02.12.2013 Views

Tempo Semanal

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

cmyk<br />

Bomdia Timor-Leste ! HTTP:WWW.temposemanaltimor.blogspot.com Contact : +(670) 7234852<br />

GARDA MOR Pretetive Services Lda.<br />

Servicos de sFatuhada Dili,Timor-Leste,<br />

PO Box 293<br />

- Email : gardamorsecurity@gmail.com<br />

- Telp : +670 3310732 - Fax + 670 3310732<br />

- Call : Abel, 7365577<br />

GARDA MOR SECURITY TIMOR OAN NIAN RASIK<br />

Husi Redasun <strong>Tempo</strong> <strong>Semanal</strong><br />

Hato’o Parabeins ba IV Governu<br />

Konstituisional ne’ebe halao<br />

Aniversariu ba Dala III.<br />

Tersa,10 agotu 2010 Numeru 200 - Tinan IV - 2010 50 Centavos<br />

Basílio: Rejeita<br />

Prezensa Seitas<br />

Iha TL<br />

Baukau-Bispu Dioseze<br />

Baukau, Don Basílio do<br />

Nascimento afirma nia pozisaun<br />

hodi rejeita totál<br />

prezensa grupu Seitas iha<br />

Timor-Leste, tanba tuir<br />

Don Basílio hateten, Seitas<br />

nia prezensa hanesan<br />

dezafiu boot ba Uma Kreda,<br />

dezafiu mós ba Bispu<br />

no Amlulik sira iha Timor<br />

liuliu Sarani Katólika sira<br />

nia moris ne’ebé sempre<br />

hasuru manobra oioin<br />

husi tentasaun, afirma<br />

Don Basílio ba jornalista<br />

iha nia servisu fatin Biskopal<br />

Dioseze Baukau foin<br />

lalais ne’e.“dala ruma ita<br />

iha tendénsia hodi haree<br />

buat hirak ne’e tanba osan<br />

mak Sarani sira halai fali<br />

ba Seitas, maibé tuir<br />

loloos ita labele haree<br />

kestaun ne’e ho perspetiva<br />

ida de’it,” dehan nia.<br />

Tuir Bispu nia haree Seitas<br />

nia prezensa>p.14<br />

Jeradór<br />

Nakroma Falla<br />

Pasajeiru Triste<br />

Oekusi-Jeradór Ró Nakroma<br />

ne’ebé foin lalais<br />

ne’e failla durante semana<br />

rua nia laran iha Ponte<br />

Kais Oebao, Sub-Distritu<br />

Pante Makasar, Distritu<br />

Oekusi, halo pasajeiru<br />

tomak ne’ebé prontu atu<br />

hala’o viajen mai Kapitál<br />

Dili kansela hotu tanba<br />

mákina ne’ebé produs ahi<br />

eletrisidade ba AC, bee no<br />

dada damdor odamatan<br />

ró nian la di’ak>p.15<br />

Foto/ts/Dilma Suzeti<br />

Estudante Timor Oan ne’ebe Estuda Medisina iha Cuba Fila Hikas Mai Timor - Leste Hodi Kontinua Sira nia stajiu durante<br />

tinan ida. Estudante Medisina Atrapalha Hodi Hi’it sira nia Sasan iha Aerportu Nicolau Lobato Dili.<br />

Indika Estudante Medisina 18 Tuir<br />

Yudisium La Iha Kualidade<br />

Rui: “Anónima Ne’e La’ós Atitude Di’ak”<br />

Hapara Kontratu Sein Justifikasaun<br />

Kompañia Ki’ik-Boot Hakisuk Malu<br />

Dili-Tan de’it hakarak hetan<br />

lukru ne’ebé boot entaun buka<br />

meius oioin ho pratika ne’ebé la<br />

dun iha benefísiu di’ak ba ema seluk<br />

ou ba Kompañia kbiit laek, saa<br />

tan bainhira atu hapara kontratu<br />

ba Kompañia ne’ebé durante<br />

ne’e hetan fiar husi parte Governu<br />

sai hanesan fornesedor<br />

kombustivel ba ba Sentrál EDTL<br />

Dili, <strong>Tempo</strong> Semanál<br />

Iha fulan Fevereiru tinan<br />

2003 Estadu Timor-Leste ne’ebé<br />

reprezenta husi Presidente<br />

Repúblika Kay Rala Xanana Gusmão<br />

hala’o akordu Bilaterál ida<br />

ho Estadu Kuba lidera husi Presidente<br />

Kuba Fidel Castro iha<br />

Malaysia ‘Kulalumpur’ hodi prepara<br />

foin sa’e sira ba estuda médiku.Hafoin<br />

hala’o akordu ida ne-<br />

’e, iha fulan Outubru Governu Timor-Leste<br />

hahú prepara hodi haruka<br />

Juventude sira ba tuir prosesu<br />

selesaun ne’ebé rigorozu<br />

tebes tanba husi estudante<br />

na’in 20 ne’ebé Estadu<br />

haruka ba kuaze iha na’in<br />

300 mak tuir selesaun, ne’e<br />

duni bele hateten iha selesaun<br />

ne’e presiza duni>p.8<br />

derrepente de’it la iha justifikasaun<br />

ou klarifikasaun<br />

kle’an rona de’it informasaun<br />

husi ibun ba ibun brani politiza<br />

situasaun katak ba >p.6<br />

Negara Welfare<br />

State Menurut<br />

Konstitusi TL<br />

Oleh : LeonitoRibeiro,<br />

SH, MH.<br />

(episode II habis)<br />

Falsafah Bangsa<br />

“UMA LULIK”<br />

Sejak Negara Timor-<br />

Leste diproklamirkan<br />

pada tanggal 28 November<br />

1975 yang kemudian<br />

direstorasi kemerdekaan<br />

tersebut pada<br />

tahun 2002, hingga kini<br />

belum dirumuskan suatu<br />

falsafah bangsa yang<br />

dijadikan sebagai dasar<br />

dan ideologi Negara.<br />

Padahal Negara Timor-Leste<br />

terkenal<br />

dengan Falsafah>p.2<br />

PR Prontu<br />

Sai Mediadór<br />

Arte Marsiál<br />

Gleno-Relasiona ho<br />

problema konflitu ne’ebé<br />

sempre akontese entre<br />

grupu Arte Marsiais tanba<br />

la iha motivu klaru, aleinde<br />

ne’e iha lideransa husi<br />

Partidu balu sempre uza<br />

Grupu Arte Marsiál sira<br />

hodi hala’o interese<br />

polítika. Bazeia ba kestaun<br />

hirak ne’e Presidente<br />

da Repúblika (PR) Dr. José<br />

Ramos Horta liu husi<br />

diálogu ne’ebé foin lalais<br />

ne’e hala’o iha Sub-Distritu<br />

Gleno, Distritu Ermera<br />

PR hakarak sai>p.15<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Publication of<br />

AGORA TEMPO INTERMEDIA, LDA.<br />

Rua Palapaco, Dili-Timor Leste<br />

Mobile; +670 7234852 & 7703676<br />

E-mail: tempo.semanal@gmail.com<br />

http//www.temposemanaltimor.blogspot.com<br />

LAWYER; ...................................................................<br />

BOARD OF SUPERVISOR; MARIA MANUELA LEONG PEREIRA<br />

Opiniaun 2<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Negara Welfare State<br />

Menurut Konstitusi TL<br />

THE MANAGEMENT<br />

DIRECTOR: JOSE ANTONIO BELO<br />

DEPUTY DIRECTOR: ADERITO DO ROSARIO (adetempo@gmail.com)<br />

EDITOR IN CHIEF: ANTONIO DA COSTA<br />

FINANCIAL MANAGER: FILOMENA DA CRUZ<br />

REDACTION:<br />

mauresi.silva@gmail.com<br />

EDITORS: ANTONIO DA COSTA<br />

REPORTERS: CRISTOVAO DA COSTA, TEODORICO DA SILVA, DILMA<br />

SUZETY & DOMINGGOS DA COSTA<br />

PREPRESS; ANTONIO MAIA FERNANDES<br />

BUSINESS:<br />

MARKETING MANAGER: JULIA DE ARAUJO<br />

DEEP COLLECTOR; DISTRIBUTION & DELIVERY; JULIO DA SILVA , VITO DA<br />

CONCECAO<br />

CORESPONDENTS:<br />

JUVINAL ABUT (BAUCAU), JOAQUIN MAGNO (AINARO), JOSE VICENTE<br />

(MANATUTO),CRIZONIO CALDAS (SAME),<br />

GED DE CARVALHO (ERMERA), JACINTO BU’I (OEKUSE), DANIEL BATISTA<br />

(AILEU),VERGINA DOS SANTOS (LAUTEM), JOAO LETTO (LIKISA), LENITO<br />

DA SILVA (BOBONARO), MARIA LIDIA (VIKEKE), JOANICO MAGNO (SUAI)<br />

COMPANY REGISTRATION CERTIFICATE: LPA 06758/MTCI/III/2009<br />

PRINTED BY SYLVIA PRINTING<br />

HO HAKRAIK AN TEMPO SEMANAL HATO’O KOMPRIMENTUS BA LEITOR<br />

SIRA KATAK, JORNAL TEMPO SEMANAL HAHU MOSU IHA IMI LE’ET ATU<br />

FASILITA INFORMASAUN BA IMI. TAMBA NE’E AMI PRESIZA ITA BOOT SIRA NIA<br />

TULUN ATU EKIPA JORNAL NE’E NIAN BELE HALAO SERVISU JORNALISMU HO<br />

DIDIAK.<br />

JORNALISTA JORNAL TEMPO SEMANAL, BANDU ATU HETAN ENVELOPE KA<br />

SASAN RUMA HUSI FONTES INFORMASAUN SIRA.<br />

Ami fo hatene katak leitores nebe hakarak halo langganan<br />

ho jornal <strong>Tempo</strong> <strong>Semanal</strong>, favor priense formulariu ne’e<br />

I haruka mai diresaun:<br />

Av. Palapaco, Dili, Timor Leste. Telp. 7375135, 7473408<br />

1. Naran : ............................................<br />

2. Diresaun : ............................................<br />

3. Tel/HP : ............................................<br />

4. Exemplar : ............................................<br />

Pressu/fulan : Dili + Distritu US$5.00<br />

Ba leitores no kliente nebe anunsiu no publika ona ita boot nia<br />

advertismu ruma iha jornal nee, mak atu ajuda prosesu selu<br />

advertismu nian ho sistema transfer osan liu husi<br />

Konta Bankaria, entaun bele direta ba;<br />

Agora <strong>Tempo</strong> <strong>Semanal</strong> Avertisment iha ANZ<br />

ho numeru de Konta: 101-112-2606-031<br />

Rate of publication<br />

Format<br />

Number of pages<br />

Print area<br />

Column width<br />

Canal width<br />

Number of editions<br />

Content<br />

Target distribution<br />

ABOUT TEMPO SEMANAL<br />

: Weekly<br />

: Tabloid (297 x 420 mm)<br />

: 20 (20-24 when required)<br />

: 264.5 mm x 385 mm<br />

: 42 mm<br />

: 5 mm<br />

: 3500 per week<br />

: Investigative reporting and public interest;<br />

commerce and foreign investment; districtfocused<br />

news; development projects and<br />

tourism.<br />

: Two copies to each primary, pre-secondary and<br />

secondary school in Timor-Leste; two copies to<br />

each university in Timor-Leste; two copies to<br />

each village and sub-district administration in<br />

Timor-Leste; 370 individual subscribers; 80<br />

street-vender sales per week.<br />

Uma Lulik yang kemungkinan<br />

dapat dijadikan<br />

sebagai salah satu falsafah<br />

bangsa.<br />

Konsep ini dapat dikaji<br />

dari empat perspektif<br />

yakni, perspektif filosofis,<br />

yuridis, sosiologis dan<br />

etimologis.<br />

Secara etimologis<br />

Uma berarti Rumah dan<br />

Lulik berarti Suci/Kudus/Sakral.<br />

Dengan demikian,<br />

secara harafiah U-<br />

ma Lulik berarti “Rumah<br />

Suci”.Dengan Uma Lulik<br />

setiap warga Negara Republik<br />

Demokratik Timor-<br />

Leste dapat diketahui status<br />

sosialnya, apakah<br />

berasal dari keturunan<br />

bangsawan (berkasta)<br />

atau tidak.<br />

“Falsafah Uma Lulik<br />

dapat dipandang sebagai<br />

kesepakatan Luhur yang<br />

mempersatukan semua<br />

ikatan suku ke dalam satu<br />

bangsa yang majemuk<br />

dalam prinsip persatuan,<br />

setiap manusia Timor-<br />

Leste, mulai dari ujung<br />

barat Oecusse sampai<br />

ujung Timur Tutuala,<br />

pasti mempunyai Uma<br />

Lulik.<br />

Uma Lulik merupakan<br />

simbol filosofis dari<br />

persatuan umum dan<br />

hubungan sesama manusia,<br />

manusia dengan alam<br />

dan manusia dengan<br />

para leluhur atau nenek<br />

moyang, yang masih<br />

tetap dipertahankan sejak<br />

jaman dahulu kala<br />

sampai sekarang.” 7<br />

Bertitik tolak dari pendapat<br />

tersebut dapat ditarik<br />

unsur-unsur falsafah<br />

Uma Lulik sebagai berikut:<br />

unsur religiomagis<br />

(keTuhanan), kesepakatan<br />

yang luhur, unsur<br />

kekeluargaan/persatuan,<br />

unsur kemanusiaan, lingkungan<br />

hidup/manusia<br />

dengan alam Adat Istiadat,<br />

musyawarah (demokrasi),<br />

tolong-menolong/<br />

kesejahteraan.<br />

Di Timor-Leste, bila<br />

seseorang tidak mempunyai<br />

Uma Lulik akan<br />

dikategorikan sebagai<br />

Pendatang (lemo rai, la’o<br />

rai) dan orang yang tidak<br />

berakar, atau tidak mempunyai<br />

dasar keturunan<br />

(asal usul) yang jelas<br />

(abut la íha) dengan Uma<br />

Lulik setiap warga Negara<br />

Republik Demokratik<br />

Timor-Leste dapat diketahui<br />

status sosialnya, apakah<br />

berasal dari keturunan<br />

bangsawan (berkasta)<br />

atau tidak.<br />

Falsafah Uma Lulik<br />

dipersepsikan juga sebagai<br />

tempat pemujaan kepada<br />

Leluhur dari para<br />

keturunannya.<br />

Dalam suku Mambae<br />

“orang yang tidak mempunyai<br />

rumah Adat itu<br />

dikatakan sebagai orang<br />

yang tidak mempunyai<br />

identitas yang jelas, dengan<br />

kata kiasan dalam bahasa<br />

Mambae Suco Rotuto<br />

“Mou Man Hiut, Lau<br />

Man Lei” jadi intinya setiap<br />

orang Timor-Leste<br />

mempunyai Uma Lulik,<br />

sebagai contoh :<br />

Suku Bunak (Marae), 8<br />

terdapat Uma Lulik dengan<br />

nama, Uma Lulik Tae<br />

Bele, Local Giral, dan<br />

Uma Lulik Boleha di<br />

Baucau.<br />

Dari sudut pandang<br />

filosofis, Uma Lulik merupakan<br />

dasar keyakinan<br />

masyarakat tentang halhal<br />

yang dicita-citakan,<br />

tempat yang suci atau<br />

disakralkan dan Religiomagis<br />

(adanya Tuhan),<br />

sebagai simbol atau<br />

motaforik serta ikatan<br />

spiritual yang tinggi dan<br />

sebenarnya dasar bagi<br />

penyelenggaraan negara<br />

yang dikristalisasikan<br />

dari nilai-nilai Uma Lulik,<br />

Seperti<br />

yang<br />

diungkapkan Hone dan<br />

Ospina 9 bahwa:<br />

“Uma Lulik ne’e mak<br />

uma sagradu ida (fatin<br />

lolos ida) no “uma sagrada”<br />

simboliku/motaforika<br />

ho sintidu ispiritual<br />

boot no uma familia individual<br />

ida nian iha<br />

mundu.<br />

Membru komunidade<br />

no grupu solidaridade<br />

hetan fasilitasaun liu husi<br />

Uma Lulik no indentifikasaun<br />

husi ema ida-nia<br />

familia tutan.<br />

Familia hahu ho uma<br />

kain, ne’ebe pertense ba<br />

knua boot liu ida ou Suku.<br />

Suco hirak kontrariamente<br />

iha Asosiasaun<br />

ho Uma Lulik ida, uma sagradu<br />

ida ne’ebe funsiona<br />

nu’udar baze/sentru<br />

ba nivel oioin (multiplayer)<br />

husi familia<br />

tutan.”<br />

Secara bebas diterjemahkan,<br />

Uma Lulik<br />

adalah sebuah Rumah<br />

suci (tempat yang<br />

tepat) dan “Rumah<br />

Sakral” simbol ikatan<br />

spiritual yang kuat dan<br />

sebuah rumah keluarga<br />

individu-individu di<br />

dunia.Anggota masyarakat<br />

dan kelompok solidaritas<br />

mendapat fasilitas<br />

melalui Uma Lulik<br />

dan mengidentifikasi silsilah<br />

setiap orang.<br />

Sebuah keluarga b-<br />

erkembang melalui rumah<br />

tangga kecil yang m-<br />

erupakan bagian dari<br />

kampung atau Suku.<br />

Namun demikian dalam<br />

beberapa Suku terdapat<br />

beberapa Uma<br />

Lulik dan dalam Uma<br />

Lulik terdapat beberapa<br />

tingkatan sebagai berikut<br />

yaitu :<br />

Uma Kain, Uma Fukun<br />

dan Uma Lulik terbesar.<br />

1.Hans Nawiasky,<br />

1948, Allgemeine Rechtslehre<br />

als System der<br />

Rechtlichen Grundbegriffe.<br />

dalam Padmo Wahjono,1985,<br />

Masalah Ketatanegaraan<br />

Indonesia Dewasa<br />

ini, Ghalia Indonesia,<br />

Jakarta.hal. 125,<br />

2 Maria Farida Indrati<br />

Soeprapto (I), 1998. hal.<br />

42,3.A.Hamid S. Attamimi,<br />

Peranan Keputusan<br />

Presiden Republik<br />

Indonesia dalam Penyelenggaraan<br />

Pemerintah<br />

Negara (suatu studi analisis<br />

mengenai Keputusan<br />

Presiden yang berfungsi<br />

pengaturan dalam kurun<br />

waktu Pelita I Pelita VI)<br />

disertasi Doctor Universitas<br />

Indonesia, Yakarta,<br />

1990, hal 359 dst,<br />

4. Badan Pembinaan<br />

Hukum Nasional dari<br />

masa ke masa, 1995, Seminar<br />

“Temu kenal Cita<br />

Hukum dan penerapan<br />

azas-azas Hukum Nasional”<br />

Yakarta, hal. 246-<br />

247, dalam Bernard Arief<br />

Sidartha, 2000, Refleksi<br />

tentang Struktur Ilmu<br />

Hukum, Mandar Maju,<br />

Bandung, hal. 181,<br />

5. Esmi Warassih,<br />

2006, Pranata Hukum :<br />

Sebuah telaah Sosiologis,<br />

PT. Suryandara Utama<br />

Semarang, Semarang,<br />

hal. 43. dalam Ibnu Elmi<br />

A.S. Pelu, Dkk, 2007,<br />

Reaktualisasi Cita Hukum<br />

: dalam Pembangunan<br />

Hukum, In-Trans,<br />

Malang. Hal. 27<br />

6. H.Dahlan Thaib,dkk,<br />

1999, Teori dan<br />

Hukum Konstitusi, Rajagrafika<br />

Persada,<br />

Jakarta. hal. 61-62<br />

7.Leonito Ribeiro,<br />

“Politik Legislasi Negara<br />

Republik Demokratik<br />

Timor-Leste, Tesis dalam<br />

rangka memperoleh<br />

gelar Magister Hukum,<br />

fakultas hukum, program<br />

pascasarjana UNUD<br />

Denpasar Bali. 2009 hal.<br />

199,<br />

8.Suku Bunak, berbahasa<br />

Bunak (Marae)<br />

menghuni di sebagian<br />

Distrik Bobonaro, Kovalima,<br />

Ainaro, Manufahi,<br />

serta di Atambua-NTT-<br />

Indonesia, Suku Bunak<br />

menurut Grijzen, termasuk<br />

salah satu dari Suku<br />

bangsa yang tua, yang<br />

lebih dulu menghuni Pulau<br />

Timor, lihat H.J.<br />

Contoleur Grijzen, 1904.<br />

Mededeelingen<br />

omtrent Beloe of Centraal<br />

Timor, Tijid Schrift<br />

van Batasiaasche Genootschap,<br />

dalam ADM Parera,<br />

1994, Sejarah Pemerintahan<br />

Raja-Raja Timor<br />

: Suatu Kajian Peta Politik<br />

Pemerintahan Kerajaan-<br />

Kerajaan di Timor Sebelum<br />

Kemerdekaan RI,<br />

PT. Yanense Mitra Sejati<br />

dan Pustaka Sinar Harapan,<br />

Jakarta. hal. 53-<br />

.dan Bahasa Bunak<br />

(Marae) kategori bahasa<br />

Melanesia dan Insulindia,<br />

lihat Antonio Vicente<br />

Marques Sores, 2003,<br />

Pulau Timor: Sebuah<br />

Sumbangan Untuk<br />

Sejarahnya, tanpa nama<br />

Penerbit. hal.16. Dan<br />

menurut Cappel, Bahasa<br />

Bunak memperlihatkan<br />

cirri Bahasa Irian<br />

(Papua) Lihat F.J. Ormeling,<br />

The Timor-Problem.<br />

J.B. Wolters, Groningen,<br />

Jakarta dan Martinus<br />

Nijhoff, sGravenhage,<br />

p.71, dalam ADM<br />

Parera, 1994, hal. 54<br />

9.Tanja Hohe and<br />

Sofia Ospina, 2001, Traditional<br />

Power Structures<br />

and the Community Empowerment<br />

and Local<br />

Governance Project-<br />

Final Report. Dili, P. 1-<br />

182, dalam Jose “Josh”<br />

Trindade dan Bryant Castro,<br />

2007, Asistensia Teknika<br />

ba Dialogu<br />

Nasional iha Timor-Leste<br />

: Hanoin fila-fali Timor<br />

oan nia identidade<br />

nu’udar Estratejia atu<br />

Hamoris Dame ida : konflitu<br />

Lorosa’e-Loro Monu<br />

husi Perspetivu Tradisional<br />

Ida, Uniao Europeia<br />

dan GTZ, Dili, Timor-Leste.<br />

Hal.17.(ts)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Konteúdu Pájina ida Ne’e Responsabilidade Governu Nian<br />

