(1965 - 66) senesine ait ekli tablolarda gösterilmiştir.

1 — Uçmakdere Şaraphanesi :

1) Genel arazisi 5058 metrekaredir.

2) Oturma sahası :

Yardımcı binalar 85 M2

İdare binası 96 M2

Küvler ve pres da. 747 M2

Yekûn... 928 M2

928 M2 dir.

241

İnşaat sahası:

3) Betonarme

4) 800 000 litre

Küv adedi: 35 dir.

Bedel : inşaat dahil (götürü)

İnşaat :

1 — Şaraphane imalâthanesi

2 — Bekleme yeri ve kapıcı külübesi

3 — Jeneratör binası

4 — Kanalizasyon ve forseptik

5 — Beton saha, telörgü, ihata ve istinat duvarı

Yekûn

96.329,47

14.385,70

19.355,60

11.539,63

77.844,20

819.454,60

Tesisat:

1 — Elektrik

2 — Sıhhî tesisat

40.761,00

11.258,94

Genel yekûn

871.474,54

Makineler :

Miktarı

Cinsi

Bedeli

3 Adet Hidrolik pres

1 „ Baskül (1,5 tonluk)

3 ,, Hidrolik pres montajı

1 ,, Fulvar için motor

1 „ Fulvar egrepuar

1 „ Şıra tulumbası

6 „ Şarap tulumbası

200 Mt. Şarap hortumu 70 <t> iç

50 Mt. Ispiral hortum 120 0

200 Mt. Dekovil hattı

6 Adet Dekovil arabası

Muhtelif lâboratuar malzemesi

1 Adet egutfor

1 „ dizel elektrojen grubu (30 HP. lik)

3.500,—

4.400,—

1.800,—

25.000,—

12.000,—

14.000,—

2.800,—

71.700,-

27.000,-

5.000,-

3.000,-

5.000,—

25.000,—

40.000,—

Yekûn 240.200,—

242

2 — Şarköy şaraphanesi :

1 — Genel arazi : 14 600 M2 (M2 si 25 kr.) 3.650,—

2 — Oturma sahası

Yardımcı binalar

İdare binası

Küvler ve pres d.

kapıcı klübesi jeneratör

95

124 M2

1 267 M2

1 486 M2

inşaat sahası

3 — İnşaat, betonarme

1 486 M2 dir.

4 — 1 500 000 litre

Küv adedi : 69 adettir.

İnşaat :

1 — Şaraphane imalâthanesi

2 — Bekleme yeri, kapıcı kulübesi

3 — Jeneratör binası

4 — İdare binası

5 — Kanalizasyon, forseptik

6 — Beton saha, tel örgü, ihata ve istinat

Bedeli

1.197.763,74

14.385,70

19.355,60

50.436,95

11.539,63

73.774,56

1.367.256,18

Tesisat :

1 — Elektrik

2 — Sıhhî tesisat

13.763,66

50.477,00

Genel yekûn

1.431.496,84

Makineler :

Miktarı

Cinsi

Bedeli

Adet

Hidrolik pres

Baskül (1.5) tonluk

Hidrolik pres montajı

Fulvar için motor

Fulvar egrepuar

Şıra tulumbası

Şarap tulumbası

95.600,00

3.500.00

2.500.00

1.800.00

25.000.00

12.000.00

36.000,00

243

Miktarı Cinsi Bedeli

150 Metre Şarap hortumu 70 <f>

50 „ Spiral hortumu 120 <t>

200 „ Dekovil hattı

8 „ Dekovil arabası

Muhtelif lâboratuar malzemesi

1 Adet Egutfor

1 „ Dizel elektrojen grubu (30 HP. lik)

17.500,00

5.000.00

2.800,00

4.000.00

5.000.00

25.000.00

70.000.00

305.700,00

Örnek: 3

Beton kap inşa bedeli :

Tekel Paşabahçe fabrikasında 1964-1965 yılında inşa edilen biri

yekpare diğeri küçük hacimli iki grup küvden 340 000 Lt. hacmindeki

yekpare küv 90 600 Tl. sına diğeri 6 000 ile 13 000 Tl. lik 16 küvden

ibaret 157 000 Lt. toplam hacimli grup ise aynı yerde 80 000 Tl. sine

inşa edilmiştir : Bu küvlerin inşa edildiği mahalde önceden bina bu¬

lunduğundan bina masrafı dahil değildir.

Bu kadar mütenevvi sebeplerle beliren önemli miktarlardaki ser¬

maye ihtiyacının karşılanmasında şarap müesseselerinin karşılaştıkla¬

rı müşkilât, hiç bir endüstri kolunda rast gelinemeyecek kadar önem¬

lidir. Çünkü, yeni tesisler, tevsiler ve benzeri işler için bile çok zorluk¬

la sağanabilen yatırım sermayesinden aynı olarak yılda bir defa devrolacak

döner sermaye temini şarapçılar için çok masraflı ve müşkil ol¬

maktadır.

Sermayenin büyük bir kısmının yatırıldığı makine - teçhizat ve

yardımcı malzemelerin memlektimizde yapılamaması bunların döviz

ile sağlanmasını mecbur kılmaktadır.

Bu arada birkaç kalem basit makine ve malzeme üzerinde yerli ça¬

lışmalar yapılmakta ise de alâkalılarca teşvik görmektedir. Bu çeşit

çalışmaların daha hassas ve teferruatlı cihazların imâlinde yönelme¬

sini, ve bu işin M.K.E. gibi her türlü imkâna sahip müesseselerce ele

almmasım faydalı görmekteyiz.

3.5. MaEyeiler:

a) Şarapçılıktaki maliyeti teşkil eden unsurlar :

— Ham madde

— Malzeme

244

— İşçilik

— Enerji

— Su

— Umumî masraf

— Sermaye faizi

— Amortismanlardan ibarettir.

Bir şarap imalâthanesi kurulması ve kapasitesinde imalât yapması

için kaba bir tahminle sermayenin ortalama 3/5 nispeti sabit kıymet¬

lere, 2/5 nispeti ise işletme masraflarına (Döner sermaye olarak) gider.

Mesalâ : 1.500.000 litre kapasiteli bir imalâthanenin yapılan do¬

natılması için kabaca 1.750.000 lira yatırım yapılması ve bu kapların

tamamen şarapla doldurulması için 950.000 - 1.100.000 lira üzüm alımı

ve işlenmesi için döner sermaye olarak sarf edilmesi gerekmektedir.

Gerek imalâthanelerde gerekse imlâhanelerde iş hacmi senenin

bütün aylarında bir birine yakın nispette olmadığından makine ve teç¬

hizatın kampanya mevsimine göre ayarlanması ve yatırım buna göre

yapılması gerekmektedir. Meselâ bu sebeple kanyak imalâtında üzüm¬

ün istenen olgunlukta işlenmesi için bu bağların 3-4 gün içinde bozul¬

ması ve üzümün şaraphaneye getirilmesi gibi, bu kadar çok üzümün

bu kısa devrede işlenmesi için büyük kapasiteli cihazlara ihtiyaç bu¬

lunmaktadır.

Halbuki böyle zaman tahdidi olmasa bu imalâthanelere çok küçük

kapasiteli makineler yeterli olacaktı.

Şarap imalâtının başka sektörlerle olan farkı sermayenin en az

bir sene mala bağlı olarak kalmasıdır. Bu müddet imalâtçının kalite

şarap yapımına temayül göstermesi halinde daha da artar. 1,5-3 sene

arasında değişebilir,

Bir diğer faktörde yan ürünlerin değişik sebeplerle kıymet bulma¬

mış olması, maliyeti düşürücü unsur olarak mütalâa edilmesini önle¬

mektedir.

İmlânın makineleşmesinin şarapçılıktaki rolü, istihsâlin fazlalaş¬

masını sağlamak ve şarabı fena tesirlerden korumaktır. Şaraptaki bioşimik

hadiselerin oluşu ancak zamanla mukayyet olup bu devrenin

büyük ölçüde kısaltılması mümkün olamadığından zammın kullanıl¬

ması yalnız bu sektörde önemlidir.

Bundan dolayıdır ki şarapçılık sanayii hususi tesis ve cihazlara

ihtiyaç gösteren ve mesleki derin bilgi isteyen bir san’at koludur.

Bu sanayi kolundaki makine ve cihazlar üzümden gayri maddenin

işlenmesine kullanılamaz.

245

Şarabın dahilde satışı maktu vergiye tâbi olup, harice satılan ma

mulat bu vergiden muaftır.

Ana madde olan şarabı kullanmak suretile kendi arasındaki çeşit

ler çoğaltılabileceği gibi şampanya, vermut, şeri madora, porta, yeres

tipi çeşitli imalât yapma imkânları mevcuttur.

b) Üzümün işletmeğe girdiği tarih mebde olarak alınıp istimareden

sonra Ocak ayı başındaki miktar ve masraflar esas alınarak mali

yet bulunur. Bu devre sonu Devlet sektöründe Mart ayı başı olarak

kabul edilmiştir.

Her iki halde de yani Ocak ve Mart başlarından itibaren imalât

devresi başına kadar ihtiyaç olunan masraflara yeni imalâtın bünye

sine ithal olunacak maliyete intikal ettirilir. Bu suretle şarap imalâ

tında senede bir defa maliyet yapılır.

İmlâhaneler ise ham maddenin, malzemenin ve işçiliğin tekâmülâtma

göre sene için değişik maliyetler yapabilirler.

Bu hususlarda bir fikir vermesi için 1963 senesine ait Tekel Şarap

fabrikalarmın dökme ve şişeli şarap maliyetlerini gösterir cetveller

aşağıdadır.

246

— —

85

—

—

9

— —

— — — —

—

—

— —

—

—

MALİYETLER

1963 Yılı DÖKME Şarap MALİYETLERİ :

TEKİRDAĞ İZMİR ÜRGÜP GAZİANTEP

3 230 600 L. 517 600 L. 369 097 L. 930 225 L.

Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.

Lira Kr. S. % Lira Kr. S. % Lira Kr. S. % Lira Kr. S. %

Asli madde 1 918 592 59,39 70,87 311C84 60,10 57,84 186 736 50,39 42,42 436 696 46,62 79,65

Malzeme 25 879 0,80 0,96 6 544 1,26 1,21 6 246 1,69 1,42

—

işçilik 84 356 2,61 3,12 47 956 0,26 8,92 16 919 4.59 3,85 17 843 1,92 3,28

Su, Elektrik 23 039 0,71 0,84 8 112 1,57 1,51

—

U. Masraf 655 616 20,29 24,21 164 142 31,71 30,52 230 289 62 29 52,31 92 886 9,99 17,07

Yekûn 2 707 482 83,80 100,00 537 798 103,90 100,00 449 170 119.23 100,25 544 425 58,53 100,00

ELÂZIĞ ÇANAKKALE ANKARA TOKAT

810 0S0 L. 1 240 300 L. 1 601 655 L. 190 224 L.

Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.

Lira Kr. S. 7c Lira Kr. S. % Lira Kr. S. % Lira Kr. S. %

Asli madde 559 487 69,08 78,61 630 383 50,84 67,28 782 242 48,84 69,94 24 197 44,26 71,63

Malzeme

—

632 6,90 9,13 485 0,03 0,04 4 094 2,15 3,48

işçilik 18 546 2,29 2,61 27 535 2,22 2,94 91 935 5,74 8.22 21 074 11,08 17,95

Su, Elektrik

—

992 0,81 1,07

—

U. Masraf 336 645 16,50 18,78 183 564 14,80 19,58 243 772 15,22 21,S0 8 085 4,25 6,88

Yekûn 71 167 87,85 100,00 937 307 75,57 100,00 1 118 434 69,83 100,00 117 450 61,74 100,00

247

Not ; Tekel maliyetlerinde, işletme ve tesis sermayelerini faiz ve amortisman payları dahil değildir.

—

5

— —

—

— — — —

ETLER

1963 Yılı ŞİŞELİ Şarap MALİYETLERİ : 70 Cl.

%

Bedel

Lira

İZMİR TEKİRDAĞ PAŞABAHÇE ANKARA

202 839 L. 342 2 331 993573 L. L. 953 578 L.

Lt. Ma. Bedel Bedel Lt. Ma. Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.

Kr. S. % Lira Lira Kr. S. Kr. S. % % L’ra Kr. S.

69,20 150 Asli 285 Madde 74,09 69,96 2 123 086320 224 91,06 90,45 77,95 70,27 787 215 82,55

13,85 Malzeme 23 450 11,56 10,92 345 823 50 080 14,82 14,5012,69 11,35 157 556 16,52

—

0,13 Su, 2 045 Elektrik 1,01 0,95 55 171 2,37 2,03 1 395 0,15

12,61 İşçilik 8 691 4,28 4,04 75 934 21 397 3,26 6,212,79 4,82 143 537 15,05

4,21 U. 30 348 Masraf 14,96 14,13 123 811 59 899 5,31 17,464,54 13,56 47 910 5,03

100,00 214 Yekûn 813 105,90 100,00 2 723 823441 116,82 510 128,72 100,00 100,00 1 137 613 119,30

GAZİANTEP

3C8 182 L.

ELÂZIĞ TOKAT

67 677156 L. 380 L.

ÜRGÜP

99 295 L.

%

Bedel

Lira

Lt. Ma. Bedel Bedel Lt. Ma. Lt. Ma. Bedel Lt. Ma.

Kr. S. % Lira Lira Kr. S. Kr. S. % % Lira Kr. S.

83,01 179 YAsli 064 madde 58,10 63,17 48 222104 833 71,26 67,04 53,56 67,98 143 370 144,39

5,93 Malzeme 37 656 12,22 13,288 021 7 376 11,85 4,708,91 4,57 10 234 10,30

İşçilik 8 874 13,11 9,85 9 560 9,63

5,53 22 378 7,26 7,89 25 872 16,54 16,77

—

—

Su, 698 Elektrik, 1,85 2,02

5,53 U. 38 668 masraf 12,55 13,64 24 920 16 171 96,82 16.34 27,68 10,48 9 560 9,63

100,00 283 Yekûn 464 91,98 100,00 90 037154 133,04 236 98,62 100,00 100,00 172 721 173,95

248

c) Ham maddeye göre mamûl ve yan ürünlerin randımanı aşağı¬

da gösterilmiştir.

Üzüm cinsi % şarap % tortu % cibre

Beyaz üzüm 65 - 70 4 31 - 26

Kırmızı üzüm 70- 75 3 27 - 22

Mamûl yüzdesinin azalıp çoğalması, üzümün olgunluk derecesine

yapılacak şarabın evsafına - senenin hususiyetine - Nakliye ve mesafe

şartlarına - işlenmedeki sür’ate - Makine ve teçhizata tâbidir.

Şarap maliyetlerimizin yüksek olma sebebinin başında artık madde¬

leri kıymetlendiremememiz gelir. Üzümün 1 kilosundan 700 gr. suyunu

aldığımız zaman geriye kalan 300 gr. m ne işe yarayacağını düşünme¬

miz icap etmektedir. Değil dağınık ve ufak kapasiteli imalâthanelerde,

Devletin milyonluk fabrikalarında bile göz önüne alınmamıştır. Tekel

fabrikalarında yalnız cibre suması alınmakta geri kalan kısımlar atıl¬

maktadır. Oysa ki : üzüm tanesinin % 2 - 6 teşkil eden çekirdekten

% 10-12 yağ, % 7 - 8 tanen bulunmaktadır. Tali mahsûllerden bi

tartarat da tartarik asit imâlinde kullanıldığı halde, tanen ve tartarik

asit ithâl mallarımız arasındadır. Gübre, yem ve yakıt sanayiinde kul¬

lanılması icabeden bakiye cibreden de istifade edilememektedir.

Büyük imalât merkezlerinde artık maddelerin ve cibrelerin değer¬

lendirilmesi için tesisler kurulmasının teşvik edilmesi, cibre ispirtosu¬

nun Tekel idaresi tarafından hakiki değeriyle satın alınmasını diğer

bir çare olarak görmekteyiz.

3.6 Şarap fiatları :

a) Fiat teşekkülü :

Şarap fiatları maliyetile orantılı iniş ve çıkışlar göstermez. Her

müessesenin kendine göre bir etiket fiatı vardır. Bu fiatlar müesseselerin

satış reklâm ve rekabet düşüncelerine göre ayarlanmıştır. Mamafi

maliyetleri çok düşük olan bazı ufak müesseseler piyasada haksız

rekabet edebilmekte, fakat bunlar bazan zararına, umumiyetle kapkaç

bir iş yapabilmektedirler.

Tekel fiatları ise ham madde ve işçilik dalgalanmalarına rağmen

uzun müddet değişmediğinden, piyasada sofra şarabı fiatınm istikra¬

rını sağlamaktadır.

249

Mamûl malm satışı bayilerin tutumuna göre artma veya eksilme

gösterdiğinden, müesseseler arasında bayiler lehine menfaat sağlayan

bir haksız rekabet mevcuttur.

Bir diğer haksız rekabet unsuru da istimarede gösterilmemiş şa¬

raplarla bünyesine su katılmış olanların satış üstünlüğü sağlanmasın¬

da kullanılmasıdır.

Şarapların fiatı kaliteye göre tesbit edildiğinden tiplere uygun tek

fiat ve marka konulması imkânsızdır. Şarabın değeri yapıldığı senenin

hususiyetine yani iyi şarap veren veya vermeyen yıl oluşuna göre deği¬

şiklik gösterdiği gibi, aynı sene yapılan şaraplar için de bile değişik

hususiyet ve üstünlük gösterenler de mevcuttur. Bunun yani sıra şa¬

rabın beklemesini de mecbur kılar teknik zaruretleri hesaba katarsak,

sermayenin de uzun müddet bağlı kalması lâzım gelmektedir. Bu sebep¬

ler, imâl edilen şarabın müstehlike takdiminde serbest fiat kullanıl¬

masını mecbur kılmaktadır.

Şarapçılığı ileri olan memleketlerde şişeli şarap fiatları meselâ

Almanya’da 1,5 DM. dan - 100 DM. arasında değişiklik göstermektedir.

b) Fiat teşekkülüne tesir eden faktörler :

Piyasaya arzedilen toplum mamûlâtm ortalama 1/3 nispetine sa¬

hip Tekel’in devamlı ve sâbit fiat politikası bu kolda iş yapacak serma¬

ye sahiplerini arzulu kılmaktadır. Halbuki Tekel realiteye uygun ola¬

rak özel şahısların maliyet unsurlarmı dikkate alarak fiat teşekkül et¬

tirdiği takdirde bu sahaya sermaye yatırılması cazip hale gelecek ve

bu sayede bağ ürünlerinin şarapçılık yönünden değerlendirilmesi sağ¬

lanacaktır.

Şarap sanayiinin gelişmesine engel teşkil eden diğer bir faktör de

derecesi yüksek alkollü (Rakı - Votka) içkilerin alkol derecesi Hatla¬

rının sofra şarabı alkol derecesi fiatlarile mukayesesinde ayni seviyede

oluşlarıdır.

Bu durumda müstehlik şarap yerine rakı veya votka içmeğe teşvik

edilmektedir.

250

7

7

7

—

—

15

14

14

15

17

—

19

ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE ŞARAP FİYATLARI (hl./dolâr)

M

Ol

s

a>

Fransa

İmalâtçı fiyatları

İtalya

II

Toptan fiyatlar

İthal

fiyatları

Birleşik

Portekiz . Cezayir Ispanya Fransa

Amerika

1950-1957

Yıllar I-XII I-XII I-XII I-XII

VII-VI

1958-1964

VIII-VII

I-XII I-XII I-XI]

1950 9 19 10 80 14 86 8 87 3) 6 72 3) 9 95

1951 7 08 1109 12 39 8 77 3 42 10 13

—

1952 7 43 11 00 11 46 9 46 2 82 10 27

—

—

—

—

—

—

1953 7 23 12 16 14 87 11 06 3 99 9 32

1954 7 33 14 80 15 71 6 85 4 24 8 50

1955 6 99 ') 14 24 15 08 5 88 3 32 8 86

1956 8 13 14 16 11 37 6 37 4 28 10 25

1957 11 02 14 52 17 83 7 20 5 61 13 19

2

3

5

7

5

1958 19 69 15 93 15 56 1123 5 39 19 87

—

1959 8 95 14 64 12 79 11 17 4 73 11 68

—

7

1960 8 77 17 60 15 87 10 43 4 49 1191 8 75 19 7

1961 9 32 20 58 16 53 9 84 5 47 12 12 1,2) o 79 19 5

1962 10'26 16 00 14 56 11 48 5 62

—

1963 9 48 26 66 16 44 8 21 4 28

—

1964 9 74 19 84 2) 15 40 2) 7 62 5 78

■—

71 19 1

65 20 4

78 20 8

Kanyak : FAO, Production Yearbook. 1965

’) Bu yıldan itibaren, fiyat alkol muhtevası derecesine göre hesaplanmış¬

tır. 2) Muvakkat 3) 100 kg. üzüm fiyatı.

İmalâtçı fiyatları : Fransa : Kırmızı, kuran, 9 derece alkol, vergi hariç,

Bezieis İtalya I - Kırmızı, Lambruscosorbara, Modena, II - Beyaz, Castelli, 12

derece, Roma Portekiz : Kırmızı, vasati imalâtçı fiyatı, Birleşik Amerika : şarap ve

Brandy için işlenen üzüm, vasati imalâtçı fiyatı, Kaliforniya.

Toptan fiyatlar : Cezayir : Kırmızı, kuran, ikinci kalite, 11 derece, vergi

dahil, Cezayir İspanya : Kırmızı, kuran, Valdepenas, vasati toptan fiyat.

İthal fiyatları: Fransa : 11 derece, vergi dahil, 1962 ye kadar Cezayirde

rıhtım teslimi, 1963 den itibaren Kuzey Afrikadan, filtre edilmiş, küvmalı, Rouen

toptan.

251

Rakı ve votka

Beher alkol

derece fiatlarına

İçkinin İsmi

Şişe

fiatı

Alkol

derecesi

derecesine

isab. eden

bed. Krş.

aynı

seviye

Kıyasla

yüksek

seviye

alçak

seviye

t

olarak olarak olarak

Rakı : Kulüp 16,00 50" 45,7

Rakı : Yeni 14,00 45’ 44,4

Votka 14,00 40" 50,0

ŞARAP:

Tekel Buzbağ 4,00 12° 47,64

Tekel Çubuk 2,00 12° 23,81

H. Âmiller :

Kavaklıdere Kalite 12,00 12° 142,86

Kavaklıdere Sofra 6,00 12° 71,45

Doluca kalite I. 15,00 12° 178,57

Doluca kalite II. 7,50 12° 89,28

Akmanlar kalite 10,00 12° 119,05

Akmanlar 4,00 12° 47,62

Marmara Koli. Kalite 10,00 12° 119,05

Aral kalite 7,00 12° 83,33

Aral sofra 4,00 12° 47,62

A. O. Ç. kalite

A. O. Ç. sofra

Burç sofra

Sağlık yönünden düşük alkollü içkierin teammün etmesi lüzumlu

görüldüğünden, alkollü içkilerin fiat teşekkülünde derecesi yüksek iç¬

kilerin derece fiat mm şarap derece fiatına kıyasla bir hayli farklı tu¬

tulması icap etmektedir.

Sağlıkla alâkalı bir diğer husus da düşük alkolizm tehlikesi az gö¬

rüldüğüdür. Bu sebeple memleketimizdeki alkolizm mücadelesini des¬

tekleme gayesile düşük dereceli içki istihlakinin diğerleri aleyhine ge¬

liştirilmesini ve bunun için gerekli fiat ayarlamalarının yapılmasını

uygun görmekteyiz.

d) Şarap satışında fiatm tesiri

Bölgelere, mevsimlere ve yıllara göre fiat dalgalanması görülme¬

miştir. Yalnız yaşama seviyesi yüksek bölgelerde kalite şarap satışları,

diğer bölgelere nisbetle fazlalaşmaktadır. Vasıfsız şaraplar, sofra şarap¬

ları daha ziyade köy, kasaba ve hayat standardı düşük olan bölgelerde

252

müşteri bulmaktadır. Dünya fiatlarile mukayese yapılabilmesi için.

Ticaret Odaları bültenlerinden istifade etmek gerekir.

Şarap etiket nizamnamesi gereğince etiketlere satış fiatlar uım ya¬

zılması mecburi olup bu hususun Tekel ve mahalli Beediyelerce kont¬

rol edilmesi lâzımdır. Bazı bölgelerde bu mecburiyete ve kontrola ge¬

reken alâkanın gösterilmediği müşahade edilmektedir.

Etiket üzerinde fiatm görülmesi müstehlikin aldanmasını önler.

Bu müspet hareketin memleket çapındaki diğer ambalâjlı mamûlâta

da tatbikini faydalı görmekteyiz.

3.7. İstihlâk :

3.7 İstihlâk :

3.7.1 İstihlâke tesir eden başlıca faktörler :

a) Gelir : Şarap zaruri ihtiyaç ve gıda maddesi olarak henüz de¬

ğer kazanmadığı için ancak keyif maddesi olarak istihlâk edilmekte¬

dir. Bu sebeple gelir nispeti fazlalaştıkça istihlâk da o nispette artacak¬

tır. Halen dar gelirli ve hayat standardı düşük halk tabakasında ucuz

ve vasıfsız şarap içilmesi bu sebepledir. Geliri yüksek aile sofralarında

ise yüksek evsaflı kalite şarapların yer almaya başladığı görülmektedir.

b) Fiatlar: nakliyat unsurları dikkate alınarak tesbit edildiğinden

düşünülmesi ve ucuzlatılması mümkün değildir. Halk daha ziyade şa¬

rap fiatlarmı rakı ve Votka fiatlarile mukayese ederek ucuz veya pa¬

halı bulmaktadır. Evvelki bahislerde temas edildiği üzere Tekel mad¬

delerinin fiat tesbitinde şarap maliyetinin gözönünde tutulması şarap

istihlâkini fazlalaştıracaktır.

c) Şehirleme :

Şehir, kasaba ve köylerin değişik örf ve adetlere sahip oluşu, istih¬

lâkin artmasında rol oynamaktadır. Topluma intikal arzusu şehirlerde

istihlâki çoğaltmakta, dar muhitlerde ise çekingenlikler istihlâki azalt¬

maktadır.

d) Müstehlik itiyatları:

Aile sofrasında yemek esnasında şarap içilmesi henüz yerleşme¬

diğinden halk daha ziyade toplu olarak meyhanede içmeği tercih et¬

mekte ve bu bir itiyat halinde tecelli etmektedir.

Şarabın da rakı gibi teşkilâtlı ve bol mezeli meyhane sofrasında

içilmesi itiyatı mevcuttur. Mezeye ihtiyaç duyulmadan şarap içimi

henüz itiyat haline gelmemiştir.

253

e) İklim :

Her mevzimde içilebilecek şarap (tipleri ve cinsleri mevcut olmasma

rağmen, halk daha ziyade soğuk aylarda ve serin mevsimlerde şarap

içmektedir.

f) Müstehlik şarap hakkmdaki düşünce ve inanışları :

Halk şarabı zevkle içilebilen bir içki olarak kabul etmeyip daha

ziyade sarhoş olmak için istihlâk eder. Sıhhî yönden zararlı olan ha¬

talı yapılmış veya hastalanmış şarapları halk kuvvetli ve eski şarap

kabul etmektedir.

g) Dini inanışlar :

Halk İslâmiyet esasları yönünden şarap içmeği günâh saydığın¬

dan, istihlâkte gelişme kaydedilememektedir. Şarapçılığın memleket

çapında geri kalmasında bu dinî tutumun rolü büyüktür.

h) Kalite :

Kalite istihlâkin artmasında müspet rol oynamaktadır. Bu durum

şarapçılıkta kaliteli imalâta doğru gidişi hızlandırmaktadır,

i) Ambalâj ve Piyasaya sürülüş şekli :

Mamûlâtm piyasaya (Şaraphanelerin, doldurma evlerinn ve şarap¬

ların sıhhî ve teknik bakımdan niteliklerine kontrol ve muayeneleri ile

uygulanacak işlemlere ait esaslar adlı nizamnameye göre sürülmekte¬

dir. Faydası; yapılacak şarapların imalâtında ve imlâsında kaliteyi ve

sıhhî kontrolü sağlamaktır. Bu nizamnameyi tatbik edecek ve kont¬

rolü yapacak elemanların yeteri kadar bilgiye sahip olmaması tatbi¬

katta güçlükler çıkarmaktadır.

Türk standarlar enstitüsünün şarap mevzuundaki çalışmalarının

bir an önce (tatbike konulup ilân edilmesinin bu gibi güçlükleri gide¬

receğine kânı bulunuyoruz.

Ambalâj : Şişe

Şarap memleketimizde müstehlike genellikle şişe içersinde takdim

edilmektedir. Şişe sanayii ise gerek imalâtında gerekse fiatmda henüz

istikrar sağlayamamıştır. Bu sebeple müstehlikin nazarında mamûlât

kıymetini kaybetmekte ve haksız yere şarapçı itham edilmektedir.

Mantar : Yerli mantar sanayii kurulduğu mülâhasasile mantar

:ithali yasaklanmıştır. Mantar sanayii ise hariçten ithâl ettiği blok man-

254

tarlan burada işlemekte ve tasnif etmektedir. Şarapçılar ihtiyaçlarmı

bu tek firmadan almak mecburiyetindedir. Fakat değişik tip ve çeşit

şaraplara uygun düşecek mantar her zaman bulmak mümkün olma¬

maktadır. Buna en büyük sebep kanaatimizce ithâline müsaade edilen

mantar bloklarının yurda girişlerinde ihtiyaca göre sınıflandırılmamış

olmasındadır.

Muhakkak olan şudur ki, düşük kaliteli ilk maddeden üstün kali¬

teli şarap mantarı yapmanın mümkün olmadığıdır. Bu olsa olsa kötü¬

nün içinden ehveni şer olan yani, kötüye göre iyi görünenin tefrikidir.

Şarabın muhafazasında olduğu kadar müstehlikin şişeyi açışında

da iyi veya fena tesir yapan mantarın ucuz ve kaliteli olarak piyasadada

bulundurulması çok lüzumludur. Yerli sanayiin yapmadığı yük¬

sek kaliteli şarap ve şampanya mantarlarının ihtiyaç sahibi sanayici¬

ler tarafından ithâl edilmesine müsaade edildiği takdirde hem şarap¬

çılık yönünden fayda sağlanmış ve hem de yerli sanayiin bu çeşitler

üzerinde çalışması teşvik edilmiş olacaktır.

k) Reklâm :

Nüfusumuzun büyük bir kısmı şarap kültüründen mahrum olduğu

için Basın, yayın ve konferanslarla halka bilgi verilmesi ve alâkasının

uyandırılması âzımdır.

Bugün orta ve yüksek tahsil yapmış meslek sahibi olanlar dahi,

şarabın yapılışı kimyasal kuruluşu, gıdaî değeri, içilişi, muhafazası ve

diğer hususiyetleri hakkmda lüzumu kadar bilgiye sahip değillerdir.

Atalarımızın “Halkın aklı gözündedir” sözüne uyularak senenin

bazı aylarında firmaların şarap tadımı yaptırmalılar, şarap içimini

göstermesi bakımından faydalar sağlayacaktır.

Gerek dahilde gerekse hariçte şarap müsabakaları tertip edilmek

suretile alâkanın canlı tutulması bu çalışmalar için elzemdir. Yalnız bu

şekil çalışmalar yapılırken haksız rekabet yaratacak konuşmalardan

veya afişlerden sakınmak gerekmektedir. Meslekdaşlar arasında tesa-

nüdü bozucu hareketlerden sakınarak her müessesenin kendi mamu¬

latını reklâm etmesi tabii hakkıdır.

Sosyal hayat :

İçki genellikle güneş battıktan sonraki devrede akşam yemeği sa¬

atinde içildiğinden, günlük istihlâk bu saatlerde, bayram ve tatil gün¬

lerde bilhassa yılbaşında fazlalaşır.

255

İSTİHLÂKİN SEYRİ VE SEVİYESİ

1) Şarap tüketimi:

1 — Yıllar itibariyle tüketim :

Yıllar Tekel Özel sektör

1953 3.611 10.156

1954 4.059 9.570

1955 5.311 12.250

1956 5.040 11.607

1957 5.255 12.747

1958 3.568 12.883

1959 3.041 13.489

1960 3.098 13.483

1961 3.313 15.935

1962 3.567 17.158

1963 5.289 20.832

1964 5.376 23.165

1965 (6.948) (21.450)

Nüfuz

Toplam İndex basma litre

13.767 100 0,6033

13.629 99 0,5816

17.561 128 0,7927

16.647 121 0,6723

18.002 131 0,7066

16.451 120 0,6275

16.530 120 0,6128

16.581 120 0,5974

19.248 140 0,6766

20.725 151 0,7108

26.121 190 0,8741

28.541 207 0,9319

(28.398) 206 0,9047

2) Tüketim artışının özelliği:

Dahili şarap satışlarımızın seyrine göre 1955 yılında 1954 yılma

nazaran % 28,85 oranında bir artış kaydedilmiş, 1955-1960 yılları ara¬

sında 1957 yılındaki hafif bir yükselme hariç satışlar ufki bir hat üze¬

rinde kalmış, 1961 yılında 1960 a nazaran % 16 oranmda artış görül¬

müş, 1962 yılında artış devam etmiş, 1962-1963 arasında ise satışların

% 26 oranında arttığı müşahade edilmiştir. Satışlar 1964 yılında %

9,26 oranmda artmış, 1965 yılında bir önceki yıla nazaran aynı sevi¬

yede kalmıştır.

Yıllar itibariyle nüfus başına düşen miktar ortalama 1 litreyi geç¬

memektedir. Her yıl şarap satışları artma gösteriyorsa da bu artış

takriben nüfus artışı ile aynı gitmektedir.

3.7.2 İstihlâk üniteleri :

Şarap aile sofrasında henüz yerini bulmadığından umumiyetle lo¬

kantalarda ve meyhanelerde değişik hacimli şişelerde ve pek az da

açık (fıçılı olarak) içilir. Son zamanlarda şarapçılıkta, kalite imalâta

doğru çalışmaların hızlanması, kalite şarapların aile sofrasında yer

almasını sağlamıştır. Bu gelişmenin müstehlik adedini çoğaltması ve

şarabı her sınıf arasında sevilir hale getirmesi beklenebilir.

256

3.7.3 İstihlâkin karşılanması :

Bugünkü imalât tekniği iç istihlâki kalite yönünden tamamen

karşılayacak nitelikte ise de imalâthane ve imlâhanelerde bulunması

gerekli (evvelki bahislerde belirtilen) bazı cihazlar bakımından yeter¬

sizdir.

Şarabın, alkol derecesi yüksek içkiler (Rakı-Votka V. S.) gibi

mütalâa edilmiyerek satışının her zaman her yerde yapılmasının sağ¬

lanması, kolaylık gösterilmesi ve bu hususta rner’î nizamnamelerde ve

kanunlarda tadilât yapılması gerekmektedir. Memlekete gelen turist¬

lerin şaraplarımızı yakinen tanıması ve diledikleri zaman içebihneleri

için bu hususta gayret gösterilmesi lâzımdır.

İstihlâki arttırma yolları ve imkânları:

1—Kapalı şişe ile içki bayiliği için, idari mülâhazalarla köylere

konmuş olan tahdidin kaldırılması,

2 — Dahilde emsali imâl olunan içkilerin imkân nisbetinde hariç¬

ten ithâli cihetine gidilmemesi,

3 — Muhtelif vasıtalarla yapılmakta olan reklâmın daha tesirii

hale getirilmesi ve eğitici olmasile istihlâkin artacağı tabiidir.

Esaslar dahilinde tanzim edilmesi ve bu şaraplardan alınacak nu¬

munelerin bu mevzu ile alâkalı teknik bir heyet tarafından istihlâk

merkezlerine götürülmesi ve aynı zamanda o memleketlerin arzu ettiği

tiplerin gene aynı heyet marifetile tesbiti lâzımdır. Bu arada bütün

memleketlerin şarap ithâl etme şartarmı, kanunî müeyyidelerini ko¬

laylık veya zorluklarını öğrenmek de şarabın hazırlanmasında ve ih¬

racında büyük faydalar sağlayacaktır.

Şurası muhakkak ki, şarap ihracatçısı memleketler arasında yer

alabilmesi için memleket çapındaki şarap kapasitesinin gelişmesini

kendi tabî haline bırakmayıp kısa zamanda şimdikinin 5-10 misline

çıkarılması ve bu suretle imâl edilecek standart tip şarapların yabancı

alıcıları celbetmesi sağlanmış olacaktır.

Şarap İhracatı :

DIŞ TİCARET

Memleketimizde imal edilen şarapların dış piyasalara ihraç edebil¬

mesi için bu pazarlarda cari rakabet şartlarının çok iyi tetkik edilmesi

lâzımdır.

257

Buna göre rekabetin unsurları ve buna tesir eden âmilleri iyice

bilmek salih bir neticeye varmakta bize yardımcı olacaktır.

Buna göre :

a) — İhraç Memleketi ile ithal Memleketlerinin Coğrafi durumu¬

nun

b) — Her iki Memleket arasındaki siyasi ve kültürel ve ticari an¬

laşma ve münasebetlerin hazırladığı ortamın

c) — Kalitenin

d) — Fiatlarm tetkik edilmesi zaruridir.

Memleketimizin coğrafi durumu, pratik Avrupa Memleketlerine

nazaran aleyhimize verilmesi icap eden yüksek bir navlun faktörünü

meydana getirmektedir.

Siyasi, kültürel ve Ticari münasebetlerimizin yöneldiği saha bilin¬

diği üzere Avrupa Memleketleridir. Nitekim Nato Savunma Grubu ile

ortak Pazar Ekonomik Topluluğu içinde bu memleketler arasında

bulunuyoruz. Gelecek devrelerin ticari Münasebetlerinde mühim bir

yer alacak olan Ortak Pazar şartlarına göre hazırlanmaya mecburuz.

Ortak Pazar Üyeliğimiz siyasi yönden gerçekleşmemiş olamamakla

beraber henüz gelişmemiş bir ekonomi yapısına sahip bulunmadığımız

sebeple tam ve şartlarına iktisap edemediğimiz bu intikal devresindeki

durumumuz çok nazik hususiyet arzetmektedir. Ortak Pazar Memleket¬

lerinin geniş ölçüde yekdiğerine karşı tanıdıkları kontenjan tahsisin¬

deki öncelik Gümrük indirimi v.s. kolaylıklardır. Bu grubun dışında

bulunan memleketler için, Bir gümrük duvarı mahiyetini almış bulun¬

maktadır. Bu itibarla ortak pazar kontenjanından ve gümrük indirim¬

lerinden faydalanamıyan şaraplarımızın ihracında büyük bir güçlük

meydana gelmektedir.

Avrupa Ekonomik birliğinden Almanya’ya sokulan bir şarabın alı¬

nan gümrük resmi ile Gümrüğe dahil olmayan memleketlerden gelen

şaraplara uygulanan gümrük resmi arasında 3 misli fark vardır.

Bu hususta 1966 Weinfach Kalender’den alman bilgilere müstenit

tanzim edilen tablo gerekli malûmatı vermektedir.

258

BATI ALMANYANIN 1986 YILI ŞARAP GÜMRÜK FİATLARI

Ortak Pazar

İçersinde

Avrupa

Ekonomik

Birliği

Normal

Gümrük

Yunanistan

13 Alkole Kadar 100 Lt/D. M.

Şişeli Şarap

(2 Litreye Kadar)

53.80

90.30

90.30

Açık Beyaz Şarap

18.40

42.60

42.60

Açık Şarap (Kırmızı Roze)

13.05

36.—

36.—

Şampanyalık Şarap

6.10

28.60

23.05

Takdirlik Şarap

(Litrede 200 gr. Alkol 25) °1.

80

23.45

14.05

Vermut Sanayi Şarabı

7

28.60

23.05

Sirke Sanayi Şarabı

1.80

23.45

14.05

Çok Koyu Kırmızı açık Şarap

8.40

30.—

25.50

Sakız (Samos) adası

Misket Şarabı 13.05 48.60 29.90

Mora (Patras Misket Şarabı 13.05 48.60 40.60

Not : Yukarıda belirtilen hususlar dışında,

1 — Batı Almanya, 8 Milyon litre kupajlık şarap için Avrupa Eko¬

nomik birliğinden ve Yunanistandan hiç gümrük almıyacaktır.

2 — 8 Milyon litre şarap alındıktan sonra ayrıca Yunanistan için

1966 da 7 575 000 litre şarap daha sonra 5 000 000 litre şarap için Avrupa

Ekonomik Birliği için uygulanan fiattan şarap alınacaktır.

Hl. si 28-32 DN. arasında bulunan şarap ihraç fiatı yanında tecelli

eden bu iki faktör karşısında şarap ihracatımızın uğradığı güçlük ken¬

diliğinden anlaşılmış olur. Ortak pazar indirimlerinden faydalanır du¬

ruma geldiği takdirde kalite ve fiat unsurları rol oynayacaktır.

Coğrafi durumun tevlit ettiği navlundan mütevellit farkı kendi

vasıtalarımızla (tanker) şarap taşıyarak telafi etmek imkân dahiline

girerse ihracat için şarapların kalitesini düzeltmek ve maliyetleri ucuz¬

latmak ilk hedef olmalıdır. Bunlar başarıldığı takdirde şarapçılığın ve

diğer içkili sanayiin geleceği emniyete alınmış olacaktır.

Avrupanm diğer rakip memleketlerine nazaran coğrafi durumun

aleyhimize tevlit ettiği ortalama 16D. N. lık farkı da yukarıdaki tablo¬

da görülen en az 20 D. N. lık (Diğer memleketlerinkine nisbetle) fark-

259

195

3

5

4

3

Iı gümrük resmi ile birleştiği takdirde aşılması güç bir engel vucuda

getirmektedir.

Şunu da belirtmek gerektir ki;

Avrupa Ekonomik birliği memleketleri Dünya bağ sahasının % 60

nisbetine sahip olup bu bağlardan istihsal edilen üzümün tamamına

yakın miktarını şarap imalâtında kullanılmakta ve dışardan pek az

ithalât yapmaktadır. (Eski Müstemlekeler hariç).

Bu durum Avrupa Ekonomik topluluğu daimi delegemiz Ticari İş¬

ler Müşaviri (Özer Çınar) m yazdığı 32 numaralı raporun 1. no. lu tab¬

losunda açık olarak görülmektedir.

Tablonun tetkikinden bu Memleketlerin doymuşluk derecesi gö¬

rülmekte dolayısıyle buralara ihracat imkanlarının güçlüğü belirtil¬

mektedir.

Türkiye Şarapçılığının istikbali, bu şartlar altında Avrupa Ekono¬

mik Birliği dışında geniş istihlâk merkezlerinin tesbitine ve buralara

yerleşmesine bağlıdır.

TOPLULUĞUN ŞARAP SEKTÖRÜNDEKİ DURUMU

— 000 Hektolitre itibariyle

II

III

IV V Kendi

istihsal

Stok

Değişimi

(a)

Bürüt

İhracat

Bürüt

İthalât

Kendine

Toplam Yeterlikcesi

Kaynaklar

%

Almanya

1956/57 925

—

94 4 087 5 117 18,1

1959/60ı 4 303 + 425 125 3 578 7 331 58,7

1960/61 7 433 + 1 900 158 3 547 8 922 83,3

1961/62 3 574 + 1 250 142 4110 8 972 40,7

1962/63 3 928 + 795 152 4 313 8 834 44,2

Fransa

1956/57 50 317

—

1959/60 58 014

—

161 3 145 16 798 67 131 75

649 3 363 16 048 65 050 89,2

1960/61 60 904 + 3 519 4 683 15 544 68 246 89,2

1961/62 46 470

—

139 3 528 16 895 62 926 73,8

1962/63 73 479 + 15 334 4 262 11 900 65 782 111,7

İtalya

1956/57 62 981 + 6 981 2 037 61 54 024 116,6

1959/60 66 379 + 3911 1 840 48 60 676 109,4

1960/61 55 339

—

842 1 870 43 58 354 94,8

1961/62 52 482

=

7 200 2 056 52 57 678 91

1962/62 69 569 + 6 890 2 500 50 60 229 115,5

260

19

54

9

6

6

8

21

-—

620

■—

663

—

704

720

—

000

Hektolitre itibariyle

I II III rv V Kendi

İstihsal

Stok

Değişimi

(a)

Bürüt

İhracat

Bürüt

İthalât

Kendine

T°Plam Yeterlikcesi

Kaynaklar ^

—

—

—

—

—

Hollanda

1956/57 5

1959/60 5

1960/61 5

1961/62 5

1962/63 5

171 167 3

200 197 2,5

275 259 1,9

278 277 1,8

293 293 1,7

Belçika

—

—

—

1956/57 3

1959/60 4

1960/61 4

1961/62

1962/63

4

—

623 0,5

557 0,6

708 0,6

724 0,6

Lüksenburg

1956/57 74

—

43 44 34 78,7

1959/60 143 + 3 60 35 115 125,3

1960/61 136 + 17 46 36 109 124,8

1961/62 117 + 1 48 36 104 112,5

—

1962/63 (0) 125

Topluluk

736 810 —

1956/57 114 309 + 3 606 5 328 21 781 127156 89,9

1959/60 128 848 + 9 988 5 396 20 572 134 036 96,1

1960/61 123 821 + 594 6 778 20 149 136 598 90,6

1961/62 102 602 + 11 588 5 780 22 091 130 501 78,6

1962/63 147 105 + 21 429 6 974 17 295 135 997 103,2

(a) —■ ( + ) Stoklardaki artışı, (—) ise stok eksilişini ifade etmektedir.

(b) — Toplam Kaynaklar : I - (+ II) - III + IV

(c) — Rakkamlar Belçika - Lüksenburg Ekonomik Birliğine taallûk etmek¬

tedir.

Kaynak : Özel Çınar’ın adı geçen raporu

261 sayılı kanuna müstenid ihracatta vergi iadesi hakkmdaki

6/3071 sayılı kararın tatbikatı meyanmda şarabında dahil edilmesi, dış

ve iç piyasa arasında ki farkı giderici yeterlikte olmamakla beraber ih¬

racatı teşvik eder bir durum yaratarak kısmen de olsa bir fiyat ayar¬

lamasına imkân sağlıyacağı umulur. Tabii bu husus tesbit edilecek

vergi nisbetiyle kendisini belli edecektir. Keyfiyet halen Maliye Uzmaıı-

261

larıyla tetkik safhasında bulunmaktadır. Bunun yanı sıra ihracatı

köstekleyici formalitelerin akışı sağlıyacak şekilde tadili ve bazılarının

tamamen kaldırılmasının faydalı olacağına kani bulunuyoruz.

Meselâ : Merkez Bankası ihracatçıya kredi vermek için bir başka

bankayı aracı yapmakta ve bu aracı banka da ihracatçıya krediyi aç¬

mak için kendisiyle çalışmasının ön şart olarak ileri sürmekte, aksi

halde krediyi vermemektedir.

Halbuki Merkez Bankası bu işi kendisi yapsa ve ihracatçının gös¬

tereceği Bankaya havale etse zorlama ortadan kalkacaktır.

Şarap ihracatında en büyük faktör alıcı pazarların ne istediğini

imalâtçıgözü ile önceden kesin olarak bilinmelidir. Bu husus tesbit

edildikten sonradır ki, imalât tekniğini ona göre ayarlamak ve ilk

madde üzerinde değişiklik yapmak mümkün olacaktır. İstenen tip ve

çeşit şarapları hazırlamak için gerekeni yapmak şarttır. Memleketi¬

mizin iklim şartları ve bağları her çeşit şarap yapımına elverişlidir.

Şaraplarımızın ihracında en mühim mesele standart bir kalitenin

daimi surette talepleri karşılayacak şekilde temin edilmesidir. Ancak

bu sayededirki, şaraplarımızın bir pazar tatması mümkün olur. Üzüm¬

lerimizin, çeşitli bulunması ve henüz istenilen mertebede gelişmemiş

olan şarapçılığımızın küçük üniteler halinde bulunması sebebiyle bir

tip ve kalitenin bir piyasanın isteklerine, cevap vermesi mümkün ol¬

mamaktadır. Bu itibarla, şaraplarımızı standart bir hale getirecek ve

ihracatın güçlüklerini karşılayabilecek mali güçte bir kuruluşa ihtiyaç

duyulmaktadır. Nitekim 1963 yılımda toplanan şarapçılık kongresinde,

şaraplarımızı dış piyasalarda tanıtmak, ihracatı realize etmek üzere bir

ofis kurulması şeklinde tezahür etmiş olan Genel arzunun memleket

gerçeklerinin telkin ettiği bir ihtiyacın mahsulü olduğuna şüphe yok¬

tur. Bu ofis kurma fikri kanaatımızca memleketimizin bünyesine en

uygun olanıdır.

Tekel idareside dahil olmak üzere bütün şarap imalâtçılarını bün¬

yesinde toplayan Millî Müessese halinde tecelli ve tevekkün etmesini

arzuladığımız bu teşekkülün maksat ve gayesi çeşitli üzümlerimizden

elde edilen küçük partiler halindeki şaraplarımızın memleket içinde

sarp edilmeyen (Sürprodüsyon) kısımlarını muayyen ihraç Merkez¬

lerinde tesis edeceği silolarda toplamak, bunalrm karışımı ile muayyen

tipler meydana getirmek suretiyle standardı temin etmek ve bunları

dış piyasalara tanıtarak ihracaatı geniş ölçüde tahakkuk ettirmek ve

sağlam bir mali bünye ikdisap ettikçe imalâtçıya destek olmak olma¬

lıdır.

262

Anonim bir ortaklık şeklinde tahakkuk edebileceğini düşündüğü¬

müz bu kuruluşun sermayesini memleket içinde istiklâk edilen şarap¬

lardan alınmakta olan litrede 20 kuruş istihsal resmi teşkil etmelidir.

Şöyleki: Her şarap imalâtçısı Tekel İdaresi de dahil olmak üzere

memleket için istihlâke arzettiği şarabın halen litrede ödemekte olduğu

20 kuruş istihsâl resmi karşılığında bu kuruluştan hisse senedi almak

suretiyle otamatikman ortak olacağından, istihlâke arzettiği şarap nis-

betinde hisseye sahip olacaktır.

Bu suretle kaçakçılığa temayül de önlenmiş bulunmaktadır.

Halen memleketimizde 25 30 milyon litre şarap istiklâk edildi¬

ğine göre bu kuruluşun ilk yıldaki sermayesi 5-6 milyon lira olacağı

gibi her yıl teraküm eden sermaye gelirile yıllar ilerledikçe güçlü bir

müessese meydana gelecektir. Bu suretle bugün için şarapçılığı balta¬

layıcı tesir icra etmekte olan litrede 20 kuruş istihsâl resmi, şarapçılı¬

ğımızı bu suretle ileri merhaleye ulaştıracak, ihracatı gerçekleştirecek

bir unsur halinde inkilâp etmiş olacaktır. Bu gün içinde bulunduğu¬

muz ikdisadî şartlar ihracatı tahakkuk ettirebilmek için milyonlarca

lira vergi iadesini göze almış olan Hükümetimizin, bu realist görüşüne

paralel düşüncemize olumlu bir anlayış göstereceğini umuyoruz. Görü¬

şümüze göre bu şekilde şarapçılığımız kendi bünyesi içinde hem geliş¬

me imkânına sahip olacak ve hemde Dünya piyasasında mevcuduyetini

hissettirebilecek bir güçte ihracatı rekabete karşı gerçekleştirebile¬

cektir. İlk görünüşte bütçeden feda edilecek gibi görünen litrede 20

kuruş istiklâl resmi ki esasen % 401 Devlete yani Tekel uhdesinde kala¬

caktır. Diğer kısmı ise kısa zamanda semeresini verecek yerinde bir

yatırım mahiyetinde olacaktır.

Şarap imlâcısı bakımından ise hâlen ödediği resmin kendisi lehine

terakki eden bir sermaye mahiyetini alması, teşvik edici olmakla bera¬

ber doğan müessesenin. kendi öz malı olması ilgisinin tam ve devamh

olmasını intaç edecektir.

1,5 yıllık Kalkınma Plânına göre 1966 programında, Kamu ve Özel

sektörün katılması ile şarap ihracatının arttırılması için bir şarap ih¬

racatçılar birliği kurulacaktır. Bu birliğin dış pazarlarda gerekirse şi¬

şeleme tesisleri kurma imkânı araştırılacaktır. “Demekte olup” Türkiye

şaraplarının Dış Memleketlere satışı ile ilgili vecibeleri üzerine alacak

bir müessesenin kurulmasının her bakımdan faydalı olacağı muhak¬

kaktır.

Bu şarap Ofisinin muhtelif memleketlerde imalâthaneler açarak

standart bir şekilde şaraplarımızı Dünya piyasalarına arzetmesi müm¬

kündür. Buna paralel olarak şaraplarımızın tanıtılması bakımından

Dünya şarap fuarlarına iştirak etmekte şarttır.

263

Bu mütalâalara ilâveten bir zamanlar azası bulunduğumuz ve

merkezi Paris’te bulunan (Milletler arası şarap ofisin’den Türkiye’nin

ayrılmış olmasının pek büyük bir hata olduğunu kaydetmeyi vazife

saymaktayız.

Nitekim o teşekkülün 1947 yılı Ekim ayında İstanbul’da yapılan

bir yıllık Genel Kurul Toplantısı Türk Şaraplarının değerini takdire

fırsat vermiş idi. Bu arada, yine o teşekkül tarafından Türkiye’nin

Elâzığ, Kırklareli, Ankara, Gaziantep, Tokat gibi bazı üstün vasıflı

şaraplık üzüm çeşitlerinden elde edilen şaraplarımız (Milletlerarası

şarap katalogu) na kaydedilmiş bulunmaktadır.

