1 Lektura cyklu o Abrahamie (Rdz 12–25) metodÄ narracyjnÄ Cel: + ...

Lektura cyklu o Abrahamie (Rdz 12–25) metodą narracyjną
Cel:
+ zapoznanie się w wybranymi elementami metody narracyjnej;
+ aplikacja metody narracyjnej do cyklu o Abrahamie;
+ uchwycenie dynamiki wiary Abrahama.
Lektura
PoniŜsza propozycja ćwiczenia wykorzystuje skórconą wersją mojego artykułu: «Metoda
narratywna jako punkt wyjścia do pracy z Biblią na katechezie», Katecheta 49,6 (2004) 3-13, w
którym prezentuję moŜliwości zastosowania metody narracyjnej na katechezie wraz z przykładami
konkretnych metod aktywizujących.
Przedmiot ćwiczenia
Prezentacja analizy narracyjnej odwołuje się do opowiadania o Abrahamie. Poszczególne
elementy tego podejścia interpretacyjnego są ilustrowane przykładami z historii patriarchy. Na
ćwiczenie naleŜy przeanalizować budowę akcji w cyklu o Abrahamie. Punkty orientujące taką
analizę zostały opisane w podpunkcie czwartym: «Czy jest jakiś sposób na dobre opowiadanie?».
Pomocą mogła słuŜyć następujące polecenia 1 :
W oparciu o Rdz 12,1-3 (warto uwzględnić informacje z ekspozycji 11,27-32) ustal program
narracyjny o cyklu o Abrahamie. Winien on składać się z trzech elementów stanowiących
przedmiot obietnicy.
Jakie momenty komplikacji napotykają ustalone trzy wątki programu narracyjnego w
opowiadaniu o Abrahamie? Pomocą niech posłuŜy przykład jednej takiej komplikacji dla kaŜdego z
wątków: [1] 12,9-10; [2] 15,2; [3] konflikt z królami mezopotamskimi w rozdz.14.
Gdzie w historii o Abrahamie znajduje się punkt kulminacyjny? Rozciąga się on na kilka
rozdziałów, jakkolwiek dotyczy wydarzenia, które miało miejsce, gdy Abraham wszedł w setny rok
Ŝycia.
Zmiana sytuacji jest ewidentna co do pierwszego wątku (obietnicy). WskaŜ ją. W stosunku do
pozostałych wątków, ta zmiana jest tylko połowiczna. W jakim sensie? W przypadku drugiego
zwróć uwagę na rodz.23, zaś trzeciego na fragment 24,25.
Zmiana poznania dokonuje się w trakcie wydarzenia opisanego w Rdz 22. Co jest jej
przedmiotem?
W. Pikor, «Metoda narratywna jako punkt wyjścia do pracy z Biblią na katechezie»,
Katecheta 49,6 (2004) 3-13 (fragmenty)
Otwierając Biblię zauwaŜa się, iŜ jej intencją jest przedstawienie kompletnej historii świata i
człowieka. Jej pierwsza księga przynosi zapis początków, zaś ostatni tom skupia się na etapie
finalnym dziejów ludzkości. Protagonistą tych wydarzeń jest nie tylko człowiek. W jego Ŝycie
wpisuje się aktywna obecność Boga, przez co historia zapisana w Piśmie świętym jawi się jako
historia zbawienia. Jej nośnikiem jest słowo. Najpierw słowo Boga, które stwarza człowieka,
kształtuje jego Ŝycie i wchodzi z nim w dialog, by w Chrystusie stać się Słowem wcielonym. W ten
sposób słowo Boga nie jest abstrakcyjną konstrukcją lingwistyczną. Skierowane do człowieka,
czyni go podmiotem słuchającym i mówiącym, rozpoznaje w nim nie tyle bierny przedmiot tej
historii, co raczej podmiot, powołany do twórczego dialogu z Bogiem i ze światem.
