Geografia biblijna

GEOGRAFIA BIBLII
Materiały tu zebrane przynosz ą informacje na temat następujących zagadnie ń: Żyzny Półksiężyc,
Nil, rzeki Mezopotamii, położenie geograficzne Palestyny, jej klimat, krainy geograficzne
Palestyny. Koresponduj ą one z wykł adem, podczas którego została zaprezentowana «medialnie»
geografia biblijna. Zdjęcia tam przedstawione, dostępne równie ż na tej stronie, pochodz ą z
następujących książ
ek:
Ziemia święta. Ś ladami historii zbawienia, red. P. Dylik, C. Sękalski, Listowa biblioteka 8,
Kraków 2000
Świat Biblii. Miejsca, odkrycia, najważ
niejsze wydarzenia, red. C. Masom, P. Alexander,
Warszawa 2 1996
A. BUJAK, Ziemia Jezusa z listem Jana Pawła II i jego poematem „Wędrówka do miejsc
świę tych” , Warszawa 1994
Spis zdj ęć :
1. Żyzny Półksięż
yc
2. Żyzny Półksięż
yc
3. Dorzecze Eufratu i Tygrysu
4. Babilon nad Eufratem
5. Centralna cz ęść Mezopotamii
6. „Kwiat” Nilu
7. Delta Nilu
8. Dolina Nilu
9. Oaza w Egipcie
10. Pustynia Synajska i droga do Palestyny
11. Pustynia Synajska
12. Pustynia Synajska
13. Klasztor ś w. Katarzyny u stóp Synaju
14. „Krzak gorejący”
w klasztorze ś w. Katarzyny
15. Pustynia Synajska
16. Góra Synaj (Horeb)
17. Pustynia Negeb
18. Przekrój topograficzny Palestyny
19. Widok z Moabu na Palestyn ę (M. Martwe, wysoko ść Jerycha)
20. Jerycho („miasto palm”)
21. Mapa fizyczna Palestyny
22. Równina nadbrzeżna (Wybrzeż
e Tyru)
23. Równina nadbrzeż
na (port Akko)
24. Równina nadbrzeż
na (ruiny portu w Cezarei Nadmorskiej)
25. Szefela (ruiny Lakisz)
26. Mapa fizyczna Palestyny
27. Centralne pasmo górskie (Góry Galilei)
28. Góra Tabor
29. Pasmo Karmelu
30. Dolina Jizreel (między Galile ą a Karmelem w stron ę Gór Giboa)
31. Ruiny Megiddo (wschodni kraniec Jizreel)
32. Samaria
33. Góry Efraima
34. Jerozolima
1

2
35. Jerozolima
36. Jerozolima
37. Pustynia Judzka
38. Pustynia Judzka
39. Mapa fizyczna Palestyny
40. Góry Hermonu – źródł
a Jordanu
41. Jordan w Galilei
42. Jordan w Jardenit (na wysokości Jerycha, tradycyjnie uważane za miejsce chrztu Jezusa)
43. Meandry Jordanu w okolicach Jerycha
44. Jezioro Galilejskie
45. Jezioro Galilejskie (widok od strony Góry Błogosławie ń stw)
46. Jezioro Galilejskie (widok od strony Góry Błogosławie ń stw)
47. Morze Martwe (widok z Masady)
48. Morze Martwe (widok z Masady)
K.H. RICHARDS, « Żyzny Półksiężyc», w: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier,
Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 1999, 1398
Żyzny Półksięż
yc
Termin ukuty przez : współczesnego badacza J. H. Breasteda na oznaczenie żyznego obszaru o
kształ cie półksiężyca, rozciągającego si ę na zachód od Zatoki Perskiej, poprzez dorzecza Tygrysa i
Eufratu, powszechnie nazywane Mezopotami ą, i Syri ę do wybrzeża Morza Śródziemnego, a następ-
nie na południe, przez Palestyn ę i dolin ę Nilu w Egipcie. Mimo że termin ten nie występuje w
Biblii i jest obecnie rzadko stosowany, dobrze określa ważny pas ziemi, na którym powstały jedne z
najstarszych osiadłych cywilizacji. Starożytne miasta, zlokalizowane w tym rejonie, to Ur, Mari,
Nuzi i Alalach. Sumerowie, Asyryjczycy i Chetyci przechodzili przez te tereny. Na obszarze
Żyznego Półksiężyca rozwinęła si ę te ż tradycja hebrajska. Rejon ten tworzy ł naturalny pomost
łączący Afryk ę, Azj ę i Europ ę, po którym wędrowały armie, kupcy i pielgrzymi. Funkcj ę t ę pełni
równie ż dzisiaj.