Duyduğumuza göre, tezgâhtarlıkta ileri bir seviyede olan Yunanis¬

tan dışpazarları tetkik, temin ve organize için İsrail’den astronomik

üçretlerle bir satış mütehassısı tutmuş ve mamûllerini dış piyasalarda

bu suretle tutmuştur.

Dış piyasalarda satış yapabilmek için iyi bir satış organizasyonu

ve şaraplarımızı tanıtmak için de yeterli ve bilgili bir propagandaya

ihtiyaç olduğuna şüphe yoktur. Bu yönde alınacak tedbirler ve yapı¬

lacak işler ilgili dairelerce hazırlanmalı ve bu bakımdan gerekli öde¬

nek de gözönünde tutulmalıdır. Şimdiki halde dış piyasalarda olan

satış hemen hemen yalnız Tekel Genel Müdürlüğünce yapıldığından

özel teşebbüsede Devlet Rehber olmalıdır.

Dış piyasalarda satış Şişe Şarabı halinde değil, daha ziyade açık

satış şeklinde olup bu da bizde büyük külfetlere ve güçlüklere sebep

olmaktadır. Şimdiki halde nakil daha ziyade fıçılarla olmaktadır. Oysa

ki fıçı sanayiimiz yetersiz olduğu gibi boş fıçıların tekrar geri gelmesi

de yine çok masraflı ve külfetli olmaktadır. Bu itibarla satışın sarnıçlı

vagonlarla, yada sarnıçlı vapurlarla olması şüphesiz en iyisidir. Bu¬

nun için de şarapların belli bir yerde toplanması ve hele vapurlarla

nakilde limanlarda şarapların depo edilmesi gerekir. Bu bakımdan

bahis konusu olacak limanlar Tekirdağ, Mürefte, Çanakkale, İstanbul,

İzmir, Mersin ve İskenderun limanlarıdır. Satışların seyrine göre bu¬

ralarda gerekli tesislerin vaktinde kurulması gözönünde tutulmalıdır.

Dış Memleketlerde yapılan şarap sevkiyatları ise daha ziyade

İtalya, İspanya, Fransa ve hatta Yunanistan bandıralı sarnıçlı gemi¬

lerle yapılmakta ve işin hem şarap tekniğinin uygunluğu ve hemde

kolay ve ucuzluğu bakımından daha elverişli olacağı görülmektedir.

Bu itibarla yıllardan beri hissedilen 500 tonluk sarnıçlı bir tanker

yaptırılması,

İhraçlık şaraplarımızın kendi vasıtamızla emin bir şekilde ve dolayısıyle

nakliyeden döviz tasarrufu sağlanması, boş zamanlarda da

diğer yabancı memleketlere kiralanması da mümkün görülmektedir.

264

— —

5

— — —

— —

112

14

17

— — —

11

ÇEŞİTLİ ÜLKELERİN ŞARAP İHRACATI

Miktar 100 Hektolitre Kıymet 1000 Dolâr

1959 1960 1961 1962 1963 1959 1960 1961 1962 1963

Genel Toplam :

255 248 285 256 281 659 150 706 165 752 457 702 536 281 533 960 388 670 426 747

Bölgesel Toplamlar :

Batı Avrupa :

76 177 90 572 102 281 103 837 113 942 205 915 245 411 257 299 279 240 312 064

Doğu Avrupa

12 189 16 561 14 697 12 464 13 843 24 3C8 39 044 41 625 65 335 59 568

Kuzey Amerika

100 115 124 90 120 659 732 842 586 684

Latin Amerika 418 235 275 486 55 824 491 703 642 103

Yakın Doğu

1689 1 404 1707 1 657 2 113 2 828 2 364 3 072 2 735 3 790

Uzak Doğu

24 23 30 28 19 295 287 298 348 237

Afrika 163 855 175 552 161 681 31 824 34 924 220 298 245 126 227 203 36 683 47 228

Okyanusya 793 791 861 756 732 2 575 2 826 2 918 3 101 3 075

Avrupa :

88 367 107 134 116 698 116 401 127 785 320 223 284 455 298 924 344 575 371 632

Arnavutluk 44 43 78 77

—

+ 115 + 221 + 219 +

—

Avusturya

378 281 413 78 55 991 807 1 191 396 384

Belçika Lüksemburg 90 317 149 429 592 444 1 227 736 1 958 3 380

Bulgaristan 4 442 7 162 7 354 7011 7 128 7 544 14 758 17 607 43 290 32 163

Çekoslavakya

5 5 1

—

+ 17 + 27-

Danimarka 18 27 22 7 30 274 463 362 123 465

Finlandiya

Fransa 20 838 32 820 41 129 40 108 43 583 92 419 112 284 127 315 137 376 151 666

Federal Almanya 2 007 2 210 2 558 1 462 1 606 9 051 11 504 12 689 11 836 13 015

Yunanistan 1066 1 250 2 191 2 517 3 297 1 652 1 735 2 411 2 878 3 496

Macaristan 5 300 5 093 4 108 3 371 4 029 10 045 11 436 12 595 13 264 15 286

İtalya 17 589 19 359 19 237 21 178 22 829 38 069 53 316 44 039 51 582 58 039

Malta 60 197 301 655 1 057 83 171 192 446 710

265

Hollanda 39 139 163 54 67 217 696 833 307 376

Polonya 2 3 21 29

—

19 108 120 —

—

6

—

7

—

28

— —

—

11

—■

4

—

15

—

60

—

684

— —

9

— — .—

2

28

— — —

6

1

10

— —

6

1

— — —

1

—

—

1

—

3

—

— — —

266

Kıymet 1000 Dolar Miktar 100 Hektolitre

1963 1959 1960 1961 1959 1960 1962 19611963

1962

17 481 Portekiz 25 640 25 143 2615841 816 1627054 466 16 324 29 650 15 017

2 680 Romanya 6 592 + 12 716 + 112077 400 + 4 260 8 425 + 3 130 12 092 2 070

18 250 İspanya 26 835 26 266 29 13252 495 123002 685 15 306 36 503 17 693

İsveç

—

86 İsviçre 264 366 35347 67 398 66 512 71

151 İngiltere 884 988 1 162 122 132 081 1651 028 159

İngiltere (R) 280 271 283 295

4 531 Yugoslavya 5 010 6 209 54389 326 5 459 7 907 3 9707 557 4 017

Kuzey ve Orta

127 707 Amerika 802 : 1088 117 130 616 145 707 99

—

Barbados 20 7 8 5

—

Kanada 7 14 3 1 7 2 1

Salvador

—

Guatemala

—

5 5

—

320 4 076 4 231 4 529 4 790 5 271

2

—

191

—

— —

J arnaika 11 10 9

—

11

—

—

3 Meksika 26 8 3615 1 3 7 14

—

—

Trinidat 3 2 1 1

113 Birleşik 550 Amerika 621 69088 104 534 109 575 86

6 Birleşik 81 Amerika 104 (R) 138 8 1045 12 109 3

48 Güney 776 Amerika: 421 457 400 221 612 254 80 477

29 Arjantin 17 19 16 4 321 3 73 5

Brezilya 8

—

2 2 6 1

1

İngiliz ganesi 57 54

—

29 26 24

—

—

Şili 337 384 358 158 573 225 467

19

— —

Peru 6 1 12 6

4

1938 Asya 3 09!) : 2 622 31314 694 1371 2 943 16533 877 1 508

Aden

—.

3

-—

— — —

— — —

— — —

—

1

—

5

— — — —

— —

—

55

—

1

—

— — —

41

1566 2 264 Kıbrıs 1 789 2 165 ı 4821 837 1 1122 661 1 315 1 142

— 1C5 Malaya 107 1127 1266 — 6 9

10 143 Hong Kong 126 102 144 9176

6 9

—

— 1 Hindistan 2

175 430 İsrail 392 69181 56171822135 117

9 45 Japonya 51 796 73 7 61 17 10

— 10 Lübnan 9 13 212

2 3 3

—

— 1 Kuzey Borneo 1

176 100 Türkiye 145 145103 182162157167 216

35 120 220 332 Afrika 245 155 227 163 25987436 175 823 60747 161 378 766 31462

— 181551 Cezayir 211 064

131 369

—

189 730 145 859 — 131 — 361

—

—

Angola 2

3 — Kameson 1

Kongo 10

Gana

— 7 Kenya 10

14 — Libya

29

—

— 2 15

4

— —

37 17 11 44 22

— 6 Madagaskar 3 112 1 1 5 —

16 477 16 877 Fas 12 407 13 550 17 749 14 347 14 73018 080 15 140 17 255

— 3

—

Mozambik 4

1 755 3 939 Güney 3 Afrika 865 4 837 1 5444 069 14554 7191 821 1 524

16 675 17 911 Tunus 17 755 19 033 13 186 18 240 13 49724 375 13 346 12 499

— 1

—

Uganda 1

3 3

1 1 —

2 — —

5 12 6

— 2 —

14 — —

8 — —

4 7 —

—

181 24 Birleşik Arap C. 19 19123 139

155

732 2 575 Okyanusya 2 826 2 9187933 1017913 073861 756

732 2 572 Avustralya 2 817 2 9107933 1017903 073860 756

—

— 2 Yeni Zelanda 8

7 — —

267

Kaynak : FAO Trade yearbook : 19,1964

(+) - Gayri resmî, (R) - Reexport

—

103

933

—

1

702

2

1

—

5

—

1

—

TÜRKİYE ŞARAP İHRACATI

a) Tekel tarafından ihraç edilen şarapların; Yıllar itibarile memleketlere

göre dağılışııfı gösterir tablo :

Memleketler 1961 1962 1963 1964 1965

İsviçre 600 1470 15 000 30 000 235 430

Kıbrıs 55 92 97

—

Batı Almanya 744 906 904 700 537 255 298 850 3 393 950

İsveç 1 346 498 1 198 555 898 578 1 149 691 950 418

İngiltere 4 373 2 737 9 287 11 644 21267

Norveç 19 920 9 956 9 765 30 000 10 000

İtalya

—

—

349

Danimarka

—

-

Belçika

—

491

—

Muhtelif

—

1048

731

2116 434 2118 210 1 471868 1 621 676 4 618 139

~ «İ>jS *« 5

NOT : 1961 - 1964 seneleri Tekel resmî kayıtlarından alınmıştır.

b) Tekel ve özel teşebbüsün yıllar itibariyle ihracatını gösterir tablo :

Yıllar Tekel Özel Sektör Toplam

1961 2 116 434

—

116 434

1962 2 118 210 104 000 2 222 210

1963 1 471 868 139 500 1 611368

1964 1 621 676

—

621 676

1965 4 618 139 227 000 4 845 139

Yukarıda tabloların tetkikinde Türkiye’nin şarap ihracatının Av¬

rupa devletleri üzerinde toplandığı görülmektedir. Halbuki Dünya şa¬

rapçılığının durumunu gösteren tabloda ise Türkiye şaraplarının henüz

girmediği başta Afrika ve Benelüks devletleri olmak üzere geniş bir

pazarın mevcut olduğu görülmektedir. Bu pazarlara girebilmek için

öncelikle standart tip şarap stoklarının evvelki bahislerde belirtüen

esaslar dahilinde tanzim edilir.

268

—

—

—

—

—

—

— — —

İtalya

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

İspanya

—

Cezayir

— Portekiz

— Kıbrıs

— Yunanistan

—

Yugoslavya

— Fas

— Tunus

Belçika

— Kamerun

—

Madagaskar

Angola

U.

O

arası

.—„ .—.

. ,

„

. -

—

—

—

—

,

—

_

1000 HL İthalât

1961 1962 1963 1964

ATûtyi lûlrûtlûr*

iviciıiicKc ueı

İhracat 1000 HL

1961 1962 1963 1964

14 945 16 818 9 836 11 740 Fransa 3 589 3 519 4 356 3 662

2 113 2 313 2 283 1 920

3 602 4 072 4 473 4 114 Batı Almanya 154 146 161 181

1531 1 769 1 825

—

612

—

13 131

—

1 632 1 502 1 748 2 270

—

132 114 157

—

186 215 282

—

395 513 453

—

— —

1405 1 726 1648

—

1331 1 250

—

— — — — Cenubi Afrika 182 153 176

738 695 780

—

.—

142 147 140 171 Danimarka

.

1109 1039 1200 1356 İngiltere

,—.

—

283 289 311 348 Hollanda

518 400 534 281 Avusturya

.

—

291 311 302 350 İsviçre

1291 1422 1537 1404 İsveç

—

—

—

384 267

265 254

195 186

363 304 — —

123 104

— —

— —

Fildişi Sahili

—

—

—

109 112 113 150 Kanada —

—

—

566 487 610

460 513 521

—

S. A. —

, .

269

23 620 25 962 19 917

—

—

E C D

9 329 9 574 10 778

E W G (Müşterek

19 617 21 931 15 476 Pazar)

5 888 6 027 6 864

E F T A (Avrupa

ile ilgili Milletler

3 399 3 370 3 760

—

Kurum) 1 699 1535 1780 —

NOT ; Bu tablo 1966 Alman Şarap Yıllığından (Wein Fach-Kalender 1966) alınmıştır.

— — —

İtalya

— — —

İspanya

—

—

Cezayir

— —

Portekiz

— •— —

Kıbrıs

— •— —

Yunanistan

— — —

Yugoslavya

—

— —

Fas

Madagaskar

— —

•—

Mozambik

Senegal

Angola

O

pazar)

E

—

— ■—

— —

— —

— —

— —

—

—

—

— —

—

—

— —

—

— •—

— —

—

1961, 1962, 1963 seneleri itibariyle Memleketlerin Şarap İthalât ve ihracatını

gösterir tablo :

1000 HL İthalât İhracat X 1000 HL

1961 1962 1963

Memleketler

1961 1962 1963

14 945 16 818 8 836 Fransa 5 589 3 519 4 157

2 113 2 313 2 283

3 602 4 072 4 473 Batı Almanya 154 146 161

612

—

—

—

•—

—

—

—

—

738 695 780 Belçika

142 147 140 Danimarka

1109 1 039 1 200 İngiltere

283 289 311 Hollanda

518 400 534 Avusturya

291 311 302 İsviçre

1 291 1 422 1 537 İsveç

—

—

265 254

195 188

363

—

123 104

—

1531 1 769

—

13 151

—

1 652 1 502 1 756

132 114

—

186 188 282

—

—

395 513

1405 1 726

—

—

—

109 112 113 Kanada

—

566 424

—

—

23 620 25 962

—

E C D

9 329 9 546

—

E G (Müşterek

19 617 21 931

—

5 888 6 027

—

3 399 3 370

—

F T A 1 699 1 535

—

alınmıştır.

NOT : Bu tablo 1965 Alman Şarap Yıllığından (Wein Fach Kalender 1965)

İthalât :

Alkollü içkilerden viski hariç, diğerlerinin ithâli yasaktır. Buna

rağmen ne şekilde geldiği belli olmayan her çeşit içkinin piyasada bu¬

lunduğu müşahade edilmektedir. Bu durum küçük çapta olmakla be¬

raber gene de şarapçılığımızı menfi yönden etkileyici mahiyettedir.

270

Ham madde olarak vermut otları kompozisyonları ve bunların

ekstraktları ithâl edilmektedir. Bu da lüzumludur.

Şarapçılıkta kullanılmakta olan cihazların bir kısmı yerli, ekseriyesi

ise ithâl malıdır. Yerli sanayiinin basit şarap makineleri yavaş

yavaş gelişme göstermektedir. Komplike hassas makineler ise henüz

yerli yapılamadığından, ithâl edilen bu makineler ve yedek parçalariyle

şarapçılıkta kullanılması zaruri yardımcı malzemenin döviz temininde

karşılaşılan güçlükler, ithâl esnasında ödenen gümrük resimleri, mali¬

yeti yükseltmektedir. Diğer taraftan küçük şarapçılar bu makine ve

malzemeyi temin edecek mali güce, teknik bilgiye ve ticari muhaberata

vakıf olmadığından zaruri olarak çığırtkan komisyoncuların elinde oyun¬

cak olmaktadır.

Halbuki memleketin ziraî gelişmesini ve ziraî mahsullerin değer¬

lendirilmesini ön gören devletin ana politikasına uyularak tatbikata

konulan kanunlar, ziraat alet ve makinelerinin ithâlini vergiden muaf

tuttuğu halde, ziraî bir mahsul olan üzümün en iyi şekilde değerlen¬

dirilmesini sağlayan şarapçılığa ait makina ve malzemenin ithalinde

gümrük resmi alınması gaye ile kabili telif görülmemektedir.

Çünkü şarapçılık ve şarap sanayii bizzat ziraî san’atlarm ta ken¬

disidir. Ana gayeye uygun olarak şarapçılığa ait makine ve malzeme¬

nin vergisiz olarak ithali neticede şarap imalât maliyetinin düşmesine

ve bu suretle dış pazarlarda diğer rakiplerimizin sıra yer almamızı

sağlamış olacaktır.

Meselâ : Bize rakip olan Yunanistan’da şarap imalâtı ve imlâsını

yapacak teşebbüs sahiplerine gerekli malzeme ve makinelerin ithalinde

hem kolaylık gösterilmekte, kredi verilmekte ve hem de gümrük alın¬

mamaktadır.

Türkiye’nin de büyük çapta şarap ihracat eden bir memleket ola¬

rak yabancı pazarlarda tanınması için önce şarap ihraç eden devlet¬

lerden, şarabı ve şarapçılığa uygulanan hukukî, malî ve teknik yar¬

dımlarla, nizamların ve kanunların incelenmesi ve teşvik edici hüküm¬

lerin nasıl tatbik edildiğinin bilinmesi lâzımdır.

3.9 Vergileme :

3.9.1 Ne gibi vergiler mevcuttur :

Şarap imalâtında diğer sanayi mamulâtınm tâbi olduğu normal

vergileme sistemine uygun olarak vergi ödenmekte olup, ayrıca 6802

sayılı Gider Vergileri Kanunu gereğince litre başına :

271

— — —

433

— — —

280

272

ÇEŞİTLİ ÜLKELERİN ŞARAP İTHALÂTI

Miktar Kıymet

1959 1960 1961 1962 1963 1959 1960 1961 1962 1963

Genel Toplam :

265 498 303 178 291 623 304 138 249 325 542 238 624 026 631 561 694 528 621 305

Kıtaların Toplamı:

Batı Avrupa : 223 053 251191 233 837 254 762 194 741 402 297 462 847 459 132 509 449 434 957

Doğu Avrupa 8 320 12 002 13 196 12 410 14 010 22 029 30 662 31 145 41 358 34 560

Sovyetler Birliği 3 940 5 830 5 870 5 720 7 880 12 826 20 813 25 497 27 958 40 887

Kuzey Amerika 4 656 5 030 5 707 6 447 6 424 43 699 47 459 52 877 60 035 58 632

Latin Amerika 2 121 1 182 1 214 1 859 2 367 8 507 5 871 6 363 7 815 7 828

Yakın Doğu 184 89 69 95 48 876 600 735 555 286

Uzak Doğu 344 365 337 289 235 2 859 3 315 2 986 2 809 2 218

Afrika 22 329 26 759 30 663 21 820 22 937 47 378 50401 50 207 42 095 39 539

Okyanusya 547 729 729 733 640 1767 2 058 2 619 2 454 2 398

Avrupa : 231373 263 193 247 034 267 173 208 752 424 326 493 509 490 277 550 807 489 517

Avusturya 1 462 4 358 5 182 3 999 5 340 2 714 6 062 7 119 8 151 8 147

Belçika Lüksenburg 6 126 6 885 7 234 6 945 7 800 17195 19 491 20 516 20 412 23 701

Bulgaristan

—

—

Çekoslavakya 3 669 4 607 4 094 3 895 3 844 9 780 12 114 + 11 449 + 13 280 + 9 983 +

Danimarka 1 127 1 238 1417 1468 1 395 4 237 4 793 5 609 6 168 6124

Faroe Adaları 2 2 3 3 3 22 19 27 31 33

Finlandiya 222 290 385 429 513 919 1 728 1 800 2 285 2 186

Fransa 154 601 167 105 149 832 168 700 99 693 238 432 271 840 247 860 273 716 172 295

Doğu Almanya 3 885 5 311 5 192 6 471 7 059 9 836 + 13 962 + 14 517 + 22 060 + 18 332 +

Federal Almanya 34 125 43 203 36 863 40 631 44 572 46 586 51 682 50 376 70 283 75 065

Yunanistan 6 4 6 4 7 50 40 54 47 74

Macaristan 13 1 203 2 913 804 998 39 1 815 2 503 1 559 1 611

İzlanda 35 39 38 42 49 162 190 168 155 242

İrlanda 269 271 316 326 361 1857 1 924 2 236 2 402 2 650

—

21

—

24

—

223

—

9

—

17

10

— — —

I

2

758 1 998 İtalya 2 652 3 086 439 3 814458 5 676 494 575

21 203 Malta 176

194 33 176 32 175 30 29

3 160 5 538 Hollanda 7 002 9 172 1 840 10 323 2 235 122 318 825 2 934

464 1 965 Norveç 2 309 2 313 424 2 503452 2 265 467 507

1 675 2 374 Polonya 2 771 2 676 753 4 459 880 4 354 997 1 240

8

—■

12 57

273

Portekiz 107

—

İspanya 99

138 3 176 7 2119 11

92 71 89 10 6

2 959 8 121 İsveç 8 651 10 199 2 430 10 918 2 656 102 624 913 3 109

15 617 21 645 İsviçre 23 331 25 76811 835 30 373 12 396 34 13341

045 14 321

11 999 50 566 60

İngiltere 747 71 611 8 057 69 245 9 541 78 11733

090 10 389

1 Yugoslavya 30

4

794 6 200 1 1 6697

327

7 880 12 826 Sovyetler 20 Birliği 813 25 497 3 940 27 958 5 830 405 887 870 5 720

Kuzey ve Orta

8 083 46 836 Amerika 50 328 : 55 560 5 423 64 030 5 555 636 395 190 7 636

Antigua 20

32 2 31 2 4

—

2

10 Barbados 89

104

98 11 107 9 100 12 11

25 170 Bermoda 168

168 19 206 20 186 23 27

—

Honduras (İngiltere) 10

1 1

1 092 6 363 Kanada 6 691 7 373 888 7 667953 71 732 085 1 103

48 146 Kostarika 127

186 37 173 34 192 50 46

Dominik

109 Cumhuriyeti 57

63 18 144 8 15 34

93 Salvador 93

99

71 16 77 17 55813 14

10 Yeşil 90 Ada 78

91 10 95 8 112 10 11

Granada 25

21 8 25 7

—

5 7

723 800 Guade Loupe 350

277 394 1 083 106 1 560

516

—

Guatemala 166

147 23 47 32 12 2

7 Honduras 34

37

52 7 40 6 49 8 7

34 340 Jemaika 240

304 28 360 23 3526 31

551 287 Martini Gııe 259

338 76 766 81 1 105 110 349

75 198 Meksika 383

248 46 349 79 350 56 70

1

—

Montserrat

—•

30 217 Antiller 248

204 25 223 31 224 34 33

—

7

— —

1

6

—

— — —

274

1959

1960

Kıymet

Miktar

1961 1959 1962 1960 1963 1961 1962

Nijerya 33

29

23 3 78 3 1102 6

154 Panama 159

190 19 120 20' 156 24 12

Panama kanalı

—

Senpiyer 72

52

56 30 79 27 31 35

355 T. rinidat 556

429 44 383 59 45 39

37 004 Amerika 40 B. 470 D 45 189 3 707 51 988 4019 504 602 556 5 269

5 370 Güney Amerika: 3 002 3 680 1354 3 820656 3 065 730 671

293 Arjantin 121

254 177 120 9 40 32 13

Bolivya 32

44

73 13 70 12 75 24 30

1 032 Brezilya 1 086

898 165 463 183 443 163 72

—

İngiltere 40 Gınana 70

65 3 4 4

Şili 37

71

62 2 30 4 233 1

149 Kolonbia 350

372 19 344 52 336 57 51

104 Ekvator 120

93 36 119 38 80 30 34

168 Fransa Guiana 174

146 65 248 89 272 88 91

161 Paraguvay 42

46 59 75 24 72 31 38

129 Peru 174

195 11 228 15 189 16 19

—

Surinam 73

93

7 74 9

Uruguvay 33

4 7 3

—

33

42

4

3 119 Venezüella 624 1 434 788 2 049204 1476 274 311

2

55

3 264 Asya : 3 694

3 604 391 3195410 2 327 383 345

Aden 52 Kolonisi 37

62

5 67 4 7 6

—

Borneo 29

22

1

—

Burma 51

48

44 4 36 3 3 2

153 Kambaçya 214

180 22 190 32 245 31 35

Seyland 86

89

69

6 82 6 755 6

Çin

—

Kıbrıs 62

57

55 4 17 3 193 1

6

—

758

—

67

—

2

—

70

—

159

—

60

—

39

—

1

— —

—

— —

3

—

—

—

14

— —

15

—

—

21

—

—

40

—

24

—

— — —

— —

2

—

—

—

—

838 826 Fed. Malaya Sinya. 67 815 68 74 66

59 407 Hongkong 485 481 39 600 44 669 46 55

5 140 Hindistan 106 139 11 70

10

57 11 6

Endonezya 94 114 8 105 8 20 18

— 118 İran 113 56 12 18 13

—

7 1

2 13 İsrail 17 24 2

18

3

24

4 3

59 218 Japonya 416 492 20 231 40 686 51 21

1

—

Ürdün

—

24 Kore Cumhuriyeti 3

—

2 4

—

Laos 82

—

13 16

—

Lübnan 152 418 22 217 20 22 27

23 424 Macau 405 177 93 192 80

57

43 37

70 Kuzey Borneo 61 4 67 4

—

4 4

11 68 Pakistan 106 80 7 74 7 130

6 4

10 105 Filipinler 52 1 16 98 10 68

—

—

Port Limor 24 52 14 10 20

—

4 54 Sara Wak 71 60 4 67 4

64

3 4

8

—

Suriye

—

45

10 157 Taylan 162 185 10 155 10 134

12 10

Türkiye 3 3 9

—

2

—

Vietnam

—

23

23 011 47 849 Afrika : 50 622 50 324 22 466

42 264

26 803

39 716

30 685 21859

—

5 233 7 648

Alcerya

9 340

2 248

—

4 091 6122

6 165 13 425 13 581

Angola

11 519 10 259

6 741 6 768

11 860

6 810 4 873

1767 1505 2 091

Karmeron

3 048 2 888

1008 1492

1 782

2 660 2 528

88 117 150

Cape Verde

156

53

181

153

170

82 89

Orta Afrika

449 257 334

Cumhuriyeti

278

82

336

115

692

109 141

1 252 378 451 368 538 458

Çat 89 119 94 146

15 30 7

Comera Adaları

15

9

27

2

45

4 7

1 154 1 357 1671 2 017 1761 1697

Kongo B. 886 1 332 1669 1370

—

145 1 593 715 295 969

—

Kongo Lepoldvil 424 353 67

275

— —

203

— —

93

—

28

—

103

—

276

Kıymet

Miktar

1959 1960 1961959 19621960 1961 1963 1962

Dahomey

251 363 308 1 "i 0 GO 405191 190 214

Ethi 124 Opia 113 75 11 99 10 12 9

Fransız 139 Somabil 157 174 64 228 78 86 113

Kabon 749 959 1 033 387 1 289624 1281 826 896

Kanbia 51 52 62 18 59 19 26 69

22

Ghana 308 332 335 47 133 47 258 41 22

Guinea 261 287 116 179 88 2C8 93 72

1

İvory

944

Coast 2 263 2 7831 290 3 295 1 991 23 817 492 2 542

Kenya 318 339 319 51 397 60 480 59 73

Liberya 106 120 195 25 3 026 25 44 913

Libya 63 62 47 12 63 11 63 9 15

3 587 2 816 Madagaskar 2 7691 710 3 182 1 822 21 005 648 1 910

Mali

—

54

91

29

Mauritania

—

111

29

Mauritius 223 247 208 41 245 40 260 40 43

Morokko 609 685 619 99 336 92 450 86 35

—

7 Mozambik 271 7 501 7 8393 238 6 967 3 375 37 615 606 3 044

Nijer 146 135 162 61 306 49 259 87 154

Nijerya 535 617 536 46 49054 547 45 43

Portekiz 383 Guinea 414 401 192

—

204 2C-8

Reunion 840 1 055 954 391 1 330537 1575 557 604

Rodezya 586 732 641 92 614104 704 99 93

2 Senegal 402 1 920 1 263 1 347 1 470 1 347 11495

202 1 028

S. 442 Tonne T. 363 324 253 356223 198 204

Seychelles 20 18 17 3 24 3 32 3 4

529 334 285

Sigeraleone 192 152 119 208 86 39

Soma 137 130 111 37 149 31 30 32

Güney 317 Afrika 390 : 304 29 299 40 461 29 29

—

Ekvator 466

—

Cumhur. 538 4 701 815

—

1

—

—

—

1

— —

18

10

170

21

17

202

i

640

41

1

5

385

8

81

110

5

Sudan 327 109

51115 67 31 13

Tanganika 183 181

195 23 170 22 23

Togo 198 270

286 78

286 99 154

Tunus 186 187

129 39 138 34 21

Huganda 106 116

120 10 132 12 13

Üst 57 Volta 97

9

304 264 41 184

Birleşik Arap C. 8

—

81 50

19 39

—

Zanzibar 9 8

13 11

Okyanusya 1 767 2 058

2 619 517 2 454 729 729

—

Avusturalya 262 282

445 22 394 26 42

Jng. 6 Solomon Ad. 5

—

9 9

Kuk 1 Adabir 2

Fiji 28 Ad. 35

35 3

433 3

FR. 178 Polenezya 247

300 61 310 132 149

Yeni 810 Kaledonya 682

788355 851 419 364

Yeni 37 Guined 44

54 4 704 6

Yeni Hebrid

70 + 74

115 35 106 37 56

Yeni 338 Zelelanda 655

828 61

616 100 100

Papua 37 32

44 4 543

5

Batı Samoa

—

13

22

172

26

15

217

10

733

37

3

130

391

7

69

86

6

Kaynak : FAB. Trade Yearbook 1964

277

Şaraptan

Tabiî köpüren şaraptan (Şampanya)

—,20 kuruş

15,00 lira

ve 5823 sayılı Kanun gereğince de litre başına Vermut’tan 60 kuruş

vergi alınmaktadır.

a) Şarap :

Şarap bir Tekel mevzuu olmadığı halde, diğer Tekel maddeleri

gibi böyle bir vergiye tâbi tutulmasındaki garabet ve isabetsizlk izah¬

tan müstağnidir. Alınmakta olan litrede 20 kuruş vergi, maliyeti 80-100

kuruş olan bir şarapta çok büyük bir nispet teşkil etmektedir. Bu mik¬

tarın fazlalığı, kaçakçılığa temayülü arttırmaktadır.

Şarabın ana maddesi olan üzüm, gerek kurutulması ve gerekse

konsantre pekmez veya üzüm balı haline getirilmesi suretile fizikî ve

kimyevî değişiklikler ifade eder mahiyetteki muhtelif kıymetlendirilmelerinde

hiçbir resme tâbi tutulmaz iken şarabın yalnız bir keyif

maddesi olarak düşünüldüğü, dinî inanışlarla imâli de pek terviç edilmiyerek

bugünkü gıdaî ve İktisadî değerinin takdir edilmemiş olduğu,

alkol monopolü devrinde kalma bir anlayışla vergilendirilmesi, bir aile

ziraatı olan ve yukarıda her suretle ehemmiyeti tebarüz ettirilen bağ¬

cılığımızın yanında serbestçe gelişip, endüstrileşmesi arzu edilen şarap¬

çılığın baltalayıcı olmakla beraber, ticari gelirlerin tevhidi ve modern

tahsil usullerini benimsemiş olan Mâliyemizin vergilendirme usullerine

uymuyan bir cibayet tarzile vergi ziyanına sebebiyet verilmekte ve bu

suretle iyi niyetli ciddi müesseseleri karşı koyamıyacağı gayri meşru

bir rekabetin doğmasına ve tağşişe zemin hazırlamaktadır.

b) Vermut :

İçerisine hususi nebatat ilâve edilmiş şaraptır. Buna rağmen, ni¬

çin ? vergisinin şarap dışında mütelâa edilerek, 60 kuruş olduğu izah¬

tan varestedir. Ancak, son zamanlarda senelik satışı 600.000, — 800.000

litreye ulaşmış olan bu tip içkinin vergilemesine sarf edilen emeğin

karşılığını dahî vereceği meçhûldur. Bu şarap çeşidinin geliştirilmesi

gaye iken yanlış vergileme ile imalâtının ilerlemesi önlenmiş olmakta¬

dır. Bu suretle şimdi çok az miktarda ihtiyaç duyulan Vermut otları¬

nın memlekette yetiştirilmesine çalışılacak ve yeni bir ziraî ürün de¬

ğerlendirilme sanayii doğacaktır. Vaktile memleketimizden ihraç edi¬

len bu tıbbî otlarm bu suretle tekrar revaç bulması temin edilecektir.

(Halen Mersinde toplanan bir kısım otun İtalya’ya ihracı yapılmak¬

tadır) .

278

Bir diğer husus da şarap imalâtçıların Vermut yapmasile imalâtçı

olmayıp şarabı piyasadan alan vermut imâlâtcısı arasında 60 kuruşluk

vergilenmenin farklı tahakkuk ettirilmesidir. Şöyleki şarap imalâtçısı

vermut imalâtına tahsis ettiği şarap, 60 kuruşluk vermut vergisi öder¬

ken, şarap imalâtçısı olmayan vermut imalâtçıları 20 kuruşluk şarap

rusumu verilmiş şarabı almakta ve buna ilâveten 60 kuruşluk vermut

vergisi ödemektedir. Bu suretle şarap imalâtçıları diğerlerine nisbetle

vermut imalâtında 20 kuruşluk maliyet düşüklüğü temin etmektedirler.

Vermut imalâtında vergiye esas teşkil eden miktar, alkol talepna¬

mesinde Tekel’e bildiriliş ollandır. Tekel bu miktara göre alkol tahsis

ederken 60 kuruşluk vergiyi de tahakkuk ettirir. Fakat vermut yapma

tekniğine uygun olarak derecesi imâlinde en az 16 ya yükseltilmiş alkolize

şaraplara aromatik ve tonik nebati maddeler ilâve etmek suretile

alkol katımma ihtiyaç göstermeden vermut imâl etmek mümkün

olduğundan, bu cazip yola sanıldığı takdirde Tekel’e bilgi verilmeden

60 kuruşluk vergiyi ödememek mümkündür.

Bu durumda, 60 kuruş gibi maliyete nisbetle çok yüksek bir bedel

olan vergiden kaçınmak isteyenlere manî olmak üzere akolize şarap ve

mistel imâlinde, kullanılacak alkolün şarapçıya satılışında Tekelin tesbit

edeceği fiyatın en az serbest piyasa şarap derece fiyatına eşit olma¬

sı, yani bugün 10-11 kuruş olan şarap derece fiyatına göre alkolün

litresinin en aşağı 10 liradan satılması icap edecektir.

Bu suretle hâlen şarap imalâtında kullanılacak alkolün mer’î fi¬

yatı ile talep ettiğimiz bu prensibe göre tatbik edilecek fiyat arasında¬

ki farkın kaldırılacak olan bu 60 kuruşluk vergiden daha fazla hâzi¬

neye gelir sağlayacağı muhakkaktır.

Bu arada sunuda belirtmek doğru olur ki; bünyesine alkol ilâve

edilmiş içkilerin harice satılışında bu farklı alkol fiatmın kaldırılması

ve alkol litre bedelinin harice satılan saf alkol bedeli üzerinden hesap¬

lanması dış pazarlara rahatça girebilmemiz için çok luzümlu bir mu¬

amele olacaktır. Bu suretle ihraç eden firmaya aradaki alkol litre far¬

kı iade edileceğinden içki nıaliyetide dolayısiyle ucuzlamış olacaktır.

c) Şampanya : Tabiî köpüren şarap :

Fransa’da, bir vilâyetin ismi olan şampanya kendi bölgesinde ya¬

pılan tabiî köpüklü şaraplara; verilen isim olup, bu ismin Fransa’nın

diğer vilâyetlerinde dahi yapılan tabiî köpüklü şaraplarda kullanılması

yasaklanmıştır. Ancak bu tip şarabın imâlini mümkün kılan şampenuaz

isimli methodun ise her yerde ve her memlekette kullanılması

serbesttir.

279

Memleketimizde bu method kullanılmak suretile yapılan içkiye

(Tabiî köpüren) Şarap ismi verilmiştir. Bu methodun haricinde yapı¬

lan ve şarabın içine CO, ilâve etmek suretile imâl edilene ise (Sun’î

köpüren şarap) denir.

Tabiî köpüren şarap (Şampanya) imalâtı memleketimizde Cum¬

huriyet devrinde şarapçılığımızın modern esaslara göre gelişmeye baş¬

ladığı yıllarda ele alınmış fakat vergilerin nispetsizliği dolayısile kali¬

teli imalât yapılmasına rağmen fazlalaştırılıp halka intikali sağlana¬

mamıştır.

Memleketimiz üzümlerinden şampanya yapılıp yapılmıyacağı mev¬

zuu, Ziraat Fakültesi, Tekel, Kavaklıdere Şarapları Ltd. Şti. tarafından

zaman zaman incelenmiştir. Bu incelemeler neticesinde, memleketi¬

miz üzümlerinden Hasandede - beyazı, Ürgüp’ün Emir üzümü, Trak¬

ya’da yetiştirilen Semiyon ve Klaret üzümlerinden iyi evsafta şampan¬

ya imâlinin mümkün olduğu tesbit edilmiştir. Denemeler dışında kal¬

mış diğer cins üzümlerden de uygun evsafta şampanya yapılabilir cins¬

lerin bulunacağı umulmaktadır.

Tabiî köpüren şarabın (Şampanya) seri imalâtı ancak 1960 sene¬

sinde memleketimizde yalnız Kavaklıdere şarapları Ltd. Şti. tarafın¬

dan girişilmiş olduğu görülür. Bugüne kadar da imâline diğer müesseselerce

arzu edilmesine rağmen, bu yüksek vergi sebebile tahakkuk et¬

tirilememiştir.

Seneler itibarile Tabiî köpüren şarap istihlâki tetkik edildiğinde :

1960 Yılında 5000

1961 Yılında 4200

1962 Yılında 5200

1963 Yılında 5100

1964 Yılında 5500

Şişe satılmış olduğu görülür. Halbuki Kavaklıdere Şarap Fabrika¬

sında bu tip için senelik istihsâl kapasitesi 60.000 şişedir. Bu durum lit¬

resine 15 lira hesabile ortalama olarak tahsil edilen vergi 60 000 lirayı

geçmemektedir. Eevvelki bahislerde belirtildiği gibi, her sınıf halkımı¬

zın şarap imalât ve tipleri üzerinde yeteri derecede bilgiye sahip olma¬

ması tabiî köpüren (Şampanya) yerine, kalite (keyfiyet) itibarile mu¬

kayese edilemeyecek şekilde evsaf değişikliği olan (Sun’î köpüren şa¬

rap) istihlâk edildiği, mevcut satış raporlarında görülmektedir.

İstihsâlin ve sarfiyatın bu kadar düşük oluşu aşağıdaki sebepler¬

den ileri gelmektedir :

280

1 — Litre basma alman 15 lira gider vergisi, satış maliyetlerini

yükselmekte ve dolayısiyle müstehlikin alış çerçevesi dışına çıkmak¬

tadır.

Şıra şurubu içkilerde görülebilen böyle yüksek bir vergisi şampan¬

ya tatbiki, evvelce memleket dahilinde şampanya imâlinin mümkün

olamıyacağı inancından ve hariçten ithâl edilecek şampanyaların bir

gelir temin etmek geyesine doğmaktadır.

Bu yüksek vergi dolayısiyle tabiî şampanya fiatlarmm yüksek olu¬

şu ve memleketimizde gelişen sosyal hayatın bu tip içkilere gösterdiği

ihiyaç karşısında, muhtelif firmalar tarafından şampanya yerine kali¬

te itibariyle mukayese edilemiyecek şekilde evsaf değişikliği olan sun’î

köpüren şaraplar yapılmaktadır. Görülüyorki, bu yüksek vergi, kaliteli

bir içkinin imalini önlemekte ve onun yerine değişik evsaflı mamûllerin

yapılmasını teşvik etmektedir.

Tahminlerimize göre memleketimizdeki sun’î köpüklü şarap istih¬

sâli senede 250.000 - 500.000 şişe civarındadır. Tabiî şampanya imali,

ancak bütün imâlatın % 1 civarındadır. Bu nispet medeni memleket¬

lerde aynı tip içkiler için çok değişik olup, tabiî şampanya imalâtı,

.sun’î köpüklü şarabın 10 misli ve daha ziyadesidir.

2 — Şampanya imâline yarıyan makinelerin kontrolü :

Mevcut mevzuata göre şampanya imalâtında kullanılan makine¬

ler, daimi olarak Tekel İdaresinin kontrolü altındadır. Bu makineler

Tekel memurunun nezareti altında mühürler açılarak çalıştırıldıktan

sonra tekrar mühürlenir. Makinelerin daimi olarak mühürlü bulun¬

ması bakım ve tamir işi hususları için de Tekel’den memur celbi ve mü¬

saade alınması bu işleri güçleştirmektedir. Rahat bir çalışma imkânı

vermiyen, bu mevzuatın, bir çok firmaların şampanya imâline gitme¬

sine mani olduğu görülmektedir.

Bu frenleyici tedbirler şampanya sanayiinin doğmasını izlemek¬

tedir. Yakın istikbâlde ortak pazarın bir üyesi olarak gümrük kapılalarınm

açılması halinde, bugün tedbir alınmazsa ileride bir şampanya

sanayiinin kurulmasına imkân kalmayacaktır. Gümrük kapılarının

açılmalarına 14 sene gibi kısa bir zaman kaldığı düşünülürse, bir an

evvel harekete geçmenin zarureti meydana çıkar.

Vergilemede esas prensip, bir malın memleket dahilinde herkes

tarafından aranır hale gelmesi, büyük miktarda istihlâk edilmesi is¬

tikrarlı bir hal aldıktan sonra vergiye tâbi tutulmasıdır. Fakat bizde

böyle bir sanayi kurulmadan litrede 15 lira vergi konularak sanayiinin

doğmadan ölmesine sebep olmaktadır.

281

Devlet gelirlerine kıyasla çok az nispetli kalan 60 bin lira vergi¬

den vazgeçildiği takdirde; kısa bir zamanda memleketimizde de tabiî

şampanya yapabilecek firmaların adedi sür’atle çoğalacaktır.

Bu verginin beyan edilen şartlar muvacehesinde kaldırılacağını

kabul ettiğimizden sür’atle artacak olan istihlâki karşılamak üzere

şimdilik 2.000,000 şişe senelik kapasiteli bir tesisin kurulması luzümlu

görülmektedir.

Meselâ : Almanya’da tabiî köpüren şaraptan (Şampanya) alman

verginin düşürülmesile istihlâkin birden bire 4-5 misli arttığı ve bu

suretle evvelce toplanabiln vergiden çok daha fazla gelir sağlandığı

görülmüştür.

3.9.2 Vergilemede yansımalar :

3.9.2.1 Gider vergisinden kaçırmak (Rusum)

3.9.2.2 Gelir vergisinden kaçırma :

3.9.2.1 Gider vergisinden kaçırmak (Rusum)

a) Yeni şarabın istimare kaçağı : Memleketimizde imalât Ağus¬

tos ayının ortalarında başladığından, istimare devresinin sonu olan

Ocak ayı basma kadar devam eden zamanda imâl olan taze şarap siir’-

atli şekilde içilir, hale getirilerek istimareden önce satışa verilmekte¬

dir. Bu suretle litrede alınacak olan 20 kuruş vergiyi vermemiş olur.

b) Eski ve yeni şarap kupajmm istimare kaçağı : İmalâta giril¬

meden önce imalâthanede mevcut eski şaraplarla yeni yapılanın birbirile

karıştırılması suretile vergisiz olarak satışının yapılması ve ek¬

silen eski şarap yerine yeni yapılan şaraptan konularak zimmetin isti-

maredeki miktara uygun

c) Saklı kap : Mevcudiyeti Tekel’e beyan edilmemiş ve gizli inşa

edilmiş şarap kaplarındaki şaraplar, daima istimare dışı bırakıldığın¬

dan, vergisi ödenmemektedir.

d) Ölçü hataları : Şarap kaplarının muntazam şekilli olmamasın¬

dan tam sıhhatli istimare yapılması imkânsızlaşmaktadır.

e) Su katmak suretile : Alkol derecesi yüksekçe olan şarapların

istimareden sonra satışa tekaddüm eden devrede alkol derecesini su ile

nizamî dereceye indirmek suretile suyu şarap bedeli ile değerlendir¬

mektir.

282

f) Alkolize şarap yapmak üzere Tekel’den litresi 5 liradan yani

derecsi 5 kuruştan alkol almak suretile imâl edilen şaraplara istimareden

sonra satışa verilirken su katılmasile suyun, vergisi verilmiş şarap

fiatı üzerinden değerlendirilmesidir.

3.9.2.2 Gelir vergisinden kaçırma :

a) Rusum vermeden satılan şaraplara fatura kesilmediğinden,

imalâtçı bunun gelirini hesabında göstermemektedir.

b) Bu malı alıp müstehlike intikal ettiren şahıslarda, faturasız

aldıkları malı ayni şekilde hesaba geçirmediklerinden, gelirini de sak¬

lamaktadırlar.

Bu suretle kademeli olarak gelir vergisinden kaçakçılık yapılmış

olmaktadır.

3.9.3 İhracata etkileri :

Şarap imalâtçısı, memleket dahilinde yaptığı şarapların maliyet

unsurları arasında :

1 — Sosyal sigorta primi

2 — Gider vergisi

a) Kendi imâlâtmm (rusum)

b) Kullandığı diğer sanayi mamûlâtmın

3 — Gelir vergisi

4 — Kurumlar vergisi

5 — Makinelerin gümrük vergisi

6 — Malzemelerin gümrük vergisi

ödenmektedir.

Bu şarabı harice satmak istediğinde, bu vergilerden yalnız Gider

vergisi olarak ödenen şarap rusumu (Mukannen 20 Kr/Lt) ile yardım¬

cı maddeler için başkalarınca ödenip maliyetlerine giren Gider vergi¬

leri ile imâlât esnasında şarap bünyesine giren ithâl malı yardımcı

malzemenin gümrük resimleri iade edilir. Fakat bakiyesi maliyet un¬

suru olarak fiat teşekkülünde tesir icar eder.

283

Tablo olarak da durum

Dahile

sat.

Harice

sat.

Sosyal sigorta primi

Gider vergisi

a) İmalâttan (rusum)

b) Diğerlerinden

+ +

+

+

+

+

Kurumlar vergisi

Gelir vergisi

Makineler Gümrük vergisi

Malzeme Gümrük vergisi

+

+

+

+

“T

7 4+3

NOT : + alman vergiler.

— almmıyan vergiler.

İhracatta iade edilecek vergilerin henüz bir esasa göre nispeti ya¬

pılmadığından, yeğân yegân hesabı güç olmakta, bu da imalâtçının

ihracat plânı yapmasını güçleştirmektedir.

Konservecilikte kabul edildiği gibi, iade edilecek vergiler % esası

üzerine muayyen nispetlerde tesbit ve tasnif edilirse bunun ihracatı

teşvikte büyük tesiri olacaktır.

3.9.4 İstihsâle ne gibi etkiler yapmaktadır :

Bu çeşit vergilerin imalâtçıya tahmil ettiği maddî bedele ilâveten,

daha güç ve yıldırıcı cephesi bu vergilemeye esas teşkil eden faktörlerin

tesbitindeki mükellefiyetlerdir. Bu ağır şartlar cari mevzuata hülâseten :

buriyeti,

1 — Yapılacak - şarap miktar ve cinsinin önceden bildirilmesi mec¬

2 — İmâlâtı müteakip yapılan şarabın istimaresinin talep edilmesi

mecburiyeti,

3 — Mamûl şarabın satışına başlayabilmek için, (içilir) raporu¬

nun getirilmesi mecburiyeti,

4 — İmâl edilen veya satın alman şarabın hesabının çeşitlerine göre

dikme ve şişeli olarak tutulması mecburiyeti,

5 — Satılan şarabın çıkış ve nakil müsaadesinin (Rusumu öden¬

diğine dair) alınması ve yanında bulundurulması mecburiyeti,

6 — Sanayi Bakanlığınca tasdik edildiği halde, etiketlerin Tekel’-

den de tasdik edildikten sonra kullanılma mecburiyeti,

7 — İmalâtçının imlâhanesine aldığı şaraba derhal rusum ödeme

mecburiyetinin, şişeli stok yapma imkânını baltalamış olması,

8 — Şarabın fıçılı çıkışında alkol derecesi tesbitinin yapılması mec¬

buriyeti her zaman Tekel’in teknik eleman gönderememesi halinde

sevkiyatı engellemesi,

9 — Bütün vergiler senenin muayyen devrelerinde ödendiği halde,

şarap rusumunun malm henüz paraya tahsil edilmediği anda nakden

ödenmesi mecburiyeti,

10 — Bütün vergilemede genel olarak verginin zamanında öden¬

memesi halinde tahakkuk eden miktara kıyasla nakdî ceza ilâvesi ya¬

pıldığı halde, şarap rusumunun bir gider vergisi olmasına rağmen

ödenmesinde gecikme olması ve bu durum alâkalı Tekel memuru tara¬

fından tesbit edilmesi halinde, 4250 sayılı Kanunun 29. maddesi gere¬

ğince 200 - 1000 lira arasında ağır para cezası veya bazı ahvalde 37.

madde gereğince de kaçakçılık suçundan hapis cezası verilmesi,

11 — Şarap olarak satışı yapılamayacak kadar hatalı şarapların

vergiden muaf tutulması için Tekel’e yapılacak müracaat neticesinde

içine sirke ile birlikte tuz katılması bu şarapların sirkecilikte değerlendirlmesine

mâni teşkil etmektedir. Bu da şaraptan sirke yapma san’atının

gelişmesini önlemekte ve şaraphanelere bol miktarda sirke ma¬

yası yayılmasına âmil olmaktadır.

12 — Miktarı (10-50) litreyi geçmiyen perakende şarap satmak

için kasabalarda 150, vilâyet merkezlerinde 300 lira depozito yatırıl¬

ması ve her an beş günde bir bu satışlara ait faturaların ikinci kopyelerinin

bir beyannameye eklenerek Tekel idaresine verilmesi mecburiyeti,

Normal ve gerekli olan sıhhî ve teknik kontrolün dışında yapılan

bütün bu külfetin ve mükellefiyetin sebebi, Kanun gereğince alınması

lâzım gelen litre başına 20 kuruş gider (Rusum) içindir.

Bu sahanın sermayeye cazip görünmesi için müteşebbisi bu kül¬

fetlerden ve müeyyidesi çok ağır olan mükellefiyetlerden kurtarmak

lâzımdır.

Diğer cihetten ise devletin bizzat bu iş için vazifeli eleman tesbiti

ve teşkilâtlanması da her zaman ve her yerde eşit ve yeterli değildir.

Ayni zamanda malî yönü de bir hayli yüklüdür.

285

3.9.5 Diğer memleketlerde durum

Almanya’da : Normal vergiler dışında şaraptan ilâve bir vergi alınmaz.

İtalya’da : „ „ „ „

İspanya’da : „ „ „ „ „ „ „ „

Yunanistan’da : „ „ „ „ „ ,, „

Fransada : Alkol derecesi esasına göre vergileme uygulanır.

İsviçre’de : „ „ „ „ „ „

Avusturya’da : Satılan şarabın faturadaki litresi esas alınarak vergilenir.

Görüldüğü gibi bizdeki muğlâk ve yıldırıcı vergileme sistemi tat

bik edilmemektedir. Yalnız Almanya’da tabiî köpürür şarap (Şampan

ya) -dan alman lüks vergisi hâlen caridir. Ayrıca Almanya’da kendi

Üzümlerinden yapılmış şarapların satışı % 75 den fazla olduğu takdirde,

fazla olan miktarın vergisinin % 50 si iade olunmaktadır. Bu suretle

bütün şarapçı memleketler kendi şaraplarının istihlâkim arttırmak

için böyle teşvik edici tedbirler almışlardır.

Netice :

Yukarıda beyan edilen şartlar muvacehesinde

1 — Şaraptan alman litrede 20 Kr.

Vermuttan alman litrede 60 Kr.

ve tabiî köpüren Şampanyadan alınan litrede 1500 Kr. vergilerin kal

dırılması.

2 — İçkilere ilâve edilecek alkolün litre fiatımn (vergiler kaldırıl

dıktan sonraki devrede) tespitinde şarap satışlarındadaki derece fiatının

esas alınması ve bunun üzerine tutulması lâzımdır.

Bunlar tamamen ve kısmen yapılmadığı takdirde bu vergilemenin

derecesi yüksek alkollü içki fiatları dikkate alınarak tanzim edilmesi

ve icabı halinde derecesi yüksek alkollü içkilerin fiatımn yükseltilerek

şarapçılığın geliştirilmesini sağlamak lâzımdır.

