GROT 13/06

More documents

Recommendations

Info

Opowieści z dawnego Radzynia BYŁO TAK JAKOŚ INACZEJ, Spotkanie z osobą, która w miarę dobrze pamięta Radzyń sprzed osiemdziesięciu lat, to przeżycie szczególne. Jest to rodzaj dotknięcia historii i tak jakby spacer po Radzyniu, którego już nie ma, spacer ze szczególnym przewodnikiem, którym jest nasz rozmówca. Przewodnik, pomimo tego, że opowiada o s w o ic h in d y w id u a ln y c h lo s a c h i doświadczeniach przeżytych w małym p ro w in c jo n a ln y m m ia s te c z k u je s t św ia d k ie m w ie lk ie j h is to rii, któ ra przetaczając się po naszym kraju niczym walec, nie oszczędzała nikogo i nikogo nie zostawiła bez szczególnych, często bardzo tragicznych wspomnień. Te wspomnienia dla nas, urodzonych kilkadziesiąt lat po II wojnie światowej, są niemal namacalnym s p o tk a n ie m z ta m ty m d a w n y m , wielokulturowym Radzyniem, z tamtym wydarzeniam i i tam tym i ludźmi. Nas rozmówcy opowiadając swoje historie wspominając ludzi z dawnych lat używają zdrobnień ich imion, nieraz przezwisk lub pseudonimów i mówią o nich tak , jakby dopiero co się z nimi rozstali. Mówiąc o ulicach używ ają daw nych nazw tak swobodnie jakby nadal funkcjonowały. Jest to niesamowite. Po takiejrozmowie inaczej patrzy się na ulice i zabytkowe budynki n a sze g o m ia s ta . Są to ta c y sam i świadkowie historii. Opowiadane przez naszą rozmówczynię historie to osobiste i rodzinne wydarzenia, najczęściej ściśle splatające się z historią Radzynia. W czasie rozmowy powstaje subiektywny opis historii miasta i regionu, stanowiący cenne źródło wiedzy nie tylko historycznej ale też społeczneji obyczajowej. Dwie kultury razem Radzyń lat 30 -tych ubiegłego wieku we wspomnieniach Pani Haliny Kwasowiec to małe, malownicze w większości drewniane miasteczko, w którym zgodnie żyły dwie społeczności: polska i żydowska. Pani Halina urodziła się 10 lutego 1923 roku w Radzyniu Podlaskim . Jej rodzice Jan Pruchniewicz i Zofia Pruchniewicz z domu Mańko prowadzili pod Radzyniem małe gospodarstwo rolne. Dziadek pani Haliny był rządcą w pałacu Szlubowskich na Guberni. Wraz z żoną prowadził tam spory ogród gdzie siał mak, bób, groch i fasolę. Co roku odwiedzała ich Żydówka, która za te SERDECZNIEJ. warzywa dawała im takie rarytasy jak pomarańcze, cytryny czy figi - śmieje się pani Kwasowiec. W 1930 roku rodzina Pruchniewiczów zamieszkała w nowym, murowanym domu na ulicy Warszawskiej. - Na Warszawskiej z lewej strony tylko nasz dom i kamieniczki Wysockich i Obrębskich były murowane. Reszta domów aż do żydowskiego banku naprzeciwko Kościoła, była z drewna. Z prawejstrony ulicy tylko dom tzw. piaskowy, który stał w miejscu obecnego Manhatanu i przedwojenny magistrat (późniejszy budynek gestapo) były murowane - wspomina pani Halina. Przed wybuchem II wojny światowejwiększość murowanych domów w Radzyniu należała do Żydów, którzy stanowili około 50% społeczności miasta. Na ulicy Ostrowieckiej wszystkie kamienice były żydowskie. W tych kamienicach żydowscy kupcy prowadzili swoje interesy. Do nich należała większość skle pów z g a la n te rią , m ate ria ła m i, obuwiem oraz mięsne, sprzedające głównie wołowinę. Sklepy mięsne z wieprzowiną i wędlinami były w zarządzie Polaków. W rękach