Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
cmyk<br />
Bomdia Timor-Leste ! HTTP:WWW.temposemanaltimor.blogspot.com Contact : +(670) 7234852<br />
GARDA MOR Pretetive Services Lda.<br />
Servicos de sFatuhada Dili,Timor-Leste,<br />
PO Box 293<br />
- Email : gardamorsecurity@gmail.com<br />
- Telp : +670 3310732 - Fax + 670 3310732<br />
- Call : Abel, 7365577<br />
GARDA MOR SECURITY TIMOR OAN NIAN RASIK<br />
Husi Redasun <strong>Tempo</strong> <strong>Semanal</strong><br />
Hato’o Parabeins ba IV Governu<br />
Konstituisional ne’ebe halao<br />
Aniversariu ba Dala III.<br />
Tersa,10 agotu 2010 Numeru 200 - Tinan IV - 2010 50 Centavos<br />
Basílio: Rejeita<br />
Prezensa Seitas<br />
Iha TL<br />
Baukau-Bispu Dioseze<br />
Baukau, Don Basílio do<br />
Nascimento afirma nia pozisaun<br />
hodi rejeita totál<br />
prezensa grupu Seitas iha<br />
Timor-Leste, tanba tuir<br />
Don Basílio hateten, Seitas<br />
nia prezensa hanesan<br />
dezafiu boot ba Uma Kreda,<br />
dezafiu mós ba Bispu<br />
no Amlulik sira iha Timor<br />
liuliu Sarani Katólika sira<br />
nia moris ne’ebé sempre<br />
hasuru manobra oioin<br />
husi tentasaun, afirma<br />
Don Basílio ba jornalista<br />
iha nia servisu fatin Biskopal<br />
Dioseze Baukau foin<br />
lalais ne’e.“dala ruma ita<br />
iha tendénsia hodi haree<br />
buat hirak ne’e tanba osan<br />
mak Sarani sira halai fali<br />
ba Seitas, maibé tuir<br />
loloos ita labele haree<br />
kestaun ne’e ho perspetiva<br />
ida de’it,” dehan nia.<br />
Tuir Bispu nia haree Seitas<br />
nia prezensa>p.14<br />
Jeradór<br />
Nakroma Falla<br />
Pasajeiru Triste<br />
Oekusi-Jeradór Ró Nakroma<br />
ne’ebé foin lalais<br />
ne’e failla durante semana<br />
rua nia laran iha Ponte<br />
Kais Oebao, Sub-Distritu<br />
Pante Makasar, Distritu<br />
Oekusi, halo pasajeiru<br />
tomak ne’ebé prontu atu<br />
hala’o viajen mai Kapitál<br />
Dili kansela hotu tanba<br />
mákina ne’ebé produs ahi<br />
eletrisidade ba AC, bee no<br />
dada damdor odamatan<br />
ró nian la di’ak>p.15<br />
Foto/ts/Dilma Suzeti<br />
Estudante Timor Oan ne’ebe Estuda Medisina iha Cuba Fila Hikas Mai Timor - Leste Hodi Kontinua Sira nia stajiu durante<br />
tinan ida. Estudante Medisina Atrapalha Hodi Hi’it sira nia Sasan iha Aerportu Nicolau Lobato Dili.<br />
Indika Estudante Medisina 18 Tuir<br />
Yudisium La Iha Kualidade<br />
Rui: “Anónima Ne’e La’ós Atitude Di’ak”<br />
Hapara Kontratu Sein Justifikasaun<br />
Kompañia Ki’ik-Boot Hakisuk Malu<br />
Dili-Tan de’it hakarak hetan<br />
lukru ne’ebé boot entaun buka<br />
meius oioin ho pratika ne’ebé la<br />
dun iha benefísiu di’ak ba ema seluk<br />
ou ba Kompañia kbiit laek, saa<br />
tan bainhira atu hapara kontratu<br />
ba Kompañia ne’ebé durante<br />
ne’e hetan fiar husi parte Governu<br />
sai hanesan fornesedor<br />
kombustivel ba ba Sentrál EDTL<br />
Dili, <strong>Tempo</strong> Semanál<br />
Iha fulan Fevereiru tinan<br />
2003 Estadu Timor-Leste ne’ebé<br />
reprezenta husi Presidente<br />
Repúblika Kay Rala Xanana Gusmão<br />
hala’o akordu Bilaterál ida<br />
ho Estadu Kuba lidera husi Presidente<br />
Kuba Fidel Castro iha<br />
Malaysia ‘Kulalumpur’ hodi prepara<br />
foin sa’e sira ba estuda médiku.Hafoin<br />
hala’o akordu ida ne-<br />
’e, iha fulan Outubru Governu Timor-Leste<br />
hahú prepara hodi haruka<br />
Juventude sira ba tuir prosesu<br />
selesaun ne’ebé rigorozu<br />
tebes tanba husi estudante<br />
na’in 20 ne’ebé Estadu<br />
haruka ba kuaze iha na’in<br />
300 mak tuir selesaun, ne’e<br />
duni bele hateten iha selesaun<br />
ne’e presiza duni>p.8<br />
derrepente de’it la iha justifikasaun<br />
ou klarifikasaun<br />
kle’an rona de’it informasaun<br />
husi ibun ba ibun brani politiza<br />
situasaun katak ba >p.6<br />
Negara Welfare<br />
State Menurut<br />
Konstitusi TL<br />
Oleh : LeonitoRibeiro,<br />
SH, MH.<br />
(episode II habis)<br />
Falsafah Bangsa<br />
“UMA LULIK”<br />
Sejak Negara Timor-<br />
Leste diproklamirkan<br />
pada tanggal 28 November<br />
1975 yang kemudian<br />
direstorasi kemerdekaan<br />
tersebut pada<br />
tahun 2002, hingga kini<br />
belum dirumuskan suatu<br />
falsafah bangsa yang<br />
dijadikan sebagai dasar<br />
dan ideologi Negara.<br />
Padahal Negara Timor-Leste<br />
terkenal<br />
dengan Falsafah>p.2<br />
PR Prontu<br />
Sai Mediadór<br />
Arte Marsiál<br />
Gleno-Relasiona ho<br />
problema konflitu ne’ebé<br />
sempre akontese entre<br />
grupu Arte Marsiais tanba<br />
la iha motivu klaru, aleinde<br />
ne’e iha lideransa husi<br />
Partidu balu sempre uza<br />
Grupu Arte Marsiál sira<br />
hodi hala’o interese<br />
polítika. Bazeia ba kestaun<br />
hirak ne’e Presidente<br />
da Repúblika (PR) Dr. José<br />
Ramos Horta liu husi<br />
diálogu ne’ebé foin lalais<br />
ne’e hala’o iha Sub-Distritu<br />
Gleno, Distritu Ermera<br />
PR hakarak sai>p.15<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Publication of<br />
AGORA TEMPO INTERMEDIA, LDA.<br />
Rua Palapaco, Dili-Timor Leste<br />
Mobile; +670 7234852 & 7703676<br />
E-mail: tempo.semanal@gmail.com<br />
http//www.temposemanaltimor.blogspot.com<br />
LAWYER; ...................................................................<br />
BOARD OF SUPERVISOR; MARIA MANUELA LEONG PEREIRA<br />
Opiniaun 2<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Negara Welfare State<br />
Menurut Konstitusi TL<br />
THE MANAGEMENT<br />
DIRECTOR: JOSE ANTONIO BELO<br />
DEPUTY DIRECTOR: ADERITO DO ROSARIO (adetempo@gmail.com)<br />
EDITOR IN CHIEF: ANTONIO DA COSTA<br />
FINANCIAL MANAGER: FILOMENA DA CRUZ<br />
REDACTION:<br />
mauresi.silva@gmail.com<br />
EDITORS: ANTONIO DA COSTA<br />
REPORTERS: CRISTOVAO DA COSTA, TEODORICO DA SILVA, DILMA<br />
SUZETY & DOMINGGOS DA COSTA<br />
PREPRESS; ANTONIO MAIA FERNANDES<br />
BUSINESS:<br />
MARKETING MANAGER: JULIA DE ARAUJO<br />
DEEP COLLECTOR; DISTRIBUTION & DELIVERY; JULIO DA SILVA , VITO DA<br />
CONCECAO<br />
CORESPONDENTS:<br />
JUVINAL ABUT (BAUCAU), JOAQUIN MAGNO (AINARO), JOSE VICENTE<br />
(MANATUTO),CRIZONIO CALDAS (SAME),<br />
GED DE CARVALHO (ERMERA), JACINTO BU’I (OEKUSE), DANIEL BATISTA<br />
(AILEU),VERGINA DOS SANTOS (LAUTEM), JOAO LETTO (LIKISA), LENITO<br />
DA SILVA (BOBONARO), MARIA LIDIA (VIKEKE), JOANICO MAGNO (SUAI)<br />
COMPANY REGISTRATION CERTIFICATE: LPA 06758/MTCI/III/2009<br />
PRINTED BY SYLVIA PRINTING<br />
HO HAKRAIK AN TEMPO SEMANAL HATO’O KOMPRIMENTUS BA LEITOR<br />
SIRA KATAK, JORNAL TEMPO SEMANAL HAHU MOSU IHA IMI LE’ET ATU<br />
FASILITA INFORMASAUN BA IMI. TAMBA NE’E AMI PRESIZA ITA BOOT SIRA NIA<br />
TULUN ATU EKIPA JORNAL NE’E NIAN BELE HALAO SERVISU JORNALISMU HO<br />
DIDIAK.<br />
JORNALISTA JORNAL TEMPO SEMANAL, BANDU ATU HETAN ENVELOPE KA<br />
SASAN RUMA HUSI FONTES INFORMASAUN SIRA.<br />
Ami fo hatene katak leitores nebe hakarak halo langganan<br />
ho jornal <strong>Tempo</strong> <strong>Semanal</strong>, favor priense formulariu ne’e<br />
I haruka mai diresaun:<br />
Av. Palapaco, Dili, Timor Leste. Telp. 7375135, 7473408<br />
1. Naran : ............................................<br />
2. Diresaun : ............................................<br />
3. Tel/HP : ............................................<br />
4. Exemplar : ............................................<br />
Pressu/fulan : Dili + Distritu US$5.00<br />
Ba leitores no kliente nebe anunsiu no publika ona ita boot nia<br />
advertismu ruma iha jornal nee, mak atu ajuda prosesu selu<br />
advertismu nian ho sistema transfer osan liu husi<br />
Konta Bankaria, entaun bele direta ba;<br />
Agora <strong>Tempo</strong> <strong>Semanal</strong> Avertisment iha ANZ<br />
ho numeru de Konta: 101-112-2606-031<br />
Rate of publication<br />
Format<br />
Number of pages<br />
Print area<br />
Column width<br />
Canal width<br />
Number of editions<br />
Content<br />
Target distribution<br />
ABOUT TEMPO SEMANAL<br />
: Weekly<br />
: Tabloid (297 x 420 mm)<br />
: 20 (20-24 when required)<br />
: 264.5 mm x 385 mm<br />
: 42 mm<br />
: 5 mm<br />
: 3500 per week<br />
: Investigative reporting and public interest;<br />
commerce and foreign investment; districtfocused<br />
news; development projects and<br />
tourism.<br />
: Two copies to each primary, pre-secondary and<br />
secondary school in Timor-Leste; two copies to<br />
each university in Timor-Leste; two copies to<br />
each village and sub-district administration in<br />
Timor-Leste; 370 individual subscribers; 80<br />
street-vender sales per week.<br />
Uma Lulik yang kemungkinan<br />
dapat dijadikan<br />
sebagai salah satu falsafah<br />
bangsa.<br />
Konsep ini dapat dikaji<br />
dari empat perspektif<br />
yakni, perspektif filosofis,<br />
yuridis, sosiologis dan<br />
etimologis.<br />
Secara etimologis<br />
Uma berarti Rumah dan<br />
Lulik berarti Suci/Kudus/Sakral.<br />
Dengan demikian,<br />
secara harafiah U-<br />
ma Lulik berarti “Rumah<br />
Suci”.Dengan Uma Lulik<br />
setiap warga Negara Republik<br />
Demokratik Timor-<br />
Leste dapat diketahui status<br />
sosialnya, apakah<br />
berasal dari keturunan<br />
bangsawan (berkasta)<br />
atau tidak.<br />
“Falsafah Uma Lulik<br />
dapat dipandang sebagai<br />
kesepakatan Luhur yang<br />
mempersatukan semua<br />
ikatan suku ke dalam satu<br />
bangsa yang majemuk<br />
dalam prinsip persatuan,<br />
setiap manusia Timor-<br />
Leste, mulai dari ujung<br />
barat Oecusse sampai<br />
ujung Timur Tutuala,<br />
pasti mempunyai Uma<br />
Lulik.<br />
Uma Lulik merupakan<br />
simbol filosofis dari<br />
persatuan umum dan<br />
hubungan sesama manusia,<br />
manusia dengan alam<br />
dan manusia dengan<br />
para leluhur atau nenek<br />
moyang, yang masih<br />
tetap dipertahankan sejak<br />
jaman dahulu kala<br />
sampai sekarang.” 7<br />
Bertitik tolak dari pendapat<br />
tersebut dapat ditarik<br />
unsur-unsur falsafah<br />
Uma Lulik sebagai berikut:<br />
unsur religiomagis<br />
(keTuhanan), kesepakatan<br />
yang luhur, unsur<br />
kekeluargaan/persatuan,<br />
unsur kemanusiaan, lingkungan<br />
hidup/manusia<br />
dengan alam Adat Istiadat,<br />
musyawarah (demokrasi),<br />
tolong-menolong/<br />
kesejahteraan.<br />
Di Timor-Leste, bila<br />
seseorang tidak mempunyai<br />
Uma Lulik akan<br />
dikategorikan sebagai<br />
Pendatang (lemo rai, la’o<br />
rai) dan orang yang tidak<br />
berakar, atau tidak mempunyai<br />
dasar keturunan<br />
(asal usul) yang jelas<br />
(abut la íha) dengan Uma<br />
Lulik setiap warga Negara<br />
Republik Demokratik<br />
Timor-Leste dapat diketahui<br />
status sosialnya, apakah<br />
berasal dari keturunan<br />
bangsawan (berkasta)<br />
atau tidak.<br />
Falsafah Uma Lulik<br />
dipersepsikan juga sebagai<br />
tempat pemujaan kepada<br />
Leluhur dari para<br />
keturunannya.<br />
Dalam suku Mambae<br />
“orang yang tidak mempunyai<br />
rumah Adat itu<br />
dikatakan sebagai orang<br />
yang tidak mempunyai<br />
identitas yang jelas, dengan<br />
kata kiasan dalam bahasa<br />
Mambae Suco Rotuto<br />
“Mou Man Hiut, Lau<br />
Man Lei” jadi intinya setiap<br />
orang Timor-Leste<br />
mempunyai Uma Lulik,<br />
sebagai contoh :<br />
Suku Bunak (Marae), 8<br />
terdapat Uma Lulik dengan<br />
nama, Uma Lulik Tae<br />
Bele, Local Giral, dan<br />
Uma Lulik Boleha di<br />
Baucau.<br />
Dari sudut pandang<br />
filosofis, Uma Lulik merupakan<br />
dasar keyakinan<br />
masyarakat tentang halhal<br />
yang dicita-citakan,<br />
tempat yang suci atau<br />
disakralkan dan Religiomagis<br />
(adanya Tuhan),<br />
sebagai simbol atau<br />
motaforik serta ikatan<br />
spiritual yang tinggi dan<br />
sebenarnya dasar bagi<br />
penyelenggaraan negara<br />
yang dikristalisasikan<br />
dari nilai-nilai Uma Lulik,<br />
Seperti<br />
yang<br />
diungkapkan Hone dan<br />
Ospina 9 bahwa:<br />
“Uma Lulik ne’e mak<br />
uma sagradu ida (fatin<br />
lolos ida) no “uma sagrada”<br />
simboliku/motaforika<br />
ho sintidu ispiritual<br />
boot no uma familia individual<br />
ida nian iha<br />
mundu.<br />
Membru komunidade<br />
no grupu solidaridade<br />
hetan fasilitasaun liu husi<br />
Uma Lulik no indentifikasaun<br />
husi ema ida-nia<br />
familia tutan.<br />
Familia hahu ho uma<br />
kain, ne’ebe pertense ba<br />
knua boot liu ida ou Suku.<br />
Suco hirak kontrariamente<br />
iha Asosiasaun<br />
ho Uma Lulik ida, uma sagradu<br />
ida ne’ebe funsiona<br />
nu’udar baze/sentru<br />
ba nivel oioin (multiplayer)<br />
husi familia<br />
tutan.”<br />
Secara bebas diterjemahkan,<br />
Uma Lulik<br />
adalah sebuah Rumah<br />
suci (tempat yang<br />
tepat) dan “Rumah<br />
Sakral” simbol ikatan<br />
spiritual yang kuat dan<br />
sebuah rumah keluarga<br />
individu-individu di<br />
dunia.Anggota masyarakat<br />
dan kelompok solidaritas<br />
mendapat fasilitas<br />
melalui Uma Lulik<br />
dan mengidentifikasi silsilah<br />
setiap orang.<br />
Sebuah keluarga b-<br />
erkembang melalui rumah<br />
tangga kecil yang m-<br />
erupakan bagian dari<br />
kampung atau Suku.<br />
Namun demikian dalam<br />
beberapa Suku terdapat<br />
beberapa Uma<br />
Lulik dan dalam Uma<br />
Lulik terdapat beberapa<br />
tingkatan sebagai berikut<br />
yaitu :<br />
Uma Kain, Uma Fukun<br />
dan Uma Lulik terbesar.<br />
1.Hans Nawiasky,<br />
1948, Allgemeine Rechtslehre<br />
als System der<br />
Rechtlichen Grundbegriffe.<br />
dalam Padmo Wahjono,1985,<br />
Masalah Ketatanegaraan<br />
Indonesia Dewasa<br />
ini, Ghalia Indonesia,<br />
Jakarta.hal. 125,<br />
2 Maria Farida Indrati<br />
Soeprapto (I), 1998. hal.<br />
42,3.A.Hamid S. Attamimi,<br />
Peranan Keputusan<br />
Presiden Republik<br />
Indonesia dalam Penyelenggaraan<br />
Pemerintah<br />
Negara (suatu studi analisis<br />
mengenai Keputusan<br />
Presiden yang berfungsi<br />
pengaturan dalam kurun<br />
waktu Pelita I Pelita VI)<br />
disertasi Doctor Universitas<br />
Indonesia, Yakarta,<br />
1990, hal 359 dst,<br />
4. Badan Pembinaan<br />
Hukum Nasional dari<br />
masa ke masa, 1995, Seminar<br />
“Temu kenal Cita<br />
Hukum dan penerapan<br />
azas-azas Hukum Nasional”<br />
Yakarta, hal. 246-<br />
247, dalam Bernard Arief<br />
Sidartha, 2000, Refleksi<br />
tentang Struktur Ilmu<br />
Hukum, Mandar Maju,<br />
Bandung, hal. 181,<br />
5. Esmi Warassih,<br />
2006, Pranata Hukum :<br />
Sebuah telaah Sosiologis,<br />
PT. Suryandara Utama<br />
Semarang, Semarang,<br />
hal. 43. dalam Ibnu Elmi<br />
A.S. Pelu, Dkk, 2007,<br />
Reaktualisasi Cita Hukum<br />
: dalam Pembangunan<br />
Hukum, In-Trans,<br />
Malang. Hal. 27<br />
6. H.Dahlan Thaib,dkk,<br />
1999, Teori dan<br />
Hukum Konstitusi, Rajagrafika<br />
Persada,<br />
Jakarta. hal. 61-62<br />
7.Leonito Ribeiro,<br />
“Politik Legislasi Negara<br />
Republik Demokratik<br />
Timor-Leste, Tesis dalam<br />
rangka memperoleh<br />
gelar Magister Hukum,<br />
fakultas hukum, program<br />
pascasarjana UNUD<br />
Denpasar Bali. 2009 hal.<br />
199,<br />
8.Suku Bunak, berbahasa<br />
Bunak (Marae)<br />
menghuni di sebagian<br />
Distrik Bobonaro, Kovalima,<br />
Ainaro, Manufahi,<br />
serta di Atambua-NTT-<br />
Indonesia, Suku Bunak<br />
menurut Grijzen, termasuk<br />
salah satu dari Suku<br />
bangsa yang tua, yang<br />
lebih dulu menghuni Pulau<br />
Timor, lihat H.J.<br />
Contoleur Grijzen, 1904.<br />
Mededeelingen<br />
omtrent Beloe of Centraal<br />
Timor, Tijid Schrift<br />
van Batasiaasche Genootschap,<br />
dalam ADM Parera,<br />
1994, Sejarah Pemerintahan<br />
Raja-Raja Timor<br />
: Suatu Kajian Peta Politik<br />
Pemerintahan Kerajaan-<br />
Kerajaan di Timor Sebelum<br />
Kemerdekaan RI,<br />
PT. Yanense Mitra Sejati<br />
dan Pustaka Sinar Harapan,<br />
Jakarta. hal. 53-<br />
.dan Bahasa Bunak<br />
(Marae) kategori bahasa<br />
Melanesia dan Insulindia,<br />
lihat Antonio Vicente<br />
Marques Sores, 2003,<br />
Pulau Timor: Sebuah<br />
Sumbangan Untuk<br />
Sejarahnya, tanpa nama<br />
Penerbit. hal.16. Dan<br />
menurut Cappel, Bahasa<br />
Bunak memperlihatkan<br />
cirri Bahasa Irian<br />
(Papua) Lihat F.J. Ormeling,<br />