Jeśli historia zbawienia przyjmuje kształt słowa spisanego, to nie po to, by pozostać zamkniętą
kartą przeszłości. Sensem słowa jest bycie czytanym i opowiadanym, słuchanym i rozwaŜanym,
memoryzowanym i interioryzowanym. Zachęcając konkretne osoby do spisywania słowa
zbawienia, Pan Bóg chce je skierować do ludzi kaŜdego czasu i miejsca. Nie chodzi wcale o
mechaniczne powracanie do przeszłości czy jej odtwarzanie, ale o odkrywanie w teraźniejszości
1
1 W przypadku trudności polecam pełna wersję artykułu zamieszczonego poniŜej.

tego samego Słowa Boga, które jest „Ŝywe i skuteczne” (Hbr 4,12), jeśli człowiek podda mu swoje
Ŝycie.
Ten rodzaj komunikacji interpersonalnej dokonuje się poprzez akt czytania, w którym słowo
spisane staje się Ŝywe dzięki czytelnikowi. Istnieje wiele modeli lektury Biblii, odmiennych w
swojej metodzie, załoŜeniach i finalności. Potrzeba jednak, by te róŜne metody były dialogiem z
tekstem biblijnym, co wymaga rozpoznania w nim podmiotu mówiącego. Relacja między słowem
czytanym i jego czytelnikiem jest ambiwalentna. Znaczenie słowa zawarte jest w nim samym, ale
moŜe zostać odkryte tylko przez tego, który je czyta, słucha i – paradoksalnie – nadaje znaczenie.
Niebezpieczeństwo arbitralnej interpretacji tekstu biblijnego istnieje zawsze, skoro stoi za nią
kaŜdorazowo osoba ludzka. Jednak rewitalizacja słowa czytanego byłaby niemoŜliwa bez owego
ryzyka subiektywności, jakie płynie z zakorzenienia lektora w określonym kontekście Ŝyciowym,
kulturowym, literackim, społecznym czy religijnym. Uświadomienie sobie tego obciąŜenia
środowiskowego uwalnia lekturę Biblii od subiektywności, czyniąc ją zarazem egzystencjalną,
zapodmiotowioną w konkretnym człowieku, w jego historii i doświadczeniu Ŝyciowym. Czytając
historię zbawienia swoim Ŝyciem, czytelnik sam staje się jej uczestnikiem. Jego Ŝycie upodabnia się
do opowieści wypowiadanej BoŜym słowem. Odpowiadając na nie, człowiek odkrywa własne
Ŝycie, jego sens i treść.
Egzystencjalny wymiar lektury Biblii jest szczególnie bliski metodzie narratywnej. Jej procedury
badawcze doczekały się licznych opracowań 2 , w których zwraca się uwagę na konieczność analizy
warstwy czasownikowej narracji, relacji czasowych zachodzących między poszczególnymi
wydarzeniami (scenami), programu narracyjnego opowiadania i sposobu jego realizacji, relacji
między opowiadającym i czytającym daną narrację, technik narracyjnych zastosowanych przez
narratora. PowyŜsza lista działań nie jest wyczerpująca, ale pokazuje, Ŝe punktem wyjścia w
szukaniu znaczenia tekstu nie jest pytanie: „co zostało powiedziane?”, lecz „jak to zostało
powiedziane i dlaczego w ten sposób?”. Te pytania aktywizują czytelnika, czyniąc jego lekturę
dialogiczną wobec BoŜego słowa, które nie tylko objawia jakąś prawdę, ale odwołując się do
róŜnych środków narratywnych wpływa na sposób patrzenia swego lektora i doprowadza go do
przyjęcia tych, a nie innych wartości.
W trakcie analizy narratywnej cyklu o Abrahamie (Rdz 11,27–25,10) zostaną wyeksponowane te
momenty procesu interpretacyjnego, które mimo obecności w podświadomości czytelnika, nie są
zawsze uświadomione, a przez to nie mogą twórczo animować dialogu z tekstem.