Polaków byłyteżtzw. okręgówki, czyli sklepy PSS - u. - W Radzyniu były dwa takie sklepy-jeden na ul. Ostrowieckiejtuż obok kościoła ŚwiętejTrójcy i drugi na Rynku (dawnym PKS-ie) w drewnianych halach i w prostopadle łączącym się z nimi budynku. W okręgówkach można było kupić prawie wszystko. W tych na Rynku był nawet sklep monopolowy, który prowadził pan Klepka. Tylko on miał koncesję na sprzedaż alkoholu, ponieważ przed wojną takie kon ce sje w ydaw ane b yły w yłą c zn ie inwalidom wojennym, a pan Klepka nie miał obu nóg - opowiada pani Kwasowiec. W Radzyniu były też dwie księgarnie: jedną prowadził Polak, a drugą Żyd. Był też sklep z dewocjonaliami w halach PSS-owskich z wejściem od placu kościelnego, który prowadził pan Siepko. Żydowskie sklepy były zamykane w Szabas, czyli w piątek wieczorem, a mogły być otwierane dopiero w sobotę wieczorem i to tylko dla znajomych w wyjątkowych przypadkach. Ich święto polegało na modlitwie i odpoczywaniu. Siedzieli na ławkach przed domami i rozmawiali lub spacerowali po mieście. Na ulicy Międzyrzeckiej znajdował się młyn, w którym udziały miał jeden z najbogatszych Żydów w Radzyniu - Lichtenstein. Z tego młyna do Radzynia doprowadzany był prąd elektryczny, który u Lichtensteina można było kupić na raty. W radzyńskim gimnazjum Po ukończeniu szkoły podstawowejpani Halina w 1935 roku rozpoczęła naukę w radzyńskim gimnazjum, w którym uczyła się też młodzież żydowska. - W m ojejklasie było 28 osób, w tym cztery Żydówki i czterech Żydów. Byli oni dla Polaków bardzo życzliw i, je d n a k dla sie b ie ju ż nie. Pamiętam, że jedna z Żydówek uczyła się bardzo dobrze, dwie średnio, ajedna słabo i te pozostałe nie pomagały jej. Ta słaba miała na imię Puma. Na koniec roku z biologii wychodziła jejd w ójka i profesor chciał „ją wyciągnąć” na trójkę więc dla żartu zadał jej pytanie ostatniej szansy: „Puma, co to je s t - po wodzie pływa i kaczka się nazywa ? ” i ona z przejęcia nie o d p o w ie d z ia ła - ś m ie je s ię pani Kwasowiec. Gdy przychodziły św ięta katolickie to szkoły miały wolne, a gdy były święta żydowskie i soboty to tylko uczniowie żydowscy nie przychodzili do szkoły. W gim nazjum działało harcerstwo. Nad chłopcami nadzór miał harcmistrz Lisowski, a drużynę dziewcząt prowadziła pani O learczyk, żona sta ro sty Franciszka Olearczyka. Była też drużyna skautów żydowskich, której przełożonym był niejaki Bluman. - W październiku, w dniu imienin pana starosty chodziłyśmy do pałacu z życzeniam i. Była to dla nas w ielka przyjemność - opowiada pani Halina. Ponadto harcerki pod kierunkiem pani O le a rc zyk p rzyg o to w yw a ły program artystyczny, który był wystawiany podczas b a lu k a r n a w a ło w e g o d la d z ie c i pracowników starostwa radzyńskiego w zielonejsali balowejPałacu Potockich. W m ieście działały też inne organizacje m łodzieżowe np. Związek S trzelecki. Uczniowie gimnazjum korzystali też nieraz z koncertów muzycznych organizowanych przez radzyńskie Towarzystwo Przyjaciół Sceny i Muzyki lub ORMUZ. - Rzadko chodziliśmy na te koncerty ponieważ były płatne, a trzeba pamiętać, że za szkołę też trzeba było płacić - mówi pani Halina. Za najuboższych i bardzo zdolnych uczniów płaciły urzędy gminy. - Był taki Sokólski Józef z Wohynia, który pięknie malował - wspomina. - Zawsze jak trzeba było coś namalować w szkole to szli do niego. Gmina kupowała mu farby i inne materiały. Inny, o nazwisku Matejek był literatem. Za bardzo zdolnego chłopaka, który nazywał się Janek 22