Primeiru-Ministru Kontinua Hala’o Sosializasaun<br />

PEDN iha Sub-Distritu Hatulia<br />

Primeiru-Minstru,<br />

Kay Rala Xanana<br />

Gusmão, kontinua hala’o<br />

sosializasaun Planu<br />

Estratéjiku Dezenvolvimentu<br />

Nasionál (PE-<br />

DN) iha Sub-Distritu Hatulia,<br />

Distritu Ermera,<br />

Tersa 13/07. Primeiru-<br />

Ministru ne’ebé simu<br />

diretamente husi Administradór<br />

Sub-Distritu<br />

Hatolia, Administradór<br />

Distritu Ermera no povu<br />

ho lisan liurai no kultura<br />

ninian simu bainaka<br />

importante wainhira<br />

hala’o vizita iha sira nia<br />

rai. Molok hahu programa<br />

Sosializasaun Planu<br />

Estratégiku Dezenvolvimentu<br />

Nasionál (PEDN).<br />

Dahuluk, Administradór<br />

Sub-Distritu Hatulia,<br />

Custódio Soares<br />

Martins, hato’o Jeografikamente<br />

husi Sub-Distritu<br />

ne’ebé refere katak,<br />

loron ohin loron ne’ebé<br />

espesial ba komunidade<br />

Sub-Distritu Hatolia tamba<br />

hetan vizita spesial<br />

husi Primeiru-Ministru,<br />

nu’udar ulun bo’ot ba<br />

veteranu no ba membru<br />

Governu sira hotu atu<br />

marka estratéjia hodi<br />

hari’i planu ba dezenvolvimentu<br />

fisiku ho non<br />

fisiku iha territóriu<br />

Timor-Leste.<br />

Aministradór Sub-<br />

Distritu Hatulia, hatutan<br />

tan katak povu Sub-Distritu<br />

Hatolia, hein ho orgullu<br />

tebes ba prezensa<br />

Primeiru-Ministru, tamba<br />

liu husi vizita ida<br />

ne’e hatudu mai ami roman<br />

dezenvolvimentu nian<br />

sei to’o mai iha loron ida<br />

no prontu koopera<br />

hamutuk ho Primeiru-<br />

Ministru kona-ba Planu<br />

Estretéjiku ne’ebé lansa<br />

iha territóriu Timor-<br />

Leste.Iha okaziaun ida<br />

ne’e, reprezenta povu<br />

Sub-Distritu Hatolia<br />

hakarak informa katak,<br />

Sub-Distritu Hatolia nudar<br />

Sub-Distritu ida ne’-<br />

ebé mak bo’ot liu iha Distritu<br />

Ermera, ho ninia<br />

medida 30,78 M 2 , kompostu<br />

husi Suku 13, Aldeia<br />

hamutuk 59, total populasaun<br />

hamutuk 32.763<br />

(dadus resensiamentu<br />

tinan 2008), total uma<br />

kain 5.729.Iha fatin<br />

hanesan reprezentante<br />

Movimentu Estudante<br />

Hatulia (MESHAT), Horacio<br />

Borge Romeo, iha<br />

Hafoin rona tiha<br />

preokupasaun hosi autoridade<br />

lokál, Primeiru-<br />

Ministru, Kay Rala Xanana<br />

Gusmão, akresenta<br />

katak, tanba povu (imi)<br />

nia móris presiza<br />

estrada, ahi, kondisaun<br />

eskola di’ak ba imi nia<br />

oan sira, uma-móras no<br />

uma di’ak ba imi atu hela,<br />

tanba ne’e Estadu iha<br />

devér no tenke tau matan<br />

ba povu nia móris tanba<br />

ukun a’an atu povu hetan<br />

móris di’ak.<br />

Konsulta PEDN ne’ebé<br />

hala’o hosi Sua Exelénsia<br />

Primeiru-Ministru, Kay<br />

Rala Xanana Gusmão, iha<br />

Sub-distritu Letefoho,<br />

akompaña hosi Ministru<br />

Saúde, Nelson Martins,<br />

Vise- Ministru Finansas,<br />

Rui Manuel Hanjam,<br />

Sekretáriu Estadu Agrikultura<br />

Marcos da Cruz,<br />

Sekretáriu Estadu Asisténinia<br />

intervista hateten<br />

katak, sira suporta Governu<br />

hodi dada Pipeline<br />

Greater Sun Rise mai<br />

Timor-Leste, tamba ne’e<br />

kestaun Nasionál katak<br />

povu tomak iha diretu atu<br />

asesu maski ida ne’e<br />

kestaun polítika Internasionais<br />

maibé jeralmente<br />

ba Timor-Leste.<br />

MESHAT fó apoiu másimu<br />

ba desizaun Governu<br />

tanba ne’e hanesan desizaun<br />

ba soberania Timor-<br />

Leste, maka kadoras<br />

mina nian tenke dada mai<br />

Timor-Leste atu nune’e<br />

bele fó benefisiu ba povu<br />

Timor-Leste. PEDN iha<br />

Sub-distritu Lete-Foho<br />

reflete povu nia hakarak<br />

Primeiru-Ministru,<br />

Kay Rala Xanana Gusmão,<br />

hatete “Planu Estratéjiku<br />

Dezenvolvimentu<br />

Nasionál (PEDN), tau h-<br />

ela vizaun 2020 atu<br />

hadia, hakbi’it no tau<br />

matan ba instituisaun<br />

Estadu ne’ebé reflete<br />

duni saída mak povu buka<br />

no hakarak. Xefe Governu<br />

kasu lia hirak ne’e<br />

bainhira hala’o konsulta<br />

PEDN loron daruak iha<br />

Sub-distritu Lete-Foho,<br />

Distritu Ermera, Kuarta,<br />

loron 14 fulan Jullu<br />

2010.<br />

Esplikasaun Primeiru-Ministru<br />

nian, hafoin<br />

rona uluk Administradór<br />

Sub-distritu Lete-Foho,<br />

Américo Soares, aprezenta<br />

kondisaun jerál<br />

kona-ba demografia, jeografia<br />

no ideolojia polítika,<br />

ekonomia, sosiál,<br />

kultura, defeza no seguransa<br />

iha área sira Subdistritu<br />

Lete-Foho, ne’-<br />

ebé sai hanesan referénsia<br />

ida ba Primeiru-Ministru<br />

hodi foti desizaun<br />

ruma iha Planu Estratéji-<br />

ku Dezenvolvimentu<br />

Nasionál ne’ebé organiza<br />

dadaun.<br />

Administradór hatutan<br />

katak, Sub-distritu<br />

Lete-Foho, abranze área<br />

ida ho Km2 no populasaun<br />

hamutuk 21.149<br />

habitante ne’ebé kompostu<br />

hosi suku 8, aldeia<br />

65, maioria populasaun<br />

móris hanesan agrikultór,<br />

produsaun bo’ot liu<br />

mak kafé ne’ebé halo<br />

kolleta iha fulan Juñu,<br />

Jullu no Agostu.<br />

Iha okaziaun ne’e mós<br />

xefe suku nain 8 ne’ebé<br />

hamutuk ho komunidade<br />

iha baze hato’o preokupasaun<br />

ba iha estrada,<br />

eletrisidade, hadia postu<br />

sanitáriu no subsídiu ba<br />

veteranu sira ne’ebé to’o<br />

agora seidauk hetan no<br />

kondisaun uma eskola<br />

ne’ebé ladún di’ak ba halo<br />

prosesu aprendizajen.<br />

nsia Sosiál no Dezastre<br />

Naturál, Jacinto Rigoberto<br />

no Sekretáriu Estadu<br />

Meiu Ambiente,<br />

Abilio Lima.<br />

PEDN tama iha<br />

Sub-Distritu Ermera<br />

atu Dezenvolve<br />

Rekursus Humanus<br />

Sub-Distritu Ermera,<br />

Distritu Ermera sai hanesan<br />

loron dahaat ba sosializasaun<br />

Planu Estratéjiku<br />

Dezenvolvimentu<br />

Nasionál (PEDN), Primeiru-Ministru,<br />

Kay Rala<br />

Xanana Gusmão ho nia<br />

komitiva simu diretamente<br />

husi Administradór<br />

Sub-Distritu Ermera,<br />

Simão F. Piedade Babo<br />

no povu Sub-Distritu ho<br />

kostume kultura rai nebá<br />

nian. Iha Kinta-feira (15/<br />

07).Molok atu hahu<br />

programa sosializasaun<br />

PEDN ne’ebé hato’o husi<br />

Sua Exelênsia Primeiru-<br />

Ministru, Kay Rala Xanana<br />

Gusmão, iha abertura<br />

ba dahuluk Administradór<br />

Sub-Distritu<br />

Ermera hato’o Jeografikamente<br />

Sub-Distritu<br />

Ermera nian ba primeiru-<br />

Ministru katak, rai ne’e<br />

bo’ot ho superficial<br />

114,44 Km 2 , fahe ba suku<br />

10, aldeia 62, no rai ne’e<br />

foho no fatuk nomós iha<br />

tetuk oituan. Maioria<br />

populasaun 90% móris<br />

iha hanesan agrikultór<br />

nudar produtoris kafé.<br />

Durante sosializasaun<br />

PEDN populasaun kestiona<br />

sira nia preokupasaun<br />

liu husi diversiu<br />

ne’ebé hato’o husi Xefe<br />

Suku sira, nune’e Primeiru-Ministru<br />

(PM)<br />

Kay Rala Xanana Gusmão<br />

hateten katak iha<br />

planu atu hadia rekursu<br />

humanu sira no sei haree<br />

ba problema sira emidiatu<br />

no mós tau-matan ba<br />

veteranu hodi kria Konsellu<br />

Nasionál, Distritu,<br />

Sub-Distritu, Suku atu<br />

hare’e ba asuntu veteranus.Akompaña<br />

Primeiru-Ministru,<br />

iha konsulta<br />

PEDN iha Sub-Distritu<br />

Ermera, Ministra<br />

Justisa, Lúcia Maria<br />

Brandão Freitas Lobato,<br />

Ministru Saúde, Nelson<br />

Martins, Vise Ministru<br />

Finansas, Rui Manuel<br />

Hanjam, Sekretáriu Estadu<br />

Agrikultura Marcos<br />

da Cruz, no Sekretáriu<br />

Estadu Meiu Ambiente,<br />

Abilio Lima.(**)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Ekonomia & Bisnis 4<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Povu Preokupa ho Kondisaun Moris<br />

Bobonaru-Liu husi<br />

konsultasaun PEDN ne’ebé<br />

lidera husi PM Kay Rala<br />

Xanana Gusmão, Xefe<br />

Suku Kolimau Ernesto de<br />

Jesus iha sesaun husu no<br />

hataan, husu ba PM Xanana<br />

ne’ebé sai nu’udar a-<br />

man ba dezenvolvimentu<br />

atu tau matan ba povu<br />

ai-leba sira nia moris, tanba<br />

tinan barak ona povu<br />

ida ne’e moris iha situasaun<br />

kiak no mukit<br />

laran.<br />

Komunidade Suku<br />

Kolimau maioria moris<br />

husi vida Agrikultór no<br />

produtu lokál ne’ebé sira<br />

produs tinan-tinan hanesan,<br />

kafé, liis mean no liis<br />

mutin maibé difisil ba sira<br />

atu lori produtu hirak<br />

ne’e ba fa’an iha merkadu<br />

tanba kondisaun Estrada<br />

husi Aldeia Leo-Dasi,<br />

ne’ebé pertense husi Suku<br />

Kolimau la di’ak, tan<br />

ne’e husu ba Governu oinsá<br />

atu hadi’a lalais Estrada<br />

ida ne’e.<br />

Aldeia Leo-Dasi ne’ebé<br />

baliza ho Distritu Ainaru,<br />

hahú tempu Kolonializmu<br />

Portugés, Indonézia<br />

to’o Timor-Leste<br />

Ukun Rasik An nunka iha<br />

membru Governu ou Ministru<br />

ruma ba hala’o vizita<br />

iha ne’ebá hodi hare<br />

diretamente povu Aldeia<br />

Leo-Dasi nia terus.<br />

Maski Timor-Leste sai<br />

ona Nasaun ida maibé<br />

komunidade husi Aldeia<br />

Leo-Dasi Suku Kolimau<br />

ne’ebé baliza ho Distritu<br />

Ainaru moris izoladu liu<br />

tanba nunka iha membru<br />

Governu ou Ministru ida<br />

hala’o vizita ba iha ne’ebá,<br />

ne’e duni husu ba na’i<br />

ulun sira atu tau matan<br />

ba povu Leo-Dasi.<br />

Maski Suku Kolimau<br />

baliza ho Suku Atara, Sub<br />

Distritu Atabae ne’ebé<br />

hetan ona Eletrisidade,<br />

maibé komunidade Suku<br />

refere to’o ohin loron seidauk<br />

asesu ba Eletrisidade.<br />

Husu ba Governu<br />

oinsá dada Eletrisidade<br />

husi Suku Atara ba iha<br />

Suku Kolimau tanba ninia<br />

distánsia la dook.<br />

Iha konsultasaun PE-<br />

DN, Xefe Suku Tapo Xavier<br />

Barreto ho haraik an<br />

husu Aman ba Dezenvolvimentu<br />

atu realiza planu<br />

ida ne’e to’o iha Suku no<br />

Aldeia hodi nune’e povu<br />

tomak bele sente rezultadu<br />

dezenvolvimentu.<br />

Aleinde ne’e Xefe<br />

Suku Tapo husu ba Maun<br />

Boot Xanana ne’ebé daudauk<br />

ne’e lidera IV Governu<br />

Konstitusionál oinsá<br />

hadi’a komunidade Suku<br />

Tapo nia moris liu husi<br />

PEDN tanba Suku Tapo<br />

mós iha istória ba funu<br />

ida ne’e.<br />

Nune’e mós liu husi<br />

sesaun husu no hataan<br />

Xefe Suku Karabau Abel<br />

do Santos hateten, nia<br />

parte la satisfás ho servisu<br />

Ministériu Solidariedade<br />

Sosiál (MSS) kona ba<br />

ekipa ne’ebé hala’o verifikasaun<br />

ba ferik katuas<br />

‘idozu.’<br />

Uluk sira husi<br />

Nasionál ba hala’o verifikasaun<br />

hodi hadi’a kartaun<br />

Eleitorál maibé ferik<br />

katuas hirak ne’ebé sira<br />

hadi’a nia naran nafatin la<br />

sai.Entaun halo sira nu’-<br />

udar liman ain povu iha<br />

baze rona lia no dala barak<br />

povu hakilar dehan,”<br />

foin lalais ita la hili nia,<br />

tan ne’e ita nia naran sira<br />

lakohi hatama no ami<br />

esplika ba sira katak kestaun<br />

ne’e la’ós ami nia<br />

kulpa maibé ida ne’e husi<br />

na’i ulun sira ne’ebé uluk<br />

mai hala’o verifikasaun,”<br />

haktuir Abel ba PM<br />

Xanana iha Sub-Distritu<br />

Bobonaru.<br />

Iha oportunidade<br />

ne’e Xefe Suku Ilatlaun<br />

Lourensu Maia kestiona<br />

mós kona ba área Turista<br />

ba Bee Manas Marobo<br />

ne’ebé to’o agora aban<br />

dona hela iha Sub-Distritu<br />

Bobonaru tanba área<br />

Turizmu importánsia ba<br />

Nasaun ida ne’e.<br />

Hodi nune’e Xefe Suku<br />

ne’e ezije ba Governu<br />

oinsá hadi’a kondisaun<br />

Estrada diresaun ba Bee<br />

Manas ne’ebé aat daudauk<br />

ona maibé Governu<br />

nunka iha interese atu<br />

hadi’a kondisaun Estrada<br />

refere.<br />

Tuir informasaun husi<br />

Sekretáriu Estadu<br />

Infraestrutura iha tinan<br />

kotuk hateten, tinan ida<br />

ne’e atu hadi’a Estrada<br />

ne’ebé diresaun ba iha<br />

área Bee Manas nian,<br />

maibé to’o ohin loron seidauk<br />

iha rezultadu, tan<br />

ne’e husu ba PM Xanana<br />

atu hatama kestaun ba<br />

programa PEDN tanba<br />

área Turizmu importante<br />

ba Nasaun ida ne’e.(ts)<br />

Abani Kontente ho Kahur Duvida<br />

Oekusi-Relasiona ho<br />

NGO Centru Edukasaun<br />

Civika Enklave Oekusi<br />

(CECEO) hala’o<br />

programa Cross Visit<br />

entre Suku iha Distritu<br />

Oekusi ba dala 6, kada<br />

Cross Visit CECEO<br />

halibur grupu husi<br />

Suku 18, too ba dala 6<br />

so de’it reprezentantes<br />

husi Suku 13 la marka<br />

prezensa iha serimónia<br />

inaugurasaun Bee<br />

Moos ba Suku Abani.<br />

Ne’ebé kompostu<br />

husi parseiru NGOs<br />

Lokál iha Oekusi<br />

hanesan Caritas<br />

Austrália, Beun Sila, Y-<br />

ACTH, Forum Peduli<br />

Wanita Oekusi (FPWO)<br />

nst. Cross visit atu hala’o<br />

inaugurasaun Bee Moos<br />

iha Bairru Nunkolo,<br />

Aldeia Passabe, Suku<br />

Abani Sub-Distritu<br />

Pásabe (9/7) foin lalais<br />

ne’e.Iha mós reprezentante<br />

husi Diretór MAP<br />

Oekusi Sr. José Oqui, Diretór<br />

Caritas Austrália<br />

Oekusi Sr. Otília da Costa.<br />

SAS Rejionál Oekusi<br />

João da Silva Silva, Administradór<br />

Sub-Distritu<br />

Passabe Antao Ulan, Komandante<br />

BPU Postu<br />

Pásabe no Komandante<br />

Estasaun Postu Pásabe,<br />

NGOs Lokais no Nasionál.<br />

Aleinde reprezentante<br />

husi Suku 13 ne’ebé m-<br />

arka prezensa ho totál<br />

kuaze ema 400 resin mak<br />

partisipa iha serimónia<br />

ne’e. Durante ne’e hala’o<br />

servisu hamutuk ho NGO<br />

CECEO tanba sira nia esforsu<br />

maka’as, maski hasuru<br />

difikuldade oioin,<br />

tanba iha konsiderasaun<br />

di’ak bele hetan asesu ba<br />

Bee Moos.Iha esperansa<br />

boot bee bele hasae produtu<br />

lokál hodi hala’o<br />

produsaun ba mina reumatizmu<br />

atende moras<br />

oioin.Ai-moruk hirak<br />

ne’e hanesan Instante<br />

Kunyit, Kripik husi talas,<br />

ai-farina prosesa sai banda<br />

loo ai-han hirak ne’e<br />

la sosa iha merkadu foti<br />

de’it iha sira nia toos<br />

hanesan ai-farina, talas n-<br />

st. Kona ba ortikultura<br />

agora sira kolia tanba iha<br />

rezultadu ho maneira<br />

oioin tuir saida mak sira<br />

hetan treinamentu husi<br />

NGOs ne’ebé refere no<br />

tama iha sira nia Suku.<br />

Bazeia ba progresu<br />

ne’ebé iha partisipante<br />

sira hato’o parabeins no<br />

obrigadu ba membru<br />

CECEO no Caritas Oekusi<br />

durante apoia no servisu<br />

hamutuk ho sira.<br />

Nia kompara mós<br />

katak antes atu envolve<br />

an iha grupu ho objetivu<br />

hala’o toos tanba durante<br />

ne’e sira hala’o toos<br />

muda ba mai ‘ladang<br />

berpindah-pindah.’<br />

Agora daudauk laek,<br />

tanba hetan kontribuisaun<br />

husi membru CEC-<br />

EO no Caritas Austrália<br />

Oekusi sira hetan buat<br />

foun barak hanesan temi<br />

ona iha leten, ba komunidade<br />

ne’ebé hetan asesu<br />

ho di’ak ho totál uma kain<br />

40 resin.<br />

Domingos Teme, nu’-<br />

udar partisipante husi Suku<br />

Abani Sub-Distritu Pásabe<br />

nia parte la satisfeitu<br />

ho programa ne’e.<br />

La signifika husi nia<br />

la’ós lakohi ba programa<br />

NGOs, maibé durante nia<br />

hala’o servisu hamutuk<br />

ho NGOs kuaze tinan 6<br />

ona, husi parte Governu<br />

liuliu Autoridade Lokál<br />

sira nunka marka prezensa.<br />

Ezemplu hanesan iha<br />

tinan kotuk sira ba hala’o<br />

cross visit iha Kuatete,<br />

Suku Nipani, Sub-Distritu<br />

Pante Makasar nein Autoridade<br />

Lokál ida marka<br />

sira ninia prezensa, ida<br />

ne’e la’ós foin tinan ida n-<br />

e’e de’it.<br />

Administradór Distritu<br />

Oekusi José Tanesib A-<br />

nuno kona ba Autoridade<br />

Lokál sira la marka<br />

prezensa tanba prepara<br />

an hodi simu bainaka Prokuradoria<br />

Jerál Dra. A-<br />

na Pesoa Pinto ne’ebé atu<br />

ba vizita iha Kapitál Oekusi,<br />

maibé nia delega<br />

ninia reprezentante hodi<br />

partisipa iha serimónia<br />

ne’ebé refere.(sto)<br />

WORD<br />

ON THE<br />

STREET<br />

P : Taka ou Lae Kompania ninia jornalista ne’ebe hakerek noticia Sala?<br />

Bainhira<br />

jornalista<br />

hakerek notísia<br />

sala taka ou lae<br />

Kompañia<br />

ne’ebé ninia<br />

jornalista<br />

hakerek sala?<br />

Paulino Coelho:<br />

Jornalista hakerek<br />

sala ne’e tenke buka<br />

solusaun, bele hadi’a<br />

sala la’ós taka<br />

Kompañia.<br />

Afonso Soares:<br />

Jornalista halo sala<br />

tenke fó ‘peringatan<br />

pertama,’ ikus fó<br />

sansaun taka fulan 3<br />

ikus halo nafatin taka.<br />

Fernando dos<br />

Santos Pereira:<br />

Seer umanu<br />

jornalista iha sala<br />

maibé tenke<br />

hakerek tuir étika.<br />

Armindo Soares:<br />

Jornalista hakerek<br />

sala tenke fó<br />

oportunidade<br />

hadi’a sala.<br />

Jaimito Pereira:<br />

Jornalista hakerek sala<br />

tenke hadi’a la’ós taka<br />

Kompañia.<br />

Januário da Silva:<br />

La’ós taka maibé fó<br />

hanoin ou sujestaun ba<br />

oin la hakerek sala.<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Kreatividade 5<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