1. Ile jest „opowiadań” w opowiadaniu?
Motorem akcji w opowiadaniu są czasowniki. Występują one w dwóch warstwach tekstu: w
narracji i w dialogach. W opowiadaniu moŜna rozróŜnić następujące typy narracji:
• akcja pierwszoplanowa: wyraŜona jest serią czasowników w czasie przeszłym opisujących
czynności skończone (punktowe), które wskazują na rozwój akcji.
Przykład
Rdz 12,4-6: Abram udał się w drogę..., zabrał ze sobą swoją Ŝonę... i wyruszył. Gdy przybliŜyli się
do Kanaanu... Abram przeszedł przez ten kraj.
• akcja drugoplanowa: stanowi tło dla akcji pierwszoplanowej. Sygnalizują ją czasowniki
podkreślające powtarzalność i częstotliwość konkretnej czynności.
Przykład
Rdz 12,8-10: akcja główna to wędrówka Abrahama (w.8: przeniósł się na wzgórze i rozbił swój
namiot..., tam zbudował ołtarz..., w.10: powędrował do Egiptu). W jej tle ma miejsce kilka
czynności: jedna powtarzająca się – w.8: wzywał imienia Jahwe przy ołtarzu, który zbudował;
druga rozciągnięta w czasie – w.9: wędrował z miejsca na miejsce.
2
2 Z opracowań polskich godnym uwagi jest przede wszystkim studium Z. Pawłowskiego, Opowiadanie,
Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1–3, Rozprawy i Studia biblijne 13, Warszawa 2003 (szczególnie
strony 159-230).

• opis: przynosi elementy statyczne opisujące osoby, tło, zdarzenia. Dominują w nim
rzeczowniki, przymiotniki i czasowniki opisujące stan.
Przykład
Rdz 12,4-6: akcja gówna to wędrówka Abrahama. W nią włączone są elementy, które nie przynoszą
postępu akcji, lecz rozwijają elementy obrazu, w którym sytuuje się akcja – w.4: Abram miał
siedemdziesiąt pięć lat; w.6: w kraju tym mieszkali wówczas Kananejczycy.
2. W jakim czasie rozgrywa się akcja: rzeczywistym czy fikcyjnym?
W analizie narracyjnej rozróŜnia się «czas opowiadany» i «czas opowiadania». «Czas
opowiadany» to czas trwania akcji i wydarzeń w historii realnej, która została opowiedziana przez
narrację. Mierzy się on jednostkami realnego czasu (sekundy, minuty, itd.). Natomiast «czas
opowiadania» to czas potrzebny do opowiedzenia konkretnej narracji.
Między tymi dwoma rzeczywistościami mogą zachodzić następujące relacje:
• W opowiadaniu pojawią się luki, które normalnie są wypełnione w czasie opowiadanym (stąd
czas opowiadania jest krótszy).
Przykład
+ Przejście między 16,16 (Abraham ma 86 lat, gdy urodził mu się Izmael) i 17,1 (Abraham ma
99, gdy otrzymuje obietnicę narodzin Izaaka): trzynaście lat (czas opowiadany) i pięć sekund (czas
opowiadania);
+ Wędrówka sługi Abrahama do Aram-Nacharaim po Rebekę, przyszłą Ŝonę Izaaka. Pokonanie
kilkuset kilometrów zostaje opisane w jednym zdaniu w 24,10: czas opowiadania to zaledwie kilka
sekund, zaś czas opowiadany rozciąga się na kilka miesięcy.
• Im waŜniejsze jest dane wydarzenie, tym więcej czasu poświęca mu narracja;
Przykład
Abraham ma 99 lat, gdy otrzymuje zapowiedź narodzin Izaaka (por. 17,1), zaś Izaak przychodzi
na świat, gdy patriarcha ma 100 lat (por. 21,5). Opowiadanie o wydarzeniach jednego roku –
kluczowego dla Ŝycia Abrahama – zajmuje aŜ pięć rozdziałów. Tymczasem we wcześniejszych
pięciu rozdziałach (12–16) zostało opisanych aŜ dwadzieścia cztery wcześniejsze lata Ŝycia
Abrahama.