The Timor-Problem.<br />
J.B. Wolters, Groningen,<br />
Jakarta dan Martinus<br />
Nijhoff, sGravenhage,<br />
p.71, dalam ADM<br />
Parera, 1994, hal. 54<br />
9.Tanja Hohe and<br />
Sofia Ospina, 2001, Traditional<br />
Power Structures<br />
and the Community Empowerment<br />
and Local<br />
Governance Project-<br />
Final Report. Dili, P. 1-<br />
182, dalam Jose “Josh”<br />
Trindade dan Bryant Castro,<br />
2007, Asistensia Teknika<br />
ba Dialogu<br />
Nasional iha Timor-Leste<br />
: Hanoin fila-fali Timor<br />
oan nia identidade<br />
nu’udar Estratejia atu<br />
Hamoris Dame ida : konflitu<br />
Lorosa’e-Loro Monu<br />
husi Perspetivu Tradisional<br />
Ida, Uniao Europeia<br />
dan GTZ, Dili, Timor-Leste.<br />
Hal.17.(ts)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Konteúdu Pájina ida Ne’e Responsabilidade Governu Nian<br />
Primeiru-Ministru Kontinua Hala’o Sosializasaun<br />
PEDN iha Sub-Distritu Hatulia<br />
Primeiru-Minstru,<br />
Kay Rala Xanana<br />
Gusmão, kontinua hala’o<br />
sosializasaun Planu<br />
Estratéjiku Dezenvolvimentu<br />
Nasionál (PE-<br />
DN) iha Sub-Distritu Hatulia,<br />
Distritu Ermera,<br />
Tersa 13/07. Primeiru-<br />
Ministru ne’ebé simu<br />
diretamente husi Administradór<br />
Sub-Distritu<br />
Hatolia, Administradór<br />
Distritu Ermera no povu<br />
ho lisan liurai no kultura<br />
ninian simu bainaka<br />
importante wainhira<br />
hala’o vizita iha sira nia<br />
rai. Molok hahu programa<br />
Sosializasaun Planu<br />
Estratégiku Dezenvolvimentu<br />
Nasionál (PEDN).<br />
Dahuluk, Administradór<br />
Sub-Distritu Hatulia,<br />
Custódio Soares<br />
Martins, hato’o Jeografikamente<br />
husi Sub-Distritu<br />
ne’ebé refere katak,<br />
loron ohin loron ne’ebé<br />
espesial ba komunidade<br />
Sub-Distritu Hatolia tamba<br />
hetan vizita spesial<br />
husi Primeiru-Ministru,<br />
nu’udar ulun bo’ot ba<br />
veteranu no ba membru<br />
Governu sira hotu atu<br />
marka estratéjia hodi<br />
hari’i planu ba dezenvolvimentu<br />
fisiku ho non<br />
fisiku iha territóriu<br />
Timor-Leste.<br />
Aministradór Sub-<br />
Distritu Hatulia, hatutan<br />
tan katak povu Sub-Distritu<br />
Hatolia, hein ho orgullu<br />
tebes ba prezensa<br />
Primeiru-Ministru, tamba<br />
liu husi vizita ida<br />
ne’e hatudu mai ami roman<br />
dezenvolvimentu nian<br />
sei to’o mai iha loron ida<br />
no prontu koopera<br />
hamutuk ho Primeiru-<br />
Ministru kona-ba Planu<br />
Estretéjiku ne’ebé lansa<br />
iha territóriu Timor-<br />
Leste.Iha okaziaun ida<br />
ne’e, reprezenta povu<br />
Sub-Distritu Hatolia<br />
hakarak informa katak,<br />
Sub-Distritu Hatolia nudar<br />
Sub-Distritu ida ne’-<br />
ebé mak bo’ot liu iha Distritu<br />
Ermera, ho ninia<br />
medida 30,78 M 2 , kompostu<br />
husi Suku 13, Aldeia<br />
hamutuk 59, total populasaun<br />
hamutuk 32.763<br />
(dadus resensiamentu<br />
tinan 2008), total uma<br />
kain 5.729.Iha fatin<br />
hanesan reprezentante<br />
Movimentu Estudante<br />
Hatulia (MESHAT), Horacio<br />
Borge Romeo, iha<br />
Hafoin rona tiha<br />
preokupasaun hosi autoridade<br />
lokál, Primeiru-<br />
Ministru, Kay Rala Xanana<br />
Gusmão, akresenta<br />
katak, tanba povu (imi)<br />
nia móris presiza<br />
estrada, ahi, kondisaun<br />
eskola di’ak ba imi nia<br />
oan sira, uma-móras no<br />
uma di’ak ba imi atu hela,<br />
tanba ne’e Estadu iha<br />
devér no tenke tau matan<br />
ba povu nia móris tanba<br />
ukun a’an atu povu hetan<br />
móris di’ak.<br />
Konsulta PEDN ne’ebé<br />
hala’o hosi Sua Exelénsia<br />
Primeiru-Ministru, Kay<br />
Rala Xanana Gusmão, iha<br />
Sub-distritu Letefoho,<br />
akompaña hosi Ministru<br />
Saúde, Nelson Martins,<br />
Vise- Ministru Finansas,<br />
Rui Manuel Hanjam,<br />
Sekretáriu Estadu Agrikultura<br />
Marcos da Cruz,<br />
Sekretáriu Estadu Asisténinia<br />
intervista hateten<br />
katak, sira suporta Governu<br />
hodi dada Pipeline<br />
Greater Sun Rise mai<br />
Timor-Leste, tamba ne’e<br />
kestaun Nasionál katak<br />
povu tomak iha diretu atu<br />
asesu maski ida ne’e<br />
kestaun polítika Internasionais<br />
maibé jeralmente<br />
ba Timor-Leste.<br />
MESHAT fó apoiu másimu<br />
ba desizaun Governu<br />
tanba ne’e hanesan desizaun<br />
ba soberania Timor-<br />
Leste, maka kadoras<br />
mina nian tenke dada mai<br />
Timor-Leste atu nune’e<br />
bele fó benefisiu ba povu<br />
Timor-Leste. PEDN iha<br />
Sub-distritu Lete-Foho<br />
reflete povu nia hakarak<br />
Primeiru-Ministru,<br />
Kay Rala Xanana Gusmão,<br />
hatete “Planu Estratéjiku<br />
Dezenvolvimentu<br />
Nasionál (PEDN), tau h-<br />
ela vizaun 2020 atu<br />
hadia, hakbi’it no tau<br />
matan ba instituisaun<br />
Estadu ne’ebé reflete<br />
duni saída mak povu buka<br />
no hakarak. Xefe Governu<br />
kasu lia hirak ne’e<br />
bainhira hala’o konsulta<br />
PEDN loron daruak iha<br />
Sub-distritu Lete-Foho,<br />
Distritu Ermera, Kuarta,<br />
loron 14 fulan Jullu<br />
2010.<br />
Esplikasaun Primeiru-Ministru<br />
nian, hafoin<br />
rona uluk Administradór<br />
Sub-distritu Lete-Foho,<br />
Américo Soares, aprezenta<br />
kondisaun jerál<br />
kona-ba demografia, jeografia<br />
no ideolojia polítika,<br />
ekonomia, sosiál,<br />
kultura, defeza no seguransa<br />
iha área sira Subdistritu<br />
Lete-Foho, ne’-<br />
ebé sai hanesan referénsia<br />
ida ba Primeiru-Ministru<br />
hodi foti desizaun<br />
ruma iha Planu Estratéji-<br />
ku Dezenvolvimentu<br />
Nasionál ne’ebé organiza<br />
dadaun.<br />
Administradór hatutan<br />
katak, Sub-distritu<br />
Lete-Foho, abranze área<br />
ida ho Km2 no populasaun<br />
hamutuk 21.149<br />
habitante ne’ebé kompostu<br />
hosi suku 8, aldeia<br />
65, maioria populasaun<br />
móris hanesan agrikultór,<br />
produsaun bo’ot liu<br />
mak kafé ne’ebé halo<br />
kolleta iha fulan Juñu,<br />
Jullu no Agostu.<br />
Iha okaziaun ne’e mós<br />
xefe suku nain 8 ne’ebé<br />
hamutuk ho komunidade<br />
iha baze hato’o preokupasaun<br />
ba iha estrada,<br />
eletrisidade, hadia postu<br />
sanitáriu no subsídiu ba<br />
veteranu sira ne’ebé to’o<br />
agora seidauk hetan no<br />
kondisaun uma eskola<br />
ne’ebé ladún di’ak ba halo<br />
prosesu aprendizajen.<br />
nsia Sosiál no Dezastre<br />
Naturál, Jacinto Rigoberto<br />
no Sekretáriu Estadu<br />
Meiu Ambiente,<br />
Abilio Lima.<br />
PEDN tama iha<br />
Sub-Distritu Ermera<br />
atu Dezenvolve<br />
Rekursus Humanus<br />
Sub-Distritu Ermera,<br />
Distritu Ermera sai hanesan<br />
loron dahaat ba sosializasaun<br />
Planu Estratéjiku<br />
Dezenvolvimentu<br />
Nasionál (PEDN), Primeiru-Ministru,<br />
Kay Rala<br />
Xanana Gusmão ho nia<br />
komitiva simu diretamente<br />
husi Administradór<br />
Sub-Distritu Ermera,<br />
Simão F. Piedade Babo<br />
no povu Sub-Distritu ho<br />
kostume kultura rai nebá<br />
nian. Iha Kinta-feira (15/<br />
07).Molok atu hahu<br />
programa sosializasaun<br />
PEDN ne’ebé hato’o husi<br />
Sua Exelênsia Primeiru-<br />
Ministru, Kay Rala Xanana<br />
Gusmão, iha abertura<br />
ba dahuluk Administradór<br />
Sub-Distritu<br />
Ermera hato’o Jeografikamente<br />
Sub-Distritu<br />
Ermera nian ba primeiru-<br />
Ministru katak, rai ne’e<br />
bo’ot ho superficial<br />
114,44 Km 2 , fahe ba suku<br />
10, aldeia 62, no rai ne’e<br />
foho no fatuk nomós iha<br />
tetuk oituan. Maioria<br />
populasaun 90% móris<br />
iha hanesan agrikultór<br />
nudar produtoris kafé.<br />
Durante sosializasaun<br />
PEDN populasaun kestiona<br />
sira nia preokupasaun<br />
liu husi diversiu<br />
ne’ebé hato’o husi Xefe<br />
Suku sira, nune’e Primeiru-Ministru<br />
(PM)<br />
Kay Rala Xanana Gusmão<br />
hateten katak iha<br />
planu atu hadia rekursu<br />
humanu sira no sei haree<br />
ba problema sira emidiatu<br />
no mós tau-matan ba<br />
veteranu hodi kria Konsellu<br />
Nasionál, Distritu,<br />
Sub-Distritu, Suku atu<br />
hare’e ba asuntu veteranus.Akompaña<br />
Primeiru-Ministru,<br />
iha konsulta<br />
PEDN iha Sub-Distritu<br />
Ermera, Ministra<br />
Justisa, Lúcia Maria<br />
Brandão Freitas Lobato,<br />
Ministru Saúde, Nelson<br />
Martins, Vise Ministru<br />
Finansas, Rui Manuel<br />
Hanjam, Sekretáriu Estadu<br />
Agrikultura Marcos<br />
da Cruz, no Sekretáriu<br />
Estadu Meiu Ambiente,<br />
Abilio Lima.(**)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Ekonomia & Bisnis 4<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Povu Preokupa ho Kondisaun Moris<br />
Bobonaru-Liu husi<br />
konsultasaun PEDN ne’ebé<br />
lidera husi PM Kay Rala<br />
Xanana Gusmão, Xefe<br />
Suku Kolimau Ernesto de<br />
Jesus iha sesaun husu no<br />
hataan, husu ba PM Xanana<br />
ne’ebé sai nu’udar a-<br />
man ba dezenvolvimentu<br />
atu tau matan ba povu<br />
ai-leba sira nia moris, tanba<br />
tinan barak ona povu<br />
ida ne’e moris iha situasaun<br />
kiak no mukit<br />
laran.<br />
Komunidade Suku<br />
Kolimau maioria moris<br />
husi vida Agrikultór no<br />
produtu lokál ne’ebé sira<br />
produs tinan-tinan hanesan,<br />
kafé, liis mean no liis<br />
mutin maibé difisil ba sira<br />
atu lori produtu hirak<br />
ne’e ba fa’an iha merkadu<br />
tanba kondisaun Estrada<br />
husi Aldeia Leo-Dasi,<br />
ne’ebé pertense husi Suku<br />
Kolimau la di’ak, tan<br />
ne’e husu ba Governu oinsá<br />
atu hadi’a lalais Estrada<br />
ida ne’e.<br />
Aldeia Leo-Dasi ne’ebé<br />
baliza ho Distritu Ainaru,<br />
hahú tempu Kolonializmu<br />
Portugés, Indonézia<br />
to’o Timor-Leste<br />
Ukun Rasik An nunka iha<br />
membru Governu ou Ministru<br />
ruma ba hala’o vizita<br />
iha ne’ebá hodi hare<br />
diretamente povu Aldeia<br />
Leo-Dasi nia terus.<br />
Maski Timor-Leste sai<br />
ona Nasaun ida maibé<br />
komunidade husi Aldeia<br />
Leo-Dasi Suku Kolimau<br />
ne’ebé baliza ho Distritu<br />
Ainaru moris izoladu liu<br />
tanba nunka iha membru<br />
Governu ou Ministru ida<br />
hala’o vizita ba iha ne’ebá,<br />
ne’e duni husu ba na’i<br />
ulun sira atu tau matan<br />
ba povu Leo-Dasi.<br />
Maski Suku Kolimau<br />
baliza ho Suku Atara, Sub<br />
Distritu Atabae ne’ebé<br />
hetan ona Eletrisidade,<br />
maibé komunidade Suku<br />
refere to’o ohin loron seidauk<br />
asesu ba Eletrisidade.<br />
Husu ba Governu<br />
oinsá dada Eletrisidade<br />
husi Suku Atara ba iha<br />
Suku Kolimau tanba ninia<br />
distánsia la dook.<br />
Iha konsultasaun PE-<br />
DN, Xefe Suku Tapo Xavier<br />
Barreto ho haraik an<br />
husu Aman ba Dezenvolvimentu<br />
atu realiza planu<br />
ida ne’e to’o iha Suku no<br />
Aldeia hodi nune’e povu<br />
tomak bele sente rezultadu<br />
dezenvolvimentu.<br />
Aleinde ne’e Xefe<br />
Suku Tapo husu ba Maun<br />
Boot Xanana ne’ebé daudauk<br />
ne’e lidera IV Governu<br />
Konstitusionál oinsá<br />
hadi’a komunidade Suku<br />
Tapo nia moris liu husi<br />
PEDN tanba Suku Tapo<br />
mós iha istória ba funu<br />
ida ne’e.<br />
Nune’e mós liu husi<br />
sesaun husu no hataan<br />
Xefe Suku Karabau Abel<br />
do Santos hateten, nia<br />
parte la satisfás ho servisu<br />
Ministériu Solidariedade<br />
Sosiál (MSS) kona ba<br />
ekipa ne’ebé hala’o verifikasaun<br />
ba ferik katuas<br />
‘idozu.’<br />
Uluk sira husi<br />
Nasionál ba hala’o verifikasaun<br />
hodi hadi’a kartaun<br />
Eleitorál maibé ferik<br />
katuas hirak ne’ebé sira<br />
hadi’a nia naran nafatin la<br />
sai.Entaun halo sira nu’-<br />
udar liman ain povu iha<br />
baze rona lia no dala barak<br />
povu hakilar dehan,”<br />
foin lalais ita la hili nia,<br />
tan ne’e ita nia naran sira<br />
lakohi hatama no ami<br />
esplika ba sira katak kestaun<br />
ne’e la’ós ami nia<br />
kulpa maibé ida ne’e husi<br />
na’i ulun sira ne’ebé uluk<br />
mai hala’o verifikasaun,”<br />
haktuir Abel ba PM<br />
Xanana iha Sub-Distritu<br />
Bobonaru.<br />
Iha oportunidade<br />
ne’e Xefe Suku Ilatlaun<br />
Lourensu Maia kestiona<br />
mós kona ba área Turista<br />
ba Bee Manas Marobo<br />
ne’ebé to’o agora aban<br />
dona hela iha Sub-Distritu<br />
Bobonaru tanba área<br />
Turizmu importánsia ba<br />
Nasaun ida ne’e.<br />
Hodi nune’e Xefe Suku<br />
ne’e ezije ba Governu<br />
oinsá hadi’a kondisaun<br />
Estrada diresaun ba Bee<br />
Manas ne’ebé aat daudauk<br />
ona maibé Governu<br />
nunka iha interese atu<br />
hadi’a kondisaun Estrada<br />
refere.<br />
Tuir informasaun husi<br />
Sekretáriu Estadu<br />
Infraestrutura iha tinan<br />
kotuk hateten, tinan ida<br />
ne’e atu hadi’a Estrada<br />
ne’ebé diresaun ba iha<br />
área Bee Manas nian,<br />
maibé to’o ohin loron seidauk<br />
iha rezultadu, tan<br />
ne’e husu ba PM Xanana<br />
atu hatama kestaun ba<br />
programa PEDN tanba<br />
área Turizmu importante<br />
ba Nasaun ida ne’e.(ts)<br />
Abani Kontente ho Kahur Duvida<br />
Oekusi-Relasiona ho<br />
NGO Centru Edukasaun<br />
Civika Enklave Oekusi<br />
(CECEO) hala’o<br />
programa Cross Visit<br />
entre Suku iha Distritu<br />
Oekusi ba dala 6, kada<br />
Cross Visit CECEO<br />
halibur grupu husi<br />
Suku 18, too ba dala 6<br />
so de’it reprezentantes<br />
husi Suku 13 la marka<br />
prezensa iha serimónia<br />
inaugurasaun Bee<br />
Moos ba Suku Abani.<br />
Ne’ebé kompostu<br />
husi parseiru NGOs<br />
Lokál iha Oekusi<br />
hanesan Caritas<br />
Austrália, Beun Sila, Y-<br />
ACTH, Forum Peduli<br />
Wanita Oekusi (FPWO)<br />
nst. Cross visit atu hala’o<br />
inaugurasaun Bee Moos<br />
iha Bairru Nunkolo,<br />
Aldeia Passabe, Suku<br />
Abani Sub-Distritu<br />
Pásabe (9/7) foin lalais<br />
ne’e.Iha mós reprezentante<br />
husi Diretór MAP<br />
Oekusi Sr. José Oqui, Diretór<br />
Caritas Austrália<br />
Oekusi Sr. Otília da Costa.<br />
SAS Rejionál Oekusi<br />
João da Silva Silva, Administradór<br />
Sub-Distritu<br />
Passabe Antao Ulan, Komandante<br />
BPU Postu<br />
Pásabe no Komandante<br />
Estasaun Postu Pásabe,<br />
NGOs Lokais no Nasionál.<br />
Aleinde reprezentante<br />
husi Suku 13 ne’ebé m-<br />
arka prezensa ho totál<br />
kuaze ema 400 resin mak<br />
partisipa iha serimónia<br />
ne’e. Durante ne’e hala’o<br />
servisu hamutuk ho NGO<br />
CECEO tanba sira nia esforsu<br />
maka’as, maski hasuru<br />
difikuldade oioin,<br />
tanba iha konsiderasaun<br />
di’ak bele hetan asesu ba<br />
Bee Moos.Iha esperansa<br />
boot bee bele hasae produtu<br />
lokál hodi hala’o<br />
produsaun ba mina reumatizmu<br />
atende moras<br />
oioin.Ai-moruk hirak<br />
ne’e hanesan Instante<br />
Kunyit, Kripik husi talas,<br />
ai-farina prosesa sai banda<br />
loo ai-han hirak ne’e<br />
la sosa iha merkadu foti<br />
de’it iha sira nia toos<br />
hanesan ai-farina, talas n-<br />
st. Kona ba ortikultura<br />
agora sira kolia tanba iha<br />
rezultadu ho maneira<br />
oioin tuir saida mak sira<br />
hetan treinamentu husi<br />
NGOs ne’ebé refere no<br />
tama iha sira nia Suku.<br />
Bazeia ba progresu<br />
ne’ebé iha partisipante<br />
sira hato’o parabeins no<br />
obrigadu ba membru<br />
CECEO no Caritas Oekusi<br />
durante apoia no servisu<br />
hamutuk ho sira.<br />
Nia kompara mós<br />
katak antes atu envolve<br />
an iha grupu ho objetivu<br />
hala’o toos tanba durante<br />
ne’e sira hala’o toos<br />
muda ba mai ‘ladang<br />
berpindah-pindah.’<br />
Agora daudauk laek,<br />
tanba hetan kontribuisaun<br />
husi membru CEC-<br />
EO no Caritas Austrália<br />
Oekusi sira hetan buat<br />
foun barak hanesan temi<br />
ona iha leten, ba komunidade<br />
ne’ebé hetan asesu<br />
ho di’ak ho totál uma kain<br />
40 resin.<br />
Domingos Teme, nu’-<br />
udar partisipante husi Suku<br />
Abani Sub-Distritu Pásabe<br />
nia parte la satisfeitu<br />
ho programa ne’e.<br />
La signifika husi nia<br />
la’ós lakohi ba programa<br />
NGOs, maibé durante nia<br />
hala’o servisu hamutuk<br />
ho NGOs kuaze tinan 6<br />
ona, husi parte Governu<br />
liuliu Autoridade Lokál<br />
sira nunka marka prezensa.<br />
Ezemplu hanesan iha<br />
tinan kotuk sira ba hala’o<br />
cross visit iha Kuatete,<br />
Suku Nipani, Sub-Distritu<br />
Pante Makasar nein Autoridade<br />
Lokál ida marka<br />
