You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Mophato 3 • Bukana ya Thutapuo<br />
Mmaoshale Pitinyane
<strong>Pearson</strong> Education Botswana (Pty) Ltd<br />
(Longman and Heinemann)<br />
PO Box 1083, Gaborone, Botswana<br />
Plot 14386, New Lobatse Road, Gaborone, West Industrial Site<br />
Botswana<br />
Longman is an imprint of <strong>Pearson</strong> Education Botswana (Pty) Ltd<br />
© <strong>Pearson</strong> Education Botswana (Pty) Ltd<br />
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored<br />
in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic,<br />
mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior<br />
permission of the publishers.<br />
First published in 2011<br />
ISBN 978-99912-929-8-4<br />
Cover design by Firebrand<br />
Typesetting by Nazley Samsodien<br />
Reproduction by<br />
Printed by<br />
It is illegal to photocopy any page of this book without the written permission<br />
of the copyright holder.<br />
Every effort has been made to trace the copyright holders. In the event of<br />
unintentional omissions or errors, any information which would enable the<br />
publisher to make the proper arrangements will be appreciated.
Diteng<br />
Malomatsebe 5<br />
Dikarolo tsa puo 6<br />
Leina . .......................................................................... 6<br />
Leemedi . ...................................................................... 10<br />
Lediri . ........................................................................ 11<br />
Tlhaodi ....................................................................... 14<br />
Letlhalosi ..................................................................... 17<br />
Lekopanyi . .................................................................... 19<br />
Lelatlhelwa . ................................................................... 20<br />
Leetsisi . ....................................................................... 22<br />
Tiriso ya dikarolo tsa puo 25<br />
Molokololo wa seele 27<br />
Ngotlo ya dikarolo tsa puo 28<br />
Bokao jwa dikarolo tsa puo 31<br />
Go logagana ga puo 32
Malomatsebe<br />
Malomatsebe<br />
Puo e agiwa ka go tshwaraganya dikarolo tsa puo go fetisa<br />
molaetsa o o batlegang. Bangwe baithuti ba a tle ba ipotsake<br />
dipotso tsa gore tota puo, bogolo jang ya Setswana e<br />
ithutelwang bogolo jang ka gore e buiwa letsatsi le letsatsi.<br />
Heela! Puo e monate bogolo jang fa e ka agiwa ke batho ba ba<br />
nang le bokgoni jwa go e loga ka botswerere. Ka na mafoko a<br />
tshwaraganngwa go bopa diejana le dikarolo tsa puo; diejana<br />
di bo di golaganngwa ka bokgabane go aga diele tse di nang<br />
le bokao. Diele tsone di bo di logiwa ka neelano le nyalano<br />
ya tsone go dira temana. Temana e e tshwanetse go nna le<br />
mogopolo wa konokono o go a tleng gotwe ke ntlhakgolo<br />
ya temana eo. Temana e e megopolo e phatlaletseng e a bo<br />
e sa betliwa sentle ka gore temana e tshwanetse go agiwa ka<br />
mogopolo o le mongwe fela. Jaanong kwa bofelong ditemana<br />
tsone di rulaganngwe sentle go aga dipuiso, dipego, dipolelo,<br />
dikwalo le tsone dipuisano tota. Fa re bua ka thutapuo re bua<br />
fela ka go tshwaraganya mafoko gore kwa bofelong re nne le<br />
melaetsa e e farologaneng.<br />
Itumeleleng go ithuta puo!<br />
5
Dikarolo tsa puo<br />
Dikarolo tsa puo<br />
Fa re ithuta puo ya Setswana re remelela thata mo dikarolong<br />
tsa puo di akaretsa leina, leemedi, lediri, tlhaodi, letlhalosi,<br />
lekopanyi, lelatlhelwa, leetsisi. Mo godimo ga moo re bo re<br />
akaretsa sediri, tiri le sedirwa tse e leng boremelelo jwa tiriso<br />
ya dikarolo tsa puo.<br />
Leina<br />
Leina ke karolo ya puo e e bitsang sengwe. Go ka twe leina<br />
go tewa lereo la selo se tshela kgotsa se sa tshele. Leina le ka<br />
dirisiwa go bitsa batho, diphologolo, dimela, mafelo le dilo tse<br />
dintsi tse di farologaneng.<br />
Dikai<br />
• y Bana ba thuga mabele.<br />
• y Monna yole ke mongwe wa rona.<br />
• y Kabelo o agelela lesaka.<br />
• y Dinaka tsa kgomo ele di masoke.<br />
• y Nkwe e jele dinamane maabane.<br />
Mo dikaing tse di fa godimo mafoko a a mmala a bidiwa<br />
maina.<br />
Mefuta ya maina<br />
Leina le na le mefuta e e farologaneng.<br />
1. Mainatota<br />
Mainatota ke maina a a bitsang selo tota go tlhamaletse<br />
go sa akarediwe. Motho, lefelo kgotsa seruiwa sengwe le<br />
sengwe se na le leina la sone. Maina a, ke one a gotweng<br />
ke maina tota. Leinatota le tshwanetse go simolola ka<br />
tlhakakgolo ka dinako tsotlhe.<br />
Dikai<br />