• Czas opowiadania zbiega się z czasem opowiadanym w zapisie dialogów (stąd waŜność
dialogów pojawiających się w narracji).
Przykład
+ Obietnica narodzin Izaaka w Rz 17 dokonuje się w kontekście objawienia się Boga
Abrahamowi (w.1 ukazanie się, zaś w.22 oddalenie się Jahwe). Nie ma Ŝadnego przemieszczania
się bohaterów. Zapisany zostaje tylko dialog między Abrahamem i Bogiem, którego przeczytanie
odpowiada realnemu czasowi, w którym miał on miejsce. Czytelnik znajduje się zatem niejako
wewnątrz opowiadania;
+ Rdz 23 opowiada o śmierci Sary i jej pochówku w pieczarze leŜącej na polu Makpela w
Hebronie. Narrator zamiast stwierdzić prosto, Ŝe Abraham kupił kawałek ziemi w Kanaanie,
przytacza treść negocjacji towarzyszącej zakupowi gruntu, ze szczególnym podkreślenie, Ŝe
Abraham zapłacił za nią odpowiednią cenę, przez co stał się jej pełnoprawnym właścicielem. Ten
dialog jest waŜny dla całości narracji, gdyŜ podkreśla, iŜ w ten sposób realizuje się obietnica ziemi
uczyniona patriarsze przez Boga. Dotarł on wreszcie do kresu swojej wędrówki.
• Opis sytuacji (czyjegoś wyglądu czy miejsca) stanowi o czasie opowiadania (czyta się go
określoną ilość sekund), ale nie przynaleŜy on do czasu opowiadanego, czyli realnie biegnącej
akcji.
Przykład
Informacja o głodzie w Kanaanie w Rdz 12,10
• Wydarzenia opisane w czasie opowiadania nie korespondują zawsze z porządkiem wydarzeń
w czasie opowiadanym.
Przykład
3

Pobyt Abrahama u Abimeleka pozornie rozwija się chronologicznie. Opisane wydarzenia nie
zostają bowiem przedstawione według kolejności wypadków: w w.11 Abraham podejrzewa
mieszkańców Geraru o brak bojaźni BoŜej, tymczasem powinno się o tym wspomnieć przed
kamuflaŜem z w.2 (podobnie polecenie, które skierował Abraham do Sary, pojawia się w w.13);
informacja o bezpłodności kobiet w domu Abimeleka (w.18) była karą ze strony Boga, o której
winno się powiedzieć tuŜ po śnie Abimeleka relacjonowanym w w.3.
Nawiązując do tych dwóch ostatnich punktów, naleŜy zwrócić uwagę na dwa momenty:
• «usytuowanie» nazywane jest często ekspozycją – przynosi ona czytelnikowi informacje
konieczne dla zrozumienia przebiegu akcji (np. opis postaci, miejsca, sytuacji, itp.). Ekspozycja
moŜe powracać wielokrotnie w czasie opowiadania, ilekroć tylko koniecznym jest podanie nowych
informacji, niezbędnych dla rozwoju akcji czy zrozumienia jej przez czytelnika.
Przykład
ToŜsamość Sary: kim jest ona dla Abrahama? Z 12,5 wynika, Ŝe Ŝoną. Tymczasem gdy zstępują
do Egiptu, patriarcha kaŜe jej mówić, Ŝe jest jego siostrą, co wydaje się być kłamstwem (por. 12,11-
13). Gdy później ma miejsce podobne zdarzenie na dworze Abimeleka, Abraham zdaje się znowu
uciekać do kłamstwa (por. 20,2). Tłumacząc później całą sytuację Abimelekowi, patriarcha
uzasadnia swoje prawo do nazywania Sary swoją siostrą (por. 20,12: jest moją siostrą jako córką
ojca mojego, ale z innej matki).