sira ninia prezensa, ida<br />
ne’e la’ós foin tinan ida n-<br />
e’e de’it.<br />
Administradór Distritu<br />
Oekusi José Tanesib A-<br />
nuno kona ba Autoridade<br />
Lokál sira la marka<br />
prezensa tanba prepara<br />
an hodi simu bainaka Prokuradoria<br />
Jerál Dra. A-<br />
na Pesoa Pinto ne’ebé atu<br />
ba vizita iha Kapitál Oekusi,<br />
maibé nia delega<br />
ninia reprezentante hodi<br />
partisipa iha serimónia<br />
ne’ebé refere.(sto)<br />
WORD<br />
ON THE<br />
STREET<br />
P : Taka ou Lae Kompania ninia jornalista ne’ebe hakerek noticia Sala?<br />
Bainhira<br />
jornalista<br />
hakerek notísia<br />
sala taka ou lae<br />
Kompañia<br />
ne’ebé ninia<br />
jornalista<br />
hakerek sala?<br />
Paulino Coelho:<br />
Jornalista hakerek<br />
sala ne’e tenke buka<br />
solusaun, bele hadi’a<br />
sala la’ós taka<br />
Kompañia.<br />
Afonso Soares:<br />
Jornalista halo sala<br />
tenke fó ‘peringatan<br />
pertama,’ ikus fó<br />
sansaun taka fulan 3<br />
ikus halo nafatin taka.<br />
Fernando dos<br />
Santos Pereira:<br />
Seer umanu<br />
jornalista iha sala<br />
maibé tenke<br />
hakerek tuir étika.<br />
Armindo Soares:<br />
Jornalista hakerek<br />
sala tenke fó<br />
oportunidade<br />
hadi’a sala.<br />
Jaimito Pereira:<br />
Jornalista hakerek sala<br />
tenke hadi’a la’ós taka<br />
Kompañia.<br />
Januário da Silva:<br />
La’ós taka maibé fó<br />
hanoin ou sujestaun ba<br />
oin la hakerek sala.<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Kreatividade 5<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
‘Parpol’ Sai Matan Dalan Povu Moris<br />
Dare-Relasiona ho<br />
formasaun ne’ebé hala’o<br />
husi Partidu Fretilín<br />
foin lalais ne’e iha Suku<br />
Dare, Sub-Distritu Vera<br />
Cruz, ne’ebé lidera<br />
diretamente husi<br />
Presidente Partidu<br />
Fretilín Francisco<br />
Guterres ‘Lu-Olo,’<br />
Sekretáriu Jerál Dr.<br />
Mari Alkatiri no<br />
membru tomak.<br />
Iha formasaun<br />
ne’ebé refere husu ba<br />
Partidu Polítiku<br />
(Parpol) hotu tenke sai<br />
mata dalan ba hanoin<br />
foun hodi hadi’a povu<br />
moris.<br />
Aleinde ne’e tanba<br />
Fretilín sai hanesan<br />
partidu ne’ebé boot ho<br />
istória naruk no ema<br />
hotu-hotu laran ho<br />
Fretilín mais balu la<br />
koñese istória Fretilín<br />
nian. Portantu atu atu<br />
sai militante ne’ebé<br />
di’ak no kuadru di’ak<br />
primeiru tenke koñese<br />
uluk programa partidu<br />
nian atu bele defende<br />
partidu iha povu nia<br />
leet.Entaun objetivu sei<br />
hala’o kursu primeiru<br />
no depois hala’o iha<br />
Zona Leste no seluk ba<br />
Zona Timor-Loro Sa’e<br />
nian iha Distritu hotuhotu.<br />
Aleinde ne’e kada<br />
Suku tenke delega<br />
reprezentante ida hodi<br />
hasuru malu no kolia<br />
kona ba programa<br />
oioin.<br />
Primeiru programa<br />
kona ba istória Fretilín,<br />
segundu programa<br />
partidu nian no terseiru<br />
hala’o nusa atu organiza<br />
an ho mobiliza povu atu<br />
partisipa iha prosesu<br />
dezenvolvimentu<br />
tomak.<br />
No programa hirak<br />
ne’e la’ós polítika de’it<br />
tanba Fretilín nia<br />
estrutura hahú kedas<br />
iha Aldeia tenke<br />
prepara nia an atu<br />
partisipa prosesu<br />
dezenvolvimentu.<br />
Iha okaziaun ne’e nia<br />
hato’o kritika primeiru<br />
ba joven tanba la dun<br />
barak, segundu feto mós<br />
la dun barak mais, tenke<br />
hahú depois mak kurisi<br />
saida mak la loos, maibé<br />
nia fiar ho soru mutu<br />
ida ne’e militante sira ba<br />
tun iha baze no sira mós<br />
hataan ona ba pregunta<br />
sira ne’ebé sei hala’o<br />
tanba iha Manatutu<br />
depois iha<br />
Maubara.(diz)<br />
Uza Diretu Labele ho Krime<br />
Oekusi-Organizasaun<br />
Combatentes da Rezisténsia<br />
Nasionál (OCRN) hanesan<br />
organizasaun ne’-<br />
ebé hamutuk ho Veteranus<br />
iha Timor laran tomak,<br />
bazeia ba númeru 8<br />
ho OCRN hodi hametin<br />
Lei ba sira nia vida futuru<br />
tanba hetan ona Independénsia<br />
tinan 10 maibé<br />
Estadu nunka tau matan.<br />
Afonsu Rangel ‘Leki-<br />
Malik Tatamou, Presidente<br />
OCRN, foin lalais iha<br />
Distritu Enklave Oekusi<br />
esplika tenik.<br />
Tuir Artigu Lei númeru<br />
8 ne’ebé hala’o no fó<br />
informasaun ba Timor<br />
laran tomak Órgaun Rezisténsia<br />
agora ho OCRN<br />
buka halibur frente tolu<br />
iha tempu luta Libertasaun<br />
hanesan Frente Armada,<br />
Klandestina no<br />
Diplomátiku ba hamutuk<br />
iha OCRN uluk tau ona naran<br />
ho Órgaun númeru 8<br />
ne’ebé hala’o funu iha rai<br />
okos ho naran letra ualu<br />
(8).Ho buat hirak ne’e<br />
entaun sira hala’o organizasaun<br />
ne’ebé refere,<br />
ho objetivu la’ós organiza<br />
malu atu hala’o funu lae,<br />
maibé agora funu ho kakutak<br />
hodi liberta povu<br />
la’ós estraga ou halo<br />
problema ho organizasaun<br />
ida.<br />
Tanba to’o ohin loron<br />
povu se’i terus nafatin<br />
tanba ai-han, Estrada la<br />
iha nst entaun ho OCRN<br />
hamutuk ho Governu<br />
hamriik ho organizasaun<br />
refere hodi liberta>p.15<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Distritu 6<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Hapara..>>.Husi pj...........1<br />
Kompañia ki’ik ne’ebé la<br />
iha ekipamentus<br />
modernu hanesan ISO<br />
tank labele hatama mina<br />
ba Sentrál<br />
EDTL hanesan Komoro.<br />
Maibé kestaun hirak<br />
ne’e bainhira hala’o<br />
konfirmasaun too lideransa<br />
ne’ebé kompetente<br />
hanesan Vise PM Assuntus<br />
Sosiais José Luis<br />
Guterres ho Vise PM Assuntus<br />
de Jestaun da Administrasaun<br />
do Estadu<br />
Mário Viegas Carrascalão,<br />
bainhira hetan konfirmasaun<br />
husi Kompañia<br />
ki’ik sira, nu’udar reprezentante<br />
husi Governu<br />
rejeita la hatene kona<br />
ba kestaun hirak ne’e.<br />
Kestaun seluk ne’ebé<br />
importante tebes mak<br />
ne’e husi parte Governu<br />
tenke hare ho kle’an kona<br />
ba sistema fornese mina<br />
tempu uluk kompañia<br />
sira kuandu ba enxe iha<br />
Sentrál EDTL hanesan<br />
Komoro utiliza karreta<br />
tanke baibain ho ‘segel<br />
mati’ no bainhira atu ba<br />
enxe iha tanke boot sei<br />
hetan pasa revista uluk<br />
husi autoridade EDTL ou<br />
Security ne’ebé hala’o<br />
knaar iha EDTL, aleinde<br />
ne’e karreta tanke ki’ik la<br />
difisil atu kontrola, bainhira<br />
mina ruma restu iha<br />
tanke laran tenke hasai<br />
hotu.La hatene kona ba<br />
ISO Tank ninia vantajen<br />
no dezvantajen iha ne’-<br />
ebé, tanba tuir realidade<br />
iha portaun boot Sentrál<br />
EDTL Komoro, ne’ebé<br />
uluk nahe ho simentu aas<br />
bainhira karreta tanke m-<br />
ina tama hodi para, i<br />
depois halo pasa revista.<br />
Sera ke mina tuir<br />
medida ne’ebé determinante,<br />
bainhira la tuir kritériu<br />
hirak ne’e tenke haruka<br />
fila, maski nune’e<br />
tuir informasaun ne’ebé<br />
jornál hetan liu husi fontes<br />
konfirmandu ne’ebé<br />
kestiona katak ISO Tank<br />
tau fiar an ba Flow Meter<br />
ne’ebé hateten sai h-<br />
anesan ‘alat paling<br />
canggih.’<br />
Buat hirak ne’e hotu<br />
sai duvidas boot ba públiku,<br />
maibé atu hatene<br />
ho kle’an uitoan saida<br />
mak akontese jornál ne’e<br />
tenta ha tuun kona ba<br />
motivu saida mak tuir<br />
loloos akontese.<br />
Tuir buat ne’ebé uluk<br />
akontese kona ba projetu<br />
fornesimentu mina ba E-<br />
DTL, iha momentu ne’ebá<br />
sai polémika uitoan<br />
entre Kompañia Pualaka<br />
no Shansain Group.<br />
Hodi nune’e foin daudauk<br />
ne’e mós hamosu<br />
tan problema foun, tanba<br />
tuir karta tahan rua ho<br />
númeru referénsia 01/<br />
06/Ex/ATKTL/2010 ne-<br />
’ebé jornalista ne’e asesu<br />
ba nota katak, Kompañia<br />
Timor oan ne’ebé durante<br />
ne’e fornese transporte<br />
kombustivel ba Sentrál<br />
EDTL Komoro sente<br />
hakfodak bainhira simu<br />
karta ne’ebé hato’o husi<br />
Diresaun EDTL ho númeru<br />
Rev 005/DG/IV/<br />
2010 ne’ebé ho asuntu re<br />
abastesimentu.<br />
“Surat ne’e rasik haruka<br />
hapara ami atu labele<br />
hala’o transportasaun<br />
kombustivel ba Sentrál<br />
EDTL Komoro Dili hanesan<br />
bain-bain ho razaun<br />
katak, EDTL iha ona akordu<br />
ho Kompañia Shansain<br />
Group ne’ebé sai hanesan<br />
fornesedor,” foti<br />
tuir esplikasaun husi karta<br />
ne’e. Lia fuan hirak ne’e<br />
hato’o mós husi reprezentante<br />
Kompañia Murak<br />
Timor Ltd, Petromor<br />
Ltd, Company Country<br />
Fuel Ltd no Esperansa<br />
Timor Oan Ltd.<br />
Parte seluk Emprezáriu<br />
hirak ne’e mós kestiona<br />
liu kona ba desizaun<br />
husi Diresaun ED-<br />
TL, la eduka sira nu’udar<br />
Kompañia Lokál ne’ebé<br />
hakarak hetan apoiu di’ak<br />
husi Governu atu bele<br />
hadi’a sira nia moris hodi<br />
reforsa ekonomia Nasionál<br />
Timor–Leste nian.<br />
Desizaun ne’e aumenta<br />
tan dezempregu ba Timor<br />
oan no iha diskriminasaun<br />
boot hasuru Emprezáriu<br />
ki’ikoan sira,<br />
tanba sira haruka Kompañia<br />
hirak ne’e atu<br />
servisu fulan 6 iha tinan<br />
ida nia laran.<br />
“ami mós hakarak<br />
hateten, projetu boot<br />
hanesan fornesimentu<br />
kombustivel bele fó<br />
Kompañia boot ne’ebé<br />
de’it, maibé projetu ki’ik<br />
hanesan tula mina<br />
(transporte kombustivel)<br />
bele husik mai ami,<br />
tanba ami prontu ho responsabilidade<br />
tomak atu<br />
servisu iha área transporte<br />
kombustivel no ami<br />
hakarak hateten, hahú<br />
tinan 2003 to’o agora úniku<br />
atividade ami nian<br />
mak transporte kombustivel<br />
ba jeradóres EDTL.<br />
”Nune’e mós hakarak fó<br />
hatene ba PM Xanana<br />
katak,” ami hasuru malu<br />
ona ho Sr. Sekretáriu Estadu<br />
Eletrisidade Água no<br />
Saneamentu no Sekretariadu<br />
Aprovizionamentu<br />
maibé parte rua>p.12<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Distritu 7<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
KKN Halibur Ema Sai Matenek<br />
Oekusi-Dili Institut Teknolojia<br />
(DIT) sai hanesan<br />
Institutu úniku iha Distritu<br />
Enklave Oekusi tanba<br />
tinan ida ne’e fó tan servisu<br />
‘Kuliah Kerja Nyata<br />
(KKN) ba estudantes 39<br />
atu tun diretamente iha<br />
komunidade nia leet atu<br />
hatene saida mak povu<br />
enfrenta iha sira nia moris<br />
loro-loron komesa iha<br />
15 Jullu- 9 Agostu 2010<br />
hafoin remata sira ninia<br />
KKN.Iha oportunidade<br />
ne’e tuir Sekretáriu Estadu<br />
Rejiaun Autonomia<br />
Oekusi Jorge da Conceição<br />
Teme ba TS, iha Kampus<br />
Dili Institutu of Teknolojia<br />
Rejiaun Enklave<br />
Oekusi (DITKREO) konfesa<br />
katak, liu husi KKN sai<br />
hanesan fatin atu akumula,<br />
halibur no eduka povu<br />
nia oan atu sai matenek.<br />
Atu nune’e aban bain<br />
rua dezenvolve iha rai Timor-Leste<br />
iha idealizmu<br />
atu hetan edukasaun formál<br />
no edukasaun ne’e<br />
importante iha futuru<br />
prepara ba Kámara Munisipál<br />
Rejiaun Oekusi ho<br />
estatutu Espesiál.<br />
Bainhira kolia kona ba<br />
osan Governu iha osan,<br />
ba Kapitál Umanu bainhira<br />
foti ida hasai ida no<br />
tau ida iha sorin ba mamuk,<br />
ne’e mak papél ‘peranan’<br />
ou kna’ar DITKR-<br />
EO. Importante liu mak<br />
ne’e finalista sira sai hanesan<br />
pesoál ou individuál<br />
ne’ebé ke prepara ba<br />
aban bainrua bele kontinua<br />
sira nia estudu iha<br />
nivel mais altu no bele sai<br />
hanesan lideransa lita riu<br />
ne’ebé bele hala’o transformasaun<br />
ba povu nia<br />
moris no ba teknolojia<br />
tanba kna’ar lideransa<br />
todan liu bainhira tama<br />
ona iha área industriál.<br />
Bainhira tama ona iha<br />
área industriál presiza<br />
matenek liu husi lider<br />
ne’ebé hatene moris étika<br />
nu’udar Oekusi nian,”<br />
ha’u nia ‘pesan’ ba finalista<br />
ne’ebé ke atu hala’o<br />
sira nia servisu komunitariu<br />
durante semana rua<br />
presiza tau iha sira nia<br />
hanoin, buka aprende<br />
saida mak ita nia komunidade<br />
atravesa iha servisu<br />
komunitariu, hare<br />
komunidade sira nia<br />
susar, preokupasaun no<br />
sira nia nesesidade,” Teme<br />
hameno lia ba<br />
partisipante KKN sira.<br />
Ne’e hanesan pasu ida<br />
hodi forma intelektuál<br />
ne’ebé ke la’ós koñese<br />
de’it sira nia an de’it no<br />
mundu modernu nian,<br />
maibé koñese buat ne’ebé<br />
ema bolu dehan ‘akar<br />
rumput’ ne’ebé iha ‘lapisan<br />
bawah, karik iha koñesimentu<br />
ne’ebé ke di’ak<br />
entaun nia bele sai ‘pejabat’<br />
ho nune’e bazeia ba<br />
komunidade ne’ebé iha<br />
‘akar rumput.’<br />
Tanba ne’e nia rasik<br />
ho ksolok ho programa<br />
KKN ne’e lori Oekusi no<br />
povu nia naran no depozita<br />
sira nia konfiansa tomak<br />
atu sai servidór no<br />
téknika lideransa.<br />
Enkuantu ninia esperansa<br />
ba DITKREO labele<br />
sai hanesan fatin atu<br />
ema funsionáriu sira<br />
hala’o hanesan servisu<br />
‘Sampingan’ hodi aumenta<br />
sira nia saláriu no<br />
DITKREO ne’e la’ós fatin<br />
atu iha ‘lowongan’ hodi<br />
hanorin no hetan oportunidade,<br />
maibé DITK-<br />
REO sai fatin hodi forma<br />
ema sai intelektu no matenek.<br />
Parte ida Teme<br />
apresia ho Sr. João Muni<br />
tanba depois de akaba nia<br />
Mestradu no prontu rezigna<br />
an husi Ministériu<br />
Ekonomia no Dezenvolvimentu<br />
(MED) atu depozita<br />
nia enerjia tomak.Entaun<br />
nia rasik durante<br />
ne’e nunka hare ema<br />
ne’ebé ke hala’o sakrifísiu<br />
intelektualidade ho<br />
‘tawaran’ osan ne’ebé ke<br />
sai Konsultór ho Mestradu<br />
hodi hetan saláriu<br />
US$ 2000.00, maibé nia<br />
iha DIT ho full time mais<br />
ou menus nia manan de’it<br />
US$ 300.00 kada fulan.<br />
Portantu atu buka e-<br />
ma hanesan ne’e difisil<br />
tanba nia la’ós ema bulak<br />
hodi mai iha ne’e ho orsamentu<br />
ida ke menus liu<br />
duke ba iha ne’ebá hodi<br />
manan US$ 2000.00,<br />
ida ne’e hanesan vokasaun<br />
ida ho opsaun hatudu<br />
iha duni kometimentu<br />
boot atu dezenvolve tuir<br />
Instituisaun DITKREO,<br />
ne’e hatudu moos katak<br />
Oekusi oan ida ba buka m-<br />
atenek fila loron kalan<br />
hanoin de’it DITKRO.<br />
Sorin seluk tuir<br />
responsavel Akadémika<br />
no finansas DITKREO João<br />
Muni iha ninia inter<br />
vista ba TS hateten DITK-<br />
REO sai hanesan fatin integradu<br />
husi DIT Dili ne-<br />
’ebé iha Kampus Rejionál<br />
rua. Ida iha Oekusi no<br />
Baukau, agora problema<br />
ne’ebé akontese iha Oekusi<br />
tanba komunidade<br />
sira enfrenta problema<br />
barak oinsá kapasidade<br />
dosentes no iha fallansu<br />
barak kona ba ninia<br />
estrutura tanba DITKRE-<br />
O la’ós sai fatin ida ne’ebé<br />
ke sai hanesan fatin ‘Sampingan’<br />
Maibé presiza ema<br />
ne’ebé ke permanente ho<br />
saláriu permanente ba<br />
DITKREO no bele hala’o<br />
nia funsaun hanesan Mestre<br />
Universidade.<br />
Ho razaun ida ne’e<br />
mak nia tenke hili dalan<br />
rezigna an husi Funsionáriu<br />
Públiku hodi entrega<br />
no kontribui an tomak<br />
ba DITKREO, husi<br />
prosesu ida ne’e iha<br />
2007 DITKREO hala’o<br />
atividade sosiál ho totál<br />
estidantes ema na’in 24.<br />
Ba tinan 2010 husi<br />
totál 39 kompostu husi<br />
feto na’in 9 no mane na’in<br />
30 husi ne’ebé hala’o<br />
servisu sosiál, servisu<br />
sosiál refere hala’o kada<br />
semana dala rua (2) iha<br />
fatin 4, maibé iha Suku<br />
Costa de’it tanba sira seidauk<br />
iha kapasidade atu<br />
bele sai Suku.<br />
Mensajen ba sira katak<br />
ami hakarak Identifika<br />
didi’ak problema saida<br />
mak povu enfrenta depois<br />
sei hato’o ba nivel ne’-<br />
ebé aas liu atu sai data fexu,<br />
atu nune’e bele atende<br />
problema tuir siénsia<br />
ne’ebé sira hetan iha<br />
DITKREO no iha fatin haat<br />
(4) mak sira hala’o KKN<br />
hanesan Masin, Nunbei,<br />
Palaban RSS.(sto)<br />
Bobonaru Hein Rezultadu PEDN<br />
Bobonaru-Molok Primeiru<br />
Ministru (PM) Kay<br />
Rala Xanana Gusmão esplika<br />
kona ba Planu Estratéjia<br />
Dezenvolvimentu<br />
Nasionál (PEDN), Administradór<br />
Sub-Distritu<br />