‘Parpol’ Sai Matan Dalan Povu Moris<br />

Dare-Relasiona ho<br />

formasaun ne’ebé hala’o<br />

husi Partidu Fretilín<br />

foin lalais ne’e iha Suku<br />

Dare, Sub-Distritu Vera<br />

Cruz, ne’ebé lidera<br />

diretamente husi<br />

Presidente Partidu<br />

Fretilín Francisco<br />

Guterres ‘Lu-Olo,’<br />

Sekretáriu Jerál Dr.<br />

Mari Alkatiri no<br />

membru tomak.<br />

Iha formasaun<br />

ne’ebé refere husu ba<br />

Partidu Polítiku<br />

(Parpol) hotu tenke sai<br />

mata dalan ba hanoin<br />

foun hodi hadi’a povu<br />

moris.<br />

Aleinde ne’e tanba<br />

Fretilín sai hanesan<br />

partidu ne’ebé boot ho<br />

istória naruk no ema<br />

hotu-hotu laran ho<br />

Fretilín mais balu la<br />

koñese istória Fretilín<br />

nian. Portantu atu atu<br />

sai militante ne’ebé<br />

di’ak no kuadru di’ak<br />

primeiru tenke koñese<br />

uluk programa partidu<br />

nian atu bele defende<br />

partidu iha povu nia<br />

leet.Entaun objetivu sei<br />

hala’o kursu primeiru<br />

no depois hala’o iha<br />

Zona Leste no seluk ba<br />

Zona Timor-Loro Sa’e<br />

nian iha Distritu hotuhotu.<br />

Aleinde ne’e kada<br />

Suku tenke delega<br />

reprezentante ida hodi<br />

hasuru malu no kolia<br />

kona ba programa<br />

oioin.<br />

Primeiru programa<br />

kona ba istória Fretilín,<br />

segundu programa<br />

partidu nian no terseiru<br />

hala’o nusa atu organiza<br />

an ho mobiliza povu atu<br />

partisipa iha prosesu<br />

dezenvolvimentu<br />

tomak.<br />

No programa hirak<br />

ne’e la’ós polítika de’it<br />

tanba Fretilín nia<br />

estrutura hahú kedas<br />

iha Aldeia tenke<br />

prepara nia an atu<br />

partisipa prosesu<br />

dezenvolvimentu.<br />

Iha okaziaun ne’e nia<br />

hato’o kritika primeiru<br />

ba joven tanba la dun<br />

barak, segundu feto mós<br />

la dun barak mais, tenke<br />

hahú depois mak kurisi<br />

saida mak la loos, maibé<br />

nia fiar ho soru mutu<br />

ida ne’e militante sira ba<br />

tun iha baze no sira mós<br />

hataan ona ba pregunta<br />

sira ne’ebé sei hala’o<br />

tanba iha Manatutu<br />

depois iha<br />

Maubara.(diz)<br />

Uza Diretu Labele ho Krime<br />

Oekusi-Organizasaun<br />

Combatentes da Rezisténsia<br />

Nasionál (OCRN) hanesan<br />

organizasaun ne’-<br />

ebé hamutuk ho Veteranus<br />

iha Timor laran tomak,<br />

bazeia ba númeru 8<br />

ho OCRN hodi hametin<br />

Lei ba sira nia vida futuru<br />

tanba hetan ona Independénsia<br />

tinan 10 maibé<br />

Estadu nunka tau matan.<br />

Afonsu Rangel ‘Leki-<br />

Malik Tatamou, Presidente<br />

OCRN, foin lalais iha<br />

Distritu Enklave Oekusi<br />

esplika tenik.<br />

Tuir Artigu Lei númeru<br />

8 ne’ebé hala’o no fó<br />

informasaun ba Timor<br />

laran tomak Órgaun Rezisténsia<br />

agora ho OCRN<br />

buka halibur frente tolu<br />

iha tempu luta Libertasaun<br />

hanesan Frente Armada,<br />

Klandestina no<br />

Diplomátiku ba hamutuk<br />

iha OCRN uluk tau ona naran<br />

ho Órgaun númeru 8<br />

ne’ebé hala’o funu iha rai<br />

okos ho naran letra ualu<br />

(8).Ho buat hirak ne’e<br />

entaun sira hala’o organizasaun<br />

ne’ebé refere,<br />

ho objetivu la’ós organiza<br />

malu atu hala’o funu lae,<br />

maibé agora funu ho kakutak<br />

hodi liberta povu<br />

la’ós estraga ou halo<br />

problema ho organizasaun<br />

ida.<br />

Tanba to’o ohin loron<br />

povu se’i terus nafatin<br />

tanba ai-han, Estrada la<br />

iha nst entaun ho OCRN<br />

hamutuk ho Governu<br />

hamriik ho organizasaun<br />

refere hodi liberta>p.15<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Distritu 6<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Hapara..>>.Husi pj...........1<br />

Kompañia ki’ik ne’ebé la<br />

iha ekipamentus<br />

modernu hanesan ISO<br />

tank labele hatama mina<br />

ba Sentrál<br />

EDTL hanesan Komoro.<br />

Maibé kestaun hirak<br />

ne’e bainhira hala’o<br />

konfirmasaun too lideransa<br />

ne’ebé kompetente<br />

hanesan Vise PM Assuntus<br />

Sosiais José Luis<br />

Guterres ho Vise PM Assuntus<br />

de Jestaun da Administrasaun<br />

do Estadu<br />

Mário Viegas Carrascalão,<br />

bainhira hetan konfirmasaun<br />

husi Kompañia<br />

ki’ik sira, nu’udar reprezentante<br />

husi Governu<br />

rejeita la hatene kona<br />

ba kestaun hirak ne’e.<br />

Kestaun seluk ne’ebé<br />

importante tebes mak<br />

ne’e husi parte Governu<br />

tenke hare ho kle’an kona<br />

ba sistema fornese mina<br />

tempu uluk kompañia<br />

sira kuandu ba enxe iha<br />

Sentrál EDTL hanesan<br />

Komoro utiliza karreta<br />

tanke baibain ho ‘segel<br />

mati’ no bainhira atu ba<br />

enxe iha tanke boot sei<br />

hetan pasa revista uluk<br />

husi autoridade EDTL ou<br />

Security ne’ebé hala’o<br />

knaar iha EDTL, aleinde<br />

ne’e karreta tanke ki’ik la<br />

difisil atu kontrola, bainhira<br />

mina ruma restu iha<br />

tanke laran tenke hasai<br />

hotu.La hatene kona ba<br />

ISO Tank ninia vantajen<br />

no dezvantajen iha ne’-<br />

ebé, tanba tuir realidade<br />

iha portaun boot Sentrál<br />

EDTL Komoro, ne’ebé<br />

uluk nahe ho simentu aas<br />

bainhira karreta tanke m-<br />

ina tama hodi para, i<br />

depois halo pasa revista.<br />

Sera ke mina tuir<br />

medida ne’ebé determinante,<br />

bainhira la tuir kritériu<br />

hirak ne’e tenke haruka<br />

fila, maski nune’e<br />

tuir informasaun ne’ebé<br />

jornál hetan liu husi fontes<br />

konfirmandu ne’ebé<br />

kestiona katak ISO Tank<br />

tau fiar an ba Flow Meter<br />

ne’ebé hateten sai h-<br />

anesan ‘alat paling<br />

canggih.’<br />

Buat hirak ne’e hotu<br />

sai duvidas boot ba públiku,<br />

maibé atu hatene<br />

ho kle’an uitoan saida<br />

mak akontese jornál ne’e<br />

tenta ha tuun kona ba<br />

motivu saida mak tuir<br />

loloos akontese.<br />

Tuir buat ne’ebé uluk<br />

akontese kona ba projetu<br />

fornesimentu mina ba E-<br />

DTL, iha momentu ne’ebá<br />

sai polémika uitoan<br />

entre Kompañia Pualaka<br />

no Shansain Group.<br />

Hodi nune’e foin daudauk<br />

ne’e mós hamosu<br />

tan problema foun, tanba<br />

tuir karta tahan rua ho<br />

númeru referénsia 01/<br />

06/Ex/ATKTL/2010 ne-<br />

’ebé jornalista ne’e asesu<br />

ba nota katak, Kompañia<br />

Timor oan ne’ebé durante<br />

ne’e fornese transporte<br />

kombustivel ba Sentrál<br />

EDTL Komoro sente<br />

hakfodak bainhira simu<br />

karta ne’ebé hato’o husi<br />

Diresaun EDTL ho númeru<br />

Rev 005/DG/IV/<br />

2010 ne’ebé ho asuntu re<br />

abastesimentu.<br />

“Surat ne’e rasik haruka<br />

hapara ami atu labele<br />

hala’o transportasaun<br />

kombustivel ba Sentrál<br />

EDTL Komoro Dili hanesan<br />

bain-bain ho razaun<br />

katak, EDTL iha ona akordu<br />

ho Kompañia Shansain<br />

Group ne’ebé sai hanesan<br />

fornesedor,” foti<br />

tuir esplikasaun husi karta<br />

ne’e. Lia fuan hirak ne’e<br />

hato’o mós husi reprezentante<br />

Kompañia Murak<br />

Timor Ltd, Petromor<br />

Ltd, Company Country<br />

Fuel Ltd no Esperansa<br />

Timor Oan Ltd.<br />

Parte seluk Emprezáriu<br />

hirak ne’e mós kestiona<br />

liu kona ba desizaun<br />

husi Diresaun ED-<br />

TL, la eduka sira nu’udar<br />

Kompañia Lokál ne’ebé<br />

hakarak hetan apoiu di’ak<br />

husi Governu atu bele<br />

hadi’a sira nia moris hodi<br />

reforsa ekonomia Nasionál<br />

Timor–Leste nian.<br />

Desizaun ne’e aumenta<br />

tan dezempregu ba Timor<br />

oan no iha diskriminasaun<br />

boot hasuru Emprezáriu<br />

ki’ikoan sira,<br />

tanba sira haruka Kompañia<br />

hirak ne’e atu<br />

servisu fulan 6 iha tinan<br />

ida nia laran.<br />

“ami mós hakarak<br />

hateten, projetu boot<br />

hanesan fornesimentu<br />

kombustivel bele fó<br />

Kompañia boot ne’ebé<br />

de’it, maibé projetu ki’ik<br />

hanesan tula mina<br />

(transporte kombustivel)<br />

bele husik mai ami,<br />

tanba ami prontu ho responsabilidade<br />

tomak atu<br />

servisu iha área transporte<br />

kombustivel no ami<br />

hakarak hateten, hahú<br />

tinan 2003 to’o agora úniku<br />

atividade ami nian<br />

mak transporte kombustivel<br />

ba jeradóres EDTL.<br />

”Nune’e mós hakarak fó<br />

hatene ba PM Xanana<br />

katak,” ami hasuru malu<br />

ona ho Sr. Sekretáriu Estadu<br />

Eletrisidade Água no<br />

Saneamentu no Sekretariadu<br />

Aprovizionamentu<br />

maibé parte rua>p.12<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Distritu 7<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

