مقاله - فرهنگستان زبان و ادب فارسی
28.11.2014 • Views
Share Embed Flag

مقاله - فرهنگستان زبان و ادب فارسی

مقاله - فرهنگستان زبان و ادب فارسی

مقاله - فرهنگستان زبان و ادب فارسی

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
persianacademy.ir

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

ِ<br />

ِ<br />

فصل نامه ي فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏<br />

فارسي<br />

زمستانِ‏ ١٣٧٤<br />

سالِ‏ اول/شماره ي چهارم شماره ي مسلسل ٤<br />

مديرِ‏ مسئول:‏ دکتر غالمعلي حدّ‏ ادِ‏ عادل<br />

هيئتِ‏ تحريريه:‏<br />

حسن<br />

ِ<br />

عبدالمحمدِ‏ آيتي‎٬‎ احمدِ‏ تفضّ‏ لي‎٬‎<br />

بهمن<br />

ِ<br />

حبيبي‎٬‎ غالمعلي حدّ‏ ادِ‏ عادل‎٬‎<br />

احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏‎٬‎ علي اشرفِ‏<br />

سرکاراتي‎٬‎<br />

صادقي<br />

احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏<br />

سردبير:‏ حکيمه ي دسترنجي<br />

ويراستارِ‏ فني:‏ گيلياردِ‏ عرفان<br />

طرّ‏ اح:‏ يداللهِ‏ کابلي<br />

خطاط:‏ حروف چيني و صفحه بندي:‏<br />

ناظرِ‏ چاپ:‏ محمدِ‏ فروغي<br />

سينانگار<br />

ليتوگرافي:‏ تنديس<br />

چاپ جلد:‏ فرشيد چاپ متن:‏ قيام<br />

نشاني:‏ خيابانِ‏ شهيد احمد قصير ‏(بخارست)‏‎٬‎ نبشِ‏ خيابانِ‏ سوم‎٬‎ شماره ي ٨<br />

صندوقِ‏ پستي:‏ ‎٦٣‎-‎٧٥‎ ٩٤ ١٥٨<br />

تلفن:‏ ‎٨٧١‎‎٬‎‎٨١‎ ٠٦ ٨٧ ٨٧١ ٢٢ فاکس:‏ ٨٧٢ ٣٢ ٨٥<br />

بهاي تک شماره:‏ ٤٠٠٠ ريال ‏(براي دانش جو:‏ ٣٠٠٠ ريال)‏<br />

بهاي اشتراکِ‏ ساالنه:‏ ١٦٠٠٠ ريال ‏(براي دانش جو:‏ ١٢٠٠٠ ريال)‏<br />

شيوه ي امالي اين شماره ي فصل نامه مصوَّ‏ بِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي تلقّي نشود.‏

ِ<br />

فهرست<br />

سرمقاله ...................................................................................................................................<br />

فرهنگستان و زبان شناسي غالمعلي حدادِ‏ عادل ٢<br />

مقاله..........................................................................................................................................‏<br />

بررسي مجدد حسينِ‏ سامعي ٦<br />

ِ<br />

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏<br />

فعلِ‏ ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني م.‏ باگاليوبُف ٢٢<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر ماهيارِ‏ نوّ‏ ابي ٢٧<br />

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن (٤) لونگينوس/‏ رضا سيدحسيني ٣٩<br />

نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني منوچهرِ‏ مظفّريان ٥١<br />

گنج واژه مصطفيٰ‏ ذاکري ٥٦<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي (٤ ( ابوالحسنِ‏ نجفي‎٬‎ احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏ ٦٧<br />

نقد و بررسي ...........................................................................................................................<br />

اثري تازه درباره ي شاه نعمت اهلل ولي عبد المحمدِ‏ آيتي ١٠٤<br />

درياي جان احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏ ١١٠<br />

مقاله نامه ها ماندانا صديق بهزادي ١٢٦<br />

فرهنگستان..............................................................................................................................‏<br />

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني احمدِ‏ صفّارمقدّ‏ م ١٣٢<br />

تحقيقاتِ‏ ايران شناسي ..........................................................................................................<br />

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معمّا هنري ب.‏ مکنزي جانستن/‏ کريمِ‏ امامي ١٤٣<br />

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت ازگويش هاي شمالي<br />

تحقيقاتِ‏ ايران شناسي ع.‏ روح بخشان ١٦٦<br />

ايران / Kinga Maciuszak احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏ ١٥٧<br />

اخبار...........................................................................................................................................‏<br />

سومين کنفرانسِ‏ زبان شناسي حسينِ‏ سامعي ١٦٩<br />

نامه ها........................................................................................................................................‏<br />

نامه ها ١٧١<br />

....................................................................................................................................................<br />

11- ‎4‎<br />

Ah ¤ mad Tafaz − −zolâ<br />

¦ Iranian Proper Nouns in the Kita¦ b al-Qand fâ ¦ d¤ ikr c ‏¦‏Ulama ß Samarqand<br />

‏(نام هاي خاصِ‏ ايراني در کتاب القند في ذکرِ‏ اخبارِ‏ علماءِ‏ سمرقند)‏ ‏(احمدِ‏ تفضلي)‏ (١٧٩-١٨٦)<br />

K. Ema¦ mâ ¦ Summary of Articles ‏(کريمِ‏ امامي)‏ (١٨٩-١٨٧) 3 -‏‎1‎<br />

نمايه ي سالِ‏ ١٣٧٤ حکيمه ي دسترنجي ١٩٠-١٩٢

ِ<br />

فرهنگستان و زبان شناسي *<br />

بسم اهلل الرحمن الرحيم<br />

افتتاح<br />

ِ<br />

سخن را‎٬‎ در مراسم سومين کنفرانسِ‏ زبان شناسي‎٬‎ با آياتِ‏ آغازينِ‏ سوره ي مبارکه ي<br />

ِ<br />

‏«رحمن»‏ در قرآنِ‏ کريم افتتاح مي کنم که مي فرمايد:‏ اَلَّرحْ‏ مٰنُ‏ . عَلَّمَ‏ الْقُرْ‏ آنَ.‏ خَ‏ لَقَ‏ االْ‏ ‏ِنْسانَ‏ .<br />

عَلَّمَهُ‏ البَيانَ‏ .<br />

در آغازِ‏ اين سوره‎٬‎ خداوندِ‏ متعال در ١٣ آيه ي پياپي‎٬‎ به نشانه هاي رحمت و حکمتِ‏<br />

خود در آفاق و انفس اشاره مي کند؛ اما آنچه توجهِ‏ مرا همواره به خود جلب کرده اين است<br />

اشاره به تعليم قرآن‎٬‎ از خلقتِ‏ انسان سخن رفته‎٬‎ از ميانِ‏ همه ي خصوصيات<br />

ِ<br />

که وقتي‎٬‎ در پيِ‏<br />

و توانايي ها و مهارت هاي غريزي و اکتسابيِ‏ او تنها به ‏«زبان»»‏ توجه شده و مهم تر از آن اينکه<br />

قرآني‎٬‎ تعليم بيان را به انسان مستقيمًا به خود نسبت داده و<br />

ِ<br />

خداوند تعليم زبان يا‎٬‎ به تعبيرِ‏<br />

ِ<br />

داشتن و دانستنِ‏ زبان و سخن راني و سخن گويي را هم بارزترين نشانه ي آدمي و هم امري<br />

خدايي معرفي کرده است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

دانشگاهِ‏ عالمه طباطبايي‎٬‎ از سرِ‏ لطف‎٬‎ از اين جانب‎٬‎ که زبان شناس نيستم‎٬‎ خواسته است<br />

تا در جمع زبان شناسان سخني بگويم.‏ البته براي من‎٬‎ که دانش جو و دوست دارِ‏ فلسفه هستم‎٬‎<br />

ِ<br />

زبان هزار رمز و راز دارد‎٬‎ اما نمي خواهم‎٬‎ در اين نخستين ساعاتِ‏ آغازِ‏ کارِ‏ کنفرانس‎٬‎ در آن<br />

جاده ي پر پيچ و خم سنگالخ قدم نهم بلکه مايلم‎٬‎ به حکم مسئوليت و وظيفه اي که در<br />

ِ<br />

فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسيِ‏ کشورِ‏ خويش دارم‎٬‎ با شنوندگانِ‏ گرامي‎٬‎ در حدِ‏ توان و<br />

فرصتي که دارم‎٬‎ درباره ي جايگاه و پايگاهِ‏ زبان شناسي در فرهنگستان سخن بگويم.‏<br />

پانزدهم<br />

زبانِ‏ فارسي زبانِ‏ رسميِ‏ کشورِ‏ ماست.‏ در اصلِ‏ ِ<br />

مردم<br />

ايران آمده است:‏ ‏«زبان و خطِ‏ رسمي و مشترکِ‏ ِ<br />

قانونِ‏ اساسيِ‏ جمهوريِ‏ اسالميِ‏<br />

ايران فارسي است.‏ اسناد و مکاتبات و<br />

‏*سخن رانيِ‏ افتتاحيه ي آقاي غالمعلي حدّادِ‏ عادل ٬ رئيسِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي‎٬‎ در ‏«سومين کنفرانسِ‏<br />

زبان شناسيِ‏ دانشگاهِ‏ عالمه طباطبايي (٥-٦ اسفند ١٣٧٤)».

ِ<br />

فرهنگستان و زبان شناسي ٣<br />

متونِ‏ رسمي و کتبِ‏ درسي بايد با اين زبان و خط باشد».‏ پيداست که تحقق و تأمينِ‏ اين اصل‎٬‎<br />

از يک سو‎٬‎ مستلزم شناختِ‏ زبان فارسي و تقويت و گسترشِ‏ آن است و‎٬‎ از سويِ‏ ديگر‎٬‎<br />

مستلزم شناختِ‏ ديروز و امروزِ‏ کشوري است که زبانِ‏ فارسي زبانِ‏ رسميِ‏ آن شمرده شده<br />

ِ<br />

است.‏ عالوه بر اين‎٬‎ دنياي امروز دنياي ارتباطات است و نمي توان زبانِ‏ فارسي را زبانِ‏<br />

رسميِ‏ کشور قرار داد مگر آن که به لوازم و مقتضياتِ‏ ارتباطيِ‏ آن با سايرِ‏ زبان ها و سايرِ‏<br />

ملت ها و مؤسساتِ‏ جهاني توجه نمود و اين زبان را از اين حيث بررسي و ارزيابي کرد و قوت<br />

و ضعفِ‏ آن را شناخت و بر کارايي و کارآمديِ‏ آن افزود.‏<br />

فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي‎٬‎ که خود را به موجبِ‏ اساس نامه ي خود نسبت به تقويت<br />

و نگاه باني و گسترش و آموزش و پااليشِ‏ زبانِ‏ فارسي مسئول مي داند‎٬‎ چگونه مي تواند به<br />

زبان شناسي‎٬‎ که زبان را به عنوانِ‏ يکي از واقعيت هاي اين جهان موردِ‏ بررسي و مطالعه ي<br />

علمي قرار مي دهد‎٬‎ بي اعتنا باشد و خود را از آن بي نياز بداند؟<br />

غالبًا تصور مي کنند که يگانه وظيفه ي فرهنگستان يافتنِ‏ برابرهاي فارسي براي آن دسته از<br />

لغات و اصطالحاتِ‏ فرنگي است که به زبانِ‏ عامه يا به زبانِ‏ متخصصان راه يافته است.‏ اين<br />

تصور البته درست و دقيق نيست؛ اما‎٬‎ اگر فرض کنيم که چنين باشد يعني بپذيريم که<br />

فرهنگستان جز اين وظيفه ي ديگري نداشته باشد‎٬‎ در آن صورت خواهيم ديد که‎٬‎ براي<br />

ايفاي همين يک وظيفه‎٬‎ پايِ‏ زبان شناسي از راه هاي گوناگون به ميان مي آيد.‏<br />

در اين محضر من اجازه مي خواهم به بعضي از جهاتي که به زبان شناسي در امرِ‏<br />

واژهگزيني در برابرِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏ بيگانه مدخليت مي بخشد صرفًا اشاره کنم.‏<br />

يکي از نکاتِ‏ مهم در انتخابِ‏ يک واژه ي فارسي براي يک لغتِ‏ خارجي توجه به جهاتِ‏<br />

آواشناختيِ‏ آن واژه است.‏ در اين جاست که زبان شناسان مي توانند به واژهگزينان کمک کنند<br />

و به آنان بگويند که ذوق و طبع مردم از حيثِ‏ موسيقيِ‏ کلمات به کدام آواها راغب تر است و<br />

ِ<br />

چگونه بايد از انتخابِ‏ واژه هايي که به علتِ‏ تنافرِ‏ حروف يا ثقيل بودنِ‏ تلفظ خوشايندِ‏ مردم<br />

نخواهد بود پرهيز شود و چه سان بايد به دخل و تصرف ها و جرح و تعديل هايي که مردم‎٬‎ به<br />

مرورِ‏ زمان‎٬‎ در تلفظِ‏ کلمات از حيثِ‏ اعراب و تکيه و با قلب و ابدال و امثالِ‏ آن روا مي دارند<br />