Bobonaru Adelino Brito<br />
iha ninia diskursu abertura<br />
deklara ba públiku<br />
katak, Jeografikamente<br />
Sub-Distritu Bobonaru<br />
kompostu husi Suku sanulu<br />
resin ualu (18) no<br />
Sub-distritu ida ne’ebé<br />
baliza ho Sub-Distritu<br />
Atsabe, Distritu Ermera,<br />
Sub-Distritu Zumalai,<br />
Distritu Kovalima, Sub–<br />
Distritu Lolotoe no Sub-<br />
Distritu Maliana.<br />
Sub-Distritu Bobonaru<br />
nia luan ho área dois<br />
míl trés, dosié km kuadradu<br />
no tuir karta rejistu<br />
ne’ebé fó sai iha fulan<br />
Janeiru tinan 2010 totál<br />
populasaun iha Sub-<br />
Distritu Bobonaru 26.2-<br />
04, kompostu husi mane<br />
3.255 no feto 3.329.<br />
Iha diskursu abertura<br />
ne’e Adelino Brito asume<br />
kargu nu’udar Administradór<br />
Sub-Distritu esplika<br />
mós kona ba servisu<br />
Administrasaun Sub-<br />
Distritu ne’ebé iha relatóriu<br />
hateten, Funsionáriu<br />
Públiku (FP) ne’ebé<br />
servisu iha Sub-Distritu<br />
Bobonaru husi Ministériu<br />
Estatál ema na’in 5,<br />
Ministériu Agrikultura<br />
no Peskas (MAP) na’in 14<br />
ne’ebé destaka iha Suku<br />
18, Seguransa Sivíl na’in<br />
3, Seguransa PNTL eskuadra<br />
Sub-Distritu Bobonaru<br />
iha na’in 11, husi<br />
parte Edukasaun hanesan<br />
Eskola Primária (EP)<br />
hamutuk 42, Eskola Pre-<br />
Sekundária (EPS) 3, Infantíl<br />
5 no Sekundária 1.<br />
Husi parte Saúde daudauk<br />
ne’e iha Sentru Saúde<br />
ne’ebé fó asisténsia ba<br />
komunidade Sub-Distritu<br />
Bobonaru iha tempu<br />
saida de’it.<br />
Preokupasaun<br />
Iha oportunidade ne-<br />
’e Administradór Sub-<br />
Distritu Bobonaru hato’o<br />
mós ninia preokupasaun<br />
ba Ulun Boot IV Governu<br />
Konstitusionál atu reabilita<br />
edifísiu ne’ebé hari<br />
iha tempu Portugés mais<br />
agora abandonu.<br />
Edifísiu hirak ne’ebé<br />
presiza atu reabilita<br />
hanesan Kompañia Militár,<br />
Ospitál Militár no edifísiu<br />
eis Administrasaun<br />
Sub-Distritu.<br />
Ezijénsia seluk ne’ebé<br />
komunidade Sub-Distritu<br />
Bobonaru ezije hanesan<br />
Estrada, Eletrisidade no<br />
Bee Moos, tanba to’o<br />
ohin loron Suku balu seidauk<br />
asesu ba Eletrisidade,<br />
Bee Moos no Estrada.<br />
Hanesan iha Suku<br />
Molop komunidade sira<br />
sempre hakur mota<br />
bainhira hakarak ba iha<br />
Sub-Distritu.<br />
Ne’e duni husu ba Governu<br />
atu implementa<br />
lalais planu ida ne’e hodi<br />
bele responde difikuldade<br />
povu nian. Bainhira<br />
Administradór Sub-<br />
Distritu remata ninia<br />
diskursu, protokolu ne’-<br />
ebé organiza soru mutu<br />
ne’e fó oportunidade ba<br />
Xefe Suku hotu-hotu atu<br />
hato’o preokupasaun<br />
ne’ebé komunidade sira<br />
enfrenta.<br />
Ne’e duni iha sesaun<br />
husu no hataan, Xefe Suku<br />
Bobonaru Esteves B-<br />
arreto ho haraik an husu<br />
ba PM Xanana Gusmão,”<br />
planu ne’ebé agora daudauk<br />
ita boot implementa<br />
ne’e se bele karik labele<br />
hare ba prioridade maibé<br />
oinsá bele liu husi Suku<br />
atu nune’e povu hotuhotu<br />
bele sente rezultadu<br />
dezenvolvimentu.”<br />
Programa PEDN kapás<br />
tebes no Governu ida<br />
ne’e hadomi duni ninia<br />
povu,”<br />
maibé ha’u kestiona<br />
kona ba implementasaun,<br />
tanba dala barak<br />
fatus hatudu Governu<br />
fakar osan barak hodi<br />
dezenvolve Nasaun ida<br />
ne’e mais dala ruma ema<br />
balu hanoin de’it mak sira<br />
ninia an no nunka hala’o<br />
buat ne’ebé di’ak ba povu<br />
ida ne’e.(ts)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Nasional 8<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Indika..>>.Husi pj................1<br />
ema iha kualidade.<br />
Kualidade hatudu<br />
husi sira nia valór ezame<br />
finál iha Ensinu Sekundáriu,<br />
tanba valór iha Ensinu<br />
Sekundária ezije katak,<br />
Matemátika, fisika,<br />
Kímika, Biolojia, mínimu<br />
tenke hetan valór 7 entaun<br />
sira ne’e selesionadu.Liu<br />
tiha selesaun estudante<br />
hirak ne’e sei tuir<br />
kursu formasaun lian Española<br />
ho intensiva durante<br />
fulan 3, hafoin tinan<br />
2004 sira hahú tama<br />
iha primeiru anu de Medisina<br />
tuir Kurríkulu ne’-<br />
ebé Eskola Latinu Amerikana<br />
Medisina Kuba<br />
implementa.<br />
Eskola Latina Amerikana<br />
Medisina ne’e la’ós<br />
eskola ida ne’ebé iha Kuba<br />
de’it maibé iha rekonesementu<br />
Internasionál<br />
tanba ema husi Nasaun<br />
50 resin mak eskola<br />
iha ne’ebá inklui estudante<br />
sira husi Estadus Unidus<br />
Amérika.<br />
Tuir akordu ne’ebé<br />
Estadu rua ne’e hala’o iha<br />
momentu ne’ebá hateten,<br />
Estudante na’in 20<br />
ne’e la’ós Estudante Eskola<br />
Latina Amerikanu<br />
Medisina nian de’it, maibé<br />
sira mós hanesan Estudante<br />
Universidade<br />
Nasionál Timor-Leste<br />
nian tanba akordu ne’ebé<br />
hala’o iha momentu ne-<br />
’ebá dehan sira ba hala’o<br />
kursu tinan 5 iha Kuba<br />
depois tinan ida ikus ne’e<br />
sei akaba iha Timor liu<br />
husi estájiu. Iha 2004<br />
sira tama primeiru anu<br />
no 2009 sira remata<br />
Kintu anu, ne’e duni iha<br />
Setembru 2009 sira na’in<br />
18 fila hikas mai hodi<br />
kompleta sira nia estudu<br />
Sestu anu nian iha Timor-<br />
Leste.<br />
Liu husi dada lia ho<br />
Jornál ne’e iha Restaurante<br />
Kafé Brazíl Dr. Rui<br />
Maria de Araújo hateten,<br />
estudante Medisina na’in<br />
18 de’it mak fila tanba na-<br />
’in rua sira seluk ne’e ida<br />
la konsege pasa husi Segundu<br />
anu ba Terseiru<br />
anu Medisina.<br />
Ne’e duni nia tenke tuir<br />
kursu ba optometria<br />
ne’ebé hasai espesialidade<br />
kona ba oklu no ida<br />
seluk nia la pasa tinan ida<br />
maibé sei hetan oportunidade<br />
atu repete.<br />
Portantu sira na’in<br />
rua la konsege to’o Kintu<br />
anu, ne’e duni na’in 18<br />
de’it mak ba hala’o estájiu<br />
hodi remata sira nia<br />
estudu.Hahú husi fulan<br />
Setembru tinan 2009<br />
sira koloka estudante ida<br />
iha Sentru Saúde ida no<br />
Sentru Saúde ne’e besik<br />
Ospitál Referal hanesan<br />
Baukau, Maubesi, Maliana<br />
no Oekusi hodi hala’o<br />
estájiu durante tinan ida.<br />
Durante tinan ida<br />
hala’o estájiu estudante<br />
hirak ne’e fó asisténsia ba<br />
ema moras, maibé kada<br />
ema iha Profesór ida ne’-<br />
ebé sempre akompaña<br />
hodi hare sira nia servisu<br />
loron–loron nian to’o<br />
remata estájiu. Eis<br />
Ministru Saúde ne’e<br />
esplika kle’an liu tan<br />
katak, iha períodu ida ne-<br />
’e sira seidauk sai doutór<br />
mais sei sai hanesan estudante<br />
finalista, ne’e duni<br />
fó oportunidade ba sira<br />
atu hala’o estájiu no ida<br />
ne’e hahú husi fulan Outubru<br />
2009 ne’ebé fahe<br />
ba bloku haat (4) no kada<br />
fulan tolu iha fatin ida.<br />
Iha períodu ida ne’e<br />
sira la’ós de’it fó konsulta,<br />
maibé sira mós hala’o semináriu<br />
liu husi peskiza<br />
saun ki’ikoan kona ba<br />
moras ne’ebé barak liu<br />
Dr. Rui Maria de Aroujo<br />
iha Sentru Saúde, oinsá<br />
bele buka sira nia basset<br />
no oinsá bele rezolve<br />
problema liu husi diskusaun<br />
ne’ebé hala’o ho sira<br />
nia Profesór.<br />
Aleinde ne’e kada semana<br />
rua sira sai husi<br />
Sentru Saúde ba iha Ospitál<br />
Referal hodi nune’e<br />
bele akompaña ema hodi<br />
hala’o asisténsia iha<br />
Ospitál no sira mós kaer<br />
ema moras hodi hala’o<br />
diagnostika no tratamentu<br />
ba ema moras.<br />
Iha fulan Jullu 2010<br />
nia laran sira hala’o ezame<br />
finál liu husi etapa 3<br />
hanesan ezame Pratika,<br />
Teze no Eskrita Finál.<br />
Ezame Pratika katak,<br />
ho pasiente, porezemplu<br />
pasiente ida tama mai<br />
sira fó konsulta no iha<br />
ezaminadór na’in tolu (3)<br />
sempre akompaña sira<br />
hodi nune’e bele fó<br />
klasifikasaun ba sira.<br />
Durante hala’o ezame<br />
ho pasiente Profesór na’-<br />
in tolu (3) ne’e tuur hodi<br />
hare no akompaña oinsá<br />
sira hala’o konsulta ba<br />
moras ne’e, depois oinsá<br />
sira hala’o ezame fíziku no<br />
oinsá sira hala’o analiza<br />
saun kona ba moras hodi<br />
to’o ninia konkluzaun.<br />
Bainhira pasa ona husi<br />
ezame prátiku konserteza<br />
sira hakat ba ezame ida<br />
ne’ebé bolu ho naran<br />
aprezentasaun Teze.<br />
Aprezentasaun Teze<br />
katak, aprezenta relatóriu<br />
kona ba peskizasaun<br />
ne’ebé durante sira hala’o<br />
iha Timor, porezemplu<br />
sira hala’o estájiu iha<br />
Sentru Saúde Zumalai<br />
entaun sira tenke hala’o<br />
peskizasaun kona ba moras<br />
ne’ebé barak liu iha<br />
área refere hodi bele aprezenta<br />
liu husi ezame<br />
Teze. Durante hala’o ezame<br />
Teze iha finalista na’in<br />
ida ho dosente na’in tolu<br />
mak hato’o pergunta ba<br />
sira hodi nune’e sira bele<br />
fó klarifikasaun kona ba<br />
relatóriu peskizasaun ne-<br />
’ebé sira aprezenta. Aprezentasaun<br />
ezame Teze<br />
ne’e sira hato’o liu husi<br />
programa Power Point,<br />
ne’e duni ba sira ne’ebé<br />
manan iha ezame Pratika<br />
no Ezame Teze sei tuir<br />
Ezame Estritu Finál,<br />
maibé ba sira ne’ebé la<br />
pasa husi Ezame Pratika<br />
no Ezame Teze konserteza<br />
sei la tuir Ezame<br />
Estritu Finál.<br />
Tuir esplikasaun husi<br />
doutór ne’e, materiál no<br />
pergunta ne’ebé hato’o<br />
iha Ezame Eskrita Finál<br />
la’ós hala’o iha Timor,<br />
maibé pergunta no materiál<br />
hirak ne’e diretamente<br />
mai husi Eskola Latinu<br />
Amérika de Medisina<br />
liu husi Embaixadór Kubanu<br />
ho kondisaun taka<br />
metin no to’o loron atu<br />
hala’o Ezame eskrita hafoin<br />
bele loke.<br />
Hataan ba pergunta<br />
ne’ebé dehan, karik estudante<br />
hirak ne’e liu hotu<br />
ona Ezame hirak ne’e,<br />
maibé doutór Rui responde,”<br />
ha’u la hatene tanba<br />
loloos buat ida indísiu<br />
ne’e atu fó anúnsiu<br />
ofisial katak, se mak liu no<br />
se mak la liu tan ne’e<br />
nestemomentu ha’u la<br />
hatene se mak liu no se<br />
mak la liu.” Kolia kona ba<br />
kualidade iha área Medisina,”<br />
ita atu hare husi<br />
área ne’ebé, tanba tuir<br />
doutór ne’e ninia esperiénsia<br />
no koñesimentu<br />
hanesan médiku katak,<br />
primeiru tenke hare husi<br />
kualidade Akadémiku<br />
sera ke prosesu edukasaun<br />
iha kualidade ou lae,<br />
maibé tuir nia hare husi<br />
pontudevista Akadémiku<br />
prosesu hirak ne’e<br />
iha kualidade di’ak.<br />
Maibé, presiza>p.9<br />
Jeografia Moris Povu Kailaku<br />
Kailaku-Sub-Distritu<br />
Kailaku kompostu husi<br />
Suku 8, Aldeia 24 ho<br />
área territoriál parte<br />
Leste baliza Sub-<br />
Distritu Hatulia no<br />
Sub-Distritu Atsabe,<br />
Parte Súl baliza ho<br />
Sub-Distritu<br />
Bobonaru, parte Norte<br />
baliza Sub-Distritu<br />
Atabae no parte Oeste<br />
baliza ho Sub-Distritu<br />
Maliana.<br />
Kondisaun atuál<br />
Sub-Distritu Kailaku,<br />
75% komunidade<br />
moris husi vida<br />
Agrikultura, 10%<br />
servisu hanesan<br />
Funsionáriu Públiku<br />
(FP) no 15% estudante.<br />
Relasaun moris<br />
komunidade Sub-<br />
Distritu Kailaku iha<br />
área Agrikultór foka<br />
liu ba natar no toos rai<br />
maran, ne’e duni liu husi<br />
PEDN husu ba Governu<br />
liuliu Ministériu Agrikultura<br />
e Peska (MAP)<br />
oinsá bele tau matan<br />
nafatin ba Agrikultór<br />
sira tanba Agrikultór<br />
pertense ba<br />
dezenvolvimentu.<br />
Suku 8 ne’ebé<br />
pertense ba Sub-Distritu<br />
Kailaku hanesan, Suku<br />
Rai-Heu ho totál<br />
populasaun 1.259, totál<br />
Xefe Família (XF) 2.86,<br />
Suku Atudara iha Aldeia<br />
4 ho totál abitante<br />
1.506 no totál XF 3.22.<br />
Suku Goulolo kompostu<br />
husi Aldeia 3 ho totál<br />
populasaun 1.111 ho<br />
totalidade XF 2.23, Suku<br />
Manapa kompostu husi<br />
Aldeia 3 ho totál<br />
abitante 1.725 no XF<br />
3.78.<br />
Suku Dau-Udu iha<br />
Aldeia 2, totál abitante<br />
609 no XF 1.32, Suku<br />
Miligo hamutuk Aldeia<br />
4 ho totál abitante<br />
2.792 no XF 6.92.<br />
Aleinde ne’e Suku<br />
Genulai hamutuk Aldeia<br />
3 ho totál abitante 6.38<br />
no totál XF 1.94 no<br />
Suku Burugua iha<br />
Aldeia 2 ho totál<br />
abitante 7.79 no XF<br />
hamutuk 303.<br />
Tuir relatóriu ne’ebé<br />
hato’o husi<br />
Administradór Sub-<br />
Distritu Alfredo Moniz,<br />
totál abitantes Sub-<br />
Distritu Kailaku soma<br />
hamutuk 10.499 ho<br />
totál XF 2.341.<br />
Saúde<br />
Sub-Distritu Kailaku<br />
iha Sentru Ospitál<br />
Saúde 1, Postu Saúde 4<br />
no programa SISKA<br />
kobre iha Suku 8 kada<br />
fulan hala’o atividade<br />
dala ida, nune’e mós<br />
apoiu transporte<br />
multivision iha ida ba<br />
área Saúde nian, maibé<br />
presiza aumenta tan no<br />
hala’o tan Postu Saúde<br />
iha Poerema.<br />
Seguransa<br />
Polisia Nasionál<br />
Timor Leste (PNTL)<br />
ne’ebé hala’o knaar iha<br />
Sub-Distritu Kailaku<br />
presiza apoiu<br />
transporte no<br />
komputadór hodi<br />
nune’e bele hala’o<br />
servisu ho efisiente atu<br />
kontrola situasaun iha<br />
territóriu Kailaku no<br />
propoin husu loke tan<br />
rekrutamentu ba<br />
membru PNTL hodi<br />
nune’e bele aumenta<br />
númeru Polisia iha Sub-<br />
Distritu Kailaku.<br />
Agrikultór<br />
Área produtiva ba<br />
Agrikultura sira iha<br />
Sub-Distritu Kailaku<br />
hanesan toos ho natar,<br />
ne’e duni servisu natar<br />
kada tinan Agrikultór<br />
sira kuda haree dala rua<br />
iha tempu udan no<br />
tempu bain loron no<br />
servisu toos nian kada<br />
tinan dala ida tanba ne’e<br />
komunidade sira presiza<br />
tebes tratór hodi nune’e<br />
sira bele hala’o servisu<br />
di’ak liu tan.<br />
Maski kada tinan<br />
produsaun haree iha<br />
rezultadu di’ak, maibé<br />
Agrikultór sira husi<br />
Aldeia Marku, Mautalu,<br />
Hatapupu no Bilimau<br />
sempre hetan ameasa<br />
husi mota ne’ebé tinantinan<br />
sobu natar.<br />
Ne’e duni husu ba<br />
Governu oinsá bele<br />
ajuda rede ‘broncong’<br />
no hala’o Irrigasaun<br />
ne’ebé efetivu hodi<br />
proteje natar hirak ne’e.<br />
Infraestrutura<br />
Atu fasilita<br />
Agrikultór sira hodi lori<br />
produtu lokál ba fa’an<br />
iha merkadu, Governu<br />
presiza hadi’a Estrada<br />
iha área rurál atu nune’e<br />
bele dezenvolve<br />
komunidade sira nia<br />
moris.<br />
Veteranus<br />
Iha konsultasaun<br />
ne’e Veteranus no<br />
família Veteranus sira<br />
husu ba PM Xanana<br />
Gusmão atu loke fila-fali<br />
rejistu ba Veteranus<br />
sira hodi nune’e<br />
Veteranus ou família<br />
Veteranus ne’ebé tempu<br />
ne’ebá seidauk rejistu<br />
bele hetan<br />
oportunidade atu<br />
rejistu.(ts)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Nasional 9<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
hare mós husi pontudevista<br />
sira seluk, tanba<br />
kualidade área saúde<br />
tenke hare ba parte barak<br />
liuliu hare ba persesaun<br />
ema moras nian. “ha’u<br />
bele doutór ida ne’ebé<br />
matenek tebes no ha’u<br />
bele hatene moris sira<br />
ne’e hotu, maibé ha’u mós<br />
tenke buka hatene oinsá<br />
ha’u fó kontente ba ema<br />
ne’ebé ha’u konsulta,<br />
tanba dala ruma ha’u bele<br />
matenek hodi fó konsulta<br />
ba ema mais ha’u nunka<br />
kolia ho nia no ha’u la iha<br />
pasiénsia atu fó konsulta<br />
ba nia,”konfesa Rui.<br />
Ema ne’ebé mai konsulta<br />
la’ós de’it tanba nia<br />
moras,” maibé ita tenke<br />
rona mós ninia problema<br />
atu nune’e ita bele ajuda<br />
nia, ne’e duni Akademikamente<br />
ema ne’e bele<br />
di’ak mais nein sempre<br />
ema ne’e fó konsulta<br />
ne’ebé di’ak.”<br />
Razaun hirak ne’e signifika<br />
katak,” nia bele kura<br />
ita boot nia moras maibé<br />
‘belum tentu’ ita boot<br />
kontente ho konsulta<br />
ne’ebé fó ba ita boot,”<br />
doutór ne’e fó ezemplu.<br />
Atu responde pergunta<br />
ne’ebé hateten iha<br />
kualidade ou lae, tuir<br />
doutór Rui, prosesu formasaun<br />
Akademia husi<br />
primeiru anu to’o ema<br />
ne’e sai médiku so bele<br />
hatudu,” mai ita katak<br />
ema ne’e iha kualidade<br />
Akadémika ou lae, maibé<br />