L.E. PEARCE, «Mezopotamia», w: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier, Prymasowska Seria
Biblijna, Warszawa 1999, 751
Mezopotamia
(gr., „między rzekami”), region położony między dwoma rzekami, Tygrysem na wschodzie i
Eufratem na zachodzie. Biblijna nazwa Mezopotamii, Aram-Naharaim, odnosi si ę do krainy,
leżącej na wschód od środkowego Eufratu. Do innych nazw biblijnych, odnoszących si ę do
regionów Mezopotamii, nale żą: Szinear, Kaszdim (Chaldea), Aszszur i Bawel. Współczesny Irak
obejmuje znaczną cz ęść Mezopotamii.
Warunki geograficzne w tym regionie s ą bardzo odmienne, od pustyni w centrum do lasów na
wyżynie otaczającej centrum. Naturalne groble rzeczne i aluwialne równiny sezonowo znajdujące
si ę pod wod ą tworz ą teren zalewowy Tygrysu i Eufratu, region znany pod nazw ą Babilonii w II
tysiącleciu przed Chr. Region ten sprzyja ł lesistemu środowisku, w którym rosły głównie palmy
daktylowe. Skąpe opady deszczu oraz nieregularne i gwałtowne wylewy rzek uzależniały rolników
w tym regionie niemal całkowicie od systemu irygacyjnego.

Obszar ten jest zupełnie pozbawiony naturalnych źróde ł kamienia, drewna i rud metalu. Towary
te sprowadzano z zagranicy szlakami rzecznymi. Rodzina Abrahama płynęła zapewne w gór ę
Eufratu z Ur do Charanu. Kontrola tych szlaków rzecznych zapewniała przewag ę militarn ą i
polityczn ą .
Mezopotamia była ojczyzn ą wielu narodów. Sumerowie, którzy przybyli prawdopodobnie ze
wschodu i z północy, zajmowali południowe rubieże równiny nadrzecznej. Semicka grupa
Akkadów utworzyła pierwsze imperium w Mezopotamii pod koniec III tysiąclecia przed Chr.
Zachodnia Mezopotamia była ojczyzn ą Amorytów, innej ludności semickiej, o której wspomina si ę
w Biblii.
Strefy polityczne, Babilonia i Asyria, odpowiadaj ą podziałowi Mezopotamii na region
południowy i północny. Regiony peryferyjne, zwłaszcza takie miasta, jak Mari i Ebla na zachodzie i
Nuzi na północy, miały znaczny udzia ł w kulturalnym i społecznym rozwoju cał
ej Mezopotamii.
Mezopotamia była kolebk ą wielu kulturalnych procesów o niezwykł ym znaczeniu. Rewolucja
neolityczna (ok. 8000-4500 przed Chr.), która polegała na udomowieniu roślin i zwierząt, została
jednocześnie zapoczątkowana na wschodnich, górskich obrzeżach Mezopotamii oraz wyżynach
Anatolii i Lewantu. Pismo pojawiło si ę w Mezopotamii, co poświadczaj ą tabliczki z pismem
obrazkowym z Uruk, na południu, datowane na połow ę IV tysiąclecia przed Chr. Jego bardzej
rozwinięta forma, pismo klinowe języków sumeryjskiego i akkadyjskiego, rozwijała si ę w
Mezopotamii przez trzy tysią clecia i została zaadaptowana przez pismo chetyckie i
zachodniosemicki dialekt ugarycki. W Mezopotamii także powstały pierwsze kompilacje pism
prawnych, do których nale żą pisma Hammurabiego, Esznunny i Lipitisztara.
W Mezopotamii powstały takie dzieła literackie, jak epos o Gilgameszu. Liczne inskrypcje
historyczne, znalezione w miejscowo ściach starożytnej Mezopotamii, potwierdzaj ą dane opowiada ń
biblijnych. Wpływ mezopotamskich hymnów i modlitw daje si ę zauważy ć w późniejszej literaturze
biblijnej. Do dokonań artystycznych trzeba zaliczy ć rzeźby, pł asko rzeźby, architektur ę
monumentaln ą, gliptyk ę (rzeźby na kamieniach) i tkaniny, wywożone i sprzedawane za granic ą,
nawet w Anatolii (współ
czesna Turcja).