عنايت شود.‏<br />

جنبه ي مهم ديگري که در واژهگزيني واجدِ‏ اهميتِ‏ بسيار است دستورِ‏ زبان است.‏ شک<br />

ِ<br />

دستوري صحيح باشند‎٬‎ اما مقابله با امواج<br />

ِ<br />

نيست که واژه ها و ترکيباتِ‏ نوساخته بايد از لحاظِ‏<br />

سهمگين و گل آلودِ‏ سيلِ‏ لغاتِ‏ خارجي تنها با استفاده از دستورِ‏ زباني علمي و جامع و<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

٤ فرهنگستان و زبان شناسي<br />

نيرومند و پويا ممکن خواهد بود.‏ تدوينِ‏ چنين دستوري وقتي ميسر است که در زبانِ‏ فارسي<br />

انواع<br />

ِ<br />

مطالعاتِ‏ دقيقِ‏ علمي در تحولِ‏ تاريخيِ‏ قواعدِ‏ دستوريِ‏ اين زبان و تفاوتِ‏<br />

گونه هاي<br />

زباني در حوزه هاي گوناگونِ‏ آن صورت گرفته باشد و همه ي امکانات و توانايي هاي دستوريِ‏<br />

اين زبان شناخته شده باشد.‏<br />

سرانجام مي بايد به معناشناسي اشاره کنيم که غرضِ‏ اصلي و غايتِ‏ نهايي در واژهگزيني<br />

است.‏ واژه اي که به عنوانِ‏ برابرِ‏ فارسيِ‏ يک لغتِ‏ خارجي پيش نهاد مي شود‎٬‎ با قطع نظر از<br />

آنچه به منطوق و ملفوظِ‏ آن مربوط مي شود‎٬‎ بايد به مَدلولِ‏ خود که ممکن است يک مفهوم يا<br />

شي باشد داللت کند و اين مهم ترين خاصيتي است که مي بايد داشته باشد.‏ تأمينِ‏<br />

ٔ<br />

يک<br />

درست و دقيقِ‏ اين داللت و منطبق ساختنِ‏ وسعتِ‏ دايره ي معناييِ‏ واژه با وسعتِ‏ دايره ي<br />

مصداقيِ‏ آن به نحوي که نه بيش از آن و نه کم تر از آن باشد يکي از وجوهِ‏ متعددي است که<br />

مي بايد از ديدگاهِ‏ معناشناسي موردِ‏ توجه قرار گيرد.‏<br />

اما‎٬‎ زبان يک پديده ي اجتماعي است و فرهنگستان‎٬‎ اگر در امرِ‏ واژهگزيني به اين خصيصه<br />

چنان که در خورِ‏ آن است توجه نکند و جامعه شناسيِ‏ زبان را در نظر نگيرد و براي اجرا و<br />

اعمالِ‏ سياست هايي که اختيار مي کند برنامه ريزي نکند‎٬‎ موفق نخواهد شد و تصميماتش در<br />

البه الي پوشه ها و پرونده ها مدفون خواهد ماند.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

چنان که گفته شد‎٬‎ واژهگزيني تنها يکي از وظايفِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي است.‏<br />

ديگري نيز بر عهده دارد که آنها تدوينِ‏ يک فرهنگِ‏ جامع براي<br />

فرهنگستان‎٬‎ وظايفِ‏ اهمِّ‏<br />

زبانِ‏ فارسي است که در آن ضوابط و قواعدِ‏ علميِ‏ فرهنگ نويسي اعمال شده باشد.‏ تصويبِ‏<br />

شيوه ي اماليي يا رسم الخطِ‏ واحد براي خطِ‏ فارسي که در هنگامه و هجوم سليقه هاي<br />

افراطي دچارِ‏ تشتّت شده است وظيفه ي ديگرِ‏ ماست.‏ شناختِ‏ گويش هاي ايراني در داخل<br />

و خارج از کشور و گردآوريِ‏ گنجينه ي واژگاني و ساختاريِ‏ آن گويش ها کارِ‏ ديگري است که<br />

بر عهده ي فرهنگستان است.‏ اجراي صحيح<br />

ِ<br />

همه ي اين برنامه ها و رعايتِ‏ مقتضياتِ‏ همه ي<br />

مستلزم آن است که فرهنگستان‎٬‎ در کنارِ‏ توجه به جنبه هاي هنري و ذوقيِ‏ زبان و<br />

ِ<br />

اين امور<br />

بهرهگيري از همه ي دانش هايي که بر حسبِ‏ سنت هاي علمي و آموزشِ‏ ما به زبان و ادبيات<br />

مربوط مي شود‎٬‎ از زبان شناسي نيز بهره مند شود و از خصوصياتِ‏ علميِ‏ سايرِ‏ زبان هاي<br />

زنده ي دنيا و تجربياتِ‏ موفقيت آميزِ‏ کشورهاي ديگر از اين طريق با خبر گردد.‏<br />

اکنون‎٬‎ که شصت سال از تأسيسِ‏<br />

فرهنگستانِ‏ اول در ايران مي گذرد‎٬‎ اگر چه بايد از

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

فرهنگستان و زبان شناسي ٥<br />

متوقف ماندنِ‏ کوشش ها و ناتمام ماندنِ‏ کارها با دريغ و تأسف ياد کرد‎٬‎ مي بايد خوشحال بود<br />

نام زبان شناسي در کشور پا گرفته و ريشه دوانده<br />

ِ<br />

که امروزه‎٬‎ در مقايسه با آن روزگار‎٬‎ دانشي به<br />

است و استادانِ‏ زبان شناس نيز در کنارِ‏ اديبان و نويسندگان و مترجمان و سخن وران به<br />

فرهنگستانِ‏ امروز مدد مي رسانند.‏<br />

اجتناب از تعصب هاي بي جا و پرهيز از افراط و تفريط هاي غيرِ‏ علمي و جانب دارانه‎٬‎ که<br />

نمونه اي از آن ترکِ‏ ستيزه جويي با لغاتِ‏ عربيِ‏ رايج در زبانِ‏ فارسي است‎٬‎ از اصول و<br />

معيارهاي اصليِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي در جمهوريِ‏ اسالميِ‏ ايران است و همين<br />

مصونيت از اهواءِ‏ غيرِ‏ علمي زمينه را براي اقبال به نتايج علميِ‏ زبان شناسي هموار مي سازد.‏<br />

ف رهن گستان وظي ف هي خ ودم ي داند از دان<br />

<br />

شگ اهِ‏ عالمه طب<br />

اطب <br />

<br />

اي ي‎٬‎ که ب اب رگ زاريِ‏<br />

کنفرانس هاي اول و دوم زبان شناسي در سال هاي در گذشته و اينک با برگزاريِ‏ کنفرانسِ‏ سوم<br />

فرصتِ‏ نيکويي براي زبان شناسي و زبان شناسانِ‏ کشور فراهم آورده است‎٬‎ سپاس گزاري<br />

کند.‏ اميد است مجموع اين مساعي همه ي ما را در نگاه باني از کاخ بلندي که نياکانمان در<br />

ِ<br />

هزار سالِ‏ گذشته ساخته و برافر اشته اند تواناتر سازد و سبب شود تا نسل هاي آينده ي ما<br />

خويش و ه م با پيشينيانِ‏ خود قدرتِ‏ تفهي م و تفه م و تفاه<br />

ه مبا مع اصرانِ‏<br />

باشند.‏<br />

بيشت ري م<br />

داشت ه<br />

غالمعلي حدّادِ‏ عادل<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي<br />

بررسيِ‏ مجدد<br />

حسين<br />

ِ<br />

سامعي<br />

نخست‎٬‎ موضوع مقاله معرفي<br />

ِ<br />

مقاله ي حاضر به شش بخش تقسيم شده است:‏ در بخشِ‏<br />

مي گردد؛ در بخشِ‏ دو‎٬‎ کوشش هاي قبلي در زمينه ي ياد شده موردِ‏ بحث قرار مي گيرد؛<br />

بخشِ‏ سه مروري است بر ساختمانِ‏ فعلِ‏ فارسي؛ بخشِ‏ چهار اختصاص به معرفيِ‏ دو<br />

پنج‎٬‎ طرح تکيه ي خاصِ‏ سه فعلِ‏<br />

قاعده ي عمده ي تکيه ي فعل در فارسي دارد؛ در بخشِ‏ ِ<br />

‏«بايستن»‏‎٬‎ ‏«داشتن»‏ و ‏«خواستن»‏ موردِ‏ بحث قرار مي گيرد؛ و در بخشِ‏ شش‎٬‎ چند نتيجه ي<br />

مترتب بر اين قواعد ذکر مي گردد.‏ *<br />

نوع<br />

ِ<br />

و قواعدِ‏ حاکم بر آن در زبانِ‏ فارسي سابقه اي<br />

١<br />

‎١‎.‏ مطالعه در خصوصِ‏ تکيه ي کلمه<br />

صدوپنجاه ساله دارد.‏ تقريبًا همه ي کساني که به اين مسئله پرداخته اند قواعدِ‏ تکيه ي کلمه را<br />

دستوري مي دانند؛ بدين معنا که انواع دستوريِ‏ کلمات‎٬‎ هر<br />

ِ<br />

در فارسي مشروط به شرايطِ‏<br />

طرح تکيه ي خاصِ‏ خود هستند‎٬‎ به طوري که<br />

يک‎٬‎ در محلِ‏ معيني تکيه مي پذيرند و دارايِ‏ ِ<br />

تشخيصِ‏ دستوريِ‏ دو کلمه ي داراي ساختمانِ‏ واجيِ‏ يک سان‎٬‎ غالبًا‎٬‎ تنها از طريقِ‏ تکيه<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‏*آقاي دکتر علي محمدِ‏ حقشناس مشوقِ‏ من در نوشتنِ‏ اين مقاله بودند و‎٬‎ سپس‎٬‎ آن را خواندند و‎٬‎ مثلِ‏ هميشه‎٬‎<br />

ر اهنمايي هاي خود را از من دريغ نکردند.‏ در اين جا از ايشان‎٬‎ و نيز از آقاي احمدِ‏ سميعي که نکاتي را در نگارشِ‏<br />

مقاله گوش زد فرمودند‎٬‎ تشکر مي کنم.‏<br />

‎١‎)«وقتي که کلمه يا عبارتي را تلفظ مي کنيم‎٬‎ همه ي هجاهايي که در آن هست به يک درجه از وضوح و برجستگي<br />

ادا نمي شود‎٬‎ بلکه يک يا چند هجا برجسته تر است.‏ همين برجستگيِ‏ خاصِ‏ يکي از اجزاي کلمه در يک سلسله<br />

اصواتِ‏ ملفوظ موجب مي شود که حدود و فواصلِ‏ هجاها را تشخيص بدهيم و هر يک از کلماتِ‏ جمله را جداگانه<br />

ادراک کنيم...‏ اين صفتِ‏ خاصِ‏ بعضي از هجاها را‎٬‎ که موجبِ‏ انفکاکِ‏ اجزاي کالم از يک ديگر است‎٬‎ در فارسي ‏«تکيه ي<br />

کلمه»‏ يا به اختصار ‏«تکيه»‏ مي خوانيم.»‏ ‏(خانلري ‎١٣٥٤‎:‏ ١٤٨). نيزÄ علي محمدِ‏ حقشناس‎٬‎ آواشناسي ٬ آگاه‎٬‎ تهران<br />

٬١٣٥٦ ص .١٢٤-١٢٢

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ٧<br />

در اين ميان‎٬‎ تقريبًا همه ي آثاري که به اين موضوع پرداخته اند به درستي<br />

٢<br />

ميسر است.‏<br />

متفق اند که تکيه ي اصليِ‏ اسم و صفت بر هجايِ‏ پايانيِ‏ کلمه قرار مي گيرد.‏ در اين آثار‎٬‎ در<br />

حالي که تکيه ي قيد و حروف چندان موردِ‏ بحث قرار نمي گيرد‎٬‎ تکيه ي فعل نيز در کنارِ‏ اسم<br />

يکي از مهم ترين انواع کلمه موردِ‏ توجهِ‏ بسيار واقع مي شود؛ اما نه اتفاقِ‏<br />

ِ<br />

و صفت و به عنوانِ‏<br />

نظرِ‏ موجود در خصوصِ‏ اسم و صفت در اين بخش مشاهده مي شود و نه قاعده اي يگانه و<br />

صريح از آن دست ارائه مي گردد.‏ به نظر مي رسد پراکندگي و اختالفِ‏ نظرِ‏ موجود در اين<br />

زمينه ناشي از نحوه ي تکيه پذيريِ‏ عناصرِ‏ موجود در ساختمانِ‏ فعل و بروزِ‏ تغييراتِ‏ مداوم در<br />

جايگاهِ‏ تکيه باشد.‏<br />

موضوع<br />

ِ<br />

اين مقاله نگاهي مجدد به اطالعاتِ‏ موجود در زمينه ي تکيه ي فعلِ‏ فارسي و<br />

کوشش براي يک جمع بنديِ‏ تازه در اين زمينه است.‏ اين بررسي‎٬‎ صرفًا به تکيه ي کلمه ي<br />

فعل توجه دارد‎٬‎ يعني به صورت هاي مختلفِ‏ تصريفيِ‏ فعل‎٬‎ به عنوانِ‏ يک کلمه‎٬‎ و فارغ از<br />