atu sai doutór ne’ebé ho<br />
kualidade di’ak ita bele<br />
hatene bainhira nia hala’o<br />
ona knaar hanesan<br />
doutór no ida ne’e akontese<br />
iha mundu tomak.”<br />
Doutór ne’ebé hetan<br />
graduasaun no hala’o<br />
juramentu profisionál<br />
iha tinan 1994 konta hikas<br />
ninia istória pasadu<br />
katak, Akademikamente<br />
nia parte prontu hala’o<br />
knaar hanesan doutór,<br />
maibé atu servisu ho kualidade<br />
di’ak ou lae so esperiénsia<br />
servisu loron–<br />
loron nian mak bele<br />
komprova. Karik ema<br />
ruma duvida kona ba<br />
kualidade maibé hare ba<br />
pontudevista Akadémika,”<br />
ha’u hanoin ida ne’e<br />
la loos, tanba Akademikamente<br />
prosesu ne’ebé<br />
temi iha leten ne’e iha kualidade<br />
di’ak no hakarak<br />
kolia loloos karik prosesu<br />
Akadémika ne’ebé daudauk<br />
ne’e sira hetan di-<br />
’ak liu fali formasaun Akadémiku<br />
ne’ebé uluk ami<br />
hetan,” rekoñese doutór<br />
Rui.Nia kompara hodi fó<br />
ezemplu katak, fasilidade<br />
iha Ospitál Dili kompletu<br />
maibé iha Ospitál Oekusi<br />
la iha, ne’e duni se ema<br />
ida hetan formasaun<br />
Akadémika iha Ospitál<br />
Dili no bainhira ba hala’o<br />
servisu iha Oekusi konserteza<br />
nia duvida konserteza<br />
difikulta buat barak<br />
tanba servisu ne’ebé<br />
enfrenta iha Dili hanesan<br />
iha Oekusi.<br />
Maibé formasaun<br />
ne’ebé daudauk ne’e sira<br />
hetan hala’o ho kompletu,<br />
ne’e duni karik tau<br />
sira iha fatin ne’ebé de’it<br />
sira iha ona koñesimentu.<br />
Hanesan preokupasaun<br />
nia komprende tanba<br />
ida ne’e hatudu hotu<br />
hakarak buat di’ak ba rai,<br />
ne’e duni se ema ruma<br />
kestiona katak prosesu<br />
ne’e iha kualidade ou lae<br />
ne’e normál tanba,” ita<br />
nia populasaun mak sei<br />
hetan asisténsia husi<br />
sira.” “maibé ha’u sente<br />
la dun di’ak bainhira ema<br />
ruma kestiona mais liu<br />
husi surat kaleen ho<br />
anónima oioin no ida<br />
ne’e signifika katak la’ós<br />
ona atitude ne’ebé di’ak.”<br />
Hataan ba informasaun<br />
ne’ebé dehan iha komunidade<br />
balu ne’ebé<br />
kestiona ho sira ninia kualidade,<br />
doutór ne’e responde,<br />
bele mós,” maibé<br />
ha’u la iha informasaun<br />
kona ba ida ne’e no embora<br />
to’o agora ha’u la<br />
iha ona responsabilidade<br />
iha MS mais buka akompaña<br />
nafatin saida mak<br />
akontese iha ne’ebá.<br />
Hodi nune’e ha’u sempre<br />
ba asiste mós sira nia<br />
estájiu maibé tuir ha’u<br />
nia hare seidauk iha complain<br />
ida husi komunidade<br />
ne’ebé dehan katak<br />
estudante sira hala’o tratamentu<br />
ba sira la di’ak.”<br />
Karik husi MS hetan<br />
complain ruma nia la<br />
hatene, maibé karik husi<br />
autoridade kompetente<br />
presiza hare no verifika<br />
complain ne’e loos, nune’e<br />
tenke buka hatene<br />
tanbasá mosu complain,<br />
maibé tuir nia hatene to’o<br />
agora la iha, rejeita doutór<br />
Rui kona ba informasaun<br />
ne’ebé dehan iha<br />
komunidade mak complain<br />
kualidade estudante<br />
Medisina sira.<br />
“ha’u la partisipa<br />
detalladu iha prosesu<br />
hotu, maibé ha’u observa<br />
iha parte balu bainhira<br />
sira hala’o konsulta ba<br />
ema moras, depois ha’u<br />
observa mós bainhira<br />
sira aprezenta sira nia<br />
Ezame Teze no ha’u hetan<br />
konvite husi UNTL Fakuldade<br />
Medisina bainhira<br />
sira hala’o Ezame Finál,<br />
ne’e duni tuir ha’u nia<br />
hare husi prosesu Akadémiku<br />
garantia katak sira<br />
iha kualidade,” garante<br />
Rui.Fakuldade medisina<br />
iha UNTL Governu mak<br />
estabelese liu husi rezolusaun<br />
Governu nian<br />
iha 2004 hodi loke fakuldade<br />
medisina iha Timor,<br />
ne’e duni iha 2005<br />
komesa simu primeiru<br />
anu no estudante hirak<br />
ne’e tinan oin mai sei<br />
hala’o graduasaun tanba<br />
tinan 6 ona.<br />
Médiku ida ne’ebé foin<br />
sai husi Fakuldade Medisina<br />
ida la garantia katak<br />
nia bele sai médiku di’ak<br />
no ida ne’e akontese iha<br />
fatin hotu-hotu, inklui<br />
iha mundu tomak tanba<br />
ne’e médiku barak depois<br />
sai husi Fakuldade Medisina<br />
sira la servisu no<br />
la fó konsulta maibé sira<br />
hala’o servisu seluk tanba<br />
sira rasik sente la iha<br />
kbiit atu hala’o tratamentu<br />
ba ema, tan ne’e sira<br />
prefere hala’o buat seluk.Médiku<br />
hotu-hotu<br />
bainhira sai husi Fakuldade<br />
Akademikamente sira<br />
prontu tanba tuir formasaun,<br />
maibé bainhira<br />
sira hala’o servisu hafoin<br />
povu ou pasiente sira<br />
mak bele identifika katak<br />
sira iha kualidade ou lae.<br />
Médiku refere nia servisu<br />
la di’ak entaun bele simu<br />
keixa no hala’o investigasaun<br />
husi Konsellu Dixiplina<br />
Profisaun de Saúde.<br />
Konsellu Dixiplina<br />
Profisaun de Saúde nia<br />
funsaun atu garantia<br />
Profisionál Saúde iha<br />
Timor tomak inklui doutór<br />
ida nia rejistradu<br />
hanesan profisionál de<br />
Saúde no nia tenke serbisu<br />
tuir kritériu médiku<br />
ne’ebé iha. Bainhira<br />
servisu la tuir kritériu<br />
hirak ne’e Konsellu<br />
dixiplinár bele hala’o<br />
investigasaun ba nia hodi<br />
hetan sansaun. Iha momentu<br />
balu iha SMS ida<br />
tama Gabinete MS ne’ebé<br />
dehan estudante hirak<br />
ne’e la iha kualidade, doutór<br />
Rui haktuir katak,<br />
nia parte mós rona informasaun<br />
ida ne’e no nia<br />
rasik rekoñese SMS hirak<br />
ne’e anónimu tanba la<br />
identifika sira nia an.Nia<br />
parte rasik la hatene SMS<br />
ne’e husi pesoál Saúde<br />
mak hala’o tanba ida ne’e<br />
anónimu no parese iha<br />
motivasaun polítiku.<br />
Fatin la hanesan estudante<br />
Medisina ne’ebé<br />
hetan Yudisium Hermenegildo<br />
Pereira ba jornál<br />
ne’e deklara katak, nia<br />
parte sente orgullu tebes<br />
tanba konsege remata<br />
estudu iha área Medisina<br />
maski hetan difikuldade<br />
barak durante hala’o<br />
estudu. Estudante ne’ebé<br />
remata ninia estájiu iha<br />
Sub-Distritu Turiskai<br />
Distritu Same, bainhira<br />
nia ba hala’o estájiu iha<br />
Sub-Distritu refere komunidade<br />
sira simu ho<br />
di’ak no la iha ema ida<br />
kestiona kona ba sira<br />
ninia kualidade.<br />
Maski iha informasaun<br />
ne’ebé dehan ema<br />
balu kestiona kona ba estudante<br />
hirak ne’e ninia<br />
kualidade, joven ne’ebé<br />
moris iha Distritu Suai<br />
ne’e ho fiar an responde<br />
katak, kualidade ne’ebé<br />
sira hatudu mak durante<br />
tinan ida laran sira hala’o<br />
estájiu no sira garantia sei<br />
fó asisténsia di’ak ba<br />
povu iha Nasaun ida ne’e.<br />
“ha’u prontu atu ba<br />
servisu iha koalker fatin<br />
tanba ida ne’e mak ami<br />
nia devér, katak estudante<br />
Medisina ne’e hodi<br />
taka ninia lia fuan.<br />
Tanba hakarak hetan<br />
informasaun klaru husi<br />
MS, ne’e duni iha loron<br />
Sesta-feira (6/8) Jornalista<br />
TS tenta atu dada<br />
lia ho MS, maibé tuir<br />
Diresaun komunikasaun<br />
hateten Ministru okupadu,<br />
ne’e duni to’o notísia<br />
ne’e tun la iha komentáriu<br />
husi MS.(ts)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Metro Dili - 10<br />
Tersa, 03 Augustu 2010<br />
Koidadu! Laxu Iha Estrada Ninin<br />
Admin Halo Saida<br />
ba Laxu Hirak ne’e?<br />
Administrador Distritu Dili lao ba<br />
mai karik matan la tuda ba aihun<br />
maran hirak nebe kleuk hela iha<br />
estrada ninin hein atu tohar.<br />
Aihun maran hirak nee hanesan laxu<br />
boot ida nebe bele halakon ema nia<br />
vida koandu aihun nee tohar.<br />
Ezemplu kiik ida maka Hali tohar<br />
hodi hamate estudante ida iha tasi<br />
ibun besik Palacio Governu nia oin.<br />
Kazu ai oho ema nee seidauk fanun<br />
governu no seidauk fanun<br />
Administrador tanba too agora<br />
aihun maran barak mak keluk<br />
daudaun ona ba estrada laran maibe<br />
seidauk tesi.<br />
Karik atu tesi aihun ida presiza loke<br />
tender! ou karik husik ai hanehan<br />
mate ema lai mak foin hakfodak ba<br />
tesi?<br />
“se sira lakohi tesi husik ba, maibe<br />
koandu ai nee hanesan labarik sira<br />
entaun sira tenke tanggung jawab”,<br />
dehan Atino nebe fan hela nia sasan<br />
iha tiga roda besik Portu Dili nia oin.<br />
Governu Husik Hela<br />
Laxu Boot Rua<br />
Oras nee laxu iha kapital Dili laos<br />
deit aihun maran hirak nebe besik<br />
tohar maibe mos Estrada kuak klean<br />
nebe seidauk taka nomos lampu<br />
trafiku balu nebe polisia ho Diresaun<br />
Transportes ba monta hela maibe<br />
lafunsiona ho diak tanba lampu<br />
trafiku nee la lakan.<br />
Tanba nee kleur ka lalais koandu<br />
diresaun sira halimar demais maka<br />
kareta ho motor bele soke malu<br />
tanba lampu trafiku la funsiona, no<br />
ema bele monu ho motor iha rai<br />
kuak tanba rai kuak barak mak la<br />
taka.<br />
Entaun komunidade sira tenke<br />
koidadu lao iha dalan ninin no<br />
kondutor sira tenke halai kalma.<br />
Hamoos Estrada no<br />
Operasaun Animal<br />
1<br />
3<br />
4<br />
Saneamentu Distritu Dili durante<br />
nee halo servisu makaas hodi fo<br />
protesaun ba ambiente sidade Dili<br />
hanesan halo operasaun ba animal<br />
no hamoos foer iha estrada ninin.<br />
Esforsu hotu nebe sira halo maske<br />
lahalo Dili sai nabilan hanesan<br />
Singapura maibe foer barak mak<br />
konsege lori ba fakar iha Tibar.<br />
Atividade hamoos foer nee loloos<br />
laos deit responsabilidade<br />
Saneamentu Distritu Dili maibe nee<br />
mos responsabilidade ema ida-idak<br />
nian. Responsabilidade nee mak<br />
hanesan labele soe foer arbiru iha<br />
estrada ninin liu-liu sulan animal<br />
hakiak atu animal sira lebele lao sai<br />
ba estrada laran.<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
2 5<br />
Ai matan dukur iha Kolmera besik Portu Dili, Ai nee maran kleur ona no monu karik sei baku too estrada sorin.<br />
Halihun ida besik kampu fotebola merkadu Taibesi nia oin, Hali nee laran mamuk, se monu baku too estrada sorin<br />
Halihun ida besik DNTP Kintal Boot nia oin, Hali nee laran mamuk tan ahi han, se monu sei baku too estrada klaran<br />
Ai hun ida maran loos ona, Ai nee besik Parlamentu nia oin, se monu karik sei estraga kareta deputadus nian<br />
Ai hun ida maran loos ona, Ai nee besik Akait, se monu sorin sei estraga kareta deputadus no sorin estraga publiku<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Nasional 11<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Arte Marsiais Hakarak Kria Unidade<br />
Gleno-Tuir reprezentante<br />
Kongfu Master Mateus<br />
Lemos Soares, Arte<br />
Marsiais hotu-hotu iha<br />
Distritu Ermera hakarak<br />
kria unidade maibé tenke<br />
kria mós mahon ida atu<br />
sira bele hamahon an iha<br />
laran no iha momentu<br />
importante kada Arte<br />
Marsiais bele lori sira nia<br />
bandeira ba tidin no<br />
bainhira iha problema<br />
bele rezolve sira nia problema<br />
iha mahon fatin<br />
ne’ebé iha ona.<br />
Oportunidade ne’e<br />
mós husi Arte Marsiál<br />
tomak husu ba Governu<br />
atu fó fasilidade hanesan<br />
fó uma mahon no iha mahon<br />
ne’e la’ós fó mamuk<br />
de’it maibé tenke tau komputadór<br />
no materiál<br />
múzika no desportu, atu<br />
nune’e kada grupu Arte<br />
Marsiál bele fahe tempu<br />
ba malu no aprende<br />
komputadór, desportu<br />
no múzika ruma.<br />
Antes responde ba<br />
kestaun hirak PR Ramos<br />
Horta hala’o diálogu ho<br />
Arte hotu iha Distritu<br />
Ermera ne’ebé akompaña<br />
husi Amu Bispu Dili Don<br />
Alberto Ricardo da Silva<br />
hodi ba tau fatuk primeira<br />
ba konstrusaun Igreja<br />
Gleno.Oportunidade<br />
seluk PR hateten, iha<br />
tinan ruma nia laran<br />
konforme Vatikanu nia<br />
desizaun bele sai tan ba<br />
Dioseze.“ha’u hateten ida<br />
ne’e tanba Vatikanu foti<br />
desizaun loke Dioseze iha<br />
Maliana tanba Timor nia<br />
populasaun Katóliku juta<br />
ida resin ou millaun ida<br />
resin, iha rai balu hanesan<br />
Estokolmu Suésia<br />
Katólika iha ne’ebá kuaze<br />
30 mill de’it no maioria<br />
hanesan Protestante<br />
maibé iha Bispu ida.<br />
Timor iha populasaun<br />
millaun ida maibé ezije<br />
atu loke tan Dioseze, ne’e<br />
importante tanba Estadu<br />
ne’e tane maka’as bainhira<br />
Estadu no Governu<br />
servisu hamutuk ho Igreja<br />
iha tinan no bain loron<br />
dezde tempu Portugés,<br />
okupasaun Japaun,<br />
balu hakarak ajuda maibé<br />
dook tebes,” kompara PR<br />
Ramos Horta.<br />
Horta hatutan Amu s-<br />
ira seluk iha Ermera atu<br />
servisu hamutuk ho<br />
povu no hametin dalan<br />
ba dame no Unidade<br />
Nasionál (UN).<br />
Portantu resposta no<br />
ezijénsia husi Arte sira<br />
PR nia ezijénsia atu fó<br />
fasilidade no Infraestrutura<br />
hodi loke iha Ermera,<br />
entaun PR prontu fó<br />
ajuda, maibé antes fó apoiu<br />
primeiru sira tenke fó<br />
uluk hanoin ba PR saida<br />
loos mak sira hakarak atu<br />
fó.Parte seluk nia rasik<br />
hato’o kestaun hirak ne’e<br />
ho Primeiru Ministru<br />
(PM), SEJD no Ministru<br />
Edukasaun (ME) iha tempu<br />
badak hahú projetu<br />
ruma ba grupu Arte<br />
Marsiál no Arte Rituál.<br />
Kona ba papél no<br />
responsabilidade Partidu<br />
Polítika (Parpol) ne’e<br />
loos,” ami hatene dala ruma<br />
elementus Parpol<br />
nian mak la sukat sira nia<br />
hahalok no lia fuan hodi<br />
dada joven ba monu iha<br />
fahe malu no violénsia,”relembra<br />
PR Horta.<br />
Kestaun hirak ne’e la<br />
signifika atu duun ba P-<br />
arpol ida, maibé elementus<br />
Parpol balu,” ha’u hateten<br />
ida ne’e ho kuidadu<br />
tanba la’ós Parpol maibé<br />
elementus partidu nian<br />
mak dala ruma halo joven<br />
monu ba violénsia,”<br />
konfesa PR Horta.<br />
Dala ruma elementus<br />
Parpol nia hahalok no lia<br />
fuan la tuir partidu nia<br />
hakarak no la tuir Parpol<br />
nia hanorin no orientasaun,<br />
maibé sira ba provoka<br />
malu no manipula<br />
povu no joven sira.<br />
Ida ne’e akontese tanba<br />
lider Arte Marsiál no<br />
Rituál mak lori, ho ida n-<br />
e’e kuandu problema<br />
akontese tenke lori ba<br />
Amu Xefe Suku nu’udar<br />
lider komunitaria atu<br />
kolia no rezolve hamutuk<br />
no buat ne’ebé elementus<br />
Parpol nia kolia ne’e loos<br />
ou lae, atu sira bele esklarese<br />
hodi imi labele monu<br />
ba manipulasaun.<br />
Responde ba preokupasaun<br />
Lei númeru 10 no<br />
11 ne’ebé kolia kona ba<br />
sansaun ba Arte Marsiál<br />
no Rituál.<br />
PR hatete, Lei la’ós<br />
Bíblia,” Bíblia mak ita<br />
labele muda maibé Lei<br />
bele muda, Parlamentu<br />
bele muda Lei Ate Konstituisaun<br />
mós bele muda,<br />
ne’e bolu emenda<br />
Konstitusionál,” aplika<br />
PR Horta momentu hala-<br />
’o diálogu iha Gleno foin<br />
lalais ne’e.<br />
Tanba iha Konstituisaun<br />
laran rasik hateten<br />
kedas, tinan lima liu tiha<br />
bele hala’o revizaun Konstituisaun<br />
bainhira dois<br />
tersus Parlamentu hakarak<br />
hala’o revizaun Konstitusionál.<br />
Buat ne’ebé ema mak<br />
hala’o seer umanu mak<br />
hala’o Instituisaun ou<br />
Lei,” ita bele muda kuandu<br />
hare iha buat balu<br />
sala, ne’e duni I Governu<br />
hakerek ba Parlamentu<br />
no hala’o Lei ba Arte Marsiál.Lei<br />
importante atu<br />
hala’o atu iha legál ‘free<br />
work’ ida atu grupu hotuhotu<br />
bele hatene nia<br />
responsabilidade no nia<br />
liberdade saida.”<br />
Iha buat ruma ne’ebé<br />
imi la konkorda, imi<br />
hahú diálogu ho SEJD no<br />
PM atu rona nia hanoin<br />
no bele hare imi iha<br />
razaun ou lae, atu hadi’a<br />
Lei ne’e iha tempu badak.<br />
Ne’e la iha problema,<br />
kolia de’it ho Deputadu<br />
sira atu sira hare tanba<br />
dala barak sira hare muda<br />
Lei uluk ne’ebé balu sira<br />
muda atu hadi’a. Signifika<br />
konstrusaun >p.15<br />
Inisiativa Di’ak, Hadook An Husi Konflitu<br />
Gleno-Responde ba<br />
kestaun hanesan tuir<br />
Administradór Distritu<br />
Ermera Vitor dos Santos,<br />
aleinde hala’o diálogu iha<br />
mós atividade hanesan<br />
tau tau mós fatuk primeira<br />
ba ba Igreja Gleno ba<br />