• y Kama le Mpii ba tlhagola tshimo.<br />
• y Tsamaya o ye go bitsa Dineo.<br />
• y Tonki ya rona e go tweng Brown e goga go di gaisa tsotlhe.<br />
6
Dikarolo tsa puo<br />
• y Baithuti ba ga Mmadikatse ba fentse ditlhatlhobo fela<br />
botlhe.<br />
• y Kgomo ya gagwe Reifole e tsala mahatlha ngwaga le<br />
ngwaga.<br />
Mafoko a a mmala ke mainatota a se go buiwang ka sone, se<br />
tota se bidiwang jalo ka leina leo.<br />
2. Mainagoka<br />
Mainagoka ke maina a a bopilweng ka go gokaganya<br />
dikarolo tse dingwe tsa puo.<br />
Dikai<br />
Leina le leina<br />
• y Bana ba tshositswe ke nogapotsane.<br />
• y Dikabelo o thata tota, ke lone tota lentswetshipi.<br />
• y Maebarope a tlhasetse mabele a ga malome.<br />
Leina le letlhaodi<br />
• y Monnamogolo yole o sa ntse a itekanetse.<br />
• y Ba mo tlhophile tautona gape.<br />
• y Go laleditswe bannabagolo le basadibagolo fela go<br />
tsenelela khuduthamaga.<br />
Leina le letlhalosi<br />
• y Ga ke utlwane le ene ka gore o rata go tla bosigogare.<br />
• y Botlhogoethata jwa gagwe bo tla mo isa kgolegelong.<br />
• y Tebo o ratwa ke batho ka ntlha ya bopelonomi jwa<br />
gagwe.<br />
Lediri le lediri<br />
• y Yo go tweng Karabo yo, ke majaaitshutlha bona fela<br />
jaaka a itlhonegile.<br />
• y Lona nako le nako le kgotletsa go setse go butswa ke<br />
lona o ka reng go ka twe le bomabinagotsholwa.<br />
• y Rraagwe ene ga a mo kgetholole le ntswa batho ba<br />
mmitsa setlaseanya.<br />
7
Dikarolo tsa puo<br />
Lediri le leina<br />
• y Malatsi ano ditimamolelo di dintsi.<br />
• y Mojaboswa wa ga rakgadi ke Bele.<br />
• y Basimane ba lelekile lekgaolatshega.<br />
Lediri le letlhalosi<br />
• y Ba tlhophile Kabo go nna mojamorago.<br />
• y Fa ba ya masimo ka malatsi a boitapoloso go nna le<br />
mosalagae.<br />
Lediri le letlhaodi<br />
• y Ngwana o lomilwe ke selomabasetlha.<br />
• y Mo lese a bue rra, ka na mmualebe o a bo a bua la<br />
gagwe.<br />
Lediri le lesoboki<br />
• y O tlhomola pelo ka gore nako tsotlhe ke ene<br />
monnanosi.<br />
• y Dineo o fentse ditlhatlhobo ka gore ke maitsegotlhe.<br />
3. Mainagoboka<br />
Mainagoboka ke maina a a bitsang dilo ka go di goboka<br />
kgotsa ka tshoboko ya tsone. Gantsi a fa bokao jwa gore<br />
se go buiwang ka sone se a bo se le sentsi thata.<br />
Dikai<br />
• y Dihutshane tsa gagwe di nonne.<br />
• y Banyana o tlile a rwele ngata ya dikgong.<br />
• y Ka phitlho ya gagwe go ne go tlile matshwititshwiti a<br />
batho.<br />
• y Modisa o timeditse letsomane.<br />
• y Bana ba gagwe ba tlhasetse leretlwa le le gaufi le bone.<br />
• y Mogokgo o iteile tshimane a bo a tlogela tshetsana fela.<br />
4. Mainakgopolo<br />
Mainakgopolo ke maina a go ka tweng a a fopholetsa,<br />
ke gore a bitsa selo se mme tota o ka sekeng wa se bona<br />
kgotsa wa se tshwara. Go a tle go twe ke maina a dilo tse<br />
di akanyediwang.<br />
8
Dikarolo tsa puo<br />
Dikai<br />
• y Baithuti ba tsere loeto lo lo leele.<br />
• y Mosepele wa rona o ne o le monate.<br />
• y Morutabana o tsere kgang le baithuti.<br />
5. Maina a a adimilweng<br />
Maina a a adimilweng ke maina a a tswang mo dipuong<br />
tse e seng Setswana. Maina a mofuta o a kwalwa ka<br />
Setswana mme tota one tlholego ya one a tswa mo<br />
dipuong tse dingwe.<br />
Dikai<br />
• y Ba rekile motšhine o o phothang.<br />
• y Dikgomo di swetse gaufi le seporo.<br />
• y Bana ba ga rakgadi ba mo reketse lekese la madi a a<br />
kwa godimo.<br />
• y Ngwana wa gagwe wa mosetsana ke moengele.<br />
• y Borokgwe jwa gagwe ke jwa mabono.<br />
Tiriso ya leina<br />
Leina le ka dirisiwa jaaka Sediri le Sedirwa mo seeleng.<br />
Leina le dirisitswe jaaka Sediri<br />
Dikai<br />
• y Pule o bolaya dikoko.<br />
• y Mosadimogolo o goga motsokwe.<br />
• y Dihutshane tse dinnye di timetse maloba.<br />
• y Lobelo lwa bone lo ne lo kgatlha.<br />
• y Motšhine o moša o gaitse mabele thata.<br />
Leina le dirisitswe jaaka Sedirwa<br />
Dikai<br />
• y Mmaešale o rata Thabiso.<br />
• y Mmasepoto o bolaile madi.<br />
• y Mosimane o timeditse letsomane.<br />
• y Bana ba sekolo ba tseneletse khuduthamaga.<br />
9
Dikarolo tsa puo<br />
• y Bagwegadi ba tsere loeto lo lo leele.<br />
• y Banna ba kgaotse lebante la ngwana.<br />
Ela tlhoko<br />
Leemedi le ka dirisiwa<br />
fela fa go dirisitswe<br />
leina pele. Leemedi fa<br />
le dirisitswe le leina, le<br />
fa bokao jwa go<br />
gatelela.<br />
a) Neo o apaya<br />
bogobe.<br />
b) Ene o apaya jone<br />
(leemedi le emela<br />
leina).<br />
c) Ene Neo o apaya<br />
jone bogobe<br />
(leemedi le kaya<br />
kgatelelo).<br />