جمله‎٬‎ بدونِ‏ در نظر گرفتنِ‏ تأ‏ ثيراتِ‏ احتماليِ‏ آهنگِ‏ جمله بر جايگاه و کيفيت و کميتِ‏ تکيه ي<br />

فعل.‏ بايد اين نکته را نيز خاطرنشان سازم که منظور از ‏«زبانِ‏ فارسي»‏ در اين بررسي‎٬‎ گونه ي<br />

معيارِ‏ فارسيِ‏ ايران است که به عنوانِ‏ زبانِ‏ نوشتار و ادبيات و نيز گفتارهاي رسمي و<br />

غيررسمي در ميانِ‏ تحصيل کردگانِ‏ ايراني متداول است.‏<br />

مقاله<br />

‎٢‎.‏ نخستين کسي که به مسئله ي تکيه در زبانِ‏ فارسي به طورِ‏ عام و تکيه ي فعل به<br />

طورِ‏ خاص مي پردازد الکساندر خودزکو (Chodzko) است که در سالِ‏ ١٨٥٢ ‎٬‎ در کتابِ‏<br />

دستورِ‏ فارسي ٬ فصلي به اين بحث اختصاص داد ‏(ويندفور ‎١٩٧٩‎:‏ ١٤٥). روالِ‏ کارِ‏ وي در<br />

معرفيِ‏ تکيه ي فعل‎٬‎ بر خالفِ‏<br />

اسم و صفت‎٬‎ پارهپاره و چندگانه است؛ بدين معني که وي<br />

مي کوشد براي هر يک از ساخت هاي فعلي ‏(يعني ‏«گذشته»‏‎٬‎ ‏«حال»‏‎٬‎ ‏«نهي»‏ و ‏«مصدر»‏ در کارِ‏<br />

وي)‏ طرح تکيه ي جداگانه اي ارائه دهد‎٬‎ هر چند که در مواردِ‏ متعددي نيز الگوهاي<br />

ِ<br />

خودِ‏<br />

تکيه‎٬‎ به دو نوع<br />

ِ<br />

‎٢‎)مثالً‏ کلمه ي درگذشت ٬ بسته به محلِ‏ قرار گرفتنِ‏<br />

تلفظ و معنايِ‏ ويژه ي خود را داراست:‏<br />

(= dargoæz×»t مرگ)‏ اسم<br />

(= æd×rgoz×»t مُرد)‏ فعل؛<br />

همين تمايز را در کلمه ي ولي نيز مي بينيم:‏<br />

v×æli ‏(=سرپرست)‏ اسم<br />

(= æv×li اما)‏ حرفِ‏ ربط.‏<br />

دستوريِ‏<br />

متمايز تعلق دارد و‎٬‎ درنتيجه‎٬‎ هريک<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٨ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

پيش نهاديِ‏ او با وضعيتِ‏ ال اقل کنونيِ‏ تکيه ي فعل در فارسي نمي خواند ‏(ويندفور:‏<br />

همان).‏<br />

اين نحوه ي نگرش به مسئله و اين روالِ‏ کار‎٬‎ کمابيش‎٬‎ پس از خودزکو نيز ادامه مي يابد و<br />

مطالعهکنندگانِ‏ ساختمانِ‏ زبانِ‏ فارسي تکيه ي فعل را بر مبناي هر يک از ساخت هاي فعلي‎٬‎ به<br />

طورِ‏ جداگانه‎٬‎ تعيين مي کنند؛ و نتيجه ي کار‎٬‎ وجودِ‏ قواعدِ‏ متعددي است که هر يک ناظر بر<br />

يک ساختِ‏ فعل است‎٬‎ بي آن که از اين ميان تعميمي به دست آيد و‎٬‎ سرانجام‎٬‎ قاعده ي<br />

واحدي پرداخته شود.‏ ما اين شيوه را‎٬‎ پس از خودزکو‎٬‎ در نزدِ‏ پالتز ) ١٩١١)٬ فيالت<br />

) ١٩١٩)٬ فؤادي ) ١٩٣٤/١٣١٣)٬ فرگوسن ) ‎٬(١٩٥٧‎الزار(‏ ١٩٥٧)٬ جزايري و پي پر<br />

) ٬(١٩٦١ بويل ) ٬(١٩٦٦ خانلري ) ٬(١٩٦٦/١٣٤٥ روبينچيک ) ٬(١٩٧١ وحيديان<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

) ١٩٧٢/١٣٥١) و تکستون ) ١٩٧٨) نيز مشاهده مي کنيم؛ با اين تفاوت که هر بار<br />

بررسي متنوع تر و مفصل تر مي گردد‎٬‎ ولي تنوع قواعد همچنان بر طرح<br />

ِ<br />

ِ<br />

ساخت هاي موردِ‏<br />

تکيه ي فعلِ‏ فارسي حاکم است.‏ در اين ميان‎٬‎ تنها دو تن هستند که دست به کوششي براي<br />

تدوينِ‏ يک قاعده ي عمومي مي زنند:‏ نخستين بار فرگوسن در سالِ‏ ٬١٩٥٧ در مقاله ي<br />

‏«تکيه ي کلمه در فارسي» که نخستين نوشته ي مستقل درباره ي تکيه در زبانِ‏ فارسي است<br />

مي نويسد که ‏«مسلمًا درست تر آن است که بگوييم در فارسيِ‏ جديد تکيه ي فعل ميل به عقب<br />

] يعني به سويِ‏ اولِ‏ کلمه]‏ دارد؛ و فعل از اين جهت در تقابلِ‏ با اسم است که در آن تکيه<br />

تمايل به انتهاي کلمه دارد»‏ ‏(فرگوسن:‏ ١٢٦ و ١٢٧). پس از او‎٬‎ ويندفور‎٬‎ در جمع بنديِ‏ خود<br />

از پژوهش هاي انجام يافته در بابِ‏ تکيه ي کلمه در فارسي‎٬‎ بدونِ‏ هيچ اشاره اي به نظرِ‏<br />

فرگوسن در موردِ‏ تکيه ي فعل‎٬‎ با استناد به گفته هاي فيالت ) ١٩١٩)٬ اظهار مي کند که تکيه ي<br />

فعل در فارسي پس رونده است؛ بدين معني که تکيه در فعل بر خالفِ‏ اسم واره ها ‏(يعني<br />

اسم وصفت و ضمير و نظايرِ‏ آنها) همواره ميل به آغاز دارد و بر آن عناصرِ‏ ساختاري قرار<br />

مي گيرد که به سرِ‏ فعل نزديک ترند ‏(ويندفور:‏ ١٤٦). وي‎٬‎ بر اساسِ‏<br />

سازه هاي فعلي را چنين نمايش مي دهد:‏<br />

(١) ستاک Ä جزءِ‏ پيشين Ä عنصرِ‏ منفي ساز Ä پيش فعل.‏<br />

کارِ‏ فيالت‎٬‎ تکيه پذيريِ‏<br />

چپ نمودار يا<br />

‏(بر طبقِ‏ اين نمودار‎٬‎ تکيه ي اصليِ‏ فعل همواره بر اولين عنصرِ‏ سمتِ‏ ِ<br />

اولين سازه ي فعل قرار مي گيرد‎٬‎ و فقدانِ‏ عنصرِ‏ اول به معناي انتقالِ‏ تکيه به عنصرِ‏ دوم<br />

سمتِ‏ چپ است و الي آخر).‏ اما ويندفور مرتبه ي پاياني را غلط مي انگارد‎٬‎ چون به<br />

درستي معتقد است که عنصرِ‏ منفي ساز هميشه تکيه ي اصليِ‏ فعل را دار است‎٬‎ خواه پيش از

ِ<br />

ِ<br />

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ٩<br />

آن عنصرِ‏ ديگري بيايد خواه نيايد ‏(همان).‏ با اين همه‎٬‎ اين استنباطي است که ويندفور از کارِ‏<br />

فيالت مي کند‎٬‎ اما کارِ‏ خودِ‏ فيالت‎٬‎ نظيرِ‏ بقيه ي پژوهش گران‎٬‎ مبتني بر تنوع قواعد است.‏<br />

فرگوسن و ويندفور‎٬‎ هيچ يک‎٬‎ ازاين فراتر نمي روند و نکته سنجيِ‏ آنها در اين باب به<br />

تدوينِ‏ قاعده اي صريح و عام منتهي نمي شود.‏<br />

عالوه بر مسئله ي تنوع و تعددِ‏ قواعد‎٬‎ ساخت هاي فعليِ‏ موردِ‏ بررسي در اين آثار نيز قابلِ‏<br />

تأمل است:‏ گروهي از اين پژوهش گران تنها به اشکالِ‏ ساده ي فعلي مي پردازند و از<br />

ساخت هاي گروهي (Ä بخش ٣) و به اصطالح پيش وندي و مرکب سخني نمي گويند.‏ در<br />

موردِ‏ ساخت هاي گروهي‎٬‎ نخست پالتز ) ١٨) و سپس الزار ) ١٩٥٧: ٣٩)٬ جزايري و پي پر<br />

هستند که به طرح تکيه ي آنها اشاره<br />

ِ<br />

) ٬(٥٤ خانلري ) (١٥٣ و سرانجام‎٬‎ وحيديان ) (٣٤<br />

مي کنند‎٬‎ با ذکرِ‏ اين نکته که پالتز تنها به ساختِ‏ ماضيِ‏ نقلي ‏(حالِ‏ کامل)‏ اشاره مي کند.‏ در<br />

خصوصِ‏ افعالِ‏ داراي پيش فعل يعني افعالي که عنصري غيرِ‏ فعلي آنها را همراهي مي کند<br />

(Ä بخشِ‏ ‎٣‎‏) و طرح تکيه ي آنها اشاراتِ‏ بيش تر و متنوع تري در اين آثار ديده مي شود:‏<br />

پالتز ) ٬(١٨ فيالت ) ٬(٤٥ خانلري ) ٬(١٣٦ روبينچيک ) ٣٥ و (٣٦ و وحيديان ) (٣٦ به تکيه<br />

پذيريِ‏ به اصطالح پيش وندهاي فعلي اشاره مي کنند‎٬‎ حال آنکه الزار ) ١٩٥٧: ٤٠ و ٤١)٬<br />

تمام<br />

ِ<br />

جزايري و پي پر ) ‎٬(٥٢‎الزار(‏ ٣٠٥) ١٩٦٣: و تکستون ) ٨١ و ٨٢)<br />

همراهي کننده ي فعل را داراي تکيه ي اصلي مي شمارند.‏<br />

عناصرِ‏ غيرِ‏ فعليِ‏<br />

اما با وجودِ‏ انبوهِ‏ اطالعاتِ‏ غالبًا درست و‎٬‎ البته‎٬‎ غالبًا مکرري که در مجموعه ي اين آثار<br />

اسم و صفت طرح تکيه ي<br />

ِ<br />

ارائه مي شود‎٬‎ همچنان جاي قاعده يا قواعدي که بتواند همانندِ‏<br />

فعلِ‏ فارسي را‎٬‎ به شکلي نظام مند‎٬‎ منسجم و تعميم پذير‎٬‎ صورت بندي کند خالي است.‏<br />

مقاله<br />

‎٣‎.‏ پيش از آنکه به بررسي و جمع بنديِ‏ مجددِ‏ اطالعاتِ‏ موجود در زمينه ي تکيه ي فعلِ‏<br />

فارسي دست بزنيم‎٬‎ الزم است ساختمانِ‏ فعلِ‏ فارسي را يک بارِ‏ ديگر مرور کنيم.‏<br />

هر فعلِ‏ فارسي داراي دو دسته صورت يا ساخت است:‏<br />

ساخت هاي ‏«تصريف پذير»‏<br />

(finite) و ساخت هاي ‏«تصريف ناپذير»‏ (non-finite) . مالکِ‏ تصريف پذيري‎٬‎ در اين جا‎٬‎<br />

دارا بودنِ‏ اطالعاتي در موردِ‏ ‏«زمان»‏‎٬‎ ‏«وجه»‏ (mode) ٬ ‏«جنبه»‏ (aspect) و ‏«شخص و شمارِ‏ «<br />

فعل است ‏(در تصريف پذيرها)‏‎٬‎ در برابرِ‏ فقدانِ‏ اين اطالعات ‏(در تصريف ناپذيرها).‏<br />

ساخت هاي تصريف پذير دو دسته هستند:‏ ‏«ساده»‏ و ‏«گروهي»‏ (peripherastic) . ساخت<br />

ساده از سه سازه يا عنصر‎٬‎ يعني ‏«ستاک»‏ ‏(در هسته ي ساخت)‏‎٬‎ ‏«جزءِ‏ پيشين»‏ ‏(پيش از هسته)‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٠ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

و ‏«شناسه»‏ يا پايانه هاي فعلي ‏(پس از هسته)‏ تشکيل مي شود:‏<br />

(٢) ساختِ‏ ساده Ä جزءِ‏ پيشين + ستاک + شناسه<br />

‏(با تذکرِ‏ اين نکته که‎٬‎ نظرًا و عمال‎٬ً‎ هر يک از جايگاه هاي سهگانه مي تواند تهي از يک<br />