Hâzineye gelir sağlamak âmacile ihdas edilen bu şarap rusumunun

Gider Vergisi meyanmda çıkarılacak Gelir vergisi esaslarına ve

tatbikatına uygun olarak tahsili bugün karşılaşılan ödeme zorlukları

nı hafifletecektir. Bu suretle tahakkuk edecek vergiyi gelir vergisi gibi

şarap satıldıktan sonra müteakip yılda 3 ve daha yakın taksitlerle öde

mek imkânı olacaktır.

286

3.10 Kredi:

3.10.1 Sanayiin, sâbit ve mütedavil sermaye ihtiyaçları :

nerelerde karşılanmaktadır.

a) Öz sermayeden

b) Bankalardan uzun ve kısa vâdeli

c) Vâdeli mal almak suretile

d) Tefeciden

3.10.2 Kredi kaynakları yeterli midir :

a) Öz sermaye büyük sermaye sahiplerinin vergilemedeki hatalar,

mevzuat yetersizliği ve mamûlâtm istihlâkindeki dinî inançlar sebebile

teveccüh göstermediği bu sanayi kolunda genellikle küçük sermaye

sahipleri bulunmaktadır. Şarapçılıkta, bir taraftan sâbit tesisler, diğer

taraftan işletme sermayesi isteyen bir ziraat san’atıdır. Bu sebepledir

ki, Cumhuriyetin ilânından bu yana şarap âmili adedi zamanla müte¬

nasip bir artış göstermemiştir.

Beşer senelik devreler itibarile tetkik edildiği takdirde âmil adedi¬

nin aşağıda görüldüğü gibi :

1928 — 301

1933 — 314

1938 — 348

1943 — 419

1948 — 233

1953 — 222

1958 — 229

1963 — 252

1966 — 263

artmadığı bil’akis azaldığı bir gerçektir. Âmil adedinin böyle bir seyir

göstermesine mukabil, imalâtın artış göstermesi daha ziyade, bağcılı¬

ğın gelişmesine ve üzümün bu sahaya yönelmesine, dinî inançların de¬

ğişmesine, nüfusun artışına, şarap imlâeılarmm çoğalarak mamûlâtı

nakliye imkânlarının artmasile her yerde bulunur hale getirmesine

bağlı olmuştur.

b) Banka kredisi :

Şarapçılığın ihtiyacı olan krediyi gayesine uygun şekilde sarf edil¬

mek üzere temin eden bir meslekî banka yoktur. Ziraat Bankası yalnız

287

üzüm ziraati yapan bağcıya kredi vermekte, şarapçıya ise vermemek¬

tedir. Resmî ve hususî bütün bankalar şarapçılığa kredi vermek için

mevcut şaraba bir karşılık olarak değer kabul etmeyip, yalnız gayri

menkul gibi teminat aramaktadır. Zaten öz sermayesi zayıf olan şarap¬

çının gayri menkulü de yeterli olmadığından, Banka kredisi temin et¬

mesi maddeten imkânsızdır. Bu durumda ancak kısa vâdeli krediler

(Bonolu) ile iş yapmak mecburiyetinde kalan şarapçılar yüksek faizle¬

rin altında ezilmektedirler. Bankalar kendilerine fazla gelir sağlayan

bu çeşit kısa vâdeli kredileri açmakta, fazla güçlük göstermemekte ve

adeta uzun vâdeli kredi taleplerini bu yola zorlamaktadırlar. Çünkü

bankalar sermayelerini ve mevduatlarını ihtiyaç sahiplerine yardım

edecek tarzda tevzi etmeyip yüksek faiz almak gayesile yıkıcı mahiyet¬

te kullanılmaktadır.

Bütün bu güçlükleri önlemek için şarapçılara, ihtiyaçları olan kre¬

dilerin düşük faizli, formalitesiz, uzun veya kısa vâdeli olarak veren

ve karşılık olarak mevcut şaraplarını ve ticarî itibarını kabul eden bir

yeni kredi müessesesine ihtiyaç vardır.

c) Vâdeli mal almak :

Döner sermayesi kıt şarapçı, bankalardan da kredi alamayınca,

ham madde ihtiyacını peşin para ile karşılayamıyacağmdan bizzarur

malın değerinden daha fazla bedelli vâdeli olarak temin etmektedir.

Bu şekil maliyeti yükseltmekte olup, imalâtçı emsal mamulâtla rekabet

edebilmek için malını vâdeli satmakta ve böylelikle sonu hiçde yararlı

olmayan bir fasit daireye girmektedir.

d) Tefeci’ler : Daha ziyade işletme sermayesi noksanlığını gider¬

mek için diğer kanunî yollardan kredi temin edemiyen imalâtçı mec¬

buriyetler karşısında dönüşü olmayan bu yola sapmaktadır.

3.10.3 Döner sermayenin azlığı ve doğurduğu problemler :

Şarapçılığın gelişmesi ve dolayısiyle imalât kapasitelerinin artma¬

sı daha çok döner sermaye ile piyasada üzüm tüketiminin sağlanması¬

na diğer tâbirile şarap imalâtı için lüzumlu miktar üzümün tamamen

alınması gerekmektedir. Bu suretle bağcılık da pazar bulumanm ra¬

hatlığı içinde büyüme imkânı bulacaktır. Bütün bunlar imalâtçının

gerek halihazır, gerekse ileride sahip olacağı imalât kapasitesini atıl

kalmayacak şekilde karşılamasile mümkündür. Bu şekil çalışmaya ye¬

ter sermayenin mevcut olmaması halinde, yukarıda izahına çalışılan

gelişmenin hızı azalacak veya tamamen kaybolacaktır. Bilindiği gibi,

şarap imalâtında döner sermaye hacmi yılda 2 - 3 ay içine sığan kam¬

panya devresinde değer bulmakta ve fakat en az bir sene mala bağlı

288

kaldıktan sonra devredebilmektedir. Döner sermayenin en çok senede

bir defa dönme imkânı şarapçılığı önleyici en büyük faktördür.

Döner sermayenin noksanlığı, üzüm aliminin peşin para ile yapıl¬

mayıp vâdeli alımlara gidilmesini, dolayısile maliyet yükselmesini in¬

taç ettirmekte ve bu da bir evvelki bahisde belirtildiği gibi imalâtçıyı

sonu hayırlı olmayan yollara yönetmektedir.

3.10.4 Sermayenin teminindeki maliyetler :

Sermaye teminindeki kredi şekillerine göre maliyet aşağıdaki tab¬

loda gösterilen esaslar dahilinde değişiklik gösterir.

i i .

<D > W ^ ^

Ö ‘ö O)

<D T3 S £

a o

c a

m

Kredi nevileri | I S u H & S S *

o fl c ‘3 S 3 M a § “ -a S

^ OO _u >CİD -S <D rC ^ CJ

S -I İ's 3 a| I ££ | g o s

s £ W 5 £ S -â w SS oS 25

a

Açık kredi — x — x — — x x 14.00

Kefalet mukabili kredi — x — x — — x x 14.00

Senedat mukabili kredi 4-9 x x x — — x x 15.50

ay

Mütenevvi teminat mu¬

kabili kredi (akreditif) — x xx x ■— x x 18.00

Emtia mukabili kredi — x — xxxxx 19.00

İskonto mukabili kredi 91 x — x — ■— — x 17.00'

gün

İştira mukabili kredi 91 x x x —. _ x 19.00

gün

NOT : Bankalar Birliğinin bankalara yaptığı Tamime uygun en asgari rak-

kamlar olarak tanzim edilmiştir.

Tabloda gösteridiği gibi, bütün kredi şekillerinde 10,3 faiz bu faiz

nede % 20 nispetinde Gider vergisi denir. Bu miktar 100 lira için

10,50 -(- 2,10 = 12,50 lira olup, bu asgari haddir. Bankalar kredi mu¬

kavelesinde gösterdikleri şartlara uyarak en az senede dört defa (borç¬

lu hesaplara) ekstre çıkartarak mürekkep faize geçmekte ve bu suret¬

le 100 liraya ödenen ücret 14,00 liraya yükselmiş olmaktadır. Bu hesa-

289

ba bazı kredi şekillerinde tatbik edilen diğer unsurlar da ilâve edilince

100 liranın maliyeti kredinin şekline göre 15.00 ilâ 19.00 lira arasında

değişmektedir.

Bu arada memleketimizdeki kredi politikasının de revizyona tâbi

tutulması kanaatimizde belirtmek isteriz. Bankaların verecekleri faiz

nisbetleri dondurulmuş ve kredi faizleri yüksek tutulmuştur. Bu şartlar

altmda gayet rahat çalışabilen bankalar hiç bir hamle yapmak ihtiya¬

cını hissetmeden çalışmaktadır. Esasen çok dar olan para piyasasında

bankalar şartlarını empoze edebümektedir.

Tasarruflara verilen faiz tahditleri kaldırılarak istirarlara, her

türlü masraflara dahil, tahditler konduğu takdirde bankalar daha

rasyonel olarak çalışmaya zorlanmış olacaktır.

3 —ŞARABIN PAZARLANMASI

4.1. Pazarlama Kanalları :

Mamûl Şarap açık (Dökme) ve Kapalı (Şişeli) olmak üzere iki

şekilde pazarlanır.

tedir.

Dökme (açık) şarabı doğrudan doğruya imalcılar piyasaya sürmek¬

Şişeli (Kapalı) şarap ise hem imalâtçıların kendi imalâthanelerin¬

de ve hem de dökme şarap alan diğer imalâthanelerde piyasaya veril¬

mektedir. Bir diğer mamûl şekilde imalâtçıdan alman yarı mamûl veya

mamûl şarabın ana madde olarak vermut ve köpüklü şarap imalâtında

kullanılarak şişelenmesidir, mamulâtın müstehlike intikali ise :

a) İmalâtçı veya imalcı kendi vasıtasıyle mamûlâtını müstehlike

intikal ettirecek son ele (Bayiie) satar.

b) İmalâtçı veya imalci mamûlâtınm tevziini memleket içinde

kurdukları bölge başbayilerine satarlar. Bayiler mamûlâtı bunlardan

alırlar.

c) İmalâtçıda imalciye intikal eden dökme şarabın satışında bu

işi kendine meslek edinmiş ve imalâtçıların numunelerini imalâtçılara

takdim eden aracı (Komisyoncu) 1ar vardır.

d) Mamûlâtın harice satışı imalâtçılar tarafından doğrudan doğ¬

ruya veya aracı kullanarak yapılmaktadır. Bu aracılar memleket da¬

hilinde bulunanlar ve dış memleketlerde olanlar olmak üzere iki grup¬

tur.

Alım satımda Ticarî sahada tatbik edilen carî usuller tatbik edilir.

290

4.2. Pazarlama Tesisleri :

4.2.1 Emtia Borsaları :

Memleketimizde şaraba müteallik böyle bir borsa yoktur. Ancak

şarapçılığımızın durumu ve geleceği bakımından mevsimlik şarap pa¬

zarlarına ihtiyaç vardır. Senenin Şubat ve Ağustos aylarında şimdilik

İstanbul ve İzmir şehirlerinde kısa müddetli şarap borsasımn kurul¬

ması ve buralarda analizi yapılmış şarap numunelerinin alçılara su¬

nulması büyük satış imkânı sağlıyacaktır.

Ayni esasların dış pazarlara satılacak şaraplar için de tatbikinin

sağlanması ne tipte ne miktar şarabın satışa hazır olduğunu bildirmesi

bakımından faydalı neticeler verecektir.

4.2.2 Depolama Tesisleri :

Şarap depolamayı icap ettiren bir maddedir. Bu depolar imâlât-

hanenin bünyesinde veya haricinde olmak üzere iki durumda bulunur.

Hariçte bulunanlar imalâthanelere ait stok depoları ile harice satıla¬

cak şarapların standartlarını temin eden büyük ve küçük hacimli

(Silo gibi) kaplardır. (Henüz büyük silo - kap son tip olarak kurul¬

muş değildir. İhtiyaç vardır)

Bunlar alkole, aside mukavim, sızdırmayan ve bünyelerini teşkil

eden unsurları şaraba vermiyen, koku yapmayan ve yapılışları itiba¬

riyle üst kısımda hava kalmayacak şekilde doluşu sağlanan, alt kısım¬

da ise içinde mal kalmayacak şekilde boşalmayı temin eden meyil

bulunan kaplardır.

Değişik maddelerden yapılan bu kapların kapasite yekünü ve da¬

ğılışı şarap fabrika ve imalâthanelerinde ait cetvellerde gösterilmiştir.

Bazı ahvalde imâl olmuş şarabın muhafazasına yetecek kap bulunma¬

yan fabrikalarda imalâta ait kapların işgal edilmesi şarap imalât dev¬

resinde tam kapasite ile çalışmasına mani teşkil etmektedir.

Malın satışı yapılmadığı müddetçe, kaplar dolu kalacağından, bil¬

in ecbur iye yeni irnâlât yapma imkânı kısılmış olacaktır.

İhraç olunacak yeknesak bünyeli büyük parti şarapların muhafa¬

zasına ait ihraç limanlarında veya müsait bölgelerde büyük hacimli

kaplara ihtiyaç vardır. (Türkiye Şarap ihraç birliği kurulduğunda

tesbit edilecek mahallerde bu kaplar yapılacaktır).

4.3. Şarabın Nakli :

Şarap, Fiziki ve kimyevi evsafı dolayısiyie diğer maiyattan tama¬

men ayrı bir nakil kabına (tank’a) ihtiyaç vardır.

291

Bunlar evvelce belirtilen muhafaza kaplarının hususiyetini haiz

kaplardır. Denizde sarnıçlı kaplar kullanılır.

Karada ise vagon - steanler ve moto - stein kullanıldığı gibi, mo¬

torlu vasıtalara yükletilmiş nakil tankları da kullanılmaktadır.

Bugün için memleketimizde yalnız kamyon üzerine yerleştirilmiş

tank ve fıçı ile şarap nakli yapılmakta, diğer kara ve deniz nakil kap¬

ları bulunmamaktadır. Deniz nakliyatını temin edecek sarnıçlı tankere

ve karada da motorlu vasıtalara yükletilecek hususî imâl edilmiş, darası

az olan şarap kaplarına ziyadesiyle ihtiyaç vardır.

Hali hazırda kullanılmakta olan şarap kaplarının boş olarak dön¬

mesi, nakliye fiyatını normal fiatların üstüne çıkarmaktadır.

4.4. Standardizasyon :

Mamûl şarap piyasaya 35-50-70-100-150-200 Cl. hacminde şişelerle

verilmektedir. Satışın ekserisini 70 Cl. şişeler teşkil etmektedir. Ölçü

ve ayarlar nizamnamesindeki esaslara göre bu şişe hacimleri kabul

edilmiştir. Şişelerin iç temizliğinin kolay yapılması için, iç cidarın

girintili - çıkıntılı olmaması lâzımdır.

Tabiî ve sun’î köpürür sofra şaraplarının hacimleri bakımından

nizamname ile çekişme vardır. Bu şişelerin hacimleri 75-80 Cl. olup

şekil itibariyle de dipleri kubbelidir.

4.5. Pazarlama Payları :

Mamûlun imâlâthaneden veya imâlâthaneden müstehlike intika¬

line kadar Baş Bayii ve perakendeci Bayii olmak üzere, iki el değiştir¬

diği önceki fasıllarda bildirilmiştir.

Bu iki aracının payları birbirinden farklı olarak satış bedeline kı¬

yasla tanzim edilir. Tekel’de bu ücret, satış bedelinden Müdafaa ve is¬

tihsâl vergileri tenzil edildikten sonra bakiye meblâğ üzerinden tahsil

edilir. Şaraplarda bu nisbet perakendeci bayi için % 25 dr. Baş bayi

paylan ise, ihale suretiyle nakliye ve tevzi ücreti olarak ayrı bir nis-

bete bağlıdır.

Özel teşebbüste ise asgari ve azami bir nisbet tesbit edilmiş olma¬

yıp, baş bayi ve bayi payları tarafından pazarlıkla anlaşmasına bağlıdır.

Tatbikatta kalitesi üstün ve piyasada aranan şaraplara genellikle

% 20 civarında perakendeci payı ayrılırken, düşük evsaflı olup, sürü¬

mü olmayan buna mukabil elden çıkarılması arzulanan satışında %

50 civarında aracı payı ödendiği öğrenilmiştir. Bu şekil yani bayiinin

292

yükseltilerek sürümünün temini, bazı imâlâtcı ve imâlâtcıların mamûl-

lerini düzeltmelerini zorlamaktadır.

Perakendeci bayii kendisine en fazla pay bırakan şarabı müsteh¬

like satmaya çalıştığından, icabında kalite şarapları bile kötülemekte,

firmaların ve etiketlerin itibarını sarsmaktadır. Bu da halk inninde

şarabın sevilip tutulmasına mani teşkil etmektedir.

Baş bayilerin payı yukarıda satış bedeline nisbet edilen peraken¬

deci paylarının 1/2-1/3 arasında değişiklik göstermekte ve bazı ahval¬

de Baş bayi kullanılmadan mamûlâtm doğrudan doğruya perakendeci

bayie satılması da mümkün olmaktadır.

Bölgelere göre aracı payı verilmesi ve ayni malın değişik fiatlarla

satılması daha ziyade ucuz fiyatlarla sofra şaraplarında görülmekte

olup, bu şekil Tekel ve bazı Özel âmiller tarafından tatbik edilmektedir.

Müstehlike fiyat bakımından ucuzluk temin etmiyen ve yalnız

aracı paylarının yükselmesine âmil olan bu şekil satış rekabeti şarap¬

çılığın aleyhine gelişmekte ve kaliteye yönelen şarapcılığınistikbâlini

tehlikeli duruma sokmaktadır.

4.6. Pazarlamada verimlilik ve Perakendeciliğin bünyesi :

Mamûlâtm müstehlike intikali, umumiyetle perakendeci bayiler¬

de temin edilmektedir. Bu bayi ismi verilen perakendeci tipleri:

Bakkallar, lokantalar, gece klüpleri, istihlâk kooperatifleri (Gima,

Orka gibi) ve meyhanelerle, Tekel bayiliğini yapan büfelerdir.

Küçük vilâyetlerde, ekseri kazalar da perakende şarap satışları

münhasıran içki satışı yapan bir kaç yerde yapılmaktadır. Bu da dini

inançlardan ileri gelmektedir.

Şarabın müşteriye satılışında, aracılık yapan bayiler kendilerine

fazla kâr veren markaların sürümüne çalıştıklarından imâlâtcı ve

imalcılar kendi kârlarından fedakârlık ederek aracılara büyük bayiler

vermektedir. Şayet bu durum olmasa fiyat alıcının lehine ucuzlama

gösterecektir.

Fiyat tesbitinde perakendeci serbest olmayıp, mamûlâtm üzerin¬

deki etiket fiatma satar. Tekel idaresi ise mamûlâtınm perakende satı¬

şını önceden tesbit ve tayin ettiği esaslar dahilinde hususî müsadeli

bayilerle yapmaktadır.

293

41.276

43.648

46.019

48.390

50.762

983

687

1.581

1.022

5 —GELİŞME HEDEFLERİ

1 — Talep Projeksiyonları

5.1.1 İç Talep :

1953 den 1960 a kadar 7 yıl içinde kaydedilen 2.814,000 litrelik

mukabil 1960 dan 1964 yılma kadar 4 yıl içinde satışların 12 milyon

litre artması, diğer taraftan bir önceki yıl kadar bir artış yapılabilmiş

olması karşısında trend özelliği araştırılmış gerçeğe daha uygun oldu¬

ğu sonucuna varılarak y = 22.306 + 2.371,3 X denklemi gelecek yılla¬

rın tüketim tahminlerine esas alınmıştır. Satışların bu tabi gelişimini

hızlandırmak için öngörülen Basın-Yayın ve Radyo propagandaları

da tatbik edilirse, ayrıca artış nisbetinin senede en az 0,5 - 1 müyon

litre fazlalaşacağı büyük bir ihtimaldir. Votka - Rakı fiyatlarının ayar¬

lanması ile beklenen artış, bu umulanında fevkinde bir gelişme olacak¬

tır. Aşağıdaki tabloda iç istihlâk artış yarında yalnız nüfus artışı ile

propagandalar dikkate alınmış olup, Votka ve rakı fiatlarmm ayarlan¬

ma tesiri hesaba katılmamıştır.

3 — y = 22 306 -(- 2371,3 X denklemine göre trend değerleri :

(1 000 Lt.)

Yıllar Tüketim Trend Değeri İnhisarlar

1959 16.530 15.192 + 1.338

1960 16.581 17.564

—

1961 19.248 19.935

—

1962 20.725 22.306

—

1963 26.121 24.678 + 1.443

1964 28.541 27.049 + 1.492

1965 (28.398) 29.420

—

1970

—

—

1971

—

—

1972

—

—

1973

—

—

1974

—

—

1975 53.133

294

Şarap Üretim Tablosu

(Milyon Litre)

Seneler

İç talep

Dış talep

Yekûn

Üretim

hedefi

Fiilî

Üretim

(A)

(B)

(C)

(X)

1965 28,4 4,8 33,2 49,8 46,2

1966 31,6 6,0 37,6 56,4

1967 33,9 7,0 40,9 61,3

1968 36,1 8,5 44,6 66,9

1969 38,4 10,5 48,9 73,2

1970 41,2 13,0 54,2 81,3

1971 43,6 17,0 60,6 90,9

1972 4,6 22,0 68,0 102,0

1973 48,4 27,0 75,4 113,1

1974 50,7 38,0 88,7 133,1

1975 53,1 50,0 103,1 154,6

(x) Fiili üretim 1965 yılındaki istihsal olup üretim hedefinin altındadır.

5.1.2 Dış Talep :

Şimdiye kadar dış piyasadan yeknesak tipte yüksek miktarlara

inhisar eden fiyatı ucuz şarap talepleri gelmiştir. Çünki Dünyada şa¬

rap ticareti, büyük firmaların satışlarını karşılayacak kapasitede yeknasak

tipte büyük miktarlarda şaraba ihtiyaç göstermektedir. Bunun

içinde bu işe büyük sermayeler yatırılmış olup, talepler de buna mu¬

vazi olarak yüksek miktarlarda olmaktadır. Kendi şaraplarının gerek

maliyetini düşürmek, gerekse bazı evsaf eksikliklerini gidermek gaye¬

siyle aranan bu tip kupajlık şarapların alıcı fiatları memleketimizdeki

en ucuz maliyet fiyatlarından daha da aşağı bulunmaktadır. Bu fiatlar

bize göre düşük olmakla beraber, dünya ihraç fiatları seviyesinde¬

dir. Hatta, bu dünya ihraç Hatlarının âzamisi bizdeki bazı tip alkollü ve

asidi yüksek şaraplara verildiği halde, genede tatminkâr görülmemek¬

tedir. Şaraplarımız evsaf itibariyle dış pazarlarda tercih edilen bün¬

yeye malik olmasına rağmen hiç bir şarap amilinin tek başına bu

talepleri karşılayacak tek tipte büyük miktar şarabı bulunmamakta,

daha ziyade küçük hacimde değişik tipte şarap stokları vardır. Bu

sebeple plânlama hedefi olarak belirtildiği gibi, şarapçılığın büyük

miktarlara yapılması, dış talepleri karşılamak için Türkiye Şarap İhraç

birliğinin kurulması lâzımdır.

295

Büyük miktar şarap imalâtı maliyeti ucuzlatıcı bir faktör olarak

müsbet tesir icra edeceğinden ihraç fiatıda taleplere uygun hale gele¬

cektir. Mali hedefi olarak şimdiye kadar iç istihlâke tevcih edilmiş

gelişmenin dış satışa yöneltilmesi ve yalnız dışardan talep beklenmeyip

yeni dış pazarlar bulunması lâzımdır.

Yukarıdaki tabloda gelecek yıllara ait gösterilen Dış Talep mik¬

tarları bu çalışmalara esas olarak tesbit edilmiştir.

2 — ÜRETİM TAHMİNLERİ

5.2. Üretim Hedefleri :

Yukarıda ki tablo gerek iç gerekse dış taleplerin yıllar itibariyle ne

miktar artış göstereceği belirtilmiş olup, bu miktarın karşılanması için,

Yıllık istihsalin ulaşması lâzım gelen seviyeye C sütununa üretim he¬

defi olarak gösterilmiştir. Mesleğin hususiyeti gereğince mevcut stok¬

lar hali hazır miktarları ile kabul edilmiş ve bu suretle yeni şarabın

sene içinde 6 aylıktan itibaren satışa başlanabileceği dikkate alınarak,

her artan miktarın yarısı bir artışın üzerine ilâve edilerek fazla imalât

tesbit edilmiş ve bu miktar bir evvelki toplum imalâta eklenerek, o

senenin üretim hedefi C sütununda belirtilmiştir. Tabloda x sütünunda

gösterilen 1965 yılma ait üretim miktarı fiilen yapılmış olanıdır.

Üretim hedefinin tesbitinde kullanılan usul, tablodaki harfler ile

beyan edildiğinden A sütunundaki iki sene arasındaki farkı ile B sütu¬

nundaki ayni senelere ait: dış talep yekûnu alınmış ve bunun yarısı bir

sonra ki seneye devredecek stok olarak üzerine ilâve edilmiş bu suretle

yapılacak fazla imalât bulunmuştur. Bu miktar bir evvelki üretim mik¬

tarına veya fiili miktara ilâve edilerek o seneye ait üretim hedefi tesbit

edilmiştir.

Meselâ :

1966 31.6 6.0 37.6

1965 28.4 4.8 33.2

3.2 1.2 4.4 Artan fark

+ 2.2 Stok farkı

6.6 Yapılacak fazla imalât

49.4 1965 imalâtı (C)

56 4 1966 üretim hedefi (C)

Bulunan 4.4 farkı A yarısı stok miktarı olarak buna ilâve edilerek

6.6 bulunmuştur. Bu da 1965 senesinin fiili miktarı 49.8 milyon ilâve

296

edilince 1966 senesinin üretim hedefi 50.4 milyon litre olarak kabul edil¬

miştir.

Üretim hedefinin bölgeler itibariyle yıllık gelişimini gösteren tab¬

lodaki miktarlar, hakiki ihtiyacın % 50 fazlasını göstermektedir. Buna

sebepte yeni yıl imâlatının içilebilmesi için 6 aylık eskime, olgunlaşma

devresinde piyasanın şarap ihiyacını karşılamak için stok bulundurma

mecburiyetindedir.

Meselâ : 1972 senesinde iç ve dış talep tahminleri 68 milyon litre

kabul edilmiş olmasına rağmen üretim hedefi bir miktarın % 50 faz¬

lasıyla 102 milyon litre olarak hesaplanmıştır.

297

ÜRETİM HEDEFİNİN BÖLGELER İTİBARİYLE

YILLIK GELİŞİMİ

(Milyon Litre Olarak) Dağılışın %

(53,1 Milyon dahili ve 50' milyon harici talep karşılığı) Üretim Nisbeti

Plân Plân

BÖLGELER 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 Ba§! Sonu

1965 1975

(X)

I Trakya ve Marmara 20,7 23,4 25 27 29 32 35 38 41 43,5 46,4 44,48 30

II Ege ve Güney Batı (x)

Anadolu 7,8 10 12 14 16 18,5 22 26 30 35,5 41,7 16,9 26,9

(x)

III Orta Anadolu 13,6 15 15,5 16 17 17 19 20 21 24 27 29,4 17,5

IV Güney ve Güney (x)

Doğu 4,1 8 8,7 9,6 10,8 12,3 14,1 17,1 20,1 28,9 38 8,8 24,6

V Doğu ve Kuzey (x)

Doğu 0,003 00,1 0,1 0,3 0,4 0,5 0,8 0,9 1 1,2 1,5 0,1 1

(x)

YEKÛN 46,2 56,4 61,3 66,9 73,2 81,3 90,9 102,0 113,1 133,1 154,6 100,0 100,9

(XX)

49,8

(x) 1965 yılı istihsaline ait rakkamlar fiili miktarları gösterir.

(xx) 1965 yılı istihsal yekûnu olarak gösterilen 49.8 rakkamı trende göredir.

1—İhracat geliştirilmesi hedef tutulduğundan ihraç limanlarına yakın bölgelerde (Mevcut bağların müsaadesi

nisbetinde) üretimin çoğaltılması esas kabul edilmiştir.

2 — Üretimi çoğaltacak bölgelerde ilk yıllarda bağ dikimine gidileceğinden istihsalin 1971 yılından itibaren mun¬

tazaman artacağı kabul edilmiştir. 298

LİRETİM HEDEFİNİN TESBÎTİNDE KABUL EDİLEN

BÖLGELERE AİT HUSUSAT

1 — Trakya ve Marmara bölgesi

1965 yılındaki 20,7 milyon litrelik imalât esas tutularak 1975 yılın¬

da yapılması hedef tutulan 46,4 milyon litre imalâta erişilmesi için

mevcut bağların kafi gelmiyeceği bu sebeple şaraplık üzüm yetiştirecek

bağların çoğaltılması ve bu işe 1966 yılından itibaren başlanması kabul

edildi. Bu bölgede üretimin artmasına bütün bunlar yapıldıktan sonra

1970-1971 yıllarından itibaren başlanılacağı hesaplandı.

2 — Ege ve Güneybatı Anadolu bölgesi

Bu bölgede yaygın ve bol olan çekirdeksiz Sultaniye üzümünden

şarap yapılması öngörülmüş olmakla beraber kırmızı şarap verecek

üzüm bağlarının yeniden kurulmasına da öncelik verilmesi uygun

görüldü.

3 — Orta Anadolu Bölgesi

Flokseranın yayılması önlenecek, şaraplık ve şampanyalık üzüm

çeşitlerinin yetiştirilmesine imkân verilecektir.

İhraç merkezlerine uzak olan bu bölgede kupajlık ve sofralık şa¬

raptan ziyade kalite şarap imalâtına önem verilmesi uygun görüldü,

Kalite şarapçılığına önem verilmesi bölgedeki istihsal artış hızını ya¬

vaşlatacaktır.

4 — Güney ve Güneydoğu Bölgesi

Bu bölgede şaraplık beyaz üzüm mebzul olduğundan plânın ilk

yıllarında ön görülen istihsal miktarları derhal karşılanacaktır. Yalnız

imalât teknolojisinde değişiklik yapılması lüzumludur. Bölgede yeni¬

den kurulacak bağlarda kırmızı şarap veren üzüm çeşitlerinin yetişti¬

rilmesi ve üretimin bu yönden hedefe ulaştırılması bilhassa ihraçtık

kupaj şarabı için lüzumlu görülmüştür. Bu bölgedeki istihsal artışın¬

daki hız üzümün bol fiatınm ucuz olmasından ve ihraçata hedef tutul-

masındandır.

5 — Doğu ve Kuzey Doğu

Bu bölgenin bağcılık merkezi olan Artvin Vilâyetinde bağlar floksereden

tahrip olduğundan şarapçılık gelişememiştir. Buralarda flokseraya

mukavim şaraplık üzüm bağları kurulması ve bu bölgede şarap¬

çılığın geliştirilmesi lâzımdır. Bu suretle hem bölgenin şaraplık üzüm

çeşitleri tanınmış ve hemde şarap ihtiyacı karşılanmış olacaktır.

299

Şaraplık Bölgelerine Dahil Vilâyetler :

1 — Trakya - Marmara

Edirne (Uzunköprü) Kırklareli, Tekirdağ (Mürefte, Şarköy) İstan¬

bul, Kocaeli, Sakarya, Bilecik, Bursa, Kütahya, Balıkesir, (Erdek, Avşa)

Çanakkale (Bozcaada) (Lapseki)

2 — Ege ve Güneybatı Anadolu

İzmir, Manisa, Akhisar, Aydın, Muğla, Denizli, Burdur, İsparta,

(Senirkemt) Antalya, Uşak,

3 — Orta Anadolu

Ankara, (Kalecik, Kırıkkale) Çankırı, Çorum, Yozgat, Seras, To¬

kat, Amasya, Samsun, Ordu, Sinop, Kastomonu, Zonguldak, Bolu, Es¬

kişehir, Afyon, Konya, Kırşehir, Nevşehir, (Ürgüp) Kayseri, Niğde,

4 — Güney ve Güneydoğu Anadolu

İçel, Adana, Hatay, Gaziantep, (Kilis) Maraş ve Adıyaman, Ma¬

latya, Elâzığ, Urfa, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Hakkari

5 — Doğu ve Kuzey Doğu Anadolu

Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Kars, Erzincan, Tunceli, Bingöl,

Bitlis, Van, Ağri, Gümüşhane

3 — Kap İhtiyacı :

Eğer imal edilen şaraplar bir sonraki imalât dönemine kadar ta¬

mamen elden çıkarılıyorsa, mevcut net imalât hacmi (Fireden sonra)

tamamen kapasite olarak kabul edilebilir.

Optimum olarak şarap imâlâtını takip eden 6 ay içinde genç şa¬

raplar satışa hazırlanmak üzere tretman görmekte ve satışlar en er¬

ken, imâlâttan sonraki mart ayında başlamaktadır. Şayet Mart ayın¬

dan itibaren bir yıl içinde imalâtın tamamen satılması prensibi kabul

ediliyorsa, bu takdirde imâlât kapasitesinin % 50 si kadar fazla stokaj

kabına ihtiyaç vardır.

Genel olarak Tekel İdaresince, fabrikalara ve yıllara göre değiş¬

mekte beraber net imâlât hacminin % 90 oranında bir stokaj ve eskit¬

me kapları muhafaza edilmektedir.

Eğer daha uzun süre dinlendirilmiş şarap imâl ediliyorsa, dinlen¬

dirme süresi uzadıkça stokaj kabının da artması gerekecektir.

İkinci 5 yıllık plân dönemi 1972 yılında sona ereceğine göre kapa¬

siteye esas olmak üzere 1975 yılının satış tahmini ve buna özel ihtisas

komisyonunca ön görülen 50 000 000 litrelik ihracat tahmini eklenerek

2. beş yıllık plân dönemi için gerekli kap hesaplanmıştır.

300

İkinci Beş Yıllık Plân için gerekli Kapasite

Net

Bürüt

% 5 firesiyle

% 10 İmalât

boşluğu ile

Stokaj

kabı

a — Mevcut Kapasite

Tekel :

Şarap

Kanyak

9 763 000

1 951 000

10 277 000

2 054 000

11 419 000

2 282 000

Özel

11 714 000

33 260 000

12 331 000

35 010 000

13 701 000

38 900 000

8 115 000

10 000 000

44 914 000 47 341 000 52 601 000 18 115 000

Hedefe göre

İlâvesi gereken kapasite

Şarap için

108 417 000

113 835 000

125 204 000

Kanyak için

1 269 000

1 336 000

1 484 000

109 686 000 115 171 000 126 688 000

İlâveden sonraki

Kapasite

Şarap

151 440 000

159 122 000

175 523 000

Kanyak

3 220 000

3 390 000

3 766 000

b — Kapasite dışı stokaj

Kabı mevcudu 18115 000

161 174 000

c — Hedefe göre yapıl¬

ması gereken kap

hacmi (Lt.)

Görüldüğü üzere 1975 yılında yurt içinde 53 000 000 litre şarap sa¬

tılacağı ve 805 000 litrelik kanyak talebini de karşılamak için 3 220 000

litrelik şaraba ihtiyaç olacağı tahmin edilmekte ve bu miktarlara ihraç

hedefi olarak kabul edilen 50 000 000 litre şarapta ilâve edilince yekûn

imâlât 106 220 000 litreye baliğ olacaktır. Gerek iç ve gerekse dış talep

karşılığı gösterilen cem’an 103. - bin litrelik şarap % 50 fazlasıyla

imâl edileceğinden yekûn 151 440 000 litreye yükselecektir. Bu miktara

% 5 imalât firesi ve % 10 imâlât boşluğu da ilâve edilince gerekli boş

kap hacmi 1975 yılında 175 523 000 milyon litreye baliğ olacaktır.

Halen mevcut kapasite 52 601 000 litre olup ayrıca 18 115 000 lit¬

relik stokaj kabı vardır. Bu miktarlar tenzil edilince hedefe varmak

için kanyak dahil 161 174 000 milyon litrelik şarap imâlât ve stokaj

kabı yapılması lâzımdır.

301

4 — Muntazam kapasite ihtiyacının Sektörler tarafından karşılanması :

A — Tekel İdaresi:

a — 1975 yılında 805 000 litreye çıkacağı tahmin edilen kanyak

talebini karşılamak üzere halen kanyaklık şaraba tahsis edilmiş bulu¬

nan 1 950 924 litrelik net imalât kapasitesine 1 269 076 litrelik bir net,

kapasite eklenecektir.

b — Tekel İdaresinin halen mevcut ve kanyaklık şarap dışındaki

9 763 431 litrelik şarap imâlat kapasitesine;

Bağ ürünlerinin hayatiyetinin devamı,

Bağcılığın modern esaslara göre gelişmesinin sağlanması,

Üzüm bölgelerinde şarap fabrikasyonu ihdası,

Şarap ihracına etki yapacak kalitenin inkişafına yardım,

gibi sosyal - Ekonomik gayelere Orta Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’¬

da 2 992,500 litrelik net imâlât kapasitesi ihdas edilecek ve ayrıca

İzmir Fabrikasında işletmecilik yönünden gerekli 119 700 litrelik net

imâlât kapasitesi ilâve yapılacaktır.

c — Bazı Tekel Fabrikalarına şarabın kalitesini yükseltmek ve

standardizasyonu geliştirmek gayesiyle stokaj ve kupaj küvleri ile ge¬

rekli diğer araçlar ilâve edilecektir.

B — Özel Sektör

a —Özel Sektörün net imalât kapasitesine iç talebi karşılamak

üzere 6 864 869 litrelik bir kapasite ilâvesi gereklidir.

b — Özel Sektörün halen yetersiz olan dinlendirme (eskitme) ka¬

pasitesine asgarî 5 000 000 litrelik bir ilâve yapılmalıdır.

C — İhracat hedefi muvacehesinde Tekel İdaresi ile Özel Sektörün

İşbirliği

1. Beşyıllık Kalkınma plânı 1966 yılı proğrammın 204. Sahifesinde

"“Kamu ve Özel sektörün katılması ilâ şarap ihracatının arttırılması için

bir (şarap ihracatları birliği) kurulacaktır. Bu birliğin dış pazarlarda

gerekirse şişeleme tesisleri kurma imkânları araştırılacaktır. „ denil¬

mektedir.

İçki Özel İhtisas Komisyonu tarafından 1975 yılı için 50 000 000

litre olarak tesbit edilen ihracat hedefine, 1966 yılı programında yer

almış bulunan yukarıdaki tedbir muvacehesinde, Tekel İdaresinin ve

Özel Sektörün gayretleriyle ulaşılmaya çalışılacaktır.

302

İhracaat hedefi 50 000 000 litre olduğuna göre kurulacak (Birlik) in

emrine 50 000 000 litrelik bir kapasitenin İHDASI gerekecektir. Eğer

Tekel İdaresinin ve Özel sektörün mevcut kapasitesinden bir kısmı

ihracata tahsis olunursa, bu takdirde ihracata tahsis olunan miktar kadar

bir kapasitenin iç talep için yaratılması zarureti ortaya çıkacaktır.

Tekel İdaresi Teklif eylediği yatırımların dışında 50 000 000 litrelik

ihracat hedefi için Devlet Plânlama teşkilâtı tarafından öngörülecek

diğer yatırımlara girişmeğe ve kurulacak ihracat birliğini olumlu şe¬

kilde desteklemeye hazırdır.

5.3. Üretim ve Pazarlamanın Re-organizasyonu :

5.3.1 Üretim :

Evvelki bahislerde belirtildiği üzere,

a — Küçük imalâthanelerin iyi evsaflı şarap yapımına teşvik ve bu

iş için gerekli makina malzeme ile teçhiz edilmesi

b — Büyük kapasiteli Resmî ve Özel fabrikaların şarap vasfını

yükseltmeye matûl çalişma yapmaları, mevcut tesislerini tevsi ederek

plân hedefine uygun rasyonel hale getirmeleri,

c — Dış satış merkezleri kurularak büyük ve küçük şarapçıya iyi

evsaflı şarap yapmak imkânının sağlanması, muhafaza kaplarının te¬

mini,

d — Her bölgede daimi ve gezici teknik yardım servisleri kurularak

imalâta, muhafazaya ve bakıma müteallik teknik hataların asgari

hadde indirilmesi.

e — Bağcıların mahsullerini en emin ve uygun şartlarla değerlen¬

dirmek için kendi azalarında birleşecek şarap imalâthaneleri kurma¬

ları,

f — Şarap imalâthanelerinin ihtiyaçlarını olan kalite şaraplık

üzüm çeşitlerini fabrika civarında kuracakları kendi bağlarında yetiş¬

tirmeleri imkânın sağlanması.

Üretimi teşvik edici ve fazlalaştırıcı organizasyon yenilikleridir.

5.3.2 Pazarlama :

İmâlâtm artması iç ve dış talebin devamlı yükselişini yanı sıra bu

taleplerin zamanında ve yeteri miktarda karşılanmasına bağlı olup, iç

ve dış pazarları bu sebeple çoğaltılması ve mevcutların genişletilmesi

303

lâzımdır. Burada dikkat edilecek bir hususda alıcı memlektlerin şarap¬

larını götürecek şarap tankerlerinin istenildiği zamanda bulunmadığı

ve bu tankerlere şarapçı memleketlerin önce kendi mallarını satmak

gayesiyle bize tanker kiralamak istemedikleridir. Bu sebeple ihracatı¬

mızı talepleri zamanında karşılayacak hale getirirken, deniz ve karada

şarap nakline mahsus sarnıçlı vasıtaların tedariki şarttır.

İç pazarlamada mamulâtm daha ucuza ve sağlık kurallarına uygun

satılabilmesi ve müşterilerinin mütenevvi etiketten kurtulması için,

küçük imalâthanelerin birleştirilmesi ve bu suretle işletme ve tevzi

masraflarının mümkün mertebe azaltılması luzumludur. Bu şekil

imâlciler birliği kurulduğu takdirde haksız rekabete vesile olan aracı

paylarının makul seviyede tutulması ve payın aracıların takdirinden

kurtarılması da mümkün olacaktır.

Bu şeklin yatırım yönünden faydası da küçük kapasiteli bir çok

makine yerine adedi daha az ve fakat kapasitesi büyük ve daha ekono¬

mik makinelerin kullanılmasıdır.

Tekelin bugünkü bünyesiyle kurulacak teşkilâtları iştiraki çok zor

olduğundan öncelikle Tekelin Devlet İkdisadi Teşekkül halinde getiril¬

mesi lâzımdır.

Bu suretle Türkiye Şarap ihracatçıları birliğinin kurulmasında ve

faaliyete geçmesinde Tekelin çalışmaları daha olumlu olacak ve şara¬

bın dış pazarlanmasmda büyük fayda sağlıyacaktır.

Kurulacak olan Türkiye Şarap ihracatçıları birliği ihracata mü¬

sait bölgelerde tesis edeceği toplama kaplarında iştirakçi firmaların

şaraplarını satışa hazır hale getirecek ve şevkini temin edecektir. De¬

ğişik bölgelerden bu ihraç limanlarındaki şarap silolarına gelen şarap¬

lar burada kupaja veya engalizasyona tabi tutularak alıcının istediği

tip şarap hazırlanacaktır.

Dış memleketlerde pazar kurma ve imalâthaneler tesis etmek im¬

kânını araştırmak ve gerçekleştirmek de Türkiye Şarap İhracatçılar

Birliğinin vazifesi olacaktır.

Tekelin İktisadi Devlet Teşekkülü haline gelmesi halinde, bu faa¬

liyetlere iştiraki daha kolay ve olumlu olacaktır.

4 — YATIRIMLAR

A) Yatırımların nedenleri:

1 — Bağ mahsûllerinin şarapçılık yolu ile değerlendirilmesi ancak;

iç ve dış tüketimin artması ve mamû'lâtın müstehlike en emin ve sür¬

atli şekilde intikal ettirilmesine bağlıdır.

304

Nüfus artışına parelel, trend hesaplarile bulunan iç tüketimin za¬

manında ve tam olarak karşılanması, bundan ayrı olarak memleket ha ¬

ricinde yeni alıcılar ve Pazarlar bulmak plânda ön görülen ana ilkeler

olduğundan üretimin bu seviyeye erişebilmesi ancak yeni yatırımlarla

mümkün olacaktır.

Bu suretle bir aile ziraati olan bağcılık da inkişaf edeceğinden köy¬

lerdeki muattal iş gücü değerlenecektir.

2 — Bol miktarda kalite şarap yapılabilecek bağ bölgelerde, mamûl

şarabın ihracatını kolaylaştıracak bölgelerde yatırıma ihtiyaç vardır.

Bu yatırımların genellikle özel sektör tarafından yapılması ön gö¬

rülmüş ise de, Özel sektörün plân dönemi içinde teveccüh göstermediği

bölgelerdeki yatırımların gerçekleşmesi için Tekel’e vazife verilebilecek¬

tir. Tekel ayrıca Türkiye şarap ihraç birliğinde Özel Sektörüle beraber

çalışacaktır.

3 — Tekel genellikle kapasitesini arttırmıyacaktır. Ancak kanyak

üretimini karşılamak üzere zarurî bir kapasite artışı yapacaktır.

Ayrıca, bazı bölgelerdeki bağların hayatiyetini sağlamak, geri kal¬

mış bölgelerde deneme evleri kurmak ve mevcut fabrikaları modern

esaslara göre geliştirmek ihracata matûf şarap kalitesini yükseltmek

gayesile şarap ihtisas Komisyonunda alman karar gereğince mahdut

hudutlar içinde kapasite artışı yapacaktır.

Plân gereğince tekelin faaliyetleri bu esaslara göre tanzim edilmiştir.

Tekel bünyesindeki kanyak imâlâtınm serbest bırakılması hususu

Özel ihtisas komisyonunda görüşülmüş ve bu hususta tanzim edilmiş

raporların tetkiki neticesinde kanyak imâlâtına şimdilik tekel tarafın¬

dan devam edilmesi ekseriyetle uygun görülmüştür.

B) Yatırımların yıllar itibariyle miktarı:

Üretim hedefine göre mevcut kap dikkate alınarak sektörler ve se¬

neler itibarile yapılması gereken şarap kap hacminin toplam litresini

gösterir tablodur, (milyon litre)

305

2.000.000

70.7

—

70.7

—

70.7

12.9

12.7

24.8

23.2

Yıllar

Üretim

hedefi

% 5 fire

payı ile

% 10 imalât

boşluğu ile

Devir

mevcut

İlâvesi

Tekel

Gereken

özel

Yekûn

—

—

—

.1965 49.8 52.3 57.5 70.7

1966 56.4 59.2 65.1 70.7

1967 61.3 64.3 70.7 70.7

1968 66.9 70.2 77.2 70.7 0.2 6.3 77.2

1969 73.2 76.9 84.6 77.2 0.6 6.8 84.6

1970 81.3 85.3 93.8 84.6 2.0 7.2 93.8

1971 90.9 95.4 104.9 93.8 3.3 7.8 104.9

—

—

—

—

1972 102.0 107.1 117.8 104.9

1973 113.1 118.7 130.5 117.8

1974 133.1 139.7 153.7 130.5

1975 154.6 162.3 178.5 153.7

117.8

130.5

153.7

178.5

6.1 101.7

107.7

Üretim hedefi 154.6 milyon litre şaraba ulaşmak için gerekli kap

hacmi % 5 imalât fire payı ve % 10 imâlât boşluğu hesaba katılarak

178.5 milyon litre olarak hesaplanmıştır.

Bu miktarın hangi yıllarda ve ne miktar yapılması lâzım geldiği

mevcut 70.7 milyon litrelik kap dikkate alınarak Tekel ve Özel Sektör

olarak tabloda gösterilmiştir.

Plân devresince 6.1 milyon litre kap Tekel tarafından 101.7 milyon

litre kapta Özel Sektör tarafından yapılacaktır. Türkiye şarap ihraç

birliği tarafından yapılması gereken stokaj kaplar da bu yekûne da

hildir.

C) Yatırımların tutan :

İç Dış Toplam

Yatırım toplamı:

Tekel : (x) 10.580.000 1.885.000 12.465.000

Özel Sektör : (xx) 110.000.000 10.000.000 120.000.000

Tabii köpüren şarap tesisi (Komple)

—

120.580.000 11.885.000 132.465.000

2.000.000

10 adet imlâhane tesisi (Komple) 1.000.000 4.000.000 5.000.000

121.580.000 17.885.000 139.465.000

(x) Tekele ait yatırım miktarının beyanı teklifleri beş yıllık plân

dönemi yatırım teklifleri icmali (şarap tablosunda görülmektedir)

(xx) Özel sektör tarafından yapılması gereken 101.7 milyon litrelik

şarap kaplarının rasyonel en küçük üniteye ayrıldığı zaman

5 000 000 litre kapasiteli 20 fabrikaya tekabül edeceği kabul edildiğin

den aşağıda bu tip bir fabrikanın bina ve teçhizat yatırımı Tekel’in

son yaptırdığı fabrika maliyetleri esas alınarak hesaplanmıştır.

306

Kapasite

Lt.

Bina ve

kanlar

Makine ve

teçhizat

Yekûn

Adedi

Tutarı

İç Dış

5 000 000

4 500 000

1 000 000/500 000

6 000 000

20

120 000 000

Not : Şarap kaplarının ve imalâta açılacak yeni tesislerin tablolarda gös¬

terilen senelerde hizmete girebilmesi için bunlara ait tahsisatın daha evvelki

.yıllarda (en az bir sene önce) ayrılması ve işe başlanılması lâzımdır.

D) İkinci beş yıllık plân döneminde Tekel yatırımlarının beyanı

İZMİR ŞARAP FABRİKASI :

A) Kapasite (Litre) :

1 — 1964 yılma kadar (Litre)

İmalât kab hacmi

Dinlendirme kab hacmi

3 200 000 —

300 000

320 000 = 2 880 000

300 000

3 500 000 320 000 3 180 000

2 — 1964 yılındaki eksilmeden

sonra :

İmalât kab hacmi


3 200 000 —

250 000

320 000 2 880 000

250 000

3 450 000 320 000 3 130 000

B) İmalât :

1962 1963 1964 1965

Şarap 1 303 200

517 600

1 922 700

844 400

Likör şarabı 47 300

Mistel 181200

5 400

66 700

Taktirlik 288 000

316 000

Pres şarabı 130 000

20 000

180 000

44 100

Toplam 1 949 700 543 000 2 485 400 8S3 500

C) Yatırım ihtiyacı :

1 — Şarap kupaj küvü inşası :

Karakteristik ve gerekçe : Kontinü pres ikamesi dolayısiyle tuzu¬

mu kalmıyan cibre biriktirme kabları tadil edilerek, imâl edilen şarap¬

ların yeknesaklığını sağlıyacak 800.000 litrelik kupaj küvü elde edile¬

cektir.

Proje toplamı : 150 000 TL. (iç)

Başlama - Bitiş : 1969 - 1970

307

2 — 7 adet saç tank yaptırılması

Karakteristik ve gerekçe : Hâlen fabrikanın fermantasyon daire¬

sinde 7 adet tank konulacak yer mevcuttur. Bunlar yapıldığı takdirde

119.700 litrelik net kapasite kazanılacak ve fabrikanın kapasitesi aşa¬

ğıdaki duruma gelecektir.

İmalât kab hacmi : 3 200 000 + 140 000 = 3 340 000 Litre

İmalât boşluğu : 320 000 + 14 000 = 334 000

İmalât hacmi : 2 880 000 + 126 000 = 3 006 000

Fire : 144 000 + 6 300 = 150 300

Net imalât kapasitesi : 2 736 000 + 119 700 = 2 855 700

Fabrikanın diğer bölümleri de esasen bu kapasite artışına elverişli

olduğundan 200 000 lira sarfı ile sadece 7 adet tank alındığı takdirde

başkaca bir masraf yapılmadan kapasite artışı sağlanmış bulunacaktır.

Proje toplamı : 200 000 TL. (İç)


TEKİRDAĞ ŞARAP FABRİKASI :


1 — 1963 yılına kadar (litre) : İmalât % 10 boşluğu

İmalât kab hacmi 2 250 000 — 225 000 = 2 025 000

Dinlendirme kab hacmi 2 595 000 — — 2 595 000

4 845 000 — 225 00O = 3 620 000

2 — 1963 yılında ilâveden sonra

İmâlât kab hacmi 2 350 000 — 235 000 = 2 115 000

Dinlendirme kab hacmi 2 890 000 — — = 2 890 000

Kupaj küv kab hacmi 150 000 — — = 150 000

Umumi kab hacmi 5 390 000 — 235 000 = 5 155 000

3 — 1966 yılında ilâveden sonra :

İmâlât kab hacmi 4 650 000 — 465 000 = 4 185 000

Dinlendirme hacmi 2,890 000 — — = 2 890 000

Kupaj küvü 150 000 — — = 150 000

Umumi kab hacmi 7 690 000 — 465 000 = 7 225 000

308

B) imalât :

1962 1963 1964 1965

Şarap 2 736 400 3 230 600 . 2 686 000 3 368 000

Mistel 309 200 196 000 295 000 105 000

Taktirlik 1 800 000 1 200 000 2 550 000 2 750 000

4 845 600 4 626 600 5 531 000 6 223 000

C) Yatırım teklifleri :

1 — Gelcekte 1 000 000 litreye kabili tevsi 600 000 litrelik ihraçlık

şarap stokaj küvleri inşası (beheri 200 000 litrelik)

Karakteristik ve gerekçe : İhraçlık şarapların kalite ve standardi¬

zasyonunu sağlamak.