Leemedi<br />
Leemedi ke karolo ya puo e e dirisiwang boemong ja leina.<br />
Go ka twe le emela leina mo seeleng.<br />
Dikai<br />
• y Dikgomo di fula bojang. Tsone di fula jone.<br />
• y Baphuthegi ba galaletsa Modimo. Bone ba galaletsa<br />
one.<br />
• y Bana ba sekolo ba rata dikgobe Bone ba sekolo ba<br />
rata tsone.<br />
Mafoko a a mmala ke maemedi a maina a a dirisitsweng mo<br />
dieleng.<br />
Leemedi le le lengwe le ka dirisiwa go emela maina a a<br />
farogaloneng.<br />
BoRamotobosi fa ba tsena kwa masimo, ba fitlhetse ntlo<br />
ya bone e jelwe ke molelo. Ene Ramotobosi o ne a tshoga<br />
fa a tla go lemoga gore molelo one oo, o ne o tukisiwa ke<br />
basimanyana. Ramotobosi o ne a tsenelela basimanyana bao<br />
ka moretlwa mekwatla ya bone ya ba ya ruruga. Yone tiragalo<br />
ya mofuta o, e ne e tlwaelesegile go diragala mo merakeng.<br />
Batsadi ba bone ba ne ba atlholwa go duela ditshenyegelo tsa<br />
ntlo, le fa le yone ntlo ya teng e ne e le gaufi le go phutlhama.<br />
E ne ya re go tloga foo bana ba a kgwa lethe ba bo ba le<br />
thelela.<br />
Mo temaneng e e fa godimo leemedi /bone/ le dirisitswe go<br />
emela maina BoRamotobosi le basimanyana.<br />
/yone/ le dirisitswe go emela tiragalo le ntlo.<br />
10
Dikarolo tsa puo<br />
Moalo o o fa tlase o supa ka fa leemedi le le lengwe le ka<br />
emelang maina a le mmalwa ka teng.<br />
Lone One Bone Sone Tsone Yone Ene Jone<br />
Logong<br />
Lerako<br />
Leferefere<br />
Legapu<br />
Loso<br />
Molapo<br />
Molamu<br />
Moretlwa<br />
Mosepele<br />
Molelo<br />
Batho<br />
Basadi<br />
Banna<br />
Baruti<br />
Balemisi<br />
Setlhare<br />
Selepe<br />
Sebokolodi<br />
Seledu<br />
Sekolo<br />
Dikgomo<br />
Dijalo<br />
Dingaka<br />
Dibuka<br />
Dinaledi<br />
Nku<br />
Katse<br />
Pensele<br />
Metlakase<br />
Megoma<br />
Mosimane<br />
Morutabana<br />
Mohiri<br />
Moletlanyi<br />
Morongwa<br />
Botlhale<br />
Bogobe<br />
Bothata<br />
Botsipa<br />
boloko<br />
Lediri<br />
Lediri ke karolo ya puo e e supang tiro e e dirwang mo<br />
seeleng. Lediri ke lefoko le le lemotshang gore tiro nngwe e<br />
dirwa ke motho kgotsa sengwe mo seeleng.<br />
Dikai<br />
• y Basimane ba gama dikgomo.<br />
• y Katse e ja peba.<br />
• y Borre ba rutlolola motlaagana.<br />
Mafoko a a mmala a supa tiro e e dirwang mo dieleng ka jalo<br />
a bidiwa madiri.<br />
Mefuta ya lediri<br />
1. Madiri a tlholego<br />
Ke madiri a a tlholegileng fela a supa tiro. Madiri a, ke<br />
mafoko a a sa tsweng mo dikarolong dipe tsa puo.<br />
Dikai<br />
• y Bokgwathe ba alola basimane.<br />
• y Balemi ba suga dikgole.<br />
• y Thabiso o apaya sengana.<br />
• y Bana ba itse Setswana.<br />
2. Madirimatswa<br />
Madirimatswa ke madiri a go gokeletsweng megatlana ka<br />
go farologana mo meding ya madiri a tlholego mme a bo<br />
11
Dikarolo tsa puo<br />
Ela tlhoko<br />
Go na le mabaka a a ka<br />
fetolang lediri mme<br />
bokao bo sala fela bo<br />
sa fetoge. Mabaka a ke<br />
fa go dirisiwa lediri mo<br />
bontsing, paka pheti le<br />
fa go dirisiwa<br />
tlhogwana ya leitiri.<br />
a sa latlhe bokao jwa tiro e e dirwang. Fela jaaka leina le<br />
tlhalosa (madiri-matswa) go tewa madiri a a tswang mo<br />
go a mangwe.<br />
Sekai<br />
(aga > ag – elel – a)<br />
Dikai<br />
• y Basimane ba agelela lesaka.<br />
• y O ne a mo tlhatswisa dikobo.<br />
• y Bana ba ke diphekgwa, utlwa fela jaaka ba fetolana ka<br />
mafoko.<br />
• y Lesa go ragaka yo mongwe monna.<br />
• y Lebaleba tlhe gore selabe se kgone go tswa sentle.<br />
Bontsi<br />
• y Bana ke lona, apayang dikgobe tseo ka pitsa e tona.<br />
• y Ke ne ke re alololang diphate tseo.<br />
• y Tsamayang lo ye go kgetla thupa ke tle ke lo otlhaye.<br />
Paka pheti<br />
• y Bana ba apeile dikgobe.<br />
• y Dipodi di jele dijalo tsa baithuti.<br />
• y Dikgomo di kgotshe bojang e bile di robetse.<br />
Tlhogwana ya leitiri<br />
• y Malata a ithuna dinta a ile kgonnye.<br />
• y Bona jaaka ntša e itatswa.<br />
• y Bana ba ithuta Setswana e seng sekgoa.<br />
• y Mokganedi o ne a ikama ka seikamo sa me.<br />
Lediri le ka dirisiwa mo dipakeng tse di farologaneng.<br />
Paka jaanong<br />
Dikai<br />
• y Malome o betsa bana.<br />
• y Kgomo e raga namane.<br />
• y Dineo o a ja.<br />
• y Banna ba a lema.<br />
• y Tonkana e anya mmaayo.<br />
12
Dikarolo tsa puo<br />
Paka jaanong tsweletso<br />
Dikai<br />
• y Bana ba sa ntse ba a ja.<br />
• y Kgosi e sa ntse e bua le morafe.<br />
• y Ke sa ntse ke nwa tee.<br />
Ela tlhoko<br />
Dipaka di<br />
farologanngwa ke<br />
mabopi a a<br />
dirisitsweng.<br />