عنصرِ‏ واجي باشد‎٬‎ يعني با عنصرِ‏ صفر ‏(‏Ò ( پر شود).‏ مثال‎٬ً‎ فعلِ‏ ‏«کشيدن»‏ داراي<br />

صورت هاي ساده ي کشيدم ‏(ماضيِ‏ مطلق)‏‎٬‎ مي کشيدم ‏(ماضيِ‏ استمراري)‏‎٬‎ مي کِشم<br />

‏(مضارع<br />

ِ<br />

اخباري)‏ و بِکشم ‏(مضارع<br />

ِ<br />

ساخت هاي گروهي دو نوع اند.‏ نوع<br />

التزامي)‏ است.‏<br />

فعل‎٬‎ به عنوانِ‏ هسته‎٬‎ ‏«جزءِ‏ پيشين»‏‎٬‎ پيش از صفتِ‏<br />

٣<br />

مفعوليِ‏ «<br />

صرف شده ي فعلِ‏ معينِ‏ ‏«بودن»‏‎٬‎ پس از صفتِ‏ مفعولي:‏<br />

اول از سه سازه يا عنصر تشکيل مي شود:‏ ‏«صفتِ‏<br />

مفعولي‎٬‎ و صورت هاي مختلفِ‏<br />

معين<br />

ِ<br />

فعل ‏«بودن»‏<br />

(٣) ساختِ‏ گروهيِ‏ Ä ١ جزءِ‏ پيشين + صفتِ‏ مفعولي + ِ<br />

‏(جايگاهِ‏ جزءِ‏ پيشين در اين ساخت‎٬‎ جز در يک مورد‎٬‎ معموالً‏ خالي است).‏ مثال‎٬ً‎ فعلِ‏<br />

‏«کشيدن»‏ داراي صورت هاي گروهيِ‏ کشيده ام ‏(ماضيِ‏ نقلي)‏‎٬‎ مي کشيده ام ‏(ماضيِ‏ نقليِ‏<br />

استمراري)‏‎٬‎ کشيده بودم ‏(ماضيِ‏ بعيد)‏‎٬‎ کشيده بوده ام ‏(ماضيِ‏ بعيدِ‏ نقلي)‏ و کشيده باشم<br />

‏(ماضيِ‏ التزامي)‏ است.‏<br />

مرخم « فعل به عنوانِ‏ هسته‎٬‎<br />

نوع دوم ساختِ‏ گروهي از دو سازه تشکيل مي شود:‏ ‏«مصدرِ‏ ِ<br />

و صورتِ‏ مضارع فعلِ‏ معينِ‏ ‏«خواستن»‏ پيش از آن:‏<br />

معين<br />

ِ<br />

(٤) ساختِ‏ گروهيِ‏ Ä ٢ فعل<br />

‏«خواستن»‏ + ‏«مصدرِ‏ مرخم»‏<br />

مثال‎٬ً‎ فعلِ‏ ‏«کشيدن»‏ داراي صورتِ‏ گروهيِ‏ خواهم کشيد ‏(مستقبل)‏ است.‏<br />

در کنارِ‏ اين صورت هاي تصريف پذير‎٬‎ سه ساختِ‏ تصريف ناپذيرِ‏ ‏«صفت مفعولي»‏‎٬‎<br />

٤<br />

‏«مصدري»‏ و ‏«مصدر مرخمي»‏ نيز وجود دارد‎٬‎ که هر يک تنها از يک سازه تشکيل مي شوند.‏<br />

مثًال‎٬‎ فعلِ‏<br />

‏«کشيدن»‏ داراي صورت هاي تصريف ناپذيرِ‏ کشيده ‏(صفت مفعولي)‏‎٬‎ کشيدن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‎٣‎)بي ترديد صفتِ‏ مفعولي خود از دو تک واژ مرکب است:‏ بنِ‏ ماضيِ‏ فعل و پس وندِ‏ ه ‏/e /. اما اين دو تک واژ در<br />

ساختمانِ‏ فعل‎٬‎ مجموعًا‎٬‎ نقشِ‏ يک سازه را ايفا مي کنند و‎٬‎ در درونِ‏ ساختِ‏ گروهي‎٬‎ در کنارِ‏ فعلِ‏ معين‎٬‎ جايگاهِ‏ فعلِ‏<br />

واژگاني را پر مي سازند.‏<br />

‎٤‎)مصدر و مصدرِ‏ مرخم نيز‎٬‎ همچون صفتِ‏ مفعولي (Ä يادداشتِ‏ ٣)٬ در ساخت هاي فعلي‎٬‎ تنها داراي يک سازه<br />

هستند‎٬‎ هر چند که از دو تک واژ تشکيل مي شوند:‏ مصدر از بنِ‏ ماضيِ‏ فعل و پس وندِ‏ َن ‏/ n‏× /٬ و مصدرِ‏ مرخم از بنِ‏<br />

ماضيِ‏ فعل و پس وندِ‏ صفر ‏(‏Ò ). به تعبيرِ‏ ديگر‎٬‎ اين سه عنصر‎٬‎ به لحاظِ‏ واژگاني و اشتقاقي‎٬‎ مرکب (complexe) اند؛<br />

اما‎٬‎ به لحاظِ‏ تصريفي‎٬‎ در ساختِ‏ فعل‎٬‎ بسيط محسوب مي شوند.‏

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ١١<br />

٥<br />

‏(مصدري)‏ و کشيد ‏(مصدر مرخمي)‏ است.‏<br />

٬ ساختِ‏ ساده به چهار صورت ‏(ماضيِ‏ مطلق‎٬‎ ماضيِ‏<br />

٦<br />

بر اساسِ‏ دستورهاي زبانِ‏ فارسي<br />

استمراري‎٬‎ مضارع اخباري‎٬‎ مضارع التز امي)‏‎٬‎ ساختِ‏ گروهيِ‏ نوع يک به پنج صورت ‏(ماضيِ‏<br />

ِ<br />

نقلي‎٬‎ ماضيِ‏ نقليِ‏ استمراري‎٬‎ ماضيِ‏ بعيد‎٬‎ ماضيِ‏ بعيدِ‏ نقلي‎٬‎ ماضيِ‏ التزامي)‏ و ساختِ‏<br />

نوع دو به يک صورت ‏(مستقبل)‏ ظاهر مي شوند که همراه با سه ساختِ‏ تصريف<br />

گروهيِ‏ ِ<br />

ناپذير ‏(صفت مفعولي‎٬‎ مصدري‎٬‎ مصدر مرخمي)‏ مجموعًا سيزده صورت فعلي پديد مي آيد<br />

‏(سواي ساخت هاي نادرتري‎٬‎ مانندِ‏ ماضيِ‏ التزاميِ‏ استمراري‎٬‎ که احيانًا در نوشته هاي برخي<br />

‏)؛ آن گاه‎٬‎ با توجه به صرفِ‏ هر يک از ساخت هاي تصريف<br />

٧<br />

از فارسي زبانان يافت مي شود<br />

مقاله<br />

‎٥‎)فعل دانستن اين سه عنصر به اعتبارِ‏ ويژگي هاي تصريفي و نحويِ‏ آنهاست:‏ اين عناصر‎٬‎ از يک سو‎٬‎ نشانه هاي<br />

تصريفيِ‏ فعل را مي پذيرند مانندِ‏ پذيرشِ‏ تک واژِ‏ نفيِ‏ فعل ) نديده ٬ نديدن ٬ بايد نديد ‏) و‎٬‎ از سويِ‏ ديگر‎٬‎ با برخي از<br />

سازه هاي جمله همان ر ابطه اي را برقرار مي کنند که فعل با وابسته هاي نحويِ‏ خود ‏(يعني مفعول‎٬‎ قيد‎٬‎ متمم و جز آن)‏<br />

ايجاد مي کند ) او را نديده به خانه برگشتم ٬ او را ديدن به نفع هيچ کس نيست ٬ بايد او را ديد ). بر اين اساس‎٬‎ الزم<br />

است در تعريفِ‏ کالسيکِ‏ فعل تجديد نظر شود:‏ فعل ديگر صرفًا کلمه اي نيست که بر مفهوم انجام دادنِ‏ عملي معين<br />

در زماني معين داللت کند‎٬‎ بلکه کلمه اي است با ساختمانِ‏ صرفيِ‏ معين که با ديگر سازه هاي جمله ر ابطه اي معين<br />

برقرار مي کند.‏<br />

اما‎٬‎ در عينِ‏ حال‎٬‎ در اين عناصرِ‏ سهگانه‎٬‎ ويژگي هاي تصريفي و نحويِ‏ صفت ‏(در موردِ‏ صفتِ‏ مفعولي)‏ و اسم ‏(در<br />

موردِ‏ مصدر و مصدرِ‏ مرخم ( نيز ديده مي شود و‎٬‎ بدين مالحظه‎٬‎ مي توان آنها را صفت يا اسم نيز تلقي کرد.‏ در<br />

حقيقت‎٬‎ صفتِ‏ مفعولي‎٬‎ مصدر و مصدرِ‏ مرخم عناصري ‏«دو رگه»‏ هستند؛ بدين معني که هم ويژگي هاي فعل را دارند<br />

و هم ويژگي هاي صفت يا اسم را.‏ بارزترين نمونه ي اين ‏«دو رگه»‏ بودن مصدر است که مي تواند‎٬‎ در يک زمان‎٬‎ هم<br />

نشانه هاي تصريفيِ‏ فعل را بپذيرد و هم نشانه هاي تصريفيِ‏ اسم را:‏ نديدن ها . در اين مورد‎٬‎ نيز Ä احمدِ‏ شفايي‎٬‎<br />

مبانيِ‏ علميِ‏ دستورِ‏ زبانِ‏ فارسي ٬ نوين‎٬‎ تهران ٬١٣٦٣ ص ٦٨-٧٣.<br />

‎٦‎)علي اشرفِ‏ صادقي و غالمرضا ارژنگ‎٬‎ دستور ٬ وزارتِ‏ آموزش و پرورش‎٬‎ تهران ٬١٣٦٣ ص ‎٦٦-٤٢‎؛ محمدرضا<br />

باطني‎٬‎ توصيفِ‏ ساختمانِ‏ دستوريِ‏ زبانِ‏ فارسي ٬ اميرکبير‎٬‎ تهران ٬١٣٦٤ ص ‎١٢٧-١١٠‎؛ طلعتِ‏ بصاري‎٬‎ دستورِ‏ زبانِ‏<br />

فارسي ٬ طهوري‎٬‎ تهران ٬١٣٤٥ ص ‎١٧٦-١٢٨‎؛ محمد جوادِ‏ شريعت‎٬‎ دستورِ‏ زبانِ‏ فارسي ٬ اساطير‎٬‎ تهران ٬١٣٦٤ ص<br />

‎١٦٤-١٤٦‎؛ خسروِ‏ فرشيدورد‎٬‎ دستورِ‏ امروز ٬ صفي عليشاه‎٬‎ تهران ٬١٣٤٨ ص ‎١٤٠-١٢٩‎؛ عبدالعظيم قريب و ديگران‎٬‎<br />

دستورِ‏ زبانِ‏ فارسي ‏(پنج استاد)‏‎٬‎ اشرفي‎٬‎ تهران ٬١٣٧٠ ص ‎١٧٢-١٥٦‎؛ محمد جوادِ‏ مشکور‎٬‎ دستورنامه در صرف و نحوِ‏<br />

زبانِ‏ پارسي ٬ شرق‎٬‎ تهران ٬١٣٦٨ ص ٨٣-٩٩. ساخت هاي موردِ‏ بررسي در تقريبًا همه ي اين دستورها و تقريبًا با<br />

همين عناوين ديده مي شود.‏ اما انتخابِ‏ ما عمدتًا بر کارِ‏ صادقي و ارژنگ مبتني بوده است.‏ تنها يک ساختِ‏ ‏«امر»‏<br />

را که در سايرِ‏ منابع نيز وجود دارد در اين جا کنار گذارده ايم‎٬‎ زيرا آن را‎٬‎ به داليلي که در اين مختصر نمي گنجد‎٬‎ در<br />

زمره ي صيغه هاي ساختِ‏ التزامي به شمار آورده ايم.‏ در اين موردِ‏ اخير من از توضيحاتِ‏ شفاهيِ‏ آقاي دکتر<br />

محمد دبير مقدم سود برده ام.‏<br />

مضارع<br />

ِ<br />

‎٧‎)مثالً‏ Ä آر.‏ اچ.‏ روبينز‎٬‎ تاريخِ‏ مختصرِ‏ زبان شناسي ٬ ترجمه ي علي محمدِ‏ حقشناس‎٬‎ نشر مرکز‎٬‎ تهران ٬١٣٧٠ ص<br />

١٠٧. فرشيدورد نيز‎٬‎ در دستورِ‏ امروز ‏(ص ١٣٦)٬ با استناد به بيتي از منطق الطيرِ‏ عطار‎٬‎ ‏«قربِ‏ پنجه حج به جا آورده بود/‏<br />

عمره عمري بود تا مي کرده بود »٬ از يک ساختِ‏ ماضيِ‏ بعيدِ‏ استمراري ياد مي کند.‏ به هر حال‎٬‎ به نظر نمي رسد چنين<br />