• W ramach narracji wydarzenia czasu realnego mogą zostać opowiedziane wcześniej, później,
bądź teŜ mogą zostać pominięte:
+ retrospekcja (analepsis) – uzupełnienie luki, która pojawiła się wcześniej w narracji;
Przykład
Przedstawiona wyŜej kwestia toŜsamości Sary.
+ antycypacja (prolepsis) – uprzednie opowiedzenie tego, co nastąpiło później w opowiadaniu;
Przykład
+ informacja o występkach Sodomy i Gomory pojawia się juŜ w 13,13, gdy osiedla się tam Lot,
a następnie w 18,20-21, co wprowadza czytelnika w spór Abrahama z Bogiem o Ŝycie
mieszkańców Sodomy. Dopiero jednak Rdz 19 odsłania ich niemoralne postępowanie będące
źródłem tej krytycznej oceny;
+ 18,1 stwierdza się, Ŝe Bóg ukazał się Abrahamowi, co zostaje później opowiedziane w
rozdziale 18.
+ elipsa – luka w narracji
Przykład
Pobyt Abrahama w Egipcie jest opisany bardzo skrótowo. Nie wiemy, co działo się z Sarą na
dworze faraona, co w tym czasie robił patriarcha sowicie nagrodzony przez faraona (por. 12,15-16).
Przechodzi się w opowiadaniu od razu do informacji o ukaraniu faraona.
3. Jak opowiadać, by zainteresować?
W narracji moŜna wskazać wiele elementów, które słuŜą odmalowaniu dramaturgii wydarzeń
bądź teŜ determinują porządek wydarzeń opisanych w tekście:
• Powtórzenia – podkreślają komunikat (rzecz powiedziana dwa razy) lub eksponują element
wyłamujący się z serii (np. jakaś scena powtarza się kilka razy, by w którymś momencie zostać
wzbogacona o coś nowego). W tym kontekście mówi się teŜ o scenach typicznych, które są
zbudowane na podobnym scenariuszu narracyjnym 3 .
Przykład
+ Abraham, gdy wstawia się za mieszkańcami Sodomy, powtarza to samo pytanie, zmniejszając
za kaŜdym razem liczbę sprawiedliwych w mieście. Równocześnie Pan Bóg odpowiada mu tym
4
3 Klasycznym przykładem sceny typicznej jest opowiadanie o spotkaniu przy studni męŜczyzny i kobiety
kończące się małŜeństwem. W cyklu o Abrahamie pojawia się ona w 24,11-28 (małŜeństwo Izaaka i
Rebeki). Podobna struktura opowiadania występuje w spotkaniu Jakuba i Racheli (Rdz 29,1-14) oraz
MojŜesza i Sefory (Wj 2,15-22).

samym zobowiązaniem samego siebie, Ŝe nie zniszczy miasta przez wzgląd na tych sprawiedliwych
(18,22-32).
+ Innym klasycznym przykładem powtórzeń wzmacniających komunikat jest obietnica
potomstwa w 15,5; 17,4-5; 17,9-21; 18,10 (podobnie obietnica ziemi). Wskazane zapowiedzi
licznego potomstwa przynoszą wciąŜ nowe elementy: potomstwo liczne jak gwiazdy na niebie,
przekładające się na mnóstwo narodów, wreszcie podanie dokładnego czasu narodzin.
+ W przypadku scen typicznych istotnym jest zauwaŜenie nie tylko podobnego rozwoju
wypadków, lecz równieŜ uchwycenie zachodzących między nimi róŜnic. W historii Abrahama
mówi się dwukrotnie o pobycie Abrahama na dworze obcego monarchy, któremu Sara zostaje
przedstawiona jako siostra patriarchy (por. 13,11-20; 20,1-18). Ale tylko drugie opowiadanie
odsłania motywy działania Abrahama, który po prostu nie ufa Bogu, nie wierzy, Ŝe znajduje się
wśród ludzi bojących się Jahwe (20,11).
