Tímarit Háskóla Íslands 2013 - Háskóli Íslands

hugvísindasvið
Már Jónsson, prófessor við Sagnfræði- og heimspekideild
dánarbú sýna útbreiðslu
kaffimenningar á íslandi
„Íslendingum er hollt að þekkja lífsbaráttu forfeðra
sinna. Sú lífsbarátta einkenndist vissulega af
basli og fátækt sem birtist með átakanlegum
hætti í skrám yfir eftirlátnar eigur. Þar koma hins
vegar líka fram vísbendingar um ótrúlegt áræði
og óskaplegan dugnað fólks við að sjá sér og
sínum farborða,“ segir Már Jónsson, prófessor
í sagnfræði, um rannsókn sína á dánarbúum á
Íslandi á árunum 1740–1900.
Í rannsókninni tekur Már út og greinir þær
eigur sem bæði alþýða og yfirstétt hafa látið eftir
sig. „Dánarbúsuppskriftir og skiptabækur, sem
sýslumenn héldu til haga, geyma nákvæmar skrár
yfir allt lausafé sem fólk átti, svo sem fatnað,
sængurföt, matarílát, verkfæri, silfurgripi og búfé,“
bendir Már á.
Kveikjan að rannsókninni var fyrirspurn
frá Karli Aspelund þjóðfræðingi um fatnað
alþýðumanna á 19. öld. „Hún varð til þess að ég
sökkti mér ofan í nokkra böggla af borgfirskum
dánarbúsuppskriftum og sá fljótlega að hér yrði að
taka til hendinni og gera eitthvað almennilegt,“
segir Már.
Bráðabirgðatalning Más leiddi í ljós að til eru
upplýsingar um hér um bil 1500 dánarbú frá því
fyrir 1800 og nærri 25 þúsund frá 19. öld, flest
frá áratugunum 1830–1870. „Þetta þýðir að
upplýsingar eru til um næstum því fjórða hvern
látinn fullorðinn einstakling og í öllum sýslum
landsins hafa þessar upplýsingar varðveist vel.
Dreifingin er einnig mikil í þeim skilningi að hinir
látnu eru jafnt fátækir sem ríkir og allt þar á milli,“
segir Már.
Már hefur m.a. nýtt upplýsingar um kaffikatla
og -kvarnir og bollapör úr dánarbúunum til þess
að leggja mat á það hvernig kaffidrykkja dreifðist
um íslenskt samfélag á 19. öld. „Á árabilinu
1819–1840 nífaldaðist innflutningur á kaffi
úr tæpum fimm tonnum í 44 tonn. Næstu árin
jókst innflutningurinn enn og á sjöunda áratug
aldarinnar voru að jafnaði flutt inn nærri 200 tonn
á ári eða þrjú kíló á hvert mannsbarn í landinu. Til
samanburðar má nefna að árin 2007–2011 voru
flutt inn 2230 tonn af kaffi eða sjö kíló á mann á
ári,“ bendir Már á.
„Dánarbúin sýna lífskjör almennings á fyrri
tíð betur en nokkrar aðrar heimildir. Með því
að skrásetja varðveisluna auðvelda ég öðrum
fræðimönnum að nýta heimildirnar, auk þess sem
ég mun sjálfur gera það, jafnt við kennslu sem
skriftir,“ segir Már að lokum.
Magdalena M.E. Schmid, doktorsnemi við Sagnfræði- og heimspekideild
fjársjóður víkingaaldar
„Verkefnið er þverfagleg fornleifarannsókn
og er innlegg í alþjóðlega umræðu varðandi
meginálitamál fornleifafræðinnar,“ segir
Magdalena M.E. Schmid, doktorsnemi í
fornleifafræði. Magdalena kom til Íslands vegna
áhuga á víkingaöldinni, íslenskri tungu og
jarðfræði en rannsóknarverkefni hennar snýst
um aldursgreiningu fornleifa frá víkingaöldinni
íslensku (≈870–1050).
„Umfangsmiklar rannsóknir á undanförnum
árum hafa gefið af sér gríðarlega mikið af
nýjum gögnum sem varpa ljósi á tímasetningu
landnámsins,“ segir Magdalena. Hún greinir
fyrirliggjandi gögn og vinnur að því að setja saman
skrá um allar aldursgreiningar frá víkingaöld á
Íslandi. „Notkun gjóskulaga úr eldsumbrotum frá
landnámi er áreiðanlegasta aðferðin sem notuð er
á Íslandi til þess að aldursgreina mannvistarleifar,“
50
segir hún en það var Sigurður Þórarinsson,
jarðfræðingur og prófessor við Háskóla Íslands,
sem var brautryðjandi í gjóskulagafræði.
Magdalena segir Ísland óvenjulegt að því leyti
að hér er hægt að bera saman tímasetningar
sem byggjast á gjóskulögum, kolefnisgreiningum
og gerðfræði. Á Íslandi er tiltölulega heildstætt
og aðgengilegt efni sem er hægt að taka saman
í skrá. Í Noregi sem dæmi væri ekki hægt að
aldursgreina mannvistarleifar með sama hætti.
„Ég greini fyrirliggjandi gögn úr ýmsum áttum og
ber saman vísbendingar um aldur. Vonandi verður
afraksturinn af verkefninu m.a. að hægt verður
að skilgreina tímabil innan víkingaaldarinnar með
meiri nákvæmni en áður hefur þekkst.“
„Umræðan um aldursgreiningu og gildi
mismunandi aðferða við hana hefur liðið fyrir
þá almennu tilhneigingu að tímasetning byggist
oftast á einni aðferð en ekki á því að taka mið af
vísbendingum sem fást með ólíkum aðferðum –
enda stangast þær oft á. Verkefnið miðar að því að
þróa aðferðir til að láta ólíkar aðferðir styðja hver
aðra og auka þannig nákvæmni við tímasetningu,“
segir Magdalena.
Leiðbeinandi: Orri Vésteinsson, prófessor við
Sagnfræði- og heimspekideild.