KKN Halibur Ema Sai Matenek<br />

Oekusi-Dili Institut Teknolojia<br />

(DIT) sai hanesan<br />

Institutu úniku iha Distritu<br />

Enklave Oekusi tanba<br />

tinan ida ne’e fó tan servisu<br />

‘Kuliah Kerja Nyata<br />

(KKN) ba estudantes 39<br />

atu tun diretamente iha<br />

komunidade nia leet atu<br />

hatene saida mak povu<br />

enfrenta iha sira nia moris<br />

loro-loron komesa iha<br />

15 Jullu- 9 Agostu 2010<br />

hafoin remata sira ninia<br />

KKN.Iha oportunidade<br />

ne’e tuir Sekretáriu Estadu<br />

Rejiaun Autonomia<br />

Oekusi Jorge da Conceição<br />

Teme ba TS, iha Kampus<br />

Dili Institutu of Teknolojia<br />

Rejiaun Enklave<br />

Oekusi (DITKREO) konfesa<br />

katak, liu husi KKN sai<br />

hanesan fatin atu akumula,<br />

halibur no eduka povu<br />

nia oan atu sai matenek.<br />

Atu nune’e aban bain<br />

rua dezenvolve iha rai Timor-Leste<br />

iha idealizmu<br />

atu hetan edukasaun formál<br />

no edukasaun ne’e<br />

importante iha futuru<br />

prepara ba Kámara Munisipál<br />

Rejiaun Oekusi ho<br />

estatutu Espesiál.<br />

Bainhira kolia kona ba<br />

osan Governu iha osan,<br />

ba Kapitál Umanu bainhira<br />

foti ida hasai ida no<br />

tau ida iha sorin ba mamuk,<br />

ne’e mak papél ‘peranan’<br />

ou kna’ar DITKR-<br />

EO. Importante liu mak<br />

ne’e finalista sira sai hanesan<br />

pesoál ou individuál<br />

ne’ebé ke prepara ba<br />

aban bainrua bele kontinua<br />

sira nia estudu iha<br />

nivel mais altu no bele sai<br />

hanesan lideransa lita riu<br />

ne’ebé bele hala’o transformasaun<br />

ba povu nia<br />

moris no ba teknolojia<br />

tanba kna’ar lideransa<br />

todan liu bainhira tama<br />

ona iha área industriál.<br />

Bainhira tama ona iha<br />

área industriál presiza<br />

matenek liu husi lider<br />

ne’ebé hatene moris étika<br />

nu’udar Oekusi nian,”<br />

ha’u nia ‘pesan’ ba finalista<br />

ne’ebé ke atu hala’o<br />

sira nia servisu komunitariu<br />

durante semana rua<br />

presiza tau iha sira nia<br />

hanoin, buka aprende<br />

saida mak ita nia komunidade<br />

atravesa iha servisu<br />

komunitariu, hare<br />

komunidade sira nia<br />

susar, preokupasaun no<br />

sira nia nesesidade,” Teme<br />

hameno lia ba<br />

partisipante KKN sira.<br />

Ne’e hanesan pasu ida<br />

hodi forma intelektuál<br />

ne’ebé ke la’ós koñese<br />

de’it sira nia an de’it no<br />

mundu modernu nian,<br />

maibé koñese buat ne’ebé<br />

ema bolu dehan ‘akar<br />

rumput’ ne’ebé iha ‘lapisan<br />

bawah, karik iha koñesimentu<br />

ne’ebé ke di’ak<br />

entaun nia bele sai ‘pejabat’<br />

ho nune’e bazeia ba<br />

komunidade ne’ebé iha<br />

‘akar rumput.’<br />

Tanba ne’e nia rasik<br />

ho ksolok ho programa<br />

KKN ne’e lori Oekusi no<br />

povu nia naran no depozita<br />

sira nia konfiansa tomak<br />

atu sai servidór no<br />

téknika lideransa.<br />

Enkuantu ninia esperansa<br />

ba DITKREO labele<br />

sai hanesan fatin atu<br />

ema funsionáriu sira<br />

hala’o hanesan servisu<br />

‘Sampingan’ hodi aumenta<br />

sira nia saláriu no<br />

DITKREO ne’e la’ós fatin<br />

atu iha ‘lowongan’ hodi<br />

hanorin no hetan oportunidade,<br />

maibé DITK-<br />

REO sai fatin hodi forma<br />

ema sai intelektu no matenek.<br />

Parte ida Teme<br />

apresia ho Sr. João Muni<br />

tanba depois de akaba nia<br />

Mestradu no prontu rezigna<br />

an husi Ministériu<br />

Ekonomia no Dezenvolvimentu<br />

(MED) atu depozita<br />

nia enerjia tomak.Entaun<br />

nia rasik durante<br />

ne’e nunka hare ema<br />

ne’ebé ke hala’o sakrifísiu<br />

intelektualidade ho<br />

‘tawaran’ osan ne’ebé ke<br />

sai Konsultór ho Mestradu<br />

hodi hetan saláriu<br />

US$ 2000.00, maibé nia<br />

iha DIT ho full time mais<br />

ou menus nia manan de’it<br />

US$ 300.00 kada fulan.<br />

Portantu atu buka e-<br />

ma hanesan ne’e difisil<br />

tanba nia la’ós ema bulak<br />

hodi mai iha ne’e ho orsamentu<br />

ida ke menus liu<br />

duke ba iha ne’ebá hodi<br />

manan US$ 2000.00,<br />

ida ne’e hanesan vokasaun<br />

ida ho opsaun hatudu<br />

iha duni kometimentu<br />

boot atu dezenvolve tuir<br />

Instituisaun DITKREO,<br />

ne’e hatudu moos katak<br />

Oekusi oan ida ba buka m-<br />

atenek fila loron kalan<br />

hanoin de’it DITKRO.<br />

Sorin seluk tuir<br />

responsavel Akadémika<br />

no finansas DITKREO João<br />

Muni iha ninia inter<br />

vista ba TS hateten DITK-<br />

REO sai hanesan fatin integradu<br />

husi DIT Dili ne-<br />

’ebé iha Kampus Rejionál<br />

rua. Ida iha Oekusi no<br />

Baukau, agora problema<br />

ne’ebé akontese iha Oekusi<br />

tanba komunidade<br />

sira enfrenta problema<br />

barak oinsá kapasidade<br />

dosentes no iha fallansu<br />

barak kona ba ninia<br />

estrutura tanba DITKRE-<br />

O la’ós sai fatin ida ne’ebé<br />

ke sai hanesan fatin ‘Sampingan’<br />

Maibé presiza ema<br />

ne’ebé ke permanente ho<br />

saláriu permanente ba<br />

DITKREO no bele hala’o<br />

nia funsaun hanesan Mestre<br />

Universidade.<br />

Ho razaun ida ne’e<br />

mak nia tenke hili dalan<br />

rezigna an husi Funsionáriu<br />

Públiku hodi entrega<br />

no kontribui an tomak<br />

ba DITKREO, husi<br />

prosesu ida ne’e iha<br />

2007 DITKREO hala’o<br />

atividade sosiál ho totál<br />

estidantes ema na’in 24.<br />

Ba tinan 2010 husi<br />

totál 39 kompostu husi<br />

feto na’in 9 no mane na’in<br />

30 husi ne’ebé hala’o<br />

servisu sosiál, servisu<br />

sosiál refere hala’o kada<br />

semana dala rua (2) iha<br />

fatin 4, maibé iha Suku<br />

Costa de’it tanba sira seidauk<br />

iha kapasidade atu<br />

bele sai Suku.<br />

Mensajen ba sira katak<br />

ami hakarak Identifika<br />

didi’ak problema saida<br />

mak povu enfrenta depois<br />

sei hato’o ba nivel ne’-<br />

ebé aas liu atu sai data fexu,<br />

atu nune’e bele atende<br />

problema tuir siénsia<br />

ne’ebé sira hetan iha<br />

DITKREO no iha fatin haat<br />

(4) mak sira hala’o KKN<br />

hanesan Masin, Nunbei,<br />

Palaban RSS.(sto)<br />

Bobonaru Hein Rezultadu PEDN<br />

Bobonaru-Molok Primeiru<br />

Ministru (PM) Kay<br />

Rala Xanana Gusmão esplika<br />

kona ba Planu Estratéjia<br />

Dezenvolvimentu<br />

Nasionál (PEDN), Administradór<br />

Sub-Distritu<br />

Bobonaru Adelino Brito<br />

iha ninia diskursu abertura<br />

deklara ba públiku<br />

katak, Jeografikamente<br />

Sub-Distritu Bobonaru<br />

kompostu husi Suku sanulu<br />

resin ualu (18) no<br />

Sub-distritu ida ne’ebé<br />

baliza ho Sub-Distritu<br />

Atsabe, Distritu Ermera,<br />

Sub-Distritu Zumalai,<br />

Distritu Kovalima, Sub–<br />

Distritu Lolotoe no Sub-<br />

Distritu Maliana.<br />

Sub-Distritu Bobonaru<br />

nia luan ho área dois<br />

míl trés, dosié km kuadradu<br />

no tuir karta rejistu<br />

ne’ebé fó sai iha fulan<br />

Janeiru tinan 2010 totál<br />

populasaun iha Sub-<br />

Distritu Bobonaru 26.2-<br />

04, kompostu husi mane<br />

3.255 no feto 3.329.<br />

Iha diskursu abertura<br />

ne’e Adelino Brito asume<br />

kargu nu’udar Administradór<br />

Sub-Distritu esplika<br />

mós kona ba servisu<br />

Administrasaun Sub-<br />

Distritu ne’ebé iha relatóriu<br />

hateten, Funsionáriu<br />

Públiku (FP) ne’ebé<br />

servisu iha Sub-Distritu<br />

Bobonaru husi Ministériu<br />

Estatál ema na’in 5,<br />

Ministériu Agrikultura<br />

no Peskas (MAP) na’in 14<br />

ne’ebé destaka iha Suku<br />

18, Seguransa Sivíl na’in<br />

3, Seguransa PNTL eskuadra<br />

Sub-Distritu Bobonaru<br />

iha na’in 11, husi<br />

parte Edukasaun hanesan<br />

Eskola Primária (EP)<br />

hamutuk 42, Eskola Pre-<br />

Sekundária (EPS) 3, Infantíl<br />

5 no Sekundária 1.<br />

Husi parte Saúde daudauk<br />

ne’e iha Sentru Saúde<br />

ne’ebé fó asisténsia ba<br />

komunidade Sub-Distritu<br />

Bobonaru iha tempu<br />

saida de’it.<br />

Preokupasaun<br />

Iha oportunidade ne-<br />

’e Administradór Sub-<br />

Distritu Bobonaru hato’o<br />

mós ninia preokupasaun<br />

ba Ulun Boot IV Governu<br />

Konstitusionál atu reabilita<br />

edifísiu ne’ebé hari<br />

iha tempu Portugés mais<br />

agora abandonu.<br />

Edifísiu hirak ne’ebé<br />

presiza atu reabilita<br />

hanesan Kompañia Militár,<br />

Ospitál Militár no edifísiu<br />

eis Administrasaun<br />

Sub-Distritu.<br />

Ezijénsia seluk ne’ebé<br />

komunidade Sub-Distritu<br />

Bobonaru ezije hanesan<br />

Estrada, Eletrisidade no<br />

Bee Moos, tanba to’o<br />

ohin loron Suku balu seidauk<br />

asesu ba Eletrisidade,<br />

Bee Moos no Estrada.<br />

Hanesan iha Suku<br />

Molop komunidade sira<br />

sempre hakur mota<br />

bainhira hakarak ba iha<br />

Sub-Distritu.<br />

Ne’e duni husu ba Governu<br />

atu implementa<br />

lalais planu ida ne’e hodi<br />

bele responde difikuldade<br />

povu nian. Bainhira<br />

Administradór Sub-<br />

Distritu remata ninia<br />

diskursu, protokolu ne’-<br />

ebé organiza soru mutu<br />

ne’e fó oportunidade ba<br />

Xefe Suku hotu-hotu atu<br />

hato’o preokupasaun<br />

ne’ebé komunidade sira<br />

enfrenta.<br />

Ne’e duni iha sesaun<br />

husu no hataan, Xefe Suku<br />

Bobonaru Esteves B-<br />

arreto ho haraik an husu<br />

ba PM Xanana Gusmão,”<br />

planu ne’ebé agora daudauk<br />

ita boot implementa<br />

ne’e se bele karik labele<br />

hare ba prioridade maibé<br />

oinsá bele liu husi Suku<br />

atu nune’e povu hotuhotu<br />

bele sente rezultadu<br />

dezenvolvimentu.”<br />

Programa PEDN kapás<br />

tebes no Governu ida<br />

ne’e hadomi duni ninia<br />

povu,”<br />

maibé ha’u kestiona<br />

kona ba implementasaun,<br />

tanba dala barak<br />

fatus hatudu Governu<br />

fakar osan barak hodi<br />

dezenvolve Nasaun ida<br />

ne’e mais dala ruma ema<br />

balu hanoin de’it mak sira<br />

ninia an no nunka hala’o<br />

buat ne’ebé di’ak ba povu<br />

ida ne’e.(ts)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Nasional 8<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Indika..>>.Husi pj................1<br />

ema iha kualidade.<br />

Kualidade hatudu<br />

husi sira nia valór ezame<br />

finál iha Ensinu Sekundáriu,<br />

tanba valór iha Ensinu<br />

Sekundária ezije katak,<br />

Matemátika, fisika,<br />

Kímika, Biolojia, mínimu<br />

tenke hetan valór 7 entaun<br />

sira ne’e selesionadu.Liu<br />

tiha selesaun estudante<br />

hirak ne’e sei tuir<br />

kursu formasaun lian Española<br />

ho intensiva durante<br />

fulan 3, hafoin tinan<br />

2004 sira hahú tama<br />

iha primeiru anu de Medisina<br />

tuir Kurríkulu ne’-<br />

ebé Eskola Latinu Amerikana<br />

Medisina Kuba<br />

implementa.<br />

Eskola Latina Amerikana<br />

Medisina ne’e la’ós<br />

eskola ida ne’ebé iha Kuba<br />

de’it maibé iha rekonesementu<br />

Internasionál<br />

tanba ema husi Nasaun<br />

50 resin mak eskola<br />

iha ne’ebá inklui estudante<br />

sira husi Estadus Unidus<br />

Amérika.<br />

Tuir akordu ne’ebé<br />

Estadu rua ne’e hala’o iha<br />

momentu ne’ebá hateten,<br />

Estudante na’in 20<br />

ne’e la’ós Estudante Eskola<br />

Latina Amerikanu<br />

Medisina nian de’it, maibé<br />

sira mós hanesan Estudante<br />

Universidade<br />

Nasionál Timor-Leste<br />

nian tanba akordu ne’ebé<br />

hala’o iha momentu ne-<br />

’ebá dehan sira ba hala’o<br />

kursu tinan 5 iha Kuba<br />

depois tinan ida ikus ne’e<br />

sei akaba iha Timor liu<br />

husi estájiu. Iha 2004<br />

sira tama primeiru anu<br />

no 2009 sira remata<br />

Kintu anu, ne’e duni iha<br />

Setembru 2009 sira na’in<br />

18 fila hikas mai hodi<br />

kompleta sira nia estudu<br />

Sestu anu nian iha Timor-<br />

Leste.<br />

Liu husi dada lia ho<br />

Jornál ne’e iha Restaurante<br />

Kafé Brazíl Dr. Rui<br />

Maria de Araújo hateten,<br />

estudante Medisina na’in<br />

18 de’it mak fila tanba na-<br />

’in rua sira seluk ne’e ida<br />

la konsege pasa husi Segundu<br />

anu ba Terseiru<br />

anu Medisina.<br />

Ne’e duni nia tenke tuir<br />

kursu ba optometria<br />

ne’ebé hasai espesialidade<br />

kona ba oklu no ida<br />

seluk nia la pasa tinan ida<br />

maibé sei hetan oportunidade<br />

atu repete.<br />

Portantu sira na’in<br />

rua la konsege to’o Kintu<br />

anu, ne’e duni na’in 18<br />

de’it mak ba hala’o estájiu<br />

hodi remata sira nia<br />

estudu.Hahú husi fulan<br />

Setembru tinan 2009<br />

sira koloka estudante ida<br />

iha Sentru Saúde ida no<br />

Sentru Saúde ne’e besik<br />

Ospitál Referal hanesan<br />

Baukau, Maubesi, Maliana<br />

no Oekusi hodi hala’o<br />

estájiu durante tinan ida.<br />

Durante tinan ida<br />

hala’o estájiu estudante<br />

hirak ne’e fó asisténsia ba<br />

ema moras, maibé kada<br />

ema iha Profesór ida ne’-<br />

ebé sempre akompaña<br />

hodi hare sira nia servisu<br />

loron–loron nian to’o<br />

remata estájiu. Eis<br />

Ministru Saúde ne’e<br />

esplika kle’an liu tan<br />

katak, iha períodu ida ne-<br />

’e sira seidauk sai doutór<br />

mais sei sai hanesan estudante<br />

finalista, ne’e duni<br />

fó oportunidade ba sira<br />

atu hala’o estájiu no ida<br />

ne’e hahú husi fulan Outubru<br />

2009 ne’ebé fahe<br />

ba bloku haat (4) no kada<br />

fulan tolu iha fatin ida.<br />

Iha períodu ida ne’e<br />

sira la’ós de’it fó konsulta,<br />

maibé sira mós hala’o semináriu<br />

liu husi peskiza<br />

saun ki’ikoan kona ba<br />

moras ne’ebé barak liu<br />

Dr. Rui Maria de Aroujo<br />

iha Sentru Saúde, oinsá<br />

bele buka sira nia basset<br />

no oinsá bele rezolve<br />

problema liu husi diskusaun<br />

ne’ebé hala’o ho sira<br />

nia Profesór.<br />

Aleinde ne’e kada semana<br />

rua sira sai husi<br />

Sentru Saúde ba iha Ospitál<br />

Referal hodi nune’e<br />

bele akompaña ema hodi<br />

hala’o asisténsia iha<br />

Ospitál no sira mós kaer<br />

ema moras hodi hala’o<br />

diagnostika no tratamentu<br />

ba ema moras.<br />

Iha fulan Jullu 2010<br />

nia laran sira hala’o ezame<br />

finál liu husi etapa 3<br />

hanesan ezame Pratika,<br />

Teze no Eskrita Finál.<br />

Ezame Pratika katak,<br />

ho pasiente, porezemplu<br />

pasiente ida tama mai<br />

sira fó konsulta no iha<br />

ezaminadór na’in tolu (3)<br />

sempre akompaña sira<br />

hodi nune’e bele fó<br />

klasifikasaun ba sira.<br />

Durante hala’o ezame<br />

ho pasiente Profesór na’-<br />

in tolu (3) ne’e tuur hodi<br />

hare no akompaña oinsá<br />

sira hala’o konsulta ba<br />

moras ne’e, depois oinsá<br />

sira hala’o ezame fíziku no<br />

oinsá sira hala’o analiza<br />

saun kona ba moras hodi<br />

to’o ninia konkluzaun.<br />

Bainhira pasa ona husi<br />

ezame prátiku konserteza<br />

sira hakat ba ezame ida<br />

ne’ebé bolu ho naran<br />

aprezentasaun Teze.<br />

Aprezentasaun Teze<br />

katak, aprezenta relatóriu<br />

kona ba peskizasaun<br />

ne’ebé durante sira hala’o<br />

iha Timor, porezemplu<br />

sira hala’o estájiu iha<br />

Sentru Saúde Zumalai<br />

entaun sira tenke hala’o<br />

peskizasaun kona ba moras<br />

ne’ebé barak liu iha<br />

área refere hodi bele aprezenta<br />

liu husi ezame<br />

Teze. Durante hala’o ezame<br />

Teze iha finalista na’in<br />

ida ho dosente na’in tolu<br />

mak hato’o pergunta ba<br />

sira hodi nune’e sira bele<br />

fó klarifikasaun kona ba<br />

relatóriu peskizasaun ne-<br />

’ebé sira aprezenta. Aprezentasaun<br />

ezame Teze<br />

ne’e sira hato’o liu husi<br />

programa Power Point,<br />

ne’e duni ba sira ne’ebé<br />

manan iha ezame Pratika<br />

no Ezame Teze sei tuir<br />

Ezame Estritu Finál,<br />

maibé ba sira ne’ebé la<br />

pasa husi Ezame Pratika<br />

no Ezame Teze konserteza<br />

sei la tuir Ezame<br />

Estritu Finál.<br />

Tuir esplikasaun husi<br />

doutór ne’e, materiál no<br />

pergunta ne’ebé hato’o<br />

iha Ezame Eskrita Finál<br />

la’ós hala’o iha Timor,<br />

maibé pergunta no materiál<br />

hirak ne’e diretamente<br />

mai husi Eskola Latinu<br />

Amérika de Medisina<br />

liu husi Embaixadór Kubanu<br />

ho kondisaun taka<br />

metin no to’o loron atu<br />

hala’o Ezame eskrita hafoin<br />

bele loke.<br />

Hataan ba pergunta<br />

ne’ebé dehan, karik estudante<br />

hirak ne’e liu hotu<br />

ona Ezame hirak ne’e,<br />

maibé doutór Rui responde,”<br />

ha’u la hatene tanba<br />

loloos buat ida indísiu<br />

ne’e atu fó anúnsiu<br />

ofisial katak, se mak liu no<br />

se mak la liu tan ne’e<br />

nestemomentu ha’u la<br />

hatene se mak liu no se<br />

mak la liu.” Kolia kona ba<br />

kualidade iha área Medisina,”<br />

ita atu hare husi<br />

área ne’ebé, tanba tuir<br />

doutór ne’e ninia esperiénsia<br />

no koñesimentu<br />

hanesan médiku katak,<br />

primeiru tenke hare husi<br />

kualidade Akadémiku<br />

sera ke prosesu edukasaun<br />

iha kualidade ou lae,<br />

maibé tuir nia hare husi<br />

pontudevista Akadémiku<br />

prosesu hirak ne’e<br />

iha kualidade di’ak.<br />

Maibé, presiza>p.9<br />

Jeografia Moris Povu Kailaku<br />

Kailaku-Sub-Distritu<br />

Kailaku kompostu husi<br />

Suku 8, Aldeia 24 ho<br />

área territoriál parte<br />

Leste baliza Sub-<br />

Distritu Hatulia no<br />

Sub-Distritu Atsabe,<br />

Parte Súl baliza ho<br />

Sub-Distritu<br />

Bobonaru, parte Norte<br />

baliza Sub-Distritu<br />

Atabae no parte Oeste<br />

baliza ho Sub-Distritu<br />

Maliana.<br />

Kondisaun atuál<br />

Sub-Distritu Kailaku,<br />

75% komunidade<br />

moris husi vida<br />

Agrikultura, 10%<br />

servisu hanesan<br />

Funsionáriu Públiku<br />

(FP) no 15% estudante.<br />

Relasaun moris<br />

komunidade Sub-<br />

Distritu Kailaku iha<br />

área Agrikultór foka<br />

liu ba natar no toos rai<br />

maran, ne’e duni liu husi<br />

PEDN husu ba Governu<br />

liuliu Ministériu Agrikultura<br />

e Peska (MAP)<br />

oinsá bele tau matan<br />

nafatin ba Agrikultór<br />

sira tanba Agrikultór<br />

pertense ba<br />

dezenvolvimentu.<br />

Suku 8 ne’ebé<br />

pertense ba Sub-Distritu<br />

Kailaku hanesan, Suku<br />

Rai-Heu ho totál<br />

populasaun 1.259, totál<br />

Xefe Família (XF) 2.86,<br />

Suku Atudara iha Aldeia<br />

4 ho totál abitante<br />

1.506 no totál XF 3.22.<br />

Suku Goulolo kompostu<br />

husi Aldeia 3 ho totál<br />

populasaun 1.111 ho<br />

totalidade XF 2.23, Suku<br />

Manapa kompostu husi<br />

Aldeia 3 ho totál<br />

abitante 1.725 no XF<br />

3.78.<br />

Suku Dau-Udu iha<br />

Aldeia 2, totál abitante<br />

609 no XF 1.32, Suku<br />

Miligo hamutuk Aldeia<br />

4 ho totál abitante<br />

2.792 no XF 6.92.<br />

Aleinde ne’e Suku<br />

Genulai hamutuk Aldeia<br />

3 ho totál abitante 6.38<br />

no totál XF 1.94 no<br />

Suku Burugua iha<br />

Aldeia 2 ho totál<br />

abitante 7.79 no XF<br />

hamutuk 303.<br />

Tuir relatóriu ne’ebé<br />

hato’o husi<br />

Administradór Sub-<br />

Distritu Alfredo Moniz,<br />

totál abitantes Sub-<br />

Distritu Kailaku soma<br />

hamutuk 10.499 ho<br />

totál XF 2.341.<br />

Saúde<br />

Sub-Distritu Kailaku<br />

iha Sentru Ospitál<br />

Saúde 1, Postu Saúde 4<br />

no programa SISKA<br />

kobre iha Suku 8 kada<br />

fulan hala’o atividade<br />

dala ida, nune’e mós<br />

apoiu transporte<br />

multivision iha ida ba<br />

área Saúde nian, maibé<br />

presiza aumenta tan no<br />

hala’o tan Postu Saúde<br />

iha Poerema.<br />

Seguransa<br />

Polisia Nasionál<br />

Timor Leste (PNTL)<br />

ne’ebé hala’o knaar iha<br />

Sub-Distritu Kailaku<br />

presiza apoiu<br />

transporte no<br />

komputadór hodi<br />

nune’e bele hala’o<br />

servisu ho efisiente atu<br />

kontrola situasaun iha<br />

territóriu Kailaku no<br />

propoin husu loke tan<br />

rekrutamentu ba<br />

membru PNTL hodi<br />

nune’e bele aumenta<br />

númeru Polisia iha Sub-<br />

Distritu Kailaku.<br />

Agrikultór<br />

Área produtiva ba<br />

Agrikultura sira iha<br />

Sub-Distritu Kailaku<br />

hanesan toos ho natar,<br />

ne’e duni servisu natar<br />

kada tinan Agrikultór<br />

sira kuda haree dala rua<br />

iha tempu udan no<br />

tempu bain loron no<br />

servisu toos nian kada<br />

tinan dala ida tanba ne’e<br />

komunidade sira presiza<br />

tebes tratór hodi nune’e<br />

sira bele hala’o servisu<br />

di’ak liu tan.<br />

Maski kada tinan<br />

produsaun haree iha<br />

rezultadu di’ak, maibé<br />

Agrikultór sira husi<br />

Aldeia Marku, Mautalu,<br />

Hatapupu no Bilimau<br />

sempre hetan ameasa<br />

husi mota ne’ebé tinantinan<br />

sobu natar.<br />

Ne’e duni husu ba<br />

Governu oinsá bele<br />

ajuda rede ‘broncong’<br />

no hala’o Irrigasaun<br />

ne’ebé efetivu hodi<br />

proteje natar hirak ne’e.<br />

Infraestrutura<br />

Atu fasilita<br />

Agrikultór sira hodi lori<br />

produtu lokál ba fa’an<br />

iha merkadu, Governu<br />

presiza hadi’a Estrada<br />

iha área rurál atu nune’e<br />

bele dezenvolve<br />

komunidade sira nia<br />

moris.<br />

Veteranus<br />

Iha konsultasaun<br />

ne’e Veteranus no<br />

família Veteranus sira<br />

husu ba PM Xanana<br />

Gusmão atu loke fila-fali<br />

rejistu ba Veteranus<br />

sira hodi nune’e<br />

Veteranus ou família<br />

Veteranus ne’ebé tempu<br />

ne’ebá seidauk rejistu<br />

bele hetan<br />

oportunidade atu<br />

rejistu.(ts)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Nasional 9<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