Paka e e fetileng<br />
Dikai<br />
• y Ba ne ba lwa.<br />
• y Dikgomo di ne di nwa metsi.<br />
• y Rakgadi o ne a batla ngwetsi.<br />
Paka e e fetileng tsweletso<br />
Dikai<br />
• y Basetsana ba ne ba sa ntse ba ja.<br />
• y Moithuti o ne a sa ntse a kwala ditlhatlhobo.<br />
• y Di ne di sa ntse di fula.<br />
Dipaka<br />
Paka<br />
jaanong<br />
Paka e e<br />
fetileng<br />
Paka e e<br />
tlang<br />
Pakapheti<br />
Paka ya<br />
tsweletso<br />
Mabopi<br />
a dipaka<br />
a<br />
ne<br />
tla<br />
-ile<br />
sa ntse<br />
Paka pheti<br />
Dikai<br />
• y Ba apeile dikgobe.<br />
• y Ditonki di jele moroko.<br />
• y Borrantweesane ba kgotshe mmidi.<br />
Paka e e fetileng pheti<br />
Dikai<br />
• y Ke ne ke apeile.<br />
• y Baithuti ba ne ba tsamaile le ene.<br />
• y Di ne di amusitse marole.<br />
Paka e e tlang<br />
Dikai<br />
• y Ke tlaa ja bogobe.<br />
• y Diperekisi di tlaa gola fa pula e na.<br />
• y Letsatsi le tlaa fisa thata ka moso.<br />
13
Dikarolo tsa puo<br />
Paka e e tlang tsweletso<br />
Dikai<br />
• y Kgosi o tla a bo a sa ntse a bua.<br />
• y Nnake o tla a bo a tlhatswa.<br />
• y Dikgomo di tla a bo di sa ntse di fula.<br />
• y Mme o tla a bo a sa ntse a tlhagola.<br />
Tlhaodi<br />
Tlhaodi ke karolo ya puo e e tlhaolang kgotsa e e<br />
farologanyang selo mo go tse dingwe.<br />
Dikai<br />
• y Bojang jo botala bo nkga monate.<br />
• y Badisa ba bolaile podi e e tlhotsang.<br />
• y Mosese wa sekolo o montle.<br />
• y Dinku tsotlhe di tlhatlhetswe.<br />
• y Ba lemile dipeo di sele.<br />
Mafoko a a mmala mo dieleng tse di fa godimo ke tlhaodi.<br />
A farologanya bojang, podi, mosese, dinku le dipeo le tse<br />
dingwe tse di tshwanang le tsone.<br />
Mefuta ya ditlhaodi<br />
Go na le mefuta ya tlhaodi e bong:<br />
a) Letlhaodi<br />
b) Leamanyi<br />
c) Lerui<br />
d) Lebadi<br />
e) Lesoboki<br />
1. Letlhaodi<br />
Letlhaodi ke tlhaodi e e tlhaolang kgotsa e e<br />
farologanyang dilo ka palo, popego le mmala.<br />
Dikai<br />
• y Koko e elame mae a marataro fela.<br />
• y Bakgatla ba bolaile dikgomo tse pedi kwa lenyalong.<br />
14
Dikarolo tsa puo<br />
• y Ke rata phaphatha e kima.<br />
• y Kgosi o mo iteile ka thupa e tshesane.<br />
• y Mosese o montsho ga o montle.<br />
• y Bojang jo botala bo a kgatlhisa.<br />
2. Leamanyi<br />
Ke tlhaodi e e tlhaolang ka go amanya dilo. Le tlhaola ka<br />
go dirisa dikarolo tsa puo ka go farologana.<br />
Dikai<br />
• y Lerapo le le thata ga le šetlege motlhofo.<br />
• y Banna ba bolaile podi e e makoro.<br />
• y Ngwana yo o botlhale o ratwa ke barutabana.<br />
• y Bana ba ba gogang ba tla a otlhaiwa.<br />
• y Ba timeditse kgomo e e boramaga mo phatleng.<br />
• y Mosadi yo o pelotlhomogi o belege batho.<br />
• y Ba gapile dikgomo tse di digwetla fela.<br />
• y Sethunya se se fa ntlong se nkga monate.<br />
3. Lerui<br />
Ke tlhaodi e e tlhaolang ka go supa thuo. Lerui le ka<br />
kgaoganngwa gabedi.<br />
i) Lerui-tota:<br />
Lerui-tota ke fa go tlhaolwa sengwe mo go tse dingwe<br />
go lebeletswe gore se ruilwe kgotsa se na le se se se<br />
ruileng. Go nna le serui le seruiwa.<br />
Dikai<br />
• y Bana ba gagwe ba ile morakeng.<br />
• y Dipotsane tsa ga Badisa di sutlhile.<br />
• y Mabele a kgosi a mantsi.<br />
• y Ditlhako tsa basadi di dintle.<br />
Mafoko a a mmala ke lerui. Mo dikaing tse di fa godimo<br />
lerui le ka kgaoganngwa jaana ka serui le seruiwa.<br />
15
Dikarolo tsa puo<br />
Serui<br />
Ba gagwe<br />
Badisa<br />
Kgosi<br />
Basadi<br />
Seruiwa<br />
Bana<br />
Dipotsane<br />
Mabele<br />
Ditlhako<br />
ii) Lerui-letlhalosi<br />
Lerui letlhalosi le tlhaola selo mo go tse dingwe ka go<br />
tlhalosa mme le tlhalosa ka ditsela tse di farologaneng.<br />
Dikai<br />
• y Kopi ya tshipi e thata.<br />
• y Bana ba ikantse ntlo ya thapelo fa go nna le dikgwetlho.<br />
• y Dikgetsi tsa mabele di oletse.<br />
• y Ntsalake o mphile lekapa la letlhodi ngogola.<br />
• y Sametsi o dira mophato wa boraro kwa Sedumedi JSS.<br />
• y Potsane ya Modimo e robegile mo go botlhoko.<br />
iii) Lebadi<br />
Lebadi le tlhaola ka go dirisa dithito /-ngwe/-sele/-<br />
pe/-fe/-ng/.<br />
Dikai<br />
• y Nonyane nngwe e a tswidinya.<br />
• y Monna mongwe o rema setlhare.<br />
• y Ba tlhatlhetse dinamane di sele.<br />
• y Rakgadi ga a tla le mosetsana ope.<br />
• y Ga go setlolo sepe mo lebotleleng le.<br />
• y Selepe sa gago ke sefe?<br />
• y Bana ba kgetlile maungo afe?<br />
• y E tsetse tsiang?<br />
• y Wa re o tshotse selo seng ne wena?<br />
Lesoboki<br />
Ke tlhaodi e e tlhaolang ka go soboka e dirisa thito /-si/-le/-<br />
