19.11.2014 Views

Grammar Handbook - Pearson

Grammar Handbook - Pearson

Grammar Handbook - Pearson

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Mophato 3 • Bukana ya Thutapuo<br />

Mmaoshale Pitinyane


<strong>Pearson</strong> Education Botswana (Pty) Ltd<br />

(Longman and Heinemann)<br />

PO Box 1083, Gaborone, Botswana<br />

Plot 14386, New Lobatse Road, Gaborone, West Industrial Site<br />

Botswana<br />

Longman is an imprint of <strong>Pearson</strong> Education Botswana (Pty) Ltd<br />

© <strong>Pearson</strong> Education Botswana (Pty) Ltd<br />

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored<br />

in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic,<br />

mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior<br />

permission of the publishers.<br />

First published in 2011<br />

ISBN 978-99912-929-8-4<br />

Cover design by Firebrand<br />

Typesetting by Nazley Samsodien<br />

Reproduction by<br />

Printed by<br />

It is illegal to photocopy any page of this book without the written permission<br />

of the copyright holder.<br />

Every effort has been made to trace the copyright holders. In the event of<br />

unintentional omissions or errors, any information which would enable the<br />

publisher to make the proper arrangements will be appreciated.


Diteng<br />

Malomatsebe 5<br />

Dikarolo tsa puo 6<br />

Leina . .......................................................................... 6<br />

Leemedi . ...................................................................... 10<br />

Lediri . ........................................................................ 11<br />

Tlhaodi ....................................................................... 14<br />

Letlhalosi ..................................................................... 17<br />

Lekopanyi . .................................................................... 19<br />

Lelatlhelwa . ................................................................... 20<br />

Leetsisi . ....................................................................... 22<br />

