Sprawozdanie z działalności NIK w 2008 roku (plik PDF)

90 lat Najwyższej Izby Kontroli
Pierwsze próby ustanowienia kontroli państwa nad finansami publicznymi czyniono
w Rzeczypospolitej już w XVI w. Natomiast wyodrębnienie wyspecjalizowanego
organu kontrolnego nastąpiło w początkach wieku XIX. W Księstwie Warszawskim
działała Główna Izba Obrachunkowa, powołana w 1808 r. dla prowadzenia i utrzymywania
jak największego porządku w rachunkach. Jej kontynuatorką w Królestwie
Polskim stała się Izba Obrachunkowa, utworzona w 1816 r. Po powstaniu listopadowym
do kontroli budżetu Królestwa Polskiego powołana została Najwyższa Izba
Obrachunkowa. Po klęsce powstania styczniowego zaborca położył kres autonomii
polskich instytucji. Na odrodzenie się niezależnego organu kontroli trzeba było
czekać ponad pół wieku, aż do powstania suwerennego państwa polskiego, które
wróciło na mapę Europy wraz z końcem I wojny światowej.
Kontrola nad groszem
publicznym, o ile jest
wykonywana
dobrze, sumiennie
i uczciwie, wywiera
dobroczynny wpływ
na dobrobyt ogólny i na
pomyślność finansową
kraju.
Zenobiusz Rugiewicz,
Wiceprezes NIK w latach
1925-1939
Dwudziestolecie międzywojenne
0gólne informacje o Najwy¿szej Izbie Kontroli
Historia Najwyższej Izby Kontroli wpisuje się w dzieje budowanego od podstaw państwa polskiego. Odzyskanie niepodległości
w 1918 r., pierwsze wybory do Sejmu Ustawodawczego w styczniu następnego roku oraz wydanie 7 lutego 1919 r.
przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego Dekretu o Najwyższej Izbie Kontroli Państwa – położyły fundament pod rozwój
kontroli państwowej w odrodzonej Rzeczypospolitej. Na mocy dekretu ówczesna NIKP była władzą podległą bezpośrednio
Naczelnikowi Państwa, samodzielną i powołaną do stałej, a wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwowych,
prawidłowości administrowania majątkiem państwa oraz gospodarki instytucji, zakładów, fundacji i funduszów, tudzież jednostek
samorządowych i miast. Misję zorganizowania instytucji powierzono Józefowi Higersbergerowi – Prezesowi NIKP, który
zajął się pozyskaniem kadry kontrolerskiej oraz powołaniem Okręgowych Izb Kontroli w Warszawie, Kielcach i Lwowie – odpowiedników
współczesnych delegatur. Higersberger stworzył podstawy prawne prowadzenia kontroli, wydając Tymczasową
instrukcję o zastosowaniu i zakresie kontroli oraz Tymczasowy regulamin NIKP i jej organów. Rozpoczął także prace nad
kompleksową regulacją działalności najwyższego organu kontroli.
Pierwsza od czasów rozbiorów ustawa zasadnicza suwerennego państwa polskiego, czyli Konstytucja RP z 17 marca
1921 r., zmieniła koncepcję ustrojową NIKP – podniosła rangę kontroli państwowej i podkreśliła jej powiązanie z parlamentem.
Najwyższa Izba Kontroli (bo tak od tej pory brzmiała jej nazwa) działała na zasadzie kolegialności, a gwarancją jej
niezawisłości była sędziowska niezależność członków Kolegium. NIK powołana była do kontroli administracji państwowej pod
względem finansowym, badania zamknięć rachunków państwa oraz przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku o udzieleniu
lub odmówieniu rządowi absolutorium. Ustawa o kontroli państwowej z 3 czerwca 1921 r., obowiązująca do końca Drugiej
Rzeczypospolitej, ugruntowała pozycję Najwyższej Izby Kontroli jako niezawisłego organu państwowego, współdziałającego
z Sejmem. Następny prezes NIK, Jan Żarnowski, zajął się wdrożeniem ustawy oraz wzmacnianiem kompetencji NIK. Za
prezesury Jakuba Krzemieńskiego w latach trzydziestych zarysował się wyraźny wzrost poziomu wykształcenia kadry kontrolerskiej,
skodyfikowano także zasady prowadzenia postępowania kontrolnego. Duże zasługi miał na tym polu wiceprezes NIK
Zenobiusz Rugiewicz, który prowadził kursy dla nowo przyjętych kontrolerów. Wartości wpajane przez Rugiewicza – rzetelność,
uczciwość, dociekliwość, obiektywizm – obowiązują i dziś.
Kontrola państwowa w Polsce po II wojnie światowej
Po wybuchu II wojny światowej NIK wraz z polskim rządem została zmuszona do ewakuacji z kraju. Na emigracji (w Angers,
później w Londynie) prowadziła działalność na podstawie dekretu Prezydenta RP z 17 lutego 1940 r. o Kontroli Państwowej.
W okupowanej Polsce natomiast działała w podziemiu Sekcja Kontroli Delegatury Rządu na Kraj. Na mocy dekretu
Kontrola Państwowa była władzą, w czynnościach swoich opartą na zasadach kolegialności, z ministerstwami równorzędną,
od rządu niezależną, podległą bezpośrednio Prezydentowi Rzeczypospolitej i zajmowała się m.in. badaniem wydatkowania
środków płynących z Zachodu na działalność konspiracyjną w okupowanej Polsce. Funkcję prezesa NIK na emigracji podczas
wojny sprawował Tadeusz Tomaszewski.
W 1944 r., w ramach ustanawiania na ziemiach polskich nowego aparatu państwowego, uprawnienia przedwojennej NIK
na podstawie ustawy o radach narodowych przejęło Prezydium Krajowej Rady Narodowej, powołując Biuro Kontroli, podlegające
następnie Radzie Państwa (kierował nim Jan Grubecki). Ustawa z 9 marca 1949 r. o kontroli państwowej reaktywowała
Najwyższą Izbę Kontroli jako organ powołany do badania w razie potrzeby i dorywczo działalności administracji publicznej i gospodarki
narodowej. Względna samodzielność NIK nie trwała jednak długo. Uchwalona w listopadzie 1952 r. ustawa o kontroli
państwowej, ustanawiając Ministerstwo Kontroli Państwowej, sprowadziła kontrolę państwową do rangi resortu rządowego.
16