Proje toplamı 800 000 TL. (İç)

Başlamak - Bitiş : 1968 - 1969

2 — Frigorofik tesisat ve izole edilmiş küv inşaatı :

Karakteristik ve gerekçe : Şıra ihzarını müteakip elde edilen üzüm

.şırasının soğutulması, fermantasyon safhasındaki sühunetin tanzimi,

genç şarapların soğutulması için saatte 150 000 frigoluk tesisata ve

soğuk tredmana tabi tutulan şarapların dinlendirilmesi için beheri 40

tonluk 4 adet izole edilmiş küve ihtiyaç vardır. Bunların olmaması ka¬

liteye olumsuz etki yapmaktadır.

Proje toplamı :

İnşaat

F. O. B. tesis

Sair gider

120 000 TL. (Iç)

450 000 „ (Dış)

250 000 „ (İç)

Toplam 820 000 „ (İç)


3 — İmalât cihazları :

Karakteristik ve gerekçe :

Fabrikada mevcut imalât cihazlarının hem yenilenmesi ve hemde

artan kapasite ile orantılı olarak takviyesi gerekmektedir. Ayrıca, şarap

kalitesini yükseltmek için hâlen mevcudu bulunmayan 1 adet separatörün

sağlanmasına zaruret vardır.

Alınacak cihazlar :

Fulvarlar, eğutvar, eğutfor, presler, speratör

309

Proje toplamı :

Dış para

İç para

Toplam

Başlama - Bitiş

600 000

400 000

1 000 000

1970 - 1971

ÇANAKKALE ŞARAP FABRİKASI :


1966 yılma kadar

İmâlat kab hacmi : 1 650 000 — 165 000 = 1 485 000

1966 yılındaki ilâveden sonra :

İmâlât kab hacmi: 1 718 000 — 171 800 = 1 546 200

B) İmalât :

1962 1963 1964 1965

Şarap

Kanyaklık

Şarap

TOPLAM

— 754 044 1 338 270 1 322 504

594 000 486 256 53 200 281 580

594 000 1 240 300 1 391 270 1 604 084


1 — 1 485 000 litrelik kanyaklık şarap imâlât küvü inşaatı :

Karakteristik ve Gerekçe : 1975 yılında kanyak satışının 805 000

litreye çıkacağı tahmin edilmektedir. Bunu karşılamak üzere halen

kanyaklık şaraba ayrılmış bulunan 1 950 924 litrelik kapasiteye

1 269 076 litrelik kapasitenin ilâvesi için 1 485 000 litrelik imâlât küvü

inşaası gereklidir.

Proje toplamı : 1 300 000 TL. (İç)

Başlama tarihi : 1970 - 1971

2 — Kanyaklık üzümden şıra istihsal cihazları :


Kanyaklığa ayrılan üzümlerin bir hafta içinde işlenmesi gerekir.

Mevcut cihazlar haftada ancak 500 000 kilo üzüm işliyebildiği cihetle

310

tesislerin takviyesi gerekmektedir. 1975 yılında kanyak imalâtının

3/4 ı bu fabrikada yapıldığı bir hafta içinde takriben 3 500 000 kilo

üzümü işleyecek komple istihsal cihazına ihtiyaç olacaktır.

Proje toplamı : Dış 450 000

: İç 250 000

700 000 TL.


ELÂZIĞ ŞARAP FABRİKASI :


1 — 1964 yılına kadar

% 10 imalât boşluğu

İmalât kab hacmi 550 000 — 55 000 = 495 000

Dinlendirme hacmi 310 000 — — = 310 000

Umumi kab hacmi 860 000 — 50 000 = 805 000

2 — 1964 yılındaki ilâveden sonra :

İmalât kab hacmi 550 000 — 55 000 = 495 000

Dinlendirme hacmi 610 000 — — = 610 000

1 160 000 — 55 000 = 1 105 000

B) imalât :

1962 1963 1964 1965

Şarap 354 410 810 080 210 900 1 079 070


1 — 300 000 litrelik dinlendirme (eskitme) küv inşaatı :

Karakteristik ve gerekçe : Bu fabrika % 90 kalite şarap imalâtına

tahsis edilmiştir. İmâl edilen şarapları 1-1,5 yıl bekletme ve kaliteyi

yükseltmek için 300 000 litrelik küv inşaası zaruridir.

Proje toplamı 150 000 TL. (İç)

Başlama - Bitiş : 1971

311

PAŞABAHÇE İÇKİ FABRİKASI :


İmalât kab hacmi

Dinlendirme hacmi

Kupaj küvü

2 000 000

325 000

Umumi kab hacmi : 2 325 000

B) İmalât :

Pasabahçe fabrikasında imalât yapılmamakta olup, diğer fabrika¬

larda imâl edilen şarapların bir kısmı Pasabahçe Fabrikasında tretmana

tâbi tutularak standart hale getirilmekte ve imlâ edilerek tüke¬

tim mahallerine sevk edilmektedir.

C) Yatınm teklifleri :

1 — 500 000 litrelik şarap tankeri :

Karakteristik ve gerekçe : Denizden yapılan şarap nakliyatımız

hâlen yük motörlerine tahta fıçı veya saç tanklar vasıtasiyle yürütül¬

mektedir. Boş kapların yer işgal etmesi sebebiyle 250 tonluk bir mo¬

tordan ancak kısmen istifade edilmekte, idarenin diğer yük nakliyatı

zaman zaman sıkışmakta, fırtınalı havalarda sevkiyat yapılamamak¬

tadır.

Bu bakımdan 500 tonluk bir sarnıçlı tanker yapılarak dahili şarap

sevkiyatmm bununla yürütülmesi, ayrıca harici sevkiyatta da mezkûr

tankerden faydalanılması uygun görülmektedir.

Proje toplamı 1 500 000 TL. (İç)

Başlama - Bitiş 1968 - 1969

ANKARA BİRA FABRİKASI :

A) Kapasite :

İmâlât kab hacmi 1 071 000 — 107 000 = 963 900

Dinlendirme kab hacmi 1 390 000 — — = 1 390 000

2 461 000 107 000 2 353 900

B) İmalât :

1962 1963 1964 1965

Şarap 1 381 500 1 601 655 814 950 1 775 885

312

C) Yatırımlar :

1 — Bir adet geniş satıhlı az tazyikli pres :

Karakteristik ve gerekçe : Tamamlama

Proje toplamı

Dış : 85 000

İç : 40 000

125 000


GAZİANTEP ŞARAP FABRİKASI

A) Kapasite :

İmalât kab hacmi


Umumi kab hacmi

432 000 — 43 200 = 388 800

500 000 — — = 500 000

932 000 — 43 200 = 888 800

B) İmalât :

1962

1963 1964 1965

Şarap 611 635

545 810 289 662 260 230

Likör şarabı 76 234

687 869

545 810 289 662 260 230

C) Yatırımlar :

1 — 1 000 000 litrelik dinlendirme kavı inşaatı :

Karakteristik ve gerekçe : Bölgedeki gerek Kilis fabrikası ve ge¬

rekse yeni yapılacak imalâthanelerin şaraplarını bölgenin merkez fab¬

rikası olan ve ihraç noktasında bulunan Gaziantep şarap fabrikasına

nakletmek suretiyle; hem diğer fabrikaların şaraplarını imalâtın he¬

men akabinde boşaltmak ve böylece o fabrikaları yeni imalâta hazır

duruma getirmek ve hem de Gaziantep fabrikasında gerekli tretmanları

yaparak dinlendirmek üzere 1 000 000 litrelik bir dinlendirme kavı

inşaatı uygun görülmektedir.

Proje toplamı :

İnşaat : 1 000 000


313

URGUP ŞARAP FABRİKASI :


a) 1963 yılına kadar :

İmalât kab hacmi 500 000 — 50 000

Dinlendirme kab hacmi 475 000 — —

Umumi kab hacmi 975 000 — 50 000 =

450 000

475 000

925 000

b) 1963 yılındaki ilâveden sonra :

İmalât kab hacmi 650 000 — 65 000 =

Dinlendirme kab hacmi 475 000 — — =

1 125 000 — 65 000 =

585 000

475 000

1 060 000

B) İmalât :

1962 1963 1964

Şarap 25 701 369 095 384 149

1965

661 719

KİLİS ŞARAP FABRİKASI :


İmalât kab hacmi 1 000 000 — 100 000

900 000

Dinlendirme kab hacmi — —

TJmumi kab hacmi 1 000 000 — 100 000

900 000

B) İmalât (Litre) :

1962 1963 1964

1965

Şarap — 384 415 608 486

TOKAT İMALATHANESİ :


İmalât kab hacmi 250 000 — 25 000

= 225 000


1962 1963 1964

Şarap 105 089 190 224 170 062

1965

208 02?

314

KIRIKKALE - KIRŞEHİR - KALECİK İMALÂTHANELERİ :


İmalât kab hacmi 180 000 — 18 000 = 162 000


1962 1963 1964 1965

Kırıkkale

60 300

107 314

46 750

59 132

Kalecik

80 515

60 466

104 650

81 142

Kırşehir

88 748

80 892

27 701

75 100

229 563 248 672 179 672 215 374

Güneydoğu Bölgesine 1 000 000 litrelik imalât hacmi ilâvesi ve

500 000 litrelik imalât hacmi olan bir örnek şarap evi kurulması


a) Güneydoğu bölgesinde Türkiye’de yetişen üzümün 1/3 yakm

kısmı elde edilmektedir. Bilhassa beyaz üzümler normâl vasıfta ihraçlık

kütle şarabına elverişlidir. Halen bölgede mevcut Tekel ve Özel

şaraphaneleri bölgenin şaraplık bölgesinin “kalkınması ilkesine de uyu¬

larak bölgede 1 500 000 litrelik bir imalât hacmi ihdası uygun görül¬

mektedir.

b) Bölgedeki üzüm fiatlarmm diğer bölgelere nazaran daha ucuz

olması ve üzümlerinin ihraçlık kütle şarabına elverişli bulunması dolayısiyle

Tekirdağ ve İzmir Bölgelerine ilâveten bu bölgede de bir ihra¬

cat noktasının tesisi ve bunun için ihraçlık şarap kapasitesinin takvi¬

yesi gerekli görülmektedir.

c) Bölgenin bazı kısımlarına; bilhassa Kilis havalisine filoksera

girmiştir. Tarımsal mücadele ile birlikte, bağcılığın sönmemesini sağ¬

lamak üzere mahalli işleme potansiyelinin geliştirilmesi faydalı ola¬

caktır.

Projenin vüsati :

İmalât kab hacmi

İmalât boşluğu

İmalât hacmi

Fire

Net imalât kapasitesi

1 500 000 Litre

150 000 Litre

1 350 000 Litre

67 500 Litre

1 282 500 Litre

315

Proje toplamı :

Etüd - Proje

İnşaat

Tesisat

Diğer inşaat giderleri

İnşaat toplamı

Makine - Cihaz

Genel toplam

25 000

1 300 000

20 000

25 000

1 370 000

150 000 (İç)

1 520 000 Arsa hariç

Başlama - Bitiş :

1969 - 1971

Kırıkkale bölgesinde 2 000 000 litrelik imalât kab hacmi olan şa¬

raphane kurulması :


a) Kırıkkale Bölgesinde kalite üzüm veren bağlar süratle yayıl¬

makta olan filoksera yüzünden gittikçe azalmaktadır. Esaslı bir şarap¬

hane bulunmayan bu bölgede bir imalâthane kurulduğu takdirde, bağ¬

cılığın yok olmamasını sağlamak için alınacak diğer tarımsal tedbir¬

lerin yanında, istihsal edilecek üzüm mahallinde değerleneceği için

bağcılık teşvik edilmiş olacaktır.

b) Halen bu bölgede üzümler civar illere dağılmakta ve bu yüzden

bir hayli fire verilmektedir. Bir imalâthane kurulduğu takdirde milli

servetin bu yüzden ziyanı önlenecektir.

c) Bölgedeki bağlar çoğunluk küçük işletmeler halindedir. Bun¬

ları işletenler ürünlerini uzak mesafelere götürememekte ve elde ettik¬

leri üzümler aracılar tarafından kapatılmaktadır. İmalâthane kurul¬

duğu taktirde üreticinin ürünü mahallinde değerlenecek ve aracılar

ortadan kaldırılacaktır.

Projenin vüs’atı :

İmâlât kab hacmi

İmalât boşluğu

İmalât hacmi

Fire

2 000 000 Litre

200 000 Litre

1 800 000 Litre

90 000 Litre

Net imâlât kapasitesi

1 710 000 Litre

316

Proje Toplamı

TL.

Etüd - Proje 50 000

İnşaat 1 500 000

Tesisat 60 000

Diğer inşaat giderleri 50 000

İnşaat toplamı 1 660 000

Makine - Cihaz 300 000 (Dış)

Makine - Cihaz 200 000 (İç)

Sigorta - Navlun 40 000 (İç)

Gümrük 180 000 (İç)

Diğer giderler 20 000 (İç)

740 000

Genel toplam 2 400 000 TL. (Arsa hariç)


317

150

800

1

150

1

1

500

300

200

1

İKİNCİ BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ YATIRIM TEKLİFLERİ İCMALİ

— ŞARAP— CJ

Yatırımın adı Karakteristik Başlama Bitiş İç Dış Toplam


—

—

1) 800 000 Lt. lik küv inşaası Kupaj 1969 1970 150 000

2) 7 adet saç tank ilâvesi 119 700 Lt. Kap. artışı 1968 1968 200 000


3) 600 000 Lt. Küv inşası İhraçlık şarap stokaji 1968 1969 800 000

—

4) Frigorifik tesisat ve izole Kalitenin muhafazası 1968 1969 370 000 450 000 820 000

5) İmalât cihazları Yenileme ve takviye 1970 1971 400 000 600 000 1 000 000

ÇANAKKALE ŞARAP FAB. :

6) 1 485 000 Lt. Küv inşası Kanyak imal kap. artır. 1970 1971 1 300 000

—

000

000

000

300 000

7) Şıra istihsal cihazları Kanyak imal kap. artır. 1970 1971 250 000 450 000 700 000


8) 300 000 Lt. lik küv inşası Dinlendirme 1971 1971 150 000

—

—


9) 500 000 Lt. Şarap tankeri Taşıma 1968 1969 1 500 000


000

500 000

10) Pres Tamamlama 1968 1969 50 000 85 000 125 000

GAZİANTEP FABRİKASI :

11) 1 000 000 Lt. Dinlendirme K. Kalite gelişmesi 1968 1970 1 000 000

—

GÜNEYDOĞU BÖLGESİ :

12) 1 500 000 Lt. Şaraphane 1 282 500 Lt. Kap. artışı 1969 1971 1 520 000

—

KIRIKKALE BÖLGESİ :

000 000

520 000

13) 2 000 000 Lt. Şaraphane 1 710 000 Lt. Kap. artışı 1968 1970 2 100 000 300 000 2 400 000

MUHTELİF :

14) İnşaat tamamlama 1968 1972 500 000

—

15) Küçük cihazlar 1968 1972 300 000

—

000

000

TOPLAM 10 580 000 1 885 000 12 465 000


1968 - 1972

1968

1969

1970

1971

1972

YATIRIMLAR

Dış Toplam

Dış Toplam

Dış Toplam

Dış

Toplam Dış

Toplam


1) 800 000 Lt. Kupaj küvü inş.

2) 119 700 Lt. imâlat tankı


3) 600 000 Lt. Stokaj küvü

4) Soğutma tesisi ve izole küv

5) İmâlat cihazları

ÇANAKKALE ŞARAP FAB. :

6) 1 485 000 Lt. Kanyaklık küv

7) Kanyaklık şıra istihsâl cih.


8) 300 000 Lt. dinlendirme küvü


9) 500 000 litrelik tanker


10) Pres

GAZİANTEP FABRİKASI :

11) 1 000 000 Lt. Dinlendirme kavı

GÜNEYDOĞU BÖLGESİ :

12) 1 282 500 Lt. şaraphane

KIRIKKALE BÖLGESİ :

13) 1 710 000 Lt. Şaraphane

MUHTELİF :

14) İnşaat tamamlama

15) Küçük cihazlar

50 000

100 000 —

— 200 000 —

200 000

600 000

450 000 470 000

— 500 000 —

85 000 85 000

— 200 000 —

— 450 000

1 000 000

40 000

400 000

330 000

— 360 000 300 000 940 000 —

100 000

100 000

60 000

60 000

350 000

600 000 600 000 — 400 000 —

500 000

800 000

450 000

250 000 —

150 000 —

400 000

525 000 — 665 000 —

1 100 000 —

100 000 — 100 000

60 000 —

60 000

100 000

60 000

TOPLAM 535 000 2 175 000 300 000 3 870 000 1 050 000 3 835 000 — 2 425 000 —

160 000

GENEL TOPLAM İç : 10 580 000 Dış : 1 885 000 Toplam : 12 465 000

- BİRA VE MALT RAPORU

IV - ALKOLSÜZ İÇKİLER

KISIM I

GÎRÎŞ VE TARİHÇE

1 — Sektörün tarif ve tahdidi:

Bu sektörde yan mamûl bir madde olan Malt ve bundan da bira

elde edilmektedir. Bira, Malt dolayısiyle arpadan su ve hublun vasıtasiyle

hazırlanan ve Bira mayası vasıtasiyle alkolik fermantasyonla elde

edilen hafif alkollü ve besleyici bir içkidir.

Alkol ve karbondioksitle birlikte muayyen mikdarda tahammür

etmiyen ve bir mikdar da tahammür edebilen maddeleri ihtiva eder.

Yan ürün olarak başlıca, yemlik arpa, küspe, maya küçük ve kar¬

bondioksit elde edilir.

Bu yan ürünler, tamamen değerlendirilmektedir.

2 — Ana ilkeler :

Bira, serinletici ve takriben % 4 alkol, % 5 ekstrakt ile B vitamini ne¬

vilerini ihtiva etmesi münasebetiyle ayni zamanda besleyici hafif alkollü

bir içkidir. Bu bakımdan bira tüketimi bütün dünyada olduğu gibi

memleketimizde de devamlı artış kaydetmektedir. Bu artışın 1957 sene¬

sindeki seviyesine nazaran 1964 yılı tüketiminin 35.742.513 litre olması

lâzım gelirken bu yıl da mevcut iki fabrikanın piyasaya verebildiği

miktara göre 27.178.000 litre bira satılmıştır. Bu duruma göre tüketimin

% 24.10 nunun karşılanamamış olduğu görülmektedir.

Ana ilkemiz; kurulmakta olan Yozgat bira fabrikası ve mevcut

fabrikaların dar boğazlarının giderilmesi suretiyle tevsi ve takviyeleri

sonucunda memleket bira tüketiminin normal ve standart kalitede bir

bira ile karşılanmasıdır.

3 — Tarihçe :

a) Dünyada :

Biranın tarihi çok eski yıllara ulaşmakta olup mevcut literatüre

göre, Milâttan önce Orta Asyada Türklerin darıdan hazırladıkları boza

321

adlı içki ham maddesi ve yapılışı bakımından biranın anası sayılmakta

ve sonradan bunun İran ve Mezopotamya yolu ile Mısıra geçtiği bilin¬

mektedir.

Elimizde Türkiye’de biracılığın milâttan önceki tarihi hakkında

esaslı bir bilgi yoksada aşağıda verilen bilgiye nazaran memleketimizde

de bu içki tarihinin epey eski olduğuna hükmedebiliriz :

Anadolumuzun pek yakınında bulunan Mezopotamyada biracılık

tarihinin pek eski olduğu bilinmektedir. Bu memlekette biracılık bun¬

dan 6-7000 yıl önce fevkalâde gelişmiş bir durumda idi. Babillilerin

ozaman 20 çeşit bira imâl ettikleri ve hatta Mısıra ihraç ettikleri eli¬

mizdeki literatürden anlaşılmaktadır. (Hachn 1952)

Hamorabinin ünlü yasalarında (M. Ö. 2500), biraya ait çok çeşitli

hükümler vardır. Mısırlılar da biracılık san’atını sümerlerden öğren¬

mişlerdir.

Buna nazaran Anadolumuzun pek yakınlarında bu derece gelişmiş

olan biracılığın, o zamanlar ve Hititliler zamanında Anadoluya intikal

etmemiş olması beklenemezdi.

Durum anadolumuzun eski sakinleri olan Hititliler zamanında da

Mezopotamyanın aynı idi. Hititliler zamanında da bira, ekmekle bera¬

ber halkm en önemli besini idi. Bira ayrıca dinsel törenlerde de rol

oynıyor ve ilâhlara sunuluyordu.

Anadolunun çeşitli yerlerinde meselâ, Kültepe ve Boğazköy’de ya¬

pılan kazılarda elde ediln belgelere dayanan yeni literatürde Hititliler

zamanında Malt ve Bira yapıldığına ve yukarıda belirtilen maksatlar

için kullanıldığına dair kayıt ve resimlere rastlanmaktadır. (Götze 1957)

Bu tarihlerde Bira imalinde, darı, pirinç, yulaf ve Mısır kullanıl¬

makta ise de en çok darı ve gernikten çimlendirilerek veya doneleri

kavrularak, onları bazlama, yufka haline getirerek yapılmakta olan

bira, bu günkü şekli ile de biradan farklı değildi. Mayalandırmayı (Fermantation)

kolaylaştırmak üzere içerisine bal, ağaç kabukleri, mantar¬

larla zencefil, tarçın gibi baharat konmakta idi. Finlilerin millî destanı

elan Kalevela da biraya şerbetçi otu katılmasının gene asyada başla¬

dığını gösteren etraflı bilgiler vardır. Avrupada ise şerbetçi otu çok

sonraki tarihlerde evvelâ. Goll ve Romalılar tarafından kullanılmağa

başlanmış ve 8 nci yüzyılda Almanya’da ziraat yapılmıştır.

Yukarıda belirtildiği şekilde Mısır’a geçen ve burada tekniği çok

gelişmiş olan Bira, buradan Yunanistan ve Roma’ya geçmiş ve sonra

Avrupaya yayılmıştır. Bu gün bütün dünyaya yayılmış ve çok gelişmiş

bir sanayi koludur.

322

b) Türkiye’de:

Düyunu umumiye kayıtlarında 1868 tarihinde arpadan imâl edilen

ve bira şeklinde tarif olunan içkiden vergi alındığı kaydedildiği gibi

Bomonti civarında Cosmo isminde bir rumun yüksek fermantasyonlu

bira imâl eden küçük bir bira imalâthanesi kurduğu bilinmektedir.

1885 yılında İsviçreli Bomonti kardeşler Feriköy civarında ve Vasil

namında bir Yunanlı da Şişli civarında tesis ettikleri iki küçük bira

imalâthanesinde üst fermantasyonlu bira imaline başlamışlardır. 1890

yılında da Bomonti kardeşler bu günkü bira fabrikasının bulunduğu

araziye naklederek kapasitelerini arttırmışlardır. 1908 yılında bu teşek¬

kül bir anonim şirket haline ifrağ edilerek işletmelerine soğutma tesis¬

leri de ilâve etmesiyle alt fermantasyon birası imaline başlanmıştır.

1909 yılında Belediye hudutları haricinde Büyükdere’de “şimdiki

Tekel Kibrit Fabrikasının bulunduğu mahalde,, Nektar ismiyle bir bira

fabrikası daha açılmıştır. Her iki fabrika arasında husule gelen aman¬

sız rekabet sonunda zararlı rekabetten kaçınmak amacıyla anlaşmaya

varılarak 1912 yılında her iki fabrika birleşerek Bomonti Mektar şirke¬

tini kurmuşlar ve 1914 yılında da Büyükdere’deki tesisleri Bomontiye

nakletmişlerdir.

Biranın imâl mahallinden istihlâk pazarlarına naklindeki külfet

karşsmda Bomonti - Nektar şirketi İzmir’de Halkapınarda Aydın bira

fabrikası ismi altında 1912 - 1913 yıllarında yeni bir tesis kurarak Ege

bölgesinin ihtiyacını mahallen karşılamışlardır.

1926 yılında Türkiye Müskirat İnhisarını üzerine alan lehli şirket

Bomonti - Nektar fabrikasını bir sene işlettikten sonra dağılmasile işlet¬

meleri devralan “içki tekeli idaresi,, tarafından 1/1/1928 tarihinden

itibaren bir Türk anonim şirketine 10 yıl için imtiyaz verilmiştr. 1938

yılında imtiyazın sona ermesiyle iki sene imalât yapılmamış nihayet

27/2/1940 tarihinde fabrika Tekel idaresi tarafından satın alınmış ve

işletmeye açılmıştır.

Bundan sonra devamlı tevsi ve takviyeler yapılarak fabrikanın

kapasitesi bu günkü seviyesine çıkarılmıştır.

Ankara’da Orman Çiftliğinde 1933 - 1934 yıllarında Atatürk tara¬

fından yılda 1.500.000 litre kapasiteli bir bira fabrikası kurdurulmuş¬

tur. Bu işletme sonradan, 1937 yılında ilâve edilen tesislerle kapasitesi

yılda 5.000.000 litreye çıkarılmıştır.

Atatürk 11/6/1937 yılında bütün çiftlikleriyle beraber bu fabrikayı’da

hâzineye bağışlamış ve 7/1/1938 de yayınlanan 3308 sayılı kanunla

bu fabrikada “Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu,, na verilmiştir. Bu

kurum arafmdan işletilen fabrika nihayet 6/7/1939 tarih ve 3697 sayılı

kanunla Tekel İdaresine devredilmiştir.

323

KISIM II

NÜTRÎSYÖNEL FAKTÖRLER

1 — Sektör yönünden beslenme durumunun incelenmesi:

a) Biranın kesin değeri:

Bira pek eski zamanlardanberi bir besin maddesi olarak telâkki

edilmiştir. Bazı memleketlerde haklı olarak biraya “sıvı ekmek,, de

denildiğini biliyoruz.

Biralarımız umumiyetle °/c 12 ilk ekstraktla imâl edilmekte olduk

larından ortalama olarak % 4 alkol ve % 5 ekstrakt ve % 3 C02 ihtiva

ederler.

% 12 lik sıradan elde edilen bir bira kuru maddesinin ortalama

birleşimine ait ihtiva ettiği % mikdarlar aşağıda gösterilmiştir. Kuru

madde olduğuna göre, buna tabiatiyle alkol ve karbondioksit mikdarlan

dahil değildir.

Dekstrinler % 70

İndirgen şeker (maltoz olarak) % 12

Pentozan

Protein

Kül

% 7

% 7,5

% 3,5

Yukarıda belirtildiği gibi biranm ekstrakt mikdarını % 5 olarak

kabul edersek, bir litre bira içildiği zaman alınacak kuru maddenin cins

ve mikdarları şöyledir :

Şeker

Protein

Dekstrinler

Protein

Kül

Yukarıki listelerde görüldüğü gibi bira ekstraktından çok değerli

besin maddeleri vardır ve bu ekstraktın % 95 i de hazmonulabilir du-

324

ramdadır. Bundan başka bira ekstraktı, diğer besin maddelerinin haz¬

mını da kolaylaştırmaktadır.

Alkole gelince : Birada bulunduğu oranda, yani % 4 lük, alkol

mide ve bağırsaklarda gayet kolay, yani hiç sulandırılmağa lüzum ol¬

madan hazmedilir. Alkol vücutta yeni dokular meydana getirmezse de,

kolayca yanarak oldukça büyük bir enerji meydana getirir ve bu suretle

vücuda alman diğer besin maddelerinin daha idareli sarfolunmasını

sağlar.

Alkol yağdan sonra en yüksek kalorisi olan maddedir ve bir gramı¬

nın yanmasiyle 7.11 kalori meydana gelir.

Şimdi meselâ % 12 ilkek ekstraktlı bir litre bira içildiği zaman

ne kadar kalori alınmış olacağını hesaplıyalım. Bir kilo birada 50 gr.

ekstrakt 38 gr. alkol olduğu kabul edilmiştir.

50 gr. ekstrakt X 3.80 kalori =190 kalori

38 gr. alkol X 7-H kalori = 270 „

Toplam 460 ,,

Buna göre bir litre bira içildiği zaman alınan kalori mikdan yak¬

laşık 460 dır ki bu, ayni mikdar sütten alman kalorinin 2/3 ü kadardır.

Diğer taraftan bu kalori, 220 gr. ekmeğin veya 5-6 yumurtanın

vereceği kalori mikdarma muadildir.

Bira vitamin bakımından da oldukça zengindir. Aşağıda 15 Alman

alt fermantasyon birası üzerinde yapılan araştırmalardan elde edilen

sonuçlar verilmiştir. (Just 1955):

Bir litre biranın

Cinsi Ortalama En çok En az günlük ihtiyacı

karşılama oranı

Bi 40 60 25 az (maya alıyor)

b2 280 420 118 1/4-1/5

Bg 470 750 300 1/6-1/10

Nikatinik asit 8800 10500 6500 3/5

(vitamin PP)

Panto teknik asit 790 1100 470 11/2-1/4

Biyotin 5.3 8.0 2.6

—

Şu halde bira yukarıda görüldüğü gibi, ayni zamanda oldukça

önemli bir “B,, vitamini kaynağıdır.

325

b) Bira ve sağlık :

Biranın kesin değeri yanında sağlık üzerine etkisinin kaydı da

faydalı görülmüştür.

Çok eski kitaplarda biranm “ilâç,, diye bahsedilmesini, son yapılan

araştırmalar tamamen doğrulamış bulunmaktadır.

Bu günkü hekimlik birayı, sadece diyetetik bir içki olarak değil

aynı zamanda tedavi edici (terapötik) bir içki olarak kabul etmektedir.

Biraya bu özelliği veren yalnız alkol ve ekstrakt değildir. Aşağıda

sayılan unsurların mikdarları nisbeten az olmakla braber, önemleri pek

büyüktür : Karbondioksit, acı maddeler, organik asitler, esterler, alde¬

hitler, eteri yağlar, tanenler, vitaminler, hormonlar, anormonik madde¬

lerden fosfatlar. Birada ayni zamanda flüorür ve molibden gibi değerli

iz elementler de, en uygun oranda ve tam vucüda elverişli şekilde erimiş

durumda bulunmaktadır.

Biranın terapötik faydalarını şöylece sıralıyabiliriz :

1 — Hastaların içecekleri içkilerin mikropsuz olması lâzımdır. Pas¬

törize edilmemiş bira bile, bu bakımdan iyi durumdadır. Potajen mikroorganizmin

birada gelişmesi, hatta yaşaması kabil değildir. Biranm

santimetre kübüne aşılanan 100 - 20.000.000 “Escheria Coli,, ve hastalık

yapan bakterilerin hiç biri birada yaşama imkânını bulamamıştır.

2 — Bira içindeki karbondioksit, alkol ve acı maddeler mide usare¬

sinin akışını arttırır. İştehayı açar ve hazmı kolaylaştırır. Biranın yal¬

nız mide usaresi ifrazını arttırması bile, bir çok hastalıkların tedavisinde

büyük rol oynar. Meselâ kanserlilerin midesinde asit azdır. Bundan bira

içince midelerindeki asit ifrazı artıyor, yani mide bakterisit bir hale

geliyor. Buna göre aynı zamanda ameliyatlarda da enfeksiyon tehlikesi

azalıyor.

Mide ameliyatından bir gün sonra hastaya verilen bira, hastayı

besledikten başka sütün aksine, iştihayı da arttırıyor.

3 — Böbrekler ve bira : Bira böbreklerin çalışmasını ve suyun böb¬

reklerden atılmasını kolaylaştırır. Bira aynı zamanda fazla sodyumun

atılmasını ve tersine potasın tutulmasını da sağladığından, tuzsuz ye¬

mek mecburiyetinde olan hastalar için çok faydalıdır. Diyeti dayanıla¬

bilir bir hale getirir.

4 — Karaciğer ve bira : Son yapılan araştırmadan, rasiyona ilâve

edilen elverişli mikdardaki biranın karaciğer ve safra kesesinin fonk¬

siyonu üzerine çok elverişli etkiler yaptığını göstermiştir (Fınk, Just,.

Herrmann). Biranın elverişli etki yaptığı karaciğerle ilgili hastalıklar

şöyle sıralanabilir :

326

a) Hasta karaciğerlerin safra yolları hastalıkları, karaciğer hücre¬

leri hastalıkları veya safra yolu tıkanmasından ileri gelen sarılıklarda,

çok fazla kan kaybetmiş hastalarda,

b) Ameliyat olacak hastalar (ameliyattan önce ve sonra), mide,

safra yolları hastalan, fazla kan kaybı vak’aları,

c) Genel metobolizması kötü hastalarla, gerektiği şekilde beslenememişler,

5 — Bira ve teberküloz : Bira fabrikalarında çalışan kimselerde,

benzeri fabrikalarda çalışanlara nazaran yarı yarıya az tüberküloz vak’-

asma rastlanmaktadır. Diğer endüstri kollarında inaktif tüberkülozun

aktif tüberküloza oranı 1-1 olduğu halde, bira fabrikalarındaki inaktif

tüberküloz oranı 6 defa daha fazla, yani hastalık tedavi edilmiş durum¬

dadır. Biraya şerbetçi otundan geçen lupulon ve isohumulonun, kuvvetli

bir “tuberkülostatik,, etkisi vardır.

6 — Bira ve hormon tedavisi : Koch ve Heim ismindeki bilginler

birada östrogen hormonu bulunduğunu keşfetmişlerdir. Bu kadın cin¬

siyet hormonu biraya, şerbetçi otundan geliyor.

Biranın 100 gramında 10 - 360 Üİ (yani 10 gramda 0.001 - 0,036

gram) üstrogen hormon vardır. Bu hormon ayni zamanda metabilizmada

da büyük rol oynar. Meselâ karbondioksit rezorpsiyonunu arttırır.

Bu münasebetle biracılık tortusundan da bahsetmek yerinde olu;-.

Ortaçağdanberi biracılık tortusu banyolarının bir çok kadın hastalık¬

larına iyi geldiği ve bilhassa kadınları gençleştirdiği büiniyordu.

Son yapılan araştırmalar, biracılık tortusunda da fazla mikdarda

Östrogen hormonlarının bulunduğunu göstermiştir. Bu tortularla ban¬

yo yapma esnasında, tortudaki hormonların deri tarafından massedildiği,

bu suretle bir çok kadın hastalıklarının kolaylıkla tedavi edilebile¬

ceği ve tortu banyosunun kadınları hakikaten “gençleştirdiği,, tespit

edilmiştir.

Aynı banyonun yaşlı erkeklerdeki prostat hastalığı tedavisinde de

çok iyi sonuçlar verdiği tesbit edilmiş bulunmaktadır.

Buna göre bir çok ilâçların yanında, bira gibi aynı zamanda değerli

bir besin maddesi olan, içimi kolay, ferahlatıcı ve neş’e verici bir ilâca

malik olduğumuz için sevinmeliyiz. Bira ihtiva ettiği % 3-4 alkolle ve

ölçülü kullanıldığı takdirde (en fazla 1 litre) tamamen zararsızdır da.

327

KISIM in

BİRA STANDARTLARI VE MÜSTEHLİKİN KORUNMASI

1 — Tağşiş meselesi:

Halen bira Tekel İdaresi tarafından imal edilmekte olduğundan

her hangi bir tağşiş bahis konusu değildir.

Hususi sektör tarafından bira imalâtı başladığı takdirde, 4250 ve

6552 sayılı kanunlara bağlı kararname ile tesbit edilen tağşişi önliyece'k

müeyyideler mer’iyettedir. İcabı halinde bu müeyyideler husule

gelecek duruma göre daha da kuvvetlendirilebilir.

2 — Etiketleme :

Türkiye’de halen yalnız Tekel tarafından bü’a imal edilmekte oldu¬

ğundan kapsül ve şişe monoğramil iktifa edilmekte ve 50 cl. lik şişe¬

lerde etiketlenmeğe ihtiyaç görülmemektedir. Yalnız 30 cl. lik şişelerle

Malt hülâsası etiketlenmektedir.

Hususi sektör tarafından bira imal edilmeğe başlandığı ve muhte¬

lif tipte biralar imal edildiği takdirde etiketlenmesi icap edecektir.

3 — Katgı maddeleri :

Biranın içinde bulunabilecek maddeler nizamname ile tesbit edil¬

miştir. Bu bakımdan herhangi bir katgı maddesi kullanılamaz. Fabri¬

kalarımızda bira imalâtında kaynatma esnasında maltla birlikte, malt

tasarrufunu sağlamak ve kullandığımız arpaların evsafına tabi olarak

maltlarımızda mevcut olan yüksek protein mikdarmı ayarlamak amaciyle

pirinç de kullanılmaktadır.

İmalâtta bu şekilde kullanılan pirinç, hiçbir şekilde tağşiş konusu

olabilecek bir katgı maddesi olmayıp, bilakis kullanılmasına nizamna¬

me ile de müsaade edilen kalitenin ıslahına matuf bir ilâve dolayısiyle

bir ham maddedir.

4 — Kontrol teşkil'âtı :

Tekel altında bulunan veya bulunmayan ispirtolu içki mamullerin

kontrolü, bu maddeleri Devlet Tekeli altına alan Kanunu tatbik et-

328

mekte görevli Tekel İdaresi tarafından ve aynı zamanda 4/8/1952 ta¬

rihli 3/15481 sayılı Bakanlar Kurulu kararına bağlı “Gıda maddelerinin

ve umumi sağlığı ilgilendiren eşya ve levazımın hususi vasıflarını gös¬

terir tüzük,, hükümlerini tatbike yetkili mercilerce yapılmaktadır.

Şimdiye kadarki tatbikatla, yalnız Tekel tarafından imal edilmesi

sebebiyle bira yönünden bir aksaklık müşahade edilmemişsede, diğer

gıda maddeleri bakımından halkın sağlığını ve mamûllerin daha iyiye

yönelmesini gerektirir nitelikte olmadığı sonucunu vermektedir.

Bu bakımdan bilhassa hususi sektör tarafından da bira imaline

başlanmasiyle söz konusu mevzuatın ilk imkânda realiteye uygun şe¬

kilde ele alınması uygun görülmektedir.

5 — Kontrol mekanizması :

Tekel mamûllerine ait kontrol mekanizması, kalite ve işletme kontrollarmı

sağlıyan Fabrika laboratuvarları ve umumi kontrollarda bi¬

limsel araştırmaları yapan Genel Müdürlüğe bağlı Enstitüler Müdür¬

lüğündeki Bira - Takdir kısmı laboratuarı olmak üzere iki grupta top¬

lanmaktadır.

a) Fabrika laboratuarları:

Bira Fabrikaları laboratuarlarında; bu sahada yetişmiş Kimya Y.

Mühendisleri nezaretinde ve bunlara bağlı elemanlar vasıtasiyle ham

maddeler ve yardımcı malzeme analizleri, işletmenin bütün safhala¬

rındaki yarı mamûllerin kontrol ve analizleri, yan ürünlerin analizleri

ve netice olarak mamûlâtı tam bir kalite kontrol ve analizi yapılmak¬

tadır.

b) Enstitüler Müdürlüğü :

Bu Müdürlüğün, Müskirat kısmına dahil Bira ve Taktir Kısmı

laboratuarında 4250 sayılı kanun hükümleri ve Gıda maddeleri yönet¬

meliği he 4/845 sayılı kararname ve 8629 sayılı Hükümet tebliği muva¬

cehesinde, bütün Tekel mamûl, yarı mamûl ve ilk maddelerinin analiz

ve kontrolları ve organoleptik muayeneleri yapılmaktadır.

c) Bu iki mekanizmadan başka Tekel Genel Müdürlüğü Satış

Grubu Müdürlüğüne bağlı Kaçak Takibat Şubesi tarafından, bütün

Başmüdürlükler ve mülhakatına kadar yayılan fonksiyonu ile izinsiz

olarak yapılan veya yurda sokulan Tekel maddeleri takip edilerek buna

ai't işlemler sonuçlandırılmaktadır.

Halen yalnız Tekel tarafından imâl edilmekte olan Bira bakımın¬

dan bu mekanizma yeterli bulunmakta ise de hususi sektör tarafından

da bira imâl edildiği takdirde şartlara uygun bir reorganizasyon lüzum¬

lu görülmektedir.

329

KISIM IV


1 — Sanayiin organizasyonu :

Bira imali serbest olmakla beraber, henüz hususi sektör tarafından

bira fabrikası kurulmadığından memleket bira ihtiyacı Tekel’e ait İstan¬

bul ve Ankara Bira fabrikalarının imalâtı ile karşılanmaktadır.

Sanayi ile ilgili Tekel teşkilâtı ve fonksiyonları aşağıda kaydedil¬

diği şekildedir.

Bira Fabrikaları, Genel Müdürlüğün muhtelif görevlere göre ayrıl¬

mış guruplarından biri olan İşletme Grubu Müdürlüğüne bağlı bulun¬

makta olun, Fabrikaların bilcümle işleri ve kontrolları gurup adına,

mezkûr grubun içki dalma bakan bir şubesi olan Müskirat Fabrikalar

Şubesi Müdürlüğünce yürütülmekte ve diğer grup ve şubelerle ilgili

olan işleri de bu şubece intikal ve takip edilmek suretiyle sonuçlandırıl¬

maktadır.

2 — Kuruluş yerleri :

a) Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler :

İş gücü :

Bira Fabrikasyonu bilhassa kalifiye teknik personel ve işçiye ihti¬

yacı olan bir sanayi koludur.

Henüz memleketimizde bira teknik personeli yetiştirecek bir kurum

bulunmadığından, bira fabrikalarının, kısa zamanda bira sanayiine

intibak edebilecek teknik personelin bulunacağı ve tedarik edilebileceği

bir mahalde kurulması bu yönden çok avantajlıdır.

Tekel’e ait bira fabrikaları senelerdenberi bu yönden bir okul görevi

yapmış ve memleketimizde bu sanayi adı için lüzumlu bir çok teknis¬

yen, usta ve işçinin yetişmesini sağlamıştır.

Nakliye:

Malt dolayısiyle biranın esas ham maddesi arpa olup, memleket

arpalarımız umumiyetle ortalama olarak % 12 civarında su ve % 80

330

liralık arpa ihtiva etmektedirler. Arpadan imâl edilen ve biranın yarı

mamûl ham maddesi olan malt ise % 2-3 su ihtiva eder.

Yukarıda kaydedilen rakamlara nazaran arpanın istihsal edildiği

bölgeden bira fabrikalarının bulunduğu mahalle kadar arpa naklinde

ortalama % 10 su ve % 20 yemlik arpa için bir nakliye ücreti ödendiği

görüldüğünden bu duruma göre yalnız arpanın nakli bakımından, bira

fabrikalarının arpa bölgelerine yakın mahallerde kurulmasının avan¬

tajlı olacağı ilk plânda düşünül'ebilinse de, ancak bu durumun tam

olarak değerlendirilebilmesi için arpa ve maltlarımız için yukarıda ve¬

rilen bilgilerle birlikte bira fabrikalarının arpa bölgelerinde veya bu

faslın diğer maddelerinde tetkik edilen faktörlerin daha avantajlı ve

zorunlu kıldığı bölgelerde kurulmaları avantaj ve dezavantajlara ait

faktörlerin tüm olarak tetkik edilmesi lâzım gelmektedir.

1 — Yukarıda işaret edildiği gibi bira fabrikaları arpa bölgelerinde

kurulmadığı takdirde bira sanayiinin en mühim yan ürünlerinden biri

olan % 20 nisbetindeki yemlik arpa için bir nakliye masrafı ödenmiş

olmaktadır.

Buna mukabil senelerdenberi Tekel Fabrikalarında elde edilen tec¬

rübe sonuçlarına göre bira fabrikalarının kurulduğu mahallerde yemlik

arpanın arpa bölgelerine nazaran daha yüksek bir fiatla değerlendiril¬

mesinin mümkün olduğu görüldüğünden bu bakımdan yemlik arpa için

ödenen nakliye ücreti esaslı bir dezavantaj teşkil etmemektedir.

2 — Arpa ve malt arasındaki su farkı dolayısiyle ödenen nakliye

ücreti ise, bira fabrikalarının kurulma yerlerine etki yapan esas fak¬

törler ve bilhassa mamûl naklindeki külfetler muvacehesinde çok cüz’i

kalmaktadır.

3 — Nakli icap ettiren biranın ikinci ham maddesi hublon olup,

halen dış memleketlerden temin edilmekle beraber memleketimizde

yetiştirilmesi de plânlanmış durumdadır.

Ham madde:

Arpa mahiyeti icabı hemen işlemeyi gerektirmediği gibi, naklinde

ve gerekli tedbirler almmasiyle beklemesinde de bir mahzur yoktur.

mektedir.

Hublon ise Fabrikalarda mevcut soğuk depolarda muhafaza edil¬

Pazar :

Bira fabrikalarının kurulmalarına etki yapan ve ilk plânda düşü¬

nülecek olan esas faktör aşağıdaki maddelerde de izah edüdiği gibi

pazardır.

331

Bira bilindiği gibi bizatihi ortalama olarak % 88 civarında su

ihtiva ettiği gibi, bundan başka bir litre biranın nakli için şişe ve anbalâjdan

mütevellit takriben munzam iki kilo da hamule nakledilmek

mecburiyetinde kalınmaktadır.

Diğer faktörler yanında yalnız bu faktör bira fabrikalarının kuru¬

luş yeri üzerine en mühim etkiyi yapmakta ve bu bakımdan bira fab¬

rikalarının esaslı tüketim merkezlerinde kurulması ve bunun yanında

fabrikanın kurulduğu mahalde ulaştırma şebekesinin de gelişmiş ol¬

ması çok büyük avantaj sağlamaktadır.

2 — Biranın istihsâl merkezinden uzak tüketim bölgelerine gön¬

derilmesinde aşağıdaki dezavantajlar da bulunmaktadır.

a) Şişeli biralar her nekadar pastörize edilmekte ise de; uzun nakliyeler

ve yollarda beklemeler esnasındaki fazla sıcak ve soğuk gibi hava

şartlarına maruz kalması ve sarsılması biranın kalitesi üzerine menfi

olarak etki yapmaktadır.

b) Fıçılı biralar ise pastörize edilmediğinden dayanma müddetleri

kısa olmakta ve bunun neticesi uzun mesafelere nakledilememektedir-

ler.

c) Bira uzun mesafelere nakledildiği ve bilhassa aktarmalara ma¬

ruz kaldığı takdirde gerek mamulün gidiş gerekse boşların dönüşünde

fazla zayiat verilmekte ve uzak mesafede devir daha uzun bir zamanı

icap ettirdiğinden şişe ve anbalâj malzemesine de daha büyük bir ya¬

tırım yapılması icap etmektedir.

3 — Bira fabrikasyonunun en mühim yan ürünleri olan yemlik

arpa, mayşe küspesi, maya ve karbondioksidin büyük merkezlerde ve

bu maddelerin tüketim pazarlarına yakın olan mahallerde değerlen¬

dirilmeleri daha kolay olduğu gibi, en mühim bir hayvan yemi olan bu

yan ürünleri de bu merkezlerde hayvancılığın gelişmesine vesile olmak¬

tadır.

Yukarıda kaydedilen hususlardan da açık olarak anlaşıldığı gibi,

bira fabrikalarının kurulma yerlerine etki yapan en mühim faktör

pazar, dolayısiyle tüketim mahallidir.

İstanbul ve Ankara Bira Fabrikalarının 33 milyon litrelik imalâclarmın

% 70 şi fabrikaların kurulduğu mahallerde tüketilmektedir.

Bu bakımdan her iki fabrikanın kuruluş yerleri çok uygun olarak

seçilmiş bulunmaktadır.

332

Yakıt, Enerji, Su :

Bu üç maddenin en önemlisini bira fabrikasyonunda su teşkil et¬

mektedir. Su, takriben % 88 oranında biranın içine girdiği için, bir ham

madde ve diğer işlerde de kullanıldığından aynı zamanda bir yardımcı

malzemedir.

Bira fabrikasyonu imâl edilen biranın 25-35 misli kadar su sarfını

icap ettiren bir sanayi kolu olması münasebetiyle kuruluş yeri seçimin¬

de önemle bu noktanın da göz önünde bulundurulması lâzımdır.

Bundan başka bira ham maddeleri bölümünün su kısmında kayde¬

dildiği gibi bira fabrikasyonunda su içerisinde erimiş halde bulunan

kimyasal bileşiklerin imalâtın muhtelif safhalarındaki etkileri yanında

bira içersinde önemli mikdarda bulunması münasebetiyle bira kalitesi

ve tipi bakımından da mühim bir etkisi vardır. Genel olarak iyi bira

suyunun iyi bir içme suyu özelliğinde olması gerekmektedir.

Mevcut bira fabrikalarında yakıt olarak linyit kömürü kullanıl¬

makta ve muharrik kuvvet olarak da şehir elektrik enerjisinden istifade

edildiği gibi yedek olarak da diesel elektrojen gurupları bulunmaktadır.

b) Sektörün bu günkü durumu :

Bira imalâtının serbest olmasına rağmen halen hususi sektör tara¬

fından bir bira fabrikası kurulmamış olmakla beraber, İstanbul’da

Çekoslavak hükümetinin yatırımiyle senede 15 milyon litreye kabili

tevsi olmak üzere 10 milyon litrelik bir bira fabrikası kurulmakta ol¬

duğu öğrenilmiştir.

Halen memleket bira ihtiyacı Tekel’e ait İstanbul ve Ankara bira

fabrikaları ile karşılanmakta ve Tekel tarafından Yozgat’ta senede 10

milyon litre bira kapasiteli bir bira fabrikası kurulmaktadır. İzmir

şarap fabrikasında da Ankara’dan dökme olarak tanklarla gönderilen

biraları şişeliyen bir imlâhane mevcuttur.

c) Diğer uygun kuruluş yerleri:

Bu kısmın (a) bölümünde etraflıca belirtilen faktörler göz önünde

tutularak, Türkiye’de mevcut bira fabrikalarına göre, rantabl bir dağı¬

tım ve tüketimin sağlanması ve ölü kapasite kalmaması bakımlarından,

yeni kurulacak bira fabrikaları için en uygun kuruluş yerleri sırasiyle,

İzmir, Adana ve Diyarbakırdır.

3 — Kapasite :

a) Kapasite esasları:

Bira fabrikasyonunda; malt imali için kampanya şeklinde çalışılır.

Normal malt kampanyası kış aylarına tesadüf eden 200 gündür. Forse

333

malt imalâtından kasdedilen ise malt ihtiyacma göre bu müddetin 290

güne kadar çıkarılmasıdır. Bu çalışma şekli fazla frigo sarfım icap

ettirdiğinden maliyet üzerine menfi etkileri vardır. Günlük çalışma

vardiya şeklinde 24 saattir.

Malt kapasitesi olarak bir kampanya müddetinde elde edilen mal¬

tın ton olarak mikdarı ifade edilir.

Bira imalâtında ise kapasite olarak bir sene zarfında elde edilen

biranın litre olarak mikdarı ifade edilir.

Memleketimizde bira istihsalinin % 70 şi yaz aylarında tüketildi¬

ğinden bira imalât kısımlarının teker teker kapasitesi yıllık mikdârın

12 aya bölümünden yüksektir.

Bir bira fabrikasının yıllık kapasitesi tesbit edilirken de bu nokta

göz önünde tutularak hareket edilir.

Çalışma tarzı kaynatma kısmında vardiya şeklinde 24 saattir.

Diğer kısımlarda normal ve icabı halinde fazla mesai yapılarak çalışılır.

b) Kapasiteyi arttırma imkânları:

Bira fabrikasyonunda normal bir kampanyada elde edilen malt

mikdarma göre, bira imalâtına ait bütün kısımların kapasiteleri para¬

lel olarak ayarlanmıştır.

Bu suretle elde edilen senelik bira mikdarı da fabrikanın normal

imalât kapasitesi olarak gösterilir.

Bu şekilde bütün kısımları normal olarak ayarlanmış ve kurulmuş

bir bira fabrikasında normal anlamda forse kapasitenin bahis konusu

olmaması lâzım gelir.

Ancak mevcut bira fabrikalarımız memleket tüketimini karşılıya-

madıkları için aşağıda kısım kısım icab edileceği şekilde bira kalitesi

aleyhine forse imalât yapılarak bir forse kapasite yaratılmaktadır.

1 — Malt imalâtı :

Yukarıda belirtildiği gibi kampanya müddeti uzatılarak sıcak ay¬

larda da malt imâl etmek mecburiyetinde kalınmaktadır. Bunun neti¬

cesi fazla frigo sarfı sebebiyle maliyet yükselmekte, istenen frigo temin

edilemediği takdirde de kalite üzerine menfi olarak etki yapmaktadır.

Bundan başka yaz aylarında şıranın % ekstralı mikdarı düşürülerek

muayyen mikdardaki malttan daha fazla bira elde edilmektedir.

2 — Kaynatma kısmı :

Günlük kaynatma adedini arttırmak amacı ile normalin üstünde

iç içe ve çok sıkışık çalışılmakta, bakım ve temizliğe ayrılması icap

eden, günlerde de imalât yapılmaktadır.

334

3 — Fermantasyon ve dinlendirme kısmı :

Bira tipine göre muayyen olan ve bira kalitesi üzerine büyük ölçü¬

de etki yapan fermantasyon ve dinlendirme müddetleri azaltılarak da¬

ha fazla imalât yapılmakta buda bira kalitesi üzerine menfi olarak etki

yapmaktadır.

4 — İmlâ kısmı :

Vardiya şeklinde çalışmak suretiyle makinaların çalışma müddeti

uzatılmakta olduğundan, gerek bakım için lüzumlu zamanın çok azalmüası

gerekse devamlı çalışma mecburiyeti makinaların ömrü üzerine

müessir olmaktadır.

c) Mevcut kapasite :

Halen memleketimizde Tekel’e ait İstanbul ve Ankara bira fabrika¬

ları faaliyet halindedir.