Tiriso ya dikarolo tsa puo 25<br />

Molokololo wa seele 27<br />

Ngotlo ya dikarolo tsa puo 28<br />

Bokao jwa dikarolo tsa puo 31<br />

Go logagana ga puo 32


Malomatsebe<br />

Malomatsebe<br />

Puo e agiwa ka go tshwaraganya dikarolo tsa puo go fetisa<br />

molaetsa o o batlegang. Bangwe baithuti ba a tle ba ipotsake<br />

dipotso tsa gore tota puo, bogolo jang ya Setswana e<br />

ithutelwang bogolo jang ka gore e buiwa letsatsi le letsatsi.<br />

Heela! Puo e monate bogolo jang fa e ka agiwa ke batho ba ba<br />

nang le bokgoni jwa go e loga ka botswerere. Ka na mafoko a<br />

tshwaraganngwa go bopa diejana le dikarolo tsa puo; diejana<br />

di bo di golaganngwa ka bokgabane go aga diele tse di nang<br />

le bokao. Diele tsone di bo di logiwa ka neelano le nyalano<br />

ya tsone go dira temana. Temana e e tshwanetse go nna le<br />

mogopolo wa konokono o go a tleng gotwe ke ntlhakgolo<br />

ya temana eo. Temana e e megopolo e phatlaletseng e a bo<br />

e sa betliwa sentle ka gore temana e tshwanetse go agiwa ka<br />

mogopolo o le mongwe fela. Jaanong kwa bofelong ditemana<br />

tsone di rulaganngwe sentle go aga dipuiso, dipego, dipolelo,<br />

dikwalo le tsone dipuisano tota. Fa re bua ka thutapuo re bua<br />

fela ka go tshwaraganya mafoko gore kwa bofelong re nne le<br />

melaetsa e e farologaneng.<br />

Itumeleleng go ithuta puo!<br />

5


Dikarolo tsa puo<br />

Dikarolo tsa puo<br />

Fa re ithuta puo ya Setswana re remelela thata mo dikarolong<br />

tsa puo di akaretsa leina, leemedi, lediri, tlhaodi, letlhalosi,<br />

lekopanyi, lelatlhelwa, leetsisi. Mo godimo ga moo re bo re<br />

akaretsa sediri, tiri le sedirwa tse e leng boremelelo jwa tiriso<br />

ya dikarolo tsa puo.<br />

Leina<br />

Leina ke karolo ya puo e e bitsang sengwe. Go ka twe leina<br />

go tewa lereo la selo se tshela kgotsa se sa tshele. Leina le ka<br />

dirisiwa go bitsa batho, diphologolo, dimela, mafelo le dilo tse<br />

dintsi tse di farologaneng.<br />

Dikai<br />

• y Bana ba thuga mabele.<br />

• y Monna yole ke mongwe wa rona.<br />

• y Kabelo o agelela lesaka.<br />

• y Dinaka tsa kgomo ele di masoke.<br />

• y Nkwe e jele dinamane maabane.<br />

Mo dikaing tse di fa godimo mafoko a a mmala a bidiwa<br />

maina.<br />

Mefuta ya maina<br />

Leina le na le mefuta e e farologaneng.<br />

1. Mainatota<br />

Mainatota ke maina a a bitsang selo tota go tlhamaletse<br />

go sa akarediwe. Motho, lefelo kgotsa seruiwa sengwe le<br />

sengwe se na le leina la sone. Maina a, ke one a gotweng<br />

ke maina tota. Leinatota le tshwanetse go simolola ka<br />

tlhakakgolo ka dinako tsotlhe.<br />

Dikai<br />

• y Kama le Mpii ba tlhagola tshimo.<br />

• y Tsamaya o ye go bitsa Dineo.<br />

• y Tonki ya rona e go tweng Brown e goga go di gaisa tsotlhe.<br />

6


Dikarolo tsa puo<br />

• y Baithuti ba ga Mmadikatse ba fentse ditlhatlhobo fela<br />

botlhe.<br />

• y Kgomo ya gagwe Reifole e tsala mahatlha ngwaga le<br />

ngwaga.<br />

Mafoko a a mmala ke mainatota a se go buiwang ka sone, se<br />

tota se bidiwang jalo ka leina leo.<br />

2. Mainagoka<br />

Mainagoka ke maina a a bopilweng ka go gokaganya<br />

dikarolo tse dingwe tsa puo.<br />

Dikai<br />

Leina le leina<br />

• y Bana ba tshositswe ke nogapotsane.<br />

• y Dikabelo o thata tota, ke lone tota lentswetshipi.<br />

• y Maebarope a tlhasetse mabele a ga malome.<br />

Leina le letlhaodi<br />

• y Monnamogolo yole o sa ntse a itekanetse.<br />

• y Ba mo tlhophile tautona gape.<br />

• y Go laleditswe bannabagolo le basadibagolo fela go<br />

tsenelela khuduthamaga.<br />

Leina le letlhalosi<br />

• y Ga ke utlwane le ene ka gore o rata go tla bosigogare.<br />

• y Botlhogoethata jwa gagwe bo tla mo isa kgolegelong.<br />

• y Tebo o ratwa ke batho ka ntlha ya bopelonomi jwa<br />

gagwe.<br />

Lediri le lediri<br />

• y Yo go tweng Karabo yo, ke majaaitshutlha bona fela<br />

jaaka a itlhonegile.<br />

• y Lona nako le nako le kgotletsa go setse go butswa ke<br />

lona o ka reng go ka twe le bomabinagotsholwa.<br />

• y Rraagwe ene ga a mo kgetholole le ntswa batho ba<br />

mmitsa setlaseanya.<br />

7


Dikarolo tsa puo<br />

Lediri le leina<br />

• y Malatsi ano ditimamolelo di dintsi.<br />

• y Mojaboswa wa ga rakgadi ke Bele.<br />

• y Basimane ba lelekile lekgaolatshega.<br />

Lediri le letlhalosi<br />

• y Ba tlhophile Kabo go nna mojamorago.<br />

• y Fa ba ya masimo ka malatsi a boitapoloso go nna le<br />

mosalagae.<br />

Lediri le letlhaodi<br />

• y Ngwana o lomilwe ke selomabasetlha.<br />

• y Mo lese a bue rra, ka na mmualebe o a bo a bua la<br />

gagwe.<br />

Lediri le lesoboki<br />

• y O tlhomola pelo ka gore nako tsotlhe ke ene<br />

monnanosi.<br />

• y Dineo o fentse ditlhatlhobo ka gore ke maitsegotlhe.<br />

3. Mainagoboka<br />

Mainagoboka ke maina a a bitsang dilo ka go di goboka<br />

kgotsa ka tshoboko ya tsone. Gantsi a fa bokao jwa gore<br />

se go buiwang ka sone se a bo se le sentsi thata.<br />

Dikai<br />

• y Dihutshane tsa gagwe di nonne.<br />

• y Banyana o tlile a rwele ngata ya dikgong.<br />