hare mós husi pontudevista<br />

sira seluk, tanba<br />

kualidade área saúde<br />

tenke hare ba parte barak<br />

liuliu hare ba persesaun<br />

ema moras nian. “ha’u<br />

bele doutór ida ne’ebé<br />

matenek tebes no ha’u<br />

bele hatene moris sira<br />

ne’e hotu, maibé ha’u mós<br />

tenke buka hatene oinsá<br />

ha’u fó kontente ba ema<br />

ne’ebé ha’u konsulta,<br />

tanba dala ruma ha’u bele<br />

matenek hodi fó konsulta<br />

ba ema mais ha’u nunka<br />

kolia ho nia no ha’u la iha<br />

pasiénsia atu fó konsulta<br />

ba nia,”konfesa Rui.<br />

Ema ne’ebé mai konsulta<br />

la’ós de’it tanba nia<br />

moras,” maibé ita tenke<br />

rona mós ninia problema<br />

atu nune’e ita bele ajuda<br />

nia, ne’e duni Akademikamente<br />

ema ne’e bele<br />

di’ak mais nein sempre<br />

ema ne’e fó konsulta<br />

ne’ebé di’ak.”<br />

Razaun hirak ne’e signifika<br />

katak,” nia bele kura<br />

ita boot nia moras maibé<br />

‘belum tentu’ ita boot<br />

kontente ho konsulta<br />

ne’ebé fó ba ita boot,”<br />

doutór ne’e fó ezemplu.<br />

Atu responde pergunta<br />

ne’ebé hateten iha<br />

kualidade ou lae, tuir<br />

doutór Rui, prosesu formasaun<br />

Akademia husi<br />

primeiru anu to’o ema<br />

ne’e sai médiku so bele<br />

hatudu,” mai ita katak<br />

ema ne’e iha kualidade<br />

Akadémika ou lae, maibé<br />

atu sai doutór ne’ebé ho<br />

kualidade di’ak ita bele<br />

hatene bainhira nia hala’o<br />

ona knaar hanesan<br />

doutór no ida ne’e akontese<br />

iha mundu tomak.”<br />

Doutór ne’ebé hetan<br />

graduasaun no hala’o<br />

juramentu profisionál<br />

iha tinan 1994 konta hikas<br />

ninia istória pasadu<br />

katak, Akademikamente<br />

nia parte prontu hala’o<br />

knaar hanesan doutór,<br />

maibé atu servisu ho kualidade<br />

di’ak ou lae so esperiénsia<br />

servisu loron–<br />

loron nian mak bele<br />

komprova. Karik ema<br />

ruma duvida kona ba<br />

kualidade maibé hare ba<br />

pontudevista Akadémika,”<br />

ha’u hanoin ida ne’e<br />

la loos, tanba Akademikamente<br />

prosesu ne’ebé<br />

temi iha leten ne’e iha kualidade<br />

di’ak no hakarak<br />

kolia loloos karik prosesu<br />

Akadémika ne’ebé daudauk<br />

ne’e sira hetan di-<br />

’ak liu fali formasaun Akadémiku<br />

ne’ebé uluk ami<br />

hetan,” rekoñese doutór<br />

Rui.Nia kompara hodi fó<br />

ezemplu katak, fasilidade<br />

iha Ospitál Dili kompletu<br />

maibé iha Ospitál Oekusi<br />

la iha, ne’e duni se ema<br />

ida hetan formasaun<br />

Akadémika iha Ospitál<br />

Dili no bainhira ba hala’o<br />

servisu iha Oekusi konserteza<br />

nia duvida konserteza<br />

difikulta buat barak<br />

tanba servisu ne’ebé<br />

enfrenta iha Dili hanesan<br />

iha Oekusi.<br />

Maibé formasaun<br />

ne’ebé daudauk ne’e sira<br />

hetan hala’o ho kompletu,<br />

ne’e duni karik tau<br />

sira iha fatin ne’ebé de’it<br />

sira iha ona koñesimentu.<br />

Hanesan preokupasaun<br />

nia komprende tanba<br />

ida ne’e hatudu hotu<br />

hakarak buat di’ak ba rai,<br />

ne’e duni se ema ruma<br />

kestiona katak prosesu<br />

ne’e iha kualidade ou lae<br />

ne’e normál tanba,” ita<br />

nia populasaun mak sei<br />

hetan asisténsia husi<br />

sira.” “maibé ha’u sente<br />

la dun di’ak bainhira ema<br />

ruma kestiona mais liu<br />

husi surat kaleen ho<br />

anónima oioin no ida<br />

ne’e signifika katak la’ós<br />

ona atitude ne’ebé di’ak.”<br />

Hataan ba informasaun<br />

ne’ebé dehan iha komunidade<br />

balu ne’ebé<br />

kestiona ho sira ninia kualidade,<br />

doutór ne’e responde,<br />

bele mós,” maibé<br />

ha’u la iha informasaun<br />

kona ba ida ne’e no embora<br />

to’o agora ha’u la<br />

iha ona responsabilidade<br />

iha MS mais buka akompaña<br />

nafatin saida mak<br />

akontese iha ne’ebá.<br />

Hodi nune’e ha’u sempre<br />

ba asiste mós sira nia<br />

estájiu maibé tuir ha’u<br />

nia hare seidauk iha complain<br />

ida husi komunidade<br />

ne’ebé dehan katak<br />

estudante sira hala’o tratamentu<br />

ba sira la di’ak.”<br />

Karik husi MS hetan<br />

complain ruma nia la<br />

hatene, maibé karik husi<br />

autoridade kompetente<br />

presiza hare no verifika<br />

complain ne’e loos, nune’e<br />

tenke buka hatene<br />

tanbasá mosu complain,<br />

maibé tuir nia hatene to’o<br />

agora la iha, rejeita doutór<br />

Rui kona ba informasaun<br />

ne’ebé dehan iha<br />

komunidade mak complain<br />

kualidade estudante<br />

Medisina sira.<br />

“ha’u la partisipa<br />

detalladu iha prosesu<br />

hotu, maibé ha’u observa<br />

iha parte balu bainhira<br />

sira hala’o konsulta ba<br />

ema moras, depois ha’u<br />

observa mós bainhira<br />

sira aprezenta sira nia<br />

Ezame Teze no ha’u hetan<br />

konvite husi UNTL Fakuldade<br />

Medisina bainhira<br />

sira hala’o Ezame Finál,<br />

ne’e duni tuir ha’u nia<br />

hare husi prosesu Akadémiku<br />

garantia katak sira<br />

iha kualidade,” garante<br />

Rui.Fakuldade medisina<br />

iha UNTL Governu mak<br />

estabelese liu husi rezolusaun<br />

Governu nian<br />

iha 2004 hodi loke fakuldade<br />

medisina iha Timor,<br />

ne’e duni iha 2005<br />

komesa simu primeiru<br />

anu no estudante hirak<br />

ne’e tinan oin mai sei<br />

hala’o graduasaun tanba<br />

tinan 6 ona.<br />

Médiku ida ne’ebé foin<br />

sai husi Fakuldade Medisina<br />

ida la garantia katak<br />

nia bele sai médiku di’ak<br />

no ida ne’e akontese iha<br />

fatin hotu-hotu, inklui<br />

iha mundu tomak tanba<br />

ne’e médiku barak depois<br />

sai husi Fakuldade Medisina<br />

sira la servisu no<br />

la fó konsulta maibé sira<br />

hala’o servisu seluk tanba<br />

sira rasik sente la iha<br />

kbiit atu hala’o tratamentu<br />

ba ema, tan ne’e sira<br />

prefere hala’o buat seluk.Médiku<br />

hotu-hotu<br />

bainhira sai husi Fakuldade<br />

Akademikamente sira<br />

prontu tanba tuir formasaun,<br />

maibé bainhira<br />

sira hala’o servisu hafoin<br />

povu ou pasiente sira<br />

mak bele identifika katak<br />

sira iha kualidade ou lae.<br />

Médiku refere nia servisu<br />

la di’ak entaun bele simu<br />

keixa no hala’o investigasaun<br />

husi Konsellu Dixiplina<br />

Profisaun de Saúde.<br />

Konsellu Dixiplina<br />

Profisaun de Saúde nia<br />

funsaun atu garantia<br />

Profisionál Saúde iha<br />

Timor tomak inklui doutór<br />

ida nia rejistradu<br />

hanesan profisionál de<br />

Saúde no nia tenke serbisu<br />

tuir kritériu médiku<br />

ne’ebé iha. Bainhira<br />

servisu la tuir kritériu<br />

hirak ne’e Konsellu<br />

dixiplinár bele hala’o<br />

investigasaun ba nia hodi<br />

hetan sansaun. Iha momentu<br />

balu iha SMS ida<br />

tama Gabinete MS ne’ebé<br />

dehan estudante hirak<br />

ne’e la iha kualidade, doutór<br />

Rui haktuir katak,<br />

nia parte mós rona informasaun<br />

ida ne’e no nia<br />

rasik rekoñese SMS hirak<br />

ne’e anónimu tanba la<br />

identifika sira nia an.Nia<br />

parte rasik la hatene SMS<br />

ne’e husi pesoál Saúde<br />

mak hala’o tanba ida ne’e<br />

anónimu no parese iha<br />

motivasaun polítiku.<br />

Fatin la hanesan estudante<br />

Medisina ne’ebé<br />

hetan Yudisium Hermenegildo<br />

Pereira ba jornál<br />

ne’e deklara katak, nia<br />

parte sente orgullu tebes<br />

tanba konsege remata<br />

estudu iha área Medisina<br />

maski hetan difikuldade<br />

barak durante hala’o<br />

estudu. Estudante ne’ebé<br />

remata ninia estájiu iha<br />

Sub-Distritu Turiskai<br />

Distritu Same, bainhira<br />

nia ba hala’o estájiu iha<br />

Sub-Distritu refere komunidade<br />

sira simu ho<br />

di’ak no la iha ema ida<br />

kestiona kona ba sira<br />

ninia kualidade.<br />

Maski iha informasaun<br />

ne’ebé dehan ema<br />

balu kestiona kona ba estudante<br />

hirak ne’e ninia<br />

kualidade, joven ne’ebé<br />

moris iha Distritu Suai<br />

ne’e ho fiar an responde<br />

katak, kualidade ne’ebé<br />

sira hatudu mak durante<br />

tinan ida laran sira hala’o<br />

estájiu no sira garantia sei<br />

fó asisténsia di’ak ba<br />

povu iha Nasaun ida ne’e.<br />

“ha’u prontu atu ba<br />

servisu iha koalker fatin<br />

tanba ida ne’e mak ami<br />

nia devér, katak estudante<br />

Medisina ne’e hodi<br />

taka ninia lia fuan.<br />

Tanba hakarak hetan<br />

informasaun klaru husi<br />

MS, ne’e duni iha loron<br />

Sesta-feira (6/8) Jornalista<br />

TS tenta atu dada<br />

lia ho MS, maibé tuir<br />

Diresaun komunikasaun<br />

hateten Ministru okupadu,<br />

ne’e duni to’o notísia<br />

ne’e tun la iha komentáriu<br />

husi MS.(ts)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Metro Dili - 10<br />

Tersa, 03 Augustu 2010<br />

Koidadu! Laxu Iha Estrada Ninin<br />

Admin Halo Saida<br />

ba Laxu Hirak ne’e?<br />

Administrador Distritu Dili lao ba<br />

mai karik matan la tuda ba aihun<br />

maran hirak nebe kleuk hela iha<br />

estrada ninin hein atu tohar.<br />

Aihun maran hirak nee hanesan laxu<br />

boot ida nebe bele halakon ema nia<br />

vida koandu aihun nee tohar.<br />

Ezemplu kiik ida maka Hali tohar<br />

hodi hamate estudante ida iha tasi<br />

ibun besik Palacio Governu nia oin.<br />

Kazu ai oho ema nee seidauk fanun<br />

governu no seidauk fanun<br />

Administrador tanba too agora<br />

aihun maran barak mak keluk<br />

daudaun ona ba estrada laran maibe<br />

seidauk tesi.<br />

Karik atu tesi aihun ida presiza loke<br />

tender! ou karik husik ai hanehan<br />

mate ema lai mak foin hakfodak ba<br />

tesi?<br />

“se sira lakohi tesi husik ba, maibe<br />

koandu ai nee hanesan labarik sira<br />

entaun sira tenke tanggung jawab”,<br />

dehan Atino nebe fan hela nia sasan<br />

iha tiga roda besik Portu Dili nia oin.<br />

Governu Husik Hela<br />

Laxu Boot Rua<br />

Oras nee laxu iha kapital Dili laos<br />

deit aihun maran hirak nebe besik<br />

tohar maibe mos Estrada kuak klean<br />

nebe seidauk taka nomos lampu<br />

trafiku balu nebe polisia ho Diresaun<br />

Transportes ba monta hela maibe<br />

lafunsiona ho diak tanba lampu<br />

trafiku nee la lakan.<br />

Tanba nee kleur ka lalais koandu<br />

diresaun sira halimar demais maka<br />

kareta ho motor bele soke malu<br />

tanba lampu trafiku la funsiona, no<br />

ema bele monu ho motor iha rai<br />

kuak tanba rai kuak barak mak la<br />

taka.<br />

Entaun komunidade sira tenke<br />

koidadu lao iha dalan ninin no<br />

kondutor sira tenke halai kalma.<br />

Hamoos Estrada no<br />

Operasaun Animal<br />

1<br />

3<br />

4<br />

Saneamentu Distritu Dili durante<br />

nee halo servisu makaas hodi fo<br />

protesaun ba ambiente sidade Dili<br />

hanesan halo operasaun ba animal<br />

no hamoos foer iha estrada ninin.<br />

Esforsu hotu nebe sira halo maske<br />

lahalo Dili sai nabilan hanesan<br />

Singapura maibe foer barak mak<br />

konsege lori ba fakar iha Tibar.<br />

Atividade hamoos foer nee loloos<br />

laos deit responsabilidade<br />

Saneamentu Distritu Dili maibe nee<br />

mos responsabilidade ema ida-idak<br />

nian. Responsabilidade nee mak<br />

hanesan labele soe foer arbiru iha<br />

estrada ninin liu-liu sulan animal<br />

hakiak atu animal sira lebele lao sai<br />

ba estrada laran.<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

2 5<br />

Ai matan dukur iha Kolmera besik Portu Dili, Ai nee maran kleur ona no monu karik sei baku too estrada sorin.<br />

Halihun ida besik kampu fotebola merkadu Taibesi nia oin, Hali nee laran mamuk, se monu baku too estrada sorin<br />

Halihun ida besik DNTP Kintal Boot nia oin, Hali nee laran mamuk tan ahi han, se monu sei baku too estrada klaran<br />

Ai hun ida maran loos ona, Ai nee besik Parlamentu nia oin, se monu karik sei estraga kareta deputadus nian<br />

Ai hun ida maran loos ona, Ai nee besik Akait, se monu sorin sei estraga kareta deputadus no sorin estraga publiku<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Nasional 11<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Arte Marsiais Hakarak Kria Unidade<br />