H.B. HUFFMON, «Egipt», w: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier, Prymasowska Seria
Biblijna, Warszawa 1999, 244
Tł
o geograficzne
Poza zasięgiem wód Nilu Egipt jest prawie całkowicie krain ą pustynn ą. Nil na właściwych
ziemiach Egiptu nie ma dopływów, czyli na przestrzeni kilkuset kilometrów, a kraj otrzymuje
niewiele opadów. Nawet w delcie ilo ść opadów wynosi najwyżej 200 mm rocznie, natomiast dolina
Nilu nie ma ich prawie wcale. (Tama Asuańska zmienił a t ę sytuacj ę w południowym Egipcie).
Nazywanie ; Egiptu „darem Nilu” jest więc bardzo trafne. Wody Nilu określaj ą zasięg obszaru
uprawnego i zamieszkanego. Zaludniony obszar Egiptu przypomina więc wysoki kwiat pochylony
od wiatru. Delta Nilu (Dolny Egipt), która rozciąga si ę na północ od Kairu, ma 160 km długości i
240 km szerokości, przypominają c sam kwiat; dolina Nilu (Górny Egipt) jest dług ą, cienk ą łodyg ą,
szerok ą na 10-15 km i ciągnąc ą si ę przez ponad 900 km od Kairu na południu, do Asuanu, przy
czym w części północnej jest ona najszersza. Jedynym wyjątkiem w tym obrazie jest oaza Fajjum,
obszar dobrze nawodniony przez odnog ę Nilu, położony około 80 km na południe od Kairu i tyle
samo na zachód od Nilu. Nieliczne oazy na Pustyni Zachodniej nie miały znaczenia w kategoriach
zaludnienia kraju. Poniewa ż około dwóch trzecich ziemi uprawnej leży w delcie, dwadzieścia
z
3

tradycyjnych czterdziestu dwóch nomów, czyli dystryktów administracyjnych starożytnego Egiptu,
także przypadało na delt ę. Mimo swego wielkiego znaczenia delta z różnych przyczyn nie jest tak
dobrze poznana archeologicznie jak dolina Nilu.
Egipt mia ł silne poczucie dualizmu, były w nim „Dwie Ziemie”, delta i dolina, tworząc „Czarn ą
Ziemi ę” w odróżnieniu od znajdującej si ę obok pustyni, „Czerwonej Ziemi”. Egipt, ograniczony
Morzem Śródziemnym na północy i pustyniami z innych stron, by ł dobrze zabezpieczony przed
wędrówkami ludów. Droga lądowa do Palestyny prowadziła przez Pustyni ę Synajsk ą i wzdłu
ż
Morza Śródziemnego, a następnie wspinała si ę na wzgórza i do takich miast, jak Hebron i
Jerozolima (ok. 345 km od najdalej na wschód wysuniętych osiedli leżących w delcie). Z tego
powodu tylko niewielkie grupy z Syro-Palestyny docierały do Egiptu z różnych powodów - susza,
handel itp. (por. Rdz 12,10; 42-43; Mt 2,14). Azjaci i Libijczycy przybywali do delty z zamiarami
pokojowymi bąd ź wrogimi, a Nubijczycy - do doliny Nilu. Od czasów najwcześniejszych
Egipcjanie byli populacj ą mieszan ą, jak magnes przyciągając uboższ ą ludno ść z oś
ciennych krain.
P.J. KING, «Palestyna», w: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier, Prymasowska Seria
Biblijna, Warszawa 1999, 887-889
Geografia
Na przestrzeni historii granice polityczne Lewantu (ogólne określenie krajów wzdłu
ż
wschodniego odcinka basenu Morza Śródziemnego, łącznie z Palestyn ą) często si ę zmienia ły.
Ogólnie mówiąc, granic ę Lewantu od północy wyznaczaj ą podnóża płaskowyżu Anatolii, od
południa pustynia Synaju, od wschodu Pustynia Syryjska i Eufrat („Wielka Rzeka” w Biblii) i od
zachodu Morze Śródziemne („Wielkie Morze” w Biblii). Granice te obejmuj ą obecnie następujące
państwa: Izrael, Jordania, Syria i Liban. Lewant rozciąga ł si ę na obszarze o powierzchni w
przybliż eniu 800 x 150 km. Licząc według tradycyjnego biblijnego sformułowania „od Dan do
Beer-Szeby”, Palestyna byłaby znacznie mniejsza. Palestyna ma granice naturalne z. trzech stron;
pustynia na wschodzie i na południu, Morze Śródziemne na zachodzie. W czasach biblijnych miasta
bardziej przypominały wsie pod względem wielkości i liczby mieszkańców. Liczba ludności każdej
z dwóch stolic, Samarii i Jerozolimy, prawdopodobnie nigdy nie przekroczyła trzydziestu tysięcy.