• y Ka phitlho ya gagwe go ne go tlile matshwititshwiti a<br />

batho.<br />

• y Modisa o timeditse letsomane.<br />

• y Bana ba gagwe ba tlhasetse leretlwa le le gaufi le bone.<br />

• y Mogokgo o iteile tshimane a bo a tlogela tshetsana fela.<br />

4. Mainakgopolo<br />

Mainakgopolo ke maina a go ka tweng a a fopholetsa,<br />

ke gore a bitsa selo se mme tota o ka sekeng wa se bona<br />

kgotsa wa se tshwara. Go a tle go twe ke maina a dilo tse<br />

di akanyediwang.<br />

8


Dikarolo tsa puo<br />

Dikai<br />

• y Baithuti ba tsere loeto lo lo leele.<br />

• y Mosepele wa rona o ne o le monate.<br />

• y Morutabana o tsere kgang le baithuti.<br />

5. Maina a a adimilweng<br />

Maina a a adimilweng ke maina a a tswang mo dipuong<br />

tse e seng Setswana. Maina a mofuta o a kwalwa ka<br />

Setswana mme tota one tlholego ya one a tswa mo<br />

dipuong tse dingwe.<br />

Dikai<br />

• y Ba rekile motšhine o o phothang.<br />

• y Dikgomo di swetse gaufi le seporo.<br />

• y Bana ba ga rakgadi ba mo reketse lekese la madi a a<br />

kwa godimo.<br />

• y Ngwana wa gagwe wa mosetsana ke moengele.<br />

• y Borokgwe jwa gagwe ke jwa mabono.<br />

Tiriso ya leina<br />

Leina le ka dirisiwa jaaka Sediri le Sedirwa mo seeleng.<br />

Leina le dirisitswe jaaka Sediri<br />

Dikai<br />

• y Pule o bolaya dikoko.<br />

• y Mosadimogolo o goga motsokwe.<br />

• y Dihutshane tse dinnye di timetse maloba.<br />

• y Lobelo lwa bone lo ne lo kgatlha.<br />

• y Motšhine o moša o gaitse mabele thata.<br />

Leina le dirisitswe jaaka Sedirwa<br />

Dikai<br />

• y Mmaešale o rata Thabiso.<br />

• y Mmasepoto o bolaile madi.<br />

• y Mosimane o timeditse letsomane.<br />

• y Bana ba sekolo ba tseneletse khuduthamaga.<br />

9


Dikarolo tsa puo<br />

• y Bagwegadi ba tsere loeto lo lo leele.<br />

• y Banna ba kgaotse lebante la ngwana.<br />

Ela tlhoko<br />

Leemedi le ka dirisiwa<br />

fela fa go dirisitswe<br />

leina pele. Leemedi fa<br />

le dirisitswe le leina, le<br />

fa bokao jwa go<br />

gatelela.<br />

a) Neo o apaya<br />

bogobe.<br />

b) Ene o apaya jone<br />

(leemedi le emela<br />

leina).<br />

c) Ene Neo o apaya<br />

jone bogobe<br />

(leemedi le kaya<br />

kgatelelo).<br />

Leemedi<br />

Leemedi ke karolo ya puo e e dirisiwang boemong ja leina.<br />

Go ka twe le emela leina mo seeleng.<br />

Dikai<br />

• y Dikgomo di fula bojang. Tsone di fula jone.<br />

• y Baphuthegi ba galaletsa Modimo. Bone ba galaletsa<br />

one.<br />

• y Bana ba sekolo ba rata dikgobe Bone ba sekolo ba<br />

rata tsone.<br />

Mafoko a a mmala ke maemedi a maina a a dirisitsweng mo<br />

dieleng.<br />

Leemedi le le lengwe le ka dirisiwa go emela maina a a<br />

farogaloneng.<br />

BoRamotobosi fa ba tsena kwa masimo, ba fitlhetse ntlo<br />

ya bone e jelwe ke molelo. Ene Ramotobosi o ne a tshoga<br />

fa a tla go lemoga gore molelo one oo, o ne o tukisiwa ke<br />

basimanyana. Ramotobosi o ne a tsenelela basimanyana bao<br />

ka moretlwa mekwatla ya bone ya ba ya ruruga. Yone tiragalo<br />

ya mofuta o, e ne e tlwaelesegile go diragala mo merakeng.<br />

Batsadi ba bone ba ne ba atlholwa go duela ditshenyegelo tsa<br />

ntlo, le fa le yone ntlo ya teng e ne e le gaufi le go phutlhama.<br />

E ne ya re go tloga foo bana ba a kgwa lethe ba bo ba le<br />

thelela.<br />

Mo temaneng e e fa godimo leemedi /bone/ le dirisitswe go<br />

emela maina BoRamotobosi le basimanyana.<br />

/yone/ le dirisitswe go emela tiragalo le ntlo.<br />

10


Dikarolo tsa puo<br />

Moalo o o fa tlase o supa ka fa leemedi le le lengwe le ka<br />

emelang maina a le mmalwa ka teng.<br />

Lone One Bone Sone Tsone Yone Ene Jone<br />

Logong<br />

Lerako<br />

Leferefere<br />

Legapu<br />

Loso<br />

Molapo<br />

Molamu<br />

Moretlwa<br />

Mosepele<br />

Molelo<br />

Batho<br />

Basadi<br />

Banna<br />

Baruti<br />

Balemisi<br />

Setlhare<br />

Selepe<br />

Sebokolodi<br />

Seledu<br />

Sekolo<br />

Dikgomo<br />

Dijalo<br />

Dingaka<br />

Dibuka<br />

Dinaledi<br />

Nku<br />

Katse<br />

Pensele<br />

Metlakase<br />

Megoma<br />

Mosimane<br />

Morutabana<br />

Mohiri<br />

Moletlanyi<br />

Morongwa<br />

Botlhale<br />

Bogobe<br />

Bothata<br />

Botsipa<br />

boloko<br />

Lediri<br />

Lediri ke karolo ya puo e e supang tiro e e dirwang mo<br />

seeleng. Lediri ke lefoko le le lemotshang gore tiro nngwe e<br />

dirwa ke motho kgotsa sengwe mo seeleng.<br />

Dikai<br />

• y Basimane ba gama dikgomo.<br />

• y Katse e ja peba.<br />

• y Borre ba rutlolola motlaagana.<br />

Mafoko a a mmala a supa tiro e e dirwang mo dieleng ka jalo<br />

a bidiwa madiri.<br />

Mefuta ya lediri<br />

1. Madiri a tlholego<br />

Ke madiri a a tlholegileng fela a supa tiro. Madiri a, ke<br />

mafoko a a sa tsweng mo dikarolong dipe tsa puo.<br />

Dikai<br />

• y Bokgwathe ba alola basimane.<br />

• y Balemi ba suga dikgole.<br />

• y Thabiso o apaya sengana.<br />

• y Bana ba itse Setswana.<br />

2. Madirimatswa<br />

Madirimatswa ke madiri a go gokeletsweng megatlana ka<br />