Her iki fabrikanın normal ve yukarıda (a) ve (b) bölümlerinde

izah edildiği şekildeki imalâta göre forse malt ve bira kapasiteleri aşa¬

ğıda gösterilmiştir.

Normal kapasite 200 günlük Forse kapasite 290 günlük

malt imalâtına göre malt imalâtına göre

Malt Bira Malt Bira

ton litre ton litre

İstanbul 1.600 14.000.000 2.700 23.000.000

Ankara 1.380 6.900.000 1.740 10.005.000

Ayrıca İstanbul bira fabrikasmda yılda normal 150.000 forse 250.000

litre malt hülâsası imâl edilmektedir.

Yukarıda her iki fabrika için gösterilen bira imalâtı, kaynatmada

maltla birlikte % 15-20 arasında kırık pirinç kullanmak ve normal

hudutların dışındaki şartlarla malt imâl etmek suretiyle elde edilen

mikdarlardır.

Bu durum göz önünde tutularak tesisleri getirilmiş olup yeni saha¬

ya montesi için cüz’i bir ilâveye ihtiyacı olan ve binası hali inşada bu¬

lunan 4000 tonluk İstanbul Malt fabrikası ile her iki fabrikanın mevcut

dar boğazlarının giderilmesi amacı ile ikinci beş yıllık dönem için tesbit

edilen yatırımların yapılmasını müteakip tesisleri ihale edilmiş olup

binasının inşasına tevessül edilmiş olan Yozgat bira fabrikasının da

işletmeğe açılmasiyle normal evsafta ve standart tipte bir bira imâl

etmek suretiyle toplam ve normal kapasite aşağıda gösterilen mikdar-

lara ulaşmış olacaktır.

335

5

— —

— —

Malt

ton

Bira

litre

İstanbul Bira Fabrikası

5.600

32.200.000

Ankara

1.740

6.900.000

Yozgat

2 000

10.000.000

Toplam

9.340

49.100.000

Gerektiği takdirde tesis durumu müsait olan yalnız Yozgat

fabrikasını forse çalıştırmak ve Ankara bira fabrikasının malt imalât

müddetini arttırmak suretiyle toplam bira imalât kapasitesi 57.205.000

litreye ulaşmış olacaktır.

4 — Iş gücü :

IV üncü kısmın 2- a) bölümünde izah edildiği gibi bira sanayiinde

vasıflı iş gücüne ihtiyaç vardır. Fabrikaların imalât kısımlarında kadın

işçi kullanılmamaktadır.

İstanbul Ankara bira fabrikaları ile İzmir bira imlâhanesinde muh¬

telif kısımlarda çalışan işçilerin nitelik ve adetleri aşağıda gösterilmiş¬

tir.

İdare ve Genel

hizmetler

Erkek Kadın

imalât

Erkek Kadın

Makine

Atölye ye co Kazan

Erkek Erkek Erkek

Yüksek tahsilli 8

—

2

—

Orta tahsilli 38 11 16 14

—

Kalifiye işçi 7 — 146 28 9 10

Yarı ” 6 245 46 9 5

İşçi 97 14 681 .— 133 8 10

Bira imal ve imlâsının yapıldığı İstanbul, Ankara bira fabrikaları

ile İzmir imlâhanesinin 1963 ve 1964 yıllarının her ayma ait toplam iş

saatleri aşağıda gösterilmiştir.

336

Aylar 1963 1964

Ocak

Şubat

Mart

Nisan

Mayıs

Haziran

Temmuz

Ağustos

Eylül

Ekim.

Kasım

Aralık

328 834

262 451

323 033

318 220

300 399

313 381

333 311

297 886

302 826

323 106

314 732

328 491

334 128

298 151

335 062

321 778

326 859

336 723

332 251

289 672

296 578

307 025

312 056

335 721

3 746 570

3 826 004

337

KISIM V

ARZ, TALEP

1. Sınaî istihsal

1.1. İstihsal tekniği :

Bira fabrikasyonu, Malt imalâtı ve Bira imalâtı olmak üzere iki

bölümden müteşekkildir.

I — MALT İMALİ

Malt imali için arpa aşağıdaki muamelelere tabi tutulur.

A) Arpanın depolanması, temizlenmesi ve sınıflandırılması.

B) Arpaların ıslatılması

C) Arpaların çimlendirilmesi

D) Yeşil maltın fırınlanması

A) Arpanın depolanması, temizlenmesi ve sınıflandırılması

Fabrikaya gelen arpalar alış kuyusuna döküldükten snra buradan

bir elavatör vasıtasiyle binanın en üst kısmına çıkarılır. Burada bir

otomatik kantarla tartılarak, toz filtreleri ile teçhiz edilmiş kaba te¬

mizleme cihazına dökülür. Burada taş, toprak, saman, madeni aksam,

yuvarlak done ve sair yabancı maddelerden ayrılıp, temizlenir. Bura¬

dan şayet depolanması arzu ediliyorsa pnöymatik olarak silolara gön¬

derilir ve orada muhafaza edilir. Eğer işlenmesi isteniyorsa doğrudan

doğruya blansichter sisteminde çalışan ve 2,2 mm. 2,5 mm. 2,8 mm.

genişliğindeki delikleri ihtiva eder tasnif cihazlarına gönderilir. Bu

cihazda 2,5 mm. ile 2,8 mm. arası ve bunun üstünde kalan I. nci bira¬

lık arpa, 2,2 mm. ile 2,5 mm. arası II. biralık arpa ve 2,2 mm. altı yem¬

lik arpa ayrılır. Ve her biri ayrı ayrı otomatik kantarlarla tartılır. Yem¬

lik arpalar ya siloya veya çuvallama istasyonuna sevkedilir. Biralık I

ve II arpalarda istek ve ihtiyaca göre silolara veya ıslatma kaplarına

sevkedilir.

338

B) Arpanın ıslatılması:

Arpa içerisine su emdirmeğe ıslatma ameliyesi denir. Depolanmış

arpa en az % 10 su ihtiva eder. Donenin hayat kabiliyetini kaybetme¬

mesi için bu suyun kalması elzemdir.

Donenin ihtiva ettiği bu lüzumlu suya “organisation,, ve konstitution,,

suyu denir. Fakat bu mikdar su doneyi tahavvüi ettirmeğe

kâfi gelmez. Bu bakımdan hayatiyetini meydana çıkarmak için doneye

su emdirmek lâzımdır ki bu lüzumlu suyu da “vegetation,, suyu denir.

Silodan veya tasnif cihazından gelen biralık arpalar evvelâ ıslak

bir taş ayrıcı cihazdan geçtikten sonra üstü üstüvani altı konik şek¬

linde ve saçtan mamûl olan ıslatma kaplarına alınır, ve hava sevkedilir.

Bu esnada su üstüne çıkan hafif ve çürük arpalarla yabancı maddeler

toplanarak atılır, su boşaltılıp tekrar temiz su doldurulur. 8 saat sonra

evvela kazan su ile dolu iken hava verilir sonra su boşaltılıp tekrar

hava verilir.

Bu ameliye 8 saatte bir tekrarlanmak suretiyle arpa bu kaplar¬

da 4 gün bırakılır. Bu suretle arpa % 30-35 su alarak ıslatmadan son¬

raki toplam suyu % 44-48 e kadar yükselmiş olur. Arpa almış olduğu

bu vegetation suyunu çimlenmek esnasında 8 gün muhafaza eder.

Dane içerisinde çok su nüfuz edince inhilâliyet ve diflizyonla bera¬

ber donenin hayat faaliyeti başlar. Haricen yaprak ve KSK gibi organ¬

ların teşekkülü görülmez. Fakat nişasta, done içerisinde seyrederek yer

değiştirmeğe başlar, haricen CO. neşri ve ısınma ile teneffüs ettiği görü¬

lür. Bu bakımdan hava şevki lâzımdır.

Arpa danesinin su alımı şu şekilde olur. Su, başlıca arpanın altın¬

da nihayetlenen hücre ve kanallardan nüfuz ederek bu kanalların için¬

deki havanın yerini doldurur. Hava da kılçıklardaki kabarcıklar tara¬

fından tutulur. Şu halde su başlıca nüşeymin bulunduğu dane dibinde

bulunurki donenin muhtelif kısımlarındaki ortalama su mikdarlan


Dane dibi

Dane ortası

Dane ucu

47.1 % su

38.2 % su

39,1 % su

Aşağıda görüldüğü gibi doneye su evvelâ sür’atle nüfuz edersede

sonra yavaşlar.

Arpada

13 saat sonra

36 saat sonra

61 saat sonra

16,5 % su

30,1 % su olması (-)- 13,6 %)

35.5 % su olması (+ 5,6 %)

39.5 % su olması (+3,8 %)

339

Bundan başka donenin su alma sür’ati dane kalınlığıyla ters su

sühunetiyle doğru orantılıdır. Fakat su sühunetinin 20° C ın üstünde

olması mahzurludur.

Dane kalınlığı 2,3 - 2,5 mm. 2,5 - 2,8 mm

2,8 pm den

büyük

Islatmanın başındaki su

mikdarı 13,3 % 13,3 % 13,3 %

16 saat sonra 30,9 % 29,9 % 29,3 %

39 saat sonra 33,1 % 35,8 % 35,2 %

62 saat sonra 40,8 % 39,6 % 38,9 %

87 saat sonra 43,1 % 41,7 % 41,0 %

Suyun suhuneti 10° C 15,5C ’ C 21,3C ’ C

Islatmanın başındaki su

mikdarı 13,1 % 13,1 % 13,1 %

16 saat sonra 29,5 % 32,8 % 34,2 %

40 saat sonra 36,4 % 39,3 % 42,1 %

63 saat sonra 39,2 % 42,5 % 44,9 %

87 saat sonra 41,4 % 44,0 % 46,7 %

112 saat sonra 43,3 % 46,2 % 48,2 %

C) Arpanın çimlendinlmesi:

Bira fabrikasyonunda çimlendirmenin amacı, arpa danesi içeri¬

sinde a'tıl bir vaziyette bulunan Enzyun ve Diyastasları aktiv hale ge¬

tirerek ayni zamanda mikdarlarmı çoğaltmak ve bunların etkisiyle

arpa nişasta ve albümini suda çözülebilen birleşikler haline getirmektir.

Çimlenme fizyolojik bir hadisedir. Bu ameliye ile Rüşeymde bulu¬

nan unsurlardan yaprak ve kâr rüseymleri inkişaf eder. Çoğalan ve

yeniden teşekkül eden hücrelerle yeni bir nebat vücuda gelir. Sun’i

olarak yapılan çimlendirme ile tarlada olan esasta ayni isede burada

duruma hakim olunduğundan istenen bazı maddelerin teşekkülü kantitativ

olarak vuku bulur.

Çimlenmenin fizyolojik derecesi muayyen şartlar altında olurki

bunlara çimlenme şartları denir.

Bunlar rutubet, hararet ve oksijen dir.

a) Çimlenme için muayyen bir rutubet lâzımdır. Çünkü ekseri

kimyevi değişmeler su mikdarma bağlıdır. Aynı zamanda su yeni teşek-

340

kül eden hücrelerin gıdaları için lüzumlu maddeleri münhal hale geti¬

rir ve hücreden hücreye nakleder.

b) Hayvan ve nebatların hayatı muayyen bir hararete bağlıdır.

Arpa için en uygun neşvünema suhuneti 17° dir.

c) Dane inkişafının enerji menbaı teneffüstür. İntaşm başlaması

için oksijen ceryanı lâzımdır. Havanın oksijeninin nakli muayyen

enzymlerle oksidasyon vasıtasiyle olur.

Danenin yanan kısımları başlıca karbonhydratlardır. Yanma sonu¬

cunda CO, su ve hararet husule gelir.

Husule gelen CO,, teneffüsü durdurur. Bundan dolayı çimlenmenin

başlangıcında CO;: yi uzaklaştırmak için hava sevketmek lâzımdır. Aksi

halde şekilsiz müşahadeler ve donenin parsalanması husule gelir.

Çimlenme üç kısım harici müşahade ile karakterize edilir. Danenin

su alması, rüseymin inkişafı ve done bünyesinde bulunan rezerve mad¬

delerin tahavvülü.

Rüseym inkişafı başlayınca yeni hücreler teşekkül eder. Bunun için

inşa ve gıda maddelerine ihtiyaç vardır. Bunlarda Karbonhydratlar

albüminli maddeler, yağ ve muayyen tuzlardır. Bunların hücrelere vasıl

olabilmeleri ve orada gıda ve yeni hücrelerin inşasına hizmet etmeleri

için assimile edilecek şekilde yani münhal olamaları lâzımdır. Çimlen¬

menin başında rüseymin pek yakınında bulunan bir kısımdaki gıda

maddeleri gıda maddesi olarak kullanılır. Bundan sonra rüseym, inki¬

şafı için lüzumlu olan gıda maddelerini bizzat kendi teşkil etmeğe

mecburdur.

Rüseym enzym ifraz etmeğe başlar. Buda rüseymin hayatı için

lüzumlu gıda maddelerinin inhilâliyetini, hücreden hücreye naklini ve

assimile edilebilecek hale gelmelerini sağlar.

Enzymin teşekkülü ile birlikte rüseymin şekil değiştirmesi de baş¬

lar. Evvelâ kök rüseymi sonra yaprak türeymi inkişaf eder.

Evvelâ kökün başı uzar. Meyve tohum kabuğu (Testa) ve orada

bulunan başak kılçıkları bu mevkide çatlarlar ve kökün kılıfı iki başak

kılçığı arasından dışarı çıkar.

Ekin sivrilmiştir. Sonra kök kılıfının hücreleri parçalanır. Bir kaç

kökçük dışan çıkar. Arpa çatallaşmıştır.

Yaprak nüseyminin büyümesi evvelâ külâh şeklinde üst üste top¬

lanmış yapraklar halinde olur ve donenin üst tepesinden çıkar. Maltçılıkta

bunun uzaması çok mühimdir. Büyümesi muayyen bir uzun¬

lukta ve done boyunun 2/3, 3/4 ü kadar olmalıdır.

Çimlenme esnasındaki bu madde tahavvülleri ve yeniden teşekkül

etmeleri malt meydana getirmenin esasıdır.

341

Enzymlerin teşekkülünün sebebi.

Rüseymin inkişafı için lüzumlu olan gıda maddelerinin münhal

ve assimile edilebilecek hale gelmelerinin teminidir.

Enzymlerin teşekkül mevkii, sütun şeklinde olan “Epithel,, hücre¬

leri olup teşekkül maddeleri, umumiyetle endosperm de bulunan azot

birleşikleridir.

Muhtelif enzymlerin tesiri muayyen bir sıra takip eder.

Asilt teşekkülünün çimlenmede birinci derecede gelen bir ehemmi¬

yeti vardır. Ancak muayyen asit derecesinde enzymler faaliyete geçer¬

ler.

Asıiditenin artması şu şekildedir.

Muhtelif phosphatase’ler fosfat asidinin asit tuzlarını organik

maddelerle birleşikler teşkil ettirirler ve fosfat asidi serbest hale geçer.

Evvelâ kılçıklarda bulunan “Xhytin„ , phytase nin etkisiyle parça¬

lanarak fosfat asidi teşekkül eder.

Glyserophosphatase nin faaliyetiyle glyeerin phasphat asidi Lipoid,

yani Lethin’e parçalanır.

Muhtelif Hexophosphatase 1er vasitasiyle phosphat asidi yanında

tekabül eden Monozlar serbest hale geçerler.

ayırır.

Saccharophosphatase, phosphot asidi ve sakkaruzu birbirinden

Asit teşekkülü esnasında ara mahsulü olarak da karbonhydratlarm

COo ve HO, ya oksidasyonu vukubulur.

Asitlerin teşekkülü nişasta teneffüsü ve karbonhydratlarm azalmasiyle

elele gider.

Albüminii maddeleri teşkil eden amino asitler alkali amino grop-

1 arım terkederek oksi asitleri teşkil ederler ki bu teamül de kuvvetli

teneffüse bağlıdır.

En nihayet danede bulunan kükürtde az mikdarda sülfat asidi

teşkil eder.

Karbonhidratlardaki değişiklikler :

Arpada hazır bulunan yeni ilk teşekkül eden şeker; ham şeker,

malt şekeri, invert şekeri, rafinoz gibi hepsi suda erir. Toplam mikdarlan

% 7,5 - 14 dür.

Sakkaroz yumuşatmada görülür, teneffüsle başlar ve ilk çimlenme

gününde çabuk daha sonra yavaş artar. Mikdarı % 7 dir. Çimlenme

periyodunun sonunda tekrar azalır ve muayyen bir mikdarda durur.

342

Sakkarozun bir kısmı molekül tahavvülü ile maltozdan teşekkül

eder, hydrojenin etkisiyle inverte olur. Danedeki mevkii muhtelif olup

en fazla rüşeymde bulunur.

Maltoz; arpada hiç bulunmadığı halde çimlenme esnasında % 3 e

kadar yükselir. Fırınlamada rekrar kuvvetle azalır. Kısmen sakkaroz

veya glikoz teşekkül eder.

Invert şekeri, danenin ıslatılmasında pek az olup çimlenmede artar.

Çimlenme periyodunun sonunda en çok % 6 olur. Maltın depolanması

esnasında da tedricen kaybolur.

Diyastasların teşekkülünün maltın yapılmasında mühim rolü var¬

dır. Çünkü arpa dahilindeki nişastanın nakledilmesini ve şekerleşme¬

sini temin ederler.

Diyastasların mühim kısmı rüseymin yakınlarında bulunup şu

şekilde taksim edilmiştir.

Üst Endosperm 25,0 %

Alt ,, 70,0 % Endosperm : 95 %

Tabakalarda 4,0 %

Yaprak rüseymi 0,4 %

Kökçükte 0,5 %

Endosperm içerisinde dahi diyastaslar muhtelif şekilde taksim

edilmişlerdir. En büyük kısmı harici cidar kısmında bilhassa “Aleuron,,

tabakasında bulunur ki oradan amylase ayrılır. Sonra Endospermin

hücre cidarları “Zytase,, vasıtasiyle hallolur veya yarı geçirici bir hale

getirilir. Amylese ve diğer fermentler endosperme gider, aradaki nişasta

kısmını halleder. Bu hal evvelâ rüseyme yakın kısımlarda başlayıp

sonra yukarı doğru gider. İlk husule gelen suda eriyebilen nişasta

rüseyme giderek yeni hücreler inşası ve solunum için sarfedilir.

Çimlenmenin ilerlemesiyle paralel olarak diyastaz mikdarı da artar.

Tahavvül esnasında nüseymde olan kısmi hadiseler şunlardır.

1 — Endospermin hücre dıvarlan inhilâl eder veya daha doğrusu

gıda maddelerinin molekülleri için yarı geçirici bir hal alır.

2 — Donenin mestaneti kaybolur yumuşak ve ezilebilir bir hal alır.

Albuminli maddelerin tahavvülüne albümin parçalanması denir.

Dane içindeki albüminli maddeler üç şekildedir.

1 —Yapıştırıcı albumin, Aleuron tabakasında,

343

2 — Reserve albümini, yapıştırıcı tabakanın altında un kısmının

harici kısmında,

3 — Histolojk albümin, un kısmında,

Yapıştırıcı albümin kılçıklarda ve tohumun başında bulunur. Çim

lenme esnasmda pek az tahavvül eder. Histolojik albümini tahavvül

etmeyen kısmıyla birlikte küsbede bulunur.

Fizyolojik reser ve albümini çimlenmede “preteolyytik,, enzym

vasıtasiyle bağlanır ve suda münhal albüminli maddelerin ve inşa mah

sullerinin esaslı mikdarmı teşkil eder. Rüseymin çimlenmesinde gıda

olarak da hizmet eder.

Histolojik veya nesiç albümini, protoplazmaya müşabih olan endospermin

moııbranlarmda toplanmıştır.

İstirahatte bulunan arpa donesinde aktif şekilde albümin parça

layan enzym yoktur. Yalnız pek az şekilde “protease,, ye tesadüf edil

miştir.

Çimlenme başlangıcında asiditenin çoğalmasiyle enzym faaliyeti de

başlar.

Ensymatik parçalanma başlıca iki nevi protease vasıtasiyle olur. Bu

parçalanmanın ruhu, gayri münhal reserve albüminli maddelerin daha

küçük moleküllü birleşikler halinde şevkidir.

Bu tahavvülât şematik olarak aşağıda gösterilmiştir.

Madde : Protein Albumosen

albümin ve pepton Peptide Aminoasitler Amonyak

Enzym : Pepsinose Tryptase peptidasen Amidasen

Albümin parçalanmasının manası :

Malt ve biranın iyiliği, şeffaflığa, dayanıklığı, köpük durumu, organoleptik

özellikleri bakımlarından malt ve bira hazırlanmasındaki bü

tün onerasyonlarda bu albümin parçalanması nisbetini bilhassa nazarı

itibara almak azımdır.

Arpada takriben % 2 kadar bulunan yağ, çimlenme esnasında kıs

men aksi de olur kısmen de glyceriıı ve yağ asitlerine sabunlaşır. Choleştrin

ve lezithin çoğalması olmaz. Arpanın yağı tabakacıklara taksim

edilir. Büyük mikdarda Aleuron tabakasına gider ve tamamen tahavvül

etmemiş bir halde küsbeye geçer.

Yağ biranın köpüğünü tahrip ettiğinden şıra içerisine geçmemesine

imkân dahilinde dikkat etmelidir.

Reçine ve pektin maddeleri, Histolojik albümin yanında Endospermde

bulunur. Enzym vasıtasiyle şekerimsi maddelere tahavvül ederler ve

344

inhilâl edip hücre duvarlarından geçmek suretiyle nüseymin gıdasını

temin ederler.

Malt nevileri :

İmâl edilen biraların tipine göre açık ve koyu malt olmak üzere iki

nevi malt imâl edilmektedir. Tekel Fabrikalarında ise yalnız pilsen tipi

açık malt imâl edilmektedir.

Çimlendirme usulleri :

Esas olarak iki çimlendirme usulü vardır.

1 — Çerme usulü ile çimlendirme,

2 — Pnömatik çimlendirme,

Pnömatik çimlendirme de iki şekilde yapılmaktadır.

a) Golland trommel

b) Saladin kasaları

Ankara ve İstanbul Bira Fabrikalarında halen golland sistemi

trommeller kullanılmaktadır. Tesis edilmekte olan İstanbul Malt fab¬

rikası ile Yozgat bira fabrikasında Case saladin ile çalışılacaktır.

Çimlendirme ameliyesi :

Islatılması biten arpalar altlarında bulunan trommellere almır.

Burada muayyen suhunet ve rutubette tutmak ve muayyen suhunet

ve rutubette hava sevketmek suretiyle sekiz günde istenilen nisbette

sun’i olarak çimlendirilirler. Bu suretle yukarıda kaydedildiği gibi şıra¬

nın hazırlanmasında ve nişastanın münhal hale geçirilmesinde ve şeker¬

leşmesinde mühim rol oynıyan enzym ve diastaslarm teşekkülü ile

arpada bulunan gayri münhal albüminli maddelerin münhal albüminli

maddeler haline getirilmesi sağlanmış olur.

Bu şekilde elde edilen malt’a yeşil malt denir.

d) Yeşil malt’m fırınlanması,

Yeşil malt’ın fırınlanmasında derin bir şekilde fiziki ve kimyevi

yeni hizyolojik tahavvüller vukubulur.

Yeşil malt’ın fırınlanmasındaki fiziki tahavvülât ile donenin de¬

ğişen hassaları şunlardır :

Su mikdan, hacmi, ağırlığı, rengi, kokusu, tadı,

Yeşil malt % 45 civarında su ihtiva eder. Yumuşak elâstiki, tazyike

mukavemetsiz ve kolay tahrip edilebilir bir vaziyettedir. Fırınlanmada

suyunu % 1,5 - 3,5 e kadar kaybeder. Sert kolay kırılabilir ve mukavim

bir hal alır.

345

Su kaybetme iki kademede olur.

1 — Sehwelken

2 — Esaslı kurutma

Yeşil malt suyunu % 8 e kadar gayet kolay verir. Bu su done içinde

hygroskopik bir şekilde bağlanmıştır. Bu mikdar suyu vermesine Seh-

welken denir.

Su mikdarım % 8 - 10 dan beyan maltta % 3,5 - 35 ve koyu maltta

% 1,5 - 2 ye kadar düşürmeğe esaslı kurutma denir. Bu suyun uzaklaş¬

tırılması çok güçtür. Çünkü bu su donenin kimevi struktur’unda sıkı

sıkı tutulmuştur.

Yeşil malt bu suyunu bırakınca hayat faaliyeti kaybolur.

Yeşil malt suyunu kaybedince hacmi ve ağırlığı da değişir. Renk

koku ve lezzet tahavvülâtı bilhassa koyu maltta görülür. Un kısmının

rengi sarıdır. Kahve rengiye doğru gider karateristik bir arama teşek¬

kül eder.

Kimyevi değişmeler şu şekilde olurlar :

1 — Dane yaşadığı müddetçe mütemadi bir şekilde tabii büyüme

olur.

2 — Hararet ve suyun müşterek etkisi ile maltın madde grupları

kimyevi bir değişmeye tahi olurlar.

Suhunet alçak kaldığı müddetçe ve lüzumlu rutubet bulunduğu

takdirde enzym ve diastoslann faaliyeti ile çimleme devam eder, Nişasta

şekerleşir inverte olur.

Selliloz hallolur ve albumin parçalanması devam eder.

Suyun sür’atle azalması ve sühunetin yükselmesiyle donenin

hayatiyeti hitama ermeğe başlar. Husule gelen kimyevi değişikliklerle

artık harici biri hayat faaliyeti görülmez.

îşte yeşil maltın fırınlanmasının esas gayesi de budur. Çünkü eğer

yeşil malt fırınlanmıyacak olursa daimi bir hayat faaliyeti gösterecek

bunun neticesi larak da daimi bir madde tahavvülâtı olacağından çim¬

lenme esnasında istediğimiz kantitede arpa dahilinde hazırlanan cisim¬

lerin mikdarları değişecek ve arpa boşalacaktır. Hem buna mani olmak

hemde malıt’a istenen ve yukarıda kaydedilmiş olan fiziki özellikleri

vermek ve muhafazasını sağlamak amaciyle fırınlama ameliyesi yapıl¬

maktadır.

346

d) Fırınlama ameliyesi :

Çimlenmiş olan arpalar fırınlanmak için malt fırınlarına sevkedilir.

Bu fırınlar, modem, tek katlı yüksek verimli pnömatik ve iki katlı

olmak üzere iki tiptir.

Yeni kurulmakta olan İstanbul malt ve Yozgat Bira fabrikaların

malt fırınları tek katlıdır.

İstanbul ve Ankara bira fabrikalarında mevcut malt fırınları ise

iki katlı olup çalışma şu şekildedir :

Yeşil malt fırının üst katma alınır. Bu katta suhunet 40°C den

başlıyarak 12 saatte 70° C ta çıkarılır. Ve yeşil malt ihtiva ettiği suyun

esas mikdarını burada verir. 12 saat sonra alt kata indirilir. Bu katın

da sühuneti 12 saatte 60° C den 90“ C a yükseltilir.

Suhunet alttan sıcak hava sevketmek suretiyle temin edilir ve rutu¬

betli hava aspiratörler vasıtasiyle emilerek malt kurutulur.

Fırınlardan çıkan malt soğutulduktan snra kökçük karma ve par¬

latma cihazlarından geçirilerek tartılır ve silolara sevkedilir.

Bu suretle malt hazırlanmış olur.

Ankara ve İstanbul bira fabrikalarında elde edilen maltların analiz

sonuçları ortalaması :

Ankara maltı :

Fiziki analiz :

2,8 m/m 59,9 %

2,5 „ 29,4 ,,

1 nci 89,2

>>

2,2 m/m 8,6

2,2 „ küçük 2,8 >>

Hl. vezni 58,1 kgr.

1000 done ağırhğı 43,2 gr.

Yabancı madde 0,8 %

Cam 10

yy

Yarı cam 12

y y

Filiz boyu 1/4 5

yy

„ 1/2 33

yy

„ 3/4 46

yy

„ „ 4/4

6

yy

Boyu aşan

347

Kimyevi analiz :

Rutubet 6 %

Kül 2,04 >>

Protein 11,34

Extrakt 76,05

>>

Havuz 7,60 yy

Renk n/10 iyot 1,71 cm.

Şekerleşme müd. 16,1

Filtrasyon müd.

28,—

İstanbul maltı :

Fiziki analiz :

Hl. ağırlığı 56,8 kg-

1000 dane ağırlığı 39,27

yy

2,8 m/m 69,7 %

2,5 „ 21,07 yy

2,2 „ 7,24 yy

Dip 1,26 yy

Yabancı madde 0,37 yy

Kimyevi analiz

Su 3,2 yy

Renk 0,17

Göıün üş

Opal

Akış

Normal

Şekerlenme süresi 20,25

Extrakt (kuru madde) 73,85 %

Mecmu protein 12,60 yy

Münhal „ 3,38 yy

Kolbach sayısı 27,00 yy

Büyüklük derecesi 35,25 yy

Batan kısım 45,00 yy

n —BİRANIN İMALİ

Bira imali üç safhada mütalâa edilebilir.

A — Şıranın hazırlanması

B — Fermantasyon ve dinlendirme

C — Filtrasyon imlâ ve pastörizasyon

348

A — Şıranın hazırlanması:

Şıranın hazırlanabilmesi için evvelâ maltın öğütülmesi lâzımdır.

Öğütme ameliyesi maltta bulunan maddelerin su ile temasını arttırmak

ve daha kolay suya geçmelerini sağlamak amacı ile yapılmaktadır.

Öğütmenin muayyen bir derecede olması, bunun kaynatmada filtre

presle veya arpa kabuk ve havuzlarının süzme materiyali olarak kulladıldığı

lönterboltichle çalışacağı göz önünde tutularak yapılması lâzım¬

dır.

Öğütmenin yapılışı:

Silodan alınarak pnömatik olarak kırma kısmına sevkedilen malt

evvelâ bir malt temizleme ve parlatma cihazından geçer sonra manyet

cihazından geçerek içinde her hangi bir sebeple bulunması muhtelif

madeni akşamdan ayrılır. Sonra otomatik olarak tartılarak değirmene

gelir. Çifter çifter çalışan altı valfi ihtiva eden bu değirmenlerde isteni¬

len derecede öğütülerek bir depoda toplanır ve buradan kaynatma

dairesindeki mayşe kazanma verilir.

Kaynatma ameliyesi :

Bu ameliye ile suda münhal cisimlerin inhilâliyetinden başka diğer

cisimlerde suda münhal hale sevkedilirler. Çalışmanın şekline mayşe

yapmak, elde edilen mahsule şıra, ve suda münhal cisimlerin toplamına

da ekstrakt denir.

Arpada bulunan ve mikdarları çimlenme esnasında arttırılmış olan

suda münhal cisimler suyun yardımı ile münhalleşirler. Organik mad¬

delerden şeker nev’inden (ham şeker, leviloz) albüminli maddelerin

tahavvül eden kısımları (albumosen, pepton, aminoasitler ve mecmu

enzymler). Bunlardan başka pentozlar ve pektin asitleri suda münhaldir.

Anorganik maddelerin büyük kısmı da bakiyesiz olarak inhilâl

ederler. Fakat henüz malt danesinin mühim kısmı hakiki ekstrakt

maddeleri yani malt nişastası gayri münhal haldedir.

Albüminli maddelerin mühim bir kısmının da inhilâl edebilmesi

için şekil değiştirmesi lâzımdır.

Bu maddeleri münhal yapmak ve uygun şekillere çevirmek için

çimlenmede olduğu gibi ona müşabih şekilde enzym ve diyastasların

tesiri lâzımdır.

1 — Nişasta :

Kaynatma esnasındaki nişasta parçalanması şematik olarak şöyle

gösterilebiir.

Nişasta Dekstrin Maltoz

34ü

Arpa nişastasının % 20-40 ını suda eriyen, kolaylıkla şekerlenen

iyotla mavi renk veren amitoz % 60 -80 ini suda erimiyen, güç şeker¬

lenen ve iyotla mavi renk vermiyen amilopektin teşkil eder. Amilopek-

tin, nişasta karbonhidratının fosfat asidi ile olan esteridir.

Nişastanın parçalanması üç safhada olur.

Çirişlenme : Amilepektinin sıcak suda fazla mikdarda su alarak

şişmesi ve patlamasiyle meydana gelir. Çeşitli nişastaların çirişlenme

ısıları değişik ise de, bu ısı genel olarak 55 - 85 dereceler arasındadır.

Sulanma : Amilolosfotoz fermentinin etkisiyle nişastanın fosfat¬

lardan ayrılmasiyle olur. Çirişlenmiş nişastanın sulanması birkaç da¬

kikada olursa da, çirişlenmemişlerde bu olay saatlerce sürer. Nişastayı

sulandıran fermentlerin optimum PH lan 4-6, optimum ısısıda 65-70

derecedir. Bu ferment 80 derecede kısa zamanda yok olur.

Şekerlenme : sulanmış olan nişastanın, alfa amiloz fermenti (dekstrinogen

ferment) ile dekstrinlere, beta amiloz fermenti (sakkarogen

fermenit) maltoza parçalanmasmıdır.

Nişasta parçalanması aşağıdaki kademelerden geçer.

a) Amilodekstrin gurubu :

Esas kısmı henüz münhal nişastadır. İot reaksiyonu ile tanınır.

Nişastanın aynıdır. Sıcak suda kolay soğuk suda güç erir.

b) Eritrodekstrin gurubu :

Üç muhtelif nevi dekstrin ihtiva eder. İsmide bundan ileri gelir.

İotla kırmızı renk verir.

c) Achreo dekstrin gurubu :

Bunlarında ismi iot reaksiyonuna göre verilmiştir ki reaksiyon

renksizdir. Üç muhtelif cisimden ibarettirler.

d) Malta dekstrin gurubu :

İsmi maltoza müşabih olmasından ileri gelir.

Nişastanın sonunun parçalanması mahsulü maltoz olup bir biozdur.

Mayşedeki maltoz ve dekstrinin mikdarları suhunete ve vasatın PH

ma tabidir.

Ham şeker

maltoz

1 62,5° C de 78,64

2 65,0

70,28

3 70,0

69,72

4 75,0

59,93

Şekerleşmiyen

21,35

29,72

31,28

40,07

Şekerin şeker

olmıyana nrans

1 : 0,27

1 : 0,42

1 : 0,45

1 : 0,67

350

Fazla meltoz meydana getirilmesiyle alkolde zengin, fazla dekstrin

meydana getirilmesi suretiyle işe ekstrakça zengin biralar elde olunur.

2 — Albumin :

Maltaj esnasında parçalanmağa ve tahavvül etmeğe başlayıp esas

kısımları tahavvül eden albuminli maddeler mayşe esnasında da par¬

çalanmağa devam ederler.

Enzmotik hadiselerle münhal hale getirilen albuminin bir kısmı

tekrar bazı enzmatik hadiseler vasıtasiyle gayri münhal hale geçer ve

çöker. Bu hadisenin biranın hazırlanmasındaki ehemmiyeti büyüktür.

Şıranın kaynatılması esnasında husule gelen bu hadiseye “Bruch,,

denir. Bu zararlı olmayıp bilâkis faydalıdır. Fermantasyon ve dinlen¬

dirme esnasındaki albumin ayrılması, daima sıcakta eriyen albuminlerin

soğukta ayrılmasından ileri gelir.

İstenmiyen ve tehlikeli olan hadise ise bitmiş biradaki albumin

ayrılmasıdır.

Bira endüstrisinin en mühim meselesi bitmiş biradaki albuminin

stabilizasyonudur. Bunun için albümin tahavvülâtı tam bir şekilde

olmalıdır ki müteakip albumin bulanıklığı olmasın. Buda esas olarak

maltoz esnasında sağlanır.

Şu halde iyi bir bira yapabilmek için muhakkak olarak iyi bir

malt imal etmek lâzımdır.

Pepton ve Albumosen biranın köpüğünün sabit durmasında mü¬

him rol oynarlar. Bundan başka aminoasitler maya tarafından çabuk

ve kolay assimile edilir. Maya semirir ve dejenere olur.

Albuminli ve nişastalı maddelerin parçalanmasından başka malt

içerisinde bulunan diğer maddelerin de tahavvülâtı mühim rol oynar.

En mühimi fosfat asidi birleşiklerinin tahavvülâtıdır. Fosfatlar

kâfi mikdarda bulundukları takdirde mayanın gıdalanmasına hizmet

ederler ve amino asitlerle birlikte vasata asidite verirler.

Kaynatma dairesinde şıranın hazırlanması üç safha arzeder.

1) Mayşenin elde edilmesi :

Mayşeleme usulleri elde edilecek bira tipine ve fabrikada mevcut

cihazlara göre muhtelif olmakla beraber başlıca aşağıdaki guruplarda

toplanabilir.

a — Dekoksiyon usulü :

Bu usulde esas, fermentlerin ısı optimumlarını dikkate alarak

mayşe ısısını ona göre kademe kademe yükseltmek ve böylece her fer¬

mente optimal çalışma şartları sağlamakadır.

351

Bu usul, üstü kaynatma, ikili kaynatma ve tekli kaynatma olmak

üzere üç şekilde tatbik edilir.

b — Enfizyon usulü,

Bu usulde mayşenin bir kısmının kaynatılması bahis konusu de¬

ğildir.

c — Çifte mayşe usulü :

Bu usul malta maltlanmamış çiğ hububat kullanılacağı hallerde

uygulanır.

Ankara ve İsanbul Bira fabrikalarında esas oarak dekoksiyon usulü

uygulanmakla beraber, gerek maltlarımızdaki yüksek protein mikdarının

düşürülmesi gerekse bira imalâtına kâfi gelmiyen malt mikdarının

arttırılması bakımlarından kırık pirinç ilâve edildiğinden bu da

özel ayrı bir kazanda mayşelenip malt mayşesine ilâve ediıir.

2 — Mayşenin süzülmesi:

Mayşeleme sonunda, maltta esasen suda erir durumda olan mad¬

delerle, mayşeleme esnasında fermentlerin etkisi ile parçalanıp suda

eriyebilir duruma gelmiş olan maddeler, malttan mayşeye geçmiş du¬

rumdadır. Maltın arta kalan erimemiş kısmına bir “posa,, gözü ile bak¬

mak kabildir. İşte mayşeleme sona erince bu posa kısmını, mayşenin

sıvı kısmından ayırmak gerekir bu işleme “mayşenin süzülmesi,, diyo¬

ruz. Bu süzme sonunda “şıra,, ve “küspe,, elde olunur.

Mayşenin süzülmesi fabrikada mevcut cihaz tiplerine göre iki şe¬

kilde yapılır.

a) Kazanlarda süzme :

Mayşenin süzülmesinde kullanılan en eski usul olmakla beraber,

bu gün yine en modem fabrikalarda bile bu usul süzme kullanılmak¬

tadır.

Bu kazanlar hem şekerlendirme hemde filtre kazanı olarak kulla¬

nılır. Ve küspe de filtre maddesi rolü oynar.

b) Mayşe filtresiyle süzme :

Bu tarzda hususi dokunmuş pamuklu süzme bezleri filtre maddesi

olarak kullanılır ve süzme ameliyesi daha kısa zamanda yapılmış olur.

Halen Fabrikalarımızda bu şekilde uygulanmaktadır.

3 — Şıranm kaynatılması :

Şıra aşağıda kaydedilen amaçlara ulaşmak için kaynatılır.

a) Fazla suyun buharlaştırılmasiyle şırayı istenilen ölçüde koyu-

laştmnak,

352

b) Şırada mevcut fermentleri tahrip ederek yok etmek,

c) Şırayı mükemmel bir şekilde sterilize etmek,

d) Hublondaki değerli unsurların sıraya geçmesini sağlamak,

e) Şırada mevcut proteinleri pıhtılaştırmak,

Kaynatma randımanı aşağıdaki frmülle tesbit edilir.

Şıranın ballingi X yorgunluğu X litresi X

Çk96

% ekstrakt randımanı Malt gr.

4 — Şıranın soğutulması :

Bu şekilde elde edilen şıranın mayalanma sühunetine kadar soğu¬

tulması lâzımdır.

Şıra evvelâ kaynatma dairesinden santrifüj tulumbalar vasıtasiyle

bir durultma kabına sevkedilir.

Soğutma genel olarak iki şekilde yapılır.

a) Açık soğutma

Bu şekilde şıra evvelâ ya açık soğutma teknelerinde (Ankara Bira

Fabrikasında olduğu gibi) veya (Bericselung kühler) denilen serpantinli

soğutucularda (yeni tesislerin kurulmasından evvel İstanboıllda

olduğu gibi) 50 - 60° C ta kadar ilk soğutulması yapıldıktan sonra

Kontrkran sisteminde çalışan salamuralı kapalı tip kapalı soğutucular¬

la 5 - 6° C ye kadar soğutulur ve bu esnada havalandırılmış olur.

b — Kapalı soğutucular.

Bu halde şıra evvelâ separatörlerden geçirilerek muallak madde¬

leri ayrılır sonra evvelâ tatlı su sonra salamura ile çalışan plâkalı so¬

ğutuculardan geçirilerek ayni suhunete kadar ildirilir ve fermantasyon

dairesine sevkedilir.

b — Fermantasyon ve dinlendirme :

Bu bölümde mutalaâ edilen olaylar biracılık tekniğine göre

1 — Esas fermantasyon :

2 — Tali fermantasyon veya dinlendirme olmak üzere iki safhada

mutalaâ edilir.

1) Esas fermantasyon :

Esas fermantasyon alt ve üst fermantasyon olarak iki şekilde yü¬

rütülür. Bütün dünyada çoğunlukla olduğu gibi memleketimizde de

alt fermantasyon uygulanmaktadır.

353

Bunun için fermantasyon tanklarına alınmış olan soğutulmuş

olan şıraya bira mayası ilâvesinden sonra fermantasyona terkedilir.

eder.

Fermantasyon ameliyesi 6 -10° C sühunette 8 - 10 gün devam

Bu ameliye ile kaynatmada elde edilen maltozun bira mayasının

etkisiyle alkolik fermantasyonu husule gelir ve alkol yanında bir yan

ürün olarak karbon di oksit husule gelir.

Fermantasyon kapalı kaplarda yapılıyorsa yan ürün olarak elde

edilen CO, toplanarak yan ürünler kısmında belirtileceği şekilde tasfiye

ve teksif edilerek değerlendirilir.

Fermantasyonun gidişi suhunet değişikliği ve bunun soğuk tatlı

su ile ayarlanması, tanklarda teşekkül eden köpük şekli ve şıradaki

ekstre mikdarınm azalması takip ve kontrol edilir.

Bu suretle genç bira olarak adlandırılan bira elde edilmiş olur.

Bu safhanın bitişinde elde edilen genç bira dinlendirme tanklarına

sevkedildikten sonra, fermantasyon safhasında üremek suretiyle ço¬

ğalmış ve fermantasyonun sonunda tank dibinde çökerek birikmiş olan

maya toplanıp yıkanarak ve temizlendikten sonra ya birdahaki fer¬

mantasyon ameliyesinde kullanılmak üzere maya muhafaza kaplarına

konur, veya fermantasyon enerjisini tüketmiş veya kısmen dejenere

olmuşsa satış mayası olarak ayrılırki buda bira sanayiinin bir yan

ürünüdür.

2 — Tali fermantasyon veya dinlendirme bu suretle elde edilen

genç biranın nihai olgunluğunu alması ve bilhassa alçak suhunet ve

basınç altında husule gelen fermantasyonda karbondioksit satürasyo-

nunun olması için dinlendirilmesi lâzımdırki fabrikalarımızda imâl et¬

mekte olduğumuz Pilsen tipi biralar için bu müddet ortalama iki ay¬

dır. Bu dinlendirme müddeti bira kalitesi ve dayanma kabiliyeti çok

yakından ilgi pek mühim bir faktör olmasına rağmen maalesef fabri¬

kalarımızdaki bu kısımlara ait dar boğazlar sebebiyle bilhassa yaz ay¬

larında dinlendirme müddeti 20 güne kadar düşmektedir.

C — Filltrasyon imlâ ve pastörizasyon dinlendirme ameliyesi ne

kadar iyi şartlarla yapılırsa yapılsın biranın özelliği ve kalitesi bakı¬

mından çok mühim olan yukarıda kaydedilen hususlarla birlikte bira

içerisinde bulunan muallak maddelerin ve mayanın çökmek suretiyle

ayrılmasını da sağlamasına rağmen bu ameliye sonunda elde edilen

bira tamamen berrak olamaz. Bu bakımdan filtre edilerek tamamen

berrak bir hale getirilmesi lâzımdır.

Bunu temin amaciyle fabrikalarda mevcut tesislere göre pamuklu

mass filtresi klarifikatörler ve icabına göre K ve sterilizan EK plâkalı

354

filtreleri ile filtre edilerek basınç altında imlâ tanklarına doldurulur¬

lar.

Bunu müteakip ihtiyaca göre ya fıçı imlâ kısmına sevkedilip fıçı¬

lara doldurulur veya imlâ dairesine sevkedilerek tamamen otomatik

yıkama, doldurma ve kapsülleme makinelerinde doldurularak bu ma¬

kineleri bir kısmı olan pastörizasyon cihazlarında muayyen sühunet¬

lerde tutmak suretiyle pastörize edilirler.

1.2. İstihsalin seyri ve seviyesi :

Başlıca memleketler itibariyle dünya istihsali ile bu memleketlerde

nufus başına düşen mikdarlar müteakip cetvelde gösterilmiştir.

Bu cetvelin tetkikinden de görüldüğü gibi memleketimizde nufus

başına isabet eden mikdar en düşük seviyededir. Buda mevcut fabrika¬

larımızın memleket tüketimini hiç bir zaman yeteri kadar karşılayamamalarmdan

üeri gelmektedir.

Her iki fabrikanın 1950 - 1965 yıllarındaki istihsali ile toplamı


Yılı İstanbul Bira Fab. Ankara Bira Fab. Toplam istihsal

1950 12 701 200 Litre 6 844 800 Litre 19 546 000 Litr

1951 12 820 400 8 270 800 21 091 200

1952 14 867 100 ” 7 875 300 ” 22 742 400

1953 13 652 200 8 177 900 ” 21 830 100

1954 20 974 700 10 213 800 31 188 500

1955 19 731 800 10 156 100 29 887 900

1956 19 098 400 9 018 900 ” 28 117 300

1957 22 174 500 9 250 100 31 424 600

1958 23 796 900 10 005 900 33 802 800

1959 22 104 600 8 485 600 ” 30 590 200

1960 21 030 300 9 422 800 30 453 500

1961 22 484 500 9 567 800 32 052 300

1962 23 094 600 10 645 000 33 739 600

1963 16 433 400 8 343 400 24 736 800

1964 19 966 200 ” 8 675 100 ” 28 641 300

1965 24 361 000 9 991 800 ” 34 352 800

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

yy

355

— — — —

—

—

162.3

—

1

— —

—

485.0

—

45.0

—

—

130.0

—

250.6

—

1

—

950.0

—

—

1962 1963 1958 . 1964

1960

Litre

Litre

Memleketler

+ Üretİm ♦ Üretim Üretİm Üretim

N. B. Üret.

+ Üretİm

N. B. Üret.

litre

litre

N. B. Üret;. mn N.B.Uret. ntre N.B.Uret. ntre

1961

Üretim

litre

60.1 A. 11 B. 313.2 D. 60.9 10 444.111 496.3 59.4 11 60.4 093.8 12 026.3 61.9 10 970.4

91.7 Almanya 5 521.5 Batı 97.14 224.4 5 915.6 77.8 102.7 4 732.6 7 231.3 85.2 5 149.2

79.4 Almanya 1 304.8 Doğu 76.01 288.5 1 318.0 74.2 76.8 1 342.4 1 330.2 77.7 1 368.S

—

12.1 Arjantin 902.9 9.6 387.5 19.3 246.8 18.9 248.7

104.6 Avustralya 1 098.5 108.0 1 029.4 1 166.0 104.6 106.6 1 053.2 1 226.6 102.0 1 074.7

80.6 Avusturya 588.5 82.6 512.0 639.7 72.9 89.8 526.3 672.0 76.7 570.2

114.1 Belçika 1 030.8 111.6

—

1 014.8 112.1 1 011.0 450.0 110.0 1 051.4

Brezilya 750.2 11.6

—

15.4 Bulgaristan 132.2 16.5 75.0 146.09.7 18.1107.5 115.0 13.7 122.0

—

11.4 Cezalr 81.8 7.8 121.4 11.7 121.2 11.8 126.3

108.5 1 570.5 113.4 Çekoslovakya 1 257.7 1 651.0 93.3 118.8 1 409.3 1 782.7 103.8 1 491.1

87.9 Danimarka 443.2 95.3

—

318.5 70.5 381.6 83.8 406.0

—

15.2 Ekvator 66.4 14.5 66.4 16.1 67.7 15.7 67.7

32.4 Felemenk 396.5 33.6 294.1 440.8 26.3 36.8355.2 496.3 31.0 380.2

2.6 Fas 29.0 2.4 48.5 27.44.5 2.2 31.5 30.0 2.7 31.0

21.6 93.4

Finlandiya

20.7 86.0 88.5 19.7 21.7 91.7 111.9 20.6 96.6

3.6

—

Filipinler 70.0 2.7 90.8 3.4 100.1

39.4 Fransa 1 820.5 39.11 757.3 1 785.0 39.2 37.3 1 726.1 1 954.2 37.6 1 815.4

5.2 97.4 5.8

Güney Afrika 79.6 113.0 6.6

5.3 80.0 135.0 4.9 85.3

86.0 4 566.0 85.7 4 631.5 86.1 4 690.0

İngiltere 3 937.6 76.0 4 336.9 82.7 4 533.3

128.5 İrlanda 346.2 122.4 325.3 356.3 114.0 125.4339.1 346 119.9 5

362.2

13.4 Ispanya 466.2 15.1 289.7 568.89.7 18.3343.3 674.5 11.3 410.0

9.4 İsrail 22.8 10.0 16.9 25.38.5 10.6 20.8 20.0 9.8 20.6

—

37.2 İsveç 272.4 36.0 277.7 37.5 279.5 37.3 279.8

67.6 400.4 İsviçre 70.8 315.0 413.6 60.6 71.7312.7 453.0 57.6 374.8

5.2 İtalya

324.5 6.5 165.8 402.43.4 7.3239.0 418.8 4.8 259.5

13.0 1 503.7 15.8 1 703.6 17.8 2 009.5

İspanya 622.1 6.8 826.7 9.9 1 229.5

—

64.2 TTanctria 1 177.4 63.41 064 8 62 2 1 148.8 780.8 64.4 1 168.8

4.7 Kenya 39.6 4.6 39.1 44.05.1 4.938.8 33.2 4.8 99.0

40

—

— —

165.0

40

42

— — —

103.6

41

43

— —

89.0

39

44

—

40.5

51

Kolombia 599.0 44.3 613.9 43.4 626.7 43.3 619.3 41.9 750.0

—

—

Kongo 119.6 8.9

Küba 123.2 18.7

11.5 212.8 14.5 210.8 14.0 200.0

Lüksenburg 43.0 138.7 42.7 135.6 44.5 140.3 44.8 139.1 47.1 144.5 51.9

Macaristan 306.5 31.0 355.5 35.7 378.1 37.8 382.6 38.1 408.2 40.5 429 2

Meksika 730.1 22.2 852.1 24.4 854.1 23.7 850.0 22.8 855.5 22.3 930.0

Norveç 83.6 23.7 90.3 25.1 96.7 26.7 93.7 25.7 103.6 28.3 924

Peru 117.1 11.5 146.1 14.6 142.9 14.4 159.7 15.3 163.7 14.8 156.4

Portekiz 29.7 3.4 37.9 4.3 41.5 4.7 38.2 4.3 37.3 4.1 47.0

Portorika 58.1 25.3 68.8 29.3 73.2 30.4

—

Polonya 610.6 21.4 673.2 22.6 705.5 23.5 656.3 21.6 725.4 23.6 758.1

Romanya 151.2 8.4 163.3 8.9 192.7 10.4 212.8 11.4 225.0 12.0 195.0

S. Rusya 1 991.0 9.6 2 497.9 11.7 2 666.7 12.3 2 818.4 12.7 2 807.0 12.5 3 820.9

Şili 119.9 16.4 130.7 17.7 119.9 15.7 130.9 16.5 123.0 14.9 107.2

Türkiye 30.0 1.1 28.1 1.0 29 3 1.0 31.8 1.1 24.3 0.8 27.1

Venezuela 188.1 27.5 241.1 33.0 240.7 32.0 247.4 31.7 248.8 30.5 240.0

G. Vietnam 53.3 4.1 51.4 3.7 52.0 3.6 59.8 4.0 73.6 4.8 95.0

Yeni Zelanda 226.9 99.4 245.0 103.4 250.0 103.5 263.2 106 3 263.8 103.9 270.9

Yugoslavya 123.0 6.3 163.0 8.9 186.0 10.0 178.8 9.5 224.1 11.7 266 9

Yunanistan 35.7 4.4 43.5 5.2 44.4 5.3 41.1 4.9

—

Toplam 36 622.8 — 38 801.7

—

742.8

—

955.8

—

487.7 — 50 062.7

Dünya Top. 36 980.0

—

350.0

—

080.0

—

500.0

—

850.0

—

018.0

a — Bira üretim rakamları statisticol yearbook 1964 den alınmıştır. (1964 hariç)

b—Bazı yılların nüfusları statisticol yearbook 1964 den alınmış, aradaki yıllar mürekkep faiz usulü ile enterprete

edilmiştir.

c — 1964 üretimi rakamları Joh. Barth U. Sohn firmasının 15. Temmuz 1965 tarihli broşürü Sh. 2 den alınmıştır.

d—Türkiye nüfusunun 1964 den sonraki rakamları 1960 sayımı kesin ve 1965 sayımı muvakkat sonuçlarının

entezoretasyonu ile bulunmuştur.

