to download - Uganda Land Alliance

OKWANJULAEttaka ky’ekyobuggaga ekisinga mungeri nti liwa ebanga, ebanga ebyobuggaga eby’obutonde ebiririmu erabyeriwanirira, nensimbi zerikiikirira era ezivaamu. Kya buggaga ekisobola okukozesebwa, okusuubulibwa obaokutundibwa, ekyeetaagisa ennyo mumirimu era ekimu kuby’obuggaga eby’ensikirano mu ggwanga. Ettaka liyambamukumanya omuntu omu oba abangi okuyita mu byafayo byalyo, eby’obuwangwa, ennimi ebyo ebikwatagananalyo. L iyamba mu kukwaata ku by’omyoyo n’enono ez’obulungi obwabantu mubitundu byabwe . Ettaka y’empagiasinga okuwanirira obulamu oba okuberawo kw’abantu era n’enkulakulana y’eggwanga.Ebizibu by’ettak alya Uganda byava ku mirembe gy’obufuzi bwa’matwaale abantu bwe baabama obwa nanyiniku ttaka naddala eryo erya bajjajjabwe oba ely’ekika era engeri empya ez’obwananyini ku ttaka zaatekebwawonga sizeezo ezaali zimanyidwa abantu. Mu ezo mwalimu ettaka lya mailo, okupangisa (kundagaano) era n’obwananyini obw’enkalakalira/ obwolubeerera, nga zino mpya nnyo.Zino engeri empya ez’obwa nanyini ku ttakazaatondawo amateeka amapya ku bwa nanyini bw’ettaka amalungi okusinga ku ago agaasookawo/ amakadde ekyonekifula amateeka amakadde okudirira amapya.Eky’okulabirako ku ttaka erya mailo, omupangisa yateekebwawoekyo nekireetera nanyini ttaka okudirira omupangisa nga nanyini ttaka avunanyizibwa kitono ku ttaka.Ekyo nno kireesewo obutategeragana ku ttaka nga buno busaasanye mu ggwanga lyona, abantu bangi badibwa kumataka era n’abalina obwa nanyini ku ttaka bubagibwaako. Embeera eno enzibu eyongera okusajjulwa okuvumbulakw’ebyobuggaga by’omuttaka n’amafuta mu bitundu eby’enjawulo mu ggwanga, omuwendo gw’abantu ogweyongeraenttakera zonna nsonga zino ziluubirira ebikozesebwa ebitono ddala. Enkozesa y’ettaka eliwo ey’okulikulanyaeraga nti terikozesebwa bulungi era mubujjuvu era nga tewali nteekateeka ya gavumenti nungamu ku nkozesay’ettaka lya gavumenti, ettaka lyabbona era n’obwesigwa ku by’obuggagaebitonde ekireetede okukozesa obubi eran’okwoonona eky’obuggaga ky’ettaka.Okulungamya n’okufuga amateeka ku ttaka kusaanze okusoomozebwa okw’enjawulo nekileetera enkola y’emirimu egikwataku ttaka okuba embi.Ebitongole tebiweeredwa sente zimala , nga muno mujjude okulya enguzi/ obubbi, n’obutaba nabukugu bumala obweetagisa, bireetede abantu okugya obwesige mu nzirikanya y’emirimu egikwata ku ttaka.POPULAR VERSION December 20101

awamu n’okuzimba engudo n’ebizimbe n’ebintu ebiyamba enkulaakulana .viii. Okutabaganya enteekateeka n’amateeka g’ettaka gona awamu n’okunyweeza obusobozi bw’ ebitongolekumadaala ga gavumenti gona n’ebitongole eby’obuwangwa kulwenkulaakulana ebeerera n’okukuumaobutonde bw’ ettaka.Ennono zino ziganya enteekateeka y’ettaka ly’ eggwangai. Ettaka kirabo ky’abutonde eri abatuuze ba Uganda, okulinyumirwa, okubera nalyo, okulikozesa n’okulikulanyang’omuntu omu oba ng’ekibiina wamu n’abalala.ii.iii.iv.v.vi.Enteekateeka y’e ttaka erina okukakasa etteeka ly’obwa nannyini ku ttaka n’okutekawo ebiragiro okulungamyaemitendera gy’okufunamu ettaka eri abatali batuuze ba Uganda.Ettaka kyeetago kikulu eky’obutonde ekyeetagisa eri enteekateeka y’okukulaakulanya Uganda, enkozeesa yalyon’enkulaakulanya elina okukeendeza obwaavu.Ettaka lilina okukozxesebwa mungeri egassa era erikuuma okwongera okuvuganya mu mirimu egivaamuensimbi.Enteekateeka y’ettaka elina okwongera ku migaso gy’ettaka mubulamu bw’abantu obwa bulijjo, eby’obuwangwa,eby’ensimbi, obutonde bw’ensi ne mu by’obufuzi.Obusobozi okufuna ettaka n’okuliwa omuntu omulala bulina okulaga obwenkanya awatali kussosola mu kikulaoba obutonde bw’omuntu.vii. Okudukanya eby’obuggaga by’ettaka kulina okuleetawo enfuga eya democracia mu kutumbula ebitongolenemitendera egy’okumalawo obuzibu n’obutategeragana.viii. Okudukanya eby’obuggaga by’ettaka kulina okumalawo obulabe kubutonde bw’ensi, okumalawo okukenderakw’obulungi bwe ttaka.ix.x.Enteekateeka y’ettaka erina okulungamya enkulaakulana y’enteekateeka mu bitundu /amatabi g’eggwangaamalala.Ebitongole ebikwaatibwaako obulamu obwa bulijjo ,eby’eddiini ,eby’obuwangwa,ebya ba nneekolera gyangebirina okukolera awamu ne gavumentiokutuuka ku kwolesebwa ,ekigendererwa eky’enteekateeka y’ettaka.POPULAR VERSION December 20103

eby’obuggaga by’omutaka ,amazzi ,eby/obulimi ,okulunda n’obulamu n’obutebenkevu bw’abantu.Okukwaatagana okwa nnamaddala kulina okulabibwa era kwongerweemu amaanyi kutumbule omugaso dw’ettakamu nkulaakulana ne mu kuvuganya okw’emirimu gy’ebyensimbi.Sitatimenti y’enteekateekaa) Enkyuukakyuuka mu nteekateeka zijja kukakasa nyi ettabi ly’eby’ettaka liyambaokukula mu bitundu ebirala n’okuleetawoenkulaakulana ey’eggwanga .b) Ettaka mu Uganda kutwaalibwa nga eky’obuggaga ky’abonna okuyita mu nteekateekaz’ebitongole.Kino okutuukibwaako ,enteekateeka ekkaatiriza nti ettaka ettaka nga ky’eky’obuggaga ekyeetaagisa mu nkulaakulana,gavumenti ejja kuliteekawo eri gavumenti ez’ebitundu era nti bino tebijja kwekiriranya olw’obulungi bwe enkolay’ettaka n’ebitongole ebirara, binetegerezebwa bulijjo, ebikozesebwa bijja kutekebwawo kulw’ekitongole ky’ettakaokukulaakulana, okusomesa abantu, okwongera amanyi mu banananyini n’abakuggu mukufuga n’okudukanyaettaka kunaakolebwa okufuna obuwanguzi mukugatta eby’ettaka mu nkulaakulana yonna okutwalira awamu.POPULAR VERSION December 20105

o muby’okwerinda, obutebeenkevu bw’abantu, embeera ey’obutebenkevu n’eddembe, empisa n’obulamuobutaliimu ndwadde.Omuntu agidwaako ettaka alina okuliyirirwa mangu ddala, mu bwenkannya ng’e ttaka telinabakutwalibwa.Kino kiyitibwa okufuga kw’amattaka kw’abobuyinza.Sitetimenti z’enteekateeka(a) Gavumenti ejja kukozesa obuyinza bw’okwediza ettaka mu ngeri ey’obuvunanyizibwakulw’okwagala kw’abantu era eyesigibwa kulw’abantu.(b) Obudazi oba ekkomo ly’okukozesa obuyinza mu kwediza ettaka bujja kugaziyizibwaokuberamu okuteekateeka okulungi n’enkulakulana etekedwateekedwaKino kijja kutuukibwako mukukyusa constituioni n’amateeka agagwa mu kiti ekyo, okutekawo n’okudiza ettakaoluvanyuma lw’ebyo ebyaalitwaza obutatuukibwako, ebbanga okugwako, oba okutuukibwako, okuteka ekkomo kubuyinza bwa Gavumenti ya wakati, okutekawo enkola ennungi n’emitindo gy’okukozesa obuyinza n’okukulakulanyaobusobozi bwa Gavumenti z’ebitundu ku nkola n’obukwakulizo ebigobererwa mu kuliyirira ng’obuyinza tebunnabakubawebwa.3.3 Okufuga Kw’Enkozesa y’Ettaka n’EnkulaakulanaGavumenti erina omulimu okulaba nti engeri abatuze gye bakozesamu ettaka tekosa wadde okubera n’obulabe eriobutebenkevu n’enkulaakulana ennungi eri abantu. Kino kiyitibwa amanyi ga Poliisi aga Gavumenti bw’abantu.Sitetimenti y’enteekateeka : Gavumenti ejja kukozesa obuyinza mu kufuga ettaka n’enkozesayaalyo okufuna enkulakulana mu mutindo gw’obulamu.Okutuuka ku kino emitenbera ginaagobererwa okuteekawo eby’okugobererwa Gavumenti ya wakati ne Gavumentiz’ebitundu okwekenneenya amaateeka agaliwo, okusomesa abantu ku bwetaavu bw’okwefuga n’okugonderausebeelandPabThirestlimforof3.3TheandPiToandPOPULAR VERSION December 20107