go farologana mo meding ya madiri a tlholego mme a bo<br />

11


Dikarolo tsa puo<br />

Ela tlhoko<br />

Go na le mabaka a a ka<br />

fetolang lediri mme<br />

bokao bo sala fela bo<br />

sa fetoge. Mabaka a ke<br />

fa go dirisiwa lediri mo<br />

bontsing, paka pheti le<br />

fa go dirisiwa<br />

tlhogwana ya leitiri.<br />

a sa latlhe bokao jwa tiro e e dirwang. Fela jaaka leina le<br />

tlhalosa (madiri-matswa) go tewa madiri a a tswang mo<br />

go a mangwe.<br />

Sekai<br />

(aga > ag – elel – a)<br />

Dikai<br />

• y Basimane ba agelela lesaka.<br />

• y O ne a mo tlhatswisa dikobo.<br />

• y Bana ba ke diphekgwa, utlwa fela jaaka ba fetolana ka<br />

mafoko.<br />

• y Lesa go ragaka yo mongwe monna.<br />

• y Lebaleba tlhe gore selabe se kgone go tswa sentle.<br />

Bontsi<br />

• y Bana ke lona, apayang dikgobe tseo ka pitsa e tona.<br />

• y Ke ne ke re alololang diphate tseo.<br />

• y Tsamayang lo ye go kgetla thupa ke tle ke lo otlhaye.<br />

Paka pheti<br />

• y Bana ba apeile dikgobe.<br />

• y Dipodi di jele dijalo tsa baithuti.<br />

• y Dikgomo di kgotshe bojang e bile di robetse.<br />

Tlhogwana ya leitiri<br />

• y Malata a ithuna dinta a ile kgonnye.<br />

• y Bona jaaka ntša e itatswa.<br />

• y Bana ba ithuta Setswana e seng sekgoa.<br />

• y Mokganedi o ne a ikama ka seikamo sa me.<br />

Lediri le ka dirisiwa mo dipakeng tse di farologaneng.<br />

Paka jaanong<br />

Dikai<br />

• y Malome o betsa bana.<br />

• y Kgomo e raga namane.<br />

• y Dineo o a ja.<br />

• y Banna ba a lema.<br />

• y Tonkana e anya mmaayo.<br />

12


Dikarolo tsa puo<br />

Paka jaanong tsweletso<br />

Dikai<br />

• y Bana ba sa ntse ba a ja.<br />

• y Kgosi e sa ntse e bua le morafe.<br />

• y Ke sa ntse ke nwa tee.<br />

Ela tlhoko<br />

Dipaka di<br />

farologanngwa ke<br />

mabopi a a<br />

dirisitsweng.<br />

Paka e e fetileng<br />

Dikai<br />

• y Ba ne ba lwa.<br />

• y Dikgomo di ne di nwa metsi.<br />

• y Rakgadi o ne a batla ngwetsi.<br />

Paka e e fetileng tsweletso<br />

Dikai<br />

• y Basetsana ba ne ba sa ntse ba ja.<br />

• y Moithuti o ne a sa ntse a kwala ditlhatlhobo.<br />

• y Di ne di sa ntse di fula.<br />

Dipaka<br />

Paka<br />

jaanong<br />

Paka e e<br />

fetileng<br />

Paka e e<br />

tlang<br />

Pakapheti<br />

Paka ya<br />

tsweletso<br />

Mabopi<br />

a dipaka<br />

a<br />

ne<br />

tla<br />

-ile<br />

sa ntse<br />

Paka pheti<br />

Dikai<br />

• y Ba apeile dikgobe.<br />

• y Ditonki di jele moroko.<br />

• y Borrantweesane ba kgotshe mmidi.<br />

Paka e e fetileng pheti<br />

Dikai<br />

• y Ke ne ke apeile.<br />

• y Baithuti ba ne ba tsamaile le ene.<br />

• y Di ne di amusitse marole.<br />

Paka e e tlang<br />

Dikai<br />

• y Ke tlaa ja bogobe.<br />

• y Diperekisi di tlaa gola fa pula e na.<br />

• y Letsatsi le tlaa fisa thata ka moso.<br />

13


Dikarolo tsa puo<br />

Paka e e tlang tsweletso<br />

Dikai<br />

• y Kgosi o tla a bo a sa ntse a bua.<br />

• y Nnake o tla a bo a tlhatswa.<br />

• y Dikgomo di tla a bo di sa ntse di fula.<br />

• y Mme o tla a bo a sa ntse a tlhagola.<br />

Tlhaodi<br />

Tlhaodi ke karolo ya puo e e tlhaolang kgotsa e e<br />

farologanyang selo mo go tse dingwe.<br />

Dikai<br />

• y Bojang jo botala bo nkga monate.<br />

• y Badisa ba bolaile podi e e tlhotsang.<br />

• y Mosese wa sekolo o montle.<br />

• y Dinku tsotlhe di tlhatlhetswe.<br />

• y Ba lemile dipeo di sele.<br />

Mafoko a a mmala mo dieleng tse di fa godimo ke tlhaodi.<br />

A farologanya bojang, podi, mosese, dinku le dipeo le tse<br />

dingwe tse di tshwanang le tsone.<br />

Mefuta ya ditlhaodi<br />

Go na le mefuta ya tlhaodi e bong:<br />

a) Letlhaodi<br />

b) Leamanyi<br />

c) Lerui<br />

d) Lebadi<br />

e) Lesoboki<br />

1. Letlhaodi<br />

Letlhaodi ke tlhaodi e e tlhaolang kgotsa e e<br />

farologanyang dilo ka palo, popego le mmala.<br />

Dikai<br />

• y Koko e elame mae a marataro fela.<br />

• y Bakgatla ba bolaile dikgomo tse pedi kwa lenyalong.<br />

14


Dikarolo tsa puo<br />

• y Ke rata phaphatha e kima.<br />

• y Kgosi o mo iteile ka thupa e tshesane.<br />

• y Mosese o montsho ga o montle.<br />

• y Bojang jo botala bo a kgatlhisa.<br />

2. Leamanyi<br />

Ke tlhaodi e e tlhaolang ka go amanya dilo. Le tlhaola ka<br />

go dirisa dikarolo tsa puo ka go farologana.<br />

Dikai<br />

• y Lerapo le le thata ga le šetlege motlhofo.<br />

• y Banna ba bolaile podi e e makoro.<br />

• y Ngwana yo o botlhale o ratwa ke barutabana.<br />

• y Bana ba ba gogang ba tla a otlhaiwa.<br />

• y Ba timeditse kgomo e e boramaga mo phatleng.<br />

• y Mosadi yo o pelotlhomogi o belege batho.<br />

• y Ba gapile dikgomo tse di digwetla fela.<br />

• y Sethunya se se fa ntlong se nkga monate.<br />

3. Lerui<br />

Ke tlhaodi e e tlhaolang ka go supa thuo. Lerui le ka<br />

kgaoganngwa gabedi.<br />

i) Lerui-tota:<br />

Lerui-tota ke fa go tlhaolwa sengwe mo go tse dingwe<br />

go lebeletswe gore se ruilwe kgotsa se na le se se se<br />