Według oblicze ń biblistów, w pierwszej połowie VIII w. przed Chr. ludno ść Królestwa Północnego
liczyła około ośmiuset tysięcy mieszkańców, a Królestwa Południowego - około trzystu tysię
cy.
Chocia ż Palestyna nie była rozległa
ani bogata w zasoby naturalne, jej strategiczne, i zarazem
otwarte na różne zagrożenia, położenie jako pomostu lądowego nadawało jej ważne znaczenie.
Palestyna leżała na skrzyżowaniu dróg starożytnego świata, między Mezopotami ą na północnym
wschodzie a Egiptem na południowym zachodzie. Armie i karawany przechodziły przez jej
terytorium od wieków. Ze względu na swoje geograficzne położenie Palestyna tkwiła w samym
środku politycznego, handlowego, kulturalnego i wojskowego życia całego regionu. Znajdowała si ę
kolejno pod władz ą: Egiptu, Asyrii, Babilonii, Persji, Grecji, Rzymu, Bizancjum, kalifatów
muzułmańskich, krzyżowców, ottomań
skich Turków i Brytyjczyków.
Nie można oddzieli ć od siebie geografii fizycznej i historycznej. Id ą z sob ą w parze. Ta pierwsza
zajmuje si ę ukształtowaniem terenu; a druga wykorzystaniem ziemi przez ludzi oraz wpływem
geografii danego kraju na życie jego mieszkańców. Geografia danego regionu determinuje do
pewnego stopnia jego histori ę i pomaga w jej wyjaśnieniu. Zjawiska związane z geografi ą, jak
topografia, klimat, gleba i zasoby naturalne, wpływaj ą na wewnętrzn ą histori ę kraju i mog ą te ż
wpływa ć na jego stosunki mię
dzynarodowe.
4

5
Położenie Palestyny między morzem a pustyni ą wywarło szczególny wpływ na jej histori ę.
Ciągła linia wybrzeża Morza Śródziemnego, pozbawionego miejsc dogodnych do zbudowania
portu czy przystani, zniechęcała do jakichkolwiek przedsięwzi ęć związanych z morzem. Przez
pustyni ę na wschodzie łatwo przenikali pustynni najeźdźcy, pustosząc miasta i wsie
Palestyń
czyków.
Klimat
Klimat ma szczególny wpływ na życie codzienne, zwłaszcza na rolnictwo. W Palestynie panuje
klimat podzwrotnikowy, z suchym latem i deszczow ą zim ą. Siedemdziesiąt procent opadów
rocznych przypada na okres między listopadem a lutym. Ilo ść opadów różni si ę w zależności od
regionu; najwięcej deszczów pada w pasie niziny nadbrzeżnej. Roczne opady w Górnej Galilei (na
północy) wynosz ą około 115 cm, a w Negebie (na południu) około 20 cm. Roślinno ść Palestyny w
znacznym stopniu zależy od opadów. O istotnym znaczeniu opadów dla życia w Palestynie
świadczy fakt, że w języku hebrajskim jest kilka słów na określenie deszczu i rozróżnia si ę
„wczesny” deszcz na jesieni, spulchniają
cy ziemi ę, przygotowujący gleb ę do orania i siania, oraz
„późniejszy” deszcz na wiosn ę, który przyspiesza wzrost i rozwój zbó ż. Rosa, obfita w pasie
równiny nadbrzeżnej, ma także ważne znaczenie dla rozwoju roślinno ści, poniewa ż dostarcza
wilgoci w rejonach, w których brak opadów (Pwt 33,28).
W Palestynie przeważaj ą wiatry zachodnie, ale daje si ę także we znaki nieprzyjemny wiatr
wschodni z pustyni na południu i południowym wschodzie Palestyny, znany jako sirocco (w ł.),
chamsin (arab.) i szaraw (hebr.) – jest to „wiatr wschodni” w ST(np. Rdz 41,6; Wj 14,21; Iz 27,8).
Ten męczący, niosący z sob ą tumany pyłu wiatr wieje wczesn ą jesieni ą i późn ą wiosn ą, często
nieprzerwanie przez kilka dni.
