EITEEKA RY' EITAKA ERYA UGANDA - Uganda Land Alliance
EITEEKA RY' EITAKA ERYA UGANDA - Uganda Land Alliance
EITEEKA RY' EITAKA ERYA UGANDA - Uganda Land Alliance
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong><br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU<br />
AHABW’ABANTU BA BURIIJO<br />
DRAFT FIVE<br />
OKWEZI KW‘IKUMI N’EBIRI<br />
(MUZIMBEEZI) 2010<br />
Supported by<br />
TRANSLATION IN RUNYANKORE
TABLE OF CONTENTS<br />
1.0 ENYANJURA .................................................................................................................................................................... 1<br />
2.0 EKITONGORE KY’EBY’<strong>EITAKA</strong> OMUNTUNGUUKA Y’EIHANGA ....................................................................... 4<br />
2.1 Okubeera ne’itaka, n’enkozesa y’obuhangaazi ey’eby’obugaiga bw’ eitaka ...................... 4<br />
2.2. Ekitongore ky’eitaka kukorera hamwe n’ebindi bitongore................................................ 4<br />
3.0 ENGYENDERWAHO N’ENKORA Y’AMATEEKA ...................................................................................................... 6<br />
3.1. Obushoboorozi Oburikushembayo Ah’eitaka.................................................................... 6<br />
3.2. Obushoborozi Bw’okutunga Eitaka Ryoona Omu <strong>Uganda</strong>............................................... 6<br />
3.3. Okureeberera Enkozesa Y’eitaka Ahabw’abantu N’entunguuka ...................................... 7<br />
3.4. Omushoro Gw’eitaka .......................................................................................................... 7<br />
3.5 Okureeberera Eby’obuhangwa Ebyah’eitaka .................................................................... 8<br />
3.6 Eitaka Rya Gavumenti Hamwe N’ery’abantu Boona ........................................................ 9<br />
3.7 Eby’amajuta N’obundi Bugaiga Bw’omw’itaka ................................................................ 10<br />
3.8 Emiringo Y’okugira Eitaka Omu <strong>Uganda</strong> ......................................................................... 10<br />
4.0 ENKORA Y’OKUBAMU N’<strong>EITAKA</strong> ............................................................................................................................... 12<br />
4.1 Emiringo Y`Okutungiramu Eitaka .................................................................................... 12<br />
4.2. Okubeera N’eitaka Okurugiirira Ahamitwarize Y’abatuuragye (Customary Tenure) ...... 13<br />
4.3. Omuringo Gwokubamu N’eitaka Ogw’abaami Hamwe N’obugabe Bw’abashangirweho...... 13<br />
4.4 Omuringo Gw’eitaka Oguhandiikirwe Obutwiire.............................................................. 14<br />
4.5 Omuringo Ogw’eitaka Ery’okupangisa.............................................................................. 15<br />
4.6 Ebyobugaiga Eby’orukwatane Ah’etaka Ry’omuntu.......................................................... 15<br />
4.7 Obugabe Ah’eitaka Obw‘Ebika By’abantu Ebikye............................................................. 16<br />
4.8. Obugabe Bw’eitaka Omubicweeka By’abariisa.................................................................. 17<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
i
4.9. Obugabe Obw’abakazi N‘Abaana....................................................................................... 17<br />
4.10 Obugabe Bw’etaka Obw’abantu Abarikutuura Omu Myanya Etatungukire .................... 18<br />
4.11. Obugabe Bwe’itaka Omubantu Abatarikwebaasa............................................................. 18<br />
4.12 Okugaruzaho Ebintu By’abategyeki Ab’ensikirano........................................................... 19<br />
4.13. Ebikwatireine N’eitaka Rya Kibaale................................................................................... 20<br />
4.14. Obutare Bweitaka................................................................................................................ 20<br />
4.15. Okutunga Eitaka Ry’okukoreramu Eby’entasya................................................................ 21<br />
4.16. Oburyo Bw’okurinda Obugabe Ah’eitaka........................................................................... 22<br />
5.0 ENDEEBERERA Y’OBUGABE BW’<strong>EITAKA</strong>................................................................................................................. 23<br />
5.1. Enkora Y’okurebereramu Obugabe Bw’eitaka................................................................... 23<br />
5.2. Okuhereza Obugabe Bweitaka............................................................................................ 24<br />
5.3. Okutaho Ensharo N’okupima Eitaka Hamwe N’kukora Za Maapu Z’eitaka .................. 24<br />
5.4. Okutunga Amahurire Ahaby’eitaka.................................................................................... 25<br />
5.5. Okuramura Emihondano Y’eitaka...................................................................................... 25<br />
5.6. Eby’emishoro N’okushorooza Esente Ah’eitaka................................................................ 26<br />
6.0 ENKOZESA N’ENDEBERERA Y’<strong>EITAKA</strong> ............................................................................................ 28<br />
6.1. Okutebekaniisa N‘Okworekyerera Enkozesa Y’eitaka ...................................................... 28<br />
6.2. Omugasho Gw’eitaka N’ebirikusharurwamu..................................................................... 29<br />
6.3. Endeberera Y’eby’obugaiga Eby’obuhangwa Ebitwehingurize ........................................ 30<br />
6.4. Entura Ya’bantu................................................................................................................... 31<br />
6.5. OBUHINGI ........................................................................................................................ 31<br />
6.6. Empidahinduka Yo’bwiire .................................................................................................. 32<br />
6.7. Enkora Y’okurebereramu Eitaka ........................................................................................ 33<br />
7.0 Enkora Y’eitaka Aharurengo Rw’amahanga Ameingi ......................................................................... 34<br />
ii<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
ENYANJURA<br />
Eitaka n‘ekintu ky’obuhangwa kirikukizayo obwetaago ahabw’omwanya oguririkuhereza, eby’obuhangwa<br />
eby’obugaiga ebirimu kandi n’ebishagikirwemu hamwe n’eby’entasya ebirikurugamu. Eitaka n’ekintu<br />
eky’entasya ekirikubasa kukozesibwa kandi n’okuguzibwa n’okugurwa, ekyetaago omukukora ebindi biintu<br />
kandi eky’omugasho omw’ihanga. Eitaka n’ekintu ky’omutaano omukutereza okumanywa kw’omuntu n’abantu<br />
boona kurugiirira omubyafaayo, n’emitwarize y,’engaanda. Eitaka nirihindura enyikiriza n’emitwarize y’abantu<br />
omukyanga. Eitaka niyo nyomyo erikukizayo kubeisaho abantu n’okutunguura eihanga.<br />
Ebizibu by’eitaka omu <strong>Uganda</strong> nibirugyirira omu bwiire abw‘obutegyekyi bw’abangyereza obu abantu<br />
beihirweho obugabe bwabo ah’eitaka namunomuno obugabe obw‘eitaka oburikukomooka owa be’ishenkurubo<br />
nabwanyima ryagabwamu omumiringo ei abantu babeire batarikwetegyereza kurungi.<br />
Emwe ahamiringo egyi ekaba eri okutuunga eitaka erya mayiro eryabeire niriheebwa abategyeki n’abaami<br />
(mailo land), haabaho n’eitaka eryasigariire okuripangyisa (leasehold) hamwe n’okuritunga nk’omuntu buntu<br />
omumaziine gaawe (freehold). Emiringo egi ekaba eri misya ah’abantu. Egyi miringo misya ekareetaho<br />
obugabe obusya obw’eitaka oburikuheereza mukama w’eitaka obuhame oburikikira enkora enkuru.<br />
Enkora ensya egi ekareetaho empindahinduka omubugabe bw’abanyu bw’eitaka. Omunkora eya mayiro<br />
hakabaho obugabe obw’abaami abaheirwe eitaka burikukira obw’abantu ba buriijo abashangirwemu. Enkora<br />
ey’okupangisa ekarugamu abantu okupangisa eitaka eri babeire batwireho. Kandi enkora ey’muntu kwetungira<br />
eitka omumaziina ge ekareetaho okutunga ebyapa (ekihandiiko ekirikworeka omuntu nka mukama w’eitaka.<br />