Grupa nauczycieli radzyńskiego gimnazjum przed kościółkiem pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Lata 30 - te X X wieku. Troć płacili Szlubowscy, ponieważ jego ojciec był u nich fornalem. Ten Troć w czasie okupacji utopił się podczas kąpieli w rzece - opowiada kobieta. W niedziele katoliccy uczniowie gimnazjum, ubrani w mundurki szkolne mieli obowiązek przyjść na plac szkolny by razem pójść na mszę odprawianą o g o d z in ie 10-ej w k o ś c ió łk u pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, który stał w miejscu obecnego boiska przy gimnazjum nr.1. - Opiekowało się nami dwoje dyżurnych nauczycieli, a listę sprawdzał ksiądz Grzybowski, który odpowiadał w Radzyniu za naukę religii - wspomina nasza rozmówczyni. - Kościółek ten był uroczy. Miał piękny drewniany ołtarz główny i jeden boczny po lewejstronie i dwa malutkie pom ieszczenia, z których w jednym była zakrystia. Nad wejściem był chór i organy. Co niedziela msze święte uświetniał śpiew chóru, który prowadził pan Kazimierz Preizner. W chórze tym śpiewało wielu moich znajomych - opowiada pani H alina. Na msze do tego kościółka przychodzili też pracownicy starostwa i magistratu oraz zjeżdżali się właściciele okolicznych majątków. - Szlubowscy na mszę chodzili do kościoła Trójcy Świętej ponieważ tam łożyli na utrzymanie świątyni. Gdy było ciepło, po mszy młodzież często chodziła na spacer do parku. Parkan parku był wtedy o wiele wyższy, a sam park był bardzo zadbany. Wzdłuż alejek rosło wiele róż i dlatego wszędzie pięknie pachniało. Od stawu do dużych drzwi pałacu biegła alejka, wzdłuż którejna specjalnych kratkach rosła winorośl. Naprzeciwko Oranżerii był kort tenisowy. Staw parkowy był bardzo zadbany. Zajmował się nim pan Młynarczyk z Koszar. Bardzo o niego dbał. Zimą urządzał na nim lodowisko za korzystanie z którego pobierał opłaty. Lodowisko było oświetlone, a nawet na jego brzegu był duży wieszak. Ludzie inaczejspędzali wtedy wolny czas, dużo ze sobą przebywali i rozmawiali. Młodzież często w dużych grupach robiła wypady za miasto na ogniska lub majówki. Było tak jakoś inaczej, serdeczniej-wspom ina pani Halina. Straszne czasy Beztroskie życie radzyńskiejmłodzieży tak jak i wszystkich Polaków, skończyło się 1 września 1939 roku. - O wybuchu wojny dowiedzieliśmy się z radiowego komunikatu prezydenta. Zrozpaczeni ludzie wyszli z domów na ulice. Moja mama, która dobrze pamiętała okropności poprzedniejwojny bardzo płakała. Wszystkim opadły ręce. Nikt nic nie robił. Ludzie zbierali się pod magistratem, żeby się czegoś dowiedzieć - w spom ina ten tra g ic zn y dzień pani a » r 6 (236) 23 Gimnazjum radzyńskie. Lata 30 - te X X wieku. K w asow iec. Na Lubelszczyznę z terenów Polski, wcielonych w 1939 roku do Rzeszy, sprowadzili Niemcy 150 Granatowych Policjantów. Kilku trafiło do Radzynia, a jeden z nich zamieszkał w domu państwa Pruchniewiczów na Warszawskiej. Nazywał się Józef Mąka. Mieszkał on u nich całą wojnę i zaprzyjaźnił się z rodzicami pani Haliny. - W 1940 roku Niemcy chcieli mnie wywieźć