tlhe/.<br />
16
Dikarolo tsa puo<br />
Dikai<br />
• y Basetsana botlhe ba a opela.<br />
• y Ba timeditse dihutshane tsotlhe.<br />
• y Dikoko tsa me di thubile mae otlhe.<br />
• y Go otlhailwe basimane bosi.<br />
• y Dikokwana di le tsosi di kwa kutleng.<br />
Tiriso ya tlhaodi<br />
Gantsi tlhaodi e tla kwa morago ga sediri kgotsa sedirwa mo<br />
seeleng.<br />
1. Tlhaodi e dirisiwa go tlhaola sediri<br />
• y Monna yo moleele o a rema.<br />
• y Kgomo e e lesifi e a thula.<br />
• y Dikatse tsa bone di a tena.<br />
• y Bana botlhe ba ile sekolong.<br />
• y Rre mongwe o a porofita.<br />
2. Tlhaodi e dirisiwa go tlhaola sedirwa<br />
• y Katse e bolaile dipeba tse pedi mo mosong.<br />
• y Bagwe ba tlisitse dikgomo tse di makoro fa ba ntsha<br />
bogadi.<br />
• y Balemi ba bararo ba tlaa roba dijalo tse dintsi.<br />
• y Mogokgo o iteile basimane botlhe.<br />
• y Modisa o gamile podi e sele.<br />
• y Mapodisi a tshwere mosetsana ofe?<br />
Letlhalosi<br />
Ke karolo ya puo e e dirisiwang go tlhalosa tiri/tiragalo. Le<br />
tlhalosa gore tiragalo e diragala kae, leng le gore jang.<br />
Dikai<br />
• y Batsadi ba nna kwa masimo. (kae)<br />
• y Basimane ba sekolo ba tla tlhatswa kgantele. (leng)<br />
• y Monnamogolo o iteile ngwana jaana. (jang)<br />
17
Dikarolo tsa puo<br />
Matlhalosi fa a tlhalosa gore tiragalo e diragala kae a a bo a<br />
tlhalosa felo. Fa a tlhalosa gore tiragalo e diragala leng a a bo<br />
a tlhalosa nako mme fa a tlhalosa gore tiragalo e diragala jang<br />
a a bo a tlhalosa mokgwa.<br />
Mefuta ya matlhalosi<br />
Go na le matlhalosi a tlholego le a e seng a tlholego.<br />
1. Matlhalosi a tlholego<br />
Ke matlhalosi a a tlholegileng fela a tlhalosa mo puong.<br />
Dikai<br />
• y Ba nna gaufi le kereke.<br />
• y Di kobele kgakala le tshimo.<br />
• y Rre o tla a tsamaya phakela.<br />
• y Banyadi ba emeletse bosigo.<br />
• y Baetsana ba kgabile tota.<br />
• y Mosimane wa sekolo o taboga thata.<br />
2. Matlhalosi a e seng a tlholego<br />
Ke matlhalosi a a bopilweng go dirisiwa dikarolo tse<br />
dingwe tsa puo jaaka maina le tlhaodi.<br />
Dikai<br />
• y Kgaitsadie o nyetse mosadi kwa Borolong.<br />
• y Noga e tsene mo mosimeng.<br />
• y Poo e bopa kwa ntle.<br />
• y Re tla a tswala ka Sedimonthole.<br />
• y Mosima o o epilwe ka peke.<br />
• y Batsomi ba hudile ditholo gararo.<br />
• y Dikonyana di tshameka le dipotsane mo lesakeng.<br />
Tiriso ya letlhalosi mo puong<br />
Gantsi letlhalosi fa le tlhalosa felo, mokgwa kana nako le a<br />
bo le tlhalosa tiragalo kgotsa tiri. Le tshwanetse go tla kwa<br />
morago ga tiri kgotsa tiragalo. Fa le sa tle kwa morago ga tiri<br />
le a bo le sa dirisiwa ka fa tshwanelong.<br />
18
Dikarolo tsa puo<br />
Lebelela diele tse di mo moalong o:<br />
Letlhalosi le dirisitswe sentle<br />
Ke ya masimo phakela.<br />
Ba tsenye mo ntlong.<br />
Nnanaso o a ja tota.<br />
Letlhalosi le sa dirisiwa sentle<br />
Phakela ke ya masimo.<br />
Mo ntlong ba tsenye.<br />
Tota Nnanaso o a ja.<br />
Lekopanyi<br />
Lekopanyi ke karolo ya puo e e dirisiwang go aga puo kana go<br />
kopanya diele le dikarolo tsa puo.<br />
1. Lekopanyi le kopanya maina<br />
Dikai<br />
• y Ke ne ke ba apeetse borotho le nama.<br />
• y Ba tlhabile dipodi kgotsa dinku?<br />
• y Ke go tsholele setampa kana dikgobe?<br />
• y Baithuti ba rata Setswana le sekgoa.<br />
2. Lekopanyi le kopanya dikarolo tsa puo kgotsa diejana<br />
Dikai<br />
• y Baithuti ba a tlhodia e kete mamphorwana.<br />
• y Mofenyi o taboga jaaka pitse.<br />
• y Ntša o a tlolatlola e kete ntlole.<br />
• y Le gape e e lesifi e seng e e makoro.<br />
• y O reke le magapu a mahibidu e bile a le mabedi.<br />
3. Lekopanyi le kopanya diele<br />
Dikai<br />
• y Monaka o ile kgolegelong go bane o utswile.<br />
• y Bana ba koko ba tsile mme ga ba e bona.<br />
• y Pula e tla a na gonne e a solofetsa.<br />
• y Wa re ke go fe madi boo ke a bereka.<br />
Maemo a lekopanyi mo seeleng<br />
Lekopanyi le ka dirisiwa kwa tshimologong, fa gare kana kwa<br />
bofelong jwa seele.<br />
19
Dikarolo tsa puo<br />
1. Lekopanyi le dirisiwa kwa tshimologong ya seele<br />
• y A itse batho ba rata dilo tsa batho.<br />
• y E re ka a mo rata thata o mo reketse diaparo tse dintle.<br />
• y E rile a bona bana ba gagwe, a ba tlamparela.<br />
• y Ntsiana motho yo Mothusi ke mogoloo?<br />
2. Lekopanyi le dirisiwa fa gare mo seeleng<br />
• y A re ke mo fe madi boo ke a bereka.<br />
• y Ba nna fela kwa masimo le mororo ditiro di le mo gae.<br />
• y Mo okeletse gonne o tshwerwe ke tlala.<br />