Gleno-Tuir reprezentante<br />

Kongfu Master Mateus<br />

Lemos Soares, Arte<br />

Marsiais hotu-hotu iha<br />

Distritu Ermera hakarak<br />

kria unidade maibé tenke<br />

kria mós mahon ida atu<br />

sira bele hamahon an iha<br />

laran no iha momentu<br />

importante kada Arte<br />

Marsiais bele lori sira nia<br />

bandeira ba tidin no<br />

bainhira iha problema<br />

bele rezolve sira nia problema<br />

iha mahon fatin<br />

ne’ebé iha ona.<br />

Oportunidade ne’e<br />

mós husi Arte Marsiál<br />

tomak husu ba Governu<br />

atu fó fasilidade hanesan<br />

fó uma mahon no iha mahon<br />

ne’e la’ós fó mamuk<br />

de’it maibé tenke tau komputadór<br />

no materiál<br />

múzika no desportu, atu<br />

nune’e kada grupu Arte<br />

Marsiál bele fahe tempu<br />

ba malu no aprende<br />

komputadór, desportu<br />

no múzika ruma.<br />

Antes responde ba<br />

kestaun hirak PR Ramos<br />

Horta hala’o diálogu ho<br />

Arte hotu iha Distritu<br />

Ermera ne’ebé akompaña<br />

husi Amu Bispu Dili Don<br />

Alberto Ricardo da Silva<br />

hodi ba tau fatuk primeira<br />

ba konstrusaun Igreja<br />

Gleno.Oportunidade<br />

seluk PR hateten, iha<br />

tinan ruma nia laran<br />

konforme Vatikanu nia<br />

desizaun bele sai tan ba<br />

Dioseze.“ha’u hateten ida<br />

ne’e tanba Vatikanu foti<br />

desizaun loke Dioseze iha<br />

Maliana tanba Timor nia<br />

populasaun Katóliku juta<br />

ida resin ou millaun ida<br />

resin, iha rai balu hanesan<br />

Estokolmu Suésia<br />

Katólika iha ne’ebá kuaze<br />

30 mill de’it no maioria<br />

hanesan Protestante<br />

maibé iha Bispu ida.<br />

Timor iha populasaun<br />

millaun ida maibé ezije<br />

atu loke tan Dioseze, ne’e<br />

importante tanba Estadu<br />

ne’e tane maka’as bainhira<br />

Estadu no Governu<br />

servisu hamutuk ho Igreja<br />

iha tinan no bain loron<br />

dezde tempu Portugés,<br />

okupasaun Japaun,<br />

balu hakarak ajuda maibé<br />

dook tebes,” kompara PR<br />

Ramos Horta.<br />

Horta hatutan Amu s-<br />

ira seluk iha Ermera atu<br />

servisu hamutuk ho<br />

povu no hametin dalan<br />

ba dame no Unidade<br />

Nasionál (UN).<br />

Portantu resposta no<br />

ezijénsia husi Arte sira<br />

PR nia ezijénsia atu fó<br />

fasilidade no Infraestrutura<br />

hodi loke iha Ermera,<br />

entaun PR prontu fó<br />

ajuda, maibé antes fó apoiu<br />

primeiru sira tenke fó<br />

uluk hanoin ba PR saida<br />

loos mak sira hakarak atu<br />

fó.Parte seluk nia rasik<br />

hato’o kestaun hirak ne’e<br />

ho Primeiru Ministru<br />

(PM), SEJD no Ministru<br />

Edukasaun (ME) iha tempu<br />

badak hahú projetu<br />

ruma ba grupu Arte<br />

Marsiál no Arte Rituál.<br />

Kona ba papél no<br />

responsabilidade Partidu<br />

Polítika (Parpol) ne’e<br />

loos,” ami hatene dala ruma<br />

elementus Parpol<br />

nian mak la sukat sira nia<br />

hahalok no lia fuan hodi<br />

dada joven ba monu iha<br />

fahe malu no violénsia,”relembra<br />

PR Horta.<br />

Kestaun hirak ne’e la<br />

signifika atu duun ba P-<br />

arpol ida, maibé elementus<br />

Parpol balu,” ha’u hateten<br />

ida ne’e ho kuidadu<br />

tanba la’ós Parpol maibé<br />

elementus partidu nian<br />

mak dala ruma halo joven<br />

monu ba violénsia,”<br />

konfesa PR Horta.<br />

Dala ruma elementus<br />

Parpol nia hahalok no lia<br />

fuan la tuir partidu nia<br />

hakarak no la tuir Parpol<br />

nia hanorin no orientasaun,<br />

maibé sira ba provoka<br />

malu no manipula<br />

povu no joven sira.<br />

Ida ne’e akontese tanba<br />

lider Arte Marsiál no<br />

Rituál mak lori, ho ida n-<br />

e’e kuandu problema<br />

akontese tenke lori ba<br />

Amu Xefe Suku nu’udar<br />

lider komunitaria atu<br />

kolia no rezolve hamutuk<br />

no buat ne’ebé elementus<br />

Parpol nia kolia ne’e loos<br />

ou lae, atu sira bele esklarese<br />

hodi imi labele monu<br />

ba manipulasaun.<br />

Responde ba preokupasaun<br />

Lei númeru 10 no<br />

11 ne’ebé kolia kona ba<br />

sansaun ba Arte Marsiál<br />

no Rituál.<br />

PR hatete, Lei la’ós<br />

Bíblia,” Bíblia mak ita<br />

labele muda maibé Lei<br />

bele muda, Parlamentu<br />

bele muda Lei Ate Konstituisaun<br />

mós bele muda,<br />

ne’e bolu emenda<br />

Konstitusionál,” aplika<br />

PR Horta momentu hala-<br />

’o diálogu iha Gleno foin<br />

lalais ne’e.<br />

Tanba iha Konstituisaun<br />

laran rasik hateten<br />

kedas, tinan lima liu tiha<br />

bele hala’o revizaun Konstituisaun<br />

bainhira dois<br />

tersus Parlamentu hakarak<br />

hala’o revizaun Konstitusionál.<br />

Buat ne’ebé ema mak<br />

hala’o seer umanu mak<br />

hala’o Instituisaun ou<br />

Lei,” ita bele muda kuandu<br />

hare iha buat balu<br />

sala, ne’e duni I Governu<br />

hakerek ba Parlamentu<br />

no hala’o Lei ba Arte Marsiál.Lei<br />

importante atu<br />

hala’o atu iha legál ‘free<br />

work’ ida atu grupu hotuhotu<br />

bele hatene nia<br />

responsabilidade no nia<br />

liberdade saida.”<br />

Iha buat ruma ne’ebé<br />

imi la konkorda, imi<br />

hahú diálogu ho SEJD no<br />

PM atu rona nia hanoin<br />

no bele hare imi iha<br />

razaun ou lae, atu hadi’a<br />

Lei ne’e iha tempu badak.<br />

Ne’e la iha problema,<br />

kolia de’it ho Deputadu<br />

sira atu sira hare tanba<br />

dala barak sira hare muda<br />

Lei uluk ne’ebé balu sira<br />

muda atu hadi’a. Signifika<br />

konstrusaun >p.15<br />

Inisiativa Di’ak, Hadook An Husi Konflitu<br />

Gleno-Responde ba<br />

kestaun hanesan tuir<br />

Administradór Distritu<br />

Ermera Vitor dos Santos,<br />

aleinde hala’o diálogu iha<br />

mós atividade hanesan<br />

tau tau mós fatuk primeira<br />

ba ba Igreja Gleno ba<br />

futuru sai Parókia.<br />

Preparasaun ne’e esforsu<br />

boot husi Amu Parókia<br />

no Amu Vigáriu Ermera<br />

ne’ebé halibur hamutuk<br />

Arte Marsiál sira<br />

hodi hametin unidade iha<br />

Distritu ne’ebé refere ou<br />

halibur sira atu rezolve<br />

problema bainhira mosu<br />

problema entre sira.<br />

Entretantu tuir Administradór<br />

ne’e inisiativa<br />

ne’ebé hala’o ne’e di’-<br />

ak tanba halo Ermera<br />

dook husi konflitu, esforsu<br />

hirak ne’e mosu la sees<br />

husi Administrasaun Dis-<br />

tritu ne’ebé fó mós apoiu<br />

hanesan materiál nst.<br />

Depois diálogu reprezentante<br />

husi THS-THM<br />

Manuel de Jesus Soares,<br />

diálogu dalan di’ak ida<br />

atu minimiza buat ne’ebé<br />

akontese iha pasadu no<br />

husu ba membru THS-<br />

THM atu hamutuk ho Arte<br />

Marsiál sira seluk iha<br />

Timor laran tomak fó<br />

liman ba malu lori rai<br />

ne’e ba pás.<br />

Aleinde ne’e reprezentante<br />

husi 77 hatutan,<br />

depois diálogu nia<br />

fiar la iha tan problema<br />

tanba husi parte Igreja<br />

mak sai moderadór ba<br />

atividade ne’e, dehan<br />

Abílio Xavier.<br />

Oportunidade hanesan<br />

tuir Padre Lourenço<br />

Soares, nu’udar koordenadór<br />

Parókia Ermera,<br />

buat hirak hanesan ne’e<br />

la’ós programa Governu.<br />

Maibé ne’e hanesan<br />

programa Igreja tanba<br />

konstrusaun Igreja sai<br />

hanesan nesesidade uma<br />

ki’ik oan ho nia Sarani<br />

hamutuk 10 míl ne’e labele<br />

akumula hotu Sarani.<br />

Kestaun segunda tanba<br />

tuir prienxe kritériu<br />

hanesan Parókia tenke<br />

iha Rekursu Umanu, Rekursu<br />

Naturais depois tenke<br />

iha uma no rai maibé<br />

uma mós pertense ba<br />

kritériu.<br />

Responde pergunta<br />

kona ba konstrusaun hetan<br />

apoiu husi Governu<br />

ou lae, nia resposta katak,<br />

agora seidauk tanba<br />

sira sei halibur lai Rekursu<br />

Finanseiru husi<br />

Sarani sira ba kada fulan<br />

fó kontribuisaun US$<br />

1.00 no ba Funsionáriu<br />

husi nivel I-III kada fulan<br />

US$ 5.00 husi nivel 4<br />

US$ 10.00 no Diretór,<br />

Deputadu, Sekretáriu Estadu<br />

no Ministru US$<br />

100.00, kontribuisaun<br />

hirak ne’e hetan sujestaun<br />

husi Sarani rasik ba<br />

Igreja.<br />

Uluk Amu Bispu ba<br />

hala’o vizita iha fatin ne-<br />

’ebé refere hafoin hahú<br />

planu hirak ne’e maibé<br />

tanba krize militár iha<br />

2006 entaun konstrusaun<br />

para no ohin PR akompaña<br />

husi Amu Bispu<br />

sira hahú lansa fatuk primeira<br />

hodi komesa konstrusaun.<br />

Kona ba orsamentu un<br />

millaun, hetan husi Kompañia<br />

Lokál soma hamutuk<br />

US$ 200,000 no sira<br />

hotu-hotu prontu fó<br />

kontribuisaun US$<br />

50.00 ne’ebé hetan tender<br />

ko’a 1%.<br />

tanba sira konfia sira<br />

nia Xefe Emprezáriu Lokál<br />

no tempu badak sei hala’o<br />

enkontru kolia oinsá<br />

sira nia kontribuisaun<br />

husi Emprezáriu maibé<br />

sira ba seer hanesan ema<br />

Sarani.<br />

Aleinde ne’e hare mós<br />

katak durante tinan 3-4<br />

iha krize barak ne’ebé m-<br />

osu iha Ermera hanesan<br />

krize polítika, pesoál too<br />

ikus sempre iha laran no<br />

membru husi grupu Arte<br />

Marsiál maski hare husi<br />

sira nia organizasaun la fó<br />

autorizasaun ba sira.<br />

Tanba problema hirak<br />

ne’e mosu iha pesoál<br />

rasik no labele rezolve<br />

too ikus sira hatudu sira<br />

nia solidariedade depois<br />

sira hala’o atuasaun too<br />

ikus sai oin seluk no Distritu<br />

Ermera ohin monu<br />

no ema lori Relijiaun<br />

seluk hodi ba Maliana<br />

tanba problema hirak<br />

ne’e.<br />

Maibé na’i ulun sira<br />

buka dalan oioin atu<br />

rezolve maibé buat hirak<br />

ne’e hanesan iha foho<br />

ema hamnasa ho hamnasa<br />

oioin de’it tanba ne’e<br />

Igreja iha responsabilidade<br />

morál ho mensajen<br />

Jesus Kristu, Igreja ho<br />

nia Na’i Lulik sira ho nia<br />

Padre no Madre sira ho<br />

vida relijiozu tomak servisu<br />

maka’as fó mensajen<br />

Jesus Kristu nia lia fuan<br />

ba povu Sarani sira hodi<br />

moris iha pás ida ne’e<br />

mak sai hanesan preokupasaun<br />

Igreja hodi<br />

buka halibur sira.(diz)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Nasional 12<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Hapara..>>.Husi pj...........6<br />

ne’e seidauk fó<br />

resposta tanba la iha<br />

koñesimentu sobre<br />

desizaun Diresaun<br />

EDTL,” esplika karta ne’e.<br />

Nu’udar sidadaun Timor<br />

oan ne’ebé ki’ik,” ami ho<br />

haraik an husu sua Ex.cia<br />

atu bele tetu hikas desizaun<br />

Diresaun EDTL nian<br />

ne’e, hodi bele fó oportunidade<br />

ba ami Emprezáriu<br />

Lokál ne’ebé ki’ik<br />

hodi bele mós partisipa<br />

iha dezenvolvimentu<br />

tempu Ukun An ne’ebé<br />

ami hein sua Ex.cia tulun<br />

fó solusaun di’ak ba ami<br />

nia moris,” kestiona karta<br />

ne’ebé dedika ba PM<br />

Kay Rala Xanana Gusmão<br />

no Vise PM Assuntus<br />

de Jestaun da Administrasaun<br />

do Estadu Mário<br />

Viegas Carrascalão.<br />

Oportunidade seluk t-<br />

uir Diretór Ezekutivu<br />

Kompañia Shansain Jacinto<br />

Alves, Tersa-feira<br />

(3/8), mais ou menus<br />

tuku 11:45 otl.<br />

Iha Sentrál EDTL Komoro<br />

Jacinto aplika katak,<br />

Kompañia Shansain<br />

tuir tender dala rua hodi<br />

bele fornese mina ba ED-<br />

TL durante fulan 6 ninia<br />

kritériu kona ba transporte<br />

mina ba iha EDTL<br />

Komoro tanba ida ne’e<br />

Governu ninia responsabilidade,<br />

maibé to’o fali<br />

tender tuir mai ninia kritériu<br />

oin seluk ona tanba<br />

transporte mina ba iha<br />

Distritu no Sub-Distritu<br />

ne’e responsabilidade<br />

Governu.<br />

Maibé Transporte<br />

mina ba iha EDTL Komoro<br />

responsabilidade Kompañia<br />

ida ne’ebé fornese<br />

mina ba EDTL Komoro.“ha’u<br />

rasik foti kestaun<br />

kona ba oinsá problema<br />

transporte ne’ebé<br />

lori mina mai Komoro<br />

tanba Governu liu husi<br />

Prokurament ne’ebé<br />

agora Vise” Primeiru Ministru<br />

Mário Carrascalão<br />

ninia Gabinete hateten,<br />

responsabilidade ne’e<br />

sira rezolve no hamutuk<br />

Kompañia Manitoba ne-<br />

’ebé toma konta maneja<br />

EDTL Dili.<br />

Kuandu hatudu ezemplu<br />

ki’ik ida hare odamatan<br />

portaun tama husi<br />

estrada mai sa’e aas depois<br />

mak tun, kestaun ami<br />

lori ISO Tank tama liu Sr<br />

Antónia Lobato nia Kompañia<br />

laran, ne’e duni ami<br />

tenke liu husi EDTL kotuk,<br />

maibé tanba ami iha<br />

relasaun di’ak ho sira fó<br />

autoriza haruka ami bele<br />

liu husi ne’ebá,” klarifika<br />

Jacinto. Tanba ne’e sira<br />

husu rai aas iha portaun<br />

entrada ne’e, atu nune’e<br />

ISO Tank bele tama,<br />

agora sira ha tuun tiha<br />

ona. Liu husi dada lia ne’e<br />

Jacinto pergunta katak,<br />

agora ‘kebijakan’ ISO<br />

Tank ne’e se nian, Shansain<br />

la’ós Kompañia baibain<br />

hanesan Kompañia<br />

sira seluk, o ba manda fali<br />

Governu nia projetu,<br />

Shansain la iha podér atu<br />

manda projetu.<br />

Projetu Governu ‘tetap’<br />

memiliki penguasa’<br />

no hare,” ami nia interese<br />

projetu iha tender nia<br />

laran kondisaun sira<br />

aplika iha Kompañia<br />

supplier loro-loron tenke<br />

garante mina iha EDTL<br />

kada 700.000, ida ne’e la<br />

signifika la’ós litru uitoan,”<br />

kompara Diretór<br />

Ezekutivu ne’e.<br />

Governu ezije hanesan<br />

ne’e,” ha’u hanoin ho<br />

razaun tanba sira nia<br />

asset kompletu, tanba iha<br />

tanke tolu, tanke boot<br />

ne’ebá nia kapasidade<br />

700.000 ton, rua natoon<br />

600 ho totál ‘satu juta<br />

sembilan ratus ribu liter,’<br />

so ISO Tank mak bele hala’o<br />

to’o 55 bele atende<br />

tomak,” konta tuir saida<br />

mak sira hala’o durante<br />

ne’e.Tanba buat ida<br />

700.000 litru o labele<br />

garante ho transporte<br />

karreta, kapasidade karreta<br />

5000 litru balu iha<br />

10.000 litru no ida seluk<br />

iha 23.000 litru maibé<br />

iha ida ou rua de’it, barak<br />

liu 10.000 ou 5000 litru.<br />

Tanba tanke tolu ne’-<br />

ebé iha Sentrál EDTL Komoro,”<br />

ita enxe hanesan<br />

foti kopu ba iha bidón,<br />

tanba ne’e sira husu reforsa<br />

fortifika ho ISO Tank<br />

tanba problema kebijakan<br />

transporte,” ók ami<br />

respeita Governu nia kebijakan<br />

fahe nafatin, ne’e<br />

ida fulan neen (6) primeiru<br />

ami hala’o hanesan<br />

ne’e,” relembra Jacinto.<br />

Maski transporte hodi<br />

reforsa duni ba sira nia<br />

ISO Tank, ne’ebé mina tanke<br />

tolu ne’e iha hotu kedas,<br />

tanba sira presiza<br />

kada loron 1-2.<br />

Responde pergunta<br />

kona ba ida ne’e la signifika<br />

iha monopóliu,” h-<br />

a’u la konkorda, tenke<br />

define monopóliu saida,<br />

se hakarak hateten<br />

transporte mini de’it sira<br />

lori ISO Tank mai iha ne’e<br />

Governu la selu kona ba<br />

transporte.<br />

“Governu so selu ami<br />

nia mina de’it transporte<br />

konta Kompañia, kuandu<br />

nia uza transporte seluk<br />

Governu selu transporte<br />

no selu mina ketak.<br />

Ami lori ISO Tank mai<br />

iha ne’e Governu la selu<br />

ami nia transporte, tanba<br />

iha tender ne’e tau kedas<br />

kritériu, transporte mina<br />

ba EDTL Komoro>p.14<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Nasional 13<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Samalari Ezije Dada Bee Moos ba Knua<br />

Baukau-Populasaun<br />

Suku Samalari Subdistritu<br />

Baukau Vila ezije ba<br />

Autoridade Lokál<br />

hanesan Xefe Suku no<br />

Konsellu Katuas atu lian<br />

ida hodi dada bee moos<br />

ba Suku Samalari liu-liu<br />

ba vila tuan ka uma<br />

knua.<br />

Responde ba<br />

ezijénsia ne’e, Xefe Suku<br />

Samalari Rui Sortorio<br />

Sequeira fó resposta<br />

pozitivu, nia sente<br />

orgullu tebes maibé<br />

husu komunidade labele<br />

interpreta sala PDD<br />

ne’ebé Governu prepara<br />

ba Suku Samalari, hodi<br />

nune’e tuir observasaun<br />

husi Xefe Suku ne’e<br />

hateten komunidade<br />

sira menus informasaun<br />

kona ba planu ida ne’e.<br />

Tuir Xefe Suku ne’e,<br />

PDD la hanesan ho<br />

Planu Dezenvolvimentu<br />

Lokál (PDL) ou Projetu<br />

Pakote Referendu<br />

(PPR).<br />

PDD iha Suku Samalari<br />

atu hala’o konstrusaun<br />

Bee Moos husi Suku<br />

Wailili ba Daregata no<br />

too iha Buibau, ne’ebé<br />

sei fó benefísiu ba Suku<br />

tolu hanesan Wailili,<br />

Buibau no komunidade<br />

Samalari balu maibé<br />

la’ós benefísiu ba Suku<br />

Samalari tomak, katak<br />

Rui.PDD ninia desizaun<br />

husi Administradór<br />

Distritu Baukau, la’ós<br />

desizaun Xefe Suku,<br />

enkuantu PDL desizaun<br />

husi Asembleia Distritu<br />

tanba ne’e labele sala<br />

konfunde.<br />

Nia husu ba komunidade<br />

Suku Samalari<br />

ne’ebé hakarak hatene<br />

lala’ok servisu husi<br />

Distritu too too Suku no<br />

hakarak ba kolia ho<br />

dame atu hala’o asaun,<br />

ho liman rua respeita no<br />

simu hodi esplika klaru<br />

kona ba termus servisu<br />

PDD no PDL, tanba<br />

durante ne’e komunidade<br />

sira menus informasaun<br />

kona ba ida ne’e,<br />

klarifika Xefe Suku<br />

ne’ebé ukun populasaun<br />

ho abitante 2.216.<br />

Aleinde ne’e kona ba<br />

planu hala’o instalasaun<br />

Bee Moos ba komunidade<br />

iha Suku Samalari<br />

husi planu reabilitasaun<br />

ne’ebé tékniku sira mak<br />

ba hare ona no tuir<br />

planu sei komesa iha<br />

tinan 2011. Instalasaun<br />

Bee Moos ne’e tama ona<br />

iha matriks servisu<br />

ne’ebé dada husi Kumbua,<br />

Sub-Distritu<br />

Kelikai too iha Sede<br />

Suku Samalari maibé<br />

seidauk iha alokasaun<br />

orsamentu ba ida<br />

ne’e.Karik komunidade<br />

sira deskonfia katak<br />

planu PDD ne’e Suku<br />

Samalari nian mak Xefe<br />

Suku implementa iha<br />

Wailili. Responde ba<br />

kestaun ne’e ho lian<br />

makas Xefe Suku ne’e re<br />

alsa katak, entaun Xefe<br />

Suku ne’e bulak no la<br />

hatene regras/linhas<br />

servisu no orden ne’ebé<br />

iha. Nia soe kantigas<br />

katak,” porezemplu<br />

kona ba roupa fo’er ha’u<br />

mak tenke fase la’ós ema<br />

seluk mak fase ha’u nia<br />

roupa, signifika dezenvolvimentu<br />

atu la’o di’ak<br />

no aat ha’u mak tenke<br />

esforsu an atu hadi’a<br />

ha’u nia Suku liuliu<br />

komunidade nia moris,<br />

la’ós ema seluk mak mai<br />

hadi’a ha’u nia komunidade<br />

nia moris,”kompara<br />

Xefe Suku<br />

ne’e.Tanba ne’e nia<br />

hanesan povu nia maun<br />

no aman nia fiar no<br />

respeita tebes ezijénsia<br />

ne’ebé sira hala’o no<br />

husu atu esplika lala’ok<br />

planu PDD.<br />

Atu resposta ba<br />

kestaun hirak ne’e di’ak<br />

nia fó razaun hanesan<br />

tuir mai primeiru<br />

bainhira simu tomada<br />

de pose iha dia 19<br />

Dezembru tinan kotuk<br />

iha Dili no 22 Dezembru<br />

2009 simu patrimóniu<br />

de Suku iha Aulas St.<br />

António Baukau tuir<br />

termus ne’ebé mak tau<br />

iha laran.<br />

Segundu eis Xefe<br />

Suku Sr. Laurentino<br />

Freitas hatudu no<br />

entrega ba nia karimbu<br />

ho kadeira ne’ebé<br />

pertense Suku ho totál<br />

13 liu husi surat tahan<br />

de’it.Maibé kadeiras<br />

hirak ne’e nunka hare<br />

ninia Espíritu Santu no<br />

karimbu ne’e mós nia<br />

simu duni iha nia uma,<br />

La’ós iha sede suku,<br />

maski nia husu patrimóniu<br />

Suku maibé la<br />

entrega too agora.<br />

Ho razaun hirak ne’e,<br />

la’ós nia abandona Sede<br />

Suku maibé koalker<br />

fatin ne’ebé ke iha,<br />

Administrasaun Suku<br />

Samalari, nia sempre<br />

lori hodi atende ba<br />

komunidade sira nia<br />

presiza ou nesesidade,<br />

Enkuantu Sede Suku la<br />

hala’o Administrasaun<br />

tanba too agora seidauk<br />

entrega ba nia an. Maski<br />

nia hatene hela Sede<br />

Suku hala’o ona iha<br />

Mota Postu Antigu<br />

Samalari,<br />

maibé nia garante<br />

ho saída enkuantu buat<br />

ida la iha laran, pior liu<br />

tan Sede Suku ne’e ema<br />

na’ok lakon hotu kaleen,<br />

parede uma nian mós<br />

nakfera satan mii no tee<br />

iha laran hanesan fatin<br />

bibi ho karau luhan.<br />

Maibé buat hirak<br />

ne’e hotu nia garante<br />

katak nia rasik sei lori<br />

nia an too no servisu iha<br />

Sede Suku ne’e no la<br />

presiza ema ida obriga<br />

nia.(but)<br />

Governu Komesa Tau Atensaun Mota<br />

Builai Koilai<br />

Baukau-Foin lalais ne’e<br />

estrada ligasaun entre<br />

Kelikai ho Sentru Laisorolai<br />

hetan ameasa kotu<br />

totál durante fulan ida<br />

resin hodi impede mobilizasaun<br />

transporte maibé<br />

iha dia (12/7), foin lalais<br />

ne’e Governu iha ona<br />

planu hadi’a estrada<br />

refere.<br />

Maria Freitas nu’udar<br />

komunidade husi<br />

Laisorolai Sentru sente<br />

laran kontente tanba<br />

Governu komesa tau ona<br />

atensaun ba Estrada refere.<br />

Tanba oras ne’e daudauk<br />

komesa hala’o ona<br />

ateru rai ba Estrada laran,<br />

liuliu iha área Mota<br />

Builai Koilai, enkuantu<br />

sasan todan hanesan<br />

eskavadora mós lori ba<br />

tau ona.<br />

Maria haktuir liu tan,<br />

se Estrada ne’e la fó atensaun<br />

entaun populasaun<br />

Foto/ts/Juvinal Abut<br />

iha imagen ne’e jovens mane ida hulan batako uma nia hodi hakur mota builai koilai wainhira udan boo iha fulam hirak nia larant,<br />

fo impakto ba transporte atu liu mota ne’e tamba korente be’e makaas husi foho matebean Feto.<br />