Yukarıda görüldüğü gibi 1954 yılından itibaren bilhassa İstanbul

Bira Fabrikasının, kaynatma, fermantasyon, dinlendirme ve imlâ tesis¬

lerinin yenilenerek tevsi edilmeleri sonucunda istihsal devamlı bir artış

kaydetmişse de nüfus artışı muvacehesinde yeterli olamamış ve nüfus

başına isabet eden mikdar hemen hemen sabit kalmıştır.

Toplam istihsalin ortalama olarak % 70 i İstanbul ve % 30 u An¬

kara bira fabrikası tarafından yapılmaktadır.

Tüketim mikdarları da en fazla zamanında ve nisbeten talebe

yakın olarak sağlanması sonucunda bu iki bölgede olmaktadır.

Netekim 1962 - 1964 yılları ortalamasına göre nüfus başına isabet

eden tüketim mikdarı, İstanbul bölgesinde 2,73, Ankara bölgesinde 0,89

litre olmasına rağmen yurdun diğer bölgelerinde bu mikdar çok azal¬

makta ve Doğu bölgesinde ise 0,12 litreye kadar düşmektedir.

Bira ham maddesi olan arpa, memleketimizde normal tüketimi sağlıyacak

istihsalin çok üstündedir.

İkinci beş yıllık plân döneminde yapılacak yatırımlar sonucunda

da toplam istihsalin 57.205.000 litreye ulaşması ön görülmüştür.

1.3. İstihsalin girdi ve çıktıları :

Bira imalâtının ham maddeleri : Arpa, su, hublon ve mayadır.

a — Arpa :

Her nevi arpa biracılık için elverişli değidir. İyi biralık arpaların,

ince kabuklu beyaz küf ve hertürlü haşereden âri olması yüksek ekstre

vermesi, çok nişasta ve az albümin ihtiva etmesi, çimlenme kabiliyeti¬

nin de yüksek olması lâzımdır. Yaz ve kış arpalarından yaz arpası /e

iki şıralı arpa dört ve altı sıraya nazaran bira fabrikasyonunda tercih

edilir.

Biralık arpalardan hektolitre ağırlığı 61-65 kg. olanı hafif, 65-68

kg. olanı orta, 68-75 kg. olanı ise ağır ve en iyi biralık arpadır. 1000

donenin ağırlığı 35-47 kg. arasındadır. Çimlen kabiliyetleri asgarî %

97 dir.

Kimyevî terkibi bakımından arpa, % 80-88 kuru madde ve % 12-20

su ihtiva eder.

İstanbul ve Ankara bira fabrikaları tarafından son 10 yılda alman

arpaların ortalama analiz sonuçları aşağıda gösterilmiştir.

358

—

481192

— —

— —

— —

İstanbul Ankara Ortalama

1000 dane ağırlığı

44.5

44.7

44,6

2,5 -f 2.8 m/m

67.3

70,4

69.0

2,2 m/m üstü

Yemlik arpa 2,2 m/m artı

Yabancı madde

Çimlenme kabiliyeti

Protein

21.5

6,1

4.8

99

13.3

17,9

7.1

3.2

98

11.7

1.9,7

6,6

9,9

99

12.0

Su

10,0

10,0

10,0

Kül

2.9

2,5

2,7

Bira imalâtı için Tekel tarafmdan senede 7 - 8000 ton arpa alın¬

maktadır. Yıllık ortalama arpa üretim mikdarımız 2.800.000 ton oldu¬

ğuna göre Tekel mubayaası bunun ancak % 0,3 ünü teşkil etmektedir.

Tekel İdaresi tarafmdan 1960 - 1964 yıllarında satın alman arpa¬

ların mahal, mikdar ve ortalama fiatları ile aşağıda gösterilmiştir.

1960 1961

Alım bölgesi

Mıkdar

Kilo

O. Fiatı

kuruş

Bedel

Lira

Mikdar

Kilo

O. Fiatı

kuruş

Bedel

Lira

Ankara 4 193 257 44 35 1 859 904 4 969 424 48 15 2 392 592

” ofisi 1 212 000 88 94 593110

—

Eskişehir 1 822 305 39 98 728 474 2 437 261 49 54 1 207 373

Kars ofis 1 500 000 49 00 335 000

—

Toplam 8 727 562 44 87

3 916 448 7 406 685 48 61

3 599 965

1962

1963

Ankara 1 170 633 51 31 600 658 2 641 600 49 00 1 294 384

Polatlıd.ü.c. 2 000 000 51 97 1 039 4B0

—

Eskişehir 2 881 148 49 86 1 436 517 3 289 952 53 17 1 746 028

Orman çift.

' —

—

51 99 250 219

Toplam 3 P51 781 50 84

3 076 725 6 406 744 51 36

3 290 631

1964

Mubayaalar :

Ankara 2 503 358 57 02 1 427 395 Ankara bira fabrikasmca ve Çu¬

Eskişehir 2410218 51 72 1 246 668 bukta, Eskişehir’de Altıntaş, Bal-

Samsun 499 791 50 79 253 839 mahmut, Sandıklıda Samsunda.

Çorumda yapılmaktadır.

Toplam 5 413 367 54 09 2 927 902

Tekel idaresince alman arpaların, 1964 yılma ait nakliye ücretleri

de aşağıda gösterilmiştir. Bu bedeller, navlun, hammaliye, yükleme,

359

21,1

12

boşaltma, sigarta ve diğer müteferrik masrafların toplamı olarak ton

başına tahakkuk eden mikdarlardır.

Ankara Fb. İstanbul Fb.

Ankara Orman çiftliği

Çorum

Altıntaş

Balmahmut

72 20

80 —

66 50

Fabrika teslimidir.

Kamyonla nakledilmiştir.

Kamyonla nakledilmiştir.

Trenle Haydarpaşa silolarına

oradan motorla Ortaköye ve

kamyonla fabrikaya nakle¬

dilmiştir.

Su :

Bira, malt içerisinde bulunan maddelerin münhal hale sevkedilmesiyle

elde edilir. İyi bir bira suyu umumiyetle iyi bir içme suyu evsafmdadır.

Şeffaf, renksiz ve iyi lezzette olmalıdır. Çimlenme ve fer¬

mantasyon üzerinde arzu edilmiyen ekiler yapacak maddeleri ihtiva

etmemelidir. Suların hepsi tuz mahlülleridir. Bu tuzların cinsi ve mikdarları

suyun ceryan ettiği arazinin jeolojik yani kimyevi bünyesine

tabidir. Bu tuzlar maltın inhilâliyet derecsi üzerine, şıranın hazırlan¬

masına etki ederler. Maltın ve şıranın ihtiva ettiği cisimlerle yer de¬

ğiştirirler ve enzimatik hadiselere etki ederler.

Bira fabrikasının bulunduğu mahalde istenen özellikte su olmadığı

takdirde bazı fiziki ve kimyevi müdahalelerle suyun özelliği istenen

şekle getirilir.

Ankara Bira Fabrikası, Fabrikaya 18 km. uzaklıkta olan Kırkgöz

kaynağından alınıp borularla fabrikaya sevkedilen, su ile, İstanbul

Bira ise şehir suyu (Terks gölü suyu) ile su ihtiyacını karşılamaktadır.

Ankara ve İstanbul Bira Fabrikaları ile, dünyaca meşhur dört bi¬

ranın yapılmasında kullanılan suların bileşimleri aşağıda gösterilmiştir.

Ankara İstanbul Gilsen Münih Dort

Burton

Buharlaştırma artığı

Mg./L. 246 163 185,5 284 1 110 1 890

Kierç (CAO) 118 48 41,5 106 367 520

Magnezi (MgO) 7,3 12,1 23,3 30 38 145

Sülfat (SOJ 3,3

—

Nitral (N,ÖS) 12,2

—

7,5 240 756

12 12 22

Klorür (Cl2) 5,0 32,8 7,5 2,0 107 34

Sentlik 1 Alman 10 mg.

CaO litre 1

—

—

—

Toplam 12,3 7,2 7,40 14,8 41,3

Geçici 10,3 6,6 6,43 14,2 16,8

Kalıcı 2 0,6 0,97 0,6 24,5

360

c — Hublon :

Memleketimizde şerbetçi otu namiyle tanılan nebatın hususi bir

şekilde yetiştirilmiş ve kurutulmuş şekli olan hublon malttan elde edi¬

len fermonte etmemiş şekerli mahlülün en lüzumlu bir ilâve maddesi¬

dir. Bu mahlülün lezzetini arttırır. İyi bir tad ve muayyen bir arama

verir. Bundan başka şıradaki albüminli maddeleri çöktürmek suretiyle

şırayı berraklaştırır. Biranın tabii bir muhafaza maddesi olduğundan

dayanıklığını arttırır.

Halen bira imalâtında senede 60 - 70 ton hublon kullanılmakta

olup dış memleketlerden temin edimektedir. İkinci beş yıllık dönem

sonunda bira istihsali 57 - 60 milyon litreye ulaştığı takdirde hublon

ihtiyacı 120 tona çıkacaktır.

Memleketimizde hublon yetiştirilmesi için ciddi çalışmalar yapıl¬

makta lup ileriki senelerde kullanılan hublonun mühim bir kısmı yerli

olarak temin edilecekse de kalite mülâhazası ile yine bir mikdar yük¬

sek vasıflı hublon ithal edilmesi icap edecektir.

d — Bira mayası:

Biraya içki vasfım veren ve alkolik fermantasyonunu yapan, ma¬

yadır. Bira fabrikasyonunda kullanılan maya, Askomyzeten familya¬

sından Saccharomyzer nev’ine ait bir mantardır. Tek hücreli bir uzvi¬

yet olup hücre şdkilleri müsavi şekilde daireler veya katı nakıstır. İyi

bir bira mayasının fermantasyon kabiliyeti yüksek, canlı ve taze olması

lâzımdır.

e — Kırık pirinç :

Yukarıda kaydedilen ham maddelerden başka, Fabrikalarımızda

bira imalâtında, gerek kaliteyi ıslah gerekse noksan olan malt mikdarını

tamamlamak amaçlarıyla malt mikdarm % 15 - 20 si oranında

kırık pirinç kullanılmaktadır.

Kullanılan kırık pirinçlerin ortalama kimyevi bileşimi aşağıda

gösterilmiştir.

Ekstre % 86 Kuru madde

Nişasta % 70

ıı

Yağlar % 0,4 „ ıı

Azotlu maddeler % 7,7 „ 11

Selüloz % 2,— „ 11

Kül % 0,3 „

11

\

361

İşletme malzemesi :

Fabrikalarda kullanılan esaslı işletme malzemeleri; pamuk ve

plâkalı filitreler, amonyak, tuz, kalsyum klorur, sodyum hidroksit ve

makine yağlarıdır.

Anbalâj malzemesi :

Kullanılan anbalâj malzemeleri, şişe, kapsül, kasa, sandık, keres¬

te, çivi, çelik çenber ve etikettir.

Enerji :

Her iki fabrikada da enerji şehir ceryanı ile temin edilmekte olup

Ankara Bira Fabrikasında ortalama olarak yılda, 1 550 000 Kw,/saat

elektrik enerjisi kullanılmaktadır.

İstanbul Bira Fabrikasında 1960 - 1965 yıllarında kullanılan elek¬

trik enerjisi mikdarı ile bunun bedeli aşağıda gösterilmiştir.

Yılı Mikdar Kw/saat Bedeli T. L.

1960 3 295 500 637 679 25

1961 3 126 770 605 029 00

1962 3 108 130 601 423 16

1963 3 583 729 693 451 56

1964 3 668 030 709 763 30

1965 3 172 742 613 925 58

Su :

Yukarıki bölümlerde de kaydedildiği gibi bira fabrikasyonunda su,

en mühim maddelerden biridir.

Biranın içerisine çök mühim oranda girmesi dolayısiyle bir ham

madde olduğu gibi diğer işlerde de kullanılması dolayısiyle bir işletme

malzemesidir.

Bira Fabrikasyonunda istihsal edilen biranın 25 - 35 misli suya

ihtiyaç vardır.

Yakıt :

Yakıt olarak her iki fabrikada da buhar kazanlarında Linyit kö¬

mürü kullanılmaktadır.

Ankara bira fabrikasında ortalama olarak yıllık kömür sarfiyatı

4500 tondur.

İstanbul Bira Fabrikasında ise 1960 - 1965 yıllarında sarfedilen

kömür mikdarı ile bedeli aşağıya çıkarılmıştır.

362

Yılı Mikdar Kg. Bedeli T. L.

1960 12 128 320 1 419 013 44

1961 11 912 570 1 277 192 89

1962 8 701 200 1 021 981 73

1963 8 695 280 1 183 756 74

1964 8 451 550 1 166 313 90

1965 8 442 220 1 181910 80

2. İstihlâk :

2.1. İstihlâke etki yapan faktörler :

Fiat :

Mamûl fiatları üzerinde husule gelen ayarlamalarda ilk anlar istih¬

lâke etki yapmakta fakat zamanla istihlâk eski seviyesine ulaşmaktan

ancak bu ayarlamalar büyük mikdarda olduğu zaman istihlâk üzerine

etki yapmaktadır. Netekim 1963 yılında bira fiatma % 50 oranmda

yapılan zammın aşağıda görüldüğü gibi satışlar üzerinde büyük etkisi

olmuştur.

Yılı 50 cl. lik fiatı Tüketim mikdarı

1960 100 28.179.000

1961 100 29.316.000

1982 100 31.829.000

1963 150 24.307.000

1964 125 27.138.000

1965 125 30.472.000

Bira satışları ile bira fiatı arasında Korelasyon emsali (l)e yak¬

laşık olup fiat yükseltildiği devrelerde satışlarda bariz bir azalma mü¬

şahede edilmiştir.

Şehirleşme :

Yapılan etüdler sonucunda şehirleşmenin bira tüketiminin artma¬

sına sebep olduğu sonucuna varılmıştır.

Büyük merkezlere bira nakli daha az külfetli olduğundan, daha

kolay sevkedilmekte ve dolayısiyle büyük şehirlerdeki nüfus artışı bira

tüketimini arttırdığı gibi maliyeti de daha az olmaktadır.

363

Müstehlik ihtiyatları :

Müstehlik ihtiyatının tüketim üzerinde büyük etkisi bulunmakta

dır. Netekim başta Lüksemburg, İrlanda, Belçika, Almanya olmak üzere

dünya memleketlerinde halkın bu içkiye itiyatı sonucunda nüfus basma

düşen tüketim mikdarları çok yüksek rakamlara ulaşmaktadır.

Memleketimizde henüz, muhtelif tesirlerin etkisi bilhassa yeten

kadar ve zamanında talebin karşılanamaması sonucu muayyen merkez

lerdeki bir kışımın dışında bir itiyat husule gelememiştir. Fakat tüke

tim isteğine paralel olarak istihsal yapıldığı takdirde itiyatm da orta

çağı en tabii bir keyfiyet olarak görülmektedir.

Bugün için istediği anda birayı bulamaması sonucu müstehlik,

şaraba, diğer alkolsüz gazifiye içkilere veya bunlarla damıtık alkollü

içkilerin karışımına kaymaktadır.

İkinci beş yıllık dönemdeki yatırımlar sonucu meydana gelecek

istihsal artışı ve iyi bir satış organizasyonu ile bu şekildeki değişmeler

önlenebileceği gibi müstehlikin istediği anda birayı bulması suretiyle

bir itiyatta sağlanacaktır.

İklim :

Bilhassa memleketimizde iklimin bira tüketimi üzerinde büyük

etkisi bulunmaktadır. Senelik istihsalin % 70 şi yaz aylarında tüketil

diğinden fabrikalarımızda bu nokta göz önünde tutularak kurulmak

ve çalışmakta dolayısiyle kış aylarında bir atıl kapasite kalmaktadır.

Dini inanışlar :

Dini inanışlar genel olarak bira tüketimi üzerine etki yapmamakla

beraber, yalnız ramazan aylarında tüketim bir düşüklük göstermekte

dir.

Kalite :

Kalitenin de tüketim üzerinde esaslı bir etkisi olup kalite üzerinde

husule gelecek değişiklerin tüketime de etki edeceği tabiidir.

Anbalâj ve piyasaya sürülüş şekli :

Her mamulün anbalâj ve piyasaya sürülüş şeklinin tüketim üzerine

yapacağı etki tabii olmakla beraber bu gün için biranın yalnız Tekel

tarafından imâl edilmesi ve istihsal seviyesinin tüketim ihtiyacının al

tında olması sebebiyle bunun etkisi bulunmamaktadır.

İleride hususi sektör tarafmdan da bira imâl edildiği takdirde bu

konu üzerinde durulması icap edecektir.

364

Arzda devamlılık :

Arzda devamlılık önemli bir faktör olup, müstehlikin her içkide

olduğu gibi bira içmeği arzu ettiği anda bulabilmesi lâzımdır. Bu gün

gerek tevzi sistemindeki aksaklıklar gerekse istihsalin tüketime yetiş¬

memesi neticesi tüketim üzerine büyük çapta etki yapmakta TC yuka¬

rıda belirtildiği gibi talebi başka sahalara kaydırmaktadır.

2.2. İstihlâkin seyri ve seviyesi :

Toplam istihlâkin yıllık itibariyle seyri, son beş senedeki nüfus

başına isabet eden mikdarları ve bölgeler itibariyle seyri ile bu bölge¬

lerdeki nüfus başına düşen mikdarları aşağıda gösterilmiştir.

Yılı

Satılan bira mikdarı

litre

1949 18.257.945

1950 17.559.787

1951 19.107.827

1952 18.597.558

1953 21.031.638

1954 27.498.553

1955 27.154.541

1956 26.295.400

1957 29.724.988

1958 30.092.711

1959 27.607.125

1960 28.179.066

1961 29.316.000

1962 31.829.000

1963 24.307.000

1964 27.128.000

1965 30.472.000

1954 yılından itibaren istihsalde husule gelen artışlar İstanbul Bira

Fabrikasının, kaynatma, fermantasyon, dinlendirme ve imlâ gibi muh¬

telif kısımlarında yapılan yenileme ve kapasiteyi arttırma sonucu elde

edilmiştir.

365

Son beş yıldaki nüfus başına isabet eden mikdarlar :

Yıllar Tüketim (Bin Lt.) Nüfus (Bin) Ferd basma

1961 29.316 28.447 1.03

1962 31.829 29.156 1.09

1963 24.307 29.883 0.81

1964 27.178 30.628 0.89

1965 30.472 31.391 0.97

Tablodaki tüketim rakamları üretim darlığından ötürü gerçek

talebi aksettirmemektedir. Örneğin 1957 yılında nüfus basma tüketim

1.167 litredir. Şayet yurdumuzda bira tüketimi nüfus artışına uygun

bir artış kaydetseydi 1964 yılı satışımızdan 35.742.513 litre olması

gerekirdi.

Diğer taraftan 1960 yılında başbayiler ve mülhakat idarelerimiz

35.000.000 litre bira talep etmişlerdir ki bu mikdar, nüfus başına 1.26

litrelik bir tüketimi ifade eylemekte olup, 1964 yılı satışımızın buna

göre 38.591.000 litre olması gerekirdi.

Talebin tüketiminden fazla olduğunun diğer bir delili de bazı böl¬

gelerin satışlarıdır. Faraza Bursa bölgesinde 1962 yılında ferd basma

0.66 litre bira içildiği halde 1963 yılının ilk beş ayında daha fazla bira

gönderildiğinden ötürü ferdi tüketim 0.86 litreye çıkmıştır.

Bu bölüm sonuç olarak, bira satışlarımızın, tüketim imkânlarının

sınırlılığından dolayı gerçek talebi aksettirmediğini zikredebiliriz.

Tüketimin bölgeler itibariyle dağılışı :

Yurdumuzu bira satışı itibariyle 8 bölgeye ayırmak kabildir.

a) İstanbul bölgesi : İstanbul, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Balı¬

kesir, Çanakkale, Bursa, Bilecik, Kocaeli, Bolu, Sakarya, Zon¬

guldak illeri.

b) İzmir bölgesi : İzmir, Aydın, Denizli, İsparta, Manisa, Muş,

Uşak, Muğla illeri.

c) Antalya bölgesi : Antalya, Burdur illeri.

d) Ankara bölgesi : Ankara, Çankırı, Kastamonu, Eskişehir, Af¬

yon, Kütahya, Konya illeri.

366

e) Yozgat bölgesi : Yozgat, Kayseri, Niğde, Nevşehir, Kırşehir,

Tokat, Samsun, Sinop, Ordu, Amasya, Çorum, Sivas illeri.

f) Adana bölgesi : Adana, İçel, Hatay, Gaziantep, Maraş, Urfa

illeri.

g) Doğu karadeniz bölgesi : Trabzon, Rize, Gümüşhane, Giresun,

Artvin illeri.

h) Doğu bölgesi : Bütün doğu illeri.

367

BÖLGELERDEKİ BİRA SATIŞLARI

(Bin litre) ve nüfus başına isabet eden mikdarlar

1962 % 1963 % 1964 °/c

Yüzde

Ortalaması

Nüfus başına tüketim Lt.

1962 1963 1964 Orta.

a) İstanbul bölgesi 20.936 65.78 15.438 63.51 17.597 64.75 % 64.78 3.25 2.34 2.60 2.73

b) İzmir 3.112 9.78 2.496 10.27 2.300 8.46 % 9.49 0.91 0.71 0.64 0.75

c) Antalya 232 0.73 182 0.75 238 0.88 % 0.78 0.37 0.28 0.36 0.34

d) Ankara 4.981 15.65 3.796 15.62 4.043 14.88 % 15.39 1.06 0.79 0.82 0.89

e) Yozgat 916 2.88 848 3.49 1.181 4.34 % 3.54 0.19 0.17 0.24 0.20

f) Adana 804 2.52 732 3.01 2.889 3.27 % 2.91 0.28 0.25 0.29 0.27

g) D. Karadeniz bölgesi 286 0.90 281 1.15 351 1.29 % 1.10 0.17 0.17 0.21 0.18

h) Doğu bölgesi 562 1.76 534 2.20 579 2.13 % 2.01 0.12 0.11 0.12 0.12

Toplam 31.829 % 100 24.307 % 100 27.178 % 100 % 100 1.09 0.81 0.89 0.97

—

—

Ancak tüketimin bölgeler itibariyle dağılışı iki faktörün etkisi al¬

tında bulunmaktadır.

a) Üretim imkânlarının sınırlı oluşu,

b) Dağıtımın, üretim imkânlarına bağlı olarak, her bölgedeki ger¬

çek talebe cevap verebilecek bir nitelikte bulunmaması.

Bu bakımdan gelecek için yapılacak tahminlerde, halen tüketim

seviyeleri düşük olan bölgelerde nüfus başına talebin artması ihtimal¬

lerini göz önünde tutmak lâzımdır. Bilhassa sıcak bölgeler için talebi

karşılıyacak bir üretim ve dağıtım imkânı bulunduğu takdirde, tüketi¬

min bu günkü seviyenin bir hayli üstüne çıkacağı kabul edilebilir.

Bundan başka, istihlâkin şehirler itibariyle seyri hakkında bir fikir

vermek amacı ile Ankara ve İstanbul bira fabrikalarının muhtelif yıl¬

lardaki Başmüdürlükler itibariyle satışı ile istihlâkin aylar itibariyle

dağılımını göstermek üzere her iki fabrikanın muhtelif yıllara ait aylık

itibariyle satışları aşağıya çıkarılmıştır.

ANKARA BİRA FABRİKASININ BAŞMÜDÜRLÜKLER

İTİBARİYLE BİRA SATIŞI

(Litre)

Başmüdürlüğün Adı 1960 1961 1962 1963 1964

Ankara (Merkez) 3.662.449 3.577,488 4.024.218 2.751.936 3.001.364

Ankara (Mülhakat) 212.580 183.388 245.304 221.993 235.414

Adana 335.580 452.220 509.592 442.832 572.624

Antalya 86.580 141.612 227.735 190.320 229.200

Aydın 429.000 352.212 531.348 379.920 412.368

Balıkesir 197.760 126.420 114.900 37.800 . 67.440

Bursa 57.275 1.800

—

Bitlis 5.196 11.460 26.040 20.640 16.860

Diyarbakır 116.040 105.960 97.200 124.200 121.872

Erzincan 68.640 54.984 62.400 51.720 72.024

Erzurum 80.180 109.908 108.120 80.448 105.480

Eskişehir 293.188 238.620 240.384 184.836 171.648

Gaziantep 97.428 148.932 149.220 135.7S0 156.984

Hatay 128.060 132.000 165.384 151.680 196.800

İzmir 1.550.635 1.894.200 2.111.403 1.623.390 1.429.136

Kars 37.920 35.080 79.110 56.040 45.120

369

171.060

2.400

—

17.100

— — —

124.440

—

—

Başmüdürlüğün Adı 1960 1961 1962 1963 1964

Kastamonu 24.960 70.608 63.516 37.620 38.640

Kayseri 193.554 193.644 198.972 205.008 275.496

Kocaeli 46.500

—

—

Konya 187.260 174.820 180.404 171.576 217.980

Malatya 82.360 121.920 165.660 137.880 129.096

Manisa 308.915 328.740 359.700 304.512 289.920

Muğla 49.260 113.100 126.360 123.900 148.84S

Samsun 15.960 9.984 6.000 10.080

—

Sivas 62.880 97.500 75.972 81.024 79.020

Siirt 43.800 40.740 45.000 40.140 31.812

Tokat 24.000 65.640 79.920 84.600 80.268

Trabzon

—

—

Van 8.520 15.960 13.440 İS.360 18.480

Zonguldak 154.140 174.000 165.240 118.500 138.154

Genel Müdürlük 2.068

İSTANBUL BİRA FABRİKASÎNIN MUHTELİF YILLARDAKİ

BAŞMÜDÜRLÜK İTİBARİYLE BİRA SATIŞI

(Litre)

Başmüdürlüğün

1960

Litre

1961

Litre

1962

Litre

1963

Litre

1964

Litre

1965

Litre

İst. Başmd. Şehir içi 16.469.261 16.437.178 17.288.878 11.929.636 13.713.531 16.052.835

„ Mülhakat 917.880 968.100 916.200 780.640 944.160 1.286.922

Balıkesir Müdürüğii 535.160 723.960 682.320 572.120 681.340 833.220

Bursa ,, 517.500 651.660 680.040 620.680 929.560 996.000

Kocaeli 654.900 722.880 724.140 597.300 845.510 987.550

Samsun „ 441.300 516.480 503.520 491.520 760.880 673.380

Trabzon „ 218.160 259.380 257.220 279.060 356.760 315.100

Zonguldak 111.240 153.660 239.700 199.440 254.340 255.930

Kastamonu 29.860 44.220 112.320 91.580 96.690 96.180

Eskişehir „

—

İzmir —

178.140 208.860 230.520 206.528

87.920

19.895.261 20.648.578 21.582.478 15.770.836 18.937.731 21.791.565

370

ELDE EDİLEN BİRANIN SATIŞ SEYRİ

— İstanbul bira fabrikası imalâtımızın kesif olduğu devrede günde kaç vardiya ve kaç saat çalışırsınız ?

adedi 2 günde saat 8 saat 3 saat fazla mesai

Vardiya

— Aşağıdaki yıllarda Türkiye dahilinde sattığınız bira mikdarmı aylar itibariyle bildiriniz.

Yıl Satış şekli Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım

Aralık

1962 Kasalı 813.196 331.340 872.536 1.174.290 1.921.009 2.130.876 2.170.359 2.322.593 1.563.973 1.157.784 1.055.152

(Litre) Sandıklı 348.000 228.000 252.600 330.000 300.000 522.000 462.000 456.000 435.000 402.000 381.000

Fıçill 65.852 32.643 80.992 87.343 116.892 143.716 141.601 149.724 136.768 116.517 82.828

730.902

342.000

69.410

1963 Kasalı 567.744 438.892 494.034 878.010 997.063 1.356.746 1.798.050 1.719.158 1.156.896 805.931 572.223

(Litre) Sandıklı 240.000 171.000 288.000 264.000 348.126 396.000 576.000 477.000 408.000 383.000 279.000

Fıçılı 47.206 45.101 62.342 71.709 86.538 95.184 102.494 111.354 93.012 86 420 66.683

599.404

234.600

60.166

1964 Kasalı 279.200 376.224 607.256 1.165.187 1.173.772 1.847.064 1.968.638 1.741.016 1.008.488 1.010.353 744.298

(Litre) Sandıklı 95.400 91.200 246.000 480.000 498.000 516.000 610.200 874.500 636.000 375.000 240.000

Fıçılı 34.984 50.430 64.974 84.750 62.000 81.918 85.534 96.398 84.194 96.178 67.677

747.984

274.800

76.285

1965 Kasalı 343.228 484.556 930.322 1.090.302 1.380.926 2.071.336 2.176.550 1.849.987 1.405.544 1.006.132

371

(Litre) Sandıklı 172.200 324.000 322.200 597.000 543.000 646.530 878.610 694.800 406.800 427.425

Fıçılı 29.144 59.283 78.737 91.302 97.018 113.346 107.893 107.511 100.369 87.093

ELDE EDİLEN BİRANIN YERİ

• Ankara Bira Fabrikası)

Yılı Satış şekli Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık

Kasalı 119 548

57 698

167 655

256 158

392 395

499 528

559 919

585 463

375 743

235 157

222 668

181 492

1962 Sandıklı 220 S00

239 964

291 912

522 732

449 304

446 640

462 696

457 130

471 924

467 172

510 396

322 716

Fıçılı ve tank. 69 452

83 831

107 079

135 237

159 604

151 617

172 587

200 464

159 698

103 661

124 508

105 579

Yekûn litre 409 800 381 493 566 646 914 127 1001 303 1097 785 1195 202 1243 057 1007 365 805 990 857 572 609 787

Kasalı

131 198

70 022

127 864

218 809

223 186

309 561

429 682

388 000

241 195

168 452

117 750

128 450

1963 Sandıklı

289 068

304 560

229 596

332 436

544 920

484 752

430 260

483 960

525 840

332 076

314 340

182 868

Fıçılı ve tank.

86 478

11 888

20 727

86 104

109 209

138 840

196 054

126 503

110 463

127 356

102 737

53 980

Yekûn litre 506 744 386 470 378 187 637 349 877 315 933 153 1055 996 998 463 877 498 627 884 534 827 370 298

Kasalı

61 690

73 125

128 425

262 325

302 825

398 800

463 700

375 875

226 200

178 275

115 565

141 875

1964 Sandıklı

98 952

140 688

234 000

445 894

546 743

558 772

463 998

495 072

570 098

424 104

250 620

189 170

Tanklı

11 434

109 876

51 424

29 349

117 215

177 661

169 624

177 106

66 880

80 770

102 875

57 227

Yekun litre 172 076 323 689 413 849 737 568 966 788 1135 233 1097 322 1048 053 863 176 683 149 469 060 333 272

372.

2.3. İstihlâk üniteleri :

Bira hafif alkollü aynı zamanda serinletici bir içki olması dolayısiyle,

istihlâk üniteleri, Gazinolar, lokantalar, bilhassa yaz aylarında

bahçeli gazinolar ve evlerdir.

2.4. İstihlâkin karşılanması :

Halen İstanbul ve Ankara Bira Fabrikalarının senede toplam ima¬

lât kapasitesi normal 20.900.000 forse 33.005.000 litredir. Her iki fabri¬

kanın ikinci 5 yıllık devrede yapılan tevsi ve takviyeleri ile Yozgat Bira

fabrikasının kurulmasından sonra toplam imalât kapasitesi normal

49.000.000, forsa 57.205.000 litreye ulaşmış olacaktır.

3. İhracat :

Halen fabrikalarımızın imalât kapasiteleri tüketimi karşılayama¬

dığı gibi ileriki senelerde de tüketim mikdarları, kuvvetle muhtemel

olarak tahmin edilen noktalara ulaştığı takdirde Tekel Fabrikalarının

forse kapasiteleri dahi memleket tüketimini ancak karşılayabilecek

durumda olacağından bu durumda büyük mikdarda bir ihracat bahis

konusu olamaz.

Ancak bu devre içerisinde hususi sektöre ait bira fabrikaları ku¬

rulduğu takdirde, memleket tüketimine nazaran Tekel veya hususi

sektör yönünde bir atıl kapasite kalması halinde ihracat imkânlarının

araştırılması luzumlu olacaktır.

Bu durumda ilk plânda yakın komşularımıza ve bilhassa arap

memleketlerine ihracat imkânlarının bulunabileceği düşünülmektedir.

373

KISIM VI

FÎYAT VE MALİYET

1. Fiyat :

2.1. Fiyat teşekkülü :

Biranın yurd içinde imal ve satışı serbest olmasına rağmen halen

yegâne imalâtçı ve satıcısı Tekel idaresidir.

Diğer mamullerde olduğu gibi birada da fiyat teşekkülünde fabri¬

kasyon ve satış maliyetlerinde husule gelen tahavvüller, ekonomik du¬

rum, halkın iştirak gücü ve bütçe varidatı dikkat nazarına alınmak¬

tadır.

1.2. Bira fiatlanndaki tahavvül :

50 Cl. lik bir şişe biranın muhtelif senelerde satış fiatmda husule

gelen değişiklikler aşağıda gösterilmiştir.

1950 - 2/3/1963 arası 100 kr.

2.3. 1963 - 27/3/1964 arası 150 kr.

27/3/1964 den bu güne kadar 125 kr.

2. Maliyet:

2.1. Maliyet bünyesi :

İstanbul ve Ankara Bira Fabrikalarının 1963 yılı Malt, dökme ve

şişeli bira ve malt hülâsası maliyetleri aşağıda gösterilmiştir.

MALT MALİYETİ

İstanbul Ankara

2 516 610 Kg.

2 344 000

Bedel Kilo

Bedel

Lira Kr. S. % Lira

Kg.

Kilo

Kr. S. %

Asli madde 2 465 285 97.97 66.76 1 792 805 76.48 65.11

Malzeme 33 308 1.32 0.87 75 051 3.20 2.72

işçilik 185 672 7.38 4.87 141 364 6.04 5.14

Su, istim, elektrik 149 534 5.94 3.92 49 839 2.13 1.81

U. Masraf 973 283 38.67 25.58 694 205 29.61 25.22

Toplam 3 807 083 151.28 100.00 2 753 263 117.46 100.00

374

DÖKME BİRA MALİYETİ

İstanbul Ankara

16 402 100 Litre 8 404 370 Litre


Lira Kr. S. % Lira Kr. S.

%

Asli madde 2 918 739 17.79 34.29 1 520 112 18.09

Malzeme 1 250 474 7.62 14.68 37 168 4.49

İşçilik 510 922 3.11 6.00 310 673 3.69

Su, istim, elektrik 1 267 715 7.73 14.90 393 033 4.67

U. Masraf 2 561 022 15.62 30.13 1 507 936 17.95

37.00

9.20

7.54

9.55

36.71

Toplam 8 508 871 51.87 100.00 4 108 921 48.89

100.00

ŞİŞELİ BİRA MALİYETLERİ 50’

İstanbul Ankara

14 993 952 Litre 6 548 451 Litre


Lira Kr. S. °/c Lira Kr. S.

%

Asli madde 6 854 913 45.70 52.55 3 271 357 49.96

Malzeme 1 403 357 9.36 10.76 666 470 10.18

İşçilik 745 112 4.96 5.70 264 019 4.03

Su, istim, elektrik 547 114 3.65 4.19 138 914 2.12

U. Masraf 3 492 074 23.28 26.80 1 257 319 19.20

58.43

11.90

4.72

2.50

22.45

Toplam 10 042 570 86.95 100.00 5 598 079 85.49

100.00

MALT HÜLÂSASI MALİYETİ

İstanbul (Dökme) İstanbul (Şişeli)

31 300 Litre 36 665 Litre


Lira Kr. S. % Lira Kr. S.

%

Asli madde 12 912 41.25 26.92 75 532 206.00

Malzeme 3 922 12.53 8.17 15 396 41.99

İşçilik 3 588 11.46 7.48 2 174 5.93

Su, istim, elektrik 3 542 11.31 7.38 2 049 5.59

U. Masraf 23 989 86.65 50.05 8 325 22.70

73.00

14.87

2.10

1.98

8.05

Toplam 47 953 253.20 100.00 103.476 282.21

100.00

375

2.2. Birim maliyetin tahlili :

Yukarıda detaylariyle gösterilen maliyet unsurlarının tahlilinde :

Asli maddeden sonra en yüksek mikdarın umumi masraflar ve iş¬

çilik olduğu görülmektedir.

a) İşçilik : Fabrikalarımızda işçilik ücretleri gerek her sene veri¬

len hizmet zamları gerekse toplu sözleşmelerle yapılan ayarlamalarla

devamlı olarak artış kaydetmektedir.

Ancak imal edilen mamûl mikdarmın fazlalığı dolayısiyle bu artı¬

şın litre üzerine aksi az olmakta ve ikinci beş yıllık dönem içinde ta¬

hakkuk edecek kapasite artışı ilâvede işçilik ücretinin litreye in’ikâsının

bu günkü seviyesinin altma inmesi muhtemel bulunmaktadır.

b) Umumi masraflar : Bu masraflar fabrikalarda bilfiil imalâtta

çalışan işçilerin dışında kalan işçilikle sosyal, idari ve mütedavil ser¬

mayeden yapılan her türlü masrafları içine almaktadır. Bu bakımdan

imalât mikdarma parelel olarak tam bir yükselme ,kaydetmemekte

imalâtın artışiyle az mikdarda ters orantılı olmaktadır.

3. Sınai verimlilik :

3.1. Randımanlar :

Bira fabrikasyonunda randıman :

a) Malt randımanı

b) Bira randımanı

olarak iki bölümde mütalâa edilmektedir :

a) Malt randımanı :

Malt randımanı olarak muayyen mikdar biralık arpadan elde edi¬

len % malt mikdarı gösterilmekte ise de esas olan ve bu malttan elde

edilebilecek bira mikdarma müessir olan çimlendirme esnasında arpa

danesi içerisinde husule getirilen değişiklikler sonucu maltın verebile¬

ceği ekstrakt mikdarıdır.

Extrakt mikdarıda, ilk plânda işlenen arpanın kalitesine, normal

çalışma şekline, bilgiye ve cihazların iyiliğine tabidir.

Aşağıda kaydedilen listelerde görüleceği gibi mikdar bakımmdan

100 Kg. biralık arpadan elde edilen ortalama 80 kg. malt literatürün

kabul ettiği normal hudutlar içinde olmasına rağmen, maltlarımızın

özelliğinde kaydedilen ortalama % 75 ekstrakt mikdarı düşüktür.

Bu düşüklüğe de yukarıda kaydedildiği gibi arpalarımızın özelliği

ile bu gün için malt imalâtındaki forse çalışmak mecburiyeti müessir

olmaktadır.

376

b) Bira randımanı :

Bira randımanından, bir kilogram malttan elde edilen biranın

litresi anlaşılırsada biracılıkta esas olarak randımana etki eden faktör

kaynatma ameliyesinde muayyen mikdar malttan elde edilen şıranın

litresine nazaran bu şıra içerisine geçirilebilen ekstrakt mikdarıdır. Ve

laboratuarda tesbit edilen mikdarla kaynatmada elde edilen karşılaş¬

tırılmak suretiyle kontrol edilir.

Fabrikalarımızın kaynatma randımanı umumiyetle normal hudut¬

lar dahilindedir. Ancak yukarıda belirtildiği gibi maltlarımızdaki exstrakt

mikdarmm yükseltilmesi sağlandığı takdirde muayyen bir mikdar

malttan bugünkünden fazla bira elde edilebileceği de tabii bir keyfi¬

yettir.

Fabrikalarımızın randımanları hakkında bir fikir edinilmesini te-

minen her iki fabrikanın muhtelif senelere ait malt ve bira randıman¬

ları aşağıya çıkarılmıştır.

İstanbul Bira Fabrikasının Malt randımanı

işlenen

Yılı

naturel

arpa Kgr.

Elde edilen

Biralık arpa

Elde edilen

Malt Kg.

Malt

randımanı

1960

3 792 4.00

3 399 440

2 740 970

80.63

1961

3 775 200

3 335 112

2 703 620

81.06

1962

3 865 200

3 253 411

2 602 370

79.98

1963

4 155 630

3 140 000

2 516 610

80.14

1964

3 595 460

2 884 000

2 314 800

80.26

İstanbul Bira Fabrikasının bira randımanı

1 Kg. malttan

Yılı

İşlenen malt

kg.

İşlenen kırık

pirinç Kg.

Elde edilen

Bira litre

elde edilen

Bira Litre

1960

3 674155

20 685 500

5.6

1961

3 883 460

9 100

22 389 100

5.6

1962

3 443 028

472 611

23 020 500

5.8

1963

2 236 880

499 655

16 402 100

5.9

1964

3 035 225

377 300

19 945 100

5.8

377

Ankara Bira Fabrikasının malt randımanı

işlenen

Elde edilen

Yılı

naturel

biralık

Elde edilen

Malt

arpa Kg.

arpa Kg.

malt Kg.

randımanı

1960 3 126 960 2 776 050 2 274 000 81.91

1961 3 114 045 2 786 450 2 272 100 81.54

1962 3 170 000 2 776 750 2 300 000 82.83

1963 3 229 492 2 858 700 2 344 000 81.99

1964 3 015 393 2 704 300 2 186 440 80.85

Ankara Bira Fabrikasının bira randımanı

Yılı

İşlenen mail

İşlenen kırık

Elde edilen

1 Kg. malttan

elde edilen

Kg.

pirinç Kg.

bira litre

bira litre

1960 1 529 235 150 000 9 443 300 5.60

1961 1 530 593 132 425 9 557 800 5.75

1962 1 657 659 196 450 10 064 500 5.75

1963 1 345 737 140 900 8 383 400 5.64

1964 1 399 482 128 700 8 675 100 5.68

3.2. Teknoloji seviyesi :

Bira fabrikasyonu büyük sanayi olup, bu güne kadar fabrikaları¬

mızda gerek kapasite arttırılmasına gerek kalite ıslahına matuf yapılan

tevsi ve takviyeler en son biracılık teknoloji seviyesine uygun olarak

yapılmıştır. Buna rağmen halen normal ve rantabl kapasiteleriyle bira

imal edebümeleri için, İstanbul birada, Malt, dinlendirme, imlâ, Ankarada

Birada, fermantasyon, dinlendirme kısımlarında mevcut olan

dar boğazların giderilmesi icap etmektedir. Bu gün mevcut dar boğaz¬

lara rağmen piyasaya imkân nisbetinde fazla bira verebilmek için ka¬

pasite bölümünde etraflıca belirtildiği şekilde forse imalât yapmakta¬

dırlar. Bu da kalite üzerine müessir olmaktadır.

İkinci beş yıllık dönem için yatırımlar bölümünde belirtilen gerek

dar boğazların giderilmesi gerekse yenileme, takviye ve modernizasyon

bakımından lüzumlu olan makine ve cihazların alınmasiyle fabrikamız

tüm olarak teknoloji seviyesi bakımından muadil fabrikalar seviyesine

çıkarılmış olacaiktır.

378

ludur.

3.3. Yan ürünleri değerlendirme :

Bira fabrikasyonu yan ürün bakımından çok zengin bir sanayi ko¬

Ziraatçi olarak bira sanayiine, aynı zamanda bir yem sanayii gözü

ile de bakmak kabildir. Çünkü bu sanayi, ham maddesi olan arpa veya

diğer hububattan, hemen hemen yalnız nişastayı ve pek az proteini

alarak hububat danesinin ihtiva ettiği protein ve diğer önemli kesin

maddelerini, tekrar ziraate geri verirken bunlar, ihtiva ettikleri yüksek

protein mikdarları dolayısiyle, üstün değerde hayvan yemidir.

Meselâ aşağıdaki cetvelde moltajda natürel arpadan elde edilen

ortalama % 20 oranındaki yemlik arpanın dışında 100 kg. arpadan

bira fabrikasyonunda arta kalan maddelerle tali ürünlerin mikdarları,

kuru madde üzerinden gösterilmiştir. (Lüers 1949)

Hazmoluna-

Mikdar

Protein

bilir protein :

nişasta

Besin

oranı

Hazmoluna¬

bilir madde

değeri

kalorisi

Arpa 100 9.3 6.0 : 71.4 1 11.9 362

Yüzen arpalar 0.4 9.3 6.0 : 71.4 1 11.9 362

Kökçükler 4.0 12.9 11.4 : 38.7 1 3.4 284

Küspe 20.0 18.8 14.1 : 50.3 1 3.6 320

Maya 1.0 46.1 42.4 : 68.2 1 1.6 430

Tortu 0.3 35.7 35.7 : 71.6 1 2.0

—

Cetvelden görüldüğü gibi, arpanın işlenmesinden arta kalan mad¬

delerin hepsinin protein mikdarları, arpanmkinden yüksektir. Yem

maddelerinin değeri, özellikle protein mikdarma göre takdir edildiğin¬

den ve yemin ihtiva ettiği hazmolunabilir proteinlerle nişasta değeri

arasındaki oranın büyük önemi olduğu göz önünde bulundurulacak

olursa, biracılık artıklarının özellikleri kendiliğinden meydana çıkar.

1000 ton arpadan elde olunan bira ile yan ürünlerin mikdarları

(Bira hariç diğerleri kuru madde üzerinden) aşağıda gösterilmiştir.

(Hennies 1953)

Bira (% 12)

42.000 Hl.

Küspe

226 Ton

Kökçükler 45 „

Maya 12 „

Yüzen arpalar 5 „

Tortular 3,3 ,,

37£

Bu cetvelden görüldüğüne göre, içinde yaklaşık olarak 100 ton

protein bulunan 1000 ton arpadan, kalori mikdarı ve fizyolojik değeri

bakımından değerli olan 42.000 Hl. (% 12 lik şıradan elde olunan)

başka, içinde ya.klaşık 80 ton protein bulunan 300 ton kadar kuru mad-

deli artık ve tali ürünler elde edilmektedir.

Biracılık küspeleri :

Biracılık yan ürünlerinden en mühimlerinden biri mayşe küspesi¬

dir. 100 kg. malttan, içinde 75 - 80 su bulunan 110 - 140 kg. yaş küspe

elde olunur.

Biracılık küspelerinin ortalama bileşimleri aşağıda gösterilmiştir.

(Leberle - Schuster 1956)

Yaş küspede

Küspe kur

maddesinde

Su % 75-80 —

Ham protein % 5 28

Protein, hazmolunabilir % 3,5 20

Yağ % 2,0 8

Azotsuz % 10 41

Ham sellüloz 5 17,5

Maden tuzları 1 5,2

Toplam kalori — 483,2

Biracılıkta kullanılan suda ne kadar çok kalsyum ve magnezyum

bulunursa, küspede bulunacak P O., ve maden tuzlanda, o kadar fazla

olur.

Beş kilo yaş küspenin besin değeri, bir kilo arpanmkine muadil ol¬

makla beraber, yukarıda belirtildiği gibi küspe kuru maddesinin prote¬

in mikdarı, arpanmkine nazaran çok daha yüksektir. Küspede, nisbeten

fazla sellüloz bulunduğu için, özellikle geviş getiren hayvanlann ras-

yonunda yalnız başına kullanılmaz, umumiyetle rasyonun ancak 1/3

oranında küspe kullanılır.

Süt verimini arttırdığı için küspe bilhassa sütlü inekler için çok

elverişli bir yemdir. Ancak yukarıda belirtildiği gibi çok fazla küspe

verilirse süt, besin maddeleri ve vitamin bakımından fakirleşebilir.

Biracılık küspeleri koyunlar içinde elverişli bir yem ise de, atlar

için yeteri konsantre değildir.

Küspe batı memleketlerinde balık yetiştirilmesinde de kullanılır.

380

Malt kökçükleri (çim, filiz)

Bira fabrikasyonun önemli artıklarındandır. Çimlenme işinin ileri

götürülüp götürülmediğine, çimlenme esnasındaki solunum durumuna

göre, kökçüklerin boylarıda farkedebileceğinden, 100 kg. kavrulmuş

malttan ayrılan küçük mikdarıda 3-5 kg. arasında değişir.

Kökçükler fazla mikdarda ferment, kolay assimile edilebilen azot

ve “bios,, adı verilen maya gelişim faktörleri (vitamin) ihtiva ettiğin¬

den, özellikle maya fabrikasyonunda kullanılmakla beraber, yüksek

vitamin mikdarları dolayısiyle hayvan yemlerine de elverişli oranlarda

karıştırılır.

Fazla mikdarda K2 O ve P2 O-, ihtiva ettiğinden, pahalı çiçeklerin

gübrelenmesinde kullanılır.

Kökçüklerin ortalama bileşimi aşağıda gösterilmiştir.

Su % 10

Ham protein % 25

Eriyebilir protein % 15-20

Formol azot % 1

Azotsuz ekstrakt % 40

Ham sellüloz % 15

Kül % 7

Kökçüklerde aynı zamanda % 3 kadar, arpada hiç bulunmayan

“Hordenin” adı verilen bir alkoloit de vardır. Bu alkoloid ilâç sanayiin¬

de kullanılır.

Malt kökçüklerinden aynı zamanda, şeker hastaları için şifalı

çayda yapılır.

Ankara ve İstanbul Fabrikalarında elde edilen yaklaşık 250 ton

kadar malt kökçülüğünün tamamını, Tarım Bakanlığının “Yem sanayii

A. Ş. satın almakta ve kilosu başına 8-10 kuruş ödemektedir.

Maya :

Yukarıda verilen bilgiye göre göre, bira fabrikasında işlenen her

1000 ton arpaya karşılık 12 ton maya, tali ürün olarak elde olunmakta¬

dır. (Kuru maya üzerinden)

Memleketimiz bira fabrikalarında yılda 7 000 ton kadar arpa işlen¬

diğine göre, tali ürün olarak elde olunan maya mikdarı kuru madde

üzerinden hesaplanmış olarak, yılda 84 ton kadardır. Yaş olarak he¬

saplamak için bu rakamı 6-7 ile, çarpmak gerekirki bu suretle yılda

500 - 580 ton yaş maya elde ediyoruz. Demektir.

381

Prese edilmiş mayada % 75 su, % 25 kuru madde vardır. Maya

kuru maddesinin bileşimi şöyledir.

Azotlu maddeler c/c 40-75

Karbon hidratlar % 15-70

Yağ % 5 - 6 -

Maden tuzları c/c 5-10

Vitaminler (özellikle) c/c B.-B,

Mayanın bileşiminde bunlardan başka, fizyolojik bakımdan fazla

önemi olan şu maddelerde bulunur. “Cytochrom,, adı verilen bir ok¬

side - redüksiyon pigmenti (ferment) vardırki bu, oksitleme ve indir¬

geme olaylarını katalitik olarak etkiler. Ayrıca mayada, B2 vitamini¬

nin bir unsuru olan sarı pigment vardır ki bu dehidrogenasyon

olaylarını katalitik olarak etkiler.

B gurubu vitaminleri bakımından maya, en zengin bir kaynaktır.

Mayada özellikle Bt ve B2 vitaminleri vardır, ki bunlar, ısıdan da

mütessir olmazlar. Mayada az mikdarda vitamin C ve aynı zamanda

“Ergosterol,, de bulunurki bu sonucuda, ultraride ışınları etkisiyle

vücutta D vitamini haline geçer.

Mayada ayrıca fizyolojik bakımından önemi olan “glutathion,, ve

“Cystein,, de vardır.

Bunlardan başka İstanbul Bira B'abrikasmda fermantasyondan

elde edilen C02 tasfiye ve teksif edilerek sıvı halinde tüplere doldurul¬

makta ve fıçılı açık bira satan gazinolarla diğer ihtiyaç sahiplerine

satılmaktadır.

İstanbul ve Ankara bira fabrikalarında muhtelif senelerde elde

edilen yan ürün ve artıklar mikdarlariyle bunların satışlarından elde

edilen bedeller aşağıda gösterilmiştir.

İSTANBUL BİRA FABRİKASI

1960 1961 1962

Artık cinsi

Mikdar

Bedel

Mikdar

Bedel

Mikdar

Bedel

Kg.

Lira

Kr.

Lira

Kg.