futuru sai Parókia.<br />
Preparasaun ne’e esforsu<br />
boot husi Amu Parókia<br />
no Amu Vigáriu Ermera<br />
ne’ebé halibur hamutuk<br />
Arte Marsiál sira<br />
hodi hametin unidade iha<br />
Distritu ne’ebé refere ou<br />
halibur sira atu rezolve<br />
problema bainhira mosu<br />
problema entre sira.<br />
Entretantu tuir Administradór<br />
ne’e inisiativa<br />
ne’ebé hala’o ne’e di’-<br />
ak tanba halo Ermera<br />
dook husi konflitu, esforsu<br />
hirak ne’e mosu la sees<br />
husi Administrasaun Dis-<br />
tritu ne’ebé fó mós apoiu<br />
hanesan materiál nst.<br />
Depois diálogu reprezentante<br />
husi THS-THM<br />
Manuel de Jesus Soares,<br />
diálogu dalan di’ak ida<br />
atu minimiza buat ne’ebé<br />
akontese iha pasadu no<br />
husu ba membru THS-<br />
THM atu hamutuk ho Arte<br />
Marsiál sira seluk iha<br />
Timor laran tomak fó<br />
liman ba malu lori rai<br />
ne’e ba pás.<br />
Aleinde ne’e reprezentante<br />
husi 77 hatutan,<br />
depois diálogu nia<br />
fiar la iha tan problema<br />
tanba husi parte Igreja<br />
mak sai moderadór ba<br />
atividade ne’e, dehan<br />
Abílio Xavier.<br />
Oportunidade hanesan<br />
tuir Padre Lourenço<br />
Soares, nu’udar koordenadór<br />
Parókia Ermera,<br />
buat hirak hanesan ne’e<br />
la’ós programa Governu.<br />
Maibé ne’e hanesan<br />
programa Igreja tanba<br />
konstrusaun Igreja sai<br />
hanesan nesesidade uma<br />
ki’ik oan ho nia Sarani<br />
hamutuk 10 míl ne’e labele<br />
akumula hotu Sarani.<br />
Kestaun segunda tanba<br />
tuir prienxe kritériu<br />
hanesan Parókia tenke<br />
iha Rekursu Umanu, Rekursu<br />
Naturais depois tenke<br />
iha uma no rai maibé<br />
uma mós pertense ba<br />
kritériu.<br />
Responde pergunta<br />
kona ba konstrusaun hetan<br />
apoiu husi Governu<br />
ou lae, nia resposta katak,<br />
agora seidauk tanba<br />
sira sei halibur lai Rekursu<br />
Finanseiru husi<br />
Sarani sira ba kada fulan<br />
fó kontribuisaun US$<br />
1.00 no ba Funsionáriu<br />
husi nivel I-III kada fulan<br />
US$ 5.00 husi nivel 4<br />
US$ 10.00 no Diretór,<br />
Deputadu, Sekretáriu Estadu<br />
no Ministru US$<br />
100.00, kontribuisaun<br />
hirak ne’e hetan sujestaun<br />
husi Sarani rasik ba<br />
Igreja.<br />
Uluk Amu Bispu ba<br />
hala’o vizita iha fatin ne-<br />
’ebé refere hafoin hahú<br />
planu hirak ne’e maibé<br />
tanba krize militár iha<br />
2006 entaun konstrusaun<br />
para no ohin PR akompaña<br />
husi Amu Bispu<br />
sira hahú lansa fatuk primeira<br />
hodi komesa konstrusaun.<br />
Kona ba orsamentu un<br />
millaun, hetan husi Kompañia<br />
Lokál soma hamutuk<br />
US$ 200,000 no sira<br />
hotu-hotu prontu fó<br />
kontribuisaun US$<br />
50.00 ne’ebé hetan tender<br />
ko’a 1%.<br />
tanba sira konfia sira<br />
nia Xefe Emprezáriu Lokál<br />
no tempu badak sei hala’o<br />
enkontru kolia oinsá<br />
sira nia kontribuisaun<br />
husi Emprezáriu maibé<br />
sira ba seer hanesan ema<br />
Sarani.<br />
Aleinde ne’e hare mós<br />
katak durante tinan 3-4<br />
iha krize barak ne’ebé m-<br />
osu iha Ermera hanesan<br />
krize polítika, pesoál too<br />
ikus sempre iha laran no<br />
membru husi grupu Arte<br />
Marsiál maski hare husi<br />
sira nia organizasaun la fó<br />
autorizasaun ba sira.<br />
Tanba problema hirak<br />
ne’e mosu iha pesoál<br />
rasik no labele rezolve<br />
too ikus sira hatudu sira<br />
nia solidariedade depois<br />
sira hala’o atuasaun too<br />
ikus sai oin seluk no Distritu<br />
Ermera ohin monu<br />
no ema lori Relijiaun<br />
seluk hodi ba Maliana<br />
tanba problema hirak<br />
ne’e.<br />
Maibé na’i ulun sira<br />
buka dalan oioin atu<br />
rezolve maibé buat hirak<br />
ne’e hanesan iha foho<br />
ema hamnasa ho hamnasa<br />
oioin de’it tanba ne’e<br />
Igreja iha responsabilidade<br />
morál ho mensajen<br />
Jesus Kristu, Igreja ho<br />
nia Na’i Lulik sira ho nia<br />
Padre no Madre sira ho<br />
vida relijiozu tomak servisu<br />
maka’as fó mensajen<br />
Jesus Kristu nia lia fuan<br />
ba povu Sarani sira hodi<br />
moris iha pás ida ne’e<br />
mak sai hanesan preokupasaun<br />
Igreja hodi<br />
buka halibur sira.(diz)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Nasional 12<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Hapara..>>.Husi pj...........6<br />
ne’e seidauk fó<br />
resposta tanba la iha<br />
koñesimentu sobre<br />
desizaun Diresaun<br />
EDTL,” esplika karta ne’e.<br />
Nu’udar sidadaun Timor<br />
oan ne’ebé ki’ik,” ami ho<br />
haraik an husu sua Ex.cia<br />
atu bele tetu hikas desizaun<br />
Diresaun EDTL nian<br />
ne’e, hodi bele fó oportunidade<br />
ba ami Emprezáriu<br />
Lokál ne’ebé ki’ik<br />
hodi bele mós partisipa<br />
iha dezenvolvimentu<br />
tempu Ukun An ne’ebé<br />
ami hein sua Ex.cia tulun<br />
fó solusaun di’ak ba ami<br />
nia moris,” kestiona karta<br />
ne’ebé dedika ba PM<br />
Kay Rala Xanana Gusmão<br />
no Vise PM Assuntus<br />
de Jestaun da Administrasaun<br />
do Estadu Mário<br />
Viegas Carrascalão.<br />
Oportunidade seluk t-<br />
uir Diretór Ezekutivu<br />
Kompañia Shansain Jacinto<br />
Alves, Tersa-feira<br />
(3/8), mais ou menus<br />
tuku 11:45 otl.<br />
Iha Sentrál EDTL Komoro<br />
Jacinto aplika katak,<br />
Kompañia Shansain<br />
tuir tender dala rua hodi<br />
bele fornese mina ba ED-<br />
TL durante fulan 6 ninia<br />
kritériu kona ba transporte<br />
mina ba iha EDTL<br />
Komoro tanba ida ne’e<br />
Governu ninia responsabilidade,<br />
maibé to’o fali<br />
tender tuir mai ninia kritériu<br />
oin seluk ona tanba<br />
transporte mina ba iha<br />
Distritu no Sub-Distritu<br />
ne’e responsabilidade<br />
Governu.<br />
Maibé Transporte<br />
mina ba iha EDTL Komoro<br />
responsabilidade Kompañia<br />
ida ne’ebé fornese<br />
mina ba EDTL Komoro.“ha’u<br />
rasik foti kestaun<br />
kona ba oinsá problema<br />
transporte ne’ebé<br />
lori mina mai Komoro<br />
tanba Governu liu husi<br />
Prokurament ne’ebé<br />
agora Vise” Primeiru Ministru<br />
Mário Carrascalão<br />
ninia Gabinete hateten,<br />
responsabilidade ne’e<br />
sira rezolve no hamutuk<br />
Kompañia Manitoba ne-<br />
’ebé toma konta maneja<br />
EDTL Dili.<br />
Kuandu hatudu ezemplu<br />
ki’ik ida hare odamatan<br />
portaun tama husi<br />
estrada mai sa’e aas depois<br />
mak tun, kestaun ami<br />
lori ISO Tank tama liu Sr<br />
Antónia Lobato nia Kompañia<br />
laran, ne’e duni ami<br />
tenke liu husi EDTL kotuk,<br />
maibé tanba ami iha<br />
relasaun di’ak ho sira fó<br />
autoriza haruka ami bele<br />
liu husi ne’ebá,” klarifika<br />
Jacinto. Tanba ne’e sira<br />
husu rai aas iha portaun<br />
entrada ne’e, atu nune’e<br />
ISO Tank bele tama,<br />
agora sira ha tuun tiha<br />
ona. Liu husi dada lia ne’e<br />
Jacinto pergunta katak,<br />
agora ‘kebijakan’ ISO<br />
Tank ne’e se nian, Shansain<br />
la’ós Kompañia baibain<br />
hanesan Kompañia<br />
sira seluk, o ba manda fali<br />
Governu nia projetu,<br />
Shansain la iha podér atu<br />
manda projetu.<br />
Projetu Governu ‘tetap’<br />
memiliki penguasa’<br />
no hare,” ami nia interese<br />
projetu iha tender nia<br />
laran kondisaun sira<br />
aplika iha Kompañia<br />
supplier loro-loron tenke<br />
garante mina iha EDTL<br />
kada 700.000, ida ne’e la<br />
signifika la’ós litru uitoan,”<br />
kompara Diretór<br />
Ezekutivu ne’e.<br />
Governu ezije hanesan<br />
ne’e,” ha’u hanoin ho<br />
razaun tanba sira nia<br />
asset kompletu, tanba iha<br />
tanke tolu, tanke boot<br />
ne’ebá nia kapasidade<br />
700.000 ton, rua natoon<br />
600 ho totál ‘satu juta<br />
sembilan ratus ribu liter,’<br />
so ISO Tank mak bele hala’o<br />
to’o 55 bele atende<br />
tomak,” konta tuir saida<br />
mak sira hala’o durante<br />
ne’e.Tanba buat ida<br />
700.000 litru o labele<br />
garante ho transporte<br />
karreta, kapasidade karreta<br />
5000 litru balu iha<br />
10.000 litru no ida seluk<br />
iha 23.000 litru maibé<br />
iha ida ou rua de’it, barak<br />
liu 10.000 ou 5000 litru.<br />
Tanba tanke tolu ne’-<br />
ebé iha Sentrál EDTL Komoro,”<br />
ita enxe hanesan<br />
foti kopu ba iha bidón,<br />
tanba ne’e sira husu reforsa<br />
fortifika ho ISO Tank<br />
tanba problema kebijakan<br />
transporte,” ók ami<br />
respeita Governu nia kebijakan<br />
fahe nafatin, ne’e<br />
ida fulan neen (6) primeiru<br />
ami hala’o hanesan<br />
ne’e,” relembra Jacinto.<br />
Maski transporte hodi<br />
reforsa duni ba sira nia<br />
ISO Tank, ne’ebé mina tanke<br />
tolu ne’e iha hotu kedas,<br />
tanba sira presiza<br />
kada loron 1-2.<br />
Responde pergunta<br />
kona ba ida ne’e la signifika<br />
iha monopóliu,” h-<br />
a’u la konkorda, tenke<br />
define monopóliu saida,<br />
se hakarak hateten<br />
transporte mini de’it sira<br />
lori ISO Tank mai iha ne’e<br />
Governu la selu kona ba<br />
transporte.<br />
“Governu so selu ami<br />
nia mina de’it transporte<br />
konta Kompañia, kuandu<br />
nia uza transporte seluk<br />
Governu selu transporte<br />
no selu mina ketak.<br />
Ami lori ISO Tank mai<br />
iha ne’e Governu la selu<br />
ami nia transporte, tanba<br />
iha tender ne’e tau kedas<br />
kritériu, transporte mina<br />
ba EDTL Komoro>p.14<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Nasional 13<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Samalari Ezije Dada Bee Moos ba Knua<br />
Baukau-Populasaun<br />
Suku Samalari Subdistritu<br />
Baukau Vila ezije ba<br />
Autoridade Lokál<br />
hanesan Xefe Suku no<br />
Konsellu Katuas atu lian<br />
ida hodi dada bee moos<br />
ba Suku Samalari liu-liu<br />
ba vila tuan ka uma<br />
knua.<br />
Responde ba<br />
ezijénsia ne’e, Xefe Suku<br />
Samalari Rui Sortorio<br />
Sequeira fó resposta<br />
pozitivu, nia sente<br />
orgullu tebes maibé<br />
husu komunidade labele<br />
interpreta sala PDD<br />
ne’ebé Governu prepara<br />
ba Suku Samalari, hodi<br />
nune’e tuir observasaun<br />
husi Xefe Suku ne’e<br />
hateten komunidade<br />
sira menus informasaun<br />
kona ba planu ida ne’e.<br />
Tuir Xefe Suku ne’e,<br />
PDD la hanesan ho<br />
Planu Dezenvolvimentu<br />
Lokál (PDL) ou Projetu<br />
Pakote Referendu<br />
(PPR).<br />
PDD iha Suku Samalari<br />
atu hala’o konstrusaun<br />
Bee Moos husi Suku<br />
Wailili ba Daregata no<br />
too iha Buibau, ne’ebé<br />
sei fó benefísiu ba Suku<br />
tolu hanesan Wailili,<br />
Buibau no komunidade<br />
Samalari balu maibé<br />
la’ós benefísiu ba Suku<br />
Samalari tomak, katak<br />
Rui.PDD ninia desizaun<br />
husi Administradór<br />
Distritu Baukau, la’ós<br />
desizaun Xefe Suku,<br />
enkuantu PDL desizaun<br />
husi Asembleia Distritu<br />
tanba ne’e labele sala<br />
konfunde.<br />
Nia husu ba komunidade<br />
Suku Samalari<br />
ne’ebé hakarak hatene<br />
lala’ok servisu husi<br />
Distritu too too Suku no<br />
hakarak ba kolia ho<br />
dame atu hala’o asaun,<br />
ho liman rua respeita no<br />
simu hodi esplika klaru<br />
kona ba termus servisu<br />
PDD no PDL, tanba<br />
durante ne’e komunidade<br />
sira menus informasaun<br />
kona ba ida ne’e,<br />
klarifika Xefe Suku<br />
ne’ebé ukun populasaun<br />
ho abitante 2.216.<br />
Aleinde ne’e kona ba<br />
planu hala’o instalasaun<br />
Bee Moos ba komunidade<br />
iha Suku Samalari<br />
husi planu reabilitasaun<br />
ne’ebé tékniku sira mak<br />
ba hare ona no tuir<br />
planu sei komesa iha<br />
tinan 2011. Instalasaun<br />
Bee Moos ne’e tama ona<br />
iha matriks servisu<br />
ne’ebé dada husi Kumbua,<br />
Sub-Distritu<br />
Kelikai too iha Sede<br />
Suku Samalari maibé<br />
seidauk iha alokasaun<br />
orsamentu ba ida<br />
ne’e.Karik komunidade<br />
sira deskonfia katak<br />
planu PDD ne’e Suku<br />
Samalari nian mak Xefe<br />
Suku implementa iha<br />
Wailili. Responde ba<br />
kestaun ne’e ho lian<br />
makas Xefe Suku ne’e re<br />
alsa katak, entaun Xefe<br />
Suku ne’e bulak no la<br />
hatene regras/linhas<br />
servisu no orden ne’ebé<br />
iha. Nia soe kantigas<br />
katak,” porezemplu<br />
kona ba roupa fo’er ha’u<br />
mak tenke fase la’ós ema<br />
seluk mak fase ha’u nia<br />
roupa, signifika dezenvolvimentu<br />
atu la’o di’ak<br />
no aat ha’u mak tenke<br />
esforsu an atu hadi’a<br />
ha’u nia Suku liuliu<br />
komunidade nia moris,<br />
la’ós ema seluk mak mai<br />
hadi’a ha’u nia komunidade<br />
nia moris,”kompara<br />
Xefe Suku<br />
ne’e.Tanba ne’e nia<br />
hanesan povu nia maun<br />
no aman nia fiar no<br />
respeita tebes ezijénsia<br />
ne’ebé sira hala’o no<br />
husu atu esplika lala’ok<br />
planu PDD.<br />
Atu resposta ba<br />
kestaun hirak ne’e di’ak<br />
nia fó razaun hanesan<br />
tuir mai primeiru<br />
bainhira simu tomada<br />
de pose iha dia 19<br />
Dezembru tinan kotuk<br />
iha Dili no 22 Dezembru<br />
2009 simu patrimóniu<br />
de Suku iha Aulas St.<br />
António Baukau tuir<br />
termus ne’ebé mak tau<br />
iha laran.<br />
Segundu eis Xefe<br />
Suku Sr. Laurentino<br />
Freitas hatudu no<br />
entrega ba nia karimbu<br />
ho kadeira ne’ebé<br />
pertense Suku ho totál<br />
13 liu husi surat tahan<br />
de’it.Maibé kadeiras<br />
hirak ne’e nunka hare<br />
ninia Espíritu Santu no<br />
karimbu ne’e mós nia<br />
simu duni iha nia uma,<br />
La’ós iha sede suku,<br />
maski nia husu patrimóniu<br />
Suku maibé la<br />
entrega too agora.<br />
Ho razaun hirak ne’e,<br />
la’ós nia abandona Sede<br />
Suku maibé koalker<br />
fatin ne’ebé ke iha,<br />
Administrasaun Suku<br />
Samalari, nia sempre<br />
lori hodi atende ba<br />
komunidade sira nia<br />
presiza ou nesesidade,<br />
Enkuantu Sede Suku la<br />
hala’o Administrasaun<br />
tanba too agora seidauk<br />
entrega ba nia an. Maski<br />
nia hatene hela Sede<br />
Suku hala’o ona iha<br />
Mota Postu Antigu<br />
Samalari,<br />
maibé nia garante<br />
ho saída enkuantu buat<br />
ida la iha laran, pior liu<br />
tan Sede Suku ne’e ema<br />
na’ok lakon hotu kaleen,<br />
parede uma nian mós<br />
nakfera satan mii no tee<br />
iha laran hanesan fatin<br />
bibi ho karau luhan.<br />
Maibé buat hirak<br />
ne’e hotu nia garante<br />
katak nia rasik sei lori<br />
nia an too no servisu iha<br />
Sede Suku ne’e no la<br />
presiza ema ida obriga<br />
nia.(but)<br />
Governu Komesa Tau Atensaun Mota<br />
Builai Koilai<br />
Baukau-Foin lalais ne’e<br />
estrada ligasaun entre<br />
Kelikai ho Sentru Laisorolai<br />
hetan ameasa kotu<br />
totál durante fulan ida<br />
resin hodi impede mobilizasaun<br />
transporte maibé<br />
iha dia (12/7), foin lalais<br />
ne’e Governu iha ona<br />
planu hadi’a estrada<br />
refere.<br />
Maria Freitas nu’udar<br />
komunidade husi<br />
Laisorolai Sentru sente<br />
laran kontente tanba<br />
Governu komesa tau ona<br />
atensaun ba Estrada refere.<br />
Tanba oras ne’e daudauk<br />
komesa hala’o ona<br />
ateru rai ba Estrada laran,<br />
liuliu iha área Mota<br />
Builai Koilai, enkuantu<br />
sasan todan hanesan<br />
eskavadora mós lori ba<br />
tau ona.<br />
Maria haktuir liu tan,<br />
se Estrada ne’e la fó atensaun<br />
entaun populasaun<br />
Foto/ts/Juvinal Abut<br />
iha imagen ne’e jovens mane ida hulan batako uma nia hodi hakur mota builai koilai wainhira udan boo iha fulam hirak nia larant,<br />
fo impakto ba transporte atu liu mota ne’e tamba korente be’e makaas husi foho matebean Feto.<br />
iha Sentru Laisorolai sei<br />
hetan difikuldade atu asesu<br />
ba transporte no populasaun<br />
sei sofre atu la’o<br />
Ba Mai (BM) entre Kelikai-Laisorolai<br />
ho distánsia<br />
10-12km.<br />
Tanba Estrada ne’e<br />
la’ós fó de’it asesu ba populasaun<br />
husi Sentru Lai-<br />
sorolai maibé fó mós asesu<br />
ba komunidade husi<br />
Sub-Distritu Ossu ho<br />
Watulari.Tuir informasaun<br />
estrada ne’e Governu<br />
fó fiar ba Emprezáriu Baukau<br />
oan husi Venilale.<br />
Aleinde Zélia Fernandes<br />
nu’udar mós komunidade<br />
husi Aldeia Samar-<br />
ogo-Nahareka,Sub-<br />
Distritu Ossu.Kestiona<br />
katak, nia parte sente<br />
triste bainhira Estrada<br />
ligasaun Kelikai -<br />
Laisorolai la funsiona ho<br />
di’ak, tanba difikulta<br />