ruileng. Go nna le serui le seruiwa.<br />

Dikai<br />

• y Bana ba gagwe ba ile morakeng.<br />

• y Dipotsane tsa ga Badisa di sutlhile.<br />

• y Mabele a kgosi a mantsi.<br />

• y Ditlhako tsa basadi di dintle.<br />

Mafoko a a mmala ke lerui. Mo dikaing tse di fa godimo<br />

lerui le ka kgaoganngwa jaana ka serui le seruiwa.<br />

15


Dikarolo tsa puo<br />

Serui<br />

Ba gagwe<br />

Badisa<br />

Kgosi<br />

Basadi<br />

Seruiwa<br />

Bana<br />

Dipotsane<br />

Mabele<br />

Ditlhako<br />

ii) Lerui-letlhalosi<br />

Lerui letlhalosi le tlhaola selo mo go tse dingwe ka go<br />

tlhalosa mme le tlhalosa ka ditsela tse di farologaneng.<br />

Dikai<br />

• y Kopi ya tshipi e thata.<br />

• y Bana ba ikantse ntlo ya thapelo fa go nna le dikgwetlho.<br />

• y Dikgetsi tsa mabele di oletse.<br />

• y Ntsalake o mphile lekapa la letlhodi ngogola.<br />

• y Sametsi o dira mophato wa boraro kwa Sedumedi JSS.<br />

• y Potsane ya Modimo e robegile mo go botlhoko.<br />

iii) Lebadi<br />

Lebadi le tlhaola ka go dirisa dithito /-ngwe/-sele/-<br />

pe/-fe/-ng/.<br />

Dikai<br />

• y Nonyane nngwe e a tswidinya.<br />

• y Monna mongwe o rema setlhare.<br />

• y Ba tlhatlhetse dinamane di sele.<br />

• y Rakgadi ga a tla le mosetsana ope.<br />

• y Ga go setlolo sepe mo lebotleleng le.<br />

• y Selepe sa gago ke sefe?<br />

• y Bana ba kgetlile maungo afe?<br />

• y E tsetse tsiang?<br />

• y Wa re o tshotse selo seng ne wena?<br />

Lesoboki<br />

Ke tlhaodi e e tlhaolang ka go soboka e dirisa thito /-si/-le/-<br />

tlhe/.<br />

16


Dikarolo tsa puo<br />

Dikai<br />

• y Basetsana botlhe ba a opela.<br />

• y Ba timeditse dihutshane tsotlhe.<br />

• y Dikoko tsa me di thubile mae otlhe.<br />

• y Go otlhailwe basimane bosi.<br />

• y Dikokwana di le tsosi di kwa kutleng.<br />

Tiriso ya tlhaodi<br />

Gantsi tlhaodi e tla kwa morago ga sediri kgotsa sedirwa mo<br />

seeleng.<br />

1. Tlhaodi e dirisiwa go tlhaola sediri<br />

• y Monna yo moleele o a rema.<br />

• y Kgomo e e lesifi e a thula.<br />

• y Dikatse tsa bone di a tena.<br />

• y Bana botlhe ba ile sekolong.<br />

• y Rre mongwe o a porofita.<br />

2. Tlhaodi e dirisiwa go tlhaola sedirwa<br />

• y Katse e bolaile dipeba tse pedi mo mosong.<br />

• y Bagwe ba tlisitse dikgomo tse di makoro fa ba ntsha<br />

bogadi.<br />

• y Balemi ba bararo ba tlaa roba dijalo tse dintsi.<br />

• y Mogokgo o iteile basimane botlhe.<br />

• y Modisa o gamile podi e sele.<br />

• y Mapodisi a tshwere mosetsana ofe?<br />

Letlhalosi<br />

Ke karolo ya puo e e dirisiwang go tlhalosa tiri/tiragalo. Le<br />

tlhalosa gore tiragalo e diragala kae, leng le gore jang.<br />

Dikai<br />

• y Batsadi ba nna kwa masimo. (kae)<br />

• y Basimane ba sekolo ba tla tlhatswa kgantele. (leng)<br />

• y Monnamogolo o iteile ngwana jaana. (jang)<br />

17


Dikarolo tsa puo<br />

Matlhalosi fa a tlhalosa gore tiragalo e diragala kae a a bo a<br />

tlhalosa felo. Fa a tlhalosa gore tiragalo e diragala leng a a bo<br />

a tlhalosa nako mme fa a tlhalosa gore tiragalo e diragala jang<br />

a a bo a tlhalosa mokgwa.<br />

Mefuta ya matlhalosi<br />

Go na le matlhalosi a tlholego le a e seng a tlholego.<br />

1. Matlhalosi a tlholego<br />

Ke matlhalosi a a tlholegileng fela a tlhalosa mo puong.<br />

Dikai<br />

• y Ba nna gaufi le kereke.<br />

• y Di kobele kgakala le tshimo.<br />

• y Rre o tla a tsamaya phakela.<br />

• y Banyadi ba emeletse bosigo.<br />

• y Baetsana ba kgabile tota.<br />

• y Mosimane wa sekolo o taboga thata.<br />

2. Matlhalosi a e seng a tlholego<br />

Ke matlhalosi a a bopilweng go dirisiwa dikarolo tse<br />

dingwe tsa puo jaaka maina le tlhaodi.<br />

Dikai<br />

• y Kgaitsadie o nyetse mosadi kwa Borolong.<br />

• y Noga e tsene mo mosimeng.<br />

• y Poo e bopa kwa ntle.<br />

• y Re tla a tswala ka Sedimonthole.<br />

• y Mosima o o epilwe ka peke.<br />

• y Batsomi ba hudile ditholo gararo.<br />

• y Dikonyana di tshameka le dipotsane mo lesakeng.<br />

Tiriso ya letlhalosi mo puong<br />

Gantsi letlhalosi fa le tlhalosa felo, mokgwa kana nako le a<br />

bo le tlhalosa tiragalo kgotsa tiri. Le tshwanetse go tla kwa<br />

morago ga tiri kgotsa tiragalo. Fa le sa tle kwa morago ga tiri<br />

le a bo le sa dirisiwa ka fa tshwanelong.<br />

18


Dikarolo tsa puo<br />

Lebelela diele tse di mo moalong o:<br />

Letlhalosi le dirisitswe sentle<br />

Ke ya masimo phakela.<br />

Ba tsenye mo ntlong.<br />

Nnanaso o a ja tota.<br />

Letlhalosi le sa dirisiwa sentle<br />

Phakela ke ya masimo.<br />

Mo ntlong ba tsenye.<br />

Tota Nnanaso o a ja.<br />

Lekopanyi<br />

Lekopanyi ke karolo ya puo e e dirisiwang go aga puo kana go<br />

kopanya diele le dikarolo tsa puo.<br />

1. Lekopanyi le kopanya maina<br />

Dikai<br />

• y Ke ne ke ba apeetse borotho le nama.<br />

• y Ba tlhabile dipodi kgotsa dinku?<br />

• y Ke go tsholele setampa kana dikgobe?<br />

• y Baithuti ba rata Setswana le sekgoa.<br />

2. Lekopanyi le kopanya dikarolo tsa puo kgotsa diejana<br />

Dikai<br />

• y Baithuti ba a tlhodia e kete mamphorwana.<br />