amateeka n’ebiragiro ku nkozesa y’ettaka mu byalo ne mu bibuga.3.4 Omusolo ku TtakaMu constitutioni Gavumenti elina obuyinza okufuga ettaka ery’abantu kulw’abantu bonna nga tegyeewo bwanannyini ku ttaka okuyita mu musoolo omingi oba omusolo ogutetagisa. Kakano emiwendo ku bintu gisolozeebwaGavumenti z’ebitundu.Mu mwoyo gw’okutumbula ettaka okwanguyako enkulaakulana n’okukendeza obwavu,okukozesa ettaka obulungi kikulu era n’enteekateeka eleeta omusolo ku ttaka elitakozesebwa nga engeriy’okukubiriza abantu okukozesa ettaka lyabwe mubujjuvu. Kino kilaga nti omulimi owa wansi tawa musolo kuttaka eritakozesebwa kubanga talina ttaka litakozesebwa.Sitatimenti y’enteekateeka(a) Gavumenti egya kuteekawo enteekateeka ey’okusolooza omusolo ku ttaka okwongeraenkozesa yaalyo n’okumalawo okukunganya amataka mukubeerawo kw’enteekateekaeno.(b) Omusolo ku ttaka ogwoogerwako gujja kusinziira ku bukakiafu obuva mu misomon’enzivuunula ez’ekikugu awamu n’enkola y’akatale k’obuvanjuba bwa Africa akaawamu.(c) Kino bwekinateekebwawo, obuyinza bw’okusolooza omusolo tebujja kuvaamu kusoloozamusolo gwa ttaka ku:i) Ettaka eliri mu by’obulimi ebirimu ettaka elirimbwa nga telisimbiddwamu mmereokwongera ku biriisa by’omuttakaii) Ettaka ly’abantu eryekika erikozesebwa mu kulunda n’okuyigga.iii) Ettaka erikozesebwa enkola ez’obulunzi bw’ente obulimu ebbanga eddeneery’obutakozesa ttaka okusobozesa ebiriisa by’omuttaka okweyongera ,obaiv) Abantu abaakuma ekitundu ku ttaka lyabwe kulw’okukuuma obutonde bw’ensi.8THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Okufuna kino , wajja kubeerawo okunnyonyola ettaka eritakozesebwa, ettaka erisaana okusoloozebwaako omusolon’enkola n’obukkwakulizo obw’obutateekebwaako musolo. Etteka lijja kuteekebwaawo okusobozesa okuteeka munkola omusolo ku takka n’okusalawo ebyeetaagisa okukuuma ettaka nga likozesebwa mubujjuvu.3.5 Obweesigwa bw’Abantu Mu by’Obuggaga EbitondeEnsolo ez’omunsiko ,ennyanja ,emigga ,ebibira,entobazi,n’ettaka erikuumiddwa kulw’obutonde n’eby’obulambuzilikuumibwa gavumenti kulw’abantu. Kino kitegeeza nti gavumenti ebikuuma kulw’obulungi bw’abantu ba Uganda..Omusitale gwa nannyini n’omweesigwa gubuze. Enteekateeka erina okulambulula enkolagana eno era elambululeoluwao lwa gavumenti n’olwabatuuze ba Uganda mu bwa nannyini n’okuddukanya eby’obuggaga ebitonde.Sitatimenti y’enteekateeka a) Gavumenti ejja kuddukanya eraekuumeeby’obuggaga ebitondekulw’obulungin bw’abatuuze ba Uganda.Okufuna kino, amataka amalala obusozi n’amaka g’ebisolo agamu galina okuteekebwa mu bweesigwabw’abantu,amateeka,enkola n’obukkwakulizo bilambululwe nga bilaga nga gavumenti bweekuuma eby’obuggagakulw’abantu n’engeri abantu gyebayinza okufuna ,n’okukozesa eby’obuggaga bino;okulambululka obuyinzaabantu abakozesa eby’obuggaga bino bwebalina ,emitendera gy’okuteekawo n’okuggyawo eby’obuggagaebitonde ebikuumibwa,okulungamya enzirukannya y’eby’obuggaga bino oba n’aabo abeesigiddwa n’abaganyulwan’okugabana ebivaamu.3.6 Ettaka Lya Gavumenti n’Ettaka ly’AbantuNewankubadde akakiiko k’ettaka akatondebwaawo constitutioni okuddukanya ettaka lya gavumenti olwaleeroettaka lino terinaba kutegeerekeka ,n’ebitundu mwerili tebimanyiddwa,tewaliiwo nkola nnambulukufu ey’okulaga,okuddukanya n’okugaba ettaka lino.Okubeerawo kw’ettaka ly’abantu tekuteerekeka kubanga obukiiko bw’ettakaobwa distulikiti buttutet obwa nannyini ku ttaka lino .POPULAR VERSION December 20109

Sitatimenti y’enteekateekaa) Ettaka lya gavumenti ly’ettaka erifunibwa gavumenti ng‘esiinziira ku constitutioni obaettaka erifunibwa gavumenti ebweeru w’eggwanga.Ettaka lya gavumenti lirimu ettakalyonna eliri mu mateeka eliriko abantu oba erikozesebwa gavumenti n’ebitongole byaayobyonna,n’ebitongole ebilala ebikola emirimu gya gavumenti. Gavumenti erimu gavumenti yawakati ne gavumenti z’ebitundu.b) Ettaka lya bonna ly’ettaka eikuumibwa nga likozesebwa kulw’abantu abangi nga linolirimu ebibangirizi ebinene n’ettaka okuli ebizimbe ebikozesebwa abantu abangi .Lirimun’ettakanga ssi lya muntu oba ekitongole oba obuyinza bwonna n’ettaka erifugibwa obukiikobwa distulikiti obw’ettaka nga bwaalipangisa ku eyali alifuga/alitwala.Kino kijja kutuukibwaako nga amateeka agaawula wakati w’ettaka lya gavumenti n’ettaka ly’abantu ,gannyonyoleenkola n’obukkwakulizo obw’okutuukiriza okusobola okufuna ettaka lino n’okuligaba, okulambulula obwa nannyini,obuyinza bw’okudiza liizi n’okukuuma ettaka ly’abantu n’ettaka lya gavumenti3.7 Eby’Obuggaga Byomuttaka n’AmafutaConstitutioni ewaera eteeka eby’obuggaga byomuttaka mu gavumentikulw’eggwanga lya Uganda nga constitutioniejja eby’obuggaga bino mu buyinza bw’abantu nga buteekebwa mu gavumenti kulw’abantu ba Uganda .N’olw’ekyoetwaala eby’obuggaga bino okuva kuby’obuggaga ebitonde ne ku ggwanga okudda mu bafuzi b’eggwanga kubangagavumenti zikyuuka naye obufuzi bw’eggwanga tebukyuuka.Sitatimenti y’enteekateeka: Eby’obuggaga byoomuttaka n’amafuta okubeera n’ebikozesebwaebitonde bija kubeera mu mikono gy’abafuzi kulw’abatuuze ba Uganda.Okutuuka ku kino , constitutioni ejja kukyuusibwa mu nteekateeka ey’olwaatu ng’ekakasa okumanya kw’abantun’okweenyigira mu kunoonya n’okusiima binaakakasibwa ,okukuuma ettaka n’obwa nannyini bw’abantu abali mu10THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