Omunkora ezi ensya bakama b’eitaka abashangirweho (abazaarwa) tibaraheirwe bugabe burikumara kyatuma<br />
baasigara barikiregarega ah’eitaka ryaabo.<br />
Obu nibwo bukomooko bw’entaro zikwatireine n’eitaka ezitandikire kujanjara omw’ihanga ryoona hamwe<br />
n’okubingwa kw’abantu omubwingyi kuruga omwitaka ryaabo ry’obutuura. Embera egi etashoborokire<br />
neekyeyongyera kuba kubi ahabw’okuzoora eby’obugaiga eby’omutaano omwitaka ryeitu rya <strong>Uganda</strong> hamwe<br />
n’okweyongyera kw’omuheendo gw’abantu, ekirugiriireho abantu okurwanira eitaka erikye eririho. Nikireebera<br />
kimwe ngu endeberera n’enkozesa y’eitaka ou <strong>Uganda</strong> teri y’omutindo ahabw’okuba eitaka tiririkukozesibwa<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
1
omubwijwire kandi tiririkurebererwagye. Gavumenti teine eiteeka rishorongire reitakwatireine n’okureeberera<br />
eitaka na munonga eitaka erya boona.<br />
Endeeberera y’etaka omw’ihanga ebugeine emirabanamu mingi nk’ekora mbi y’abaheibwe obushoboorozi<br />
hamwe n’okurya enguzi, kyareetera n’abantu kwihamu obwesigye.<br />
Ahabw’kwenda kwihaho ebizibu ebi byoona, gavumenti ekatandikaho okuhabuza omw’ihanga ryoona<br />
ahabantu b’emiringo etari emwe oku eitaka rishemereire kureebererwa n’kutegyekwa. Ebiteekako by’abantu<br />
bikateranizibwa kandi byashwinjumwa kwihamu eiteeka ry’eihanga ry’eitaka.<br />
Ekyetago ky’eiteeka eri ni: Okukozesa eitaka n‘eby’obugaiga eburirimu omubwijwire kandi obutwire<br />
bwona n’okuhindura ebyentuura hamwe n‘ebyentasya ya <strong>Uganda</strong>.<br />
Ekyigyendererwa kikuru ky’eiteeka ry‘eitaka ery’eihanga ni: okureeba ngu hariho enkozoza n’endeberera<br />
ya eitaka nana ebyobugaiga bwaryo eyobutwire kandi eringanirire akuchendeza obworo, ekuretaho<br />
ebugaiga hamwe nana entunguuka omu byetatsya nana ebyentuura ya abaantu baihanga.<br />
Ebigyendererwa by‘eiteeka erya eitaka erya <strong>Uganda</strong> ni:<br />
(i)<br />
(ii)<br />
(iii)<br />
(iv)<br />
(v)<br />
(vi)<br />
2<br />
Okwongyera ahamugasho gw‘eitaka omukutunguura eby‘entasya, obugaiga hamwe n’okucendeeza<br />
ebworo omu <strong>Uganda</strong>.<br />
Okutereeza enkora ey‘eitaka eyabeire etashoborokire kwenda ngu abantu bagiree obugabe<br />
bw’buringaaniza kandi buhamire ah’eitaka ryaabo.<br />
Okushoborora engyenderwaho etashoborekire okuretaho endeberera y’eby’obugaiga bw‘eitaka<br />
ey’obutwire.<br />
Okwihaho emize emibi ey‘ira, kurinda ebugabe bw‘abaantu, kwihaho okusonsola abntu kugyendera aha<br />
kikura kyaabo (oba ori amukazi nari omushaija), ah’amadiini, ahangaanda, hamwe n‘endijo miringo<br />
kwenda kureetaho entunguuka.<br />
Okugaruza busya n’okutereeza eby’obutegyeki bw’obugabe bw‘eitaka kuretaho obuhereza oburungi<br />
kandi obw’obwinganisa.<br />
Kureetaho enkozesa ey’obutwiire, obulinzi hamwe n’obureberezi bw‘ebitwehinguririize, eby’obuhangwa<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
(vii)<br />
(viii)<br />
n‘eby’obugaiga bw’engaanda ah‘eitaka kuretaho entunguka omuby’entastya omw’ihanga.<br />
Kuretaho entunguka emuntuura y‘abaantu eteekatekirwe kandi etereire, etarikushisha ebitwetoreire<br />
kandi eri kubasika omubyaro n’omu tawuni oteireho okwombekwa kwe-nguundo, amashomero,<br />
amarwariro n’ebindi.<br />
Okutereeza amateeka goona againe akakwate n’eitaka n’okunyweeza amaani gebibina ahandeengo<br />
zoona eza govumenti n’enganda ahabw’obureberezi bw’obugaiga bw’eitaka obutwiire bwona.<br />
Ebi n’ebigyendeirweho omukukora eiteeka ry‘eitaka<br />
(i)<br />
(ii)<br />
(iii)<br />
(iv)<br />
(v)<br />
(vi)<br />
(vii)<br />
(viii)<br />
(ix)<br />
Eitaka n’ekiraabo ky’obuhangwa kya burimunya-<strong>Uganda</strong> eki ashemeereire kutunga, akakozeza<br />
kutunguuka nk‘omuntu nari nk‘abaantu.<br />
Eiteeka ry’eitaka niritekwa kuhereza ebushoborozi nari abugabe kutunga eitaka n’okuhereza endagiriro<br />
y’okutungamu eitaka kw’abantu abatari banya-<strong>Uganda</strong>.<br />
Eitaka n’eky’obuhangwa ekirikusingayo okwetagisa omuby’entuunguuka ya <strong>Uganda</strong>, kandi enkozesa<br />
yaaryo eshemereire kugyenderera kuceendeeza obwooro.<br />
Eitaka rishemereire kukozesibwa n’okurebererwa gye kwongyera ahamugasho gwaryo ogw’buhaangaazi<br />
omubyetasya.<br />
Eiteeka ry‘eitaka niritekwa kubangira emigasho yoona eyi eitaaka riine ekwatireine n’eby’enzaarwa,<br />
eby’entasya, eby’entuura hamwe n’eby’obutegyekyi.<br />
Engabanisa hamwe n’enkozesa y’eitaka eshemereire kworeka oburinganiza n’obwinganisa otagyendereire<br />
aha kikura ky’muntu weena omushaija nari omukazi.<br />
Endeberera y’obugaiga bw’omw’itaka eshemereire kureetaho obutegyeki oburungi, ekareetera<br />
ebitongore ebikwatireine n’obureeberezi bw’eitaka kutereeza kurungi emaanja z’amataka.<br />
Eiteeka ry`eitaka rishemereire kworekyerera okukoraho amateeka agandi agashugeine omubitongore<br />
ebindi.<br />
Ebitongore ebindi, ebibina by,amadiini, eby’enzarwa hamwe n’ebitongore by’abarikwekozesa<br />
bishemereire kukwatanisa na govumenti kuhikiiriza ekyigyendererwa ky‘eitaka.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
3
SECTION<br />
2<br />
EKITONGORE KY’EBY’<strong>EITAKA</strong> OMUNTUNGUUKA Y’EIHANGA<br />
2.1 Okubeera ne’itaka, n’enkozesa y’obuhangaazi ey’eby’obugaiga bw’ eitaka<br />
Ebiragiro ebitwireho kuruga enyima ebikwatireine n‘eitaka nibisinga kureeba munonga aha ntuunga y’eitaka<br />
kwonka tibirikufayo aha nkozesa kandi obwo enkozesa y’eitaka nikyo kintu kikuru omukuceendeeza obwooro<br />
hamwe n’okurinda eby’okurya byeitu. Eiteeka ry’eitaka rigyendereire munonga ahakugyira ngu eitaka niribaasa<br />
kureetaho entaasya nyingi enkozesa yaaryo yaaba eri ahakipimo. Okutuungura akatare k’ebihingwa nikimwe<br />
ahabintu bikuru ebirikreetaho entunguuka namunonga omubahingi ab’ahansi hamwe n’okutunguura ebyaaro<br />
byaabo.<br />
Omuramwa gw’eiteeka: Ekitongore ky’eitaka nikiija kwongyera amaani omuby’entasya<br />
ebirikuruga omw’itaka obwo kirikuhagira enkozesa y’eitaka enungi.<br />
Eki nikiija kutebwa omu nkora ekitongore ky’eby’eitaka nakyo kyakorera hamwe na gavumenti omuntebekanisa<br />
y’entunguuka y‘eihanga, kandi handi hakabaho n’okucencuramu okwihamu ebyo ebirikikira kugumisa obugabe<br />
ah’eitaka na munonga obugabe bw’abantu baburiijo ab’ahansi abarakira kunyigiirizibwa, kandi n’okwongyera<br />
eby’obushubuzi bw’eitaka omubwingi obwo hatariho okunagiirira obugabe bw’abanya-<strong>Uganda</strong>., okwongyera<br />
ahantasya y’abahingyi abari kuhiinga omubukye nokuhagyira abahingyi hamwe n’okubaha obuyambi.<br />
Eiteeka niritekateka kuguma niricebera ebyetaago by’eitaka buri myaka ikumi, rikatekaho entebekaniisa<br />
y’okucendeeza okweyongyera kw’omuhendo gw‘abaantu, kandi riteekeho enkozesa y’eitaka eshoboorokire<br />
kandi ribaasise abantu b’ekyaanga okureeberera eitaka ryaabo omukyaanga kyaabo.<br />
2.2. Ekitongore ky’eitaka kukorera hamwe n’ebindi bitongore.<br />
Eitaka hamwe n’eby’obugaiga eby’obuhaangwa byoona nibigyendera hamwe. N’ahabw’ekyo omu kutekatekyera<br />
entunguuka ah’eitaka nikyetaagisa kuteekaho entebebekanisa ahby’obuhangwa nk’ebibira, enyamaishwa, amaizi,<br />
obuhiingyi, n’entuura y‘abaantu. Enkwatanisa ehikire eshemereire omubitongore by’omutaano okwongyera<br />
4<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
ahamugasho gw‘eitaka, ahantasya, n‘entunguuka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
a) Empindura yoona omw’iteeka ry’eitaka eshemereire kuhamya ngu ekitongore ky’eby’eitaka<br />
kyareetaho entuguuka omubitongore ebindi eby’entasya kandi ryareetaho entunguuka y’eihanga<br />
ahikiriire.<br />
b) Eitaka omu <strong>Uganda</strong> niriija kurebererwa nk‘eky’obugaiga ky’abaantu boona kurugiirira<br />
omuntebekanisa y’ebitongore by’omutaano.<br />
Kutunga eki, eiteeka nirihamisiriza ngu ebyobugaiga bw‘eitaka ebirikwetagwa ahabwentunguuka nibyija<br />
kuherezibwa govumenti na za govumenti za abyanga kandi ezi entunguuka ti zirije kubusabusa aburungyi bwe<br />
eitaka ,enkora ye kichweka kya eitaka nane bindi ebichweka byentasya nibyija kugumizamu birikucheberwa,<br />
ebyo bugaiga nibyija kubaho ahabwentunguura ya eitaka nane nyegyesa ya abaantu , okwongyeramu amaani<br />