• y Mofenyi o taboga jaaka pitse.<br />

• y Ntša o a tlolatlola e kete ntlole.<br />

• y Le gape e e lesifi e seng e e makoro.<br />

• y O reke le magapu a mahibidu e bile a le mabedi.<br />

3. Lekopanyi le kopanya diele<br />

Dikai<br />

• y Monaka o ile kgolegelong go bane o utswile.<br />

• y Bana ba koko ba tsile mme ga ba e bona.<br />

• y Pula e tla a na gonne e a solofetsa.<br />

• y Wa re ke go fe madi boo ke a bereka.<br />

Maemo a lekopanyi mo seeleng<br />

Lekopanyi le ka dirisiwa kwa tshimologong, fa gare kana kwa<br />

bofelong jwa seele.<br />

19


Dikarolo tsa puo<br />

1. Lekopanyi le dirisiwa kwa tshimologong ya seele<br />

• y A itse batho ba rata dilo tsa batho.<br />

• y E re ka a mo rata thata o mo reketse diaparo tse dintle.<br />

• y E rile a bona bana ba gagwe, a ba tlamparela.<br />

• y Ntsiana motho yo Mothusi ke mogoloo?<br />

2. Lekopanyi le dirisiwa fa gare mo seeleng<br />

• y A re ke mo fe madi boo ke a bereka.<br />

• y Ba nna fela kwa masimo le mororo ditiro di le mo gae.<br />

• y Mo okeletse gonne o tshwerwe ke tlala.<br />

3. Lekopanyi le dirisiwa kwa bofelong jwa seele<br />

• y Bana bao ba a itsane go riana?<br />

• y Ee! Ke utlwile sengwe jaanong.<br />

• y Mm! Ke a mo rata gone.<br />

• y Senakangwedi ga a utlwe kante?<br />

Tiriso ya lekopanyi mo puong<br />

Lekopanyi le tshwanetse go dirisiwa ka fa tshwanelong. Fa<br />

lekopanyi le sa dirisiwa sentle le senya bokao.<br />

Lebelela diele tse di mo moalong o:<br />

Lekopanyi le dirisitswe sentle<br />

A re ke mopege boo ke na le koloi.<br />

Di a tura ntswa di onetse.<br />

O rata dilo mme a le maswe.<br />

Lekopanyi le sa dirisiwa sentle<br />

Ke a mo rata boo o montle.<br />

Morumi o nonne ntswa a le makgakga.<br />

Mosarasarane o taboga thata mme o ile go<br />

emela lefatshe la Botswana.<br />

Lelatlhelwa<br />

lelatlhelwa ke karolo ya puo e e dirisiwang go tsibosa. Ke sone<br />

se nako e nngwe le bidiwang letsibosi. Letsibosi le dirisiwa go<br />

tsibosa batho kgotsa diphologolo mo puong.<br />

Dikai<br />

• y Kibi! A etswe mo ntlong e tloga e senya.<br />

• y Owaii! O a bo o re o ka betsa mang o sa nonofa jaana?<br />

• y Nnyaa! Ga ke ise ke dumalane le ene.<br />

20


Dikarolo tsa puo<br />

• y Aoo! Mosadinyana wa batho o golafaditswe ke khuti ya<br />

matlakala.<br />

Mefuta ya malatlhelwa<br />

Malatlhelwa a ka kgaoganngwa ka mefuta e le meraro e leng<br />

malatlhelwa a tlholego; malatlhelwa a a tswang mo dikarolong<br />

tse dingwe tsa puo; le malatlhelwa a seka-taelo.<br />

1. Malatlhelwa a tlholego<br />

• y E-e! Ga ke a tla maaabane.<br />

• y Aa! O montle jang ne mma.<br />

• y Puraa! A di tle go tsena mo lesakeng.<br />

• y Bii! Thusang ntlo ya me e a ša.<br />

2. Malatlhelwa a a tswang mo dikarolong tsa puo<br />

• y Wena! O tlaa bolawa ke batho fa o sa itlhokomele.<br />

• y Monna! E gaketse pula ya monogwaga.<br />

• y Mothusi! Tlogela go tshameka ka metsi.<br />

3. Malatlhelwa a seka taelo<br />

• y Ke gone! Tlholang sentle.<br />

• y Bagaetsho! Ke tlile go lo lekola.<br />

• y Tsela tshweu! O tsamaye ka pula morwarre.<br />

• y Tebogo wee! Mme o a go bitsa.<br />

• y Nkadime ditlhako tseo tlhe!<br />

Tiriso / bokao jwa malatlhelwa<br />

Malatlhelwa a ka dirisiwa go supa maikutlo a a farologaneng.<br />

1. Go dumela kgotsa go dumalana<br />

• y Ee! Ke rata thata fa o bua jalo.<br />

• y Autlwa hee! Ka na ke itsile gore fa e le wena go tlaa<br />

kgonagala.<br />

2. Go ganetsa kgotsa go sa dumalane<br />

• y Nnyaa! Ga ke batle go reka dikgomo gompieno.<br />

• y E-e! Batho ba ba batla go re tsietsa!<br />

• y O! O batla go sala o ntima ke ile go tshameka?<br />

21


Dikarolo tsa puo<br />

3. Go nyatsa<br />

• y Owaai! Setlhopha sa lona ke magogorwane wa bofelo.<br />

• y Okh! E kare o koafetse jaana o bo o re o ka belega<br />

ngwana.<br />

4. Go gakgamala<br />

• y Aa! Ke ne ke sa lemoge gore o montle jaana.<br />

• y Thaka! Kgomo e e kgona go tlola terata e telele jaana?<br />

5. Go kopa thuso<br />

• y Ijoo! Ke tlhasetswe ke magodu.<br />

• y Bii! Batho nthusang ntlo ya me e tsewa ke diphefo.<br />

6. Go utlwa setlhabi<br />

• y Iši! Mutlwa o ntlhabile mo leotong.<br />

• y Tshutshu! Ke gatile legala le le molelo.<br />

7. Go belaela sengwe<br />

• y Ao! A o raya gore dipodi di tla goroga tota?<br />

8. Go utlwela botlhoko<br />

• y Aoo! Tonki ya Modimo e bolailwe ke koloi.<br />

9. Go tlotla motho yo mongwe<br />

• y A re bo kgaogane kgabo!<br />

• y Dumela kwena!<br />

10. Go buisa batho<br />

• y Bagaetsho! Ke tla a ema go le kalo gore lo botse<br />

dipotso.<br />

• y Batho betsho! Lekgotla la borre mabapi le HIV/AIDS<br />

(Men sector) le eme ka dinao.<br />

Leetsisi<br />

Leetsisisi ke karolo ya puo e e dirisiwang go etsa dilo tse di<br />

farologaneng. Le lone fela jaaka lelatlhelwa le senola maikutlo<br />

mme go gatelelwa bokao jwa ka fa dilo di diragalang ka teng<br />

kgotsa di lebegang ka teng.<br />

22


Dikarolo tsa puo<br />

Dikai<br />

• y Setlhare se ne sa re kgwaaa! Fa se robiwa ke diphefo tsa<br />