viajen ba basar Kelikai.<br />
Parte seluk Basílio Alves<br />
nu’udar kondutór<br />
ne’ebé envolve iha servisu<br />
hateten nia foin hahú<br />
tula rai mutin no ateru<br />
tuir Estrada, atividade<br />
ne’e mezmu seidauk too<br />
fulan maibé servisu hala’o<br />
durante semana ida.<br />
Kona ba ema na’in hira<br />
mak hala’o servisu, nia<br />
klarifika katak karreta<br />
baskulante hamutuk 6,<br />
seluk Kompañia mak<br />
hatene. Tuir informasaun<br />
ne’ebé nia parte rona Mota<br />
Builai-Koilai sei iha planu atu<br />
halo ponte ki’ik ida maibé<br />
informasaun ne’e seidauk<br />
konfirmadu.(but)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Distritu 14<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Hapara...>>.Husi pajina..........12<br />
responsabilidade Kompañia<br />
supplier, la’ós responsabilidade<br />
Governu,<br />
se kuandu responsabilidade<br />
Kompañia supplier<br />
ami iha ISO Tank,” salienta<br />
Jacinto.<br />
Nia kompara liu tan<br />
katak, bainhira sira selu<br />
fali transporte entaun<br />
Governu tenke selu osan<br />
ba sira nia transporte,<br />
maibé Governu lakohi<br />
selu imi iha razaun, se o<br />
supplier o toma konta ida<br />
ne’e,” ha’u la hatene sira<br />
kolia negosiasaun hala’o<br />
oinsá, ha’u rasik reprezenta<br />
Shansain foti problema<br />
kuandu Governu<br />
tau kondisaun ida ne’e<br />
iha tender, katak supplier<br />
mina ba EDTL Komoro<br />
responsabilidade Kompañia<br />
supplier hanesan<br />
Shansain manan tenke<br />
iha responsabilidade.”<br />
Entaun Kompañia transporte<br />
hirak ne’e oinsá,<br />
Governu ho Manitoba<br />
garante ba sira mak atu<br />
rezolve la’ós ami, tanba<br />
la’ós Shansain mak kontratu<br />
ho ema, maibé parese<br />
sira iha diálogu ona<br />
transporte ba Distritu<br />
sira aumenta presu,” ha’u<br />
kolia ho Diretór Manitoba<br />
dehan nune’e, o lori<br />
ba Lospalos duke o lori<br />
ba Dili transporte karreta<br />
nian.” Jacinto mós<br />
kestiona liu kona lia fuan<br />
tanba labele arbiru de’it<br />
bainhira la kompriende<br />
nia signifika,” ha’u lori<br />
mina ba EDTL Komoro<br />
Governu nunka selu cent<br />
ida, ne’e konta Shansain<br />
ninian, no mina nia folin<br />
ami diskute ona, Governu<br />
agora kontrola mina<br />
nia folin tuir merkadu<br />
Singapura, keta hanoin<br />
hasae mina nia folin tuir<br />
o nia hakarak, la iha selu<br />
tuir ami sosa iha Singapura,<br />
se o sosa US$ 0.60<br />
cent Governu selu US$<br />
0.60 cent,” konfesa liu<br />
tan nia. Aleinde ne’e sira<br />
so diskute de’it kona ba<br />
operasionál Cos ho profit<br />
ba Kompañia ki’ik liu, ida<br />
ne’e forma loos liu mak<br />
ne’e ona. Governu ho<br />
Kompañia supplier mós<br />
la lakon ‘adil’ buat hotu,<br />
o iha ‘pendepatan’ profit<br />
ne’e uitoan ók o bele hetan,<br />
mais operasionál Cos<br />
Governu selu de’it ida ne-<br />
’e. Kona ba durasaun K-<br />
ompañia Shansain supplier<br />
mina durante tinan<br />
ida fulan tolu ona, to’o<br />
agora la iha ‘keluhan’<br />
uitoan husi EDTL katak<br />
falta mina,” tanke tolu<br />
ami ‘jaga’ nafatin no ami<br />
kumpre promete iha<br />
tender nia laran, ami tenkesér<br />
garante katak ‘setiap<br />
hari’ 7.000 litru iha<br />
tanke tenke iha, tanke tolu<br />
ne’e hamutuk ‘satu juta<br />
sembilan ratus ribu liter.’<br />
Responde kona ba<br />
volume tanke tolu ne’ebé<br />
iha Sentrál EDTL Komoro,<br />
ba tanke rua de’it han<br />
ISO Tank 20-20 no ida seluk<br />
han 23 ISO Tank, entretantu<br />
soma hamutuk<br />
han ISO Tank 63.<br />
Pasa Revista<br />
Resposta kona ba pasa<br />
revista ‘pemeriksaan’<br />
sempre iha, tanba iha<br />
mekanizmu oin rua, ida<br />
uza transporte ba enxe<br />
mina porezemplu iha<br />
Shansain nia tanke, karreta<br />
sai husi armazein Kompañia<br />
Shansain, ne’e<br />
la’ós responsabilidade<br />
sira nia responsabilidade<br />
maibé EDTL nian, tanba<br />
EDTL mak ba segel no simu<br />
‘tanda terima.’<br />
“ami hatene mina<br />
5000 litru ne’e o sosa<br />
ona, invoice hatama 50-<br />
00 liter hola hanesan mós<br />
karreta mai uluk iha<br />
EDTL Komoro, tanba tenke<br />
‘periksa,’ mina labele<br />
hela iha tanke laran, agora<br />
uza ISO Tank oin<br />
seluk mina lori mai iha<br />
ne’e, ami rekorre konta<br />
bomba kedas Flow Meter<br />
iha tanke nia sorin.”<br />
Porezemplu sira fó<br />
20.000 litru sira konta<br />
20.000 litru tanba hamamuk<br />
hotu ISO Tank iha<br />
24.000, konta mós ho<br />
20.000 litru sira lori<br />
4.000, ne’e mekanizmu<br />
oin seluk maibé ‘pemeriksaan’<br />
mina tenke hala’o<br />
nafatin. Aleinde ne’e<br />
mina to’o mai sira mak<br />
loke ISO Tank hodi koko<br />
mina ne’e iha bee ou lae,<br />
bainhira iha fo’er labele<br />
liu tanba iha filtru foin sai<br />
ba tanke.<br />
Kona ba kualidade mina<br />
hanesan de’it atu transporte<br />
mak lori hanesan<br />
maibé transporte lori<br />
segel tanba ne’e ‘tanggungjawab’<br />
la hanesan, kuandu<br />
fó direita ba sira<br />
‘tanggungjawab’ iha tanke<br />
hun kedas, bomba sai<br />
nia marka 20.000 litru<br />
EDTL simu 20.000 litru<br />
nia marka 23.000 litru<br />
EDTL simu 23.000 litru.<br />
Bainhira enxe iha ISO<br />
Tank sei iha litru 1000,<br />
ida ne’e Shansain nia responsabilidade,<br />
EDTL la<br />
simu, buat ne’e prosesu<br />
la’o hanesan ne’e simu<br />
tuir bomba nia marka.<br />
Iha Funsionáriu na’in<br />
tolu mak kontrola mina,<br />
ISO Tank to’o hala’o<br />
kedas pasa revista, hafoin<br />
tau ‘stempel’ lori ba iha<br />
ne’ebá tuir estandard sira<br />
nia, depois autoriza mak<br />
sira foin bomba tuir<br />
marka hira.<br />
Sun sine La’ós<br />
Timor<br />
Responde kona ba<br />
kestaun Shansain la’ós<br />
Kompañia Timor, Jacinto<br />
pergunta katak definisaun<br />
husi Kompañia Timor<br />
oan ne’e saida, sira iha<br />
‘konsep’ ida tenke klaru<br />
saida mak Kompañia Timor<br />
oan no saida mak<br />
Kompañia Nasionál.<br />
Se Kompañia ida rejistradu<br />
iha Timor la’ós<br />
Nasionál entaun saida,<br />
agora ‘menyangkut’ ba<br />
‘pemegang saham’ kaer<br />
ba asaun ne’e o dehan<br />
la’ós Timor oan liu,” so ita<br />
labele joint ema li’ur karik,<br />
mais ita hare Kompañia<br />
barak mak uza<br />
bandeira ida ne’e.<br />
Responde kona ba<br />
karta protesta ne’ebé<br />
hato’o ba Governu husi<br />
Diretór Murak Timor<br />
Virgílio Pedro, momentu<br />
hala’o enkontru ho autoridade<br />
EDTL iha Edifísiu<br />
EDTL Kaikoli-Dili Sesta-feira<br />
(6/8) hateten, tuir<br />
karta protesta ne’ebé<br />
Kompañia haat (4) hala’o<br />
ne’ebé kolia kona ba<br />
transporte kombustivel<br />
ba Sentrál Komoro de’it.<br />
Iha enkontru ne’ebé<br />
hala’o kolia kona ba EDTL<br />
ba fulan Setembru ba oin<br />
husi Distritu 8 preparasaun<br />
eletrisidade oras 12-<br />
24. “depois ami diskute<br />
uitoan ate to’o fin hetan<br />
rezultadu ida ke di’ak, so<br />
ke ami nia karta protesta<br />
ne’ebé hato’o kona ba<br />
transporte ba setór Komoro<br />
nian hapara ami<br />
kuaze fulan 2-3 ona, tanba<br />
ne’e Kompañia sira<br />
ezije nafatin maibé tuir<br />
informasaun husi EDTL<br />
rasik dehan, ami sei hahú<br />
servisu iha loron 1 Setembru<br />
oin mai,” aplika<br />
Pedro.Kona ba diskusaun<br />
ne’e sira sente ‘puas’ maibé<br />
sira sei duvida nafatin<br />
katak, iha loron 1 Setembru<br />
kontinua servisu<br />
hanesan bai-bain fali ou<br />
lae, mais espesialmente<br />
atu transporte kombustivel<br />
ba Sentrál Komoro.<br />
Hodi nune’e iha okaziaun<br />
ne’e nia lori kolega<br />
Kompañia 6 nia naran sei<br />
ezije nafatin atu tula de’it<br />
ba Komoro tanba sira<br />
reprezenta Kompañia<br />
haat (4) kedas, difisil<br />
uitoan atu servisu<br />
hanesan ne’e, iha<br />
Kompañia 6 maibé<br />
Kompañia 4 mak hala’o<br />
protesta kona ba transporte.(ts)<br />
Basilio ..>>.Husi pajina..........1<br />
iha Timor-Leste hanesan<br />
kestaun fundamentál ida<br />
ba Sarani Katólika sira<br />
hotu. “hanoin kona ba<br />
asuntu Seitas iha TL,<br />
hanesan asuntu fundamentál<br />
ne’ebé presiza tau<br />
iha Sarani Katólika hotu<br />
nia moris, tanba buat ne-<br />
’ebé bele hala’o ha’u admira<br />
mak afinál iha Nasaun<br />
ida maioria Sarani<br />
Katólika de’it no ohin<br />
loron Katólika hirak ne’e<br />
fila lalais ba Seitas nia<br />
tentasaun,” katak Bispu<br />
Basílio.<br />
Bispu kestiona katak,<br />
formasaun saída mak Sarani<br />
Katólika sira simu<br />
kona ba fiar Katólika nian<br />
no Sarani Katólika sira<br />
nia komportamentu mak<br />
ida ne’ebé?, sunu ema nia<br />
uman ou hadau ema nia<br />
sasan ou baku malu.<br />
Ezemplu de’it katak<br />
Katólika tama ba fatinfatin<br />
ne’ebé Katólika sira<br />
fraku.<br />
“foho sira ne’e ita bele<br />
iha razaun dehan ami labele<br />
too iha ne’ebá tanba<br />
karreta la iha no kondisaun<br />
seluk tan.<br />
Maibé ita Sarani Katólika<br />
sira dehan meius<br />
ida ne’e la iha mós la’ós<br />
kestaun no problema.”<br />
Sarani Katólika sira liuliu<br />
Padre no Madres sira organiza<br />
an atu too iha foho,<br />
Seitas sira bele la’o entaun<br />
Sarani Katólika sira<br />
mós bele la’o, Seitas sira<br />
hela iha ne’ebá semana<br />
ida ou rua Sarani Katólika<br />
sira mós bele hela, maibé<br />
iha problema ida ne’ebé<br />
sempre halo ita Manu-<br />
Aman liu tanba haree ba<br />
ita Sarani maioria tuur<br />
nonook de’it iha fatin no<br />
nunka book an,” haklaken<br />
Don Basílio.<br />
“kuandu haree didi’ak<br />
Seitas mai sobu ita nia<br />
identidade kultura rasik,<br />
maibé hanesan ulun uma<br />
kreda nian iha Timor<br />
garante katak Sarani sira<br />
sei bele ultra pasa situasaun<br />
ne’e, se ita sarani sira<br />
ida-idak hakarak atu hariku<br />
an ho formasaun<br />
Kristaun.<br />
Sarani Katólika sira<br />
bele ultra pasa situasaun<br />
ida ne’e maibé depende<br />
liu ba ema ida-idak atu<br />
uza nia liberdade hodi<br />
hala’o desizaun ba nia an<br />
rasik atu tuir dalan ida<br />
ne’ebé,” katak Amu<br />
Bispu. Tuir Amu Basílio,<br />
formasaun mak baze<br />
fundamentál atu garante<br />
Sarani sira nia fiar ba<br />
Maromak, faze fundamentál<br />
ne’e la’ós de’it<br />
dependente ba Padre no<br />
Madres sira maibé Sarani<br />
ida-idak buka atu hatene<br />
rasik ho sira nia esforsu.<br />
Bispu ho kontente<br />
haklaken katak, buat ida<br />
hala’o nia kontente liu<br />
mak Timor oan sira hatama<br />
vida Kristaun iha ninia<br />
Kultura rasik katak<br />
identidade ne’e sai identidade<br />
Timor nian.<br />
Povu moris iha Nasaun<br />
ne’ebé mak demokrátiku,<br />
entaun iha buat tolu<br />
ke importante liu iha sosiedade<br />
TL nian, mak Feto<br />
Saan ho Umane, Barlakeadu<br />
Ai-Tukan Bee Manas,<br />
ne’e akontese iha fatin<br />
hotu-hotu.<br />
Família, Kultura no K-<br />
atolisizmu ou fiar Katólika,<br />
buat ne’e la’o iha<br />
Timor hamutuk de’it,<br />
ohin loron iha TL buat<br />
ne’ebé ema hakarak atu<br />
ataka mak buat 3 ne’e<br />
de’it. “Famílias Seitas<br />
sira mai hakarak sobu fiar<br />
Katólika nian, mai sobu<br />
Kultura no atu halakon<br />
Barlakadu hodi halakon<br />
tiha identidade ne’e atu<br />
povu labele sente buat<br />
ne’ebé durante ne’e hametin<br />
povu nia identidade<br />
Nasionál,” haktuir<br />
Don Basílio.<br />
Maski nune’e, tuir<br />
ulun boot Igreja Katólika<br />
ne’e, dezafiu ne’e obriga<br />
ema atu buka solusaun,<br />
klaru katak dezafiu ne’e<br />
povu TL rasik buka atu<br />
hatene no hetan rasik<br />
ninia Ai-Riin hodi hametin<br />
liu tan nia Unidade.<br />
Don Basílio konsidera<br />
buat tolu ne’e importante<br />
mak Famílias liu husi<br />
Feto Saan no Umane, K-<br />
ultura Famílias nia mak<br />
Barlakeadu no hola parte<br />
mós família Katólika ho<br />
Igreja Katólika.<br />
Hataan kona ba Sarani<br />
Katólika ne’ebé daudauk<br />
ne’e tama ona iha Seitas<br />
maibé hakarak fila-fali<br />
hanesan ema Sarani.<br />
Don Basílio informa<br />
katak, ne’e bele akontese<br />
maibé tenke liu prosesu<br />
importante rua. “primeiru<br />
prosesu ne’ebé importante<br />
mak sira presiza<br />
tenke tuir kuandu sira sai<br />
husi Katólika ba fali Seitas,<br />
sei lakon direitu tomak<br />
atu hetan Sertidaun<br />
Batizmu hanesan ema Sarani,<br />
se hakarak fila-fali<br />
mai tenke hala’o serimónia<br />
públiku ida katak sira<br />
la pertense ona ba iha<br />
Seitas ne’ebé sira tuir,”<br />
katak Amu Basílio.(but)<br />
PR ..>>.Husi pajina...................1<br />
mediadór ou prontu fó<br />
sponsor ba Arte Marsiál<br />
sira atu nune’e bele lolo<br />
liman hamutuk hodi kria<br />
mak pás, dame no estabilidade<br />
entre Arte ida ho<br />
sira seluk.Iha oportunidade<br />
diálogu ne’e tuir<br />
Xefe husi Grupu 77 Abílio<br />
Xavier ‘Lemo” hateten,<br />
nia fiar diálogu ne’-<br />
ebé PR hala’o ne’e parese<br />
diálogu ne’e hotu sira<br />
bele ra’ut malu nafatin, se<br />
sira la konsente, agora<br />
foin hahú buka dalan,<br />
hotu-hotu hanesan fera<br />
ulun atu buka dalan<br />
maibé ida ne’e seidauk<br />
garante ida horisehik.<br />
Hafoin simu ohin simu<br />
Amu Bispu diálogu<br />
hanesan foin hahú, maibé<br />
dalan ida dame ne’e<br />
mosu bainhira sira fila ba<br />
uma hodi konsente ba<br />
buat ne’ebé sira rona husi<br />
Amu Bispu no PR no fila<br />
ba uma tenke haka’as an<br />
atu moris hamutuk entaun<br />
ida ne’e mak foin<br />
bele mosu Dame.<br />
Portantu atu regula<br />
kona ba Arte Marsiais<br />
Sekretáriu Estadu Juventude<br />
no Desportu (SEJ-<br />
D) tenke hala’o Lei ida.<br />
Aleinde ne’e konvida<br />
mós SEJD Miguel Manetelu<br />
iha ninia servisu fatin<br />
no fó karta formál ida ba<br />
nia ida atu nune’e nia tenke<br />
partisipa iha serimónia<br />
diálogu.<br />
Tanba parte Igreja liu<br />
husi fera ulun makas hodi<br />
halibur ema entaun tenke<br />
partisipa no ohin loron<br />
sai hanesan tempu di’ak,<br />
atu nune’e husi SEJD bele<br />
aprezenta Lei kona ba<br />
Arte Marsiais.<br />
Entaun ba komunidade<br />
Distritu Ermera buat<br />
hirak tenke regula ho Lei,<br />
maibé kuandu la>p.15<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Kontinuasaun 15<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Jeradór ..>>.Husi pajina...1<br />
tanba kema ou sirkuitu,<br />
agora hodi nune’e agora<br />
daudauk uza de’it mákina<br />
emerjénsia, maski nune’e<br />
liu husi esforsu maka’as<br />
iha dia (6/8) hala’o hikas<br />
ninia operasaun Ba Mai<br />
(BM) Dili-Oekusi-Atauru.<br />
Kestaun hirak ne’e<br />
hato’o husi Kapitaun Ró<br />
Nakroma Syafi iha nia<br />
knaar fatin ba Korrespondente<br />
TS iha Oekusi dia<br />
(27/7).<br />
Iha okaziaun ne’e nia<br />
esplika katak, mákina kona<br />
ba ró la aat, so jeradór<br />
ne’ebé produs ahi eletrisidade<br />
mak kema bainhira<br />
hala’o Rute Dili-Oekusi,<br />
foin to’o ‘Tanjung<br />
Bastian,’ komesa fó sinál<br />
ahi mate lakan, depois<br />
iha koko atraka iha Ponte<br />
Kais Oebau-Oekusi, kruu<br />
ró Nakroma komesa hala’o<br />
mákina ba jeradór iha<br />
duni problema ba ninia<br />
mákina.<br />
Tanba faillansu ne’ebé<br />
akontese hodi nune’e liu<br />
husi esforsu makas hadi’a<br />
mákina ne’ebé avaria too<br />
lokraik, la konsege rezolve<br />
entaun desizaun ne’-<br />
ebé foti entrega fila fali<br />
tiket ne’ebé pasajeiru sira<br />
sosa atu hala’o viajen ba<br />
Dili. Liu husi dalan informa<br />
ba pasajeiru sira mákina<br />
ba produsaun ahi e-<br />
letrisidade aat, labele<br />
hala’o viajen ba Dili.<br />
Kapitaun Ró ne’e hakle’an<br />
liu tan katak, Ró ahi<br />
Nakroma, iha jeradór 2<br />
maibé husi jeradór hirak<br />
ne’e, aat hotu ona.<br />
Jeradór hirak ne’e<br />
balu ninia exciter mak aat<br />
ne’ebé monta iha ró nia<br />
sorin loos no jeradór<br />
sorin karuk solenoid mak<br />
aat, entaun la funsiona<br />
hodi produs ahi eletrisidade<br />
ba nesesidade Ró<br />
Nakroma.<br />
Tanba pesa ne’ebé aat<br />
iha Timor-Leste la iha,<br />
entaun labele hadi’a<br />
jeradór rua ne’ebé agora<br />