omubakoozi abarikureberera eitaka kuretaho obuhanguzi omukugaita ekichweka kya eitaka omuntunguuka<br />
ya ihanga.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
5
SECTION<br />
3<br />
ENGYENDERWAHO N’ENKORA Y’AMATEEKA<br />
Ekichweka ekya eiteka eri, nikyigyenderera okuteereza ebitashoborokyire omugyenderwaho (konsititushoni)<br />
n’ekiragiro ekyiriho ekiri kukwata ahabujunanizibwa bwa gavumenti omukukurira hamwe n’okureeberera<br />
eitaka. Ebigambirweho nibyo ebi:<br />
3.1. Obushoboorozi Oburikushembayo Ah’eitaka<br />
Ekikuru hanu n’okumanya ahu obushoboorozi oburashembayo ah’eitaka rya <strong>Uganda</strong> buri nainga shi n’oha<br />
mukama wa <strong>Uganda</strong> (ekyaapa ky’eihanga). Engyenderwaho neyoreka ngu eitaka neryabanyauganda kwonka<br />
teririkworeka ahu obushoboorozi ow’abantu beine ah’eitaka eri burikukoma.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) Obushoborozi ah’eitaka ryoona rya Ugnada buri omumikono y’eihanga ahabw’abanya-<br />
<strong>Uganda</strong>.<br />
(b) Eihanga nirija kwikiriza ebyaapa by’eitaka okukorwa ahansi y’ekyapa ekyomutaano.<br />
Kutunga ek,i ni haija kibaho okuhinduramu omu ngenderwaho kuheereza eihanga obushoborozi kukora<br />
ahabw’abantu. Kandi eiteka nirija kukorwa kuhereza obukiiko bweitaka aha disiturikiti obushoborozi<br />
bw’okugaba eitaka eritaine mukama waryo n’obujunanizibwa bw’okureeberera eitaka eri.<br />
3.2. Obushoborozi Bw’okutunga Eitaka Ryoona Omu <strong>Uganda</strong><br />
Gavumenti eine obushoboorozi kutwaara eitaka ryoona eri yakunda omu <strong>Uganda</strong> ahabw’obutuuragye<br />
n’obugwagye bw’abantu. Kwonka ahu gavumenti erikutwaara, mukama w’eitaka eri aine kushumbushibwa<br />
(kukeitwa) omuringo oguhikire eitaka eri ritakateirwe.<br />
6<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
Omuramwa gw’eteeka<br />
(a) Eihanga nirija kukozesa obushoborozi bw’okutwaara eitaka ryoona n’obujunanizibwa<br />
okurugiirira ahaburungi n’obutuuragye bw’abantu boona.<br />
(b) Obushoborozi obu nibwija kukozwsibwa kwongerwayo kutwariramu n’okwetaaga<br />
kutebekanisiza entunguuka.<br />
Eki nikiija kukorwa aha kuhindura omu ngyenderwaho n‘ebiragiro ebikukwatwaho, oteireho n’okugaruzaho<br />
eitaka eryatweirwe ahanyima y’ekigyendererwa ky’okutwara eitaka eri kuremwa kukorwa, nainga<br />
kyaheza kuhikiirizibwa. Kandi gavumenti eine obujunanizibwa kukozesa oburingaaniza omukukozesa<br />
obushoboorozi obu.zo.<br />
3.3. Okureeberera Enkozesa Y’eitaka Ahabw’abantu N’entunguuka<br />
Eihanga riine obujunanizibwa bw’okureba ngu abantu nibakozesa eitaka ryaabo omumuringo guhikire<br />
ogutarikuteganisa entuura y’abantu kandi enkozesa egi ekareetaho entunguuka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka: Eihanga niriija kukozesa obushoborozi bwaryo okureeberera enkozesa<br />
y’eitaka ahabw’orungi n’obutuuragye n’entunguuka y’abantu.<br />
Kutunga eki, emiringo y’okutekaho endagiriro kukozesa obushoborozi obu ahabwa gavumenti, kucebera<br />
amateeka agariho, kwegyesa abantu aha kigyendererwa n’omugasho gwokureeberera enkozesa y’eitaka<br />
n’okurebeka ngu abantu bakorera ahamateka aga omubyaaro n’omumatawuni.<br />
3.4. Omushoro Gw’eitaka<br />
Omushoro ni kimwe ahabintu ebi gavumenti erikubaasa kukozesa omukureeberera enkozesa y’eitaka.<br />
Okwenda kuhagira enkozesa nungi y’eitaka, eiteeka ryeitaka nirihagira okushoresa eitaka eritarukukozesibwa<br />
kugira ngu abanya-<strong>Uganda</strong> bongyere amaani omukukozesa eitaka ryaabo. Eiteeka nirigamba ngu omuntu<br />
owahansi omushoro ogu tiguramuhate munonga ahabw’okuba naaba ateine eitaka erishutamiire busha nainga<br />
eritaine ntaasya.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
7
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Eihanga, niriija kutekaho enkora eshemereire eyo kushora okw’eitaka ahabw’okuteekamu<br />
amaani omunkozezesa y’eitaka n’okuchendeza aha kweyongera kweitaka<br />
eritarikukozesibwa.<br />
(b)<br />
(c)<br />
Omushoro gw’eitaka ogutekatekirwe niguza kurugiirira ahabwamushiinja oburikurugiirira<br />
aha kucondooza omu katare ka hamwe ak’amanga ga burugw’eizooba bwa Africa.<br />
Omushoro ogu tigurikwija kushashurwa ah’eitaka eri;<br />
(i)<br />
(ii)<br />
(iii)<br />
(iv)<br />
Eitaka eribikirwe ngu ebiriisa bibanze byayeyongyera.<br />
Eitaka ery’abeteereine ery’okuriisizamu nainga okuhiiga.<br />
Eitaka ryabariisa abarirekire aho ngu obunyansi nainga ebiriisa byeitaka bibanze<br />
byakanya nainga,.<br />
Abantu abarikurinda ebicweeka bimwe by’eitaka ryabo batarihingiremu<br />
ahabw’okurinda eby’obuhangwa.<br />
Kutunga eki, nihaija kubaho okushoboragye ni itaka ki ertakozesiibwe, eitaka erishemereire kutebwaho<br />
omushoro, hamwe n’obushonshorekye bwokushora n’obutashora. Eiteeka ririija kuteebwaho kuyamba aha<br />
nshoresa y’eitaka n’oreeba enkozesa y’etaka y’etaka enungi.<br />
3.5 Okureeberera Eby’obuhangwa Ebyah’eitaka<br />
Eby’obuhangwa nk’eby’omw’ishwa, enyanja, emigyera, ebibira, ebisharara, n‘eitaka eryateirweho<br />
ahabw’oburambuzi n’entuura y’enyamaishwa nibirindwa eihanga ahabwabantu. Nikimanyisa ngu eihanga<br />
nirikora eki ahabw’oburungi bwabanya-<strong>Uganda</strong>. Eiteeka riine kushoboorora akakwate akariho ahagati<br />
8<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
y’eihanga n’abantu kandi ryoreke obujunanizibwa bw’eihanga n’abanyauganda omukutuga n‘okureberera<br />
eby’obugaiga by’obuhangwa.<br />
Omuramwa gw’eiteeka: Eihanga niriija kureberera kandi ririnde eby’obugaiga by’obuhangwa<br />
ahabw’obwesigwa bwabantu boona ahabw’oburungi bwabanya-<strong>Uganda</strong> boona.<br />
Kutunga eki, eiteeka riine kworeka kurungi enkora n’obushonshorekye obu eihanga riine aha by’obugaiga ebi<br />
omubwesigwa bw’abantu baryo n‘oku abantu bashemereire kwejunisa eby’obhangwa ebi; ryoreke obugabe<br />
bwabo bantu abaherereire eby’obuhangwa ebi hanmwe n’omuringo gw’okuteekaho n’okwihaho emyanaya egi<br />
n’okugireeberera.<br />
3.6 Eitaka Rya Gavumenti Hamwe N’ery’abantu Boona<br />
N’obu akakiiko k’okureeberera eitaka omu <strong>Uganda</strong> (<strong>Uganda</strong> <strong>Land</strong> Commission) kaateibweho engenderwaho<br />
kureeberera eitaka rya gavumenti, kuhisya nahati, eitaka eri, tirikashoborwaga, nahu ririkushangwa<br />
tiharikumanywagye, tihariho oburyo obushoboorokire ey’okumanyisa, kureeberera n’okukozesa eitaka eri.<br />
Kandi eitaka ry’abantu rigumire kumanya omu disiturikiti habw’okuba obukiio bw’etaka bwa disiturikiti<br />
bukaryegarurira.<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Eitaka rya gavumenti n’eitaka eririkutungwa gavumenti okurugiirira aha ngenderwaho<br />
y’eihanga nari eririkutungwa gavumenti omumahanga gaheru. Eitaka rya gavumenti ririmu<br />
eitaka ryoona eri gavumenti eine omumateeka, kand gavumenti erikirikozesa nari ebitongore<br />
byayo eri birikukozesa emirimo yayo omubutongore.<br />
(b) Eitaka ry’abantu boona n’eitaka eririkukozesibwa ahamirimo/emigasho ya buri omwe nari<br />
eitaka eririkwombekwaho amarwariro nari amashomero agarikukozesibwa abantu boona.<br />
Haza ririmu n‘eitaka eriteine mukama waryo hamwe n’eitaka eririkureberwa obukiiko<br />
bw’eitaka obwa za disiturikiti eryabaheirwe omubupangisa.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
9
Eki nikiija kuhikiirizibwa omu kutekaho amateeka agarikutaanisa eitaka ry’abantu boona hamwe n’eitaka<br />
rya gavumenti. Eiteeka eri niriija kushoboorora amatembezo g’okurabamu omukutunga hamwe n’okugaba<br />
eitaka rya gavumenti, kandi rikashoboorora omuringo gwokutungamu eitaka omubupangisa hamwe<br />
n’okugabaniisamu amataka aga.<br />
3.7 Eby’amajuta N’obundi Bugaiga Bw’omw’itaka:-<br />
Engenderwaho nehereza gavumenti eri omubutegyeki obushoboorozi kureberera n’okurinda eby’obugaiga<br />
ebiri omu itaka nk’amajuta n’ebindi ebirikushangwa omubutaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka: Eby’obugaiga bw’eitaka n‘amajuta ahabw’okugira ngu neby’obugaiga<br />
by’obuhangwa eby’omuhendo munonga, Ninyiija kuteebwa omumikono y’eihanga<br />
ahabw’okugasira abanya-<strong>Uganda</strong> boona.<br />
Okuhikiiriza eki, engyenderwaho y’eihanga neyija kuhindurwa kandi etteeho eiteeka eririkwikiriza abantu<br />
boona okumanyisibwa n’okwetaba omukushwinjuma n‘okutimba ebyobugaiga ebi, hamwe n’okurinda<br />