ساختي در فارسيِ‏ امروز وجود داشته باشد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

١٢ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

پذير براي شخص و شمارهاي گوناگون‎٬‎ در مجموع‎٬‎ به طورِ‏ متعارف‎٬‎ شصت و چهار صيغه<br />

براي هر فعل در فارسي ساخته مي شود.‏<br />

هر يک از اين سيزده ساخت يا شصت و چهار صيغه مي تواند داراي دو صورتِ‏ ‏«مثبت»‏<br />

يا ‏«منفي»‏ باشد؛ نفيِ‏ فعل از طريقِ‏ قرار گرفتنِ‏ تک واژِ‏ نفي بر سرِ‏ صورتِ‏ مثبتِ‏ فعل انجام<br />

مي گيرد:‏<br />

(٥) صورتِ‏ منفي Ä تک واژِ‏ نفي + صورتِ‏ مثبتِ‏ فعل.‏<br />

به لحاظِ‏ ساخت واژي ‏(مورفولوژيِ‏ واژگاني)‏‎٬‎ فعلِ‏ فارسي مي تواند با برخي از<br />

وابسته هاي خود رابطه ي نحوي معناييِ‏ نزديک تري برقرار کند ‏(وابسته هايي نظيرِ‏ گروهِ‏<br />

اسمي / اسم‎٬‎ گروهِ‏ صفتي / صفت‎٬‎ گروهِ‏ حرفِ‏ اضافه اي / متمم‎٬‎ گروهِ‏ قيدي / قيد و جز آن)‏‎٬‎<br />

به طوري که برخي از اين صورت ها واژه گرداني (lexicalized) ٨ مي شوند و‎٬‎ در واژگان‎٬‎<br />

حکم<br />

ِ<br />

يک واحدِ‏ واژگانيِ‏ ثابت را پيدا مي کنند.‏ اين واحدهاي واژه گرداني شده را در سنتِ‏<br />

دستور نويسيِ‏ ايرانيان تحتِ‏ عناوينِ‏ افعالِ‏ ‏«پيش وندي»‏ و افعالِ‏ ‏«مرکب»‏ طبقه بندي مي کنند.‏<br />

اين وابسته ها‎٬‎ که ما‎٬‎ در اين جا و به تبعيت از برخي آثارِ‏ غيرِ‏ فارسي‎٬‎ به طورِ‏ کلي آنها را<br />

‏«پيش فعل»‏ (preverb) مي ناميم‎٬‎ همواره پيش از صورتِ‏ بسيطِ‏ فعل مثبت يا منفي قرار<br />

مي گيرند:‏<br />

(٦) صورتِ‏ پيش فعلي Ä پيش فعل + صورتِ‏ بسيطِ‏ فعل<br />

مثال‎٬ً‎ فعلِ‏ ‏«کشيدن»‏ مي تواند داراي صورت هاي پيش فعليِ‏ ‏«فرو کشيدن»‏ يا ‏«بيرون<br />

کشيدن»‏ باشد.‏<br />

‎٤‎.‏ حال‎٬‎ بر اساسِ‏ اين تحليلِ‏ ساختاري از ساختمانِ‏ فعلِ‏ فارسي و نيز با توجه به<br />

اطالعاتي که دستورنويسانِ‏ زبانِ‏ فارسي در موردِ‏ تکيه ي فعل به دست مي دهند‎٬‎ مي توان<br />

چنين نتيجه گرفت که طرح<br />

ِ<br />

عمده تبعيت مي کند:‏<br />

تکيه ي کلمه ي فعل در زبانِ‏ فارسي‎٬‎ به طورِ‏ کلي‎٬‎ از دو قاعده ي<br />

(٧) در صورت هاي مثبت‎٬‎ تکيه ي اصليِ‏ فعل بر آخرين هجاي نخستين سازه<br />

واقع مي شود.‏<br />

‎٨‎)واژه گرداني (lexicalisation) فرايندي است که بر طبقِ‏ آن رشته اي از تک واژها يا کلمات‎٬‎ که ر ابطه اي نحوي با<br />

يک ديگر دارند‎٬‎ بدل به واحدي واژگاني مي شوند‎٬‎ يعني حکم يک واژه ي واحد را پيدا مي کنند.‏ Ä<br />

ِ<br />

Dictionnaire de linguistique, 1973, Larousse, 287-288.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ١٣<br />

(٨) در صورت هاي منفي‎٬‎ تکيه ي اصليِ‏ فعل بر تنها هجاي تک واژِ‏ نفي واقع<br />

مي شود.‏<br />

اين دو قاعده‎٬‎ به ويژه قاعده ي (٧) ٬ از قابليتِ‏ تعميم پذيريِ‏ فوق العاده بااليي برخوردارند<br />

و مي توانند به صورتي منظم و منسجم طرح تکيه ي همه ي ساخت ها و اشکالِ‏ ) ١٣ ساخت و<br />

ِ<br />

٦٤ صيغه)‏ افعالِ‏ واژگاني / قاموسيِ‏ زبانِ‏ فارسي (Ä بخش ٥) را پيش بيني کنند‎٬‎ به طوري که<br />

قواعدِ‏ متعدد و موضعيِ‏ همه ي پژوهش گرانِ‏ قبلي را با اين دو قاعده مي توان بيان کرد و همه ي<br />

آنها ذيلِ‏ اين دو قرار مي گيرند.‏ به تعبيرِ‏ ديگر‎٬‎ اين دو قاعده را داده هاي زبانِ‏ فارسي‎٬‎ از<br />

احکام دستورنويسانِ‏ قبلي‎٬‎ از سويِ‏ ديگر‎٬‎ تأ‏ ييد مي کند.‏<br />

ِ<br />

يک سو‎٬‎ و<br />

اينک با مراجعه به اين دو مأ‏ خذ‎٬‎ يعني داده هاي زباني و احکام<br />

مي کوشيم صحتِ‏ اين دو قاعده را به محک بزنيم.‏<br />

دستورنويسان<br />

مقاله<br />

الف ( شناسه ها يا پايانه هاي فعلي هيچ گاه تکيه نمي پذيرند‎٬‎ چون هيچ گاه نخستين سازه ي<br />

فعل نيستند.‏ کاربردِ‏ پي چسبيِ‏ فعلِ‏ (enclictic) ‏«بودن»‏ ‏(َ‏ م ٬ ي ٬ است ٬ يم ٬ يد ٬ َ‏ ند ( نيز از<br />

٩<br />

همين مقوله است‎٬‎ و در اين حال‎٬‎ اساسًا‎٬‎ فاقدِ‏ تکيه است.‏<br />

ب)‏ تکيه ي اصليِ‏ ساخت هاي ساده ي مثبتِ‏ فاقدِ‏ جزءِ‏ پيشين و پيش فعل بر آخرين هجاي<br />

١٠<br />

ستاک واقع مي شود که نخستين سازه ي فعل است.‏<br />

(٩) کشيدم ‏(ماضيِ‏ مطلق)‏ keæ»id-×m<br />

پ)‏ در ساخت هاي ساده ي مثبتِ‏ داراي جزءِ‏ پيشين ) مي يا ب )‏ و فاقدِ‏ پيش فعل‎٬‎ تکيه ي<br />

١١<br />

اصلي بر يگانه هجاي سازنده ي جزءِ‏ پيشين قرار مي گيرد که نخستين سازه ي فعل است.‏<br />

ِ<br />

ِ<br />

æmi-ke»id-×m<br />

مي کشيدم ‏(ماضيِ‏ استمراري)‏ (١٠) مي کِشم ‏(مضارع اخباري)‏<br />

بکِشم ‏(مضارع التزامي)‏<br />

æmi-ke»-×m<br />

æbe-ke»-×m<br />

‎٩‎)نک:‏ پالتز‎٬‎ ص ‎١٨‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٥٧ ص ‎٣٧‎؛ فرگوسن‎٬‎ ص ‎١٢٨‎؛ بويل‎٬‎ ص ‎١٥‎؛ وحيديان‎٬‎ ص ٣١ و ٣٢.<br />

‎١٠‎)نک:‏ پالتز‎٬‎ ص ‎١٨‎؛ فيالت‎٬‎ ص ‎٤٥‎؛ فرگوسن‎٬‎ ص ١٢٦ و ‎١٢٨‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٥٧ ص ‎٣٩‎؛ جزايري و پي پر‎٬‎ ص ‎٥٣‎؛<br />

خانلري‎٬‎ ص ‎١٥٣‎؛ روبينچيک‎٬‎ ص ‎٣٥‎؛ وحيديان‎٬‎ ص ‎٣١‎؛ تکستون‎٬‎ ص ٧٤.<br />

‎١١‎)نک : پالتز‎٬‎ ص ‎١٨‎؛ فيالت‎٬‎ ص ‎٤٥‎؛ فؤادي‎٬‎ ص ‎٩٦٥‎؛ فرگوسن‎٬‎ ص ‎١٢٦‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٧٥ ص ‎٣٩‎؛ جزايري و<br />

پي پر‎٬‎ ص ‎٥٣‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٦٣ ص ‎٣٠٥‎؛ بويل‎٬‎ ص ‎١٥‎؛ خانلري‎٬‎ ص ‎١٥٣‎؛ روبينچيک‎٬‎ ص ‎٣٥‎؛ وحيديان‎٬‎ ص ٣٣.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٤ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

ت)‏ در ساخت هاي گروهيِ‏ نوع اولِ‏ مثبت‎٬‎ بدونِ‏ جزءِ‏ پيشين و پيش فعل‎٬‎ تکيه ي اصلي بر<br />

١٢<br />

هجاي پايانيِ‏ صفتِ‏ مفعولي قرار مي گيرد که نخستين سازه است.‏<br />

(١١) کشيده ام ‏(ماضيِ‏ نقلي)‏ ke»iæde-×m<br />

کشيده بودم ‏(ماضيِ‏ بعيد)‏<br />

کشيده بوده ام ‏(ماضيِ‏ بعيدِ‏ نقلي)‏<br />

کشيده باشم ‏(ماضيِ‏ التزامي)‏<br />

ke»iæde-bud×m<br />

ke»iæde-bude×m<br />

ke»iæde-ba»×m<br />

نوع اولِ‏ مثبت که داراي جزءِ‏ پيشين ) مي )‏ است‎٬‎ بدونِ‏<br />

ث)‏ در يگانه ساختِ‏ گروهيِ‏ ِ<br />

پيش فعل‎٬‎ تکيه ي اصلي بر هجاي سازنده ي جزءِ‏ پيشين قرار مي گيرد.‏<br />

(١٢) مي کشيده ام ‏(ماضيِ‏ نقليِ‏ استمراري)‏ æmi-ke»ide-×m<br />

ج)‏ در تنها ساختِ‏ گروهيِ‏ نوع دوم مثبت‎٬‎ بدونِ‏ پيشفعل‎٬‎ تکيه ي اصلي بر هجاي پايانيِ‏<br />

١٣<br />

فعلِ‏ معينِ‏ ‏«خواستن»‏ قرار مي گيرد که نخستين سازه است.‏<br />

(١٣) خواهم کشيد ‏(مستقبل)‏ xaæh×m-ke»id<br />

١٤<br />

چ)‏ سه ساختِ‏ تصريف ناپذيرِ‏ مثبت‎٬‎ بدونِ‏ پيشفعل‎٬‎ در هجاي پايانيِ‏ خود تکيه برند.‏<br />

(١٤) کشيده ‏(صفت مفعولي)‏ ke»iæde<br />

کشيدن ‏(مصدري)‏<br />

کشيد ‏(مصدر مرخمي)‏<br />

ke»iæd×n<br />

keæ»id<br />

ح)‏ در صورت هاي مثبتِ‏ داراي پيشفعل‎٬‎ تکيه ي اصلي بر هجاي پايانيِ‏ پيش فعل قرار<br />

١٥<br />

مي گيرد که نخستين سازه ي فعل است.‏<br />

(١٥) فرو / بيرون کشيدم foæru-/ biærun-ke»id-×m<br />

فرو / بيرون مي کشيدم<br />

فرو / بيرون مي کشم<br />

foæru-/ biærun-mi-ke»id-×m<br />

foæru-/ biærun-mi-ke»-×m<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‎١٢‎)نک:‏ پالتز‎٬‎ ص ‎١٨‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٥٧ ص ‎٣٩‎؛ فرگوسن‎٬‎ ص ‎١٢٨‎؛ جزايري و پي پر‎٬‎ ص ‎٥٤‎؛ خانلري‎٬‎ ص ‎١٥٣‎؛<br />

روبينچيک‎٬‎ ص ‎٣٥‎؛ وحيديان‎٬‎ ص ٣٣.<br />

‎١٣‎)نک:‏ الزار‎٬‎ ٬١٩٥٧ ص ‎٣٩‎؛ جزايري و پي پر‎٬‎ ص ‎٥٤‎؛ خانلري‎٬‎ ص ‎١٥٤‎؛ وحيديان‎٬‎ ص ٣٣.<br />

‎١٤‎)نک:‏ خودزکو‎٬‎ به نقل از ويندفور‎٬‎ ص ‎١٤٥‎؛ فرگوسن‎٬‎ ص ١٢٦.<br />

‎١٥‎)نک : پالتز‎٬‎ ص ‎١٨‎؛ فيالت‎٬‎ ص ‎٤٥‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٥٧ ص ٤٠ و ‎٤١‎؛ جزايري و پي پر‎٬‎ ص ‎٥٢‎؛ الزار‎٬‎ ٬١٩٦٣ ص<br />

‎٣٠٥‎؛ خانلري‎٬‎ ص ‎١٥٤‎؛ روبينچيک‎٬‎ ص ‎٣٥‎؛ وحيديان‎٬‎ ص ‎٣٦‎؛ تکستون‎٬‎ ص ٨١.