Lira

Kömür curufu 553 820 2 215,28 7 880 31,52 1 038 428 4 153,71

Yemlik arpa 42 4S5 11 699,40 449 516 11 350,28 41 003 12 300,90

Çürük arpa 59 376 1 781,28 60 000 2 400,00 57 769 2 455,18

Maya 8 118 2 029,50 7 821 1 955,25 4 498 1 124,50

Malt küspesi 5 112 750 285 712,50 1 585 750 273 202,80 4 194 750 204 081,99

Şişe kırığı 206 508 23 748,42 293 070 32 237,70 415 690 47 804,35

382

—

17

1960 1961 1962

Artık cinsi Mikdar Bedel Mikdar Bedel Mikdar Bedel

Kg. Lira Kr. Lira Kg. Lira

Kum yaş 22 556 563,90 11 110 277,75

Malt filizi 128 637 9 004,59 179 264 12 548,48 150 052 10 503,64

Asit karbonik 156 854 105 217,66 287 712 192 997,21 277 547 186 178,5

Kırık arpa

—

106 3 934,38 46 812 7 815,20

1963

822 140 2 466,42

29 514 8 854,20

42 514 1 806,84

2 415 603,75

3 072 750 163 759,50

220 340 51 339,22

25 078 629,95

160 035 28 006,13

243 428 209 348,08

2 810 646,30

2 460 270,60

1964

478 320 2 391,66

64 575 19 553,94

42 391 1 801,62

1330 332,50

4 003 500 106 444,00

279 870 55 834,07

20 731 518,28

111012 19 649,12

188 454 231 79S,42

990 228,69

7 334 806,74

1965

1 580 670 4 742,01

33 527 10 393,37

40 539 1 722,91

490 122,50

4 972 500 331 074,90

304 400 73 056,00

19 110 477,75

117 044 37 454,08

57 469 57 469,00

6 220 684,20

ANKARA BİRA FABRİKASI

1960 1961 1962

Artık cinsi Mikdar Bedel Mikdar Bedel Mikdar Bedel

Kilo Lira Kilo Lira Kilo Lira

Yemlik arpa 224 545 48 277,17 226 000 45 426,00 209 000 96 140,00

Kavuz 15 385 384,62 20 875 521,87 24 000 1 200,00

Karamuk 30 800 616,00 32 850 1 657,CO 44 800 1 120,00

Kırık arpa 1 900 266,00 3 500 525,00 21 200 4 664,00

Çürük arpa 40 310 2 015,50 43 830 2 191,50 29 800 1 490,00

Filiz 87 950 7 036,00 87 940 7 035,20 99 200 7 936,00

Küspe 2 385 000 16 695,00 2 406 000 16 842,00 2 676 000 18 732,00

Bira mayası 8 490 2 122,50 2 288 572,00 2 580 645,00

1963

225 500 98 092,50

22 580 1 580,60

23 300 640,75

19 220 6 352,60

27 520 1 651,20

97 000 14 550,00

2 103 000 21 030,00

2 583 645,75

1984

225 512 97 308,42

21 582 1 510,74

34 300 1 029.00

11 270 3 843,07

23 580 1414,80

93 662 14 985,92

178 000 21 780,00

1 655 413,75

1965

177 394 129 231,52

17 916 1254,12

11 400 228,00

20 072 13 899,86

12 443 746,58

82 960 13 937,25

502 000 25 020,00

1 541 385,25

383

KISIM VII


1 — Vergileme :

6802 — Sayılı kanun gereğince bir litre biradan kırk kuruş istih

sal vergisi alınmakta ve bu vergiler satış karlariyle birlikte hâzineye

intikal ettirilmektedir.

2 — Mevzuat:

Bu husustaki mevzuat 4250 ve 6552 sayılı kanunlarla tesbit edilmiş

bulunmaktadır.

Fakat, hafif alkollü aynı zamanda serinletici bir içki olan biranın

serinleticilik bakımından benzeri diğer gazifiye içkiler (furuco, cococola,

vs.) gibi küçük şişeler içinde dahi küfeciler tarafından açılmak

suretiyle içilmesine müsaade edilmemektedir.

Bundan başka halen 4250 sayılı kanun gereğince Tekel mamûllerinin

yurd içinde satışı takyide tabi değildir. Ancak ağır alkollü

içkileri, idari mahzur göz önünde bulundurularak köylerden uzak

tutmak için bu maddelerin satıcılığı bazı kayıtlara tabi tutulmuştur.

Halen şehir ve kasabalara, nüfusu 2000 den yukarı olan köylere,

turizm bakımından önemi haiz yerlere, tren istasyonlarına, panayır,

sayfiye mahallerine kapalı şişe ile içki satış ruhsat teskeresi veril

mekte, bunun dışındaki köylere ise satıcılık hakkı tanınmamaktadır.

Tabiatiyle bu hal içki mamûllerinin % 90 nınm şehirlerde satış

ve istihlâkine müncer olmaktadır.

Bahis konusu idari mahzurlar ağır alkollü içkiler bakımından dü

şünülmekte ise de tatbikatta bira içinde ruhsat teskeresi verilmemek

tedir.

Bu suretle yukarıda belirtilen her iki konuda bira tüketimi üzerin

de büyük ölçüde etki yapmaktadır.

384

KISIM VIII

BİRANIN PAZARLAMASI

1 — Pazarlama kanal'iarı:

Bira smayi tesisten müstehlike kadar satıcılar veya Tekel idaresi

depolarından müstehlike kadar satıcılar elinden geçmektedir. Satıcılar

toptancı (Baş satıcı) ve “Münferit satıcı” olmak üzere iki grupta top¬

lanmaktadır.

Baş satıcılar İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük merkezlerde mamûlleri,

muayyen bir depozito ödiyerek işletmelerden alıp bir nakliye

ücreti karşılığından münferit satıcılara barem fiatı (satış kân çıktık¬

tan sonraki bedel) üzerinden dağıtmakta ve bira şişelerin iadesi mutat

olduğundan verdikleri şişe ve kasa kadar depozito almaktadırlar.

Münferit satıcılar ise, ya yukarıdaki şekilde baş bayilerin dükkân¬

larına kadar getirdiği veya başbayilik teşkilâtı olmıyan mahallerde

idaremiz depolarından ayni şartarla aldıkları biraları parekende satış

fiatı ile halka satmaktadırlar.

Başbayiler muayyen ve sabit bir ücret karşılığında birayı dağıt¬

makta olduklarından, bazı ahvalde nakliyesi külfetli tüketimi az ma¬

hallere birayı götürmekten kaçınmakta bu halde biranın mevcut oldu¬

ğu zamanda dahi sun’i bir bira yokluğu yaratmaktadır.

Tekel İdaresince teşkilatınca yapılan gerekli takip ve kontrollerle

bu halin önlenmesine çalışılmaktadır.

2 — Depolama tesisleri:

Tekel İdaresi mamulâtm yokluğuna mahal bırakmamak ve satış

aksaklığına sebebiyet vermemek amacıyla yurdun her yerinde saitış

depoları, başka bir deyimle stok anbarları tesis etmiştir.

Mamûller yol durumu ve mahallin satış mikdarları gözönünde

tutularak bu anbarlara sevkedilmekte ve parekende dağıtım bu mer¬

kezlerden yapılmaktadır.

Bu anbarlara ait masraflar Fabrikalara ait maliyet dışında bilânço

maliyetine bütün fabrikalar için intikal ettirilmektedir.

385

3 — Münakale :

Şişeli biralar özel bir nakliye aracını gerektirmemektedir. Tekel

İdaresi mamûllerini yurdun her yerinde devamlı olarak bulundurduk¬

larından, mamûller smayi tesislerden bu mahallerdeki depolarımıza

Devlet sektörüne ait kara ve deniz vasıtalariyle veya hususi sektöre

ait anlaşmalı müteahhitler vasıtasiyle nakledilmektedirler.

Yalnız Başatıcılar bulunan illerde mamûller sanayi tesisten para-

kende satıcılara kadar bunlara ait vasıtalarla nakledilmektedirler.

Ancak bira sevriyatı pastörize edilmeden yapıldığı takdirde hususi

araçlara ihtiyaç bulunmaktadır.

Netekim İzmir Bira imlâhanesi bira, Ankara bira, fabrikasından

dökme olarak pastörize edilmeden tanklarla sevkedilmektedir.

Biranın bozulmamasını teminen bu sevkiyatın frigorifik tanklı va¬

gonlarla yapılması lâzımdır. Halen bu sevkiyat buzla soğutulan tanklı

vagonlarla yapılmakta olup, bu hal zamanın uzamasiyle soğutmanın

kâfi gelmemesi veya vagonların yolda bekletilmeleri mecburiyetiyle bazı

ahvalde biraların kısmen veya tamamen bozulmasını intaç etmektedir.

Bu durum gözönünde bulundurularak ikinci beş yıllık dönemde

bira sevkiyatında kullanılmak üzere dört adet soğutma tertibatlı nak¬

liye vagonunun temini öngörülmüştür.

Bundan başka ileride bira tüketim ve imalâtı inkişaf ettiği tak¬

dirde muhtelif yerlerden fıçılı bira talebi gelmesi halinde, bunlarda

pastörize edilmedikleri için friyorifik vagonlar veya kamyonlarla sevkedilmeleri

icap edecektir.

4 — Pazarlama payları :

Biralarımız yurdun her yerinde aynı fiatla satılmaktadır. Pera¬

kendecilere biralar muayyen bir barem fiatı üzerinden verilmekte bu

bedelle satış fiatı arasındaki fark perakendecinin kârı olmaktadır.

50 cl. lik bir şişe biranın muhtelif senelere ait barem ve satış

fiatları aşağıda gösterilmiştir.

Yılı Barem fiatı Satış fiatı

1950 2/3/1963 arası 92 Kr. 100 Kr.

2/3/1963 - 27/3/1964 arası 137 „ 150 „

27/3/1964 den bu güne kadar 115 „ 125 „

Yukarıda belirtildiği gibi biralarımız, İstanbul, Ankara ve İzmir

gibi büyük şehirlerde Başbayiler tarafından işletmelerden alınarak

386

nakliye ücreti idaremizce verilmek suretiyle perakendecilerin yerine

kadar götürülüp barem fiatı ile verildiği halde diğer şehirlerde pera¬

kendeciler depolarımızdan, biraları gene aynı barem fiatıyla kendileri

almaktadır. Yukarıki. listenin tetkikinden de anlaşılacağı gibi satıcılara

tanınan kâr nisbeti % 8 dir.

Bu gün için bira yalnız Tekel mamûlü olduğundan bu kâr nisbeti

ile satılmakta ise de, ilerde hususi sektör tarafından bira fabrikaları

kurulduğu takdirde hem bayinin (satıcı kârı) tekrar gözden geçirile¬

rek ayarlanması, hem de İstanbul, Ankara ve İzmir’de olduğu gibi bi¬

ranın satıcılara kadar götürülmesinin düşünülmesi ve hususi sektör

tarafından uygulanacak satış şartlarının idaremizce de tatbik edilmesi

lazım gelecektir.

5 — Pazarlamada verimlilik :

5.1. Toptancı dağıtım :

Bira işletmelerde Başmüdürlük depolarına deniz ve kara nakliye

vasıtalariyle sevkedilmekte kara nakliyatının büyük kısmı da trenle

yapılmaktadır.

Trenle yapılan nakliyelerde mamûller muhtelif nakil safhaların¬

dan geçmekte, fabrikadan tren rampasına, rampadan vagona, vagon¬

dan vardığı yerdeki rampaya, buradan Başmüdürlük deposuna olmak

üzere muhtelif indirme ve bindirme ameliyeleri yapılmaktadır. Bunun

neticesi olarak da gerek mamûlün gönderilmesi gerekse bu zurufuıı

iadesinde zayiat nisbeti yükslerek gidiş geliş olmak üzere % 4 e kadar

çıkmaktadır.

Bundan başka bazı Başmüdürlüklere gönderilen biralar, buralar¬

dan geri istikametinde bulunan Müdürlük veya Memurluklara gönde¬

rildiğinden mükerrer nakliyat husule gelmektedir.

Bu mahzurlar göz önünde tutularak tam bir hamuleyi karşılaya¬

cak mikdarda tüketim veya mürettebi olan mahallere işletmelerden

doğrudan dğruya kamyonla sevkiyat yapma yollarının ön plânda tu¬

tulmasının daha uygun olacağı mütalâa edilmektedir.

5.2. Perakendecilik :

Türkiye’de bira, Gazinolarda, lokantalarda, bahçelerde ve ruhsat

almış Tekel bayilerinde satılmaktadır.

İdaremiz mamûllerini satanlara “Bayi” muayyen bir bölgenin sa¬

tışını taahhüt edenlere de “Başbayi” denir. Satıcılar bu iş için idare¬

mizden ruhsat tezkeresi almağa mecburdurlar.

387

Ruhsatı olan bayiler münhasıran bu işi yaptıkları gibi diğer emtia

satışları ile de uğraşırlar,

1984 yılında yapılan etüdlere göre genel bayi adedi 78908 olup

bunlardan 3028 zi açık içki satıcılığı ve 19133 ü kapalı şişe içki satıcı¬

lığı ile uğraşmaktadır.

Diğer gıda maddelerinde olduğu gibi bira da canlı bir içki olması

münasebetiyle, perakendecilerin sıcakta, güneşte bırakmamak, kapsü¬

lü zedelememek, muayyen bir müddetten fazla bekletmemek gibi bazı

hususlara riayet etmeleri icap etmektedir.

Bunlara riayet etmemeleri sonucu, normal vasıfta imal edilmiş bir

birada dahi husule gelen herhangi bir değişiklik, müstehlik üzerinde

menfi etkiler husule getirdiği gibi işletmeleri de müşkül durumda

bırakmaktadır.

38-8

KISIM IX

İKİNCİ 5 YILLIK PLÂN DÖNEMİ GELİŞME TAHMİNLERİ

1 — Talep tahminleri :

1.1. Dış talep :

Bu gün için bira bakımından bir dış talep olmadığı gibi, üretim,

ıç tüketimi karşılayamaz durumda olduğundan bu yönde bir çalışma

da yapılamamaktadır.

Ancak ileride Tekel fabrikalarının tevsi ve takviyelerini ve Yozgat

bira fabrikasının işletmeye açılmasını müteakip bu müddet zarfında

hususi sektör tarafından da bira fabrikaları kurulduğu takdirde üre¬

tim hacminin iç tüketimin üstünde bir seviyeye ulaşması halinde bu

konu üzerindede önemle durulması icap edecektir.

Yukarıda da bahsedildiği gibi bilhassa yakın komşularımıza bira

ihracının mümkün olabileceği düşünülmektedir.

1.2. İç talep :

İkinci beş yıllık plân döneminde bira tüketiminin hangi seviyeye

ulaşabileceğini tesbit amacıyla bugün elimizde mevcut donnelere isti¬

naden aşağıdaki hususlar tetkik edilerek bir tüketim tahmini tesbit

edilmiştir.

Toplam tüketim :

Gelecekteki bira talebini tahmin etmek için son yılları da ihtiva

edecek şekilde geçmiş yılların bira satışlarına istinad etmek, satışların

gerçek talebi temsil etmesinden ötürü, doğru sonuç vermiyecektir. Bu

durumda, bira üretiminin bira talebine nisbeten cevap verebildiği

1946 - 1958 yıllarının satışları alınmış ve başlangıç yılı 1952 olmak

üzere nüfus başına tüketim denklemi y—-0,97 993+0,02 731X bulun¬

muştur. Buna göre gelecek yılların bira talebi aşağıdaki seyri göster¬

mektedir.

389

Yıllar Nüfus (000)

Nüfus başına talep

tahmini (Lt.)

Toplam talep

(000 litre)

1965 31.391 1,33496 41.906

1966 32.174 1,36227 43.830

1967 32.976 1,38958 45.823

1968 33.798 1.41689 47.688

1969 34.640 1.44420 50.027

1970 35.504 1.47151 52.244

1971 36.389 1.49882 54.541

1972 37.296 1.52613 56.919

1973 38.226 1.55344 59.382

1974 39.176 1.58075 61.927

1975 40.156 1.60806 64.573

Ancak fiat, kalite, dağıtım ve reklam faktörleri üzerinde dikkatle

dur ulduğu takdirde yukarıdaki tüketim rakkamlarının dahi büyük bir

ihtimalle asgarinin ifadesi olduğu kabul edilebilir. Nitekim 1962 yılında

başbayilikler ve mülhakat idarelerimiz tarafından istenilmiş olan

35 000 000 litrelik bira nüfus başına 1,26 litreye tekabül etmektedir.

Şayet 1962 yılının 1,26 litrelik nüfus basma talebini esas alır ve yılda

nüfus başına 0,02731 litrelik inkişaf emsalini ilâve ederek 1975 yılma

kadar gelirsek 1975 yılı bira talebinin nüfus başına 1,66965 litre ve

toplam olarak da 166 965 X 40 156 = 67 046 litre olacağı görülür.

Bölgeler itibariyle bira tüketim tahminleri :

1962 - 1964 yıllarında muhtelif bölgelere düşen bira satış oranla¬

rının gelecekte de aynı kalacağı farz edilerek, bölgeler itibariyle satış

durumu aşağıda gösterilmiştir.

Bölgeler 1964 1975

I — İstanbul bölgesi 17 597 43 432

II — İzmir bölgesi

a) İzmir

b) Aydın, Denizli, 1 734 4 298

İsparta, Manisa, Uşak, Muğla 566 2 054

III — Antalya bölgesi 238 520

IV — Ankara bölgesi 4 043 10 319

V — Yozgat, Adana, D. Karadeniz

Doğu bölgesi 3 000 6 423

23 614

Toplam tüketim : 27178 67 046

390

a) Yukarıdaki satış tahmin miktarları gerçekçi bir görüşle ve as¬

gari hudutlar dahilinde tesbit edilmiştir. Daha öncede belirtiğimiz

veçhile kalite, fiat ve dağıtım yönünden tatminkâr bir politika izlendi¬

ği takdirde toplam tüketim mikdarı artabilir.

b) Bazı bölgelerin bira tüketiminde çok düşük bir seviyede kal¬

ması dikkati çekmektedir. Özellikle Adana Bölgesinin yılda ferd başına

0.27 litre, Doğu Karadeniz Bölgesinin 0.18 litre bira istihlâki anormâl

görülmekte olup gelecekte bu bölgelerin bira satışlarının yukarıdaki

oranların üstüne çıkması kuvvetle muhtemeldir.

2 — Bira imalât kapasitesi :

Halen yurdumuzda İstanbul ve Ankarada birer bira Fabrikası ile

İzmir’de bir imlâhane mevcuttur. Ayrıca İstanbul’da bir malt fabrikası

ile Yozgat’ta bir bira fabrikası kurulması ele alınmıştır. Diğer taraftan,

1. Beş yıllık kalkınma plânı 1965 yılı programının 101. sahifesinde (Özel

Sektör 40.000.000 litre kapasiteli iki bira fabrikası kurulmaktadır) de¬

nilmektedir. Ancak bu konudaki teşebbüsler olumlu bir snuca erişe¬

memiş olup halen sadece İstanbul’da Özel Sektör tarafından 10 000 000

litrelik bir bira fabrikasının kurulması için faaliyete geçilmiş bulunul¬

maktadır.

Tekel Fabrikalarının kapasiteleri : (İstanbul Malt Fabrikası tamamlandık¬

tan sonra)

200 günlük malt imali 290 günlük malt imali

ile bira imal kapasitesi ile bira imal kapasitesi

İstanbul 32 200 000 Litre 32 200 000 Litre

Ankara 6 900 000 ” 10 005 000

Yozgat 10 000 000 ” 15 000 000

Toplam 49 100 000 ” 57 205 000 ”

Not : İstanbul ve Ankara fabrikalarının kapasiteleri Malt kapasitesine

bağlı olarak gösterilmiş olup bu miktarların dengeli bir imalât

sirkülasyonu ile verilebilmesi için bazı imalât bölümlerindeki

dar boğazların giderilmesi gerekmektedir.

3 — Tüketim - Kapasite mukayesesi :

a) 1975 yılında 67 046 000 litrelik bir talebin tahakkuku halinde

32 200 000 litre kapasiteli İstanbul Bira Fabrikası ile Özel Sektör tara-

391

fından kurulacak 10 000 000 litre yıl kapasiteli fabrika, İstanbul Böl¬

gesinin 43 432 000 litrelik talebini karşılayacak, ancak talep bu mikdarın

üstüne çıktığı takdirde kapasite kâfi gelmeyecektir.

b) Ankara ve Yozgat fabrikalarının toplam 16 900 000 litrelik nor¬

mal, 25 005 000 litrelik (290 günlük malt imaliyle kabil olacak) kapa¬

siteleri diğer bölgelerin 23 614 000 litrelik talebine kâfi gelecektir.

4 — İstihsal tahminleri :

a) Tekel bira fabrikaları :

1 — Yozgat bira fabrikası :

Bu fabrika tesisleri verecek olan firma ile vaki anlaşmağa ve yapı¬

lan inşaat programına göre herhangi bir mücbir sebeple gecikme

olmadığı takdirde 1969 yılında işletmeye açılacaktır.

Bu suretle bira imâl hacmi 10 000 000 litre normal ve 15 000 000 litre

forse olarak artmış olacaktır.

2 — İstanbul bira fabrikası :

Bu fabrikanın, malt, dinlendirme ve imlâ kısımlarının dışındaki

bölümleri normal bir imalâtla yılda 32 20 000 litre bira imal edecek

şeküde ayarlanmış bulunmaktadır.

Malt kısmının tesislerinin büyük kısmı yurdumuza getirilmiş olup

silo kısmıda hali inşadadır. İnşaat programına göre esas fabrika bina¬

sının da 1969 da bitirilerek malt fabrikasının işletmeye açılması icap

etmektedir.

Bu müddet sonuna kadarda imlâ ve dinlendirme tesisleri alınarak

dinlendirme binası inşa edilecektir.

Bu duruma göre 1969 yılı sonunda İstanbul Bira Fabrikası 9 200 000

litrelik artışla normal olarak 32 200 000 litre bira imâl edebilecektir.

3 — Ankara bira fabrikası :

Bu fabrikanın 10 005 000 litrelik kapasiteye çıkarılması için fer¬

mantasyon ve dinlendirme kısımlarının tevsii gerekmektedir. Bu tevsi

işide 1970 yılında tahakkuk ettirilmiş olacaktır.

Bu duruma göre Tekel fabrikalarındaki kapasite artışları aşağıda

gösterilmiştir.

392

Yılı Normal kapasite Forse kapasite

Bugünkü 20 900 000 Litre 23 005 000 Litre

1969 - 1970 49 100 000 „ 54 000 000 „

1970 - 1971 52 205 000 57 205 000

b) Hususi sektör fabrikaları :

Halen İstanbulda hususi sektör tarafından 15 000 000 litre kabili

tevsi 10 000 000 litrelik bir bira fabrikası kurulmasına başlandığı öğre¬

nilmiştir.

Bu fabrikanın da takriben 3 sene sonra işletmeye açılabileceği

düşünülürse 1970 - 1971 yıllarında toplam imalât hacmi 67 205 000 lit¬

reye ulaşmış olacaktır.

393

KISIM X

YATIRIM

1 — Yatırımların maliyeti :

Tekel bira fabrikaları için ikinci beş yıllık plân döneminde yapıl¬

ması zaruri görülen yatırımlar gerekçeleri ile birlikte aşağıda gösteril¬

miştir.

2 — ikinci 5 yıllık plân döneminde yatırım tekçilerimiz :

1) Yozgat bira fabrikası:

A — Makinalar :

Yozgat bira fabrikası makinaları 4/10/1965 tarihinde yapılan bir

mukavele ile Williams Fairelough and CO. Ltd. firmasına 23 600 000

lira bedelle (montaj dahil) ihale edilmiş olup firma resmî tatil ve bay¬

ram günleri hariç 900 işgüniinde makinaları montaj ve tamamlanmış

halde teslim edecektir.

Ödeme programı (TL.) Dış İç Toplam

Proje ve plânlar 870 227 — 870 227

Mal bedeli 13 482 818 4 629 059 18 111 877

Navlun 709 622 — 769 622

montaj, expertiz 1 548 185 2 360 089 3 908 274

Toplanı 16 610 852 6 989 148 23 600 000

Gümrük masrafları 6 5 500 000 5 500 000

Iç nakliye — 1 000 000 1 000 000

16 610 852 13 489 148 30 100 000

1965 Dış İç Toplam

Proje ve plânlar 870 227 — 870 227

Mal bedeli 7191108 — 7191 108

Navlun 37S 480 _ 378 480

Montaj, expertiz 1 548 185 — 1 548 185

Toplam 9 988 000 — 9 988 000

394

1966 Dış İç Toplam

Mal bedeli 6 291 710 4 629 059 10 920 769

Navlun 331 142 — 331 142

Montaj — 278 089 278 089

Toplam 6 622 852 4 907 148 11 530 000

1967 Dış Ic Toplam

Montaj

1 041 000

1 041 000

Gümrük masrafları

5 500 000

5 500 000

İc nakliye

1 000 000

1 000 000_

Toplam

7 541 000

7 541 000

1969

Dış

İç

Toplam

Montaj

1 041 000

1 041 000

Makine icmali :

Yıllar

Dış

Iç

Toplam

1965

9 988 000

9 988 000

1966

6 622 852

4 907 148

11 530 000

1967

7 541 000

7 541 000

1969

1 041 000

1 041 000

Toplam

16 610 852

13 489 148

30 100 000

Not : Yukarıdaki ödemelere Banka giderleri, idari teknik personel üc¬

reti v.s. gibi cüz’i ödemeler dahil değildir.

B — İNŞAAT :

Makinalarm imalini taahhüt etmiş olan firma bina inşaatına ait

avan projeleri 4/2/1966 da idareye teslim edecek, idare, plânlar üze¬

rinde inceleme yaptıktan ve keşif ve ihale evrakını hazırladıktan sonra

ihaleye çıkacaktır. İnşaat muhtemelen 1/6/1966 tarihinde başlıyacak

ve 1968 yılının sonunda sona erecektir. Muhammen bedel 16 000 000

liradır.

Ödeme programı:

1966 - 517 000 (programdaki meblağ)

1967 - 9 500 000

1968 - 8 000 000

18 017 000 TL.

395

Not : Yukardaki ödemelere daha önce yapılmış olan inşaat harcamala¬

rı ile gelecek yıllarda yapılacak olan teknik personel, ilân v.s.

giderleri dahil değildir.

2) Görüldüğü gibi yapılacak inşaat bedeli büyük bir meblâğ tut¬

maktadır. Bu bakımdan 1966 yılında ek ödeneğe ihtiyaç olabileceği

gibi uzatımına üzerine alacak müteahhitlerin tutumu veya inşaatın

süre uzatımına uğraması gibi ihtimallerle 2. beş yıllık plân dönemine

10 000 000 lira ödenek konması yerinde olacaktır.

2 — İstanbul Malt Fabrikası:

A — Makinalar : İstanbul malt, fabrikası makinaları için 1965 yılı

sonuna kadar sarfedilen 8 869 136 lira karşılığında tesislerin büyük bir

kısmı yurdumuza gelmiştir. Bunların dışında kalan tesisler 1. beş yıl¬

lık dönemde tamamlanmakla beraber ikinci 5 yıllık plân döneminin

başmda 1 500 000 liralık bir gümrük ve 500 000 liralık mntaj giderinin

sarfı gerekecektir.

B — İnşaat : Fabrikanın silo kısmı 1 298 755 liraya ihale edilmiş

ve 8/12/1966 da sona erecektir.

Esas fabrika binasının ise 9 500 000 liraya çıkacağı tahmin edil¬

mektedir. İnşaat, 1966 yılı inşaat mevsiminde başlayacak ve ikinci 5

yıllık plân dönemi için 5 000 000 liralık ödeneğe ihtiyaç olacaktır.

3 — Tevsi’e ve Dar boğazları gidermeğe müteveccih yatırım teklifleri :

A — İSTANBUL BİRA FABRİKASI :

a) Dinlendirme dairesinin tevsii:

Gerekçe :

Bira talebinin karekteristik bir özelliği yıllık talebin % 70 nin ö

yaz ayına dağılması olup İstanbul Bira Fabrikasının bu aylarda piya-

22 540 000

saya 32 200 000 X % 70 = 3 750 000 litre bira vermesi

6

gerekecektir.

Diğer taraftan kaliteli bir bira imalâtı için biranın asgari 45 gün

dinlendirilmesi zorumludur.

Halen İstanbul Bira Fabrikasında 3 496 000 litre dinlendirme hac¬

minde 137 adet tank mevcuttur. % 5 zayiat emsali (% 3 dinlendirme %

2 imlâ) kabul edildiği takdirde fiili istihsal kapasitesi 3 321 000 litredir.

Fabrikanın yaz aylarında her ay piyasaya 3 750 000 litre bira vermesi

396

— —

12

—

1

41200

13

50

166

61

30

ve biranın yeter süre dinlendirilmiş olması gerektiğine göre mevcut

dinlendirme tesisleri 3 950 000 litrelik ihtiyacı karşılayamayacaktır. Zira

fabrikanın dinlendirme tesislerinde Mart’dan Nisana devreden satış

birası 3 321 000 litredir. 6 kış ayında biranın % 30 u satıldığı takdirde

32 200 000 X % 30 = = 1 610 000 litre bira Nisan aynıda

6

satılacak ve Mayıs’a 3 391 000 — 1 610 000 = 1 781 000 litrelik 2 ay

dinlenmiş bira devredecek, Dinlendirme tanklarında boşalacak 1 610 000

litrelik kısım Nisan ayındaki imalât ile doldurulacaktır ve bu bira Nisan

ayında 1-30 gün dinlenmiş bulunacaktır.

Bu durumda Mayıs başındaki 3 321 000 litrelik stokun ancak

1 781 000 litresi 2 ay dinlenmiş, kalan 1 540 000 litrelik kısmı ise 1-30

gün dinlenmiş olacaktır.

2 ay dinlenmiş 1 781 000 liltre bira Mayıs ayında 14 günde satıla¬

cak, boşalan yere Mayıs imalâtı girecektir. Böylece 14 Mayıs dan sonra

piyasaya verilmesi gereken 2 000 000 litrelik bira 43 gün dinlenmiş ola¬

caktır.

Haziran başında elimizde mevcut 3 321 000 litrelik stokun 2 000 000

litresi 1-12 gün dinlenmiş, kalanı ise 19 - 29 gün dinlenmiş biradır.

Böylece Haziran ayından itibaren bu günkü dinlendirme kapasi¬

tesi aynı kaldığı takdirde piyasaya 'verilecek biranın kaliteli bir bira

imalâtı için gerekli dinlendirme süresine tabi tutulamayacağı anlaşıl¬

maktadır.

PROJENİN HEDEFİ :

Teklif edilen proje İstanbul Bira Fabrikasına toplam 2 000 000 lit¬

relik 80 adet tank ilâvesini ön görmektedir. Bu suretle dinlendirme

kapasitesi artacak ve piyasaya yaz aylarında asgari 45 gün dinlenmiş

bira arzedilebilecektir.

Projenin yatırım maliyeti îç Dış Toplam

Etüt proje (malzeme dahil) 12 500

—

Arsa değeri (idare arsası)

Binalar 1 250 000

—

500

250 000

Makine teçhizat 3 797 410 135 550 3 932 960

—

—

—

—

—

—

Dış navlun - sigorta 41 200

İç nakliye 13 750

Diğer inş. işleri (denetleme) 50 000

Diğer makine giderleri 30 000

Montaj (malzeme dahil) 166 980

Gümrük giderleri 61 200

750

000

000

980

200

5 423 040 135 550 5 558 590

397

1967 1968 1969 Toplam

Dış Toplam Dış Toplam Dış Toplam Dış Toplam

İnşaat — 12 500 — 600 000 — 700 000 — 1 312 500

Makine — — 135 550 3 131 090 —_ 1 165 000 135 550 4 296 090

— 12 500 135 550 3 731 090 — 1 865 000 135 550 5 608 590

b) İmlâ tesislerinin tevsi ve takviyesi:

GEREKÇE:

İstanbul Bira Fabrikasının normal kapasitesi (malt fabrikasmın

bitişinden sonra) 32 200 000 litreye çıkacak ve bunun % 70 i yaz ay¬

larında piyasaya verilecektir. Bu durumda yazın aylık olarak;

22 740 000

32 200 000 X % 70 — = 3 750 000 litre bira imali gereke-

6

çektir.

İmlâ imkânları muvacehesinde tevsi ve takviye ihtiyacı :

A) İmlâ tankları :

Halen fabrikada beheri 5 000 litrelik toplam 100 000 litre hacmin¬

de 20 adet imlâ tankı mevcuttur. Bu tanklara yaz aylarında ayda

2 450 000 litre şişeli ve fıçılı bira imlâsı yapılabilmektedir. (Zayiat da¬

hil) İmlâ kısmının ayda 3 750 000 litre bira doldurabilmesi için ;

3 750 000 — 2 450 000 = 1 300 000 litrelik artışı karşılayacak 10

adet beheri 5 000 litrelik imlâ tankına ihtiyaç bulunmaktadır.

B) İmlâ gurupları:

Halen fabrikada mevcut imlâ guruplarının kapasiteleri aşağıda

gösterilmiştir.

8 saatlik kapasite 22 günlü kapasite

Saatte 10 000 şişelik gurup 80 000 şişe 1 760 000 şişe

6 000 „ „ 48 000 „ 1 056 000 „

6 000 „ „ 48 000 „ 1 056 000 „

Satış durumuna göre imlâ ihtiyacı :

Hesaplarımızda yaz aylarında piyasaya verilmesi gereken aylık

3 750 000 litre bira 3 kısımda mütalâ edilmiştir.

398

Fıçılı % 10 — 375 000 Litre

30 cl. lik şişeli % 13,5 506 200 „

50 cl. lik şişeli % 76,5 2 868 800 „

3 750 000 „

İmlâ zayiatı da gözönüne alındığı takdirde şişeli imlâ gurupları¬

nın şöyle olması gerekecektir.

İmlâ gurubu ihtiyacı

30 cl. lik şişeli % 13,5 — 506 200 — 516 750 Litre

50 cl. lik şişeli % 76,5 — 2 868 800 — 2 928 250 „

3 375 000 Litre 3 445 000 ”

Bu durumda fabrikada mevcut 10 000 lik grup küçük şişeli imlâya

ayrıldığı takdirde saatta 3500 litre, günde 26 400 litre ve ayda 581 000

litre bira imlâ edilebilecek ve ihtiyaç karşılanacaktır.

Diğer taraftan 50 cl. lik şişeli imlâ ihtiyacı ise 2 928 250 litre olup

buna mukabil fabrikada mevcut iki adet (bir adedi eskimiş) 6000 lik

grubun aylık (22 günlük) kapasitesi 1 056 000 litre olduğuna göre

2 928 250 — 1 056 000 = 1 872 250 litrelik munzam imlâ guruplarına

ihtiyaç bulunmaktadır. Alınacak saatte 24 000 şişe yani 12 000 litrelik,

günde 96 000 litrelik ve ayda (22gün) 2 112 000 litrelik bir imlâ grubu

mezkûr ihtiyacı karşılıyabilecektir.

Projenin yatırım maliyeti İç Dış Toplam

Makine ve teçhizat 120 000 — 120 000

a) İmlâ tankları — 3 815 000 3 815 000

b) İmlâ gurubu — 30 000 30 000

c) Degülitinör 250 000 — 250 000

Dış navlun - sigorta 15 000 — 15 000

İç nakliye 170 000 — 170 000

İç montaj 1 2,50 000 — 1 250 000

Gümrük giderleri ' 70 000 — 70 000

Genel giderler 1875 000 3 845 000 5 720 000


1967 1968 Toplam

İç Dış Toplam İç Dış Toplam İç Dış Toplam

— 3 845 000 3 845 000 1 875 000 — 1 875 000 1 875 000 3 845 000 5 720 000

399

a) Tahammür dairesinin tevsii:

Gerekçe :

Halen fabrikada mevcut 14 adet 13 200 litrelik

2 adet 26 400 litrelik olmak üzere

237 600 litrelik tahammür tankının nafi hacmi 200 000 litredir. Ayda

3,5 devir üzerinden aylık kapasite 700 000 litredir. Gerekli aylık kapa¬

site 1 167 250 litre olduğuna göre ayda 3,5 devir üzerinden bunun teka¬

bül ettiği nafi tahammür hacmi 333 486 litre bunun da gerektirdiği

tank hacmi 396 181 litredir ki, fabrikada 237 600 litrelik tank olduğuna

nazaran 396 181 — 237 600 = 158 581 litre munzam tanka ihtiyaç gö¬

rülmektedir.

Projenin yatırım maliyeti

Dıs

Ic

Toplam

Etüd proje (malzeme dahil)

5 000

5 000

Arsa değeri

Binalar (tecrit dahil)

250 000

250 000

Makine teçhizat

a) Tanklar

350 000

350 000

b) Soğutma

İç nakliye

100 000

5 000

100 000

5 000

Diğer inşaat işleri

8 000

8 000

Montaj (malzeme dahil)

50 000

50 000

Diğer makine giderleri ve gayri melhuz

10 000

10 000

Toplam

778 000

778 000

Yatırımın yıllara bölümü (iç) :

1968 1969

1970

Toplam

inşaat

160 000

103 000

263 000

Makine

155 000

360 000

515 000

160 000

258 000

360 000

778 000

b) Dinlendirme tesislerinin takviyesi:

Aşağıda hesaplar ve ihtiyaçlarının tesbiti Çay Paketleme Atölyesi

Rize’ye nakledileceğine göre yapılmış, gerekli dinlendirme hacmi için

de tahammürde olduğu gibi 6 yaz ayında her ay piyasaya 1 167 250

litre normal dinlenmiş bira verileceği kabul edilmiştir.

Gerekçe : Halen Ankara Bira Fabrikasında 1 150 000 litre dinlen¬

dirme hacminde 74 adet tank mevcuttur. % 5 zayiat emsali kabul edil¬

diği takdirde fiili istimal kapasitesi 1 092 500 litredir. Fabrikanın yaz

400

aylarında her ay piyasaya 1 167 250 litre bira vermesi ve biranın nor¬

mal süre dinlenmiş olduğu gerektiğinden mevcut dinlendirme kapasi¬

tesi ihtiyacı karşılıyamıyacaktır. Yaz aylarında asgari 45 gün dinlen¬

miş aylık 1 167 250 litre bira vermek için 1 962 970 litre nafi dinlendir¬

me hacmine ve % 5 zayiat da ilâve edildiği takdirde 2 066 284 litre

dinlendirme hacmi gereklidir. Bu durumda 2 066 284 — 1 092 500 —

973 784 litrelik dinlendirme hacminin ilâvesi zaruri bulunmaktadır.

Bunu sağlamak üzere 30 adet beheri 12 000 litrelik, 25 adet de 24 000

litrelik dinlendirme tankı alınacaktır.


Etüd proje (malzeme dahil)

Arsa değeri (Bina mevcut)

Tecrit işi ve tadilât

Makine teçhizat

a) Tanklar

b) Soğutma

Dış navlun sigorta

İç nakliye


Diğer makine giderleri


Iç Dış Toplam

5 000 — 5 000

280 000 — 280 000

1 900 000 — 1 900 000

— 70 000 70 000

22 000 — 22 000

7 500 — 7 500

8 000 — 8 000

10 000 — 10 000

50 000 — 50 000

Toplam

2 282 500 70 009 2 352 000


1968 1969 Toplam

İç Dış Toplam İç Dış Toplam İç Dış Toplam

inşaat 293 000 — 293 000 — — — 293 000 — 293 000

Makine 575 000 70 000 645 000 1414 500 — 1 414 500 1 989 500 70 C00 2 C59 500

Toplam 868 000 70 000 938 000 1414 500 — 1 414 500 2 282 500 70 000 2 352 500

C) İZMİR İMLÂHANESİ :

Halen İzmirde satılan Bira Ankara Bira Fabrikasından buzla so¬

ğutulan tanklı vagonlarla İzmir imlâhanesine gönderilmekte ve orada

şişelnerek piyasaya arzedilmektedir ?

Tahminlere göre İzmir bölgesinde İzmir Başmüdürlüğünün 1975

yılı satış tahmini 3 843 000 litredir. Biranın % 70 i 6 yaz ayında satıl¬

dığına göre yaz aylarında her ay piyasaya 478 380 litre bira vermek

gerekecektir.

Aşağıda teklif edilen yatırımlar bu gayeye müteveccih bulunmak¬

tadır.

401

a — İmlâ gurubu :

Gerekçe : Halen İzmir’de saatte 2 000 şişelik bir imlâ gurubu mev¬

cuttur. Gurubun aylık kapasitesi 176 000 yıllık kapasitesi ise 2 112 000

litre olmakla beraber 1936 da servise girmiş olan bu gurubun yenilen¬

mesi ve yerine daha yüksek kapasiteli bir gurubun ikamesi gerekmek¬

tedir. 1975 yılında yaz aylarında aylık ihtiyaç 444 380 litre olacağına

göre saatte 5 000 şişelik bir gurubun alınması gerekmektedir. Ancak

küçük şişe imlâsıda gözönünde tutulduğu takdirde alınacak saatte

6 000 şişelik bir gurup ihtiyacı karşılayacaktır.


İç Dış Toplam

Makine teçhizat

Dış navlun - sigorta

İç nakliye


Gümrük giderleri

Diğer giderler ve gayri melhuz

Toplam

— 1 500 000 1 500 000

150 000 — 150 000

5 000 — 5 000

80 000 — 80 000

500 000 — 500 000

50 000 — 50 000

785 000 1 500 000 2 285 000

Yatırımuı yıllara bölümü :

1970 1971 Proje topiamı

İç Dış Toplanı İç Dış Toplam İç Dış Toplam

25 000 1 500 000 1 525 000 760 000 — 760 000 785 000 1 500 000 2 285 000

b) İmlâ tankları :

Gerekçe : Halen Ankara’dan İzmir’e, bira buzla soğutulmuş tec-

ıitli vagonlarla sevk edilmektedir. Bira, vagonların içinde beheri 3,5

tonluk alimünyum tanklara doldurulmuş olup bu tanklardan imlâ

makinasma verilmektedir. Bu durumda imlâ bitene kadar vagonlar

orada bekletilmekte ve bunlardan ayrıca faydalanılmaktadır. Diğer

taraftan, ayrıca bir depo bulunmadığı için vagonlar gelene kadar bira

imlâsı yapılıp piyasaya bira verilememektedir.

Hem bu mahzuru önlemek, hemde artan kapasiteyi karşılıyacak

normal bir imlâyı sağlamak için iki adet beheri 10 000 litrelik üç adet

sabit imlâ tankının alınması zorumludur.

402


İç Dış Toplam

Tank bedeli 150 000 — 150 000

Montaj (malzeme dahil) 15 000 — 15 000

Diğer giderler ve gayri melhuz 10 000 — 10 000

Toplam 175 000 — 175 000


1970

İç Dış Toplam

175 000 — 175 000

C — 4 adet soğutma tertibatlı nakliye vagonu :

Gerekçe : Halen herbirinin içinde 3,5 tonluk 4 adet alüminyum

tank bulunan 4 adet vagon vasıtasile dökme bira İzmir İmlâhanesine

sevkediimektedir. Beher vagon 14 000 litre bira almakta ve ayda 4 devir

üzerinden 56 000 litre bira sevkedilebilmektedir. 4 Vagonun aylık sevkiyat

kapasitesi 224 000 litredir. 1975 yılında İzmir’de yaz aylarında

her ay 448 000 litre bira piyasaya verildiği takdirde mevcut 4 vagona

ilâveten 4 vagonun daha temini gerekli bulunmaktadır.

Projenin yatırım maliyeti :

Toplam (İç)

Frigorifik vagon

Diğer giderler

400 000

10 000

410 000

Yatırımın yıllara bölümü : (İç)

1970 1971 Toplam

137 000 273 000 410 000

4 — Diğer inşaat yatırımları :


a) Atölyeler ve işçi sosyal tesisler binası :

Gerekçe : İstanbul Bira Fabrikası kapasitesi yeni malt fabrikası¬

nın yapılmasından sonra 32 200 000 litreye çıkmakta olup fabrikanın

muhtelif bölümleri bu kapasiteye uygun bir duruma getirilecektir.

403

20

30

— —

25

50

15

50

Bu cümleden olarak mevcut atölye binaları mamûl bira anbarlarına

tahvil edileceğinden yeni bir atölye binasına ihtiyaç olacaktır.

Diğer taraftan halen fabrikanın muhtelif yerlerinde tefrik edil

miş soyunma yerlerini bir araya toplamak ve yeni malt fabrikasında

çalışacak işçilerin sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir sosyal te

sisler binası gereklidir.

Teklifimizde atölye ve sosyal tesisler binası olarak kullanılacak

iki katlı bir bina inşası ön görülmektedir.


Toplam (İç)

Etiid proje (malzeme dahil)

15 000

Arsa (Mevcut)

2 katlı bina (2700 m2)


1 688 000

65 000

1 768 000

Yatırımın yıllara dağılışı :

1968 1969

15 000 1 753 000

Toplam

1 768 000

b — Fabrika elektrik ana tevzi tesisatı :

Yeni malt fabrikasının inşası ve kapasitenin 32 200 000 litreye çı

karılması halinde mevcut kablolar makta itibarile yetersiz kalacaktır.

Ayrıca kablolardan bir kısmı eskimiş durumdadır. Diğer taraftan malt

.fabrikasının elektrik cihazları 220 - 380 volt ile çalışan cihazlardır.

Bomonti ve havalisindeki şebeke ise 110- 190 voltluk olduğundan fab

rikada bir trafo binası inşa ve tesisine ihtiyaç vardır.

Projenin yatırım maliyeti iç Dış Toplam

Etüd proje (malzeme dahil) 20 000

—

Trafo binası 30 000

—•

000

000

Tesisler 800 000 700 000 1 500 000

İç nakliye (fabrika teslimi)

•—

—

—

—

—

Diğer inşaat işleri (denetleme) 25 000

Kablo döşenmesi 50 000

Trafo montajı 15 000

Genel giderler ve gayri melhuz 50 000

000

000

000

000

Toplam 990 000 700 000 1 690 000

404

Yatırımın yıllara dağılışı

1967 1968 Toplam

İç Dış Toplam İç Dış Toplam İç Dış

Toplam

95 000 700 000 975 000 895 000 — 895 C'OO 990 000 700 000

1 690 000

c — Bakım onarım işleri :

Karekteristiği

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Onarım

450 000 TL.

1668

1972

d — Avlunun asfalta tahvili :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Onarım

60 000 TL.

1971

1971

e — Eski imlâ dairesi zemin kısmının asfalta tahvili

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Onarım

50 000 TL.

1971

1971

f — Yeni malt fırını binası inşaası :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Kalite ıslahı

200 000 TL.

1968

1968

g — İmlâ grubu çatılarının aynı seviyeye çıkanlmastı :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Yenileme ve onarım

200 000 TL.

1968

1969

h — Sevkiyat anbarı tevsii :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Depolama

100 000 TL.

1968

1969

405

i — Eski arpa temizleme ve malt dairelerinin ahşap katlarının betona tahvili:

Karekterıstik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Yangın tehlikesine karşı

500 000 TL.

1970

1971

j — İdare binasının tevsii :

Karekterıstik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

işletme idaresi

500 000 TL.

1968

1969

B) ANKARA BİRA FABRİKASI :

a) Bakım onarım işleri :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Onarım

200 000 TL.

1968

1972

b) Su kulesi :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Su depolama ve tevziatı

150 000 TL.

1969

1969

c) Parke yolların tamiri :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Onarım

50 000 TL.

1968

1968

d) Demir konstrüksyon malzeme sundurması :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Depolama

250 000 TL.

1969

1970

- Sosyal tesisler :

Karekteristik

Proje toplamı

Başlama

Bitiş

Tevsi

900 000 TL.

1968

1970

406

5 — Diğer makine teçhizat yatırımları :


a) Fıçı tazyik muayene aleti :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Tamamlama

80 000 TL.

45 000 ..

1968

1969

b) Sandık anbarları arasında transport tesisatı :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

işletme irtibatı

120 000 TL.

1971

1972

c) Degülitinör satiratör :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Filitrasyon tamamlama

50 000 TL.

30 000 „

1967

1968

d) Pirinç değirmeni :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yenileme

110 000 TL.

60 000 .

1969

1969

c) Berraklık ölçme âleti :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Filitrasyon tamamlama

50 000 TL.

30 000 ..

1970

1971

f — Malt kırma değirmeni

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Lâboratuvar malzemesi

20 000 TL.

10 000

1968

1968

407

g — 2 adet hava kompresörü :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yenileme

250 000 TL.

150 000 „

1967

1968

h — Maya kurutma tesisatı :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yan ürünü değerlendirme

450 000 TL.

300 CiOO TL.

1968

1969

B) ANKARA BİRA FABRİKASI :

a) Şira kaynatma kazanı :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yenileme

170 000 TL.

100 000 ..

1968

1969

b) Elektrik tesisatı :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yenileme ve takviye

280 000 TL.

160 000

1969

1970

c) 4 adet malt kantarı :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Tamamlama

85 000 TL.

50 000

1970

1971

d) Telefon santralı :

Karekteristik

Proje toplamı

Yenileme tevsi

75 000 TL.

Dış

Başlama

Bitiş

1968

1968

408

e) Muhtelif taşıt :

Karekteristik

Proje toplamı

(1 Adet benzinli kamyon ile 1 adet

piosup)

Taşıt

105 000 TL.

Dış

Başlama

Bitiş

1968

1968

f — Degülitinör :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Filitrasyoıı tamamlama

50 000 TL.

30 000 „

1968

1969

g— Vagon tranportörü :

Karekteristik

Proje toplamı

Yenileme

150 000 TL.

Dış

Başlama

Bitiş

1968

1969

h — Fıçı doldurma cihazı :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yenileme

110 000 TL

75 000 „

1967

1968

i — Malt kırma değirmeni :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Yenileme

130 000 TL

85 000 „

1967

1968

j — Buz imâl tesisi :

Karekteristik

Proje toplamı

Dış

Başlama

Bitiş

Kapasiteyi 7 tondan 15 tona çıkarma

370 000 TL.

260 000 „

1969

1970

409


İ C M Â L İ

V E

YILLARA BÖLÜMÜ

1 — İkinci beş yıllık plân dönemi yatırım teklifleri icmali:

BİRA

Yatırımın Adı

Karekteristik Başlama Bitiş

İÇ

Proje Toplamı

Dış

Toplam

1968 -1972 Harcaması

İÇ

Dış

1 — Yozgat Bira Fab.

2 000 Ton Malt

1959

1968 21 263 000 17 579 000

38 842 000

10 000 Lt.

Bira/Yıl

İnşaat

10 000 000

Makine - teçhizat

1 041000

I. Gurup Toplamı

11 041 000

2 — İstanbul Malt Fab.

4 000 Ton malt

1959

1968 11 128 000 8 040 000 19 168 000

6 500 000

500 000

3 — Tevsie ve dar boğazlara gider¬

meği müteveccih yatırım tek¬

lifleri :

A) İstanbul Bira Fabrikası :

a — Dinlendirme dairesi :

Tevsi

İnşaat

1967

1969

1 312 500

1 312 500

1 300 000

Makina

1968

1969

4 160 540

135 550

4 296 090

4 160' 540

135 550

Toplam

5 473 040

135 550

5 608 590 5 460 540

135 550

b — İmlâ tesisleri : Tevsi

ve takviye 1967 1968 1 875 000 3 845 COO 5 720 000 1 875 000

778

175

410

_ _

11

B) Ankara Bira Fabrikası :

a — Tahammiir dairesi :

Tevsi

263 OOO

İnşaat

263 000

263 OOO

1968

1969

515 000

Makina 515 000

515 000

—

1969

1970

778 000

—

OOO 778 000

—

Toplam

b — Dinlendirme dairesi

Tevsi

293 000 inşaat 293 000 293 000

1968

1 989 500 70 000 Makina 2 059 500 1 989 500 70 0001968

1968

1969

2 282 500 70 000 2 352 500 2 282 500 Toplam 70 000

C) İzmir imlâhanesi :

a — İmlâ gurubu Tevsi

785 000 1 500 000 2 285 000 785 000 1 500 0001970

1971

175 000

—

—

b — İmlâ 000 tankları 175 OCO Tevsi

1970

1970

410000

—

—

c — 4 Adet 000 frigorifik 410 vagon 000 tak.

1970

1971

1 370 000 1 500 000 2 870 000 1 370 000 Toplam 1 500 000

766 Genel 040 toplamı 1 705 550

413

450

50

200

200

100

500


BİRA

Proje Toplamı 1968 - 1972 Harcaması

Yatırımın adı Karekteristik Başlama Bitiş iç Dış Toplam iç Dış Toplam

jer inşaat yatırımları :

İstanbul Bira Fabrikası :

a — Atölyeler ve sos¬

yal tesisler binası

b — Elektrik ana tev¬

zi tesisatı

c — Bakım ve ona¬

rım işleri

d — Avlunun asfalta

tahvili

e — İmlâ dairesi ze¬

mini asfaltlan¬

ması

f — Yeni malt fırını

binası

g —İmlâ gurubu çatı

onarımı

h — Sevkiyat anbarı

tevsii

i — Ahşap katların

betona tahvili

j — İdare binasının

tevsii

Tamamlama

1968 1969 1 768 000 1 768 000 1 768 000 1 768 000

Yenileme ve

tamamlama 1967 1968 990 000 700 000 1 690 000 895 0C0 895 000

Onarım 1968 1972 450 000

—

000 450 000 450 000

Onarım 1971 1971 60 000 60 000 60 000 60 000

—

—

—

—

—

Onarım 1969 1969 50:000

Kalite İslahı 1968 1968 200 000

Yenileme Onar. 1968 1969 200 000

Depolama 1968 1969 100 000

Koruma 1970 1971 500 000

işletme Idar. 1968 1969 500 000

000 50 000 50 000

000 200 000 200 000

000 200 000 200 000

000 100 000 100 000

000 500 000 500 000

500 000 500 000

500 000

Toplam

4 818 000 700 000

5 518 000

4 723 000

4 723 000

B) Ankara Bira Fabrikası

1972 200 000 — a—Bakım 200 000 onarım 200 000 Onarım — 200 1968 000

b — Su kulesi

Su depolama

—

1969 150 000 — 150 000 150 000 ve tevsii 150000 1969

c — Parke yolların

—

1968 50 000 — tamiri 50 000 50 000 Onarım 1968

50 000

d — Malzeme sundur¬

—

1970 250 OCO — ması 250 000 250 COO

Depolama 250 1969 000

—

1970 900 000 — e — Sosyal 900 000 tesisler 900 OCO Tevsi 1968

900 000

1 550 000 — 1 550 000 Toplam 1 550 000

1 550 000

6 368 000 — 4. Gurup 7 068 Toplamı 000 6 273 000 — 6 273 000


BİRA

Proje Toplamı

1968 - 1972 Harcaması

Yatırımın adı

Karekteristik Başlama Bitiş

İç Dış Toplam

İç Dış Toplam

5 — Diğer makine - teçhizat ve yatırımları :

A) İstanbul Bira Fabrikası :

a — Fıçı tazyik mua¬

yene aleti

Tamamlama

1968

1969

35 000 45 000 80 000 35 000 45 000 80 000

b — Sandık anbarları

transport tesisatı İşlet, irtib.