matsubutsubu.<br />

• y Re sa le re bona kgomo e re piriga! Mo sakeng fa tlhobolo e<br />

sena go lela.<br />

• y Tlhaga e medile e bile naga e ntse e re tala!<br />

Maetsisi a a farologaneng<br />

1. Maetsisi a go boelediwang dinoko<br />

• y Noga e ne ya re lelelele! Mo mosimeng.<br />

• y Utlwa kodu ya maru jaaka a ntse a re tididitididi! Go<br />

raya gore pula e tlaa na.<br />

• y Pula e ntse e re sarasara! Kwa ntle.<br />

2. Maetsisi a go lelefadiwang modumo wa bofelo.<br />

• y Matlho a gagwe a rile hubee! E kare o gasitswe tšhilisi.<br />

• y Keitheile o rile tuu! Ke belaela gore o akanya thata.<br />

Tiriso ya leetsisi<br />

Leetsisi le ka dirisiwa go etsa modumo, tiragalo le tebego ya<br />

dilo tse di farologaneng.<br />

1. Leetsisi le etsa modumo.<br />

• y Ke eng se se reng ruthu! Ka fa morago ga ntlo?<br />

• y E rile phala e re tshwerrr! Ba betsega ka lobelo lo<br />

logolo.<br />

• y Fa o utlwa go ntse go re šwaaaa! Jaana, go raya gore<br />

molapo o tletse.<br />

2. Leetsisi le etsa tiragalo<br />

• y E ne ya re re atamela boSelefo ba re nyele! Re ntse re<br />

ba lebile.<br />

• y Mmutle o ne wa re betse! Ka lobelo fa o bona dintsa.<br />

• y Go ne ga re gatse! Fa dirukutlhi di tsena ka kgoro ya<br />

marekisetso.<br />

• y Legadima le ne la re phatsi! Mme ga latela go thunya<br />

ga maru.<br />

23


Dikarolo tsa puo<br />

3. Leetsisi le etsa tebego<br />

• y Lenaga le rile setlhe! Tota gatwe pula e tlaa na leng?<br />

• y Fa re ntse re itisitse go ne ga re tshoo! E le jaaka o<br />

tsamaile motlakase.<br />

• y Ditamati tsa me di rile hubee! Ke raya gore di budule<br />

go butswa.<br />

24


Tiriso ya dikarolo tsa puo<br />

Tiriso ya dikarolo tsa puo<br />

Sediri<br />

Sediri ke karolo ya puo e e leng gore mogopolo wa seele o<br />

remeletse mo go yone kgotsa re ka re se tota go buiwang ka<br />

sone mo seeleng.<br />

Dikai<br />

• y Basimane ba tshamekile kgwele ya dinao sentle maabane<br />

• y Dikgomo tsa maši di busetsa dipoelo tse dikgolo mo<br />

kgwebong.<br />

• y Melao mengwe ya sekolo e bogisa ba ba sa e obameleng.<br />

Mafoko a a mmala mo dieleng tse di fa godimo ke sediri.<br />

Sedirwa<br />

Sedirwa ke karolo ya puo e e supang gore tiro e dirwa mo go<br />

yone.<br />

Dikai<br />

• y Batho ba rekisa ditlhako tsa setso kwa Gaborone.<br />

• y Puso e ila kgokgontsho ya bana ba bannye thata.<br />

• y Batsadi ba rata bana ba ba reetsang dikgakololo tsa bone.<br />

Mafoko a a mmala fa godimo ke sedirwa<br />

Tiri<br />

Tiri ke karolo ya puo e e senolang tiro e e diriwang mo<br />

seeleng. Ke sone se lediri e leng bontlhabongwe jwa tiri.<br />

Legokedi la sediri fa le kopana le lediri, di aga tiri.<br />

Ela tlhoko<br />

Karolo ya puo e e<br />

dirisiwang jaaka sediri<br />

le sedirwa ke leina.<br />

Dikai<br />

• y Ditlhare tse dileele di wetse dikoloi kwa kokelong.<br />

• y Bomme ba Mookane ba kgobokanyetsa letlole la masiela<br />

madi.<br />

25


Tiriso ya dikarolo tsa puo<br />

• y Baagi ba segompieno ba rata ditena tse dikhibidu fa ba aga<br />

mantle.<br />

Tiri e tsamaisana le dipaka tse tiro e diragetseng mo go tsone.<br />

Dikai<br />

• y Batswana ba ne ba bina mmino wa setso ka Boipuso.<br />

• y Thuo ya dikoko e tlaa busetsa bagwebi mo go itumedisang.<br />

26


Molokololo wa seele<br />

Molokololo wa seele<br />

Seele se se feletseng se tshwanetse go nna le sediri, tiri le<br />

sedirwa ka go tlhomagana ga tsone. Fa se le seleele se nna le<br />

tlhaodi e tlhaola sediri kgotsa sedirwa; le tlhalosi e tlhalosa<br />

tiri.<br />

Monna yo moleele o nyetse mosadi ngogola.<br />

Monna<br />

sediri<br />

yo moleele<br />

tlhaodi<br />

o nyetse<br />

tiri<br />

mosadi<br />

sedirwa<br />

ngogola<br />

tlhalosi<br />

Seele fa se kgaoganngwa ka dikarolo tsa puo jaaka fa godimo,<br />

se a bo se lokololwa.<br />

Dikai<br />

Diele tse di fa tlase di tlaa kgaoganngwa ka dikarolo tsa puo<br />

mo moalong o o fa tlase ga tsone.<br />

• y Basimane ba baleele ba rata dijo mo go feteletseng.<br />

• y Kgwebo ya temo thuo e godisa itsholelo thata.<br />

• y Dikoko tse di lelang di bone kgwathe mo setlhareng.<br />

• y Dikhompiutara tsotlhe di nyeleditse metsotso ya phuthego<br />

bosigo.<br />

• y Basetsana ba bararo ba tsere sekgele mo kgaisanong ya<br />

mmabontle.<br />

Sediri Tlhaodi Tiri Sedirwa Tlhalosi<br />

Basimane ba baleele ba rata dijo mo go feteletseng<br />

Kgwebo ya temothuo e godisa itsholelo thata<br />

Dikoko tse di lelang di bone kgwathe mo setlhareng<br />

Dikhompiutara<br />

tsotlhe<br />

ya phuthego<br />

di nyeleditse metsostso bosigo<br />

Basetsana ba bararo ba tsere sekgele mo kgaisanong<br />

27


Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />

Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />

Ngotlo ke nyenyefatso ya dikarolo tsa puo di akaretsa leina,<br />

tlhaodi le letlhalosi. Megatlana ke e e latelang: /-nyana/,<br />

/-nyane/, /-ana/, /-ane/. Megatlana e ya ngotlo e ka dirisiwa<br />

ka go faapakanngwa.<br />

Ngotlo ya maina<br />