obugabe bw’abantu anh’eitaka omubicweeka ebirikushangwamu eby’ougaiga ebi, kandi n’okutekaho engabana<br />
y’amagoba agarikuruga oubugaiga obu.<br />
3.8 Emiringo Y’okugira Eitaka Omu <strong>Uganda</strong><br />
Engyenderwaho y’eihanga neshagika emiringo ena (4) y’omuntu arikubaasa kubeeramu n’eitaka: Hariho<br />
ery’omuntu ery’kyapa (freehold), hariho ery’kupangisa (leasehold), harioh ery mayiro (mail land) kandi<br />
neririkugyendera omumitwarize n’obuhangwa bw’abantu (customary). Tihariho oburugiriro bworobi<br />
obw’emiringo egi burikuretaho okubaho kwobugabe bweitaka obuhandikirwe nari obtahandikirwe.<br />
10<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) <strong>Uganda</strong> neija kugumizamu n‘emiringo eriho eyokubamu n’eitaka nk’oku kyorekirwe omu<br />
ngenderwaho y’eihanga.<br />
(b) Eihanga ririija kushoboorora obugabe bw’okubamu n’eitaka okurugirira ahabutware<br />
bw’okubamu n’eitaka kwihaho okubuusabuusa.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa bwanyima y’okuhindura engyenderwaho y’eihanga kandi hakatebwaho eiteeka<br />
ry’eitaka eririkwikiriza obutware bw’okubamu n’eitaka okugumaho kandi bukaguma nibutunguka kugyendera<br />
ahampinduka omuntura yabantu, tekinologia, enkoseza y’eitaka n’eby’etaago by’akatare, ririkwikiriza<br />
okuhindura kuruga omumuringo gumwe kuza omugundi, kunyweza emiringo eyikirizibwe omuby’enzarwa<br />
n’entura y’abantu n‘okwikiriza, okwegyesa n‘okunyweza obugabe bw’eitaka obw’abaana, abakazi n‘abandi<br />
bantu abatarikwebaasa.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
11
SECTION<br />
4<br />
ENKORA Y’OKUBAMU N’<strong>EITAKA</strong><br />
Enkora y’okubamu n’eitaka negyendera aha mateeka g’okwikiriza omuntu okugira obugabe hamwe n’buhame<br />
ah’eitaka, hamwe n’kugira ngu hariho oburinganiza omukugaba hatarimu kushoroora nainga shi kusonsola.<br />
Kandi habeho okurinda eby’obugaiga bw’eitaka aha bw’obutware bw’abantu ab’omumaisho, n’okurinda<br />
eby’obugaiga by’obuhangwa, eyambe okutebekanisa n’okuhindurwa n’egenderera aha kuhayahayana<br />
kwebyetango bye entuura, entansya hamwe n‘obutegyeki.<br />
4.1 Emiringo Y`Okutungiramu Eitaka<br />
Eitaka niribaasa kutebwa omumiringo etari emwe okurugiirira aha biragiro. Emiringo egi nerugiirira aha<br />
nkozesa nainga shi aha nyemaririra y’obgabe ah’eitaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Eitaka nirija kutebwa omu miringo egi, eitaka ry’omuntu buntu, eitaka ry’abantu boona,<br />
hamwe n’eitaka rya gavumenti.<br />
(b) Buri muringo gw’okubamu n’eitaka nigwiija kushoboororwa omubwijwiire okureeba ngu<br />
bwemiringo y’amataka eri omubiragiro nereetaho okurinda eby’enttura, entatsya hamwe<br />
n’eby’obuhangwa ebitwehinguririze hamwe n’eby’obutegyeki ahabwa bakama b’amataka,<br />
abarikugaturamu, hamwe n’abakugakozesa.<br />
(c) Eihanga niriija kukozesa ebitongore byaaryo kureberera enkozesa y’eitaka eritungirwe omu<br />
muringo gwona kureetaho entunguuka ey’obutwire.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa hanyima y’okuteekaho ebiragiro ebirikuyamba burimuringo, kwenda kutaho<br />
oburinganiza hamwe n’okurinda obugabe bw’abantu omubwire bw’okugaba.<br />
12<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
4.2. Okubeera N’eitaka Okurugiirira Ahamitwarize Y’abatuuragye (Customary Tenure)<br />
Okubeera n’eitaka kugyendera ahamitwarize y’abatuuragye n’omuringo ogwabandize kwikirizibwa<br />
omugyenderwaho (konsititushoni) y’eihanga eya 1995 kandi gwatebwa omubuhandikye nkeiteeka. Kwonka<br />
omuringo ogu tigurikweterezibwa omu ntegyeka n’embeera yagwo. Ekirugiremu nigutwagwa nk’omuringo<br />
gw’ahansi munonga handiijo miringo y’otungamu eitaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Eihanga niriija kutwaza muringo gw’okubeera n’eitaka kurugiirira aha ntwaza y’abantu<br />
eyashangirwe (customary) nk’oku ririkutwaza omuringo ogw’okutungamu eitaka<br />
ahabw’omuntu ebiro n’ebiro (freehold).<br />
(b) Eihanga niriija kutekaho okuhandikisa kw’omuringo ogu nk’oku emiringo endiijo<br />
erikuhandiikisibwa.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa, omukuteekaho office y.okuhandiika eitaka eri Kandi ekihandiiko ky’eri itaka nikiija<br />
kuba inkingana n’ekyapa ky’eitaka ery’butwiire. Okuhindura ekyapa kuruga omu muringo gumwe kuza<br />
omugundi nikwija kwikirizibwa. Kandi okuhagira n’okukuza omuringo ogu nikwija kuhagirwa.<br />
Kand eiteeka niriija kuteebwaho kuhagira entunguuka y’omuringo ogu namunonga kwenda ngu engabana<br />
n’entuunga y’eitaka omu muringo oge etanyigiiriza omuntu weena omushaija, omukazi nainga omwana<br />
4.3. Omuringo Gwokubamu N’eitaka Ogw’abaami Hamwe N’obugabe Bw’abashangirweho<br />
Abajungu okuheereza eitaka abaami ba Buganda nk’ebirabo (mailo) kandi habeire hariho abantu abashangirweho<br />
kikareetaho obugabe bw’endengo ibiri ah’eitaka rimwe. Abaaheirwe eitaka (landlords) hamwe n’abashangirweho<br />
obuzaare bwizire nibusiisikara buri omwe arikwenda obugabe bwe hamwe n’okwihaho amateeka agakwtireine<br />
n’okuha obushuuru. Eki kirugiremu obutabanguko bwingi ahagati ya ba landlord hamwe n’abashangirwe (tenants).<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
13
Omuramwa gw’eiteeka:-<br />
Eihanga niriija kukozesa ebiragiro n’agandi magezi kwihaho, n’okutereza eobutabanguko<br />
n’okuhondana ahagati y’abaheirwe eita hamwe n’abashangirweho kwenda ngu buri omwe<br />
obugabe bwe buteebwemu ekitinisa.<br />
Entekaniza eri omu nkora n’okugira ngu habeho okwikirizangana hagati y’abantu aba, nainga gavumenti<br />
eteekeho enshaho y’okushashura bamwe ahari aba kwenda kureetaho obuteeka. Okwenda kuretaho<br />
enkorengana ey’oburingaaniza n’amazima ahagati yabahandiikise eitaka hamwe n’abarinshangirwemu, niheija<br />
kebaho okushoboorora busya omupangisa owashangirwe aha itaka hamwe n’obugabe bw’owarihnadiikiise.<br />
Habaho obutaikirizana ahagati y.abantu aba, kooti neija kusharaho omuhendo gw’esente gw’okukeita omwe<br />
haribo.<br />
4.4 Omuringo Gw’eitaka Oguhandiikirwe Obutwiire<br />
Ogu omuringo gw’okubeera n’eitaka rihandikisize omumaziina g’omuntu neinga abantu obutwiire bwoona.<br />
Kwonka omuringo guri ahabeeyi yah’eigaru ahabw’okuba nigwetaga okupima okw’ekikugu n‘okuhandikisa.<br />
Ogu muringo gugumire kukyendeza nainga kwongeza ahabwokugira ngu enkora n’obushonsorokye bwagwo<br />
tibukateberezibwa nk’okukiri omumuringo gwo kupangisa.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
Eihanga niriija kukozesa obushoborozi bwaryo aha muringo gw’eitaka ogw’ecaapa kureba<br />
ngu gwahikiriza entebekanisa n’omutindo gw’entuguuka eyobutebekana.<br />
Kuhikiiriza eki, eiteeka niriija kukozesibwa kutekaho enkora n’obushonshorokye aha muringo ogu<br />
kucebera enkozesa n’entunguura yagwo. Ahabw’eitaka eryatugirwe omu muringo gweitaka ryebyemitwarize<br />
y’abatuuragye, eitaka niribasa kuhandiikisibwa omumaziina ga bakama baaryo.<br />
14<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
4.5 Omuringo Ogw’eitaka Ery’okupangisa<br />
Obu n’obugabe ah’eitaka oburikukomooka ahacaapa ekikuru ekya mukama w’eitaka. Enkora egi n’egambwa<br />
kuba neereetaho entunguka n’butuutagye bw’abantu. Engyenderwaho y’eihanga eya 1995 ku yateibwe<br />
omunkora, hakabaho empindahinduka omunkora y’obupangisa ahabw’okwihaho ababeire beine obushoborozi<br />
kupangisa kandi n’okukuza enkora ey’emitwarize y’abataka. Eiteeka niriikiriza okuhindura enkora y’obupangisa<br />
okutunga ecaapa eky’obutwiire.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:-<br />
(a) Entekataka y’obupangisa neyija kuhagirwa nk’enkora y’okutungamu eitaka ahabw’entunguuka<br />
na munongs omumtaka agarikushangwa omumatawuni kand n’amataka ageine akatare<br />
keingi.<br />
(b) Enkora y’obupangyisa neyija kuhinduka ey’ecaapa ky’obutwiire omupangisa yaaba ari<br />
mukama weitaka wenyine.<br />
Ekyi nikiija kuhikiirizibwa eitaka ryona eryahandikirwe munkora y’obupangisa (liizi) enyima y’omwaka gwa 1995<br />
kandi rihandikisiibwe bakama baryo kuheebwa ebyaapa eby’obutwiire. Kandi eitaka erya boona eripangisiibwe<br />
riheebwe obwiire butarikurenga emyaka 99 ahabw’abanya-<strong>Uganda</strong> hamwe n’emyaka 49 ah’abantu b’amahanga<br />