daudauk aat, presiza<br />
hameno mai husi Surabaya-Indonézia,<br />
foin<br />
bele normaliza hikas<br />
jeradór 2 ne’e.<br />
Aleinde ne’e sira mós<br />
enfrenta difikuldade<br />
kona ba transporte entaun<br />
sei demora uitoan<br />
too loron ida ou rua foin<br />
pesa hirak ne’e too.<br />
Iha oportunidade<br />
ne’e sira husu deskulpa<br />
ba pasajeiru tomak ne’-<br />
ebé hala’o viajen husi Oekusi<br />
ba Dili tanba hasuru<br />
problema iha ró laran<br />
maski sira rasik iha esforsu<br />
makas hodi hadi’a<br />
maibé pesa sei hameno<br />
husi Surabaya.<br />
Domingos Savio de<br />
Jesus, nu’udar Responsavel<br />
Operasaun Marketing<br />
Nakroma husu mós<br />
deskulpa ba pasajeiru Oekusi<br />
tomak ne’ebé hala’o<br />
viajen ba Dili tanba agora<br />
daudauk kruu Nakroma<br />
hasuru problema kona<br />
ba jeradór produs ahi<br />
eletrisidade ne’ebé aat,<br />
entaun atu evita problema<br />
ne’ebé karik mosu<br />
iha tasi laran, la tula pasajeiru<br />
mai Dili.<br />
Bambang Suprianto<br />
nu’udar Tékniku Mákina<br />
Nakroma, iha Ró laran<br />
konfesa katak, ‘mesin’ ba<br />
jeradór atu produs ahi<br />
eletrisidade no xupa bee<br />
ba nesesidade pasajeiru,<br />
inklui atu dada odamatan<br />
damdor la funsiona tanba<br />
hetan avaria iha ninia<br />
mesin, maibé kona ba<br />
mesin ró atu la’o ba Dili,<br />
ida ne’e la problema.<br />
Eurosia Maia Freitas<br />
nu’udar Estudante Estájiu<br />
Servisu Sosiál (ESS)<br />
UNTL iha Distritu Oekusi<br />
sente triste tanba liu husi<br />
problema transportasaun,<br />
sei atraza sira nia<br />
programa ESS iha Oekusi,<br />
liuliu sira nia prezensa<br />
identifika ona problema<br />
ba oin buka osan liu husi<br />
proposta hodi hataan<br />
problema preokupasaun<br />
povu iha Oekusi.<br />
Teodoru Silva sente<br />
triste ho problema<br />
jeradór ró Nakroma aat<br />
maibé nia parte kompriende<br />
tanba pasajeiru obriga<br />
an atu sa’e ró ba Dili<br />
bainhira iha problema<br />
ruma, ida ne’e impaktu<br />
boot no fó todan ba see<br />
tanba antes ne’e husi<br />
kruu Nakroma avizu ona<br />
ró nia mákina hetan<br />
avaria.<br />
Amélia M.J.T.C Elu<br />
nu’udar Diretora FPWO<br />
hanesan pasajeiru sente<br />
triste tanba atu ba Dili<br />
hodi tuir meeting, maibé<br />
transportasaun ba Dili<br />
mak ró Nakroma.<br />
Ida ne’e difisil, sei taka<br />
visa sei lori tempu, entaun<br />
husu ba Governu<br />
Diresaun Transportasaun<br />
atu atende lalais problema<br />
ida ne’e.(sto)<br />
Basilio ..>>.Husi pajina..........14<br />
iha aprosimasaun no<br />
‘pendekatan’ la ‘berhasil.’<br />
Saa tan nu’udar ulun<br />
boot tuur de’it iha fatin<br />
obriga ema atu halo<br />
entaun besik ba aprosimasaun<br />
tenke ba uluk Arte<br />
Marsiais sira, atu koñese<br />
malu tiha hafoin<br />
tuur hamutuk hala’o Lei<br />
hamutuk mós ho parte<br />
Igreja. Tanba Igreja la<br />
hala’o Lei maibé lori de’it<br />
espíritu pás no domin ninian<br />
preokupa ho limitasaun<br />
hirak ne’e agora Igreja<br />
haka’as an hodi halibur<br />
sira mai. Agora<br />
Governu nia responsabilidade<br />
hodi halibur komunidade,<br />
i depois Governu<br />
la tau nia responsabilidade,<br />
nia hanoin too<br />
iha loron ida lalika fó sala<br />
ba Igreja, povu no joven<br />
sira maibé komponente<br />
hotu-hotu nia responsabilidade<br />
no diálogu ne’e<br />
hanesan oportunidade<br />
osan mean.<br />
Xefe organizasaun<br />
husi Arte Marsiais 77<br />
ne’e hato’o mós sira nia<br />
preokupasaun ba Governu<br />
atu kria kondisaun<br />
ruma ba Arte Marsiais<br />
hotu atu bele fasilita sira<br />
ou entre Arte Marsiais<br />
bele organiza malu.<br />
Oinsá Governu mós<br />
kria fasilidade ruma atu<br />
sira bele organiza hodi<br />
la’o ba domin no dame<br />
laran. Oportunidade ne’e<br />
rekomenda ba Amu<br />
Bispu Don Alberto<br />
Ricardo da Silva labele<br />
muda Amu Parókia<br />
Ermera tanba tuir nia,<br />
Amu ne’e bele hala’o<br />
buat barak hanesan tau<br />
matan ba joven no Arte<br />
Marsiais hamutuk ho nia<br />
hodi kria buat ne’ebé<br />
di’ak ba povu Ermera no<br />
karik Amu seluk ba iha<br />
Ermera bele hala’o buat<br />
ne’ebé Amu agora<br />
daudauk ne’e hala’o ne’e<br />
ou lae.Ho razaun hirak<br />
ne’e Xefe 77 ne’e husu ba<br />
Amu Bispu atu labele<br />
husik Amu Parókia Ermera<br />
muda ba fatin seluk.<br />
No nia rasik sente triste<br />
ho Lei Arte Marsiál tanba<br />
iha Lei laran kolia de’it<br />
kona ba Arte Rituál maibé<br />
la kolia Arte Marsiais ho<br />
ida ne’e nia husu ba PR<br />
hato’o ba PN hodi muda<br />
Lei refere.<br />
Tanba tuir sira nia<br />
hare Arte Rituál hanesan<br />
Arte ne’ebé haburas Kultura<br />
rai ida no hatudu ba<br />
mundu katak ne’e mak<br />
Kultura Timor.<br />
No husu ba Igreja no<br />
Governu atu labele konvoka<br />
uluk Arte Marsiais<br />
atu sai mata dalan ba pás<br />
maibé Governu tenke<br />
konvoka uluk lider komunitaria<br />
no partidu polítika<br />
iha Ermera hotu atu<br />
kria ou implementa pás<br />
la’ós Arte Marsiais tanba<br />
sempre sai vítima ba ida<br />
ne’e, ho ida ne’e husu ba<br />
Governu atu hare ida ne-<br />
’e no atravesa Igreja sai<br />
moderadór.<br />
Fatin hanesan tuir<br />
Konselleiru KORKA Francisco<br />
Alves dos Santos<br />
husu ba PR atu hala’o<br />
diálogu ho Arte Marsiais<br />
iha Distritu hotu atu bele<br />
kria pás no estabilidade<br />
iha rai laran no husu ba<br />
Amu Bispu atu labele<br />
muda Amu Parókia Ermera<br />
tanba povu no joven<br />
iha Ermera tomak<br />
presiza loos Amu na’in<br />
rua ne’e nia prezensa.<br />
Husu mós ba PR atu<br />
rekoñese Arte Marsiais<br />
no Arte Rituál atu ne’e<br />
Arte Marsiais hotu-hotu<br />
bele la’o ba oin tanba hare<br />
ba pasadu nunka hateten<br />
ida ne’e aat maibé agora<br />
rai ne’e Ukun An no<br />
PN sira bele kria Lei atu<br />
akumula Arte hotu ba<br />
oin.(diz)<br />
Arte..>>.Husi pajina.................11<br />
Estadu demokrátiku buka<br />
kada tinan ou fulan hadi’a<br />
hodi di’ak liu tan. Aleinde<br />
ne’e PR mós informa<br />
tan katak iha fulan Outubru<br />
iha Ramelau primeira<br />
vés iha istória,” ita hala’o<br />
Festivál Múzika Kultura<br />
Timorénsia, atividade<br />
ne’e la’ós atu rona<br />
de’it múzika no hare maibé<br />
halibur grupu hotuhotu<br />
husi Timor-Leste<br />
tomak. hotu ba Ramelau<br />
no Governu sei hala’o<br />
konstrusaun iha ne’ebá<br />
atu tinan hala’o Festivál<br />
boot iha ne’ebá.<br />
Iha fatin hanesan Bispu<br />
Dioseze Dili Don Alberto<br />
Ricardo da Silva, enkontru<br />
ne’ebé hala’o ne’e<br />
importante maibé buat<br />
hotu tenke iha espresaun<br />
no Justisa atu buat hirak<br />
ne’e bele la’o ba oin.<br />
Foin daudauk Timor<br />
hetan tan Dioseze foun<br />
Maliana ho ida ne’e fulan<br />
Agostu Amu Bispu fila ba<br />
Gleno atu hare konstrusaun<br />
Igreja.<br />
Bainhira Amu Parókia<br />
ne’e sai husi Gleno Distritu<br />
Ermera kuaze sai Parókia,<br />
agora tenke prepara<br />
Padre atu servisu ho Amu<br />
Parókia.<br />
Agora daudauk bele<br />
lori servisu ne’e ba oin no<br />
inisiativa ne’e hala’o tuir<br />
Dioseze tolu iha Timor<br />
laran tomak.<br />
Portantu iha okaziaun<br />
ne’e mós Amu Bispu husu<br />
ba Arte Marsiál sira atu<br />
kaben karik fó sira nia<br />
ona ba Padre tanba Padre<br />
barak mak bele rezolve,<br />
tanba problema mosu<br />
iha povu nia leet.<br />
“Padre barak iha razaun<br />
tanba ne’e ita presiza<br />
duni Padre barak. Maibé<br />
padre la’ós monu husi<br />
Lalehan ho ida ne’e família<br />
sira tenke fó nia oan<br />
atu sai Padre,” hakotu A-<br />
mu Bispu Dioseze<br />
Dili.(diz)<br />
Uza..>>.Husi pajina.................5<br />
povu ba dezenvolvimentu<br />
povu nia moris,”<br />
katak Leki Malik<br />
Tatamou.<br />
Nia espera katak, ho<br />
situasaun ida ne’e atu<br />
liberta povu ne’ebé to’o<br />
agora seidauk iha uma,<br />
bee moos, kestaun hirak<br />
ne’e la’ós ba Veteranus<br />
de’it maibé ba ema hotu.<br />
Portantu OCRN mós<br />
bele liberta povu tanba<br />
uluk funu laran se hirus<br />
matan hasuru kilat musan<br />
ikus mai konsege moris<br />
iha Nasaun Demokrátiku<br />
laran no ba ema hotu bele<br />
kolia sira nia diretu, la’ós<br />
halo krime, oinsá bele<br />
konsege liberta rai ida<br />
ne’e ba oin no ba jerasaun<br />
Timor laran.<br />
Aleinde ne’e objetivu<br />
husi transferénsia naran<br />
husi Órgaun no 8 ba<br />
OCRN atu muda vida<br />
Veteranus nian ba futuru<br />
tanba durante ne’e iha<br />
Lei Veteranus se’i iha<br />
fallansu barak iha laran<br />
tanba ne’e ho meius ida<br />
ne’e bele liberta Veteranus<br />
iha tempu Ukun<br />
Rasik An, tenik Eis Xefe<br />
Órgaun Númeru 8 António<br />
Ai-Tahan Matak.<br />
Matak haklaken liu<br />
tan katak, Órgaun no 8<br />
mak la’o iha Timor laran<br />
tomak hodi lori informasaun<br />
husi Lider Kay Rala<br />
Xanana Gusmão hodi habelar<br />
ba mundu no rai<br />
laran too ohin loron.<br />
Maski nune’e Lei ba<br />
Veteranus hirak ne’e sei<br />
iha Parlamentu, maibé<br />
hala’o seidauk loos no la<br />
justu entaun OCRN<br />
hamriik hodi luta ba<br />
Veteranus sira atu<br />
defende orsamentu ba<br />
Veteranus.<br />
Maski sira asiste beibeik<br />
kona ba aprovasaun<br />
orsamentu iha PN, maibé<br />
realidade sira aprova<br />
osan hirak ne’e hanesan<br />
falsu tanba ne’e nu’udar<br />
Veteranus hamriik filafali<br />
hodi ezije diretu tuir<br />
referénsia Lei Veteranus<br />
labele sai hanesan Veteranus<br />
Portugál nian.<br />
Tenke tau Orden da<br />
Restaurasaun referénsia<br />
da Lei tanba Lei inan la<br />
hatama buat ne’ebé uluk<br />
ba vota iha 30 Agostu<br />
1999 ba Ukun Rasik An<br />
no sira la tama ema<br />
ne’ebé uluk luta mate an,<br />
maibé hatama mak ema<br />
ne’ebé uluk ba oho ema<br />
Rezisténsia iha ai-laran.<br />
OCRN hamriik hodi<br />
aselera hikas Departamentu<br />
165, ne’e mak fallansu<br />
I Kongresu hala’o<br />
iha Bekora durante loron<br />
rua seidauk tau naran no<br />
tau Orden da Restaurasaun<br />
hodi prepara Kongresu<br />
Nasionál no ida-idak<br />
tenke iha relatóriu no<br />
dokumentus atu bele hetan<br />
medalla.<br />
António do Rosário<br />
‘Moruk Fuik’ husu ba Estadu<br />
no Governu iha ona<br />
perioudu rua mak kaer u-<br />
kun, maibé seidauk tau<br />
atensaun ba ema ne’ebé<br />
uluk terus no ba ajuda<br />
buat uitoan ou barak<br />
maibé boot sira ba<br />
promete buat hela barak<br />
mais ohin loron sira nia<br />
promete hanesan folin la<br />
iha.<br />
Aleinde ne’e Estadu<br />
nunka tau atensaun ba<br />
ema terus na’in sira<br />
ne’ebé oferese an tomak<br />
iha tempu luta ba Libertasaun,<br />
maibé sei hala’o<br />
kritériu barak hodi finje<br />
la hatene.<br />
Anjelo dos Remédiu<br />
sente kontente tebes ho<br />
vizaun ida ne’e tanba bele<br />
hamoris fila-fali sira nia<br />
ezijénsia durante<br />
ne’e.(sto)<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
cmyk<br />
Enterteinment 16<br />
Tersa ,10 Agostu 2010<br />
Custumer service:<br />
+(670) 7317275<br />
Advertising service:<br />
+(670) 7375135<br />
TL La’ós Lixu ba Refujiadus<br />
Baukau-Maski prosesu<br />
atu koloka Timor-Leste<br />
hanesan Sentru Refujiadus<br />
foin too iha faze hato’o<br />
proposta, maibé lideransa<br />
ho povu iha Nasaun<br />
ida ne’e komesa hato’o<br />
sira nia reasaun kontra<br />
proposta ne’ebé hato’o<br />
husi Austrália ne’e.<br />
Tuir komunidade Mariano<br />
Cabral Lia Na’in,<br />
Suku Laisorolai Baixu Sub-Distritu<br />
Kelikai reasaun<br />
hasuru no la konkorda ho<br />
proposta Sentru dezlokadu<br />
iha Timor-Leste<br />
tanba tuir nia hare TL ki’-<br />
ik, se bainhira TL sai<br />
hanesan Sentru deslokadus<br />
bele fó impaktu ba<br />
povu iha futuru, ninia impaktu<br />
TL sei hetan dominasaun<br />
husi malae mutin<br />
sira.“ha’u la konkorda<br />
propostas ne’e tanba sei<br />
fó impaktu ba Timor oan<br />
sira bainhira rai Timor sai<br />
Sentru ba deslokadus<br />
entaun Timor oan sira sei<br />
lakon ninia identidade<br />
rasik no sei influensia husi<br />
identidade malae mutin<br />
nian,” dehan Cabral.<br />
Liu tan nia hateten,<br />
Ukun An sei okir hela ho<br />
tinan hira oan de’it identidade<br />
Kultura komesa e-<br />
ma ataka atu lakon, pior<br />
liu rai ne’e atu sai ‘tempat<br />
sampah’ ne’ebé nakonu<br />
ho buat oioin de’it, karreta<br />
aat de’it para hotu<br />
iha Timor.<br />
Malae mutin ho metan<br />
mosu mai oioin de’it,<br />
kuandu simu tan propostas<br />
deslokadus TL atu sai<br />
saída. “ezemplu Australianu<br />
sira mai ho vista turista,<br />
too iha ne’e hala’o<br />
atividade ‘bisnis,’ balu<br />
buka servisu no balu mai<br />
hela metin iha ne’e no<br />
kaben ho Timor oan sira.<br />
Entaun ba oin too ita<br />
hirak ne’e nia vida baku<br />
tun ba rai okos ha’u hanoin<br />
rai Timor ne’e milagre<br />
bele mosu tanba ha’u<br />
ta’uk sai fali fatin Malae<br />
nia raan kahur ho kór<br />
metan malahuk,” katak<br />
nia. Timor oan sira luta<br />
makaas atu defende rai<br />
ida ne’e hodi moris liberdade,<br />
lakohi ema seluk<br />
mai hadau, maibé Ukun<br />
Foto/ts/ Juvinal Abut<br />
Lia Nain Mariano Cabral kous hela nia oan Mane Naik regador<br />
An tiha iha tentativas<br />
oioin atu Timor oan labele<br />
moris hakmatek, tan<br />
ne’e husu ba Estadu atu<br />
labele simu proposta<br />
ne’e.Timor laran hatene<br />
katak Austrália fó tulun<br />
makaas ba Timor oan sira<br />
iha área oioin, fó formasaun<br />
no umanitária inklui<br />
ajuda seluk tanba ne’e<br />
mai naban-naban maibé<br />
la signifika Timor oan sira<br />
tenke halo tuir de’it sira<br />
nia hakarak iha asuntu<br />
ne’ebé sira aprezenta.<br />
Tanba asuntu umanitária<br />
la’ós sai kondisaun<br />
ida atu hetan benefísiu<br />
polítika no ekonomia ba<br />
interese Nasionál ne’ebé<br />
importante, vida ema<br />
seluk nian labele mistura,<br />
labele hala’o di’ak ba ema<br />
seluk atu interese TL nian<br />
la fó satisfeitu.<br />
“Austrália sempre iha<br />
polítika oioin atu provoka<br />
situasaun iha Nasaun<br />
seluk tanba Austrália<br />
rasik lakohi mosu komplikasaun<br />
iha ninia Nasaun<br />
rasik,” haktuir Cabral.<br />
Parte seluk, Bispu<br />
Dioseze Baukau Don Basílio<br />
do Nascimento kasu<br />
nia opiniaun sobre proposta<br />
husi PM Australianu<br />
Júlia Gillard hato’o<br />
ba Timor-Leste sai Sentru<br />
deslokadus ba ema<br />
estranjeiru.<br />
Relasiona ho kestaun<br />
ne’e Don Basílio, husu ba<br />
Órgaun Estadu tomak atu<br />
tetu didi’ak propostas<br />
ne’e antes foti desizaun<br />
ruma, tanba tuir Don<br />
Basílio kuandu Governu<br />
simu proposta ne’e mak<br />
sei fó impaktu ba TL<br />
rasik,” dehan Don Basílio.<br />
“ha’u hakfodak uitoan<br />
tanba bainhira rona<br />
katak ideias ne’e husi PM<br />
Austrália nian, bainhira<br />
nia sujere ideias ne’e, nia<br />
hakarak mak saída, tanba<br />
Austrália sempre iha polítika<br />
atu provoka situasaun<br />
ema seluk nian, ha’u<br />
la hatene loloos tanba<br />
PM Austrália la esplika<br />
ninia objetivu, salienta<br />
Amu Basílio ho duvida.<br />
Bainhira asuntus ne’e<br />
nia objetivu mak umanitária<br />
TL konsidera atu simu<br />
refujiadu polítika<br />
husi Nasaun seluk.<br />
Entaun TL tenke konsidera,<br />
maibé atu loke<br />
Sentru Refujiadu no hala’o<br />
tuir Austrália nia hakarak,<br />
ne’e la merese<br />
hanesan país, atu Nasaun<br />
seluk obriga nia hakarak<br />
mai Timor-Leste.<br />
Ha’u hanesan sidadaun<br />
sei iha reasaun tanba<br />
ha’u la hatene loloos PM<br />
Austrália nia objetivu<br />
saida,” hakotu Amu<br />
Bispu Basílio.(but)<br />
Fo aluga, Sosa equipamentus:<br />
Excavator, Loader, Motor Grader, Vibro Roller, Beco Loader,Tronton<br />
Mobile Ston Crusher<br />
Halo Service ba iha:<br />
Cleaning Service: Loron-loron, Semana no Kada fulan<br />
Avenida: Direitos Humanos, Bidau Lecidere Dili, Timor-Leste<br />
Telpone: +670 3310376, 7236630, 7364462<br />
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com