• Rozwój – jakieś wydarzenie zostaje rozwinięte gradualnie.
Przykład
Stopniowe zbliŜanie się Abrahama do wzięcia w posiadanie ziemi Kanaan.
• Element zakłócenia – akcja rozwija się harmonijnie, by w którymś momencie zostać
przerwaną lub zakłóconą.
Przykład
+ przerwanie: zaskakuje fakt, Ŝe po zakończonych sukcesem negocjacjach Abrahama o Ŝycie
mieszkańców Sodomy akcja zostaje przerwana. Rozejściu się protagonistów wspomniane w 18,22
stanowi zdanie kończące scenę;
+ zakłócenie: Abraham ma udać się do Kanaanu (12,1), przybywa (12,5) i zaraz potem udaje się
do Egiptu (12,10). Cała historia Abrahama to ciągłe wchodzenie i wychodzenie z Kanaanu, bliska
juŜ realizacja obietnicy i jej oddalanie się. Przez to czytelnik jest wciąŜ zaskakiwany nowymi
zwrotami akcji. Podobnie obietnica potomstwa – zakłóca ją pojawienie się chociaŜby Izmaela,
który staję się konkurentem dla Izaaka;
• Technika „zakładki” (przejęcia) – w toku narracji powraca się do jakiegoś punktu (motywu)
wcześniej porzuconego czy tylko zasygnalizowanego;
Przykład
Wspomniane wyŜej nagłe zniknięcie ze sceny Abrahama po jego sporze z Bogiem o Sodomę
(18,33). Patriarcha powraca ponownie juŜ po zburzeniu, by zobaczyć zniszczone miasto (19,27) 4 .
4. Czy jest jakiś sposób na dobre opowiadanie?
Narracja układa się według określonego modelu akcji. Model ten moŜe być wykorzystany za
kaŜdym razem inaczej, jednak istotne jego cechy pozostają bez zmian. Budowa akcji ma charakter
dynamiczny. W jej ramach moŜna wyróŜnić: ekspozycję, rozwinięcie, punkt kulminacyjny,
perypetię oraz rozwiązanie 5 .
Ekspozycja zarysowuje sytuację wyjściową opowiadania, tworzy wyjściowy układ zdarzeń, z
których wynikają dalsze. Nie znaczy to wcale, Ŝe na początku kaŜdego opowiadania musi pojawić
się ekspozycja. Jej wystąpienie zaleŜy od osądu narratora, który decyduje o miejscu dopowiedzenia
jakiejś informacji.
Rozwinięcie przedstawia dalszy bieg wypadków. W punkcie wyjścia moŜna mówić o
zawiązaniu akcji, w którym po raz pierwszy pojawia się problem czy konflikt opowiadania.
Rozwój akcji niekoniecznie zostaje przedstawiony w kolejno następujących po sobie scenach (w
sensie przyczynowo-skutkowym). Rzadko napotyka się na jednokierunkowy układ zdarzeń
4 Inną «zakładkę» w tej części narracji zauwaŜa się między fragmentami 18,16 (precyzyjniej powinno być
18,22 – uwaga własna) i 19,1, które rejestrują stopniowe zbliŜanie się dwójki z trzech gości goszczących
wcześniej u Abrahama. Ich wędrówka zostaje w narracji przerwana dysputą patriarchy, wstawiającym się za
mieszkańcami Sodomy, z Bogiem..
5 Czasami narrator opowiada o wydarzeniach, które poprzedzają zdarzenia stanowiące treść właściwej
narracji. Taką przedakcję w cyklu o Abrahamie moŜna widzieć w 11,31-32, gdzie wzmiankuje się
wędrówkę Teracha ze swoimi synami z Ur chaldejskiego do Charanu.