فرو / بيرون بکشم<br />

فرو / بيرون کشيده ام<br />

فرو / بيرون مي کشيده ام<br />

فرو / بيرون کشيده بودم<br />

فرو / بيرون کشيده بوده ام<br />

فرو / بيرون کشيده باشم<br />

فرو / بيرون خواهم کشيد<br />

اين قاعده ساخت هاي تص ريف ن اپ<br />

مي شود.‏<br />

<br />

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ١٥<br />

foæru-/ biærun-be-ke»-×m<br />

foæru-/ biærun-ke»ide-×m<br />

foæru-/ biærun-mi-ke»ide-×m<br />

foæru-/ biærun-ke»ide-bud×m<br />

foæru-/ biærun-ke»ide-bude×m<br />

foæru-/ biærun-ke»ide-ba»×m<br />

foæru-/ biærun-xah×m-ke»id<br />

صفت مفعولي و مصدر مرخمي را<br />

ذي رِ‏<br />

ني ز شامل<br />

(١٦) دست هايش را از جيب بيرون کشيده (biærun-ke»ide) ٬ با من دست داد.‏<br />

بايد خود را از اين منجالب بيرون کشيد (biærun-ke»id) .<br />

اما در ساختِ‏ مصدريِ‏ پيشفعلي‎٬‎ همچنان و بر خالفِ‏ قاعده‎٬‎ تکيه بر هجاي پايانيِ‏<br />

مصدر قرار مي گيرد.‏<br />

(١٧) فرو / بيرون کشيدن foru-/ birun-ke»iæd×n<br />

علتِ‏ اين امر مي تواند دو چيز باشد:‏ يکي اسم وارگيِ‏ ساختِ‏<br />

مصدري است.‏ بدين معني<br />

که مصدر‎٬‎ هم زمان‎٬‎ هم ويژگي هاي اسم را دارد و هم ويژگي هاي فعلرا ‏(نيز Ä يادداشتِ‏<br />

و لذا ممکن است در اين حال داراي طرح تکيه ي اسم باشد.‏ اما‎٬‎ از سويِ‏ ديگر‎٬‎ مي توان<br />

ِ<br />

٬(٤<br />

گفت که چنانچه در اين ساخت هاي مصدري تکيه ي اصلي بر پيشفعل قرار گيرد‎٬‎ آنگاه<br />

جمع ماضيِ‏ مطلق به<br />

تقابلِ‏ زَبَ‏ رزنجيريِ‏ ميانِ‏ ساختِ‏ مصدري و صيغه ي سوم شخصِ‏ ِ<br />

صورتي که در فارسيِ‏ گفتاري ادا مي شود و تنها مميزه ي اين دو صيغه از يک ديگر است<br />

خنثي مي شود.‏<br />

(١٨) ‏(ساختِ‏ مصدري)‏ birun-ke»iæd×n<br />

‏(سوم شخصِ‏<br />

ماضيِ‏ مطلقِ‏ گفتاري)‏<br />

biærun-ke»id-×n<br />

جمع<br />

ِ<br />

خ)‏ در صورت هاي منفي‎٬‎ همواره‎٬‎ تکيه ي اصلي بر يگانه هجايِ‏ تک واژِ‏ نفي قرار<br />

١٦<br />

مي گيرد.‏<br />

‎١٦‎)نک:‏ خودزکو‎٬‎ به نقل از ويندفور‎٬‎ ص ‎١٤٥‎؛ پالتز‎٬‎ ص ‎١٨‎؛ فيالت‎٬‎ ص ٤٥ و ‎٤٦‎؛ فرگوسن‎٬‎ ص ‎١٢٦‎؛ الزار‎٬‎<br />

روبينچيک‎٬‎ ص ‎٣٦‎؛<br />

خانلري‎٬‎ ص ‎١٥٣‎؛ ٬١٩٥٧ ص ٤١ و ‎٤٢‎؛ جزايري و پي پر‎٬‎ ص ٥٣ و ‎٥٤‎؛ بويل‎٬‎ ص ‎١٥‎؛ تکستون‎٬‎ ص ٤٩ و ٧٤ و ‎٨٢‎؛ ويندفور‎٬‎ ص ١٤٦.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

١٦ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

(١٩) ‏(فرو / بيرون)‏ نکشيدم (foru-/ birun-) æn×-ke»id-×m<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نمي کشيدم<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نمي کشم<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نکشم<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نکشيده ام<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نمي کشيده ام<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نکشيده بودم<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نکشيده بوده ام<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نکشيده باشم<br />

‏(فرو / بيرون)‏ نخواهم کشيد<br />

(foru-/ birun-) æne-mi-ke»id-×m<br />

(foru-/ birun-) æne-mi-ke»-×m<br />

(foru-/ birun-) æn×-ke»-×m<br />

(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-×m<br />

(foru-/ birun-) æne-mi-ke»ide-×m<br />

(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-bud×m<br />

(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-bude×m<br />

(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-ba»×m<br />

(foru-/ birun-) æn×-xah×m-ke»id<br />

در ساخت هاي تصريف ناپذيرِ‏ منفي‎٬‎ اين قاعده ساختِ‏ مصدر مرخمي را نيز شامل<br />

مي شود.‏<br />

(٢٠) بايد خود را از اين کار بيرون نکشيد .(birun-æn×-ke»id)<br />

اما در ساختِ‏ صفت مفعوليِ‏ منفي‎٬‎ تکيه بري دو حالتِ‏ مختلف پيدا مي کند:‏ يکي در<br />

کاربردهاي فعليِ‏ صفتِ‏ مفعولي ‏(آنچه که در سنتِ‏ دستورنويسيِ‏ فارسي ‏«وجهِ‏ وصفي»‏<br />

ناميده مي شود)‏ که تکيه طبقِ‏ قاعده بر تک واژِ‏ نفي قرار مي گيرد؛<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

(٢١) دست هايش را از جيب بيرون نکشيده (birun-æn×-ke»ide) ‎٬‎ با من دست<br />

نداد.‏<br />

و ديگري در کاربردهاي قيديِ‏ صفتِ‏ مفعولي ‏(حالتي که در آن صفتِ‏ مفعولي فعلِ‏ جمله اي<br />

است که آن جمله خود جايگاهِ‏ قيدِ‏ جمله ي اصلي را اشغال مي کند)‏ که تکيه ي اصلي‎٬‎<br />

همچنان و بر خالفِ‏<br />

قاعده‎٬‎ بر هجاي پايانيِ‏ صورتِ‏ فعل واقع مي شود.‏<br />

(٢٢) هنوز قلمش را ازجيب بيرون نکشيده (birun-n×-ke»iæde) ٬ شروع به<br />

نوشتن کرد.‏<br />

علتِ‏ اين بي قاعدگي مي تواند قيدوارگيِ‏ صفتِ‏ مفعولي‎٬‎ در اين جا‎٬‎ باشد؛ بدين معني که<br />

در صفتِ‏ مفعولي‎٬‎ هم زمان‎٬‎ هم ويژگي هاي فعل ديده مي شود و هم ويژگي هاي صفت / قيد<br />

‏(نيزÄ يادداشتِ‏ ٥).<br />

از سويِ‏ ديگر‎٬‎ در ساختِ‏<br />

مصدريِ‏ منفي هم‎٬‎ مانندِ‏ مصدرهاي پيش فعلي (Ä همين

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ١٧<br />

بخش‎٬‎ بندِ‏ ح)‏ همچنان و بر خالفِ‏ قاعده‎٬‎ تکيه بر هجاي پايانيِ‏ مصدر قرار مي گيرد و نه بر<br />

تک واژِ‏ نفي.‏<br />

مقاله<br />

(٢٣) ‏(فرو / بيرون)‏ نکشيدن (foru-/ birun-) n×-ke»iæd×n<br />

علتِ‏ اين امر‎٬‎ همچون موردِ‏ مصدرهاي پيش فعلي‎٬‎ مي تواند يا مربوط به اسم وارگيِ‏<br />

مصدر باشد و يا ناشي از امکانِ‏ خنثي شدنِ‏ تقابلِ‏ صورتِ‏ مصدري منفي و صيغه ي سوم<br />

شخصِ‏ ماضيِ‏ مطلق در فارسيِ‏ گفتاري.‏<br />

(٢٤) ‏(ساختِ‏ مصدري)‏ (birun-) n×-ke»iæd×n<br />

(birun-) æn×-ke»id-×n<br />

جمع<br />

ِ<br />

جمع<br />

ِ<br />

‏(سوم شخصِ‏<br />

ماضيِ‏ مطلقِ‏ گفتاري)‏<br />

٥ .‏ همه ي فعل هاي فارسي‎٬‎ در همه ي ١٣ ساخت و ٦٤ صيغه ي خود‎٬‎ از دو قاعده ي<br />

مثبت و منفيِ‏ پيش گفته تبعيت مي کنند.‏ اما در سه فعلِ‏ ‏«بايستن»‏‎٬‎ ‏«داشتن»‏ و ‏«خواستن»‏ رفتارِ‏<br />

دو گانه اي ديده مي شود:‏ دراين سه فعل‎٬‎ در برخي از کاربردهايشان‎٬‎ تکيه گرايش به پايانِ‏<br />

کلمه دارد:‏<br />

الف)‏ در فعلِ‏ ‏«بايستن»‏‎٬‎ در چهار صيغه ‏(از شش صيغه)‏‎٬‎ تکيه ي اصلي بر هجاي آخرِ‏<br />

کلمه ‏(يا هجاي حاويِ‏ شناسه)‏ قرار مي گيرد.‏<br />

(٢٥) بايد baæj-×d<br />

مي بايد<br />

بايست<br />

مي بايست<br />

mi-baæj-×d<br />

baæjest-Ò<br />

mi-baæjest-Ò<br />

در دو صيغه ي ديگر‎٬‎ که داراي جزءِ‏ پسينِ‏ تاريخيِ‏ ي هستند‎٬‎ تکيه بر هجايِ‏ ماقبلِ‏ آخر<br />

‏(که همچنان هجاي حاويِ‏ شناسه است)‏ قرار مي گيرد.‏<br />

(٢٦) بايستي baæjest-Ò-i<br />

مي بايستي<br />

mi-baæjest-Ò-i<br />

مفهوم<br />

ِ<br />

ب)‏ فعلِ‏ ‏«داشتن»‏‎٬‎ به عنوانِ‏ فعلِ‏ واژگاني / قاموسي ‏(با<br />

تکيهپذيريِ‏ فعل تبعيت مي کند.‏<br />

(٢٧) اين کتاب را دارم .(ædar-×m)<br />

اين کتاب را داشتم .(æda»t-×m)<br />

‏«مالکيت»)‏‎٬‎ کامالً‏ از قواعدِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

١٨ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

اما ‏«داشتن»‏‎٬‎ به عنوانِ‏ وابسته ي دستوريِ‏ گروهِ‏ فعلي ‏(براي ايجادِ‏ جنبه ي ناقص يا<br />

فعلي)‏‎٬‎ در صيغه هاي مضارع خود‎٬‎ بر هجاي پاياني تکيه مي پذيرد؛<br />

ِ<br />

استمراري کردنِ‏ گروهِ‏<br />

(٢٨) دارم (daær-×m) کتاب را مي آورم.‏<br />

و در صيغه هاي ماضي‎٬‎ بر هجاي ماقبلِ‏ آخر.‏<br />

(٢٩) داشتم (æda»t-×m) کتاب را مي آوردم.‏<br />

پ)‏ فعلِ‏ ‏«خواستن»‏ نيز گذشته از کاربردي که به عنوانِ‏ فعلِ‏ معين در ساختِ‏ گروهيِ‏ ٢<br />

مفهوم<br />

ِ<br />

ايفا مي کند دو حالتِ‏ متفاوت دارد:‏ در<br />

تکيهپذيري مطابقِ‏ قاعده صورت مي گيرد.‏<br />

(٣٠) اين کتاب را مي خواهم .(æmi-xah-×m)<br />

اين کتاب را مي خواستم .(æmi-xast-×m)<br />

‏«مطالبه»‏‎٬‎ به عنوانِ‏ يک فعلِ‏ متعدّ‏ ي‎٬‎<br />

مفهوم ‏«ار اده»‏‎٬‎ ‏«آرزو»‏ يا ‏«احتمال»‏‎٬‎ اين تکيه‎٬‎ در صيغه هاي مضارع ‏(مثبت)‏ بر<br />

ِ<br />

اما در<br />

هجاي پايانيِ‏ کلمه واقع مي شود؛<br />

(٣١) مي خواهم (mi-xaæh-×m) کتاب را بياورم.‏<br />

و در صيغه هاي ماضي ‏(مثبت)‏‎٬‎ بر هجاي ماقبلِ‏ آخر ‏(هجاي پايانيِ‏ ستاک در ساخت هاي<br />