3. Lekopanyi le dirisiwa kwa bofelong jwa seele<br />
• y Bana bao ba a itsane go riana?<br />
• y Ee! Ke utlwile sengwe jaanong.<br />
• y Mm! Ke a mo rata gone.<br />
• y Senakangwedi ga a utlwe kante?<br />
Tiriso ya lekopanyi mo puong<br />
Lekopanyi le tshwanetse go dirisiwa ka fa tshwanelong. Fa<br />
lekopanyi le sa dirisiwa sentle le senya bokao.<br />
Lebelela diele tse di mo moalong o:<br />
Lekopanyi le dirisitswe sentle<br />
A re ke mopege boo ke na le koloi.<br />
Di a tura ntswa di onetse.<br />
O rata dilo mme a le maswe.<br />
Lekopanyi le sa dirisiwa sentle<br />
Ke a mo rata boo o montle.<br />
Morumi o nonne ntswa a le makgakga.<br />
Mosarasarane o taboga thata mme o ile go<br />
emela lefatshe la Botswana.<br />
Lelatlhelwa<br />
lelatlhelwa ke karolo ya puo e e dirisiwang go tsibosa. Ke sone<br />
se nako e nngwe le bidiwang letsibosi. Letsibosi le dirisiwa go<br />
tsibosa batho kgotsa diphologolo mo puong.<br />
Dikai<br />
• y Kibi! A etswe mo ntlong e tloga e senya.<br />
• y Owaii! O a bo o re o ka betsa mang o sa nonofa jaana?<br />
• y Nnyaa! Ga ke ise ke dumalane le ene.<br />
20
Dikarolo tsa puo<br />
• y Aoo! Mosadinyana wa batho o golafaditswe ke khuti ya<br />
matlakala.<br />
Mefuta ya malatlhelwa<br />
Malatlhelwa a ka kgaoganngwa ka mefuta e le meraro e leng<br />
malatlhelwa a tlholego; malatlhelwa a a tswang mo dikarolong<br />
tse dingwe tsa puo; le malatlhelwa a seka-taelo.<br />
1. Malatlhelwa a tlholego<br />
• y E-e! Ga ke a tla maaabane.<br />
• y Aa! O montle jang ne mma.<br />
• y Puraa! A di tle go tsena mo lesakeng.<br />
• y Bii! Thusang ntlo ya me e a ša.<br />
2. Malatlhelwa a a tswang mo dikarolong tsa puo<br />
• y Wena! O tlaa bolawa ke batho fa o sa itlhokomele.<br />
• y Monna! E gaketse pula ya monogwaga.<br />
• y Mothusi! Tlogela go tshameka ka metsi.<br />
3. Malatlhelwa a seka taelo<br />
• y Ke gone! Tlholang sentle.<br />
• y Bagaetsho! Ke tlile go lo lekola.<br />
• y Tsela tshweu! O tsamaye ka pula morwarre.<br />
• y Tebogo wee! Mme o a go bitsa.<br />
• y Nkadime ditlhako tseo tlhe!<br />
Tiriso / bokao jwa malatlhelwa<br />
Malatlhelwa a ka dirisiwa go supa maikutlo a a farologaneng.<br />
1. Go dumela kgotsa go dumalana<br />
• y Ee! Ke rata thata fa o bua jalo.<br />
• y Autlwa hee! Ka na ke itsile gore fa e le wena go tlaa<br />
kgonagala.<br />
2. Go ganetsa kgotsa go sa dumalane<br />
• y Nnyaa! Ga ke batle go reka dikgomo gompieno.<br />
• y E-e! Batho ba ba batla go re tsietsa!<br />
• y O! O batla go sala o ntima ke ile go tshameka?<br />
21
Dikarolo tsa puo<br />
3. Go nyatsa<br />
• y Owaai! Setlhopha sa lona ke magogorwane wa bofelo.<br />
• y Okh! E kare o koafetse jaana o bo o re o ka belega<br />
ngwana.<br />
4. Go gakgamala<br />
• y Aa! Ke ne ke sa lemoge gore o montle jaana.<br />
• y Thaka! Kgomo e e kgona go tlola terata e telele jaana?<br />
5. Go kopa thuso<br />
• y Ijoo! Ke tlhasetswe ke magodu.<br />
• y Bii! Batho nthusang ntlo ya me e tsewa ke diphefo.<br />
6. Go utlwa setlhabi<br />
• y Iši! Mutlwa o ntlhabile mo leotong.<br />
• y Tshutshu! Ke gatile legala le le molelo.<br />
7. Go belaela sengwe<br />
• y Ao! A o raya gore dipodi di tla goroga tota?<br />
8. Go utlwela botlhoko<br />
• y Aoo! Tonki ya Modimo e bolailwe ke koloi.<br />
9. Go tlotla motho yo mongwe<br />
• y A re bo kgaogane kgabo!<br />
• y Dumela kwena!<br />
10. Go buisa batho<br />
• y Bagaetsho! Ke tla a ema go le kalo gore lo botse<br />
dipotso.<br />
• y Batho betsho! Lekgotla la borre mabapi le HIV/AIDS<br />
(Men sector) le eme ka dinao.<br />
Leetsisi<br />
Leetsisisi ke karolo ya puo e e dirisiwang go etsa dilo tse di<br />
farologaneng. Le lone fela jaaka lelatlhelwa le senola maikutlo<br />
mme go gatelelwa bokao jwa ka fa dilo di diragalang ka teng<br />
kgotsa di lebegang ka teng.<br />
22
Dikarolo tsa puo<br />
Dikai<br />
• y Setlhare se ne sa re kgwaaa! Fa se robiwa ke diphefo tsa<br />
matsubutsubu.<br />
• y Re sa le re bona kgomo e re piriga! Mo sakeng fa tlhobolo e<br />
sena go lela.<br />
• y Tlhaga e medile e bile naga e ntse e re tala!<br />
Maetsisi a a farologaneng<br />
1. Maetsisi a go boelediwang dinoko<br />
• y Noga e ne ya re lelelele! Mo mosimeng.<br />
• y Utlwa kodu ya maru jaaka a ntse a re tididitididi! Go<br />
raya gore pula e tlaa na.<br />
• y Pula e ntse e re sarasara! Kwa ntle.<br />
2. Maetsisi a go lelefadiwang modumo wa bofelo.<br />
• y Matlho a gagwe a rile hubee! E kare o gasitswe tšhilisi.<br />
• y Keitheile o rile tuu! Ke belaela gore o akanya thata.<br />
Tiriso ya leetsisi<br />
Leetsisi le ka dirisiwa go etsa modumo, tiragalo le tebego ya<br />