5

prowadzący konsekwentnie do rozwiązania, szczególnie gdy ma się do czynienia z cyklem
narracyjnym (przykładem Abraham). Bardzo często dochodzi do komplikacji, kiedy to zostaje
zahamowany rozwój akcji poprzez wprowadzenie nowego bohatera, pojawienie się nowej trudności
czy teŜ rozpoczęcie nowego wątku. Punkt kulminacyjny stanowi apogeum akcji, z którego juŜ
tylko krok do perypetii (zwrotu akcji), czyli zmiany kierunku losów bohatera. Zanim nastąpi
rozwiązanie pojawić się moŜe jeszcze suspens (ostatnie zawieszenie), który na ogół zostaje uŜyty
w opowiadaniu w celu podniesienia napięcia i wyraźniejszego wyeksponowania konkluzji.
Zwrot akcji moŜe się dokonać na dwóch płaszczyznach:
+ zmiany sytuacji bohatera: ze złej na dobrą, z nieszczęścia na szczęście;
+ zmiany poznania bohatera: jego przejście od ignorancji do wiedzy.
Te dwa momenty w punkcie zwrotnym są określane jako peripeteia (zmiana sytuacji) oraz
anagnorisis (zmiana poznania).
Na nakreślony wyŜej model akcji moŜna spojrzeć równieŜ z perspektywy programu
narracyjnego, który tylko częściowo odpowiada zawiązaniu akcji. Pojawiając się w tym punkcie
opowiadania, program narracyjny moŜe przybrać kształt misji, która zostaje powierzona głównemu
bohaterowi. Od tego momentu pytanie towarzyszące czytelnikowi w jego lekturze dotyczy tego, czy
bohater będzie w stanie spełnić swoją misję (zadanie) oraz w jaki sposób to uczyni. W niektórych
opowiadaniach programem narracyjnym moŜe być plan czy pragnienie wyraŜone przez głównego
bohatera. Inną wersją programu będzie kontrakt, który wiąŜe bohatera z osobą, która zawierza mu
jakąś misję (to szczególnie w opowiadaniach o powołaniu).
5. Czy trzeba opowiedzieć wszystko? – pytanie o sceny
Akcja prowadzona jest przez czasowniki. Przejście między kolejnymi scenami zaznaczone jest
nie tylko zmianą typu akcji. Uwzględnić naleŜy równieŜ zmiany czasu, miejsca i postaci. Pomocą
słuŜą teŜ róŜnego rodzaju elipsy oraz sommaria (streszczenia, podsumowania).
6. W jaki sposób narrator manipuluje czytelnikiem?
Narrator to «głos», który opowiada wydarzenie. Jego głos słyszymy szczególnie we
wtrąceniach, kiedy to dzieli się swoimi spostrzeŜeniami, swoją wiedzą z czytelnikiem. Rola
narratora jest decydująca, gdyŜ tylko dzięki niemu lektor ma wgląd w wydarzenie. Narrator wie
wszystko, ale to nie znaczy, Ŝe dzieli się wszystkim z czytelnikiem. Stąd teŜ rozróŜnia się trzy
sposoby opowiadania (punkty widzenia):
• perspektywa wszechwiedzącego narratora – opowiadający dostarcza czytelnikowi to
wszystko, co wie;
• perspektywa bohaterów (wewnętrzna) – narrator widzi, słyszy, wie tylko to, co widzą,
wiedzą i słyszą bohaterowie – nie wie nic więcej od nich;
• perspektywa zewnętrzna – narrator nie wchodzi w świat wewnętrzny swoich bohaterów,
przez co czytelnik jest tylko obserwatorem zewnętrznym.