ساده‎٬‎ و هجاي پايانيِ‏ صفتِ‏<br />

مفعولي در ساخت هاي گروهي).‏<br />

(٣٢) مي خواستم (mi-æxast-×m) کتاب را بياورم.‏<br />

مي خواسته ام (mi-xasæte-×m) کتاب را بياورم.‏<br />

حال‎٬‎ دو مسئله مطرح مي شود:‏ ١) چرا طرح تکيه ي اين سه فعل دوگانه است و در<br />

ِ<br />

مواردي تکيه گرايش به پايانِ‏ کلمه دارد ‏(و نه آغاز)؛ ٢) چرا در فعل هاي ‏«داشتن»‏ و<br />

‏«خواستن»‏ صيغه هاي ماضي‎٬‎ نسبت به مضارع‎٬‎ اين گرايش را کم تر از خود نشان مي دهند.‏<br />

١٧<br />

طرح تکيه در اين افعال ممکن است ناشي از پديده ي دستوري شدگي<br />

پاياني شدنِ‏ ِ<br />

(gramaticalization) باشد.‏ بدين معني که اين افعال گرايشي بسيار شديد به تبديل شدن به<br />

‎١٧‎)دستوري شدگي (gramaticalization) فرايندي است که در آن واحدها و ساخت هاي واژگاني ‏(يا‎٬‎ به تعبيرِ‏ ديگر‎٬‎<br />

واژه ها)‏ نقشِ‏ دستوري پيدا مي کنند و‎٬‎ به مجردي که اين حادثه اتفاق افتاد‎٬‎ به تدريج نقشِ‏ دستوريِ‏ تازه ي آنها<br />

گسترش مي يابد.‏ نک:‏ Cambridge: Hopper, Paul J. & Traugott, Eizabeth C. 1993, Gramaticalization ,<br />

Cambridge University Press, xv.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ١٩<br />

عناصرِ‏ دستوري دارند و رفتهرفته از فعلي واژگاني‎٬‎ در جايگاهِ‏ هسته ي گروهِ‏ فعلي‎٬‎ بدل به<br />

مقام<br />

ِ<br />

يکي از وابسته هاي گروهِ‏ فعلي مي شوند.‏ در اين ميان ‏«بايستن»‏ و ‏«داشتن»‏‎٬‎ در<br />

وابسته هاي به ترتيب وجهي (modal) و جنبه اي (aspectual) گروهِ‏ فعلي‎٬‎ مسلمًا تبديل به<br />

عناصرِ‏ دستوري شده اند‎٬‎ و مي توان چنين گرايشِ‏ شديدي را در ‏«خواستن»‏ نيز مشاهده کرد.‏<br />

اما ناهماهنگي ميانِ‏ صيغه هاي مضارع و ماضيِ‏ ‏«داشتن»‏ و ‏«خواستن»‏ در تکيه پذيري را<br />

مي توان چنين توضيح داد:‏ چنان چه در صيغه هاي ماضيِ‏ اين افعال نيز تکيه به پايانِ‏ کلمه<br />

منتقل مي شد‎٬‎ آن گاه تقابلِ‏ زبرزنجيريِ‏ ساخت هاي ماضيِ‏ مطلق و ماضيِ‏ استمراري‎٬‎ از يک<br />

سو‎٬‎ با ساخت هايِ‏ ماضيِ‏ نقلي و ماضيِ‏ نقليِ‏ استمراري‎٬‎ از سوي ديگر‎٬‎ به صورتي که در<br />

فارسيِ‏ گفتاري مشاهده مي شود و تنها مميزه ي اين ساخت ها از يک ديگر است خنثي<br />

مي شد.‏<br />

(٣٣) ‏(ماضيِ‏ نقلي)‏ ~ da»æt-×m ‏(ماضيِ‏ مطلق)‏ æda»t-×m<br />

‏(ماضيِ‏ نقلي)‏ ~ xasæt-×m ‏(ماضيِ‏ مطلق)‏ æxast-×m<br />

‏(ماضيِ‏ نقليِ‏ استمراري)‏ ~ mi-xasæt-×m ‏(ماضيِ‏ استمراري)‏ mi-æxast-×m<br />

مقاله<br />

طرح تکيه ي فعلِ‏ فارسي و به ويژه قاعده ي صورت هاي<br />

‎٦‎.‏ دو قاعده ي عموميِ‏ ِ<br />

مثبت سه مسئله ي عمده را مطرح مي سازد که هر يک جداگانه قابلِ‏ بحث است و در اين جا<br />

به اجمال به آنها اشاره مي گردد:‏<br />

١) گرايشِ‏ عموميِ‏ تکيه در زبانِ‏ فارسي به سمتِ‏ پايان واژه است و اين امري است که در<br />

همه ي اسم ها‎٬‎ صفت ها‎٬‎ قسمتِ‏ عمده ي قيدها و حتي فعل هاي دستوري شده نيز قابلِ‏<br />

مشاهده است؛ اما‎٬‎ همان گونه که فرگوسن و ويندفور مي گويند‎٬‎ در فعل اين گرايش معکوس<br />

مي گردد.‏ حال با توجه به آن که تکيه در فعل همواره بر هجاي پايانيِ‏ يک سازه ‏(و البته اولين<br />

سازه)‏ قرار مي گيرد‎٬‎ مي توان گفت که آن گرايشِ‏ عمومي در موردِ‏ فعل نقض نمي گردد‎٬‎ بلکه با<br />

گرايشي ديگر در مي آميزد که خاصِ‏ فعل است؛ يعني در فعل‎٬‎ از سويي‎٬‎ گرايشِ‏ عموميِ‏<br />

تکيه وجود دارد که به سمتِ‏ پايان است و در درونِ‏ هر يک از سازه هاي فعل مشاهده<br />

مي شود‎٬‎ و‎٬‎ از سويِ‏ ديگر‎٬‎ گرايشي به سمتِ‏ آغاز که در آرايشِ‏ سازه ها و رابطه ي ميانِ‏ آنها<br />

ديده مي شود.‏ مي توان گفت که اين گرايشِ‏ دوم نه علتِ‏ دستوريِ‏ محض‎٬‎ بلکه علتي کاربردي<br />

دارد؛ بدين معني که سازه هاي آغازِ‏ فعل نسبت به سازه هاي بعدي از<br />

برجستگيِ‏ بيشتري برخوردارند و‎٬‎ در نتيجه‎٬‎ براي صوريسازيِ‏ اين برجستگي الزم است<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

(pragmatic)

٢٠ تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ...<br />

تکيه ي اصليِ‏ واژه به سازه هاي آغازين منتقل گردد.‏<br />

٢) ساختمانِ‏ فعلِ‏ فارسي به گونه اي است که ايجادِ‏ ساخت ها و صورت هاي تازه را کامالً‏<br />

ممکن مي سازد.‏ به عنوانِ‏ مثال‎٬‎ ساخت هاي ماضيِ‏ بعيد يا ماضي التزامي مي توانند‎٬‎ با<br />

پيشين‎٬‎ جنبه ي استمراري ‏(يا ناقص)‏ به خود بگيرند؛ در اين حال‎٬‎ طرح<br />

ِ<br />

پرشدنِ‏ جايگاهِ‏ جزءِ‏<br />

تکيه ي اين صورت هاي تازه‎٬‎ همچنان‎٬‎ از قاعده ي عمومي تبعيت خواهد کرد و لذا<br />

پيش بينيپذير خواهد بود.‏<br />

(٣٤) مي کشيده باشد ‏(ماضيِ‏ التزاميِ‏ استمراري)‏ æmi-ke»ide-ba»×d<br />

مي کشيده بود ‏(ماضيِ‏ بعيدِ‏ استمراري)‏<br />

æmi-ke»ide-bud<br />

٣) به گفته ي الزار‎٬‎ ‏«فعل‎٬‎ وقتي داراي پيش فعل باشد يا با عنصرِ‏ اسميِ‏ قبل از خود<br />

تشکيلِ‏ يک عبارت (locution)<br />

دهد يا پيش از آن متممي قرار گيرد که با فعل رابطه اي<br />

کمابيش نزديک برقرار سازد‎٬‎ عمومًا فاقدِ‏ تکيه است و تکيه ي قوي بر عنصري قرار مي گيرد<br />

که پيش از فعل مي آيد»‏ ) ‎١٩٦٣‎:‏ ‎٣٠٥‎‏) عناصري که به گفته ي وي مي توانند ‏«وابسته هاي<br />

گوناگون و حتي نهاد»‏ هم باشند ) ‎١٩٥٧‎:‏ ٤٠). اما آنچه الزار ‏«رابطه ي کمابيش نزديک»‏<br />

مي نامد چيست؟ اين رابطه ي نزديک را مي توان از طريقِ‏ معيارهاي نحوي معنايي<br />

کاربردي توضيح داد؛ بدين معني که گوينده‎٬‎ متناسب با نيازهاي ارتباطي و لذا واژگانيِ‏ خود‎٬‎<br />

فعل را‎٬‎ به همراهِ‏ ‏(معموًال)‏ يکي از وابسته هاي نحويش به صورتِ‏ يک بلوکِ‏ نحوي در<br />

مي آورد که هم از انسجام و استقاللِ‏ نحوي برخوردار است و هم کمابيش معنايي واحد و<br />

منسجم را براي گوينده تداعي مي کند.‏ ما بازاءِ‏ واجيِ‏ اين رابطه ي جديد يک تکيه ي قويِ‏<br />

واحد است که طبقِ‏ قاعده ي عموميِ‏ صورت هاي مثبت بايد بر آخرين هجاي سازه ي<br />

نخست يعني عنصرِ‏ غيرِ‏ فعلي يا پيش فعل که معموًال بالفاصله پيش از فعل قرار مي گيرد<br />

واقع شود.‏ در حقيقت‎٬‎ در اين حال‎٬‎ گوينده مي تواند‎٬‎ به مقتضاي مقاصدِ‏ خود و به کمکِ‏<br />

تکيه‎٬‎ بلوک هاي نحويِ‏ يک پارچه اي بسازد که داراي وحدت واستقاللِ‏ نحوي معنايي باشند.‏<br />

به تعبيرِ‏ ديگر‎٬‎ ساختنِ‏ آنچه درسنتِ‏ دستورنويسيِ‏ فارسي فعلِ‏ مرکب ناميده مي شود امکاني<br />

است در دستِ‏ گوينده و اختياري است متعلق به وي که مي تواند بر حسبِ‏ ضرورت هاي<br />

ارتباطي و واژگانيِ‏ خود از آن بهره گيرد:‏ يعني به صورتي بسيار زايا دست به ساختنِ‏ ‏«افعالِ‏<br />

نو»‏ بزند بي آن که همه ي اين ‏«افعالِ‏ نو»‏ ضرورتًا واژهگرداني شوند و در واژگان تثبيت شوند.‏<br />

(٣٥) غذا را کشيدم keæ»id-×m) (q×æza ra .<br />

غذا کشيدم (q×æza-ke»id-×m) .<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ ... ٢١<br />

همين رابطه ي ميانِ‏ فعل و وابسته هايش را‎٬‎ به نحوِ‏ چشم گيرِ‏ ديگري‎٬‎ در ساختِ‏ واژه نيز<br />

يکي از وابسته هايش‎٬‎ مي تواند در حکم<br />

ِ<br />

مي بينيم:‏ در اين حال‎٬‎ فعل‎٬‎ به همراهِ‏<br />

ترکيب‎٬‎ واردِ‏ يک فرايندِ‏ ساختواژي شود.‏<br />

(٣٦) ديوار را کشيدم Ä ‏«ديوار کش»‏Ä ديوار کشي.‏<br />

ستاک يا پايه ي<br />

مقاله<br />

مآخذ:‏<br />

, Chodzko Boyle., John A., 1966, Grammar of Modern Persian, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 15-16;<br />

Alexandre, 1852, Grammaire persane ou principes de l´iranien moderne, Paris, Maisonneuve & Cie,<br />

182-185; Ferguson , Charles A., 1957, ``Word Stress in Persian'', Language 33, 123-135; Jazayery , M.A.&<br />

Paper , H. H., 1961, A Reference Grammar of Modern Persian, Michigan, The University of Michigan,<br />

52-55; Lazard , Gilbert, 1957, Grammaire du persan contemporain , Paris, Klincksieck; Lazard , Gilbert,<br />

1963, La langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris, Klincksieck, 304-306; Phillot ,D.<br />

C., 1919, Higher Persian Grammar , Calcutta, 45-47; Platts , John T., 1911, A Grammar of the Persian<br />

Grammar-Part I:<br />

Accidence , Oxford, Clarendon, 18; Rubinchick , Yu. A., 1971, The Modern Persian<br />

Language, Moscow, Nauka, 35-39; Thackston , Wheeler M., 1978, An Introduction<br />

to Persian, Tehran,<br />

Soroush, 49, 74, 81-82; Windfuhr , Gernot L., 1979, Persian Grammar-History and State of its Study, The<br />