Gospodarka
Księga Powtórzonego Prawa opisuje Palestyn ę jako „ziemi ę pszenicy, jęczmienia, winorośli,
drzewa figowego i granatowego (...) ziemi ę, której kamienie zawieraj ą żelazo, a z jej gór
wydobywa si ę mied ź” (8,8-9). Gospodarka Palestyny opierała si ę głównie na rolnictwie i hodowli.
Rolnictwo uprawiano głównie na północy, gdzie zbierano przede wszystkim pszenic ę, jęczmie ń,
oliwki, wino grona i figi; owce za ś i krowy hodowano przede wszystkim na południu. Oprócz
zwierząt domowych, w Palestynie żyły lisy, szakale, hieny, jaszczurki, węże i skorpiony; w czasach
biblijnych żyły tu także lwy i niedź
wiedzie.
Palestyna nie obfituje w surowce; tylko w Transjordanii znajduj ą si ę kopalnie żelaza, a w Ara-
bie, na południu, kopalnie miedzi. Ze ska ł i minerałów występuj ą w Palestynie wapienie, bazalty i
glina. W górach Galilei znajduje si ę gips, w okolicach Gazy – siarka, z Morza Martwego
wydobywa si ę bituminy, a piasek szklarski można znale źć w pobliżu Beer-Szeby.
Geologia także odegrała pewn ą rol ę w życiu mieszkańców Palestyny. Ze ska ł w Palestynie
występuj ą przeważnie wapie ń, kreda, bazalt i piaskowiec. Wapie ń, skała osadowa, której głównym
składnikiem jest węglan wapnia, by ł najczęściej używanym kamieniem budowlanym. Nari, miękki
wapie ń, łatwy w obróbce, by ł używany do przygotowywania kostki budowlanej i kapiteli w
konstrukcji budowli monumentalnych. Wapie ń cenomański, podłoż e skalne Palestyny, jest
nieprzepuszczalny; w zależności od lokalnych warunków geologicznych często nie były potrzebne
wodoszczelne cysterny wyłożone zapraw ą wapienn ą. Wapie ń porowaty zatrzymuje wod ę i
powstające na takim podłożu studnie i źródła s ą dobrodziejstwem dla rolnictwa. Bazalt, twarda
skała wulkaniczna, obficie występuje w Galilei, w rejonie Golan i w Baszanie. Z powodu swojej
odporności na działanie wody jest doskonałym materiałem do budowy schodów, progów i
ortostatów. Bazaltu używa si ę także jako kamienia szlifierskiego.

J.M. O’CONNOR, «Geografia Palestyny», w: Sł
ownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D.
Coogan, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 1999, 194-196
GEOGRAFIA PALESTYNY
Od czasów greckiego historyka Herodota (V w. przed Chr.) nazwa „Palestyna” (pochodząca od
nazwy „Filistyn”) oznaczała zachodni kraniec Żyznego Półksiężyca, tzn. ziemie po obu stronach
Jordanu, na północy do rzeki Litani i góry Hermon, na wschodzie do Pustyni Syryjskiej, na
południu do pustyni Negeb i na zachodzie do Morza Śródziemnego. Na tym obszarze występuje
sze ść regionów geograficznych: równina nadbrzeżna, Szefela, centralne pasmo górskie, Pustynia
Judzka, dolina Jordanu i Transjordania. Regiony te przebiegaj ą obok siebie z północy na poł
udnie.
Równina nadbrzeż
na
Schody Tyru (Rosz ha-Nikra/Ras en-Naqura) i góra Karmel dziel ą ten region na trzy nierówne
części. Od Rosz ha-Nikra ku północy równina rozszerza si ę by osiągn ąć największ ą szeroko ść w
rejonie fenickiego miasta Tyru, który w czasach biblijnych by ł wysp ą. Między Rosz ha-Nikra a
gór ą Karmel równina ma przeciętnie 8 km szerokości. Obszar ten, o rocznych opadach w ilości 600
mm, jest doskonale nawodniony, zwłaszcza na południu od Ptolemaidy (Akko), gdzie osady
naniesione przez rzeki Naaman i Kiszon zepchnęły lini ę brzegow ą do Zatoki Hajfy. Dwa krańce
zatoki tworz ą naturalne porty w Akko i w Tell Abu Hawam.