Takie zróŜnicowanie perspektywy sprawia, Ŝe czytelnik pozostaje cały czas aktywny. Jego
percepcja zaleŜy od perspektywy, którą podsuwa mu narrator. Bardzo często pozycja lektora jest
«podniesiona» dzięki temu, Ŝe narrator dzieli się z nim swoją wiedzą, która pozostaje niedostępna
bohaterom.
Przykład
W Rdz 18,1 narrator proleptycznie informuje czytelnika, Ŝe Abrahamowi ukazał się Jahwe. Ale
tego nie wie patriarcha, który widzi tylko trzech męŜów. Zatem czytelnik ma juŜ klucz lektury,
przez co moŜe skupić się na reakcji Abrahama, pytać o moment, w którym odkryje on toŜsamość
swoich gości, szukać zrozumienia celu wizyty Boga.
Inną jest sytuacja czytelnika, który wie mniej niŜ bohaterowie. Wtedy pozostaje w napięciu,
doszukuje się ukrytych motywów, uruchamia swoją wyobraźnię, by poznać mechanizm stojący za
działaniem bohatera.
Przykład
Enigmatycznym pozostaje pakt zawarty przez Abrahama z Abimelekiem, królem Geraru w
21,22-34. Dlaczego król podejrzewa Abrahama o moŜliwość zdrady (por. w.23)? Dlaczego tak
6

waŜnym jest dla patriarchy zapłacenie za wykopaną studnię (por. w.29)? MoŜemy tylko się
domyślać, Ŝe chodzi o posiadanie tego kawałka ziemi na własność lub teŜ o wyłączne korzystanie z
studni. Dla narratora nie jest to istotne – liczy się fakt, Ŝe Abraham jest powaŜany przez Abimeleka,
traktowany po partnersku, pozostaje z nim w przymierzu.
Dzięki temu róŜnicowaniu poznania pojawia się w opowiadaniu moment ironii, która dzieli się
na słowną i dramatyczną:
• ironia słowna opiera się na podwójnym znaczeniu: bohater mówi zdanie, które zawiera w
sobie domyślnie drugie znaczenie.
Przykład
+ Klasycznym przykładem mogą być imiona bohaterów, które komunikują pewną treść
pozostającą w momencie enuncjacji niewspółgrającą z sytuacją bohatera: 17,5 przynosi zamianę
imienia Abram („ojciec jest wywyŜszony”) na Abraham („ojciec mnóstwa”); podobnie w 17,15
imię Saraj zostaje zmienione na Sara („księŜniczka”). Ironia zawiera się równieŜ w imieniu Izaak
(21,6: „El się śmieje” lub „ojciec się śmieje” bądź teŜ „on się śmieje”).
+ Inny przykład dotyczy wypowiedzi bohatera, który uŜywając określonego, takŜe semantycznie,
zwrotu podkłada pod niego nową treść, np. Rdz 20,11: Abraham mówi, Ŝe wśród mieszkańców
Gerary na pewno nie ma bojących się Boga – podczas gdy bojaźń zakłada posłuszeństwo Bogu,
patriarcha wyprowadza znaczenie tego zwrotu ze stosunku ludzi do swojej osoby.
• ironia dramatyczna: zawiera się w kontraście między tym, co mówi bohater, a tym, co wie
czytelnik.
Przykład
+ spór Abrahama z Bogiem o Ŝycie mieszkańców Sodomy (18,22-33) – juŜ samo zestawienie
Boga i człowieka dyskutujących ze sobą zawiera w sobie olbrzymią dawkę ironii;
+ Abraham nazywa Sarę siostrą, a tymczasem czytelnik wie, Ŝe chodzi o jego Ŝonę;
+ patriarcha zakłada, Ŝe wśród mieszkańców Geraru nie ma bojących się Jahwe, a tymczasem
król Abimelek ma dostęp do Boga we śnie i jest posłuszny BoŜemu słowu;
+ śmiech Abrahama (17,17) i Sary (18,12) są z ich strony ironicznym komentarzem do BoŜej
obietnicy potomka dla nich.
7