SECTION4Enkola y’Obwa Nannyini bw’E TtakaEnkola y’obwana nannyini bw’ettaka esinziira ku nnono ezigya okukakasa obukuumi n’omukisa gw’okukozesaobwa nannyini, okukakasa obwenkanya mukugaba ettaka okumalawo enkayana ku bwa nannyini n’okukyusaobwanannyini okukuuma ettaka kulw’emirembe gy’omumaso, okukuuma eby’obuggaga ebitonde, okusobozesaokuteekateeka n’okukyuka okusinzira ku kuvuganya kw’ebyetaago ebya bulijjo, eby’ensimbi n’eby’obufuzi4.1 Ensengeka y’Obwa Nannyini Ku TtakaEttaka lisobola okusengekeebwa mu mateeka, kino nekiretera obwa nannyini ku ttaka okweetagisa oba obut’etagisamu nkozesa yaalyo; okulabirako, ettaka ly’abantu bonna, ettaka ely’omuntu omu, elya Gavumenti oba mu butonooba obwanannyini obujjuvu oba bwakiseera.Ensengeka y’e ttaka mu Uganda teliko kika kya nkozesa yakubiri.Sitatimenti y’enteeka teeka(a)Ettaka lijja kutekebwa mu mitendera gy’obwa nannyini ,ettaka lya bonna n’elyaGavumenti .(b) Buli nkola y’obwa nannyini ejja kunyonyolwa mu bujjuvu okukakasa nti obwa nannyinibwonna bulagibwa wansi w’amateeka mu by’ensimbi, mubutonde bw’ensi , obulamubwabulijjo, eby’obufuzi n’obukuumi eri ba nannyini ttaka abaliliko n’abalikozesa(c)Gavumenti okuyita mu bitongole byayo ejja kulungamya enkozesa y’ettaka eliggwa wansiw’obwa nannyini obwenjawulo okusobola okutuuka ku nkulaakulana ebeera.Kino kijja kutuukibwako nga amateeka gateekebwawo agajja okununula buli nkol a y’obwa nannyini, okukakasaobwenkanya n’obukuumi ku bantu n’obw nannyini bwabwe mukugaba obwa nannyini n’okukakasa obwenkanya12THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

mukugaba ettaka okuyita mukwegendereza abasubira okuweza amattaka amagi ne bafiiriza abaavu n’abatesobola.4.2 Obwa Nannyini Obw’ObuwangwaBuno bwakakasibwa ng’obutuufu mu constitutioni y’omwaka 1995 ne butekebwa mu mateeka nga obwa nannyiniobutuufu. Naye busangiddwamu ebitaali bituufu mu kikula kyaabwo era n’enfuga teyali nnambulukufu. Kinokigireetedde okutunulirwa nga etali yamugaso ng’endala zonna.Sitatimenti y’enteekateeka :(a)(b)Gavumenti ajja kussamu ekitiibwa munkola enno era egitunnulire nga yenkana ne yafree hold.Gavumenti ejja kuwandiisa obwa nannyini obw’obuwangwa mungeri yayo wansiw’ebyobuwangwa nga’eryenkana ne mailo.Okutuuka ku kino okuwandiisa ettaka lyoobuwangwa kujja kutekeebwawo, n’okugaaba satifikeeti / ebyapaebyenkaana n’ebyapa bya free hold . Okukyuusa okudda ku freehold efuuliddwa ey’obwanannyini ku ttakaly’obuwangwa kujja kukkirizibwa.Okunyweeza n’okuwanirira okukyuusa okuva mu bwa nannyini bw’obuwangwaokusiinziira ku byeetaago bya bulijjo,ob’ebyenfuna ,n’eby’obufuzi kujja kukolebwa awamu n’okuwandiisa obwanannyini bw’obuwangwa n’amateeka agakwaata ku bintu eby’enjawulo ku ddaala lya distulikiti oba ely’amagombolola.Olukalala lw’ebintu bya bulijjo eby’abantu lukolebwe era biwandiikibwe.N’ekirala etteekalijja kuyisibwa okusobozesa okukyuusa okuva mu ttaka ly’obuwangwa n’essira nga lisingakubeera ku kutereeza mateeka g’okukyuusa ettaka ly’obuwangwa ,okussaamu ekitiibwa emirimu gy’ebitongoleeby’obuwangwa ,okuteekawo obwa nannyini obw’awamu obw’ettaka ly’amaka wakati w’abafumbo ,okwaulawakati w’ettaka ly’omuntu omu n’ely’abantu abangi n’okuleetawo emitemdera egy’okukakasa obw’enkanya mukugaba ettaka wansi w’obwa nannyini bw’eby’obuwangwa .Enteekateeka eyongera n’eteekawo enkola n’emitendera egy’okunyweeza enfuga n’enzirukanya y’ettakaly’obuwangwa okuyita mu kunyweezaokusalawo kw’ebitongole ebifuga n’okuddukanya ettaka ly’obuwangwa okuyitaPOPULAR VERSION December 201013

mu gavumenti z’ebitundu n’okukakasa obuyambi eri ebitongole eby’obuwangwa ng’enkola ezisookerwaako mukgaba ettaka,okufuga n’okulungamya enkozesa y’ettaka n’okumalawo enkaayana n’okukakasa nti ebisaliddwaawoebitongole by’ettakaeby;obuwangwa bikuuma amateeka ga constitutioni n’obuvunanyizibwa nga bifaayo eriobutonde n’obutasosola wakati wa bakyaala n’abaami.4.3 Obwa Nannyinibwa Mailo n’Obwa Nannyini Obwasookawo.Amateeka ag’enjawulo ku ttaka lyeerimumu nkola eno galeesewo obuzibu mu nkukozesa ettaka lino. Enkolaganawakati wa nannyini ttaka n’omupangisa eweddewo olw’okujjawo amateeka agabaddewoagabadde gafuga okusasulaobusuulu. Kino kireesewo okugobwa ku ttaka .Sitatimenti y’enteekateeka; Gavumenti eggya kukozesa amateeka n’amakubo amalalaokwaawula n’okutabaganya ebyeetaago n’obwa nannyin ku ttaka lya mailo n’obwa nannyiniobwasookawo .Emitendera egiteereddwaawo girimu okukubiriza okuteesa wakati wa ba nannyini ttaka n’abapangisa ,okuteekawookugabana ettaka n’okutereza ,okugula obweetavu okuyita mu ggwanika ly’ettaka ng’emitendera egy’okugaba ettakaobuggya.Okusobolaokukakasa obwenkanya n’enkolagana ennungi wakati wa nannyini ttaka n’omupangisa , okunnyonyolaobupya kw’oyo ali ku ttaka n’okuddizibwa kw’obwa nannyini eri nannyini ttaka omuwandiike mu mateeka okuteesaku mateeka n’obukkwakulizo kw’okupangisa ettaka nga mu bwenkanya kunnaddizibwaawo. Okukozesa amateekakunaabeera mu kooti okuteekawo embeera nga wabaddewo okulemererwa okukkaanya wakati wa nannyini ttakan’omupangisa .4.4 Obwa Nannyini Bwa FreeholdObwa nannyini bwa freehold wadde nga butwaalibwa nga obwo obw’ebiseera by’omumaaso , bwa bbeeyi nnyokubanga bweetagisa ensimbi ezimala okusobola okubulamula,okunyweeza n’okuwandiisa. Era buzibu okulungamyakubanga enkola n’obukkwakulizo bwalyo tebuli nga bwa liizi.14THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Sitatimenti y’enteekateeka: Gavumenti ejja kukozesa amaanyi /obuyinza bwaayo obw’okulungamyaku bwa nannyini bwa freehold okuteekawo okugondera enteekateeka n’emitendera gy’enkulaakulanaennungi.Okutuuka ku kino etteeka lija kuyisibwa okuteeka enkola n’obukkwakulizo ku ba nannyini aba freehold okusobolaokulungamya enkozesa yaalyo n’enkulaakulana . Kul’ettaka eliri wansi w’obwa nannyini bw’obuwangwa ,ettakaliyinza okuwandiikibwa wansi wa freehold mu manya g’abo abeesigiddwa.4.5 Obwa Naynnyini Bwa LiiziOkubeera n’obwa nannyini ku ttaka mungeri ya liizi bwe bwa nannyini ku ttaka obufunibwa okuva ku kitiibwa ekivawaggulu era bugambibwa okuleeta enkulaakulana esiinga naddala ey’abantu. Okujja kwa consititutioni mu1995liizi, ebika ebipya ebya liizi byajja naddala mukujjawo obuyinza obufuga n’okussaamu ekitiibwa obwa nanyinibw’obuwangwa. Amateeka nago gateekawo okukyuusibwa kwa liizi okudda mubwa nannyini bw’enkomeredde.Sitatimenti y’enteekateeka :a) Obwa nannyini bwa liizi oba ekitntu ekifaanana ekirala mu nteekateeka bijjakwongerwaamu amaanying’ebikozesebwa ebyeetaagisa okusobola okufuna ettakaer’enkulaakulana mu bitundu eby’ebibuga n’ebitundu ebyeetagibwa ennyo.b) Obwa nannyini bwa liizi bujja kufulibwa obwo obw’enkomeredde singa omupangisaow’eby’obuwangwa yafuna liizi ku ttaka erirye kububwe.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kukyuusa liizi zonna ku ttaka ly’abapangisa b’eby’obuwangwa nga obwanannyini obw’enkomeredde obwa 1995 tebunaba kuberawo. Okuyimiriza okukyusa kwa liizi ng’edda ku bwanannyini bw’enkomeredde nga kino kiva mu bweetavu n’okwagala kw’abantu ,okujjako awali okujjulula ekifon’okuteeka ekkomo ku bbanga lyaabwe ku myaaka 99 eri abatuuze n’emyaaka 49 eri abatali batuuze n’okukubirizaokukozesa obwa nannyini obwa liizi mu nkola zonna ez’obwa nannyini okuteekawo omutindo gw’okukozesaobuyinza obw’okuukyuusa n’okukuuma obwa nannyini obwa ba nannyini abuli ku taka nga baliriko mu mateeka.POPULAR VERSION December 201015