Na południe od góry Karmel gładka linia brzegowa pozbawiona jest naturalnych portów, ale w
starożytności istniały przystanie dla żeglugi galerami w Dor, Wieży Stratona i Jafie. W tym regionie
nizina jest szersza i ciągnie si ę a ż do Gazy. Charakteryzuj ą j ą trzy równoległe pasma resztek
prehistorycznej linii brzegowej. Piasek na zewnątrz pierwszego pasma przechodzi ł w moczary,
poniewa ż rzeki i wadi (strumienie) nie wysychały całkowicie. W czasach biblijnych trzecie pasmo
zarastały dęby, a urodzajna gleba w tej krainie, dochodzącej do podnóża gór, stwarzała idealne
warunki dla rozwoju rolnictwa. Rzeka Jarkon, która wypływa ze źróde ł w Afek (Rosz ha-Ajin),
dzieli równin ę na dwie części. Równina Saronu (Szaronu) na północ od Jarkonu otrzymuje dwa
razy więcej opadów (300 mm) ni ż równina Filistea na południu. Wielki szlak handlowy, droga
morska, musia ł przebiega ć przez trzykilometrow ą przełęcz między Afek a górami. Tutaj
znajdowało si ę główne skrzyżowanie dróg, kiedy Herod Wielki wybudowa ł pierwszy sztuczny port
na miejscu Wieży Stratona i nazwa ł go Cezare ą Nadmorsk ą (Caesarea Maritima).
Szefela
Jak wskazuje nazwa biblijna („niziny”), jest to obszar niskich, falistych wzgórz, mający około 45
km długości i 15 km szerokości, rozciągający si ę na południe od doliny Ajjalonu. Wapienne
wzgórza s ą poprzecinane szerokimi dolinami, przebiegającymi w kierunku północ-południe i
wschód-zachód. Nawet najbardziej sucha, południowa cz ęść tego regionu otrzymuje około 250 mm
opadów deszczu, a w czasach biblijnych obszar ten by ł terenem intensywnej uprawy rolnej. W
Biblii często spotyka si ę wzmianki o oliwkach, figach i winnicach w tej krainie. Głównym miastami
były Gezer na północy, które kontrolowało zarówno równin ę, jak i dostęp do gór, oraz Lakisz na
południu, które kontrolowało główn ą drog ę do Bet-Szemesz i boczn ą drog ę do Hebronu.
Centralne pasmo górskie
Region ten jest największy i dzieli si ę.na trzy części: Galile ę, Karmel i Samari ę oraz Jude ę .
Galilea
Ten górzysty obszar graniczy na północy z rzek ą Litani i na południu z dolin ą Jizreel, która
ciągnie si ę wzdłu ż północnego zbocza pasma Karmelu i rozszerza si ę w wielk ą równin ę Ezdrelon
(365 km 2 ), która z kolei łagodnie obniżając si ę łączy si ę z dolin ą Jordanu przy Bet-Szean. Poniewa ż
6

7
starożytne osady pojawiaj ą si ę tylko na obrzeżach tego obszaru, musia ł on często znajdowa ć si ę pod
wod ą. Niemniej jednak by ł to ważny szlak o kierunku wschód-zachód.
Klasyczny podzia ł na Górn ą i Doln ą Galile ę wynika ł stąd, że trzy najwyższe szczyty tej pierw-
szej przekraczały 1000 m, natomiast dwa najwyższe szczyty tej drugiej osiągały niespełna 600 m.
Chocia ż w obu częściach suma rocznych opadów wynosiła przeciętnie 800-500 mm, ich gleba zasadniczo
nie nadawała si ę dla rolnictwa; w czasach biblijnych rosły tu lasy dębowe. Odosobnione
położenie góry Tabor (588 m) w kształcie niemal idealnego stożka nadawało jej warto ść kultow ą.
Obok niej przebiegała Droga Morska, skręcając przez pasmo góry Karmel w kierunku wybrzeż
a.