Leina<br />

Mogatlana /-nyana/<br />

kana /-nyane/<br />

Mogatlana /-ana/ kana<br />

/-ane/<br />

koko kokonyana kokwana<br />

podi podinyana potsane<br />

kobo kobonyana kojwana<br />

pampiri pampirinyana pampitshana<br />

kolobe kolobenyana kolojwane<br />

Ngotlo ya tlhaodi<br />

Tlhaodi<br />

e nala<br />

e ntsho<br />

tse ditshweu<br />

e tilodi<br />

e khunou<br />

Tlhaodi e e ngotlilweng<br />

e naana<br />

e tshwana<br />

tse di tshwaana<br />

e tilotsana<br />

e khunwana<br />

Ngotlo ya matlhalosi<br />

Matlhalosi<br />

gaufi<br />

thata<br />

fa pele<br />

kwa morago<br />

phakela<br />

Matlhalosi a a ngotlilweng<br />

gautshwane<br />

thatanyana<br />

fa pelenyana / fa pejana<br />

kwa moragonyana<br />

phakelanyana<br />

28


Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />

Medumo e e fetogang fa go ngotliwa<br />

Fa go ngotliwa dikarolo tsa puo go dirisiwa megatlana /-ana/<br />

kgotsa /-ane/ medumo mengwe mo dikarolong tse tsa puo e a<br />

fetoga mo lefokong le le ngotlilweng.<br />

Karolo ya puo<br />

Karolo ya puo<br />

E e ngotlilweng<br />

Medume e e<br />

fetogileng<br />

molapo molatswana p > ts<br />

phefo phešwana f > š<br />

kobo kojwana b > j<br />

pampiri pampitshana r > tsh<br />

madi matsana d > ts<br />

Kgakala Kgakajana l > j<br />

e tilodi e tilotsana d > ts<br />

gaufi gautshwane f > tsh<br />

yo o botlhale yo o botlhajana l > j<br />

Bokao jwa ngotlo<br />

1. Ngotlo e ka kaya bonamagadi mo diphologolong. Se se<br />

diragala fela fa go dirisiwa dithito tsa letlhaodi le tlhaola<br />

ka mmala. Bokao jo jwa ngotlo bo senoga fela mo<br />

diphologolong.<br />

• y Kgomo e naana e tsetse maabane.<br />

• y Podi e phatshwana e gwetswe kgwedi e e fetileng.<br />

• y Ntša e tshetlhana e rata go sireletsa dintšanyana tsa<br />

yone.<br />

2. Ngotlo e ka kaya lorato / boitumelo<br />

• y Dipodinyana tsa me di tsetse dipotsane tse dikima ke<br />

a go bolelela.<br />

• y O ne a gata kgarejwana ya me fa a tlaa ikgapela<br />

sekgele.<br />

• y A bontle jwa ntlonyana ya gago tsala ya me.<br />

29


Ngotlo ya dikarolo tsa puo<br />

3. Ngotlo e ka kaya lonyatso<br />

• y Molatswana o, o a bo o re o ka tsaya motho?<br />

• y Nkadime tlhe penenyana e e fedileng eo ya gago.<br />

• y Molemi o a bo a ka re feta ka kolotsana e e<br />

phephethang mesi jaana?<br />

4. Ngotlo e ka kaya kutlwelobotlhoko<br />

• y Mosadimogolonyana wa batho o palelwa ke go<br />

tsamaya.<br />

• y Bona jaaka dikgomo di šobotlile dijalonyana tsa me<br />

mo go botlhoko.<br />

• y Ditshwenyana tsa mogolo di tsenwe ke bolwetse.<br />

5. Ngotlo e ka kaya bonnye jwa selo. Bokao jo bo senoga<br />

fela fa go dirisiwa dilo tse di nang le kgonagalo ya go<br />

gola jaaka bana ba ditshedi.<br />

• y Tau e rata go sireletsa ditawana tsa yone.<br />

• y Kokwana e wetse mo metsing e re e a nwa.<br />

• y Maebanyana a Modimo a bolailwe ke tlala ka mmaao<br />

a sule.<br />

• y Ditlhatshana tsame di a gola ka gore di a nosediwa.<br />

30


Bokao jwa dikarolo tsa puo<br />

Bokao jwa dikarolo tsa puo<br />

Dikarolo tsa puo fa di dirisitswe mo puong, di senola bokao.<br />

Bokao jwa karolo nngwe le nngwe ya puo bo laolwa ke ka fa<br />

e dirisitsweng ka teng. Gantsi bokao jwa karolo ya puo bo<br />

senola maikutlo a mokwadi kgotsa mmui.<br />

Puisano e e fa tlase e supa bokao jwa dikarolo dingwe tsa puo.<br />

Mokgabo: Waitseee! Mmata, ga o ka ke wa dumela se ke se<br />

buang<br />

Nunu: Tswa ka tsone dikgang, go rileng?<br />

Mokgabo: Ke tswa go bona molekane wa me e bong Thato<br />

a tsabakela mo kgwebong a re o dirisa lenaneo<br />

la LIMID. A nna fa fatshe a ntlhalosetsa ka fa<br />

balemisi ba mo thusitseng ka teng. A re o ne a<br />

tsaya dithuso tseo ka go di garumela mme a atlega<br />

e bile o na le dipodi di le lekgolo. Ke fa ke mo<br />

reeditse ka botswapelo.<br />

Nunu: Ao! tsala ya me, moo ka na ke yone khumo tota.<br />

A mme ruri rona boNunu re ka kgona? Ka na<br />

dilo tse dingwe tse ga di batle matshamekwane, di<br />

batla motho yo a ka tlhoafalang jaaka Thato.<br />

Mokgabo: Nna mma ke tla palelwa ke kgaratlhile. Ke ya go<br />

itepa lesego. Fa ke ka thusiwa ke tla ngakalala go<br />

fitlhelela ke atlega.<br />

Karolo ya puo<br />

waitseee!<br />

tsone<br />

tsabakela<br />

nna<br />

garumela<br />

botswapelo<br />

tota<br />

ruri<br />

kgaratlhile<br />

ngakalala<br />

Bokao go ya ka tiriso<br />

go gakgamala<br />

go gatelela<br />

boitumelo / lorato / go kgatlhega<br />

go iketla<br />

lorato / go tlhoafalela<br />

go kgatlhega / lorato<br />

go gatelela<br />

go inyatsa/ go ipelaela / go itlhoboga<br />

tsholofelo<br />

boitshoko<br />

31


Go logagana ga puo<br />

Go logagana ga puo<br />

Dikarolo tsa puo ke mafoko le diejana.<br />

Mafoko le diejana di aga diele tse di nang le<br />

bokao.<br />

Diele di aga ditemana tse dinang le megopolo<br />

e e feletseng.<br />

Ditemana di aga dipolelo, dikwalo, dipego,<br />

dipuiso le dipuisano.<br />

32

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!