1971

1971

120 000 120 000 12OC00 —

120 000

c — Degilitinör sattü-

ratör Tamamlama

1968

1969

20 000 30 000 50 000

20' 000 30 000 50 000

d — Pirinç değirmeni Yenileme

1967

1968

50 000 60 000 110 000

50 COO — 50 000

e — Berraklık ölçme

aleti

Tamamlama

1970

1971

20 000 30 OCO 50 000 2C 000 30 000 50 000

f — Malt kırma değir¬

meni

Lâboratuvar

1971

1972

10 000 10 OCO 20 000 10000 10 000 20 000

g — 2 Adet hava

kompresörü

Yenileme

1967

196S

100 000 150' OCO 250 000 100 000

100 000

h — Maya kurutma

tesisatı

Yan ürün dağ. 1968

1969

150 000 300 000 450 000 150 000 300 000 450 000

Toplam

505 000 625 000 1 130 000 505 000 415 000 920 000

150ı

500

35

B) Ankara Bira Fabrikası :

1969

a —Şıra kaynatma

70 000 100 COO kazanı 170 000 Yenileme

70 000 100 COO

170 000 1968

1970

120 000 160 b 000 — Elektrik 280 000 tesisatı 120 000 Yenileme 160 000 takviye

280 000 1969

1971

c — 4 Adet malt kan¬

35 000 50 000 tarı 85 000 Tamamlama

35 000 50 000

85 OCO 1970

1968

75 000 — d — 75 Telefon 000 santralı 75 000 Yenileme tevsi 75 0001968

1968

1969

1969

1968

1968

105 000 — e 1C5C00 — Taşıt 105 Taşıt 000

20 COO 30 f 000 — Degülitinör 50 COO 20 Tamamlama

COO 30 000

g — Vagon transpor-

150 000 — 150 törü OCO Yenileme —

150 000

h — Fıçı doldurma ci¬

—

35 000 75 000 hazı 110 000 Yenileme

35 COO

i — Malt kırma değir¬

45 COO 85 000 meni 130 000 Yenileme

45 000

1C5 COO 1968

50 OCO 1968

0001968

0001967

45 000 1967

1970

110 000 260 j 000 — Buz 370000 imal tesisi 110 000 Buz kap. 260 CCO arttır. 370 000 1969

765 000 760 000 525 000

765 000 600 000 1 365 000

1020 000 935 000 15. 955 Gurup 000 toplamı 1 270 000 1015 000 2 285 000

1972

Genel toplam 36 850 040 3 220 550 40 070 590

Küçük cihaz ve

500 000 — 500 tesisler 000 Yenileme

—

500 000

CCO 196S

37 350 040 3 220 550 40 570 590

418

İKİNCİ BEŞ YILLIK PLAN DONEMİ

1968 - 1972

Yatırım Teklifleri İcmali

İÇ

Dış

Toplam

İnşaat

1) Yozgat Bira Fabrikası

11.041.000

11.041.000

10X00.000

2) İstanbul Malt Fabrikası

6.500.000

500.000

7.000.000

5X00.000

3) İstanbul Bira Fabrikası

a — Dinlendirme dairesi tevsii

5.460.540

135.550

5.596.090

1.3C0.000

b — İmlâ tesisleri tevsi ve takviyesi

1.875.000

1.875.000

e — Diğer yatırımlar (x)

5i.228.C00

415.000

5.643.000

4.723.000

4) Ankara Bira Fabrikası

a — Tahammür dairesi tevsii

778.000

778.000

263.000

b — Dinlendirme dairesi tevsii

2.282.500

70.000

2.352.500

293X00

r—Diğer yatırımlar (xl

2.315.000

600.000

2.915.000

1.450.000

5) İzmir imlâhanesi

a — İmlâ grupları

785X00

1.500.000

2.285.000

b — İmlâ tankları

175.000

175.CC0

c — Soğutmalı vagon

410.000

410.000

6) Küçük tesis ve cihazlar

50C.COO

500.000

Toplam 37.350.040 3.220.550 40.570.590

23.029.000

(x) Yenileme, tamamlama, onarım.

1.848.CC0

5.750.000

1.875.COO

—

—

—


1968 - 1972

YATIRIMLAR

Dış

1968

Toplam

1969

Dış Toplam

1970

Dış Toplam

1971

Dış Toplam Dış

1972

Toplam

Yozgat Bira Fab. 250.000 8.O0C.C00

İstanbul Malt Fab. —

250.000

3.C41.000

1.250.000

İstanbul Bira Fab.

Dinlendirme daire, tevs. 135.550 3.731.090

İmlâ dairesi tevs. tak.

—

1.865.000

Diğer yatırımlar 385.000 2.045.000

2.548.000

30.000

320.000

640.000 —

90.000

Ankara Bira Fab.

Tahammür dairesi tevs. 160.000

— 258.000

360.C00

Dinlendirme dairesi tevs. 70.0C0 938.000

— 1.414.5G0

Diğer yatırımlar 130.000 7CO.OOO 420.000 1.280.0C0

50.000

820X00

75.000 —

40.000

İzmir imlâhanesi

—

İmlâ grupları

—

İmlâ tankları

—

Soğutmalı vagon

Küçük tesis ve cihazlar

— 100.000

— 1.500.000

100.000 —

1.E25.0C0

175.0C0

137.000

100.000

760.000 —

273.000 —

100.000 —

10C.00Û

Toplam 970.550 23.299.090

1.848.000 —

230.000

Genel toplam Dış Toplam

1968 970.550 23.299.090

1969 670.CC0 11.756.500

419

1970 1.58C.000 3.437.000

1971

—

1972 230X00

Genel toplam 3.220.550 40.570.590

2 — Yahnin politikası :

2.1 Teşvik politikası :

Türkiye’de bira imâl ve satışının serbest olmasına rağmen büyük

yatırımı icap ettiren bir işletme olan bu sahaya hususi sektör tarafından

bugüne kadar yatırım yapılmamıştır. Ancak son zamanda Çekler tara¬

fından İstanbul’da bir bira fabrikası kurulmasına tevessül edilmiştir.

Tüketim bölümünde kaydedilen ve bu gün elde mevcut imkânlara

göre yapılmış olan tüketim tahminlerimiz tahakkuk ettiği takdirde ya¬

tırımlar sonucu husule gelecek üretim hacmi, tüketimi ancak karşı¬

layacaktır.

Bundan başka iyi bir satış organizasyonu ve reklâmla yalnız iç

tüketim olarak da bu mikdarın üzerine çıkarılmasının kuvvetle muhte¬

mel olduğu düşünülmektedir.

Dış piyasada da satış imkânları sağlanabildiği takdirde bu mikdar

daha da yükselecektir.

Bu duruma göre hususi sektörün de bu sahada yatırım yapması

için teşvik edilmesi gerekmektedir.

Ancak bu yatırımın yapılması halinde aşağıda “dağıtma politikası,,

bölümünde kaydedilen hususların ilk plânda ve önemle gözönünde tu¬

tulması elzemdir.

2.2 Kapasiteyi arttırma politikası :

Tekel tarafından yapılan yatırımlar, mevcut dar boğazların gideril¬

mesiyle normal ve standart kalitede bira imalini hedef tutan kapasiteyi

arttırma politikasıdır.

2.3 Dağıtma politikası :

Bira fabrikaları kurulmalarında büyük yatırımı ve mamullerinin

nakli büyük külfeti icap ettiren bir sanayi kolu olması münasebetiyle,

kurulma yerlerinin tesbitinde KISIM IV ün “Kuruluş yerlerine tesir

eden faktörler,, bölümünde etraflıca belirtilen hususların gözönünde

tutulması lâzımdır.

Bundan başka yeni kurulacak olan fabrikalar için yer tesbitinde

mevcut fabrikaların durumunda memleket ekonomisi bakımından esaslı

olarak tetkik edilmesi icap etmektedir.

Şöyleki: Bu devrede hususi sektör tarafından Bira Fabrikaları ku¬

rulmağa teşebbüs edildiği takdirde bu günkü imkânlar nisbetinde haki¬

kate yaklaşık olarak yapılmış olan bölgelere ait tüketim tahminleri ilk

plânda göz önünde tutularak millî sermayenin korunması amaciyle

420

Tekel veya kurulacak özel sektör’ fabrikalarına ait âtıl bir kapasitenin

kalmamasını teminen mevcut fabrika kapasiteleri ile bunların rantabl

bir nakliye ile yapılan tüketim hinterlandları nazarı itibare alınarak

yeni kurulacak fabrikaların yer ve kapasiteleri hakkında bir karar veril¬

mesinin memleket ekonomisi bakımından ön plânda göz önüne alın¬

ması ve bu durumda istihsal ve pazarlamanın esaslı bir reorganizasyona

tabi tutulması icap edeceği kanaatmdayız.

2.4 Yabancı sermaye politikası :

Memleketimizde kurulacak olan bira fabrikalarının işletilmesini

sağlıyacak lüzumlu teknik elemanlar mevcuttur.

Lüzumlu sermayenin de temin edilebileceği kuvvetle muhtemldir.

Bu duruma göre bu sahaya yabancı sermayenin girmesi lüzumsuz

görülmektedir.

421

KISIM XI

FAYDALAR

1 — Mi.tî gelire ilâve :

Sanayiin millî gelire sağladığı fayda bakımından halen imâl edilen

biranın katma değeri ile 1963 yılı maliyet esaslarına ve satış kârı ile

nakliye şartlarına göre hesap edilen gelecek yıllardaki katma değer


1963 yılı imalâtı 23.648.403

Toplam girdi 12.882.125

Nakliye masrafı satıcı kârı 15.752.292

Satış bedeli 59.121.011

Nakliye, satıcı v 15.752.292

litre

TL.

Fabrika kapısında satış fiatı 43.368.719

Yan ürünler değeri 599.658

Sektörün üretim değeri 43.968.377

43.968.377

v 12.882.125

1963 katma değeri 31.086.252


Yılı İmalât litre

Katma değer TL.

1966 43.830.000 57.415.411

1967 45.823.000 60.236.249

1968 47.688.000 62.686.817

1969 50.027.000 65.751.492

1970 52.244.000 68.675.782

1971 54.541.000 71.695.235

1972 56.919.000 74.821.163

1973 59.382.000 78.058.748

1974 61.927.000 81.403.669

1975 64.575.000 84.884.528

422

2 — Endirekt faydalar :

Yatırımların tamamlanması ve istihsalin artmasiyle husule gelecek

endirenkt faydalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

a — Fabrikalara bugüne kadar yapılmış olan yatırımların tam kar¬

şılığı alınacaktır.

b — Maliyet ünitelerinden litre başına isabet eden işçilik ile umumi

masraflar yüzdesi azalacaktır.

cektir.

c — Memleket ürünü olan arpanın daha bir kısmı değerlendirile¬

d — Başlamış olan Hublon ziraatı inkişaf ederek hem bir kısım

vatandaşın menfaati hem döviz tasarrufu sağlanacaktır.

e — Gerek ham madde gerek mamûl naklini sağlıyaıı Devlet ve

hususi sektörün iş ve kazanç hacmi artacaktır.

f — Mamûllerin satışı ile uğraşan perakendecilerin satış artışiyle

paralel olarak kazançları artacaktır.

g — Bira yan ürünlerinin etkisi ile bu bölgelerdeki hayvancılık bil¬

hassa bol süt veren inekçilik inkişaf edecektir.

423

KISIM XII

TEDBİRLER

1 — Hafif alkollü, serinletici, aynı zamanda besleyici bir içki olan

biranın, diğer gazifiye içkiler gibi, bayi ve büfelerde serbest olarak satı

lıp içilebilmesinin sağlanması.

2 — Hususi sektör tarafından bira fabrikaları kurulmasına paralel

olarak, pazarlamanın hususi sektör şartlarına uygun olarak reorganizasyonu,

3 — Canlı, nazik ve hususi muhafaza şartları istiyen bira için,

satıclarrm satış ve muhafaza tekniği bakımlarından aydınlatılması ve

bu hususta mümkün olan yardımların yapılma çarelerinin aranması,

4 — Gerek biranın kalitesi gerek işleme tekniği gerekse milli gelir

bakımından biracılıkta büyük önem taşıyan arpa kalitesinin ıslahı ile

biralık yüksek vasıflı arpa yetiştirilmesi için gerekli tedbirlerin alınma

sının,

uygun ve lüzumlu olacağı mütalâa edilmektedir.

424

ALKOLSÜZ İÇKİLER

Halkın susuzluğunu ve serinleme ihtiyacını karşılamak üzere son

senelerde imali büyük endüstri haline gelmiş ve içimini daha cazip hale

getirmek için bilhassa gazlı olanları gelişmiş ve büyük inkişaflar kay¬

detmiş ve etmektedir.

Bu gazlı meşrubat evvelâ sade gazoz sanayi’i olarak başlamış isede

bilâhare bazı vitamin ve hazım kolaylığını temin eden Meyva ve Nebat

hülâsaları katılmak suretiyle imalât çeşitleri zenginleştirilmiştir.

Meyva Konsantreleri ile imâl edilenlerin başında bilhassa naren¬

ciye gelmektedir. Nebati Konsantreler ile imâl edilenler, Kola namı

adında hemen hemen bütün dünyada revaç bulmuş bir meşrubat ol¬

muştur. Bu meşrubat Konsantresinin büyük Zencefil, Karanfil, Hin¬

distan cevizi Kola nebatı gibi umumiyetle tropikal iklim nebatları teş¬

kil etmektedir.

Kolalı içkiler Sanayiinin ileri bir gelişmeye ermesinde gerek bu

mevzuda ve gerekse Reklâm sahasında dünyanın en büyük yatırım¬

larını yapan Koka Kola ve Pepsi Kola firmalarının hisseleri çok

büyüktür.

Tarihçe :

Alkolsüz meşrubatın bütün dünyada gelişmesi I nci Dünya Har¬

binden sonra olmuştur. Bu meşrubat evvelâ meyva suları ve şerbetler

halinde başlamış bilâhare (Limonad de Gazoz) olarak (CO,) Karbon di

oksit gazının kullanılması ile içimi cazip hale getirilmiş olup esas inki¬

şafını gazlı imalâttan sonra kayd etmiştir.

Memleketimizde bu nevi imalât evvelâ İstanbulda birkaç mües¬

sese tarafından 1900 senelerinde başlanılmış ve ilk seneler C02 gazı

Sülfirik asitten imâl edilerek kullanılmıştır. Şeker yerinede umumi¬

yetle sakarin kullanılmıştır. Bu hal 1930 senesine kadar devam etmiştir.

1930 senesinden sonra bu meşrubatların halk sağlığındaki önemi

kurallarınca incelenmiş ve kömürden temin edilen C02 gazı ile Sakarin

yerine kullanma mecburiyetleri kanun ve nizamlarda yer almıştır.

425

Büyük bir müstehlik kitlesine hitab eden bu alkolsüz meşrubatta

yukarda zikrettiğim Meyveli ve Kolalı imalât safhaları 1935 senesin¬

den sonra revaç bulmağa başlamış ve birdenbire memleketlerin sosyal

şartları ile paralel olarak büyük gelişmeler kayd etmiştir.

Bu sanayi kollarında zaman zaman sentetik yollarla imâl edilen

(Boyalı ve esanslı) meşrubatta imâl edilmiş isede bir çok memleket¬

ler gıda nizamları ile bu imalâtları önlemek yoluna gitmişerdir.

Sektörün bu günkü durumu ve gelişmeye etki yayan faktörler:

Bu gün memleketimizde iptidai şartlarla imalât yapan geniş ve

yaygın imalât potansiyeli vardır.

Son iki senedir modern ve otomatik tesisler kurulmuş ve bu saha¬

da çok büyük gelişmeler kayd edilmiştir.

Her ne kadar yabancı patentle çalışan firmalar ikramiye sistemi

ile müstehliki tahrik ederek ilk hamlede anormâl satışlar yapmışlar

isede alkolsüz içkiye karşı daha fazla temayül bulunan memleketimiz¬

de bunun normâl istihlâk ilede büyük sür’atle gelişeceği muhakkaktır.

Gelişmeye etki yapan faktörler :

a — Alkolsüz içkiye karşı olan alâka

b — İçme sularının umumiyetle tasfiye edilmemiş ve kireçli ol¬

ması

c — Zirai faktörler :

Bu konuyu da üç kısımda mütalâa etmek mümkündür.

1 — Mamulün bünyesine giren şeker

2 — Mamulün bünyesine giren Meyve konsantresi

3 — Kolalı içkilrede ya doğrudan doğruya ithal edilen kola

konsantresi veya bu konsantreyi burada imali yapacak

olan yabancı sermaye ile kurulmuş Koka Kola ve Pepsi

gibi firmaların ithal edecekleri konsantre ham maddeleri.

Bu konuları sıra ile ele almakta faide vardır.

1 — Şeker

Meşrubat Sanayiinin başlıca ham maddelerinden olup bu

zirai istihsalde meşrubatın rolü büyüktür.

Şişe kapsülü satışlarını esas olarak ve bir şişeye asgari ortalama

15 Gram Şeker hesabı ile senelik Şeker sarfiyatı

426

Senesi Şişe adedi Kilo fiatı Tutarı

1963

400 Milyon 6 000 Ton

270

16 200 000 TL.

1964

450 „ 6 750 „

270

18 225 000 „

1965

500 „ 6 000 „

270

20 250 000 „

2 — Meyve konsantresi

Memleketimizde meyve sularının meşrubat sanayiinde kullanıl¬

masına 3 sene evvel kurulan Fruko Fabrikası ile başlanılmıştır.

1965 sonunda montajı ikmâl edilen Kulüp Meyve suyu konsantre

tesıisleride hizmette girmiş olup ayrıca bazı müteşebbislerin İstanbul ve

Adana’da yeni tesislerin kurulması için faaliyete geçtikleri öğrenilmiş¬

tir.

Sür’atle gelişmekte olan bu sanayi kolunda bu günkü hali ile se¬

nede takriben 7 000 ton meyve işlenmiş olup müstahsilin eline asgari

5 milyon liraya yakın T.L. geçmiştir.

Kurulmuş olan bu iki tesis tam kapasite ile çalıştığı takdirde ihraç

imkânı olmayan 10 000 ton narenciyeyi işleyecek ve müstahsile 7 000 000

liraya yakın TL. bir ödeme yapacaktır.

Elma, Vişne ve diğer meyve müstahsiline ödenecek meblâğ bu rak-

kamdan ayrıdır.

Müstahsilin eline geçecek para dışında beher ton narenciyeden

vasati olarak 2 ton esans istihsal edileceğine göre Mandalin, Limon ve

Portakal almak üzere senede 20 ton meyve esansı imâl edilecektir ki

takriben 100 000 liralık bir döviz tasarrufuda temin edilmiş olacaktır.

Kolalı Meşrubat :

Kolalı meşrubatm ham maddesinin % 95 i Türkiyede yerli olarak

yapılacak iddiası ile iki Amerikan firması (Koka Kola ve Pepsi Kola)

yabancı sermaye kanunu ile yatırım yapmış bulunmakta ve bu firma¬

lar Türkiyedeki kârlarını Kola konsantresi ihracı yolu ile çıkaracak¬

larını taahhüt etmiş bulunmaktadırlar.

1965 senesinde yalnız İstanbulda Faaliyete geçen bu iki firmanın

gerek kotalardan ve gerekse anlaşmalı memleketlerden ithal ettikleri

Kola konsantresi 300 000 in üstünde bulunmaktadır.

Bu iki firmadan Koka Kola firması lüzumlu konsantre tesislerini

halen faaliyete geçirmediği için konsantreleri ithal etmekte olup Pepsi

Kola firması yerli olarak konsantre imâl ettiğini iddia etmektedir.

İstihbaratımıza göre Pepsi Kola firması yabancı sermaye komite¬

sine yapmış olduğu taahhütlere riayet etmemekte ve buradaki tesisleri

427

Konsantre imaline elverişli bulunmamaktadır. Bu firma Kola Knsantresinin

ihtiva ettiği Nebat Konsantrlerini hariçten yapılmış olarak it¬

hal etmekte veya bazı ecza fabrikalarına (Faizer, Hoccht, Sğuip, Sheringe)

ithal ettirmekte ve bu konsantrelerin burada sadece karıştırıl¬

masını yapmaktadırki konsantre tesisi bu demek değildir.

Ayrıca bu firma Konsantre ham maddelerini yukarda adını zik¬

rettiğim firmalar vasıtası ile temin ederek tamamen ithal malı Ham

maddeleri yerli Ham madde kullanmış gibi gösterip ayrıca bir kon¬

santre ihracı külfetinden kurtulmak yolunu bulmuş olmaktadır.

Netice olarak bir Meyve memleketi olan Türkiyemizde aslında

tropikal iklim nebatı olan Kola Konsantresi yapma gayreti tamamen

bir ticaret ve ithalât oyunundan ibarettir. Pepsi Kola firması için

yerli olarak sadece glikozdan Karomal imâl edilmekte olup diğer ham

maddelere yine endirek döviz ödemektedir. Bu hususta Maliye Bakan¬

lığınım nazarı dikkatini çekmeyi olumlu bir vazife telâkki etmekteyiz.

Bütün girdikleri memleketlerde muazzam satış organizasyonları

ve hudutsuz reklâm imkânları ile Milli Sanayii tahrib eden bu firma¬

lardan Milli Sanayiimizi ve meyveciliğimizi koruyup yabancı sermaye

ile giren bu gibi firmalara iç pyasalarda kendi liderliklerini muhafaza

için kurmak istedikleri kolalı imalât dışında yapmak istedikleri imalât¬

lara (Fanta Mirinda gibi sentetik meyveli meşrubat imaline) sureti

kat’iyede müsade edilmemelidir.

Bu firmaların yabancı sermaye ile yurda soktukları makinalar as¬

lında ham maddeden konsantre yapan makinalar olmayıp çeşitli kon¬

santreleri karıştırma tesisinden başka bir şey değildir.

Bu hususun tetkiki ile bu gibi firmaların yabancı sermaye komi¬

tesine yaptıkları taahhütleri yerine getirecek hakiki Konsantre tesis¬

lerini kurmağa mecbur tutulmalarının teminini memleket yararma

görmekteyiz.

İstihsal metodları :

Bilhassa meyveli meşrubat imalinde kullanılan Meyve Konsantre¬

leri halen faaliyette olan Fruko ve Kulüp firmalarının ithal ettikleri

mütekâmil tesislerle yapılmakta olup yeni kuruluşlarda müşahade

edilmektedir.

Bu Konsantre tesisleri çoğaldığı takdirde memleketimiz meyveci¬

liğinde büyük inkişaflar olacak ve imâl edilen Konsantreler dış pazar-

lardada tutulacaktır.

Bu Sanayi kolundaki gelişme pek yakında memleketimizi Narenciye

esansı ihracatı yapan ve döviz getiren ülkeler arasına sokacaktır.

428

Bu gün imâl edilen Konsantrelerden yapılan meyveli meşrubat

müstehlikin rağbetini kazanmıştır. Dış piyasalardada beğenilmemesi

için bir sebep görmemekteyiz.

İstihsalin kullanılışı.

Memleketimizde gelişmekte olan Meşrubat sanayii meyveciliğimiz

için büyük gelişme imkânları sağlayacaktır. Halen yalnız İstanbul’da

olan meyve konsantresi ve şişeleme hatlarının benzerleri için İzmir,

Adana, ve Ankara’da da yenilerinin kurulmalarına şimdiden teşebbüs¬

ler vardır.

Dört büyük şehirde kurulacak bu tesisler imalâtlarını bütün yurt

sathına tevzi edeceklerdir. Bu gelişmenin en geç iki sene içerisinde

gerçekleşeceğini dikkate alırsak bilhassa Cenup vilâyetlerimizin naren¬

ciye ürünleri bu günkine nazaran 4-5 misli bir istihlâk sahası bulmuş

olacaktır.

Bölgeler itibari ile istihsal narenciye : Cenup vilâyetlerimizde An¬

talya, Mersin, Adana.

Vişne : Kütahya, Afyon, Tokat.

Elma : Kastamonu (yemeklik dışında elma istihsal eden başlıca

bölgedir).

tedir.

İstihsal Potansiyeli.

Narenciye ihracatımız günden güne Avrupa pazarlarına yerleşmek¬

Meyve Konsantre tesisleri geliştikçe ve yenileri kuruldukça dış

pazarlara meyve konsantreleri sevk etmek pek alâ mümkün olacaktır.

İstihsalde fiat dalgalanmaları.

Bu gün için istikrarlı bir fiat yoktur. Fiat dalgalanmaları şimdilik

mahsulün bolluğuna ve iç pazardaki istihlâk ile dış memleketlere ihraç

imkânlarının tesirlerinde bulunmaktadır.

1964-1965 senesi narenciye fiatları bu tesirler altında kilosu 40 ilâ

80 Krş. arasında müstahsil tarafından satılmıştır.

Zirai verimlilik.

Zirai verimlilik prodüktivite, işletme teknolojisi ve maliyetleri

azaltma imkânları, daha ziyade bu ziraatı istihsal eden kimselerin vere¬

bilecekleri bilgilerle aydınlanabilir. Biz sadece meşrubat sanayiinde

meyve konsantrelerinin geniş mikyasta yer tutacağına değinerek bu

zhap-te önümüzdeki yıllarda büyük pazarlar açılacağına işaret etmek

isteriz.

429

Zirai Eğitim ve araştırma.

Ziraatte araştırma ve eğitim sadece Tarım Bakanlığı Enstitüleri

tarafından yapılmaktadır.

Yapılacak araştırmalardan alınacak üstün neticeler ve randıman

artmaları sanayie de müsbet olarak tesir edecektir.

Zirai pazarlama:

Zirai pazarlama umumiyetle aracı komisyoncular tarafından ya¬

pılmaktadır. Biz imalâtçılar olarak müstahsilden sonra bir komisyoncu

ile mübayaalarımızı yapmaktayız. Meyvelerin uzun müddet dayanma¬

maları ve depolarda aktarmaya elverişli olmaması sebebi ile müstah¬

silin tarlasından doğruca fabrikalarımıza nakli en uygun pazarlama

şeklidir.

Nakliye hareketleri:

Usare konsantreye elverişli meyveler kamyonlarla ve dökme olarak

sevk edilmektedir.

İstihsal bölgesinden Fabrikamıza Nakil Kilo basma 14 - 18 Krş.

arasında olmaktadır.

Pazarlama payları:

Müstahsilden imalâtçıya intikalde % 3-5 bir komisyon ile ayrıca

nakliyeciye ödenen meblâğ vardır.

Ziraî politika ve etkileri:

Tarım Bakanlığının memleketimiz narenciye ve meyve ürünlerini

İslah ve eğitim politikası bu müstahsil üzerinde ne derece faydalı ol¬

muştur bilemiyoruz. Ancak son senelerde meyvelerimizin Frigofirik

vagonlarla Avrupa pazarlarına ihracı ve bu ihracatı hükümetçe göste¬

rilen kolaylıklar müsbet sonuçlar vermiş bulunmaktadır.

Beslenme durumu :

Bu gün içinde memleketimizde meyveler umumiyetle doğrudan

doğruya istihlâk edilmektedir.

Modern konsantre tesislerinin kurulması, meyve sularını her mev¬

simde kullanma imkânı bu sahada geniş bir istihlâk olacağının temi¬

natıdır.

430

Konsantre tesisleri ile elde edilen meyve suları, meyvenin bütün

tazeliğini muhafaza etmekte ve aynı zamanda taze meyve muhafazası

bir problem olmaktan çıkmaktadır.

Konsantre tesislerinden elde edilen neticeye göre vasati olarak bir

ton meyve 75-85 Kg. bir öz hale getirilmektedir.

Meyve suyu Konsantre sanayii yurt çapında geliştiği takdirde müs¬

tehlike her mevsimde sıhhi şartlarla meyve suları ve meyveli meşrubat

arz etmek mümkün olacaktır.

Yunanistamn ve İsrailin yaptığı gibi konsantre sanayii kurulma¬

sını geniş mikyasta teşvik memleket ziraati için çok faydalı olacaktır.

Beslenme hedefleri:

Yeni kurulan ve kurulacak olan tesislerle bilhassa meyveli meşru¬

batta meyvenin bütün özellikleri ve beslenme hassaları muhafaza edil¬

mektedir.

Maliyette meyvesiz meşrubatla meyveli arasında 20 Cl. lik bir şi¬

şede 10 Krş. fiat farkı olmaktadır.

Maliyet sade meşrubatta 18-20 Krş. Meyveli meşrubatta 28-30 Krş.

arasındadır.

Beslenme ile ilgili kuruluşlar :

Serinletici bir meşrubat olan mamuller : Gazoz, meyveli ve kola

olarak 3 grupda mütalâa edilmektedir. Gazoz imalâtı bütün yurt sat¬

hında en küçük kazalara kadar çok iptidai makinalarla ve gayri sıhhi

şartlarla yapılmaktadır. Kola ve meyveli tesisleri son 3 senenin modern

kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar halen yalnız İstanbul şehrinde temerküz

etmiş bulunmakta olup, Ankara, İzmir, Adana kuruluşları içinde teşeb¬

büsler mevcuttur.

Gıda Kontrolleri ve Müstehlikin korunması:

Gıda kontrolü maalesef çok kifayetsiz olup kontrol mekanizma¬

sında çalışan elemanlarda umumiyetle bilgisiz personeldir.

Gıda kontrolünün sıhhatli olarak yapılması için ayrı bir gıda

kontrol organizasyonu kurmak ve bu kontrollara kifayet edecek bölge

tahlil lâboratuvarlarmı tesis etmek zaruridir.

Gıda kontrolünde ve tağşişi önlemede her şeyden evvel gıda imalât¬

hanelerini bir nizama bağlamak şarttır.

431

Gayri sıhhi yerlerde ve iptidaî makinalarla hiç bir zaman kaliteli

bir meşrubat imali mümkün değildir. Bu hususta Yunanistan’ın aldığı

karar suretini tetkik etmek faydalı olacaktır.

Tağşişi bir kaç yönden incelemekte faide vardır.

1 — Ucuza mal etme ve gayri meşru rekabet hevesi ile bir imalâtın

ham maddesinden çalmak veya gayri sıhhi malzeme kullanmak.

2 — Gelişmemiş ülkelerde olduğu gibi imalâthanelerin gerek yeri

ve gerekse doldurma makinelerinin kifayetsiz olması sebebi ile kaliteli

bir imalâtın yapılamaması.

3 — İmâl edilen meşrubatta iyi bir anbalâj kullanılmaması ve bu

anbalâjın temin edilememesi, kaüteli malı bozabilir.

Etiketleme :

Meşrubat sanayiinde etiketlemeyi anbalâj malzemesi ile müşterek

mütalâa etmek icabeder.

Memleketimizde anbalâj sanayii de gıda sanayiine paralel olarak

gelişmektedir.

Gerekse şişeli gerekse madeni ve plâstik anbalâjlar üzerine sabit

etik yapmak bu gün için bir problem olmaktan çıkmıştır. Bu hale gere

gıda kontrol nizamnamesi tanzim edilirken bu hususların nazarı dik¬

kate alınması zaruridir. Zira hem kontrolü kolaylaştırmış ve hemde

büyük mikyasta kalite tağşişini önlemiş olacaktır.

Katgı maddeler:

Meşrubat sanayiinde kullanılan katgı maddeleri, bütün sanayi kol¬

larında olduğu gibi ayni tağşiş ve kontrol hükümlerine bağlandığı takdüde

bu katgı maddelerin gireceği imalâtlarında tağşiş edilmemesi

teminat altma alınmış olur. Meşrubat sanayiinde kullanılan başlıca

ham maddeler: Şeker, meyve konsantreleri, COL, (Carbon di oksit),

limon tozu, tabii esanslar ve kola konsantreleridir.

Kontrol mevzuatı:

Halen mevcut olan gıda maddeleri nizamnamesinin bazı maddele¬

rinde yapılacak revizyondan sonra tatbikatın daha kifayetli olacağı

kanaatindeyiz.

Bugün cari nizamnamedeki cari hükümler ağır olmakla beraber

tatbikatı dağınık mercilerde bulunması sebebi ile tesirli bir netice alın¬

maktadır.

432

Gerek kontrol teşkilâtının kifayetsizliği ve gerekse eleman azlığı

tesirli bir kontrolü yoksun bulunmaktadır.

İstikrarlı ve tek merkezden idare edilen bir gıda kontrol düzeninin

kurulmasını zaruri görmekteyiz.

Sıhhatli bir kontrol düzeninin kurulmamış olması sanayide gayri

meşru rekabetin teessüsüne sebep olmakta ve kötü imâlat yapan bazen

iyi imâlat yapan müessestleri piyasadan uzaklaştırmaktadır.

Kontrol Teşkilâtı :

Gıda kontrolü sağlık bakanlığına bağlı merkezi bir teşkilât tara¬

fından idare edilmeli ve bu teşkilâtın vilâyet ve kazaarda kolları bu¬

lunmalıdır.

Özel Sektöre bölge laboratuarlarının tesisi ile kalite kontrolunda

kanuni bir yetki verildiği takdirde bu vazifeyi en iyi şekilde başaracağı

kanısındayız.

Özel Sektörün gelişmiş kuruluşları olan Ticaret ve Sanayi odaları

bu kontrollarda en müessir birer teşkilât olarak vazife alırlar ve özel

teşebbüsü kontrol ederek tesirli ve müsbet neticeler verebilir.

Kalite Kontrolları:

Kalite kontrolü için her şeyden evvel kontrolü yapılacak madde¬

lerin açık ve sarih tarifleri ile standartlarının yapılması zaruridir. Aksı

halde işler kontrol elemanlarının keyfi karar almalarına ve mevzuatı

kendi çıkarlarına tefsir etmelerine yol açabilir ki, en tehlikeli ve çık¬

maz yol budur.

Müstehlik Teşkilâtları:

Halen böyle bir teşkilât yoktur.

Yukarda arz ettiğim gibi yarı resmi olan Ticaret ve Sanayi Oda¬

larının bu yönde vazife almalarıyla hem müstehliki ve hemde müstah¬

sili temsil edeceğine kani bulunmaktayım.

Sinai Bünye :

1 — Sanayiin Organizasyonu

Alkolsüz Meşrubat Sanayii tamamen Özel Sektör kuruluşlarıdır.

2 — Kuruluş Yerleri

Bütün il ve ilçelerde bu kuruluşlar mevcuttur. Ancak bunların

gelişmesi ve sıhhi kuruluşlar olması için hükümetin Yunanistan ve

433

İsrail’de olduğu gibi bazı kanuni tedbirleri almasını zaruri görmekte¬

yiz.

Yunanistan bu konuda makinalaşma ile aynı zamanda gazlı meş¬

rubatta da meyveli imalât mecburiyetini koymuştur.

Meyveli imalât mecburiyetine paralel olarak meyve suyu Konsant¬

re Sanayiini kuracak müteşebbislere de uzun vadeli ucuz faizli kredi

sağlamıştır.

Bu sayede Yunanistan’da bilhassa narenciye sahasında muazzam

gelişmeler ve istihsâl artışları müşahade edilmiştir. Ayrıca bu millî

sanayilerini korumak için gerek Yunanistan ve gerekse İsrail yabancı

sermaye ile yurdumuza giren kolalı içki sanayiinede memleketlerinde

imalât müsaadesi vermemiştir.

İsrail daha ileri giderek meşrubat sanayiindeki kuruluşlarıda sı¬

nırlamış iktisadi gelişmeye ve nüfus artışlarına göre imalâthane açma

müsaadeleri vermiştir.

Kuruluş yerlerine tesir eden faktörler.

Bölgenin iktisadi seviyesi ve nüfus kesafetleri nazara alınarak ku¬

ruluşları sıralamak mümkündür.

İş Gücü :

Son zamanda gelişen meyve konsantre tesisleri gibi modem makinalarla

olan kuruluşlarda teknik elemana ve kalifiye işçilere ihtiyaç

hasıl olmuştur.

Nakliye :

Meyve konsantre tesislerinin İstanbul’da olması ham madde nak¬

linin önemini arttırmaktadır.

Narenciye bölgesinden nakliye kilo basma 14 - 18 kş. arasında bu¬

lunmaktadır.

Nakliyede en elverişli vasıta kamyondur.

Kamyonla dökme olarak sevkiyat ekonomik olmaktadır.

Maliyeti icabı hemen işlenmesi icab ettiğinden kamyon servisle¬

rini iyi tanzim etmek zarureti vardır.

Konsantre tesislerinin istihsâl bölgelerinde olması nakliyede bir

avantaj sağlar isede, kurulacak tesislerin mevsimlik çalışması, bakımı

ve personelin devamlı bağlılığı gibi hususlar nazarı dikkate alınırsa

bu hususun büyük bir önem kapsamadığı görülür.

Ancak büyük kapasitede yurt içi ve yurt dışı ihtiyacına cevap ve¬

recek bir tesisin istihsâl bölgesinde kurulması zaruri olacaktır.

434

Yakıt, Enerji, Su

Yakıt olarak 5-6 No Fül Oil Enerji olarak elektrik, artezyen ve

şehir suları tasfiye edilerek kullanılır.

Bu da maliyet unsurları arasında % 5 civarında bir tesir icra eder.

lidir.

İklim ve Toprak :

Antalya, Bodrum ve Kozan portakalları konsantreye daha elveriş¬

Bu bölgelerin portakalları ihracata elverişli olmayıp daha ziyade

bol sulu ve suyu renk taşıyan partiküllerden yüksek, randmanlı cins¬

tendirler.

Sektörün bu günkü durumu :

Meyve suyu konsantre tesisleri memleketimizde ilk defa İstanbul'¬

da kurulmuştur.

ler.

Bu tesisler bugün için gazlı meşrubat yapmayı tercih etmektedir¬

Yapılan imalâtın yurt sathında % 70 ine yayıldığı görülmektedir.

435

KOMİSYON RAPORLARINA ÇEŞİTLİ KURULUŞLARDAN

GELEN MÜTALÂALAR

T. C.

MALİYE BAKANLIĞI

Hazine Genel Müdürlüğü ve

Milletlerarası İktisadî İşbirliği Teşkilâtı

Kalkınma Plânı Şb. Ankara

Sayı: 57123 - 1 19/10/1966

Devlet Plânlama Teşkilâtı Müsteşarlığına

İlgi : MGG: 6060.03-1-66-1305 sayılı ve 25/4/1966 tarihli yazınız

İlgideki yazınıza ek olarak gönderilen “Şarap sanayii,, Özel İhtisas

Komisyonu raporu incelenmiştir.

Mezkûr raporun Bakanlığımızı ilgilendiren kısmında, şarapçılıkta

kullanılmakta olan cihazların bir kısmının yerli, ekserinin ise ithal malı

olduğu, komplike hassa makinalarm henüz yerlisi yapılamadığından

ithal edildiği, ithal edilen makina ve yedek parçalarına ithal sırasında

ödenen gümrük resimlerinin maliyeti yükseltildiğinden bahisle, mem¬

leketin zirai gelişmesini ve zirai mahsullerin değerlendirilmesini sağlıyan

şarapçılığa ait makina ve malzemenin ithalinde gümrük resmi

alınmasının gaye ile kabili telif görülmediği ifade olunarak, bahis

konusu makina ve malzemelerin vergisiz olarak ithali neticesinde, şarap

imalât maliyetinin düşmesinin ve bu suretle dış pazarlardan diğer rakip¬

lerimizin yanı sıra yer almamızın sağlanmış olacağı zikredilerek, bize

rakip olan Yunanistan’da şarap imalâtı ve imlâsını yapacak teşebbüs

sahiplerine gerekli malzeme ve makinalarm ithalinde kolaylık gösteril¬

diği, kredi verildiği ve hem de gümrük alınmadığı bildirilmekte ve şarap

ihraç eden Devletlerde, şaraba ve şarapçılığa uygulanan hukukî, malî

ve teknik yardımlarla, nizamların ve kanunların incelenmesi ve teşvik

edici hükümlerin nasıl tatbik edidiğinin bilinmesinin lâzım geldiği,

ayrıca mezkûr raporun 78 nci sahifesinde, şaraptan alman istihsâl ver¬

gisi ile 5823 sayılı kanun gereğince alman savunma vergisi hakkında da

bazı teklif ve temenniler ileri sürülmektedir.

Söz konusu raporda şarap sanayiinde kullanılan makina ve mal¬

zemelerin gümrük vergisinden, şarap ve benzeri içkilerden alman Sa¬

vunma Vergisinden muafiyet talebi açıkça ifade edilmemekle beraber,

şayet rapordaki maksat bu ise, bu yolda yapılacak talebe karşı düşünce¬

lerimiz aşağıda açıklanmıştır.

438

1 — Şarap sanayiinde kullanılacak makina ve malzemelerin güm ¬

rük vergi ve resimlerinden muaf tutulması, benzeri sanayii kollarının

mümasil taleulerine ve haklı şikâyetlerine yol açacaktır.

2 — Bu şekilde alman sun’i tedbirlerin, memleket ekonomisi için

faydadan ziyade zararlı neticeler verdiği anlaşımıştır.

3 — Gümrük vergi ve resimerinden muaf olarak ithal edilen eşya

ile kurulan ve böylece sun’i olarak maliyetti düşürülen tesislerin, dış

ekonomisi ve müşterek pazar içindeki durumu gerçek hesaplara değil

sun’i hesaplara dayanacaktır.

4 — Bu şekilde tanınan muafiyetlerin tatbikatta iyi netice verme¬

diği anlaşılmıştır. Ekonomik kaideler muvaffak olmamış bir tecrübenin

tekrarına cevaz vermediği gibi bilhassa aksini emretmektedir.

Bu sebeple Bakanlığımız, muafiyet taleplerini uygun mütalâa et¬

memek suretiyle bu sakıncalı yolun kapanması için gayret sarfetmek-

tedir.

5 — Hususi Kanunlarla muafiyet ve istisna hükümleri getirilmesi

vergideki umumiyet ve adalet kaidelerine aykırı olduğu gibi, bütçe

tahminlerini de olumsuz yönden etkilemektedir.

6 — Esasen 474 sayılı kanunla yürürlüğe konulmuş bulunan Güm¬

rük Giriş Tarife Cetvelimiz ve 6/3582 sayılı kararname ile yürürlüğe

konulan “XXXVII sayılı Türkiye Cumhuriyeti Listesi” (En Ziyade

Müsaadeye Mazhar Millet Tarifesi) ilgili Bakanlık ve teşekküllerin

temsilcilerinden müteşekkil bir komisyon tarafından, memleketimizin

ekonomik, sınai, sosyal ve kültürel gerçekleri gözönünde tutulmak su¬

retiyle hazırlanmış ve yatırım eşyasının vergi nisbetleri asgari hadde

tutulmuştur.

7 — Diğer taraftan, 474 sayılı kanunun 2 ve 3 ncü maddeleri ile

gerek vergi nisbet ve hadlerinde ve tarifedeki notlarda değişiklikler

yapılması ve gerekse gümrük vergi ve resimlerinin yıllık eşit taksitlerle

alınması hususunda Bakanlar Kuruluna yetki verilmiştir.

8 — Esasen, mezkûr raporda da ifade edildiği üzere, bu sanayi ko¬

lunda kullanılan makinalarm bir kısmı memleketimizde imal edilmekte

olup muafiyetin sağlanması halinde, gelişmekte olan bu sanayiin bal¬

talanacağı da tabiidir.

İstihsal Vergisi ile ilgili hususlara gelince;

Şarap sanayiinde kullanılan makina ve aletlerin ithali sırasında

alınan istihsal vergisinin, şarap sanayiine menfi bir tesir icra edeceği

mütalâasına iştirak edilmemektedir.

439

Diğer taraftan, 6802 sayılı Gider vergileri Kanununa bağlı III nu¬

maralı tablonun 3 üncü pozisyonunda kayıtlı bulunan inhisar dışındaki

içkilerden alınmakta olan istihsal vergilerinin kaldırılması düşünül¬

memektedir.

Bu itibarla, mezkûr sanayi kolunda maliyet unsurlarının düşü¬

nülmesinin vergi muafiyeti yoluyla değil İktisadî tedbirlerle sağlanma¬

sının uygun olacağı mütalâa edilmektedir.

Bilgileri rica olunur.

MALİYE BAKANI Y.

Muhsin Özbay

Bakanlık Müşaviri

440

T. C.

TARIM BAKANLIĞI

Plânlama ve Ekonomik Araştırmalar Dairesi

Başkanlığı

D. No. : 01/008/655 Ankara

17/5/1966

Konu : îçki Sanayii Özel İhtisas

Komisyonu Şarap ve Bira

Sanayii Komitesi Rapor¬

ları Hk.

39581

Başbakanlık

Devlet Plânlama Teşkilâtı

Müsteşarlığına,

İLGİ: 25 Nisan 1966 tarih, MGS 6060. 03-1-66-1305 sayılı ve 25

Nisan 1966 tarih, MGS 6060-03-1-66-1307 sayüı yazılarınız.

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı hazırlık çalışmalarıyle ilgili İçki

Sanayii İhtisas Komisyonu Şarap ve Bira Sanayii Komiteleri raporları

tetkik edilmiştir.

Resmî ve Özel Sektörün Şarap ve Bira Sanayii kollarında yetişmiş

mütehassıs temsilcileri tarafından memleket şartları gözönünde tutu¬

larak hazırlanmış olan raporların memleketimiz Şarap ve Bira Sana¬

yiinin inkişafına hizmet edecek nitelikte olduğu müşahade edilmiştir.

Bakanlığımızca genellikle uygun mütalâa edilen mezkûr raporlar

hakkında konu ile yakın ilgisi bulunan Gümrük ve Tekel Bakanlığı ve

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesinin de görüşlerinin alınmasının

yerinde olacağı mütalâa edilmektedir.

Bilgilerini ve gereğini arz ve rica ederim.

îmza

Tarım Bakanı y.

A. G.

14/5/1966

441

T. C.

TİCARET BAKANLIĞI

Tetkik Kurulu Başkanlığı

Şube remzi ve No. 11/00517 Ankara

9/6/1966

Konu : Şarap Sanayii Komitesi

Raporu Hk.

Başbakanlık



İlgi ; 25/4/1966 gün ve 6060.03-1-66/1305 sayılı yazınız :

İlgideki yazılarına ekli olarak alman (İçki Sanayii Özel İhtisas

Komisyonu Raporu) incenlenmiş ve bu husustaki görüşlerimiz aşağıda

açıklanmıştır.

1 — Şarap ihraç konusunda bugüne kadar yapılmış olan dış piyasa

etüdleri, gerekli tedbirler alındığı takdirde ihracatımızın artabileceğini

göstermiştir. Diğer taraftan muhtelif zamanlarda katıldığımız (Şarap

Degüstasyonlarmda) bu alanda söz sahibi olan kimseler şaraplarımızın

kalitesinin beğenildiğini, iyi bir organizasyonla geniş bir sürüm sahası

bulableceğimizi belirtmişlerdir.

2 — İhracatın gelişmesinde iki unsurun diğerlerine nazaran mühim

bir rol oynayacağı tetkikat sonunda anlaşılmıştır.

Bunlardan birincisi rekabete imkân verecek bir fiat seviyesi, İkin¬

cisi de devamlı ve muntazam sevkiyat olup özel ihtisas komisyonunun

tedbirler ile muntazam ve devamlı mal şevkini temin edecek pazarlama

müesseseleri kurulması hakkın daki teklifler yerinde görülmektedir.

3 — Raporda ihracatın şişe içinde, fıçılı ve dökme olarak yapıla¬

bileceğinden bahsedilmiş ise de, ihracatın arttırılması için daha ziyade

hangi şekle ehemmiyet verileceği hususu sarahatla belirtilmemiş

bulunmaktadır.

Halbuki, ihraç maliyetini büyük ölçüde düşürmesi bakımından

Milletlerarası ticarî teamül şarapların dökme olarak ihracı istikametin¬

dedir. Bu bakımdan memleketimiz şarap ihracatının büyük kısmını

442

dökme ihracatın teşkil etmesi ve çalışmaların bu istikamette yapılması

faydalı görülmektedir.

4 — Raporda ihracatı köstekleyici formalitelerin akışı sağlayacak

şekilde tadili ve bazılarının tamamen kaldırılmasının faydalı olacağına

işaret olunmaktadır. Mezkûr husus Bakanlığımızca da yerinde görül¬

düğünden mer’i dış ticaret rejimimizde şarap tesçile tabi mallar listesi

dışında bırakılmak sureiyle ihracat formaliteleri asgarî seviyeye indiril¬

miş ve buna ilâveten adı geçen maddenin konsinyasyon veya müşterek

hesap suretiyle ihracına müsaade olunmuştur.

Bilgilerine saygile arzederim.

Ticaret Bakanı y.

MAZLUM ATAMAN

Müsteşar

443

T. C.

BAŞBAKANLIK

Devlet İstatistik Enstitüsü

Başkanlığı

TA/906-143 Ankara

30/6/1966


Müsteşarlığına

İlgi : 25/4/1966 tarih ve 606.03-66-1307 sayılı yazı.

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı ve Yıllık Programlar hazırlık

larında yararlanmak üzere Bira Sanayii Özel İhtisas Komisyonu tara

fından hazırlanan rapor incelenmiş, Enstitümüz bakımından olumlu

karşılanmıştır.

Bilgi edinilmesini saygılarımla rica ederim.

Başkan y.

Dr. TURGUT OMAY

Başkan yardımcısı

444

-Suret-

T. C.

EGE ÜNİVERSİTESİ

Ziraat Fakültesi Dekanlığı

Sayı: 610/2631 Bornova - İzmir

9/6/1966

Başbakanlık


Müsteşarlığına

ANKARA

K : 25/4/1966 gün ve 1305 sayılı yazınıza.

Müsteşarlığınıza ait İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında Şarap

Sanayii ile ilgili Özel İhtisas Komisyonunun çalışma raporu incelen*

mistir.

Fakültemizce, bu rapora ilâve edilecek bir görüşümüzün bulanma¬

dığını bilgilerinize arzederim.

Prof. Dr. Kâzım BAYRAKTAR

DEKAN V.

S/Y

445

-Suret-

T. C.

EGE ÜNİVERSİTESİ

Ziraat Fakültesi Dekanlığı

Sayı : 610/2631 Bornova - İzmir

9/6/1966

Başbakanlık


Müsteşarlığına

ANKARA

K : 25/4/1966 gün ve 1305 sayılı yazınıza.

Müsteşarlığınıza ait İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında Şaıap

Sanayii ile ilgili Özel İhtisas Komisyonunun çalışma raporu incelen¬

miştir.

Fakültemizce, bu rapora ilâve edilecek bir görüşümüzün bulunnadıgmı

bilgilerinize arzederim.

Prof. Dr. Kâzım BAYRAKTAR

DEKAN V.

S/Y

446

-Suret-

T. C.

TARIM BAKANLIĞI

Plânlama ve Ekonomik Araştırmalar Dairesi

Başkanlığı

D. No. : 01/008/655 Ankara

17/5/1966

Konu : İçki Sanayii Özel İhtisas

Komisyonu Şarap ve Bira

Sanayii Komitesi Rapor¬

ları Hk.

39581

Başbakanlık



İlgi : 25 Nisan 1966 tarih, MGS 6060.03-1-66-1305 sayılı ve 25 Nisan

1966 tarih, MGS 6060-03-1-66-1307 sayılı yazılarınız.

İkinci Beş Yıllık Kalkmma Plânı hazırlık çalışmalariyle ilgili İçki

Sanayii İhtisas Komisynu Şarap ve Bira Sanayii Komiteleri raporları

tetkik edilmiştir.

Resmî ve Özel Sektörün Şarap ve Bira Sanayii kollarında yetişmiş

mütehassıs temsilcileri tarafından memleket şartları göz önünde tutu¬

larak hazırlanmış olan raporların memleketimiz Şarap ve Bira Sana¬

yiinin inkişafına hizmet edecek nitelikte olduğu müşahede edilmiştir.

Bakanlığımızca genellikle uygun mütalâa edilen mezkûr raporlar

hakkında konu ile yakın ilgisi bulunan Gümrük ve Tekel Bakanlığı ve

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesinin de görüşlerinin alınmasının

yerinde olacağı mütalâa edilmektedir.

Bilgilerini ve gereğini arz ve rica ederim.

A. G.

14/5/1966

İmza

Tarım Bakanı y.

447

663.2/.5(560)(0^7.3)"1968/72"

YEK NUMARASI : ^67

n.l

YAZAR :

DPT

İçki Sanayii öİK

DOKÜMAN ADI : papOTU

TARİH

ADI

ALANIN

İMZASI

DPT-2-1966-Icki-Sanayii-Ozel-Ihtisas-Komisyonu-Raporu

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?