Karmel i Samaria
Pasmo góry Karmel, przebiegające w kierunku południowo-wschodnim od wybrzeża, przecinaj ą
dwa strategiczne przejścia, Nahal Jokneam i Nahal
l Iron; na północnym krańcu tego drugiego
przejścia położone jest Megiddo. Na południe od doliny Dotan pasmo łączy si ę z górami Gilboa,
opadając stromo ku dolinie Jordanu na wschodzie. Centralny trzon tego obszaru tworz ą góra
Garizim (881 m) i góra Ebal (941 m). Przez przełęcz między nimi, kontrolowan ą przez Sychem
(Nablus), przebiega ł ważny szlak wiodący ze wschodu na zachód, a biegnący od Jordanu, przez
pokryte zieleni ą Wadi el-Far’a, gdzie jest położona Tirsa (Tell el-Far’a), w kierunku wybrzeża na
południe od Samarii. Było to centrum obronne północnego królestwa Izrael, a kontrast między
zamkniętym okręgiem Tirsy a perspektyw ą otwierając ą si ę na zachód z Samarii symbo lizuje zmian ę
polityki, jaka dokonała si ę za rządów Omriego w IX w. przed Chr. (1Krl16,23-24). W tym okresie
wzgórza były porośnięte gęstymi lasami, ale doliny, rozszerzające si ę ku północy, przynosiły plony
zbó ż, oliwek i winogron. Podró ż z północy na południe była trudna, z wyjątkiem odcinka
biegnącego na południe od Sychem. Pierwsze 20 km drogi wiodło przez żyzn ą dolin ę Michmetat,
ale za wzniesieniem Lubban droga wiła si ę między wąskimi wadi z sanktuariami Szilo i Betel.
Judea
Wzgórza Jerozolimy stanowi ą pod względem geograficznym siodło między Ramallah a
Betlejem, które położone jest około 200 m , niżej ni ż najwyższe wzniesienia Samarii na północy i
Hebron na południu. Ułatwia to podró ż ze wschodu na zachód; w tym rejonie zawsze były
stosunkowo łatwe drogi, prowadzące do równiny nadbrzeżnej i do doliny Jordanu. Nie ma ju ż
lasów, które rosły na wzgórzach, kiedy Izraelici zajmowali te obszary. Przyczynił
y si ę do tego
rozwijające si ę miasta i wymagający drewna opałowego kult religijny, który przetrwa ł tu niemal
tysiąc lat. Kiedy wzgórza zostały ogołocone, zaczęto budowa ć tarasy na zboczach. Na powstałych
w ten sposób małych poletkach uprawiano głównie drzewa oliwne, ale także troch ę zbó ż.
Przeciętna ilo ść opadów wynosi w tym rejonie 560 mm. Jerozolima, otoczona wyższymi
wzgórzami, słabo zaopatrzona w wod ę i położona z dala od naturalnych szlaków, byłaby jednym z
wielu miast, gdyby Dawid nie nada ł jej znaczenia politycznego, ustanawiając j ą centrum religijnym.
Na południe od Betlejem wzgórza ciągn ą si ę do Hebronu (1000 m), a następnie obniżaj ą si ę ku
wielkiej równinie wokó ł Beer-Szeby. W czasach biblijnych rosły tu dęby z enklawami sosen; Rdz
49,11 za ś poświadcza intensywn ą upraw ę winorośli w dolinach i na tarasach. Jedyny ważny szlak
bieg ł z północy na południe, tylko z jedn ą dogodn ą drog ą boczn ą prowadząc ą ku równinie
nadbrzeżnej. Geograficzna jednorodno ść wzgórz Hebronu może tł umaczyć, dlaczego było to teryto-
rium jednego tylko pokolenia Judy.
Pustynia Judzka
Region ten rozciąga si ę na wschód od wzgórz Hebronu. Suma opadów maleje raptownie około 5
km na wschód od działu wodnego, a na przestrzeni 20 km teren obniża si ę o 1200 m w kierunku
Morza Martwego. Roślinno ść jest na tyle skąpa, że mog ą tu ży ć tylko owce i kozy. W czasach

8
biblijnych rozciągały si ę w tym regionie pastwiska, należące do osad położonych na wschodniej
krawędzi wyżyny (por. 1 Sm 25,2). Na obszarze tym znajduje si ę mało źróde ł, dlatego w cysternach
gromadzi si ę wod ę deszczow ą na potrzeby trzód. Charakter terenu utrudnia ł podróżowanie. W
kierunku wschodnim teren opada schodkami, z których najważniejsza jest dolina Akor na
północnym krańcu. Owe obniżenia przecinaj ą głębokie wąwozy Wadi Murabba’at i Wadi Ghiar,
które wpadaj ą do Morza Martwego; i jeden, i drugi były zamieszkane w czasach prehistorycznych.
W okresie biblijnym jedyn ą ważn ą drog ą by ł szlak prowadzą
cy od Tekoa do Engaddi.