agandi; kandi n’okuhagira enkora y’okupangisa omri miring yoona ei abantu beinemu eitaka; hamwe n’okurinda<br />
obgabe bwabo abahindwirwemu abapangisa ah’eitaka eri bashangirweho.<br />
4.6 Ebyobugaiga Eby’orukwatane Ah’etaka Ry’omuntu<br />
Eby’obugaiga eby’orukwatane n’ebyo ebi abantu barikukozeeseza hamwe nk’amariisizo, ah’okushenya<br />
enku, okuhiiga hamwe n’okweshera. Gamwe ahmataka aga gakahaambwa gaguzibwa abantu ba buriijo<br />
bwesherekye.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
15
Omuramwa Gw’eiteeka:<br />
(a) Ebirangyiro namateka agariho agakwatireine n’okureeberera eby’obugaiga eby’orukwatane<br />
nibyija kushemezibwa kutebwa ahamutindo gw’okureetaho entunguuka y’obutwiirwe<br />
bwoona.<br />
(b) Gavumenti erikukorengana na bakama b‘eitaka neija kureeba ngu eby’obugaiga obw’itaka<br />
ebiri mumikono y’abantu ba buriijo nibireebererwagye.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa omukuteekaho emihanda erikworekyerera ahu eby’obuhangwa eby’orukwatane biri.<br />
Hamwe n’okwongyer kwegyesa abantu ahandeeberera y’eby’obuhangwa eby’orukwatane kandi n’okuhagira<br />
abantu kuhandiikisiza hamwe ebintu byaabo by’rukwatane.<br />
4.7 Obugabe Ah’eitaka Obw‘Ebika By’abantu Ebikye<br />
Obugabe obw’itaka omubantu b’ebika ebikye hamwe na bakashangirwe tiburikukira kumanywa habw’okugira<br />
ngu abantu aba okukira obwingi nibatungwa eby’obuhangwa kandi n’obundi nibakira kushanga emyanya yaabo<br />
eyahwiire nk’emyanya y’okurindiramu enyameishwa n’eby’obuhangwa ebindi. Gavumenti nekira kubinga<br />
abantu aba omu myanya egi kandi ebura kureeba obugabe bwabo ah’eitaka eri n’okubashumbuusha.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
Gavumenti omukukozesa n‘okureberera ebyobuhangwa ebyahwiirwe neiyija kufayo ahakurinda<br />
obugabe bw’abantu ab’enganda enkye ah’eitaka ry’obuzaarwa bwaabo.<br />
Okuhikiiriza eki, eiteeka niriija kutebwaho rirkushagika n’okurinda obugabe bw’abantu b’enganda enkye<br />
kandi n’okutaho oburyo bw’okushumbushamu abantu aba gavumenti yaaba neyenda kukozesa ebicweeka ebi<br />
16<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
arikubeeramu; kandi hashemereire kubaho oburyo bw’okubaganamu amagoba agarikuruga omukukozesa<br />
eby’obuhangwa ebi aba bantu biihirwemu.<br />
4.8. Obugabe Bw’eitaka Omubicweeka By’abariisa<br />
Eitaka ry’abariisa rigumire nirihambwa abantu batari bamwe na bamwe, kyaretera eitaka ry’okuriisizamu kuguma<br />
niricendeera hamwe n’okusiisikara. N’okutambatabura kw’abariisa nikukira kurugiiriramu omuhondano.<br />
N’ahabw’ekyo hashemereire kubaho enkora y’okutunguura n’okureeberera amariisizo n’embeera z’abariisa.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
Obugabe bw‘eitaka omubariisa nibwija kuhebwa kandi burindwe gavumenti.<br />
Okuhikiiriza eki, eiteeka niriija kuteebwaho kurinda eitaaka erya hamwe ery’abariisa hamwe n’okureeba ngu<br />
oburiisa byabaho hamwe n’ebindi by’obuhangwa n’ebyentasya ebirikukorerwa ah’eitaka nk’eby’obuhiingi. Ahu<br />
abariisa banyigirizibwe nibeija kushashurwa kandi habeho n’okwikirizana ah’abariisa bashemereire kuriisiza.<br />
4.9. Obugabe Obw’abakazi N‘Abaana<br />
N’obu engyenderewaho n’amateeka agandi garikworeka oburinganiza, emitwarize omubantu erikushoroora<br />
abakazi tekahweireho ahabw’okugia ngu amateeka aga tigarikuteebwamu amani n’okukozeesibwa. Emitwarize<br />
y’eira nekikiza amaani ebiragiro.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) Gavumenti neija kwongyera amaani kuteeka omunkora ebiragiro ebirikurinda obugabe<br />
bw’abakazi n‘abaana okutuunga eitaka.<br />
(b) Gavumenti neija kugamba ahabuteingana oburiho ahagati ya bashaija n‘abakaazi, kandi<br />
erebeke ngu abakazi n’abashaija baagira obugabe bw’eitaka oburikwingana batakashwereine,<br />
omubushwere, n’ahanyima y’obushwere, aha kusika hatariho kugobeza.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
17
Okuhikiiriza eki, niheija kubaho enkora kureeba ngu emitwarize ey’ira ekwatireine n’eby’obusika tiyaremesa<br />
abakazi n’abaana kutunga eitaka kandi n’okwihaho okujumiirira obugabe bw’abakazi n’abaana. Kandi<br />
emitwarize nebikorwa eby’ira ebirikuzibira abakazi n‘abaana kutuunga, kukozeza n’okuba n’eitaka<br />
nibyija kugarukwamu kurebeka ngu eitaka ryeeka niririndwa ahabw’eka yoona kandi bakuru b’amaka beine<br />
obujunanizibwa ahabikorwa byaabo ah’eitaka eri.<br />
Amateeka nigeija kugarukwamu kwongyera amaani ahaburinganiza omubugabe bw’abo abari omubushweere<br />
kureeba ngu ebirangyiro by’eby’okusika byagasira abakazi n’abashaija ababugabe bwaabo ahabintu ebi<br />
batungire barikutuura hamwe. Kandi habaho n’okurinda obugabe bw’abaana.<br />
4.10 Obugabe Bw’etaka Obw’abantu Abarikutuura Omu Myanya Etatungukire<br />
Omu <strong>Uganda</strong> abantu ab’ahansi beine omugisha mukye gw’okutunga obutuuro burungi ahabw’okugyira ngu<br />
eitaka okukira obwingi n’ery’abantu buntu. Eki kireesire okweyongyera kw’abaantu abarikutura omumyanya<br />
mibi etatunguukire kandi tari mirungi ahabw’amagara g’abantu namunonga omunyanya y’etawuni.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
Gavumenti neija kutekaho enkora yokushemeza entuunga yeitaka omumyanya etatungukire.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa omukuhereza abooro abarikutuura omumatawuni ebikozeso kubayamba<br />
ahabw’okurinda obugabe bwabo bw’eitaka n’okushoroonzya enkorengana ahagati ya bakama beitaka,<br />
gavumenti hamwe n’abo abarikurituuraho. Nihaija kubaho okurinda embaganisa y’eitaka eriri omumyanya<br />
y’orujwangye omumatawuni kutekaho endinda y’eby’entasya, entuura y’abantu, eby’buhangwa n’amagara<br />
marungi g’abantu kurreba ngu byateebwa ahamutiindo.<br />
4.11. Obugabe Bwe’itaka Omubantu Abatarikwebaasa<br />
Abaantu abatarikwebaasa n’abo abaine akakooko ka siriimu, abarema, abaantu abakuzire hamwe<br />
n’ababingyirwe okuruga omumataka gaabo. Abaantu aba kyanguhi okufeerwa obugabe obugabe ah’eitaka<br />
18<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
yaabo ahabw’obwooro, okubingwa, n’okunyaga amataka gaabo omumiringo endiijo.<br />
Omuramwa gw’eiteeka;<br />
(a) Ebiragiro n’emitwarize y’okureberera eitaka nibyija kuha abantu boona abatarikwebaasa<br />
obugabe ahaburinganiza omukutunga eitaka, kugaba eitaka, n’okurikozesa.<br />
(b) Gavumenti neyija kushemeza enguza n’engura y’eitaka kwihaho enguza ya eitaka etahikire<br />
n‘okureba ngu obugabe bw’eitaka obwa butarikwebaasa burinzirwe.<br />
Okuhikiiriza eki, eiteeka niriija kuteebwaho kurinda obugabe bw‘abatarikwebaasa, biikirizibwe kutunga eitaka,<br />
hamw n’okutereeza eby’butare bw’eitaka kugira ngu abantu abatarikwebaasa tibanyigiirizibwa kandi n’bugabe<br />
bwaabo bwarindwa. Kandi abantu aba nibiija kushomesibwa kureeba ngu bayetegyereza obugabe bwaabo<br />
kurungi.<br />
Okugaruzaho amataka, obutuuro hamwe n’ebintu by’abaantu ababingirwe omumataka gaabo nibimwe<br />
ebirakorwe.<br />
4.12 Okugaruzaho Ebintu By’abategyeki Ab’ensikirano<br />
Omu mwaka gwa 1993, gavumenti ya <strong>Uganda</strong> ekarabyamu ekiragiro kugaruzaho ebintu by’abategyeki<br />
b’ensikirano ebi babeire nibareeberera ahabw’abantu baabo. Okugaruzaho ebintu ebi kukahebwa kwonka<br />
okuteesa nikukigyenda omumaisho ahabw’ebintu ebitaragambirweho omukiragiro ekyateibweho. Obuzaare<br />
ahagati yabo abaine obushobborozi kureeberera ebintu n’abo abrikubikozesa bwine kushoboroka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka;<br />
(a) Gavumenti neija kugaruriza abategyekyi ab’ensikirano ebintu ebyabeihirweho omu mwaka<br />
gwa 1967 barikugyendera aha, omukwikirizana n‘abategyekyi aba nk’oku kyahandikirwe<br />
omukiragiro.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
19
(b) Eitaka n‘ebintu ebiragarurirwe abategyekyi ab’ensikirano ahabw’abantu baabo nibyiza<br />
kukozesibwa n‘okureebererwa ahabw’oburungi bw‘abaantu abarikutegyekwa abategyekyi<br />
aba.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa omu kworeka kurungi entainiso ahagati y’ebintu by’abatengyekyi ab’ensikirano<br />
hamwe n’ebitu ebi barikureeberera habw’bantu baabo kandi n’okureeba ngu abategyeki baayetegyereza<br />
omurimo gwabo nk’abateirwemu obwesigwa kureeberera ebintu ebi ahabw’abantu abu barikutegyeka hamwe<br />