iha Sentru Laisorolai sei<br />

hetan difikuldade atu asesu<br />

ba transporte no populasaun<br />

sei sofre atu la’o<br />

Ba Mai (BM) entre Kelikai-Laisorolai<br />

ho distánsia<br />

10-12km.<br />

Tanba Estrada ne’e<br />

la’ós fó de’it asesu ba populasaun<br />

husi Sentru Lai-<br />

sorolai maibé fó mós asesu<br />

ba komunidade husi<br />

Sub-Distritu Ossu ho<br />

Watulari.Tuir informasaun<br />

estrada ne’e Governu<br />

fó fiar ba Emprezáriu Baukau<br />

oan husi Venilale.<br />

Aleinde Zélia Fernandes<br />

nu’udar mós komunidade<br />

husi Aldeia Samar-<br />

ogo-Nahareka,Sub-<br />

Distritu Ossu.Kestiona<br />

katak, nia parte sente<br />

triste bainhira Estrada<br />

ligasaun Kelikai -<br />

Laisorolai la funsiona ho<br />

di’ak, tanba difikulta<br />

viajen ba basar Kelikai.<br />

Parte seluk Basílio Alves<br />

nu’udar kondutór<br />

ne’ebé envolve iha servisu<br />

hateten nia foin hahú<br />

tula rai mutin no ateru<br />

tuir Estrada, atividade<br />

ne’e mezmu seidauk too<br />

fulan maibé servisu hala’o<br />

durante semana ida.<br />

Kona ba ema na’in hira<br />

mak hala’o servisu, nia<br />

klarifika katak karreta<br />

baskulante hamutuk 6,<br />

seluk Kompañia mak<br />

hatene. Tuir informasaun<br />

ne’ebé nia parte rona Mota<br />

Builai-Koilai sei iha planu atu<br />

halo ponte ki’ik ida maibé<br />

informasaun ne’e seidauk<br />

konfirmadu.(but)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Distritu 14<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Hapara...>>.Husi pajina..........12<br />

responsabilidade Kompañia<br />

supplier, la’ós responsabilidade<br />

Governu,<br />

se kuandu responsabilidade<br />

Kompañia supplier<br />

ami iha ISO Tank,” salienta<br />

Jacinto.<br />

Nia kompara liu tan<br />

katak, bainhira sira selu<br />

fali transporte entaun<br />

Governu tenke selu osan<br />

ba sira nia transporte,<br />

maibé Governu lakohi<br />

selu imi iha razaun, se o<br />

supplier o toma konta ida<br />

ne’e,” ha’u la hatene sira<br />

kolia negosiasaun hala’o<br />

oinsá, ha’u rasik reprezenta<br />

Shansain foti problema<br />

kuandu Governu<br />

tau kondisaun ida ne’e<br />

iha tender, katak supplier<br />

mina ba EDTL Komoro<br />

responsabilidade Kompañia<br />

supplier hanesan<br />

Shansain manan tenke<br />

iha responsabilidade.”<br />

Entaun Kompañia transporte<br />

hirak ne’e oinsá,<br />

Governu ho Manitoba<br />

garante ba sira mak atu<br />

rezolve la’ós ami, tanba<br />

la’ós Shansain mak kontratu<br />

ho ema, maibé parese<br />

sira iha diálogu ona<br />

transporte ba Distritu<br />

sira aumenta presu,” ha’u<br />

kolia ho Diretór Manitoba<br />

dehan nune’e, o lori<br />

ba Lospalos duke o lori<br />

ba Dili transporte karreta<br />

nian.” Jacinto mós<br />

kestiona liu kona lia fuan<br />

tanba labele arbiru de’it<br />

bainhira la kompriende<br />

nia signifika,” ha’u lori<br />

mina ba EDTL Komoro<br />

Governu nunka selu cent<br />

ida, ne’e konta Shansain<br />

ninian, no mina nia folin<br />

ami diskute ona, Governu<br />

agora kontrola mina<br />

nia folin tuir merkadu<br />

Singapura, keta hanoin<br />

hasae mina nia folin tuir<br />

o nia hakarak, la iha selu<br />

tuir ami sosa iha Singapura,<br />

se o sosa US$ 0.60<br />

cent Governu selu US$<br />

0.60 cent,” konfesa liu<br />

tan nia. Aleinde ne’e sira<br />

so diskute de’it kona ba<br />

operasionál Cos ho profit<br />

ba Kompañia ki’ik liu, ida<br />

ne’e forma loos liu mak<br />

ne’e ona. Governu ho<br />

Kompañia supplier mós<br />

la lakon ‘adil’ buat hotu,<br />

o iha ‘pendepatan’ profit<br />

ne’e uitoan ók o bele hetan,<br />

mais operasionál Cos<br />

Governu selu de’it ida ne-<br />

’e. Kona ba durasaun K-<br />

ompañia Shansain supplier<br />

mina durante tinan<br />

ida fulan tolu ona, to’o<br />

agora la iha ‘keluhan’<br />

uitoan husi EDTL katak<br />

falta mina,” tanke tolu<br />

ami ‘jaga’ nafatin no ami<br />

kumpre promete iha<br />

tender nia laran, ami tenkesér<br />

garante katak ‘setiap<br />

hari’ 7.000 litru iha<br />

tanke tenke iha, tanke tolu<br />

ne’e hamutuk ‘satu juta<br />

sembilan ratus ribu liter.’<br />

Responde kona ba<br />

volume tanke tolu ne’ebé<br />

iha Sentrál EDTL Komoro,<br />

ba tanke rua de’it han<br />

ISO Tank 20-20 no ida seluk<br />

han 23 ISO Tank, entretantu<br />

soma hamutuk<br />

han ISO Tank 63.<br />

Pasa Revista<br />

Resposta kona ba pasa<br />

revista ‘pemeriksaan’<br />

sempre iha, tanba iha<br />

mekanizmu oin rua, ida<br />

uza transporte ba enxe<br />

mina porezemplu iha<br />

Shansain nia tanke, karreta<br />

sai husi armazein Kompañia<br />

Shansain, ne’e<br />

la’ós responsabilidade<br />

sira nia responsabilidade<br />

maibé EDTL nian, tanba<br />

EDTL mak ba segel no simu<br />

‘tanda terima.’<br />

“ami hatene mina<br />

5000 litru ne’e o sosa<br />

ona, invoice hatama 50-<br />

00 liter hola hanesan mós<br />

karreta mai uluk iha<br />

EDTL Komoro, tanba tenke<br />

‘periksa,’ mina labele<br />

hela iha tanke laran, agora<br />

uza ISO Tank oin<br />

seluk mina lori mai iha<br />

ne’e, ami rekorre konta<br />

bomba kedas Flow Meter<br />

iha tanke nia sorin.”<br />

Porezemplu sira fó<br />

20.000 litru sira konta<br />

20.000 litru tanba hamamuk<br />

hotu ISO Tank iha<br />

24.000, konta mós ho<br />

20.000 litru sira lori<br />

4.000, ne’e mekanizmu<br />

oin seluk maibé ‘pemeriksaan’<br />

mina tenke hala’o<br />

nafatin. Aleinde ne’e<br />

mina to’o mai sira mak<br />

loke ISO Tank hodi koko<br />

mina ne’e iha bee ou lae,<br />

bainhira iha fo’er labele<br />

liu tanba iha filtru foin sai<br />

ba tanke.<br />

Kona ba kualidade mina<br />

hanesan de’it atu transporte<br />

mak lori hanesan<br />

maibé transporte lori<br />

segel tanba ne’e ‘tanggungjawab’<br />

la hanesan, kuandu<br />

fó direita ba sira<br />

‘tanggungjawab’ iha tanke<br />

hun kedas, bomba sai<br />

nia marka 20.000 litru<br />

EDTL simu 20.000 litru<br />

nia marka 23.000 litru<br />

EDTL simu 23.000 litru.<br />

Bainhira enxe iha ISO<br />

Tank sei iha litru 1000,<br />

ida ne’e Shansain nia responsabilidade,<br />

EDTL la<br />

simu, buat ne’e prosesu<br />

la’o hanesan ne’e simu<br />

tuir bomba nia marka.<br />

Iha Funsionáriu na’in<br />

tolu mak kontrola mina,<br />

ISO Tank to’o hala’o<br />

kedas pasa revista, hafoin<br />

tau ‘stempel’ lori ba iha<br />

ne’ebá tuir estandard sira<br />

nia, depois autoriza mak<br />

sira foin bomba tuir<br />

marka hira.<br />

Sun sine La’ós<br />

Timor<br />

Responde kona ba<br />

kestaun Shansain la’ós<br />

Kompañia Timor, Jacinto<br />

pergunta katak definisaun<br />

husi Kompañia Timor<br />

oan ne’e saida, sira iha<br />

‘konsep’ ida tenke klaru<br />

saida mak Kompañia Timor<br />

oan no saida mak<br />

Kompañia Nasionál.<br />

Se Kompañia ida rejistradu<br />

iha Timor la’ós<br />

Nasionál entaun saida,<br />

agora ‘menyangkut’ ba<br />

‘pemegang saham’ kaer<br />

ba asaun ne’e o dehan<br />

la’ós Timor oan liu,” so ita<br />

labele joint ema li’ur karik,<br />

mais ita hare Kompañia<br />

barak mak uza<br />

bandeira ida ne’e.<br />

Responde kona ba<br />

karta protesta ne’ebé<br />

hato’o ba Governu husi<br />

Diretór Murak Timor<br />

Virgílio Pedro, momentu<br />

hala’o enkontru ho autoridade<br />

EDTL iha Edifísiu<br />

EDTL Kaikoli-Dili Sesta-feira<br />

(6/8) hateten, tuir<br />

karta protesta ne’ebé<br />

Kompañia haat (4) hala’o<br />

ne’ebé kolia kona ba<br />

transporte kombustivel<br />

ba Sentrál Komoro de’it.<br />

Iha enkontru ne’ebé<br />

hala’o kolia kona ba EDTL<br />

ba fulan Setembru ba oin<br />

husi Distritu 8 preparasaun<br />

eletrisidade oras 12-<br />

24. “depois ami diskute<br />

uitoan ate to’o fin hetan<br />

rezultadu ida ke di’ak, so<br />

ke ami nia karta protesta<br />

ne’ebé hato’o kona ba<br />

transporte ba setór Komoro<br />

nian hapara ami<br />

kuaze fulan 2-3 ona, tanba<br />

ne’e Kompañia sira<br />

ezije nafatin maibé tuir<br />

informasaun husi EDTL<br />

rasik dehan, ami sei hahú<br />

servisu iha loron 1 Setembru<br />

oin mai,” aplika<br />

Pedro.Kona ba diskusaun<br />

ne’e sira sente ‘puas’ maibé<br />

sira sei duvida nafatin<br />

katak, iha loron 1 Setembru<br />

kontinua servisu<br />

hanesan bai-bain fali ou<br />

lae, mais espesialmente<br />

atu transporte kombustivel<br />

ba Sentrál Komoro.<br />

Hodi nune’e iha okaziaun<br />

ne’e nia lori kolega<br />

Kompañia 6 nia naran sei<br />

ezije nafatin atu tula de’it<br />

ba Komoro tanba sira<br />

reprezenta Kompañia<br />

haat (4) kedas, difisil<br />

uitoan atu servisu<br />

hanesan ne’e, iha<br />

Kompañia 6 maibé<br />

Kompañia 4 mak hala’o<br />

protesta kona ba transporte.(ts)<br />

Basilio ..>>.Husi pajina..........1<br />

iha Timor-Leste hanesan<br />

kestaun fundamentál ida<br />

ba Sarani Katólika sira<br />

hotu. “hanoin kona ba<br />

asuntu Seitas iha TL,<br />

hanesan asuntu fundamentál<br />

ne’ebé presiza tau<br />

iha Sarani Katólika hotu<br />

nia moris, tanba buat ne-<br />

’ebé bele hala’o ha’u admira<br />

mak afinál iha Nasaun<br />

ida maioria Sarani<br />

Katólika de’it no ohin<br />

loron Katólika hirak ne’e<br />

fila lalais ba Seitas nia<br />

tentasaun,” katak Bispu<br />

Basílio.<br />

Bispu kestiona katak,<br />

formasaun saída mak Sarani<br />

Katólika sira simu<br />

kona ba fiar Katólika nian<br />

no Sarani Katólika sira<br />

nia komportamentu mak<br />

ida ne’ebé?, sunu ema nia<br />

uman ou hadau ema nia<br />

sasan ou baku malu.<br />

Ezemplu de’it katak<br />

Katólika tama ba fatinfatin<br />

ne’ebé Katólika sira<br />

fraku.<br />

“foho sira ne’e ita bele<br />

iha razaun dehan ami labele<br />

too iha ne’ebá tanba<br />

karreta la iha no kondisaun<br />

seluk tan.<br />

Maibé ita Sarani Katólika<br />

sira dehan meius<br />

ida ne’e la iha mós la’ós<br />

kestaun no problema.”<br />

Sarani Katólika sira liuliu<br />

Padre no Madres sira organiza<br />

an atu too iha foho,<br />

Seitas sira bele la’o entaun<br />

Sarani Katólika sira<br />

mós bele la’o, Seitas sira<br />

hela iha ne’ebá semana<br />

ida ou rua Sarani Katólika<br />

sira mós bele hela, maibé<br />

iha problema ida ne’ebé<br />

sempre halo ita Manu-<br />

Aman liu tanba haree ba<br />

ita Sarani maioria tuur<br />

nonook de’it iha fatin no<br />

nunka book an,” haklaken<br />

Don Basílio.<br />

“kuandu haree didi’ak<br />

Seitas mai sobu ita nia<br />

identidade kultura rasik,<br />

maibé hanesan ulun uma<br />

kreda nian iha Timor<br />

garante katak Sarani sira<br />

sei bele ultra pasa situasaun<br />

ne’e, se ita sarani sira<br />

ida-idak hakarak atu hariku<br />

an ho formasaun<br />

Kristaun.<br />

Sarani Katólika sira<br />

bele ultra pasa situasaun<br />

ida ne’e maibé depende<br />

liu ba ema ida-idak atu<br />

uza nia liberdade hodi<br />

hala’o desizaun ba nia an<br />

rasik atu tuir dalan ida<br />

ne’ebé,” katak Amu<br />

Bispu. Tuir Amu Basílio,<br />

formasaun mak baze<br />

fundamentál atu garante<br />

Sarani sira nia fiar ba<br />

Maromak, faze fundamentál<br />

ne’e la’ós de’it<br />

dependente ba Padre no<br />

Madres sira maibé Sarani<br />

ida-idak buka atu hatene<br />

rasik ho sira nia esforsu.<br />

Bispu ho kontente<br />

haklaken katak, buat ida<br />

hala’o nia kontente liu<br />

mak Timor oan sira hatama<br />

vida Kristaun iha ninia<br />

Kultura rasik katak<br />

identidade ne’e sai identidade<br />

Timor nian.<br />

Povu moris iha Nasaun<br />

ne’ebé mak demokrátiku,<br />

entaun iha buat tolu<br />

ke importante liu iha sosiedade<br />

TL nian, mak Feto<br />

Saan ho Umane, Barlakeadu<br />

Ai-Tukan Bee Manas,<br />

ne’e akontese iha fatin<br />

hotu-hotu.<br />

Família, Kultura no K-<br />

atolisizmu ou fiar Katólika,<br />

buat ne’e la’o iha<br />

Timor hamutuk de’it,<br />

ohin loron iha TL buat<br />

ne’ebé ema hakarak atu<br />

ataka mak buat 3 ne’e<br />

de’it. “Famílias Seitas<br />

sira mai hakarak sobu fiar<br />

Katólika nian, mai sobu<br />

Kultura no atu halakon<br />

Barlakadu hodi halakon<br />

tiha identidade ne’e atu<br />

povu labele sente buat<br />

ne’ebé durante ne’e hametin<br />

povu nia identidade<br />

Nasionál,” haktuir<br />

Don Basílio.<br />

Maski nune’e, tuir<br />

ulun boot Igreja Katólika<br />

ne’e, dezafiu ne’e obriga<br />

ema atu buka solusaun,<br />

klaru katak dezafiu ne’e<br />

povu TL rasik buka atu<br />

hatene no hetan rasik<br />

ninia Ai-Riin hodi hametin<br />

liu tan nia Unidade.<br />

Don Basílio konsidera<br />

buat tolu ne’e importante<br />

mak Famílias liu husi<br />

Feto Saan no Umane, K-<br />

ultura Famílias nia mak<br />

Barlakeadu no hola parte<br />

mós família Katólika ho<br />

Igreja Katólika.<br />

Hataan kona ba Sarani<br />

Katólika ne’ebé daudauk<br />

ne’e tama ona iha Seitas<br />

maibé hakarak fila-fali<br />

hanesan ema Sarani.<br />

Don Basílio informa<br />

katak, ne’e bele akontese<br />

maibé tenke liu prosesu<br />

importante rua. “primeiru<br />

prosesu ne’ebé importante<br />

mak sira presiza<br />

tenke tuir kuandu sira sai<br />

husi Katólika ba fali Seitas,<br />

sei lakon direitu tomak<br />

atu hetan Sertidaun<br />

Batizmu hanesan ema Sarani,<br />

se hakarak fila-fali<br />

mai tenke hala’o serimónia<br />

públiku ida katak sira<br />

la pertense ona ba iha<br />

Seitas ne’ebé sira tuir,”<br />

katak Amu Basílio.(but)<br />

PR ..>>.Husi pajina...................1<br />

mediadór ou prontu fó<br />

sponsor ba Arte Marsiál<br />

sira atu nune’e bele lolo<br />

liman hamutuk hodi kria<br />

mak pás, dame no estabilidade<br />

entre Arte ida ho<br />

sira seluk.Iha oportunidade<br />

diálogu ne’e tuir<br />

Xefe husi Grupu 77 Abílio<br />

Xavier ‘Lemo” hateten,<br />

nia fiar diálogu ne’-<br />

ebé PR hala’o ne’e parese<br />

diálogu ne’e hotu sira<br />

bele ra’ut malu nafatin, se<br />

sira la konsente, agora<br />

foin hahú buka dalan,<br />

hotu-hotu hanesan fera<br />

ulun atu buka dalan<br />

maibé ida ne’e seidauk<br />

garante ida horisehik.<br />

Hafoin simu ohin simu<br />

Amu Bispu diálogu<br />

hanesan foin hahú, maibé<br />

dalan ida dame ne’e<br />

mosu bainhira sira fila ba<br />

uma hodi konsente ba<br />

buat ne’ebé sira rona husi<br />

Amu Bispu no PR no fila<br />

ba uma tenke haka’as an<br />

atu moris hamutuk entaun<br />

ida ne’e mak foin<br />

bele mosu Dame.<br />

Portantu atu regula<br />

kona ba Arte Marsiais<br />

Sekretáriu Estadu Juventude<br />

no Desportu (SEJ-<br />

D) tenke hala’o Lei ida.<br />

Aleinde ne’e konvida<br />

mós SEJD Miguel Manetelu<br />

iha ninia servisu fatin<br />

no fó karta formál ida ba<br />

nia ida atu nune’e nia tenke<br />

partisipa iha serimónia<br />

diálogu.<br />

Tanba parte Igreja liu<br />

husi fera ulun makas hodi<br />

halibur ema entaun tenke<br />

partisipa no ohin loron<br />

sai hanesan tempu di’ak,<br />

atu nune’e husi SEJD bele<br />

aprezenta Lei kona ba<br />

Arte Marsiais.<br />

Entaun ba komunidade<br />

Distritu Ermera buat<br />

hirak tenke regula ho Lei,<br />

maibé kuandu la>p.15<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


Kontinuasaun 15<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Jeradór ..>>.Husi pajina...1<br />