4.6 Ebinttu Bya Bulijjo Ku Ttaka Ery’OmuntuEbintu bya bulijjo byeebyoeby’ettaka ebyaali era nga bikyaali mu mikono gy’abantu/ebitundu nga bikozesebwaabantu bonna, okugeza ettaka ery’okulundirako ente, ewaggyibwa amazzi, ewaggyibwa enku n’ewayiggirwa. Agamu kumataka gano gaanyagibwa negatundibwa mungeri emenya amateeka nga kino kikolebwa abantu abamu ku byaalo.Sitatimenti y’enteekateeka:a) Amateeka agaliwo n’ebilagiro ebikwaata ku kufuga kw’ebintu bya blijjo gajjakukyuusibwa okutuuka ku mutindo ogw’okukozesa ettaka mu ngeri erikuuma eraeleeta enkulaakulana.b) Gavumenti ng’ekolaganira wamu ne ba nannyini ttaka ejja kukakasa nti eby’obuggagaby’ettaka ngaba nannyini byo bantu ba bulijjo oba ekitundu , bikozesebwa mu ngeriebikuuma .4.7 Obwa Nannyini Ku Ttaka Obw’Awanga AmatonoObwa nannyini ku ttaka obw’amawanga amatono n’abantu tebulabibwa nnyo kubanga amawanga gano gabeerawoku buttoned bwa nsi era gasangibwa mu bifo ebyaawuliddwa okugeza amakuumio g’ensolo ,ebibira ,ebirombeomusimibwa eby’obuggaga , ku mbalama z’ennyanjan’emigga . Gavumenti nga nannyini era nga enfuzi ebiseeraebimu egoba amawanga gano nga teunuulidde byeetaago byaabwe bya ttaka n’okuliyirirwa.Sitatimenti y’enteekateeka: Gavumentimu nzirukanya yaayo n’enkozesa y’eby’obuggagaebitonde ejja kulaba n’okukuuma obwa nannyini ku ttaka obw’amawanga amatono n’ettakalya bajajaabwe.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kuteeka mu mateeka okutekamu ekitiibwa obwa nannyini buno. Okukakasaobukuumi ku bwa nannyini obw’amawanga amatono n’okulambulula enkola n’obukkwakulizo mwebayinzaokugobwa kulw’obulungi bw’obutode bw’ensi . Ensonga z’okugabana ebivaamu ,emitendera egy’okukuumaekifo n’okukigaba ,n’engeri ey’okuliyirira amawanga amatono ebirabye ku butali bwenkanya mu byafaayo bijakuterezebwa mu tteeka erinaayisibwa.16THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

4.8 Obwa Nanyini Ku Ttaka Obw’Abalunzi b’EnteEttaka ly’abalunzi b’ente linyagiddwa kino nekikendeza ku ttaka ly’okulundirako ente awonno nekireetawookudibaga ettaka . Okutambula ennyo kuleesewo enkaayana . Okulunda okulungi kulina okuteekebwaawookukakasa obukuumi ku mateeka g’okulunda.Sitatimenti y’enteekateeka : Obwa nannyini ku ttaka obw’amawanga agalunda ente bujjakukakasibwa era era bukuumibwe eggwanga. Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu mateekaokusobola okukuuma ebintu bya bullijjo eby’abalunzi era galambulule ennono z’obwa nannyiniokufuga n’okudukannya amataka g’abalunzi..Okukakasa okuberaawo kw’emirembe olw’abalunzi n’ebyeetago ebilala ng’obulamu bw’ebisolo eby’obulimin’amaanyi/amasanyalaze,ebibangirizi bijja kupimibwa n’okukuuma amataka g’abalunzi eri okugobwa okw’amateeka. Okuddizibwa, okuliyirirwa n,okusenga mu bifo ebilala ku mataka ga bajjajjaabwe ,awali obutali bwenkanya mubyafaayo kujja kulowoozebwako n’enkola ey’eneeseganya ku makubo ag’okuliisa ente gajja kuteekebwawo.4.9 Obwa Nannyini Obw’Abakyaala n’Abaana.Newankubadde constitutioni eragira obwenkanya,okujjawo kw’ennono n’pbuwangwa n’enkola ezisosola abakazitekunba kutuukibwaako kulw’okulemererwa okuteeka mu nkola n’okugoberera . Enkola ez’obuwangwa zigendamumaaso okubera ez’omugaso okusinga amateeka ga gavumenti oba ag’eggwanga.Sitatimenti y’enteekateeka :a) Gavumenti ejja kuteekawo enkola ez’amateeka okukuuma obusobozi bw’okufuna obusikan’obwa nannyini ku ttaka eri abakyaala n’abaana.b) Gavumenti ejja kutunula mu butali bwenkanya obukiwo wakati w’abakyaala n’abaamiokusobozesa abakyaala nabaami okunyumirwa obwenkanya ku ttaka ng’obufumbotebunabaawo mu bufumbo n’obufumbo nga buwedde , mu kusika nga tewali kusosola .POPULAR VERSION December 201017

Kino kijja kutuukibwaako okuyita muj kulungamya amateeka g’obuwangwa n’enkola ezimu okukakasa ntiamateeka n’emitendera egikwaata ku busika okumalawo ettaka obtaugenda mu mikono gy’abakazi n’abaanan’okumalawo okutyooboola eddembe ly’abakazi ku ttaka.Amateka gajja kuteekebwa munkoa okukuuma ennono z’obumu n’owenkanya mu bintu by’abafumbo,amateekag’obusika n’okuteekawo obufumbo kulw’okukuuma obwa nannyini obw’ebintu by’abagalana oba bafunye ettakanga tebannaba kugattibwa .Okukuuma obwa nannyini bw’abaana ku ttaka kujja kudizibwa bujja mu mateeka.4.10 Obwa Nannyini Bw’Abantu Ababeera Mu Bitundu Ebiri Mu Mbeera Embi Enkyaafu.Obwa nannyini ku ttaka mu Uganda buteekawo emiziziko eminene eri abafuna ensimbi entono okusobolaokuzimba ennyumba ezitegeerekeka kubanga ettaka liri mu mikono gy’abantu. Kino kireesewo okweeygera mumuwendo gw’abantu ababeera mu bifo ebikyaafu n’ettaka nelirina obulabe ku buttoned ne ku bulamu nga birimu mbeera embi mu bibuga n’ebifo ebifuuka ebibuga.Sitatimenti y’enteekateeka: Gavumenti ejja kuteekawo enkola ekkiriza obwa nannyini eriabantu ababeera bubitundu ebyogeddwaako waggulu.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kuteekawo ebikozesebwa eri abaavu abali mu bibuga okusobola okukuumaobwa nannyini n’okusobozesa enteeseganya wakati wa ba nannyini ttaka abawandiise ,gavumenti n’abali kuttaka eliri mu mbeera embi. Wajja kuberawo okulungamya okugabiza mu taka mu bifo eb’ebibuga n’ebifuukaebibuga okusobola okukakasa obukuumi mu by’enfuna ,muby’ettaka n’okwongera okulungamya n’okukkirizaabasenga okugondera omutindo gw’eby’obulamu , eby’obukumi n’okukuuma eby’obutonde n’obutebenkevubw’ekitundu..4.11 Obwa Nannyini Eri Abo Abatalina Mwasirizi.Abantu abagwa mu kibinja kino beebo abalina akawuka ka mukenenya ,abalina obulemu ,abakadde n’aboababundabunda munsiyaabwe.Ebibinja bino biyinza okufiirwa obwa nannyini ku ttaka kulw’obwaavu n’okugobwa,okunyagibwaako ettaka ,okutunda nga bakakiddwa n’okutyoobola emitendera gy’obusika.18THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Sitatimenti y’enteekateeka :a) Amateeka n’enkola ez’okuddukanya gajja kuwa ebibinja byonna eby’abatalina mwasirizieddembe n’obwenkanya mu kufuna ettaka, okulikyusa obwa nannyini n’okulikozesa.b) Eggwanga/ Gavumenti ejja kulungamya obutale bwe ttaka okuziiyiza n’okukendezaokukakibwa okutunda ettaka n’okukakasa obwa nannyini bw’ ebibinjja bino n’okubasobozesaokufuna n’okukozesa ettaka, okulungamya obutale bwe ttaka n’okukakasa nti eddembelyabwe likuumibwa awamu n’okuyigiriza/ okusomesa okubasobozesa okubeera n’obwanannyini bwabwe ku ttaka.Okuzaayo ettaka, amayumba n’ebintu, okuliyirira oba n’okubudamya abo ababundabunda, ejjakubera emu kunteekateeka enakolebw nga watekeebwawo enkola n’emitendera ez’okudizibwa ebintu, okuliyirirwa n’okufuniraabantu awokubera.4.12 Okudizza Abafuzi b’Ensikirano EbintuMu 1993, Gavumenti ya Uganda yayisa etteeka okudiza abafuzi b’ensikirano ebintu ng’eby’abantu bayo. Okudizibwakuno kwali mu mitendera era enteeseganya zikyagenda mu maaso kulw’ebintu ebikyaawandikiddwa mu mateeka.Enkolagana wakati w’abalina obwa nannyini ne’bo abali ku ttaka erina okulambululwa.Sitatimenti y’enteekateekaa) Gavumenti, mukukakasa bino, ejja kuzaayo ebintu byonna eby’abafuzi b’ensikiranoebyawaabibw a mu 1967, mu kukaanya n’abafuzi b’obuwangwwa nga bwekiri mu ndagaanoy’okudiza abafuzi b’ensikirano ebintu Act cap 247.b) Ettaka n’ebintu binaddizibwa abufuzi b’ensikirano kulw’abantu be bafuga bikozesebwekulw’obulungi bw’abantu b’abafuzi ng’ebintu by’abantu.POPULAR VERSION December 201019