kandi n’abo abarikutura om’itaka eri okutabingwa omumuringo ogutahikire.<br />
4.13. Ebikwatireine N’eitaka Rya Kibaale<br />
Ebikwatireine n’eitaka rya Kibaale nibimwe ahabyafaayo ebyakozirwe ebitahikire birikurugiirira omukugabira<br />
Buganda amashaza abiri aga Buyaga na Bugangaizi.<br />
Ekyarugyeremu, abaganda bakaguma beine abugabe aha eitaka eri n’obu kyabeire kyahinguziibwe omumwaka<br />
gwa 1964 ngu amashaza aga bagarurize Bunyoro. Ekizibu kyogyerirweho okufuruka na munonga kw’abakiga<br />
okwija omumashaza aga ekyiresireho omuhondano omubibira abirinzirwe hamwe n’ahagati ya bakama b’eitaka<br />
n’abashangyirweho.<br />
Omuramwa gw’eiteeka : Gavumenti neyija kutekaho oburyo kuhindura encore embi eyateirweho<br />
obutegyeki obwa ira kwenda ngu habeho obusingye ahagati yabafuruki n’abashangirweho omuri<br />
Kibaale disturikiti.<br />
Okuhikiiriza eki, gavumenti neyija kutekaho asente z’okushumbuusha abaheirwe eitaka, kandi n’okubariira<br />
kurungi obwingi bw’itaka eririmu abafuruki, kugira ngu egarureho obugabe bw’abanyoro abashngirwe<br />
ah’eitaka ryabo kandi habeho n’amateeka agakwatireine n’eby’obufuruki.<br />
4.14. Obutare Bweitaka<br />
Obutare bweitaka bukwatiirine n’okuguza, okupangisa, okutiza, okugaba hamwe n’endiijo miringo<br />
y’okuhingaanamu eitaka. Omu butare bw’etaka nimwe eitaka ribaasa kutungirwamu Akatare koona k’eine<br />
20<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
kukozesibwa omumuringo oguhikire n’oburinganiza kuyamba abantu abarikurikozesa omuringo gwoona<br />
omubyetaago byaabo ebyentasya n’obugwagye. N’ahabw’ekyo, nikyetagisa gavumenti kushoroonzya enkora<br />
y’obutare bweitaka kureeba ngu yaatunguura ebikozeso ebirikuyamba aha nkozesa nungi y’eitaka. Kandi<br />
nikyetagisa ngu obugabe bw’antu abatarikwebaasa tibwaburira omuhingahingaana eitaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka; Gavumenti neyija kushagika enkozesa y’obutare bw’itaka enungi kandi<br />
ey’oringaniza omumiringo y’eitaka yoona.<br />
Eki nikiija kuhikirizibwa omukuhagira okuhingaana kw’eitaka okutarimu kunyigiiriza obugabe bw’omuntu<br />
weena kandi n’okuteekaho ekitongore ky’okureeberera ebyokugura n’okuguza eitaka. Kandi n’okworekyereza<br />
enkora y’ebitongore by’eitaka ebitari bya gavumenti ebirikuyamba omukugura n’okuguza eitaka.<br />
Ekyi nikiija kwooroba hanyima y’okuteekaho enkora nungi yokumanyisa abantu ahabikwatireine n’akatare<br />
keitaka n‘okutunguura okuhandikisa okurikukozesa ebyoma bya karimagezi (kompyuta). okutunguura akatare<br />
k’okupangisa eitaka nikiyamba abantu omukutunga n’okukozesa eitaka.<br />
4.15. Okutunga Eitaka Ry’okukoreramu Eby’entasya<br />
Gavumenti n’abajwekyerwa baayo bashemereire kutaho embeera y’okusikiiriza abanya-<strong>Uganda</strong> hamwe<br />
n‘abanyamahanga kukorera ah’eitaka rya <strong>Uganda</strong> ebyo ebikutuunguura entaasya y’eihanga. Abantu aba<br />
nibeetenga kugira obuhame ah’eitaka eri barikukoreraho.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) Gavumenti neyija kutekaho embeera y’okusikiiriza ab’eby’obushuubuzi ebihango<br />
(abanyamahanga nabanya-<strong>Uganda</strong>) omu bitongore byona eby’entasya:<br />
(i) Kurugiirira ahabiragiro ebiteirweho.<br />
(ii) Omumuringo gwokucebera, oguhikire kandi n’obwegyendesereza.<br />
(b) Gavument neija kutekaho enkora yokworekyerera eby’obushuubuzi ebihango kwend<br />
keceendeeza ebizibu byabwo ahabw’entuunguuka.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
21
Eki nikiija kuhikiirizibwa omukutekaho omuringo gwokworekyerera eihanga omukuheereza abshuubuzi<br />
eitaka ry’okukoreraho harimu n’obuhango bw’eitaka eri, hamwe n’kwihaho oburi bw’eguzi omukuha eitaka<br />
eri. Kandi obugabe bw’abanya-<strong>Uganda</strong> nibwiija kurindwa omukuheereza eitaka eri.<br />
4.16. Oburyo Bw’okurinda Obugabe Ah’eitaka<br />
Abanya-<strong>Uganda</strong> abarikukira obwingi tibarikubasa kutunga esente z’okuhikiiriza ebyetengo by’okutunga<br />
obuhame obuhikire aha miringo yoona y’eitaka erikwikirizibwa omubiragiro.<br />
Empereza y’obugabe bw’eitaka n’abarikubuhereza bo bonka, tibarikubasa kwesigwa kuhereza obuhame<br />
oburikumara ahabugabe bw’abo abarikukozesa eitaka n’okukira munonga abatarikwebaasa. Kandi<br />
n’okuha ekipimo ky’obuhaango bw’eitaka obushemereire n’eky’omugasho habw’okwenda ngu eitaka<br />
ritakagabaniisibwamu ekirengyesereize.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) Gavumenti neyija kuteekaho enkora okureeba ngu abanya-<strong>Uganda</strong> baatunga obugabe bweitaka<br />
obushemeire.<br />
(b) Gavumenti neyija kutekaho ebipimo by‘eitaka eby’okukozesibwa omubyaaro n’o mumatawuni<br />
okureetaho entunguuka y’omutindo.<br />
(c) Abanyamahaanga tibarikwija kuheebwa eitaka kurenga ahabupangisa bwe myaka 49<br />
omw’itaka rya <strong>Uganda</strong>.<br />
Kuhikiiriza eki, niheija kubaho okugaita eby’amataka n’obugabe bw’abantu omunshomesezaho ey‘amashomero<br />
g’eihanga kiyambe omukubishomesa. Ebeeyi y’obuheereza bweby’eitaka ah’abantu, neyija keheebwa gavumenti<br />
z’ebyanga kandi n’enkora y’abaturagye omukureeberera eitaka ryaabo neyija kuheebwa ekitinisa. Omurimo<br />
gw’ebitongore bitari bya gavumenti omukurinda obugabe bw‘eitaka nigumanywa oteireho n’okworekyerera<br />
ebipimo by’eitaka omu byaaro n’omu matawuni.<br />
22<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
SECTION<br />
5<br />
ENDEEBERERA Y’OBUGABE BW’<strong>EITAKA</strong><br />
Okureeberera obugabe bw’eitaka kurimu okuhandikisa, n’okumanya obugabe ah’eitaka hamwe n’okuhinganisa<br />
amataka omukugura, okuguza n’okugaba. N’ahabw’ekyo niho ebyetaago by‘eitaka eby’abantu birikukorerwaho<br />
bikamarwa kandi bikarindwa.<br />
5.1. Enkora Y’okurebereramu Obugabe Bw’eitaka<br />
Emikorere y’abarikureeberera obugabe bw‘eitaka eyongyereire ahakuribatirira obugabe bw’eitaka<br />
namunomuno kirikurigiirira aha mbiika mbi y‘ebihandiiko, enshobe omukuhandikisa eitaka, oburi bw’enguza<br />
n‘obushuma n‘okubugwa obwesigwa omubarikureberera eitaka. endeeberera y’obugabe bw’eitaka eshemereire<br />
kutwarwa nk’eky’omugasho ogukugukire, entajwangibwa neby’obutegyeki kwihaho ekareebera mubanganisa<br />
y’eby’obugeiga bw’itaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) Gavumenti neyija kuhindura omuringo gwokukurira eitaka kuretaho entuunga y’eitaka<br />
enungi kandi ahabeyi eringaniriire.<br />
(b) Gavumenti neyija kugyeragyeranisa enkora ey‘emitwarize eyaira hamwe n’enkora y’amateeka<br />
omukureberera eitaka.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa omukwongyera kutwara endebererera y’obugabe bw’eitaka ahandeengo za gavumenti<br />
ez’ebyanga, hamwe n’okushemeza enkora y’obureeberezi bw’eitaka kutwaariramu banyin’eitaka na munonga<br />
abakazi.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
23
5.2. Okuhereza Obugabe Bweitaka<br />
Empereza y’obugabe bw’eitaka neekora emirimo ebiiri; okuhereza obuhandikye hamwe n’okukora obugabe<br />
ah’eitaka omu miriingo y’okutungamu eitaka yoona. Obuheereza obu bwiine kuteebwa ahamutindo<br />
n’okukwangusyamu kuceendeeza aha nkora ezitahikire.<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Ekureeberera nana kukurira eitaka nibyija kuba emirimo ya gavumenti<br />
ahagyenderwaho y‘eihanga.<br />
erikugyendera<br />
(b) Gavumenti neija kuhindura enkora ey’okureeberera n‘okukurira eitaka eriho kureetaho<br />
obuheereza n‘ebeeyi enungi kandi oringaniriire<br />
(c) Gavumenti neyija kureeba ngu ebihandiiko n‘emihanda y’okukuriramu eitaka ahandeengo<br />
zoona nibyetegyerezibwa, nibishoborara, nibikoragye, ebeyi nebasika, kandi abaantu<br />
nibabimanya.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa mukugumizamu n’okurinda obuhandikye bw’eitaka ahabw’o kuhandika n‘okukakasa<br />
obugabe ah’amitwarize ey’ira, okworobya omu mitwarize yobuhandikye bw’eitaka , n‘okutunguura enkora<br />
y’okureba epindahinduka omukutunga eitaka n’obugabe bweitaka. Niheija kubaho okugarukamu omu bikorwa<br />
bya gavumenti ez’ebyanga kureeba ngu emirimo emwe yahebwa gavumenti z’ebyanga. Okuteekaho za<br />
ofiisi z’eitaka omubicweka by‘eihanga kureetaho obuheereza oburungi n’omuringo gw’amaani gw’okukozeza.<br />
Ekicweka ekirikukora ahamihondano nikiija kusigazibwa omubyanga.<br />