tanba kema ou sirkuitu,<br />

agora hodi nune’e agora<br />

daudauk uza de’it mákina<br />

emerjénsia, maski nune’e<br />

liu husi esforsu maka’as<br />

iha dia (6/8) hala’o hikas<br />

ninia operasaun Ba Mai<br />

(BM) Dili-Oekusi-Atauru.<br />

Kestaun hirak ne’e<br />

hato’o husi Kapitaun Ró<br />

Nakroma Syafi iha nia<br />

knaar fatin ba Korrespondente<br />

TS iha Oekusi dia<br />

(27/7).<br />

Iha okaziaun ne’e nia<br />

esplika katak, mákina kona<br />

ba ró la aat, so jeradór<br />

ne’ebé produs ahi eletrisidade<br />

mak kema bainhira<br />

hala’o Rute Dili-Oekusi,<br />

foin to’o ‘Tanjung<br />

Bastian,’ komesa fó sinál<br />

ahi mate lakan, depois<br />

iha koko atraka iha Ponte<br />

Kais Oebau-Oekusi, kruu<br />

ró Nakroma komesa hala’o<br />

mákina ba jeradór iha<br />

duni problema ba ninia<br />

mákina.<br />

Tanba faillansu ne’ebé<br />

akontese hodi nune’e liu<br />

husi esforsu makas hadi’a<br />

mákina ne’ebé avaria too<br />

lokraik, la konsege rezolve<br />

entaun desizaun ne’-<br />

ebé foti entrega fila fali<br />

tiket ne’ebé pasajeiru sira<br />

sosa atu hala’o viajen ba<br />

Dili. Liu husi dalan informa<br />

ba pasajeiru sira mákina<br />

ba produsaun ahi e-<br />

letrisidade aat, labele<br />

hala’o viajen ba Dili.<br />

Kapitaun Ró ne’e hakle’an<br />

liu tan katak, Ró ahi<br />

Nakroma, iha jeradór 2<br />

maibé husi jeradór hirak<br />

ne’e, aat hotu ona.<br />

Jeradór hirak ne’e<br />

balu ninia exciter mak aat<br />

ne’ebé monta iha ró nia<br />

sorin loos no jeradór<br />

sorin karuk solenoid mak<br />

aat, entaun la funsiona<br />

hodi produs ahi eletrisidade<br />

ba nesesidade Ró<br />

Nakroma.<br />

Tanba pesa ne’ebé aat<br />

iha Timor-Leste la iha,<br />

entaun labele hadi’a<br />

jeradór rua ne’ebé agora<br />

daudauk aat, presiza<br />

hameno mai husi Surabaya-Indonézia,<br />

foin<br />

bele normaliza hikas<br />

jeradór 2 ne’e.<br />

Aleinde ne’e sira mós<br />

enfrenta difikuldade<br />

kona ba transporte entaun<br />

sei demora uitoan<br />

too loron ida ou rua foin<br />

pesa hirak ne’e too.<br />

Iha oportunidade<br />

ne’e sira husu deskulpa<br />

ba pasajeiru tomak ne’-<br />

ebé hala’o viajen husi Oekusi<br />

ba Dili tanba hasuru<br />

problema iha ró laran<br />

maski sira rasik iha esforsu<br />

makas hodi hadi’a<br />

maibé pesa sei hameno<br />

husi Surabaya.<br />

Domingos Savio de<br />

Jesus, nu’udar Responsavel<br />

Operasaun Marketing<br />

Nakroma husu mós<br />

deskulpa ba pasajeiru Oekusi<br />

tomak ne’ebé hala’o<br />

viajen ba Dili tanba agora<br />

daudauk kruu Nakroma<br />

hasuru problema kona<br />

ba jeradór produs ahi<br />

eletrisidade ne’ebé aat,<br />

entaun atu evita problema<br />

ne’ebé karik mosu<br />

iha tasi laran, la tula pasajeiru<br />

mai Dili.<br />

Bambang Suprianto<br />

nu’udar Tékniku Mákina<br />

Nakroma, iha Ró laran<br />

konfesa katak, ‘mesin’ ba<br />

jeradór atu produs ahi<br />

eletrisidade no xupa bee<br />

ba nesesidade pasajeiru,<br />

inklui atu dada odamatan<br />

damdor la funsiona tanba<br />

hetan avaria iha ninia<br />

mesin, maibé kona ba<br />

mesin ró atu la’o ba Dili,<br />

ida ne’e la problema.<br />

Eurosia Maia Freitas<br />

nu’udar Estudante Estájiu<br />

Servisu Sosiál (ESS)<br />

UNTL iha Distritu Oekusi<br />

sente triste tanba liu husi<br />

problema transportasaun,<br />

sei atraza sira nia<br />

programa ESS iha Oekusi,<br />

liuliu sira nia prezensa<br />

identifika ona problema<br />

ba oin buka osan liu husi<br />

proposta hodi hataan<br />

problema preokupasaun<br />

povu iha Oekusi.<br />

Teodoru Silva sente<br />

triste ho problema<br />

jeradór ró Nakroma aat<br />

maibé nia parte kompriende<br />

tanba pasajeiru obriga<br />

an atu sa’e ró ba Dili<br />

bainhira iha problema<br />

ruma, ida ne’e impaktu<br />

boot no fó todan ba see<br />

tanba antes ne’e husi<br />

kruu Nakroma avizu ona<br />

ró nia mákina hetan<br />

avaria.<br />

Amélia M.J.T.C Elu<br />

nu’udar Diretora FPWO<br />

hanesan pasajeiru sente<br />

triste tanba atu ba Dili<br />

hodi tuir meeting, maibé<br />

transportasaun ba Dili<br />

mak ró Nakroma.<br />

Ida ne’e difisil, sei taka<br />

visa sei lori tempu, entaun<br />

husu ba Governu<br />

Diresaun Transportasaun<br />

atu atende lalais problema<br />

ida ne’e.(sto)<br />

Basilio ..>>.Husi pajina..........14<br />

iha aprosimasaun no<br />

‘pendekatan’ la ‘berhasil.’<br />

Saa tan nu’udar ulun<br />

boot tuur de’it iha fatin<br />

obriga ema atu halo<br />

entaun besik ba aprosimasaun<br />

tenke ba uluk Arte<br />

Marsiais sira, atu koñese<br />

malu tiha hafoin<br />

tuur hamutuk hala’o Lei<br />

hamutuk mós ho parte<br />

Igreja. Tanba Igreja la<br />

hala’o Lei maibé lori de’it<br />

espíritu pás no domin ninian<br />

preokupa ho limitasaun<br />

hirak ne’e agora Igreja<br />

haka’as an hodi halibur<br />

sira mai. Agora<br />

Governu nia responsabilidade<br />

hodi halibur komunidade,<br />

i depois Governu<br />

la tau nia responsabilidade,<br />

nia hanoin too<br />

iha loron ida lalika fó sala<br />

ba Igreja, povu no joven<br />

sira maibé komponente<br />

hotu-hotu nia responsabilidade<br />

no diálogu ne’e<br />

hanesan oportunidade<br />

osan mean.<br />

Xefe organizasaun<br />

husi Arte Marsiais 77<br />

ne’e hato’o mós sira nia<br />

preokupasaun ba Governu<br />

atu kria kondisaun<br />

ruma ba Arte Marsiais<br />

hotu atu bele fasilita sira<br />

ou entre Arte Marsiais<br />

bele organiza malu.<br />

Oinsá Governu mós<br />

kria fasilidade ruma atu<br />

sira bele organiza hodi<br />

la’o ba domin no dame<br />

laran. Oportunidade ne’e<br />

rekomenda ba Amu<br />

Bispu Don Alberto<br />

Ricardo da Silva labele<br />

muda Amu Parókia<br />

Ermera tanba tuir nia,<br />

Amu ne’e bele hala’o<br />

buat barak hanesan tau<br />

matan ba joven no Arte<br />

Marsiais hamutuk ho nia<br />

hodi kria buat ne’ebé<br />

di’ak ba povu Ermera no<br />

karik Amu seluk ba iha<br />

Ermera bele hala’o buat<br />

ne’ebé Amu agora<br />

daudauk ne’e hala’o ne’e<br />

ou lae.Ho razaun hirak<br />

ne’e Xefe 77 ne’e husu ba<br />

Amu Bispu atu labele<br />

husik Amu Parókia Ermera<br />

muda ba fatin seluk.<br />

No nia rasik sente triste<br />

ho Lei Arte Marsiál tanba<br />

iha Lei laran kolia de’it<br />

kona ba Arte Rituál maibé<br />

la kolia Arte Marsiais ho<br />

ida ne’e nia husu ba PR<br />

hato’o ba PN hodi muda<br />

Lei refere.<br />

Tanba tuir sira nia<br />

hare Arte Rituál hanesan<br />

Arte ne’ebé haburas Kultura<br />

rai ida no hatudu ba<br />

mundu katak ne’e mak<br />

Kultura Timor.<br />

No husu ba Igreja no<br />

Governu atu labele konvoka<br />

uluk Arte Marsiais<br />

atu sai mata dalan ba pás<br />

maibé Governu tenke<br />

konvoka uluk lider komunitaria<br />

no partidu polítika<br />

iha Ermera hotu atu<br />

kria ou implementa pás<br />

la’ós Arte Marsiais tanba<br />

sempre sai vítima ba ida<br />

ne’e, ho ida ne’e husu ba<br />

Governu atu hare ida ne-<br />

’e no atravesa Igreja sai<br />

moderadór.<br />

Fatin hanesan tuir<br />

Konselleiru KORKA Francisco<br />

Alves dos Santos<br />

husu ba PR atu hala’o<br />

diálogu ho Arte Marsiais<br />

iha Distritu hotu atu bele<br />

kria pás no estabilidade<br />

iha rai laran no husu ba<br />

Amu Bispu atu labele<br />

muda Amu Parókia Ermera<br />

tanba povu no joven<br />

iha Ermera tomak<br />

presiza loos Amu na’in<br />

rua ne’e nia prezensa.<br />

Husu mós ba PR atu<br />

rekoñese Arte Marsiais<br />

no Arte Rituál atu ne’e<br />

Arte Marsiais hotu-hotu<br />

bele la’o ba oin tanba hare<br />

ba pasadu nunka hateten<br />

ida ne’e aat maibé agora<br />

rai ne’e Ukun An no<br />

PN sira bele kria Lei atu<br />

akumula Arte hotu ba<br />

oin.(diz)<br />

Arte..>>.Husi pajina.................11<br />

Estadu demokrátiku buka<br />

kada tinan ou fulan hadi’a<br />

hodi di’ak liu tan. Aleinde<br />

ne’e PR mós informa<br />

tan katak iha fulan Outubru<br />

iha Ramelau primeira<br />

vés iha istória,” ita hala’o<br />

Festivál Múzika Kultura<br />

Timorénsia, atividade<br />

ne’e la’ós atu rona<br />

de’it múzika no hare maibé<br />

halibur grupu hotuhotu<br />

husi Timor-Leste<br />

tomak. hotu ba Ramelau<br />

no Governu sei hala’o<br />

konstrusaun iha ne’ebá<br />

atu tinan hala’o Festivál<br />

boot iha ne’ebá.<br />

Iha fatin hanesan Bispu<br />

Dioseze Dili Don Alberto<br />

Ricardo da Silva, enkontru<br />

ne’ebé hala’o ne’e<br />

importante maibé buat<br />

hotu tenke iha espresaun<br />

no Justisa atu buat hirak<br />

ne’e bele la’o ba oin.<br />

Foin daudauk Timor<br />

hetan tan Dioseze foun<br />

Maliana ho ida ne’e fulan<br />

Agostu Amu Bispu fila ba<br />

Gleno atu hare konstrusaun<br />

Igreja.<br />

Bainhira Amu Parókia<br />

ne’e sai husi Gleno Distritu<br />

Ermera kuaze sai Parókia,<br />

agora tenke prepara<br />

Padre atu servisu ho Amu<br />

Parókia.<br />

Agora daudauk bele<br />

lori servisu ne’e ba oin no<br />

inisiativa ne’e hala’o tuir<br />

Dioseze tolu iha Timor<br />

laran tomak.<br />

Portantu iha okaziaun<br />

ne’e mós Amu Bispu husu<br />

ba Arte Marsiál sira atu<br />

kaben karik fó sira nia<br />

ona ba Padre tanba Padre<br />

barak mak bele rezolve,<br />

tanba problema mosu<br />

iha povu nia leet.<br />

“Padre barak iha razaun<br />

tanba ne’e ita presiza<br />

duni Padre barak. Maibé<br />

padre la’ós monu husi<br />

Lalehan ho ida ne’e família<br />

sira tenke fó nia oan<br />

atu sai Padre,” hakotu A-<br />

mu Bispu Dioseze<br />

Dili.(diz)<br />

Uza..>>.Husi pajina.................5<br />

povu ba dezenvolvimentu<br />

povu nia moris,”<br />

katak Leki Malik<br />

Tatamou.<br />

Nia espera katak, ho<br />

situasaun ida ne’e atu<br />

liberta povu ne’ebé to’o<br />

agora seidauk iha uma,<br />

bee moos, kestaun hirak<br />

ne’e la’ós ba Veteranus<br />

de’it maibé ba ema hotu.<br />

Portantu OCRN mós<br />

bele liberta povu tanba<br />

uluk funu laran se hirus<br />

matan hasuru kilat musan<br />

ikus mai konsege moris<br />

iha Nasaun Demokrátiku<br />

laran no ba ema hotu bele<br />

kolia sira nia diretu, la’ós<br />

halo krime, oinsá bele<br />

konsege liberta rai ida<br />

ne’e ba oin no ba jerasaun<br />

Timor laran.<br />

Aleinde ne’e objetivu<br />

husi transferénsia naran<br />

husi Órgaun no 8 ba<br />

OCRN atu muda vida<br />

Veteranus nian ba futuru<br />

tanba durante ne’e iha<br />

Lei Veteranus se’i iha<br />

fallansu barak iha laran<br />

tanba ne’e ho meius ida<br />

ne’e bele liberta Veteranus<br />

iha tempu Ukun<br />

Rasik An, tenik Eis Xefe<br />

Órgaun Númeru 8 António<br />

Ai-Tahan Matak.<br />

Matak haklaken liu<br />

tan katak, Órgaun no 8<br />

mak la’o iha Timor laran<br />

tomak hodi lori informasaun<br />

husi Lider Kay Rala<br />

Xanana Gusmão hodi habelar<br />

ba mundu no rai<br />

laran too ohin loron.<br />

Maski nune’e Lei ba<br />

Veteranus hirak ne’e sei<br />

iha Parlamentu, maibé<br />

hala’o seidauk loos no la<br />

justu entaun OCRN<br />

hamriik hodi luta ba<br />

Veteranus sira atu<br />

defende orsamentu ba<br />

Veteranus.<br />

Maski sira asiste beibeik<br />

kona ba aprovasaun<br />

orsamentu iha PN, maibé<br />

realidade sira aprova<br />

osan hirak ne’e hanesan<br />

falsu tanba ne’e nu’udar<br />

Veteranus hamriik filafali<br />

hodi ezije diretu tuir<br />

referénsia Lei Veteranus<br />

labele sai hanesan Veteranus<br />

Portugál nian.<br />

Tenke tau Orden da<br />

Restaurasaun referénsia<br />

da Lei tanba Lei inan la<br />

hatama buat ne’ebé uluk<br />

ba vota iha 30 Agostu<br />

1999 ba Ukun Rasik An<br />

no sira la tama ema<br />

ne’ebé uluk luta mate an,<br />

maibé hatama mak ema<br />

ne’ebé uluk ba oho ema<br />

Rezisténsia iha ai-laran.<br />

OCRN hamriik hodi<br />

aselera hikas Departamentu<br />

165, ne’e mak fallansu<br />

I Kongresu hala’o<br />

iha Bekora durante loron<br />

rua seidauk tau naran no<br />

tau Orden da Restaurasaun<br />

hodi prepara Kongresu<br />

Nasionál no ida-idak<br />

tenke iha relatóriu no<br />

dokumentus atu bele hetan<br />

medalla.<br />

António do Rosário<br />

‘Moruk Fuik’ husu ba Estadu<br />

no Governu iha ona<br />

perioudu rua mak kaer u-<br />

kun, maibé seidauk tau<br />

atensaun ba ema ne’ebé<br />

uluk terus no ba ajuda<br />

buat uitoan ou barak<br />

maibé boot sira ba<br />

promete buat hela barak<br />

mais ohin loron sira nia<br />

promete hanesan folin la<br />

iha.<br />

Aleinde ne’e Estadu<br />

nunka tau atensaun ba<br />

ema terus na’in sira<br />

ne’ebé oferese an tomak<br />

iha tempu luta ba Libertasaun,<br />

maibé sei hala’o<br />

kritériu barak hodi finje<br />

la hatene.<br />

Anjelo dos Remédiu<br />

sente kontente tebes ho<br />

vizaun ida ne’e tanba bele<br />

hamoris fila-fali sira nia<br />

ezijénsia durante<br />

ne’e.(sto)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com


cmyk<br />

Enterteinment 16<br />

Tersa ,10 Agostu 2010<br />

Custumer service:<br />

+(670) 7317275<br />

Advertising service:<br />

+(670) 7375135<br />

TL La’ós Lixu ba Refujiadus<br />

Baukau-Maski prosesu<br />

atu koloka Timor-Leste<br />

hanesan Sentru Refujiadus<br />

foin too iha faze hato’o<br />

proposta, maibé lideransa<br />

ho povu iha Nasaun<br />

ida ne’e komesa hato’o<br />

sira nia reasaun kontra<br />

proposta ne’ebé hato’o<br />

husi Austrália ne’e.<br />

Tuir komunidade Mariano<br />

Cabral Lia Na’in,<br />

Suku Laisorolai Baixu Sub-Distritu<br />

Kelikai reasaun<br />

hasuru no la konkorda ho<br />

proposta Sentru dezlokadu<br />

iha Timor-Leste<br />

tanba tuir nia hare TL ki’-<br />

ik, se bainhira TL sai<br />

hanesan Sentru deslokadus<br />

bele fó impaktu ba<br />

povu iha futuru, ninia impaktu<br />

TL sei hetan dominasaun<br />

husi malae mutin<br />

sira.“ha’u la konkorda<br />

propostas ne’e tanba sei<br />

fó impaktu ba Timor oan<br />

sira bainhira rai Timor sai<br />

Sentru ba deslokadus<br />

entaun Timor oan sira sei<br />

lakon ninia identidade<br />

rasik no sei influensia husi<br />

identidade malae mutin<br />

nian,” dehan Cabral.<br />

Liu tan nia hateten,<br />

Ukun An sei okir hela ho<br />

tinan hira oan de’it identidade<br />

Kultura komesa e-<br />

ma ataka atu lakon, pior<br />

liu rai ne’e atu sai ‘tempat<br />

sampah’ ne’ebé nakonu<br />

ho buat oioin de’it, karreta<br />

aat de’it para hotu<br />

iha Timor.<br />

Malae mutin ho metan<br />

mosu mai oioin de’it,<br />

kuandu simu tan propostas<br />

deslokadus TL atu sai<br />

saída. “ezemplu Australianu<br />

sira mai ho vista turista,<br />

too iha ne’e hala’o<br />

atividade ‘bisnis,’ balu<br />

buka servisu no balu mai<br />

hela metin iha ne’e no<br />

kaben ho Timor oan sira.<br />

Entaun ba oin too ita<br />

hirak ne’e nia vida baku<br />

tun ba rai okos ha’u hanoin<br />

rai Timor ne’e milagre<br />

bele mosu tanba ha’u<br />

ta’uk sai fali fatin Malae<br />

nia raan kahur ho kór<br />

metan malahuk,” katak<br />

nia. Timor oan sira luta<br />

makaas atu defende rai<br />

ida ne’e hodi moris liberdade,<br />

lakohi ema seluk<br />

mai hadau, maibé Ukun<br />

Foto/ts/ Juvinal Abut<br />

Lia Nain Mariano Cabral kous hela nia oan Mane Naik regador<br />

An tiha iha tentativas<br />

oioin atu Timor oan labele<br />

moris hakmatek, tan<br />

ne’e husu ba Estadu atu<br />

labele simu proposta<br />

ne’e.Timor laran hatene<br />

katak Austrália fó tulun<br />

makaas ba Timor oan sira<br />

iha área oioin, fó formasaun<br />

no umanitária inklui<br />

ajuda seluk tanba ne’e<br />

mai naban-naban maibé<br />

la signifika Timor oan sira<br />

tenke halo tuir de’it sira<br />

nia hakarak iha asuntu<br />

ne’ebé sira aprezenta.<br />

Tanba asuntu umanitária<br />

la’ós sai kondisaun<br />

ida atu hetan benefísiu<br />

polítika no ekonomia ba<br />

interese Nasionál ne’ebé<br />

importante, vida ema<br />

seluk nian labele mistura,<br />

labele hala’o di’ak ba ema<br />

seluk atu interese TL nian<br />

la fó satisfeitu.<br />

“Austrália sempre iha<br />

polítika oioin atu provoka<br />

situasaun iha Nasaun<br />

seluk tanba Austrália<br />

rasik lakohi mosu komplikasaun<br />

iha ninia Nasaun<br />

rasik,” haktuir Cabral.<br />

Parte seluk, Bispu<br />

Dioseze Baukau Don Basílio<br />

do Nascimento kasu<br />

nia opiniaun sobre proposta<br />

husi PM Australianu<br />

Júlia Gillard hato’o<br />

ba Timor-Leste sai Sentru<br />

deslokadus ba ema<br />

estranjeiru.<br />

Relasiona ho kestaun<br />

ne’e Don Basílio, husu ba<br />

Órgaun Estadu tomak atu<br />

tetu didi’ak propostas<br />

ne’e antes foti desizaun<br />

ruma, tanba tuir Don<br />

Basílio kuandu Governu<br />

simu proposta ne’e mak<br />

sei fó impaktu ba TL<br />

rasik,” dehan Don Basílio.<br />

“ha’u hakfodak uitoan<br />

tanba bainhira rona<br />

katak ideias ne’e husi PM<br />

Austrália nian, bainhira<br />

nia sujere ideias ne’e, nia<br />

hakarak mak saída, tanba<br />

Austrália sempre iha polítika<br />

atu provoka situasaun<br />

ema seluk nian, ha’u<br />

la hatene loloos tanba<br />

PM Austrália la esplika<br />

ninia objetivu, salienta<br />

Amu Basílio ho duvida.<br />

Bainhira asuntus ne’e<br />

nia objetivu mak umanitária<br />

TL konsidera atu simu<br />

refujiadu polítika<br />

husi Nasaun seluk.<br />

Entaun TL tenke konsidera,<br />

maibé atu loke<br />

Sentru Refujiadu no hala’o<br />

tuir Austrália nia hakarak,<br />

ne’e la merese<br />

hanesan país, atu Nasaun<br />

seluk obriga nia hakarak<br />

mai Timor-Leste.<br />

Ha’u hanesan sidadaun<br />

sei iha reasaun tanba<br />

ha’u la hatene loloos PM<br />

Austrália nia objetivu<br />

saida,” hakotu Amu<br />

Bispu Basílio.(but)<br />

Fo aluga, Sosa equipamentus:<br />

Excavator, Loader, Motor Grader, Vibro Roller, Beco Loader,Tronton<br />

Mobile Ston Crusher<br />

Halo Service ba iha:<br />

Cleaning Service: Loron-loron, Semana no Kada fulan<br />

Avenida: Direitos Humanos, Bidau Lecidere Dili, Timor-Leste<br />

Telpone: +670 3310376, 7236630, 7364462<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!