na roboty do Rzeszy. Nie mogłam pojechać, miałam dopiero 17 lat. I ten Mąka „załatwił” mi pracę w radzyńskim gestapo. To uratowało mnie przed wywózką - wspomina pani Halina. Był to dla niej tragiczny okres. Do pracy przychodziła popołudniami. Pracowała w pokoju na piętrze w budynku dawnego magistratu radzyńskiego. Do jej obowiązków należało przepisyw anie jakich ś mało ważnych dokumentów. - Nie dawali mi nic ważnego do przepisywania, bo bali się, że gdzieś to wyniosę. Chociaż nauczyłam się wtedy pisać na m aszynie - uśm iecha się. Pracowała tam tylko dwa miesiące. Sama się zwolniła ponieważ nie mogła znieść dochodzących z piwnic i parteru krzyków katowanych więźniów. Było to ponad jej siły. W latach 1941 - 1945 pracowała w Syndykacie (obecny PZGS). Pracowało tam na stałe około 12 osób, lecz po zbiorach we wrześniu Niemcy zatrudniali nawet 250 osób, ponieważ to właśnie w Syndykacie przyjmowane były tzw. kontygenty czyli o b o w ią z k o w e d o s ta w y d la a rm ii niemieckiej. Syndykatem zarządzali Polacy, ale główną administrację stanowili Niemcy. Lecz nawet w pracy dla Niemców nie można było się czuć bezpiecznie. - Pamiętam jak kiedyś gestapo aresztowało kilka osób z Syndykatu. Nie wiem z jakiego powodu. Była to jakaś duża akcja ponieważ wtedy aresztowano też wiele osób z innych instytucji np. PSS lub GS. Kilka osób udało się wyciągnąć z więzienia, lecz większość już nie w róciła, poginęli w obozach koncentracyjnych. Pracowała tam też przez jakiś czas pewna Żydówka o imieniu Ania. Była to młoda lecz bardzo wykształcona osoba. N iem cy kazali je j prow adzić służbową dokumentację. Rozstrzelali ją na radzyńskim kirkucie gdy przestała być im potrzebna-wspomina pani Halina. Już po wyzwoleniu Radzynia, w Boże Narodzenie 1944 roku, pani Halina wyszła za mąż za Czesława Kwasowca . Pan Czesław pracował jako urzędnik w jednej z radzyńskich instytucji. Gdy urodziła się im pierwsza córka, Kwasowcowie wyjechali do Żar gdzie pani Halina pracow ała w księgow ości zakładów lniarskich. Do Radzynia powrócili w połowie lat 50 -tych. Pani H a lin a p ra cow a ła n a jp ie rw w księgowości mleczarni, a później aż do e m e r y tu r y w k s ię g o w o ś c i B anku Spółdzielczego. Obecnie mieszka w domu do którego wprowadziła się z rodzicami jeszcze w 1930 roku. Winorośl w radzyńskim parku. Lata 30 - te X X wieku. Arkadiusz Kulpa
Page 1 and 2: AbS OLufoRłuM oLA^ijRMiSTRiA WitOl
Page 3 and 4: Witam Was, Drodzy Czytelnicy! Oddaj
Page 5 and 6: H isto ryczn a w izyta g ło w y pa
Page 7 and 8: fot. P. Matysiak Zakład Zagospodar
Page 9 and 10: Najmłodsi poznają przeszłość P
Page 11 and 12: ludzkie oczekiwania w sporze są dy
Page 13 and 14: Czy to koniec kolejek w Wydziale Ko
Page 15 and 16: na radzyńskiej pływalni Aqua - Mi
Page 17 and 18: Laureatom festiwalu gratulował i n
Page 19 and 20: SZKOLACY! FESTYN RODZINNY W FILII N
Page 21: Wywiad Grota Z MICHAŁEM MUSIATOWIC
Page 25 and 26: „W stronę słońca” z Bibliote
Page 27 and 28: Z a sa d y bezpieczeństw a prow ad
Page 29 and 30: H arcerski Z lo t w Radzyniu CZUJ!
Page 31 and 32: 17 czerwca był prawdziwym święte
Page 33 and 34: Kolejne s u k c e s y R S C Taekw o
Page 35: nradzyNska izba rregionalna ■««

GROT 13/06

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?