5.3. Okutaho Ensharo N’okupima Eitaka Hamwe N’kukora Za Maapu Z’eitaka<br />
Okupima hamwe n’okutera maapu zeitaka biremesibwe abakozi abataine bukugu, , ebikozeso ebitarikumara,<br />
hamwe n’okusiisikara kw’ensharo aza kare. Nikikuru kumanya n’okukozesa ensharo azateirweho abataka.<br />
24<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
Omuramwa gw’eiteeka; Gavumenti neyija kwongyera amaani omunkora y’okupimisa n’okukora<br />
maapu z’amataka.<br />
Okuhikiiriza eki ekitongore ky’eby’okupima eitak nikiija kuhunduurwa kurugira kimwe ahantebekanisa yaakyo,<br />
abakozi hamwe nebeeyi y’okupimisa eitaka. Abantu biine kwegyesibwa ahabikwatireine n’okupimisa nokupima<br />
eitaka kugira ngu babyetegyereze.<br />
5.4. Okutunga Amahurire Ahaby’eitaka<br />
Omugasho omukuru onukureeberera ebikwatireine n’eitaka n’ogwokureeba ngu hariho okumanyisibwa<br />
kurikumara kandi n’amahurire gahikire agakwatireine n’ebipimo, ahuririkushangwa, omugasho ogu riine<br />
n’endeberera yaaryo. Eki nikiyamaba omukutebeekanisiza enkozesa y’er’itaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka;<br />
(a) Gavumenti neyija kutekaho enkora y’ekikugu kandi eyanguhi ey’ebyoma bya karimagezi<br />
okumanyisa ebikwatireine n’eitaka.<br />
Eki kuhikiirizibwa omukukuza eby’okuhandiikisa eitaka. Enkora egi neija kuha amhurire ag’omtindo<br />
ag’eby’eitaka ebireetegyerezibwa abantu boona na munonga abarikureeberera n’okukozesa eitaka.<br />
5.5. Okuramura Emihondano Y’eitaka<br />
Emihondano ah’eitaka neeyeyongyera omu ihanga ryoona kandi onkora erikuraamura eby’eitaka tebasize<br />
kuyamba ahakutereza abyetengo by’abantu ahamishango y’eitaka. Nikyetaagisa ngu habeho enkora nuungi<br />
ahakuramura okuhondana ah’eitaka kugira ngu n’obutare bw’eitaka bugire amaani hamwe nokutuunguura<br />
eby’entasya. Kandi nikyetagisa kutereeza oburamuzi bw’eitaka kumanya ngu hariho empinduka ahamishango<br />
yah’eitaka ry’emitwarize y’abataka hamwe n’emiringo y’eitaka endiijo.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
25
Omuramwa gw’eiteeka;<br />
(a) Amacweero g’emanja z’eitaka nigeija<br />
kukora emirimo yaago.<br />
kugarurwahoo kandi gahebwe ebikozeso birikumara<br />
(b) Gavumenti neija kutaho eitaagi ry’omutaano omu kooti enkuru n’omu kooti y’abaramuzi<br />
kukora ahamishango y’eitaka ahabw’okuretaho entunguka omu buramuzi bw’eby’eitaka<br />
omu <strong>Uganda</strong>.<br />
(c) Emiringo yokutereza emishango y’amataka neyija kugarurwa busya kureetaho obwiira<br />
omukushara emishango egi kandi n’okuhereza enshara y’emishango erikubasika abantu ba<br />
buriijo.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa omu kugaruraho amacweero g’emishango y’eitaka agabeire gariho hatarimu<br />
obushonshorekye bw’omu koozi ezindi eza buriijo kandi n’amadaara g’okurabiramu garikwetegyerezibwa<br />
kurungi. Ah’eitaka ery’emitwarize, entwaaza y’abantu neija kugyenderwamu omukushara emaanja z’eitaka.<br />
Okuteereeza emihondano y’eitaka omuburyo bw’aheeru ya kooti nigwo muringo ogu eiteeka ry’ihanga<br />
ririkusinga kuhagira.<br />
5.6. Eby’emishoro N’okushorooza Esente Ah’eitaka<br />
Okugaruza obushoborozi n’obureebezi bw’eby’eitaka omu butegyeki bw’ebyanga kukareetaho omugisha<br />
okwongyera ahanshorooza y’esente z’emishoro, obushuuru hamwe n’obuheereza ah’eitaka. N’eky’omugasho<br />
kureeba ngu eitaka ryaatahizagye eihanga.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
Gavumenti neyija kwongyera amaani n‘obushoborozi omu kitongore ky’eby’eitaka kugira ngu<br />
entasya n’endeberera y’esente ezirikuruga omu by’eitaka byayeyongyera.<br />
26<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
Eki nikiija kuhikiirizibwa bwanyima yokugarukamu amateka g’omushoro gw’eitaka kuretaho emiringo endiijo<br />
ey’entasya. Okureeberereza emikorere y’ebibiina ebirikushorooza emishoro y’eitaka nikw’ija kurebeka ngu<br />
kwacendeeza ahakushishagura entasya erikuruga omw’itaka. Ebitongore by’ebyanga nibiija kwongyerwamu<br />
amaani omukwegyesibwa ahamuringo gw’okureetaho entasya n’enkozesa yaayo. Enkozesa y’ebishare ebi neija<br />
kworekyererwa gavumenti z’ebyanga. Kwenda ngu habeho entunguuka omu kitongore ky’ebyeitaka, ebishare<br />
ebishorroziibwe nibiija kugabaniisibwe omubwinganisa aha zoona za gavumenti z’eby’eitaka.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
27
SECTION<br />
6<br />
ENKOZESA N’ENDEBERERA Y’<strong>EITAKA</strong><br />
Eihanga nirkira kushanga obuzibu omukutebeekanisiza enkozesa y’eitaka n’okuteeka omunkora ebirangiro<br />
by’enkozesa y’eitaka, enkozesa y’eitaka embi, okukura juba-juba kw’amatawuni, okureberera kubi<br />
ebitwehingurize, obureeberezi bubi bw‘ebyobugaiga eby’obuhangwa, n’endeeberera mbi y’enyamishwa hamwe<br />
n’ebibira.<br />
Kandi enkozesa n‘endeeberera y’eitaka eri omu bureberezi butarikushushana kandi butari kukoragana, kandi<br />
burikuhayahayanira okumanywa n’ebikozeso. N’ahabw’ekyo nihabaho obutakorengana ahagati y’ebitongore<br />
ebi. N’ekyamazima ngu enkora y’okureeberera eitaka terikuyamba entunguuka ah’eitaka kandi terikuyamba<br />
aha nkozesa nungi y’eitaka. Eiteeka eri niryorekyerera endeeberera, enkozesa hamwe n’enkora y’ebitongore..<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Gavumenti neyija kureeba ngu aby’obugaiga bw’eitaka byakozesibwa kandi byareebererwa<br />
omumuringo gw’enkwatanisa kandi ogw’obuhangaazi.<br />
(b) Gavumenti neyija kutekaho kandi n’okukozesa enkora ey’okureeberera eby’obugaiga<br />
bw’eitaka.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa ahabw’entungura n‘enkozesa y’eitaka ey’omutindo oguhikiire kandi hakabaho<br />
n‘okuhindura endeeberera y’enkozesa y’eitaka harimu n‘okwegyesibwa hamwe n’okukozesa abakozi<br />
abashomire eby’okubariira amataka n‘okushwinjuma amateeka agarikukwata ahankozesa y’eitaka kureeba<br />
ngu geikirizana n’eiteeka ry’eitaka ery’eihanga.<br />
6.1. Okutebekaniisa N‘Okworekyerera Enkozesa Y’eitaka<br />
Okutebekanisa n’ekintu ky’amaani omu kureeberera eitaka erya buri muringo. Niryo idaara ry’okubanza<br />
omukureeberera enkozesa y’eitaka ahabw’okugira ngu nikiyamba eihanga , za gavumenti z’ebyangaa,<br />
28<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
ebindi bitongore hamwe n‘abantu boona kumanya kare oku ekitongore ky’eby’eitaka kirikutambuza emirimo<br />
yaakyo.<br />
Ebyabandize kukozesibwa omu ntebekanisa y’eby’eitaka omu <strong>Uganda</strong> bikaremwa kworekyerera entebekanisa<br />
aharureengo rw’eihanga n’omu byanga hamwe n.okubiteeka omunkora omubyaro. Ab’obushoboorozi<br />
ahantebekinisa omubyanga, nibakira kuba bateine bikozeso n’obukugu okuteeka entebekanisa ezi omunkora.<br />
Hariho entaniso ahagati y’entebekanisa n’enkozesa y’eitaka hamwe n’okuteeka omunkora ebiragiro by’enkozesa<br />
y’eitaka. Ekindi, tihariho nkora y’okutereeza emihondano eri omukukozesa eitaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
(a) Gavumenti neyija kureeba ngu eby’obugaiga eby’eitaka byakozesibwa kandi bya reebererwa<br />
kurungi ahabw’oburungi bw’abantu abariho hati hamwe n’ab’omumeisho.<br />
(b) Gavumenti neyija kushwinjuma n’okuhindura entebekanisa n‘ebiragiro by’okukozesa eitaka.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa bwanyima y’okuhindura eihnaga ryoona nk’omwanya gw’okukorera entebekanisiza<br />
ahabw’okutunguura enkozesa y’eitaka, kureetaho endagiriro y’okusharamu eitaka kandi hakabaho okugyendera<br />
ahabiragiro by’okukozesa eitaka okw’omutindo omu matawuni n‘omubyaaro. Kandi ekindi nihaija kubaho<br />
okugeita enguudo, ebyombeko n’ebindi omukuteeka ebitekatekirwe omuntunguuka y‘ebyanga n‘eihanga<br />
ryoona. Niheija kubaho okugarukamu kw’eiteeka erihango kureba ngu ebiragiro nibikirizana n‘eiteeka<br />
ry’eihanga ery’eitaka. Kwonka eky’amani munonga n’okwongeramu amaani omukutendeka abantu omubyanga<br />
ahantebekanisa n‘endeeberara y’okukozesa eitaka.<br />
6.2. Omugasho Gw’eitaka N’ebirikusharurwamu<br />
Okusisikara kw’eitaka ni kimwe ahabizibu bihango omu kitongore ky’eitaka. Eki nikireetwa endeeberera<br />
n’enkozesa mbi y’eitaka, eitaka kuhwamu ekirisa, okuhwamu amaizi birikuretwaho empindahinduka y’obwiire,<br />
okukozesa kubi eitaka, okuburwa ebirashemeza emirimo nk‘enguudo, ebyombeko, amashanyarazi, n’ebindi.<br />