Kino kijja kutukibwako okuyita mu mukakasa nti enjawulo eteekebwawo wakati w’ebintu by’abafuzi bano n’ebyobyebalina nga bya bantu bebakulembera nga bakuuma obuvunanyizibwa bwabwe nga abeesigidwa okukuuma aboabali ku ttaka eriziddwaayo.4.13 Ensonga y’Ettaka ly’ElibaaleEnsonga y’ettaka ly’ekibaale y’emu ku butali bwenkanya mu byafaayo nga eva mu kugabira Buganda amasazaga Buyaga ne Bugangaizi. Ekyaavamu ba nanannyini ttaka aba Buganda bakyalina obwa nannyini ku ttaka linonewankubadde nga amasaza gano gaddizibwa Bunyoro mu kalulu k’ekikungu mu 1964. Obubi bw’ensonga enobwongeddwako olwokujja kw’abantu okuva e Kigezi kino nekiretawo obutakaanya wakati w’ebitundu ebikumibwan’ewakati wa ba nannyini ttaka ne bakasangwaawo.Sitatimenti y’enteekateeka: Gavumenti ejja kuteekawo emitendera n’enkola ez’okumalawoobutali bw’enkanya ku ttaka mu byaafayo mungeri etekawo okutabagana kulw’okuberawookw’emirembe wakati wa bakasangwawo n’abasenze mu District y’e kibaale.Kino kijja kutukibwako ng’ensimbi ezimala ziteebwa mu nsawo/ eggwanika y’ettaka okusobola okuliyiriran’okusasula ababadde ba nannyini ttaka, awamu n’okwekeneenya ettaka lyonna eliriko abasenze, okuddiza abantuba bulijjo obwa nannyini okuyita mu kujulira, okugaba obupya ettaka n’okuteekawo enteekateeka ey’okulungamyaokusenguka kw’abantu n’okubasenza mu bifo ebigya.4.14 Obutale Bw’EttakaObutale bw’ettaka bukolagana na kukyusa bwa nannyini ku ttaka n’obwetaavu ku ttaka okuyita mu kutunda, emirimugy’okukola, okupangisa, obweyamo n’engeri zonna ezokuwanyisa. Ng’oggyeeko okugaba ettaka obutereevu, akatalek’ettaka y’engeri esinga obukulu ettaka mwerifunibwa. Buli katale konna akaliwo, kikulu nti kakola bulungi era mubwenkanya n’okuwanirira abyeetago by’obuwangwa ebya bulijjo n’eby’ensimbi eby’abalikozesa. Kino n’olw’ekyokyetagisa Gavumenti oklungamya akatale k’ettaka n’okukulakulanya ebiyamba okudukanya mu bwenkanya ne mubulungi emirimu gy’ettaka n’okulitunda kugende mu maaso.20THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Sitatimenti y’enteekateeka: Gavumenti ejja kutumbula obutale bw’ettaka obukola obulungimu bwa nannyini bw’ettaka bwonna.Kino kijja kutukibwako nga watekeebwawo enteekateeka ez’okusobozesa okuwanyisiganya obwa nannyini kuttaka awatali kwekkiriranya na bwa nannyini bw’abantu abangi oba omu, okulaga ekibiina ekinaalungamya akatelek’ettaka n’okutekawo empenda ez’okukendeza obulabe bw’akatale k’ettaka ak’amanyi n’okulungamya abatali muGavumenti kuby’ettaka naddala ba buloka b’amattaka n’obutale bw’abakungu abalala okusobola okukendezaokugula kw’ettaka mu kusubira. Kino kijja kusoboka nga wateekebwawo enkola y’ettaka ekola obulungi n’okutereezaeby’okuwandiisa ettaka nga ebyuma bikalimagezi bye bikozesebwa .Okujja kw’akatale k’okupangisa ettaka kikulumu kukulaakulanya /kutumbula obwangu bw’okufuna ettaka n’okulikozesa obulungi.4.15 Obusobozi Bw’Okufuna Ettaka Ely’Okuteekamu Ssente .Gavumenti n’ebitongole byaayo birina okuteekawo embeera ezisikiriza abateeka ssente mu mirimu ab’ebweerun’abomunda mu ggwanga kulw’okukyuusa eby’enfuna by’eggwanga . Abateeka ssente mu mirimu beetaagaokukakasibwa obwa nannyini ku ttaka eryo lyebateekamu ssente .Sitatimenti y’enteekateeka:a) Gavumenti ejja kuteekawo embeera esobozesa okusikiriza abateeka ssente mu mirimuab’ebweeru n’aboomunda mu by’enfuna by’eggwanga ebisinga obukulu..(i) Okusiinziira ku mateeka n’emitendera ebyaateekebwaawo nga tewalikirekeddwaayo..(ii) Ku musingi ogw’okwekenneenya obululngi emitendera n’obunyiikivu obweetagisa.b) Gavumenti ejja kuteekawo ez’okukeendeeza ku bubibw’okuteeka ssente mu mirimuokusobola okutuuka n’okuleetawo enkulakulana ennungi era egasa emirembe gyonna.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kuteekawo enteekateeka ey’okulungamya gavumenti n’ebitongole byaayo mukugaba ettaka ly’okuteekamu ssente n’okusalwo obungi bw’ettaka eriyinza okuteekebwaawo , okujjawo emitenderaemingi n’obuli bw’enguzi mu bitongole ebifuga ettaka n’okuyamba mu kuteekawo ettaka ly’okuteekamu ssente.POPULAR VERSION December 201021

Okufuna ettaka okulina okubeerawo ,tekuli nga kufuna ttaka lya kuteekamu nsimbi n’obwa nannyini bw’abatuuzebujja kukuumibwa mu mbeera nga okugula ettaka okw’obuliwo kye kimu ku ngeri y’okufuna ettaka.4.16 Enteekateeka z’Okukuuma Obwa Nannyini Ku Ttaka.Ba nna Uganda abasing obungi bayinza obutasobola bbeeyi ya kufuna bwa nannyini ku ttaka wansi w’enkolaz’obwa nannyini ku ttaka ezir mu mateeka .Enkola z’okugaba obwa nannyini ne ba bulooa bokka tebasobolakweesigibwa kusobola kukakasa bukuumi eri abakozesa ettaka naddala abo abatalina mwasirizi. N’ekiralaokuteekawo obunene bw’ettaka obusembayo obutono okweewala okutemateema mu ttaka okungi, mu byaalon’ebibuga kulw’enkulaakulana ennungi kya mugaso mungi.Sitatimenti y’enteekateeka:a) Gavumenti ejja kufuna era eteeke mu nkola enteekateeka z’okukakasa abatuuze bonnaokunyumirwa obwa nannyini bwaabwe.b) Gavumenti ejja kuteekawo obunene bw’ettaka elisinga obutono ku ttaka lyomubyaalon’ebibuga okutwala mumaso enkulaakulana eningi(c) Abatali batuze tebajja kuwebwa bweetavu ku ttaka kussuka myaaka 49 kulw’okusaekitiibwa mu ttaka lya UgandaOkufuna kino, okuteeka awamu obwa nannyini ku ttaka n’okufuga ettaka mu masomo g’abaana mu ggwanga lyonnakujja kukolebwa.Okulungamya ebbeeyi y’okutuusa emirimu gy’ettaka kujja kutwaalibwa wansi mu bantu kubangakw’ettaka ly’obuwangwa kujja kunyweezebwa. Obuvunaanyizibwa bw’ebitongole n’ebibiina n’abantu ba bulijjo mukukuuma obwa nannyini kuteekebwamu ekitiibwa n’ebiragiro bitekebweewo ku benene bw’ettaka obusembayookubeera obotono mu bibuga, n’ebyalo ne kulw’okuggya ettaka ku batali batuuze.22THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