dilo tse di farologaneng.<br />
1. Leetsisi le etsa modumo.<br />
• y Ke eng se se reng ruthu! Ka fa morago ga ntlo?<br />
• y E rile phala e re tshwerrr! Ba betsega ka lobelo lo<br />
logolo.<br />
• y Fa o utlwa go ntse go re šwaaaa! Jaana, go raya gore<br />
molapo o tletse.<br />
2. Leetsisi le etsa tiragalo<br />
• y E ne ya re re atamela boSelefo ba re nyele! Re ntse re<br />
ba lebile.<br />
• y Mmutle o ne wa re betse! Ka lobelo fa o bona dintsa.<br />
• y Go ne ga re gatse! Fa dirukutlhi di tsena ka kgoro ya<br />
marekisetso.<br />
• y Legadima le ne la re phatsi! Mme ga latela go thunya<br />
ga maru.<br />
23
Dikarolo tsa puo<br />
3. Leetsisi le etsa tebego<br />
• y Lenaga le rile setlhe! Tota gatwe pula e tlaa na leng?<br />
• y Fa re ntse re itisitse go ne ga re tshoo! E le jaaka o<br />
tsamaile motlakase.<br />
• y Ditamati tsa me di rile hubee! Ke raya gore di budule<br />
go butswa.<br />
24
Tiriso ya dikarolo tsa puo<br />
Tiriso ya dikarolo tsa puo<br />
Sediri<br />
Sediri ke karolo ya puo e e leng gore mogopolo wa seele o<br />
remeletse mo go yone kgotsa re ka re se tota go buiwang ka<br />
sone mo seeleng.<br />
Dikai<br />
• y Basimane ba tshamekile kgwele ya dinao sentle maabane<br />
• y Dikgomo tsa maši di busetsa dipoelo tse dikgolo mo<br />
kgwebong.<br />
• y Melao mengwe ya sekolo e bogisa ba ba sa e obameleng.<br />
Mafoko a a mmala mo dieleng tse di fa godimo ke sediri.<br />
Sedirwa<br />
Sedirwa ke karolo ya puo e e supang gore tiro e dirwa mo go<br />
yone.<br />
Dikai<br />
• y Batho ba rekisa ditlhako tsa setso kwa Gaborone.<br />
• y Puso e ila kgokgontsho ya bana ba bannye thata.<br />
• y Batsadi ba rata bana ba ba reetsang dikgakololo tsa bone.<br />
Mafoko a a mmala fa godimo ke sedirwa<br />
Tiri<br />
Tiri ke karolo ya puo e e senolang tiro e e diriwang mo<br />
seeleng. Ke sone se lediri e leng bontlhabongwe jwa tiri.<br />
Legokedi la sediri fa le kopana le lediri, di aga tiri.<br />
Ela tlhoko<br />
Karolo ya puo e e<br />
dirisiwang jaaka sediri<br />
le sedirwa ke leina.<br />
Dikai<br />
• y Ditlhare tse dileele di wetse dikoloi kwa kokelong.<br />
• y Bomme ba Mookane ba kgobokanyetsa letlole la masiela<br />
madi.<br />
25
Tiriso ya dikarolo tsa puo<br />
• y Baagi ba segompieno ba rata ditena tse dikhibidu fa ba aga<br />
mantle.<br />
Tiri e tsamaisana le dipaka tse tiro e diragetseng mo go tsone.<br />
Dikai<br />
• y Batswana ba ne ba bina mmino wa setso ka Boipuso.<br />
• y Thuo ya dikoko e tlaa busetsa bagwebi mo go itumedisang.<br />
26
Molokololo wa seele<br />
Molokololo wa seele<br />
Seele se se feletseng se tshwanetse go nna le sediri, tiri le<br />
sedirwa ka go tlhomagana ga tsone. Fa se le seleele se nna le<br />
tlhaodi e tlhaola sediri kgotsa sedirwa; le tlhalosi e tlhalosa<br />
tiri.<br />
Monna yo moleele o nyetse mosadi ngogola.<br />
Monna<br />
sediri<br />
yo moleele<br />
tlhaodi<br />
o nyetse<br />
tiri<br />
mosadi<br />
sedirwa<br />
ngogola<br />
tlhalosi<br />
Seele fa se kgaoganngwa ka dikarolo tsa puo jaaka fa godimo,<br />
se a bo se lokololwa.<br />
Dikai<br />
Diele tse di fa tlase di tlaa kgaoganngwa ka dikarolo tsa puo<br />
mo moalong o o fa tlase ga tsone.<br />
• y Basimane ba baleele ba rata dijo mo go feteletseng.<br />
• y Kgwebo ya temo thuo e godisa itsholelo thata.<br />
• y Dikoko tse di lelang di bone kgwathe mo setlhareng.<br />
• y Dikhompiutara tsotlhe di nyeleditse metsotso ya phuthego<br />
bosigo.<br />
• y Basetsana ba bararo ba tsere sekgele mo kgaisanong ya<br />
mmabontle.<br />
Sediri Tlhaodi Tiri Sedirwa Tlhalosi<br />
Basimane ba baleele ba rata dijo mo go feteletseng<br />
Kgwebo ya temothuo e godisa itsholelo thata<br />
Dikoko tse di lelang di bone kgwathe mo setlhareng<br />
Dikhompiutara<br />
tsotlhe<br />
ya phuthego<br />
di nyeleditse metsostso bosigo<br />
Basetsana ba bararo ba tsere sekgele mo kgaisanong<br />
27
Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />
Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />
Ngotlo ke nyenyefatso ya dikarolo tsa puo di akaretsa leina,<br />
tlhaodi le letlhalosi. Megatlana ke e e latelang: /-nyana/,<br />
/-nyane/, /-ana/, /-ane/. Megatlana e ya ngotlo e ka dirisiwa<br />
ka go faapakanngwa.<br />
Ngotlo ya maina<br />
Leina<br />
Mogatlana /-nyana/<br />
kana /-nyane/<br />
Mogatlana /-ana/ kana<br />
/-ane/<br />
koko kokonyana kokwana<br />
podi podinyana potsane<br />
kobo kobonyana kojwana<br />
pampiri pampirinyana pampitshana<br />
kolobe kolobenyana kolojwane<br />
Ngotlo ya tlhaodi<br />
Tlhaodi<br />
e nala<br />
e ntsho<br />
tse ditshweu<br />