namunonga ahabw’eby’obuhingyi. Nikyetagisa kutaho oburyo bw’okurinda omugasho gw’eitaka.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
29
Omuramwa gw’eiteeka:<br />
Gavumenti neyija kutekaho oburyo bw’okugarura busya n’okurinda oburungi bw’eitaka.<br />
Okuhikiiriza eki niheija kubaho entebekanisa y’okugaruraho n’okureeberera kurungi eby’obugaiga bw’eitaka<br />
kurugiirira omu nkozesa nungi y’eitaka n‘okuririnda. Endagiriro neyija kutebwaho kuchendeza okusharasharamu<br />
eitaka omubicweka, okushisha n‘okunaga ebitashemereire omw’itaka, kucendeza ahakukozesa eitaka okirenga<br />
n‘okuyamba abantu okutura omumatawuni. Okushomesa abantu okwenyigira omu mitwarize y’okukozesamu<br />
eitaka nikwija kuhagirwa.<br />
6.3. Endeberera Y’eby’obugaiga Eby’obuhangwa Ebitwehingurize<br />
Hariho ebizibu omu <strong>Uganda</strong> bikwatireine n’ebitwehingurize, harimu okucendeera kw’eby’obugaiga<br />
by’obuhangwa nk’ebibiira, obutuuro bw’enyamaishwa, ebisharara, enshuro z’amaizi, n’emigyera; n’okushishagura<br />
eitaka n‘amaizi. N’obu haraabe hariho amateko gakwatireine n’endeeberera y’eby’obuhangwa ebi, amateka<br />
aga tigateibwe munkora kurungi habw’ebizibu ebiri omukitongore ky’eby’eitaka..<br />
Omuramwa gw’eiteeka;<br />
(a) Gavumenti neyija kureba ngu eby’obugaiga bw’eitaka byakozesibwa kandi byarebererwa<br />
kurungi ahabw’obugwagye bw’abantu abariho hati n’ab’omumaisho.<br />
(b) Gavumenti neyija kutekaho oburyo bw’okuhunduura, n’okureeberera eby’obuhangwa.<br />
(c) Gavumenti neyija kuhagira enkozesa n’endeberera nungi y’eby’obuhangwa kurugiirira omu<br />
ntebekanisa n’enyorkyerera hamwe n’okurera hamwe n’abantu boona abu kirikukwataho.<br />
(d) Gavumenti neyija kureeba ngu enkozesa z’eitaka nizikyirizana n’entebekanisa z’enkozesa<br />
y’eitaka, n‘ebiragiro by’endeberara nungyi ye’bitwehinguririize oteiremu n’okureberera<br />
ebinyamaishwa, eitaka n’amaizi na n’endeberera y’eitaka ey’obuhangaazi.<br />
30<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
Eki nikiija kuhikiirizibwa ahanyima y’okuyamba abibiina by’abantu okwegeita omukurinda eitaka ryaabo kandi<br />
n’okuteekaho akasiimo kaabo abarebereire kurungi eby’obuhangwa. Niheija kubaho n’okuhagira enkora<br />
ey’okubagana eby’amagoba ahagati y’ebitongore ebirikureberera eby’obugaiga bw’eitaka hamwe n’abantu ba<br />
buriijo.<br />
6.4. Entura Ya’bantu<br />
<strong>Uganda</strong> teyina eiteeka ririkukwata aha ntura y’abaantu. Entunguuka y’entura y’abantu (omubyaro n’omumatawuni)<br />
teyine ntebekanisa kandi eyine enkora etahikire. Ahabw’entunguuka yamatawuni y’akabiindirano erimu<br />
ebyombeko bitatebeekanisibwe kandi bitari hamutindo, okuburwa ebikozeso n’obuheereza omubantu hamwe<br />
n’okutaahirira eitaka eriri eryakubeire nirihingwamu hamwe n’ery’ebybuhangwa nk’ebishara n’ebindi.<br />
Omuramwa gw’eiteeka;<br />
(a) Gavumenti neyija kutekaho eiteeka ry’eihanga erikukwata n’entuura y’abantu n’entuguura<br />
y’amatawuni ahabw’okura ngu entebekanisa eze ahamutindo kureetaho entunguuka.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa bwanyima y’okuteekaho eiteeka ry’nyuura y’abantu hamw n’eiteeka ry’kukuzamu<br />
amatawuni hamwe n’okuteeka omu nkora ebiragiro ebikwatireine n’ekozesa y’etaka kugira ngu eby’entebakanisa<br />
n’obuheereza aha bantu bize ahamutindo. Amateeka nigeija kukorwa agakwatireine n’eby’buhingi<br />
omumatawuni.<br />
6.5. Obuhingi<br />
Omu <strong>Uganda</strong>, entasya y’obuhinyi nekorwa aharurengo orukye. Eitaka ery’okuhingamu omu <strong>Uganda</strong><br />
tiririkukozesibwa omubwijwire kandi omubuhangaazi bwaryo. Enkozesa mbi y’etaka nekira kurugiiriramu<br />
okusiisikara kw’etaka kikarugiiriramu eitaka kutwaarwa omutunga n’okuhwamu ekiriisa. Oburungi hamwe<br />
n’obuhangaazi bw’eitaka bw’eitaka ahabw’obuhingi tibirikumanywagye. Eki nikireetaho eita okutagabwamu<br />
nk’oku rayakukozesiibwe omubwijwiire.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
31
Nikyetaagisa kusharamu eitaka kurugiirira aha burungi bwaryo. Kandi n’okukanya kw’abantu omubicweka<br />
bimwe kirugiriiremu okusharasharamu eitaka n’okurikozesa ekirenga kyashiisha oburungi bw’eitaka,<br />
ensharuura hamwe n’entunguuka y’eby’entasya. Obugabe omukutunga n’okukozesa eitaka ni kimwe ahabizibu<br />
by’abakazi abahingi. Ekindi <strong>Uganda</strong> teine eiteeka ry’eby’obuhingyi.<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
Gavumenti neija kworekyerera enkozesa yeitaka n’aamaizi ahabwentasya y’eby’obuhinyi<br />
kurugiirira ah’eiteeka ry’eby’obuhingi ery‘eihanga.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa hanyima y’okubaga eiteeka ry’eihanga ery’eby’obuhingi eririmu okuteekaho emyanya<br />
oyokuhingamu, okurundana eitaka ry’obuhingyi, enkozesa n’endebeberera y’amaizi, enkozesa y’eby’obugaiga<br />
bw’omwi eitaka ahabw’okwongyera ahantasya y’eby’obuhingyi hamwe n’embaririra y’eitaka.<br />
6.6. Empidahinduka Yo’bwiire<br />
<strong>Uganda</strong> yatandikire kutunga abizibu ebirikuretwaho empindahiduka yobwiire. Enshonga enkuru eziresire<br />
ebizibu ebi, zirimu okutema emiti omubwingi, okushisha ebisharara, okukozesa kubi eitaka hamwe n’entuura<br />
mbi y’abantu. Okweyongyera kushishikara kw’eby’obuhangwa nikiretera abantu b’egyo myanya kufuruka<br />
barikuronda embera nungi<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
(a) Gavumenti neija kwebembeza obureberezi bw’ebitwehingurize omubutwire n’eby’obugaiga<br />
by’obuhangwa omuntebakanisa zaayo zokucendeza aha bizibu ebirikuretwaho empindahiduka<br />
y’obwiire.<br />
(b) Gavumenti neija kureetaho enkora erikwikirizana n’amahanga ag’aheru goona ageheireyo<br />
kureberera empindahinduka y’obwiire.<br />
(c) Gavumenti neija kuteekaho oburyo bw’okukyendeza kandi n’okumaraho empindahinduka<br />
y’obwiire.<br />
32<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
Eki nikiija kuhikiirizibwa omukucendeeza ebikorwa neinga omirimo erikushohoza omwiika gw’obutwa,<br />
okukorera hamwe n’abaantu omubikorwa by’okucendeza empindahinduka y’obwiire barikukozesa<br />
eby’obuhangwa omumuringo oguhikire. Eki nikiija kuyambwaho okushomes abantu ahandwanisa y’embeera<br />
erikureetwaho empindahinduka y’obwiire.<br />
6.7. Enkora Y’okurebereramu Eitaka<br />
Enkozesa nendeberera y’eby’obugaiga bw’eitaka eyobuhangaazi terikubaasa kuhikiirira hatariho okushwinjuma<br />
omunkora n’ebitongore ebirukureeberera eitaka. Obwa hati hariho ebitongore by’omutaano kandi biine<br />
obujunanizibwa butarikushana, ekyongyere kugumisa obuheereza bw’eby’eitaka.<br />
Omuramwa gw’eiteeka<br />
Gavumenti neija kureetaho enkora eshorongire ahabw’enkozesa ehikirire n’endeberera<br />
y’eby’obugaiga bweitaka ashemereire.<br />
Eki nikiija kuhikiirizibwa hanyima y’okugarukamu amateeka agarikukwata ahabitongore ebitari bimwe<br />
nabimwe omukureberera eby’obugaiga bw’eitaka. Obwe hariho n’okutekaho enkora y’okurebereramu eitaka<br />
ehikire kandi erikwikirizana nabantu boona hamwe n’amateeka ag’ebyanga.<br />
OMURINGO OGWANGUHIBWEMU AHABW’ABANTU BA BURIIJO December 2010<br />
33
SECTION<br />
7<br />
Enkora Y’eitaka Aharurengo Rw’amahanga<br />
Ameingi<br />
Eiteeka eririkuteerana amahanga ameingi ahabikwatireine n’eitaka kandi <strong>Uganda</strong> eri emwe aharigo nirigamba<br />
aha kuteeka omunkora kwemiringo etari emwe n’emwe omuri buri ihanga. Eiteeka eri nirigmba ahari buri ihanga<br />
kushwinjuma ebiragiro by’itaka kureeba ngi byikirizana n’eiteeka ry’eihanga. Kandi nirigamba ahaby’obugaiga<br />
ebirikukozesibwa kurenga ah’eidaara ry’eihanga rimwe kandi n’entambura y’abantu omu mahanga agandi.<br />
Kandi eiteeka eri nirigamba ahambaririra y’ebeeyi y’okuteeka omunkora amateeka g’amahanga gatari gamwe<br />
na gamwe, okukwataniisiza hamwe kwa burimuntu aine orikujunanizibwa aheiteeka eri, okwegyesibwa<br />
kw’abaantu hamwe n’okunjajanza eiteeka ry’eitaka hamwe n’okureberara ebirikukwata aha nkora y’amateeka<br />
g’amahanga aga.<br />
34<br />
<strong>EITEEKA</strong> RY’ <strong>EITAKA</strong> <strong>ERYA</strong> <strong>UGANDA</strong>
<strong>UGANDA</strong> LAND ALLIANCE<br />
Block 29, Plot 1521, Mawanda Road. P.O. Box 26990 Kampala,<strong>Uganda</strong>.<br />
Tel: 256 414 540 038 Fax: 256 414 540 048<br />
Email: ula@ulaug.org Website: www.ulaug.org