SECTION5ENKOLA Y’OKUFUGA OBWA NANNYINI BW’ETTAKAOkufuga obwa nannyini n’eddembe ku ttaka kulimu enteeketeeka n’emitendera obwa nannyini ku ttakamwebutondebwa, bwe bunyonyorwa, bwe buwandikiibwa ne bwebukakasibwa; obulambulukufu bw’emirimugy’ettaka, enkaayana ku bwa nannyini nezikolebwaako, ensimbi eziva mu ttaka nezifunibwa, olukalala lw’ebikwataku ttaka ne lukolebwa, neluweebwayo oba mungeri anddala okufunibwa. Ky’ekidduka ekisinga abyeetago by’ettakaby’abantu mwebikolebwaako, mwebituukirizibwa era mwe bikuumibwa.5.1 Engeri y’Okufugamu Obwa Bnannyini Bw’E TtakaEnfuga y’obwa nannyini ku ttaka n’emirimu ereesewo obutali buteebenkevu nadallaolw’obutakuuma biwandiiko,ensobi eziyitiridde mu kuwandiisa ettaka ,okulya enguzi,obubbi, emivuyo gy’okubba sente n’obutateekabweesige mungeri yonna ey’okufuga obwa nannnyini bw’ettaka . Okufuga obwa nannyini bw’ettakaokutwaalibwang’eky’obukugu nga kiggyibwa mu by’obufuzi ,n’ekikuumibwa okuva eri amaanyi g’eby’obufuzi nga kyesigamiziddwaku kukozesa ettaka obulungi.Sitatimenti y’enteekateeka:a) Gavumenti mu bujjuvu era mungeri esinga obukulu ejja kukyuusakyuusa enfuga y’obwanannyini bw’ettaka okuteekawo okukola emirimu obulungi ,okwanguya enkola n’ensimbiezisaasanyizibwa .b) Gavumenti ejja kussaamu ekitiibwa n’okutabaganya enkola z’obuwangwa ezibaddewon’enkola z’amateeka mu kufuga ettaka.5.2 Okutuukiriza Obwa Nannyini Ku TtakaOkutukiriza obwa nannyini ku ttaka kuweereza enfuna n’okugoba kubwa nannyini ku ttaka n’obweetavu wansiw’enkola z’obwa nannyini .Bino byeetaga okuteekebwa ku mutindo amangu n’okwanguyaako okwewala obuliPOPULAR VERSION December 201023

w’enguzi n’obunafu..Sitatimenti y’enteekateeka:a) Okufuga ettaka n’okuliddukanya gujja kubeera mulimu gwa na buvunaanyizibwa bwagavumenti okusinziira mu constitutioni.b) Gavumentiejja kukyuusakyuusa enteekateeka ez’okufuga ettaka n’okuliddukanyaeziriwo okusobola okuteekawo enkola y’emirimu ennungi ,ennyangu,era etadiibuda nsimbiery’obwenkanya.c) Gavumenti ejja kukakasa nti emitendera n’enfuga y’ettaka ku madaala gonna ntangaavunneesimbu ,nnungi ,teyonoona nsimbi ng’eyanguyira n’abantu okufunaKino kijja kutuukibwaako okuyita mu kukuuma ewawandiikirwa ettaka kulw’okukuuma n’okukakasa obwanannyini wansi w’amateeka g’obuwangwa okwanguya enkola z’okuwandiisa ettaka zonna n’okuteekawo enkolaz’okugoberera enkyuukakyuuka mubwa nannyini . Wajja kubeerawo okweetegereza enkola elungamya gavumentiz’ebitundu okusobola okugaba obuyinza n’emirimu egimuegy’okufuga ettaka nga giri ku daala ly’eggeangaokuteekawo ofiisi z’ebitundu kulw’okukola kw’emirimu okulungi nteekateeka nnungi. Omulimu gw’okumalawoenkaayana gjja kusigala mu mikono gy’abantu.5.3 Okupunta Ettaka n’Okulipima .Okupunta n’okupima ettaka kuyingiddwaamu abapunta abatali batendeke ,ebikozesebwa ebitonoeby’okuyambamu kukola omulimu gw’okupunta ku luuyi lwa gavumenti n’abantu ba nnakyeewa ,obutawa bantu ba wansibuyinza nga kino kinafuyizza okusindika kw’abakozi abatendeke nga bakugu ku distulikiti ,ensimbi ennyingiez’omulimu gw’okupunta , okuzikiriza awali amayinja n’okubula. Waliwo n’ekyeetago eky’okulaba ensalosaloez’obuwangwa.24THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Sitatimenti y’enteekateeka:Gavumenti ejja kuteekawo er’etereeze obusobozi bw’okujulira ku bwa nannyini bw’ettakaensalosalo okupunta n’okupima.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kutereeza obujja omugaso gw’okupunta n’okupima ettaka okuviira ddalawekutandikira okutuuka ku kulungamya abakungu n’ensimbi ez’etaagisa okusobozesa omulimu guno awamun’okuyigiriza abatuuze okujulira ku bwa nannyini ku ttaka ebitongole by’obuwangwa ku migaso gy’okupuntang’engeri emu eteekateeka gy’elaga..5.4 Enteekateeka y’Ebikwata Ku Ttaka.Omugaso ogw’ebikwaata ku taka omulungi n’obwa nannyini ku ttaka kwe kukakasa nti amawulire amatuufuagakwaanene bw’ettaka n’ebilikwatako n’obwa nannyini bwaalyo , omuwendo gwaalyo omutuufu n’ogwoogusuubirwa , n’obulungi bwalyo. Kikulu nate nti ebikwaata ku bikozesebwa n’enteekateeka y’ettaka ,emisitaleegiri mu ttaka. Kino kikulu kulw’okukozesa ettaka n’okuteekateeka ekitabo ky’eby’ensimbi.Sitatimenti y’enteekateeka: Gavumenti ejja kuteekawo era ekuume enteekateeka y’okumanyaku ttaka eya tekinologiya nga nnyangu okukozesa ng’ekikozesebwa abantu mu nkulaakulanay’eggwanga.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kuteekawo okuwandiisa ettaka nga ebyuuma bi kalimagezi byeebikozesebwaokusobola okuyamba ku nteekateeka ey’okumanya ku byettaka n’okutereeza mu tteeka lisobole okukozesatekinologiya. Emitendera gino gijja kubeeramu okuyimusa emitindo gy’okudaabiriza ,okumanya ebiwandiikoebiriwo . Enteekateeka y’okumanya ebikwaata ku ttaka erina okutegeerebwa abantu abakozesa ettaka kubyaalo.5.5 Okumalawo Enkaayana Ku Ttaka.Enkaayana ku ttaka zeeyongera mu ggwanga wonna n’amateeka agafuga ettaka tegasobodde kwenganga bweetaavubwa bwenkanya . Waliwo obweetaavu okukakasa engeri z’okumalawo enkaayana mu budde obulungi nga zigyamu nsawo kul’obutale bw’ettaka obulungi ,obukumi kubwa nannyini ,n’obutebenkevu mu by’ettaka mungeriPOPULAR VERSION December 201025