e tilodi<br />
e khunou<br />
Tlhaodi e e ngotlilweng<br />
e naana<br />
e tshwana<br />
tse di tshwaana<br />
e tilotsana<br />
e khunwana<br />
Ngotlo ya matlhalosi<br />
Matlhalosi<br />
gaufi<br />
thata<br />
fa pele<br />
kwa morago<br />
phakela<br />
Matlhalosi a a ngotlilweng<br />
gautshwane<br />
thatanyana<br />
fa pelenyana / fa pejana<br />
kwa moragonyana<br />
phakelanyana<br />
28
Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />
Medumo e e fetogang fa go ngotliwa<br />
Fa go ngotliwa dikarolo tsa puo go dirisiwa megatlana /-ana/<br />
kgotsa /-ane/ medumo mengwe mo dikarolong tse tsa puo e a<br />
fetoga mo lefokong le le ngotlilweng.<br />
Karolo ya puo<br />
Karolo ya puo<br />
E e ngotlilweng<br />
Medume e e<br />
fetogileng<br />
molapo molatswana p > ts<br />
phefo phešwana f > š<br />
kobo kojwana b > j<br />
pampiri pampitshana r > tsh<br />
madi matsana d > ts<br />
Kgakala Kgakajana l > j<br />
e tilodi e tilotsana d > ts<br />
gaufi gautshwane f > tsh<br />
yo o botlhale yo o botlhajana l > j<br />
Bokao jwa ngotlo<br />
1. Ngotlo e ka kaya bonamagadi mo diphologolong. Se se<br />
diragala fela fa go dirisiwa dithito tsa letlhaodi le tlhaola<br />
ka mmala. Bokao jo jwa ngotlo bo senoga fela mo<br />
diphologolong.<br />
• y Kgomo e naana e tsetse maabane.<br />
• y Podi e phatshwana e gwetswe kgwedi e e fetileng.<br />
• y Ntša e tshetlhana e rata go sireletsa dintšanyana tsa<br />
yone.<br />
2. Ngotlo e ka kaya lorato / boitumelo<br />
• y Dipodinyana tsa me di tsetse dipotsane tse dikima ke<br />
a go bolelela.<br />
• y O ne a gata kgarejwana ya me fa a tlaa ikgapela<br />
sekgele.<br />
• y A bontle jwa ntlonyana ya gago tsala ya me.<br />
29
Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />
3. Ngotlo e ka kaya lonyatso<br />
• y Molatswana o, o a bo o re o ka tsaya motho?<br />
• y Nkadime tlhe penenyana e e fedileng eo ya gago.<br />
• y Molemi o a bo a ka re feta ka kolotsana e e<br />
phephethang mesi jaana?<br />
4. Ngotlo e ka kaya kutlwelobotlhoko<br />
• y Mosadimogolonyana wa batho o palelwa ke go<br />
tsamaya.<br />
• y Bona jaaka dikgomo di šobotlile dijalonyana tsa me<br />
mo go botlhoko.<br />
• y Ditshwenyana tsa mogolo di tsenwe ke bolwetse.<br />
5. Ngotlo e ka kaya bonnye jwa selo. Bokao jo bo senoga<br />
fela fa go dirisiwa dilo tse di nang le kgonagalo ya go<br />
gola jaaka bana ba ditshedi.<br />
• y Tau e rata go sireletsa ditawana tsa yone.<br />
• y Kokwana e wetse mo metsing e re e a nwa.<br />
• y Maebanyana a Modimo a bolailwe ke tlala ka mmaao<br />
a sule.<br />
• y Ditlhatshana tsame di a gola ka gore di a nosediwa.<br />
30
Bokao jwa dikarolo tsa puo<br />
Bokao jwa dikarolo tsa puo<br />
Dikarolo tsa puo fa di dirisitswe mo puong, di senola bokao.<br />
Bokao jwa karolo nngwe le nngwe ya puo bo laolwa ke ka fa<br />
e dirisitsweng ka teng. Gantsi bokao jwa karolo ya puo bo<br />
senola maikutlo a mokwadi kgotsa mmui.<br />
Puisano e e fa tlase e supa bokao jwa dikarolo dingwe tsa puo.<br />
Mokgabo: Waitseee! Mmata, ga o ka ke wa dumela se ke se<br />
buang<br />
Nunu: Tswa ka tsone dikgang, go rileng?<br />
Mokgabo: Ke tswa go bona molekane wa me e bong Thato<br />
a tsabakela mo kgwebong a re o dirisa lenaneo<br />
la LIMID. A nna fa fatshe a ntlhalosetsa ka fa<br />
balemisi ba mo thusitseng ka teng. A re o ne a<br />
tsaya dithuso tseo ka go di garumela mme a atlega<br />
e bile o na le dipodi di le lekgolo. Ke fa ke mo<br />
reeditse ka botswapelo.<br />
Nunu: Ao! tsala ya me, moo ka na ke yone khumo tota.<br />
A mme ruri rona boNunu re ka kgona? Ka na<br />
dilo tse dingwe tse ga di batle matshamekwane, di<br />
batla motho yo a ka tlhoafalang jaaka Thato.<br />
Mokgabo: Nna mma ke tla palelwa ke kgaratlhile. Ke ya go<br />
itepa lesego. Fa ke ka thusiwa ke tla ngakalala go<br />
fitlhelela ke atlega.<br />
Karolo ya puo<br />
waitseee!<br />
tsone<br />
tsabakela<br />
nna<br />
garumela<br />
botswapelo<br />
tota<br />
ruri<br />
kgaratlhile<br />
ngakalala<br />
Bokao go ya ka tiriso<br />
go gakgamala<br />
go gatelela<br />
boitumelo / lorato / go kgatlhega<br />
go iketla<br />
lorato / go tlhoafalela<br />
go kgatlhega / lorato<br />
go gatelela<br />
go inyatsa/ go ipelaela / go itlhoboga<br />
tsholofelo<br />
boitshoko<br />
31
Go logagana ga puo<br />
Go logagana ga puo<br />
Dikarolo tsa puo ke mafoko le diejana.<br />
Mafoko le diejana di aga diele tse di nang le<br />
bokao.<br />
Diele di aga ditemana tse dinang le megopolo<br />
e e feletseng.<br />
Ditemana di aga dipolelo, dikwalo, dipego,<br />
dipuiso le dipuisano.<br />
32