Dolina Jordanu
Rzeka Jordan wypł ywa ze swojego głównego źródła w Banias (303 m) u podnóża góry Hermon i
toczy swoje wody w kierunku południowym w wielkiej rozpadlinie, gdzie spotykaj ą si ę dwie płyty
tektoniczne; ciągnie si ę ona na południu przez zatok ę Akaba a ż przechodzi w rów afrykań ski. W
czasach biblijnych obszar na południe od Dan stanowi ł niedostępne bagniste tereny z jeziorem Hule
w centrum. Jezioro Galilejskie (21x12 km) jest basenem słodkowodnym, położonym 210 m p.p.m.
Żyj ą w nim dwadzieścia dwa gatunki ryb i rybołówstwo odgrywało zawsze zasadnicz ą rol ę w
lokalnej ekonomii.
Po południowej stronie Jeziora Galilejskiego Jordan jest zasilany przez wody Jarmuku. Na prze-
strzeni 105 km od Morza Martwego dolina obniża si ę o 194 m, ale rzeka meandruje przez 322 km.
Koryto rzeki z jej tropikaln ą roślinno ści ą, w której znajdowały schronienie dzikie zwierzęta poło-
żone jest około 7 m poniżej doliny, która rozszerza si ę do 23 km w pobliż
u Jerycha.
Jordan wpada do Morza Martwego (404 m p.p.m), które nie ma odpływu. Woda wyparowuje z
Morza Martwego (w 40°C w lecie basen traci około 24 mm wody dziennie), tworząc wysok ą
koncentracj ę różnych chlorków (26% wobec 3,5% zasolenia oceanów); w języku hebrajskim Morze
Martwe nazywane jest Morzem Słonym (Rdz 14,3 itd.). Jego przeciętna szeroko ść wynosi 16 km, a
długo ść zmniejszy ła si ę do 50 km w 1976 r., kiedy to zupełnie wysech ł obszar na południe od
półwyspu Lisan. By ć może, takie były wymiary Morza Martwego w czasach historycznych, ale
około pięćdziesięciu tysięcy lat temu poziom wody morza znajdowa ł si ę 225 m wyżej ni ż dzisiaj, a
dolina, sięgająca a ż do Galilei, była odnog ą Morza Czerwonego. Stopniowo wznoszące si ę prze-
dłużenie doliny do zatoki Akaba (Eilat) nosi teraz nazw ę Araby, chocia ż w Biblii termin ten na ogó ł
oznacza różne części Wielkiego Rowu Wschodnioafrykań
skiego.
Transjordania
Region ten stanowi pasmo około 40 km szerokości, wychodzące od góry Hermon i graniczące na
zachodzie ze skarp ą doliny Jordanu. Na wschodzie stopniowo przechodzi w Pustyni ę Syryjsk ą,
Golan, leżące na północ od Jarmuku, to biblijny Baszan, bazaltowy płaskowy ż pokryty małymi
stożkami wygasłych wulkanów. Żyzne wulkaniczne gleby w części południowej przechodz ą ku
północy w dzikie pastwiska. Centrum biblijnego Gileadu jest położone między rzekami Jarmuk a
Jabbok (Nahr ez-Zerka), ale określenie to odnosi si ę także do obszaru sięgającego do rzeki Arnon
(Seil el-Mudżib), nazywanego te ż Ammonem. Teren i roślinno ść s ą podobne do tych, które
charakteryzuj ą wyżyn ę Samarii. Leżący na przeciętnej wysokości 1000 m n.p.m. płaskowy
ż
Moabu, między rzekami Arnon i Zared (Wadi el-Hesa), jest wyższy ni ż kraina na północy. W
czasach biblijnych by ł to teren sławny ze swojej urodzajności, a 2 Krl 3,4 wzmiankuje o wielkich
stadach owiec dostarczanych królowi izraelskiemu przez króla Moabu. Na południe od Moabu a ż
do zatoki Akaba (Eilat) rozciąga ł si ę Edom. Przeciętna wysoko ść Edomu nie różniła si ę od
wysokości Moabu, ale góry w centrum kraju sięgały 1700 rn. Zimy były tu bardzo zimne, a śnieg
móg ł utrzymywa ć si ę a ż do marca. Lasy sięgał y na tym terenie dalej na południe ni ż lasy na zachód
od Jordanu. Wielki szlak handlowy, droga królewska, przebiega ł wzdłu ż płaskowyżu,
łącząc
Damaszek z portami Elat i Esjon-Geber nad zatok ą Akaba.