elaba enjawulo wakat w’enkayana ku ttaka eliri wansi w’obwa nannyini bw’eyobuwangwa n’obwo obw’engeriendala.Sitatimenti y’enteekateka:a) Obukiiko bw’ettaka bujja kuddizibwaawo buweebwe ebikozesebwa okubusobozesaokukola emirimu gyaabwo nga constitutioni bw’egamba.b) Gavumenti ejja kuteekawo akabondo ak’enjawulo mu kooti endala okukola ku nkaayanaz’ettaka kulw’enkulaakulana kw’emitendera gy’okulamula enkaayana z’ettaka muUganda.c) Enkola z’okumalawo enkaayana ku ttaka zijja kukyuusibwa okusobozesa okumalawoenkaayana z’ettaka mu bwangu era nga kwa miwendo mitono.Kino kijja kutukibwaako okuyita mu kuzaawo obukiik0 bw’ettaka obutalina mitendera mizibu gy’amateekaegikwaatagana n’amakooti g’amateeka ,nga bulina amateeka amalanbulukufu agafuga emirimu gyaabwon’emitendera gy’okumalawo enkaayana ,ginaateekebwaawo..Kulw’ettaka ely’obuwangwa omukisa gujja kuweebwa ennono z’obuwangwa okusooka ,mu kumalawo enkaayana.Engeri edala ez’okumalawo enkaayana zisigala nga nteekateeka nnungi mu kumalawo enkaayana mu nteekateekay/eggwanga ey’ettaka.5.6 Okufuna Ensimbi n’Emigaso Gy’Ensimbi.Okutwaala enfuga y’obwa nannyini ku ttaka wansi m bantu wansi w’etteka ly’ettska (cap 227) n’etteka lyagavumenti z’ebitundu(cap 300) eyakyuusibwa mu 2003 lireesewo enkizo z’okufuna ensimbi n’okuddukanyaeby’ensimbi okuyita mu misolo gy’ettaka , obusuulu, sente za sitampu sente eziva mu kupangisa n’okukolaemirimu egikwaata ku ttaka . Kikulu nti obusobozi bw’okufuna ensiimbi okuva mu bwa nannyini ku ttakan’enfuga buteekebwa mu nkola..26THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Sitattimenti y’enteekateeka: Gavumenti ejja kuzimba obusobozi bw’ekitongle ky’ettakaokukungaanya ensimbi awamu n’okuzikozesa.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kweetegereza amateeka agafuga omusolo gw’ettaka okutondawo amakuboag’okufuna ensiimbi . Okulambula enkola y’ebitongole ebivunaanyizibw n’okukungaanya ku ttaka kujja kukakasaokukendeeza okwoonoona . Obusobozi bw’ebitongle ku byaalo bujja kuzimbibwa ku kukkngaanya nsimbin’okukozesa n’ebisolozebwa mu bibuga ne mu byaalo okuyita mu kukozesa ebiragiro ebiweebwa gavumentiz’ebitundu. Okuteekawo enkulaakulana y’ekitongole ky’ettaka , wajja kubeerawo okugabana mu bwenkanyaensimbi ezikungaanyizibwa ebitongle by’ettaka ku ddala ly’eggwanga ,ku byaalo mu kukola emirimu gy’ettaka.POPULAR VERSION December 201027

SECTION6Enkozesa y’Etaka n’Enteeketeeka y’Okuddukanya Ettaka.Uganda erina ebizibu n’ebisoomozo eby’obutakozes ttaka bulungi n’okuteeka mu nkola ebiragiro eby’enkozesay’ettaka ,etalikuuma ,okukula kw’ebibuga okw’amangu , obutakuumabutonde bwa nsi n’obutabera na byabuggaga bitonde bimala, okukuuma amaka g’ebisolo. Enkozesa y’ettakan’enfuga yaalyo eri mu b’obuyinza banginga bafuga obutundu obw’enjawulo obutakwaatagana era mukuvuganya n’obulala kulw’ebikozesebwa n’ettutumuKino kireetawo ebyerabirwa mu buvunanyizibwa bw’ebitongole n’okukolagana okutono wakati w’ebitongoleebiweereza abantu. Amazima gali nti enteekateeka y’ebitongole tetwaala mumaaso nkulaakulana ya ttakakubanga kino kiziyiza eri enfuga n’enzirukanya y’eby’ettaka ennungi .Enteekateeka eno etunuulira enzirukanyay’ettaka,enkozesa yaaluo n’ebitongole.Sitayimenti y’enteekateeka:a) Gavumenti ejja kukakasa nti ettaka likozesebwa mu ngeri ennungamu era erikuuma .b) Gavumenti ejja kuteekawo era essemu nkola enteekateeka ennene ey’okukuuman’okuwanika ettaka.6.1 Enkozesa y’Ettaka n’Enfuga Yaalyo.Enteekateka ennungi ,kikozesebwa kya mugaso mu kufuga ettaka wansi w’obwa nannyini obw’engeri yonna .Mazima ddala ly’eddagala erisooka mu kufuga enkozesa y’ettaka kubanga kisobozesa gavumenti ya wakati negavumenti z’ebitundu ,ebitundu by’abantu n’abantu kin’omu okusobola okusalawo amangu ekubo n’okuteeberezaomugaso gw’okugenda mu maaso kw’ekitongole ky’ettaka n’emirimu gya buli kitundu.Enteekateeka ezisooka mu Uganda ziremeddwa okuteekawo amateeka ag’okugoberera mu nteekateeka ku28THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

ddaala ly’eggwanga n’ebitundu n’okuteeka mu nkola enteekateeka mu byalalo. Ekilala, obukkiko n’ab’obuyinzaabateekateeka okugeza L.C tebalina nteekateeka ezikkiriziganyiddwaako.Ebbanga ddene liri wakati w’enteekateeka y’enkozesa y’ettaka , okuteeka munkola n’okukakasa nti amateekaagalungamya enkozesa y’ettaka . Nate tewali nteekateeka ya kukwaata ya kukwaata bulungi nkaayana za ttaka.Sitatimenti y’enteekateeka:a) Gavumenti ejja kukakasa nti eby’obuggaga ebitonde bikozesebwa bulungi kulw’obulungibw’omulembe guno n’omulembe ogujja.b) Gavumenti ejja kweetegereza era ekyuuse enkola y’okukozesa n’okugilungamya.Kino kijja kufunibwa nga eggwanga lyonna lilangirirwa nekitundu ekiteekerwateekerwaamu kulw’okukulaakulanyaenkozesa y’ettaka , okuteekawo eby’okugoberera mu kukola zooni n’okukakasa okugondera amateeka agafugaenkozesa y’ettaka n’emitindo mu bibuga n’ebyaalo. Era wajja kubeerawo okugatta ebikozesebwa ebilabika munteeekateeka y’eggwanga okutwaalira awamu n’enteekateeka y’ettaka ey’eggwanga. Ekikulu eri enteekateeka zinokwe kusomesa ,okuyigiriza n’okutendeka abantu ku kuteekeratekera enkozesa y’ettaka n’okuliddukanya.6.2 Obulungi bw’Ettaka n’Okukakasa Obusobozi bw’Okubazza.Okukendeera mu mutindo n’obulungi bw’ettaka kyekimu ku bizibu ebinene mu by’ettaka . Kino kiva munkozesay’ettaka embi n’enkola enkyaamu , n’okukendeera n’okwonooneka kw’ettaka , okujja kw’eddungu okuva munkyuukakyuuka kw’embeera y’obudde ,okwoonoona ettaka n’amazzi n’obutabaawo biyamba mu mirimu ginonadala muby’obulimi . Waliwo obweetavu okukakasa emitendera gy’okutereeza obubi buno bwonna.Sitatimenti y’enteekateeka: Gavuumenti ejja kuteekawo enteekateeka okuzaawo, okukuuma,n’okulambulaobulungi n’obusobozi bw’ettaka .POPULAR VERSION December 201029

Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kuzzaawo n’okulabirira obulungi bw’ettaka okuyita mu nkozesa y’ettakaennungi n’enkola ezikuuma obutonde. Amateeka g’okugoberera gajja kukolebwa okukendeeza okutemaatemamu ttaka, obukyaafu bw,amakolero okukendeeza ku kwonoona ettaka awamu n’okukubiriza abantu okusengamu bibuga ,okuwa abantu obuyinza okuyita mu kubasomesa, n’okwenyigira mu bikolwa ebikuuma obulungibw’ettaaka bikolebwe.6.3 Eby’Obuggaga Ebitonde n’Okuddukanya eby’Obutonde.Uganda erina ebizibu by’obutonde bingi awamu n’okwonoona eby’obutonde nga ebibira, amaka g’ebisolo ,entobazi, obusozi, n’ebilala, amazzi, embalama z’ennyanja , enyanja , awamu n’okwonoona ettaka , obwengulan’amazzi. Newankubadde amateeka weegali okwoogera ku nsonga zino, gano gafuuse mazibu okuteeka munkolaolw’obuzibu obutali bumu obulemessezza okuteeka munkola n’okusalawo mu kitongole ky’ettaka.Sitatimenyi z’enteekateeka:a) Gavumenti ejja kukakasa nti eby’obuggaga ebitonde bikozesebwa n’okuddukanyizibwa bulungikulw’omulembe guno n’emiremba egiggya.b) Gavumenti ejja kuteekawo enkola z’okuzawo n’okukuuma ekitiibwa ky’eby’obuggaga ebitonde.c) Gavumenti ejja kusobozesa okukola obulungi kw’entekateeka y’okudukayna n’okunyweezaokuteekerateekera obutonde , okulungamya ,okukakasa n’okulambulula awamu n’okwenyigiramukw’abo bekikwatako mu kukuuma eby’obuggaga ebitonde.d) Gavumenti ejja kukakasa nti enkola zona ez’okukozesa ettaka zitambulira wamu n’enteekateekay’okukozesa ettaka n’ennono z;okukuuma obutonde bw’ensi ennungi, okukuuma ettaka n’amazzi,okukkekereza n’okuddukanya ettaka.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kutondawo ebyeetagisa abantu okweenyigira mu kukuuma ettaka lyaabwen’okuweebwa empeera y’okukuuma obulungi obutonde. Kino kijja kubeeramu okuteekawo enkola y’okugabana30THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

ebivaamu wakati w’abaddukanya ettaka n’ab’obuyinza awamu n’abantu.6.4 Ebifo Ebisengebwaamu Abantu.Uganda terina ntekateeka ya kufunira bantu waakubeera . Enkulaakulana y’ebifo ebisengwaamu abantu (mu bibugane mubyaalo)eremesseddwa obutamala bw’enteekateeka / okuteekateeka okutono awamun’enkulaakulana etalinnungi /ey’okupapa. Ebifo ebibeerwaamu mu bibuga ,ol’okukula kw’ebibugaokungi, birimu ebifo ebibeerwamuebikyaamu, aw’okusula nga tewamala ate nga ssi walungi , okubulwa ebyeetaago , okusaasana mu bibuga ,okuyingiriraku ttaka ly’eby’obulimin’ebitundu ebikuuma obutonde nga entobazi ,obusozi n’embalama z’ennyanja.Sitatimenti y’enteekateeka : Gavumenti ejja kuteekawo enteekateeka y’eggwanga ey’okufuniraabantu aw’okusula n’okukulaakulanya ebibuga okusobola okukola enteekateeka ennenekulw’enkulaakulana ennungi era ebeerera.Kino kijjakufunibwa okuyita mu kuteekawo enteekateeka ennene ey’okufunira abantu aw’okubeera okutondawoebibuga n’okukakasa nti amateeka agafuga enkozesa y’ettaka gagobererwa kulw’okufuna okuteekateeka okulungiokugaba obulungi ebyeetaago. Amateeka amalungi gajja kuteekebwaawo okufuga n’okulungamya eby’obulimi mubibuga.6.5 Eby’ObulimiMu Uganda ebiva mu by’obulimi bisinga kuva mu balina ettaka ettono . Ettaka ly’eby’obulimi mu Ugandaterikozeseddwa bulungi era mu bujjuvu . Enkola z’obulimi enkyaamu zivaamu okwoononeka kw’ettaka n’okulimalamuekiriisa ,okutema ebibira okulundira ente ennyo ku ttaka n’okuteeka obukyaafu mu mazzi . Obusobozi bw’ettaka,n’okukuuma ettaka kulw’eby’obulimi tekumanyiddwa . Kino kireetawo obuzibumu kugaba ettaka eri emigasogyaalyo emingi.Obweetavu bw’okupima zooni z’eby’obulimi ez’okusukuluma mu by’obulimi okusinziira ku busobozi bw’okusimban’okubaza emmere awamu n’eby’okukolerako ebilala kilabikako. Abantu abangi mu bitundu ebimu kireesewookutematema mu ttaka n’okulikozesa ennyo ,kino nekikendeeza obulungi bw’ettaka ,obusobozi bw’eby’obulimiPOPULAR VERSION December 201031

n’enkulaakulana. Obukuumi ku bwa nannyini nga bwe bukwatagana n’obusobozi bwokufuna n’okukozesa ettakakisigala nga kizibu mu balimi abakyaala. N’ekisembayo Uganda terina nteekateeka ya bya bulimi.Sitatimenti y’enteekateka : Gavumenti ejja kulungamya enkozesa y’ettaka n’amazzikulw’okwongera ebiva mu by’obulmi awamu n’enteekateeka y’eggwanga ey’eby’obulimi.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kuteekawo enteekateeka y’eby’obulimi ennene erimu zooniz’eby’obulimi,enkozesa n’enzirukanya y’amazzi ennungi ,ettaka n’ebiri mu ttaka kulw’okutumbula eby’obulimin’ekyeetago ky’olukalala lw’ettaka ly’eby’obulimi.6.6 Enkyuukakyuuka Mu Mbeera y’Obudde.Uganda ebonaabona kulw’enkyuukakyuka mu mbeea y’obudde . Ebisinga okweeraliikiriza mu Uganda mulimumkutema ebibira okwoonona entobazi ,ettaka n’enteekateeka embi ey’ew’okubeera. Obuzibu bw’okwonoonaobutonde bw’ensi n’emitawaana egivaamu buleetera abantu okuva mubifo ebyo nga banoonya embeeraennungi.Sitatimenti y’entekateeka :a) Gavumenti ejja kutereeza enzirukanya y’eby’obutonde bwensi n’eby’obuggaga ebitondemu nteekateeka zaayo okusobola okukyuusa n’okwewala obuzibu bw’enkyuukakyuukamu mbeera y’obudde.b) Gavumenti ejja kuteekawo enkola ey’okugondera obweeyamo bw’ensi yonna okweewalaebintu ebiyinza okuvaamu okukyuuka mu mbeera y’obudde.c) Gavumenti ejja kuteekawo enkola z’okukendeza n’okukyuusa enkyuukakyuuka mumbera y’obudde.32THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kulungamya emirimu egivaamu omukka omukyaamu , okukubiriza abantuokwenyigira mu kuteeka ekkomo ku nkyuukakyuuka mu mbeera y’obudde n’okukozesa ebikozesebwa ebipyaera ebidiziddwa obuggya naddala okukozesa ebintu bya bullijjo okufuna amasanyalaze . Kino kiyambibwaakookusomesa abantu okusobola okwenganga ebizibu ebiva mu nkyuukakyuka y’obudde.6.7 Enteekateeka y’Okudukannya EttakaEnzirukanya ennungi n’enkozesa y’eby’obuggaga by’ettakatesobola kutuukibwaako awatali nkyuukakyuuka munfuga eriwo kati ezibuwazizza ebitongole bya munisipaali ebirina obuvunaanyizibwa obw’enjawulo ku ttakan’enfuga yaalyo , obuyinza obutakwatagana obutalina nteekateeka nungamu na biragiro.Sitatimenti y’enteekateeka : Gavumenti ejja kuteekawo enteekateeka ennene rea ennungamuey’okukozesa obulungi , okuwanika n’okuddukanya eby’obuggaga by’ettakla.Kino kijja kutuukibwaako okuyita mu kutunuulira enteekateekla n’okulambulula obuyinza bw’ebitongoleebivunaanyizibwa ku nzirukanya y’ettaka. Kirimu okutondawo ebitongole by’okuddukanya ettaka obulungi munteekateeka etambulira ku democracia nokuwa abantu obuyinza.POPULAR VERSION December 201033

SECTION7Enkola /Enteekateeka y’Ekitundu, n’Ensin’Enteekateeka ey’Okuteeka Mu Nkola.Enteekateeka ekolagana mu nkola bigendererwa bya nsi yona , n’ebitundu ezikwaata ku ttaka ,ezo Ugandakw’evunaanyizibwa n’obweetavu bw’okutereeza enteekateeka y’eggwanga ey’ettakaeri endagaano zinoez’enjawulo . Kirimu n’ekyeetago okukyuusa amateeka g’eggwanga okukakasa nti gali bumu n’enteekateekay’eggwanga ey’ettaka. Etunuulira okutambuza eby’obuggaga ebisala ensalo z’eggwanga n’abantu abasala ensaloz’eggwanga.Egabirira okuteeka munkola n’okulabirira enteekateeka y’eggwanga ey’ettaka enteekateeak y’okuteeka munkolaenteekateeka y’ettaka okweenyigiramu kw’abavunaanyizibwa okusomesa abantu n’okusasaanya enteekateeka eno,okulambula ,okupima ebivuddemu n’okwetegereza okuteeka munkola kw’enteekateeka.34THE UGANDA NATIONAL LAND POLICY

UGANDA LAND ALLIANCEBlock 29, Plot 1521, Mawanda Road. P.O. Box 26990 Kampala,Uganda.Tel: 256 414 540 038 Fax: 256 414 540 048Email: ula@ulaug.org Website: www.ulaug.org