Haugue, Mouton, 144-149;<br />

خانلري‎٬‎ پرويز ناتل‎٬‎ ٬١٩٦٦/١٣٤٥ وزنِ‏ شعرِ‏ فارسي ٬ تهران‎٬‎ بنيادِ‏ فرهنگِ‏ ايران‎٬‎ ص ‎١٥٥-١٤٨‎؛ فؤادي‎٬‎ حسين‎٬‎<br />

٬١٩٣٤/١٣١٣ ‏«آهنگ در زبانِ‏ فارسي»‏‎٬‎ مهر ٬١٢ ٬١ ٬ ص ‎٩٦٨-٩٦٤‎؛ وحيديانِ‏ کاميار‎٬‎ تقي‎٬‎ ٬١٩٧٢/١٣٥١ مشخصاتِ‏<br />

زبر زنجيري در زبانِ‏ فارسي تکيه و آهنگ و بحثي در درنگ ٬ پايان نامه ي دکتريِ‏ زبان شناسي‎٬‎ دانشگاهِ‏ تهران‎٬‎<br />

ص‎٣٧-٣١‎‏.‏<br />

©<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

فعلِ‏ ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني<br />

م.‏ باگاليوبُف<br />

M. Bogolyubov<br />

نام<br />

ِ<br />

زردشت در آغازِ‏ يکي از موعظه هاي خود (1 Y) ,30 شنوندگان و شاگردانِ‏ خود را با<br />

is ‏(حالتِ‏ نداييِ‏ جمع)‏ خطاب کرده است.‏ دانش مندان عمومًا اتفاقِ‏ نظر دارند که<br />

¦ s<br />

§ anto¦<br />

§ ant-<br />

فعلِ‏<br />

is ‎٬‎ که وجهِ‏ وصفيِ‏ معلوم است‎٬‎ از ريشه ي - ae§ ‏«جستن»‏ ساخته شده و ant- is § به معنيِ‏<br />

‏«جوينده»‏‎٬‎ ‏«طالب»‏ است.‏ هرچند اين وجهِ‏ اشتقاق کامًال مناسب است‎٬‎ نبايد اشتقاقِ‏ آن را از<br />

-i ai-: ‎٬‎ که بيلي ((487-8 Dkhs ,481 و .H) .W Bailey آن را ريشه ي واژه هاي اوستاييِ‏<br />

ra- ae ¦ ‎٬‎ hamâ ¦ d ‏«آموزش گاه»‏‎٬‎ rya- ae ¦ ‏«دانش آموز»‏‎٬‎ - rapati ae ¦ ‏«آموزگار»‏ و ستاکِ‏<br />

ª sakye يا ha ª ¨sarya=<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

ha ‏«آموزش»‏‎٬‎ his ¤ ¤ stai ‏«او آموخت»‏ دانسته است‎٬‎ منتفي به شمار آورد.‏ به<br />

عقيده ي نگارنده ريشه ي -i : -‏ai را مي توان در فعلِ‏ خوارزميِ‏ هيذ ‏«از بر خواندن‎٬‎ خواندن»‏<br />

نيز يافت که ماده ي کهنِ‏ آن با -h پيشايند ‏(پروتتيک)‏ و گستره ي -d- : *h-ai-d-a- ساخته شده<br />

است.‏ گستره ي -d- در واژه ي اوستاييِ‏ -d *ham-i-d->hamâ¦<br />

شواهدِ‏ خوارزمي:‏<br />

M ,405 3 وانگ هيذيد بانگ کرد مؤذن<br />

M ,464 4 تشهود دا هيذد تحيات بخواند<br />

M ,349 1 بيت هيد هيذيد شعر خواند او را<br />

M ,342 4 اي نبيک هيدا بر هيذيد قرآن خواند از جهت وي<br />

M ,485 3 هيذا رناد اي غيحيح با يک ديگر کُتُب خواندند<br />

M ,298 7 اي هيذ نيک خواننده<br />

M ,493 7 هسح هيح کوزيد خواندن خواست او را<br />

M ,318 1 غدح دا مکد فا هسح خطا کرد در خواندن<br />

ي بي ل<br />

هندواروپاييِ‏<br />

-i : -‏ai<br />

اف عالِ‏<br />

ايرانيِ‏ ب<br />

<br />

‏«آموزش گاه»‏ نيز ديده مي شود.‏<br />

اس تان و e-n- ت خاري ‏«آموخ ت ن»‏ را با ري<br />

ش هي <br />

oi- : -‏ai (Pok (11 مربوط دانسته است که همريشه با واژه هاي زير است:‏

ِ<br />

فعلِ‏ ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني ٢٣<br />

يوناني aine¦ mi ‎٬‎ neo¦ aâ ¦ ‏«گفتن‎٬‎ ستودن»‏‎٬‎ ainos ‏«سخن‎٬‎ ستايش»‏‎٬‎ aine¦ ‏«ستايش»‏‎٬‎ ainigma<br />

‏«سخنِ‏ مبهم‎٬‎ معما»؛ انگليسي oath ؛ آلماني Eid ‏«سوگند».‏ بيلي براي ريشه ي -i :‏ -‏ai معنيِ‏<br />

‏«آموختن»‏ قايل شده است ولي اين معني بدونِ‏ شک نسبت به معنيِ‏ ‏«گفتن»‏ که در يوناني<br />

aineo¦ ‏«گفتن»‏ حفظ شده ثانوي است.‏<br />

سنتِ‏ انتقالِ‏ سينه به سينه ي متونِ‏ مقدس‎٬‎ که نزدِ‏ ايرانيان در زمانِ‏ باستاني معمول بوده<br />

است‎٬‎ قرن ها پس از پيدايشِ‏ خطوطِ‏ ملي زنده مانده است؛ زيرا آنان عقيده داشتند که سخنِ‏<br />

مقدس به نيروي خِ‏ رَ‏ دِ‏ دين داران از تجاوزاتِ‏ قواي بدي مطمئنًا محفوظ مي مانده است.‏<br />

جريانِ‏ آموختنِ‏ متونِ‏ مقدس و حفاظتِ‏ آنها از همان آغاز بر اساسِ‏ گفتار بوده است.‏ بنا بر<br />

اين‎٬‎ طبيعي است که مفاهيم ‏«آموختن»‏‎٬‎ ‏«حفظ کردن»‏‎٬‎ ‏«آموزش گاه»‏‎٬‎ ‏«متن»‏ از فعلي مشتق<br />

مي شده که معناي اوليه شان ‏«گفتن»‏ بوده است.‏ از اين رو‎٬‎ فعلِ‏ -i : -‏ai ‎٬‎ به موازاتِ‏ معناي<br />

اصلي اش ‏«گفتن»‏‎٬‎ معانيِ‏ مشتقي مانندِ‏ ‏«آموختن»‏‎٬‎ ‏«ياد کردن»‏‎٬‎ ‏«از بر کردن»‏‎٬‎ ‏«به خاطر<br />

سپردن»‏‎٬‎ ‏«خواندن»‏ و سرانجام ‏«(کتاب)‏ خواندن»‏ پيدا کرده است.‏<br />

نمونه ي وجهِ‏ وصفيِ‏ معلوم ant- is § ‎٬‎ که زردشت آن را در موعظه ي فوقِ‏ خود به کار برده‎٬‎<br />

aiwis § ant- به صورتِ‏ abi>aiwi<br />

شاهدِ‏ منحصر به فرد نيست.‏ گونه اي از آن با پيشوندِ‏ فعليِ‏<br />

» obliegend dem Studium (bes. der hei ligen Texte) »‏ 277) (AirWb در متنِ‏ نيرنگستان<br />

(52 N‏)‏ آمده است:‏<br />

§ ant- کنندگانِ‏ خردمنديِ‏ ارتاوند».‏ بارتولومه ‏«حفظ xratu¦ mc<br />

is و<br />

§ ¦ a as § avan¡m aiwis § anto¦<br />

(AirWb ‏«جستن»‏ ae ¦ § -s را از دو ريشه مشتق دانسته است:‏ واژه ي اول را از ريشه ي aiwis § ant-<br />

(29 و واژه ي دوم را از ريشه ي ah- ‏«بودن»‏ (277 (AirWb .‏ اکنون مي توان گفت که هر دو<br />

صورتِ‏ ant- is § و ant- aiwis § داراي همان ريشه ي-‏i : -‏ai ‏«گفتن»‏‎٬‎ ‏«آموختن»‏ اند.‏ ريشه ي :<br />

-i -‏ai در هر دو وجهِ‏ وصفي در درجه ي صفر است و گستره ي - § s- دارد.‏ خالصه اين که‎٬‎ به نظرِ‏<br />

نگارنده‎٬‎ زردشت آنهايي را که به سخنانِ‏ او گوش فرا مي داده اند مخاطب ساخته و گفته<br />

است:‏ ‏«اي ‏(گويندگانÄ آموزندگانÄ ( شاگردان!»‏<br />

جمع ماضيِ‏ معلوم<br />

با در نظر داشتنِ‏ فعلِ‏ -i : -‏ai ‎٬‎ متوجهِ‏ صورتِ‏ فعليِ‏ سوم شخصِ‏ ِ<br />

patiya¦ is § a (‏ (ptiy'is§ مي شويم که در جمله ي فارسيِ‏ باستانِ‏ زير به کار رفته است:‏<br />

ima ¦ dahya ¦ va tya ¦ mana¦ patiya¦ is § a (DB 1, 13, 18) "These are the countries which came<br />

unto me (Kent)", "These (are) the countries which fell to my lot (Schmitt)".<br />

دانش مندان متفق القول اند که فعلِ‏ patiya¦ is § a مشتق از ريشه ي-‏i : -‏ai ‏«رفتن»‏ است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

ِ<br />

٢٤ فعلِ‏ ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني<br />

احتماًال جا دارد که اين اشتقاق عوض شود.‏ به طوري که هِرِنْشميت<br />

(173 .p .Q) Herrenschmidt StIr, ,16 ,1987 نوشته است‎٬‎ در تحريرِ‏ عيالميِ‏ کتيبه ي بيستون<br />

da-a-ra-ia-u-is§<br />

patiya¦ is § a ‏«گفتن»‏ به کار رفته است:‏<br />

معادلِ‏ فعلِ‏<br />

hi ap-pa u-ni-na ti-ri-is§ -ti (DB 1.9, 15) "ces pays qui se disent © a moi".<br />

جمع ماضيِ‏ paitiya¦ is § a در دو موردِ‏ مذکور کامًال با<br />

معناي صورتِ‏ سوم شخصِ‏ ِ<br />

صورت هاي فعلِ‏ gaub- ‏«گفتن»‏ مطابقت دارد که همراهِ‏ حالتِ‏ اضافيِ‏ ضميرِ‏ شخصي در<br />

معنيِ‏ ‏«خود را تابع کسي گفتن ‏(شناختن)»‏ " "se dire © a quelqu'un" "call oneself مي آيد:‏<br />

avam ka ¦ ram tayam Ma ¦ dam § jata¦ , haya mana¦ naiy gaubataiy (DB 2.20). "defeat that<br />

Median army which does not call itself mine"-<br />

‏«آن سپاهِ‏ مادي را که خود را آنِ‏ من نمي گويد بشکنيد»؛<br />

ka ¦ ra haya hamiμiya mana¦ naiy gaubataiy avam § jadiy (DB 2.31, 51). «(these is) an<br />

army which (is) rebellious (and) does not call itself mine- defeat that".<br />

‏«سپاهِ‏ شورشي که خود را آنِ‏ من نمي گويد‎٬‎ آن را بشکن»؛<br />

avam ka ¦ ram § jadiy haya mana¦ naiy gaubataiy (DB 3.15). "smite that army which does<br />

not call itself mine"-<br />

‏«آن سپاه را بشکن که خود را آنِ‏ من نمي گويد»؛<br />

paraita¦ Vivanam § jata¦ uta¦ avam ka ¦ ram haya Da ¦ rayavahaus§ xs § ¦ ayaiyahya<br />

¦ gaubataiy<br />

(DB 3.58). "go forth; smite Vivana and that army which calls itself King Darius's,"-<br />

‏«برويد‎٬‎ ويوَ‏ نَه و آن سپاه را که خود را از آنِ‏ داريوش شاه مي گويد بشکنيد»؛<br />

Parava uta¦ Varkana hamiμiya ¦ abava hac § ama Fravartais§ agaubata¦ (DB 2.92).<br />

"Parthia and Hyrkania became rebellious from me, called themselves (adherends) of<br />

Phravartes"<br />

‏«پارت و گرگان بر من ياغي شدند‎٬‎ خود را از آنِ‏ فرَوَ‏ رتي گفتند».‏<br />

چنين به نظر مي رسد که صورتِ‏ patiya¦ is § a مشتقِ‏ فعلي است که معنايش ‏«گفتن»‏ است نه<br />

‏«آمدن»‏ وجمله ي 18) ima ¦ dahya ¦ va taya ¦ mana¦ patiya¦ is § a (DB 1.13, بايد چنين ترجمه شود:‏<br />

‏«اينها کشورهايي ‏(هستند)‏ که خود را آنِ‏ من گفتند».‏<br />

واژه ي (DB (1.40 hmiμiy را نيز مي توان با ريشه ي ‏«گفتن»‏ مربوط دانست:‏ *ham-i- ‏«با<br />

هم گفتنÄ با هم ساختن»‏‎٬‎ *hamiμa- ‏«سازش با هم»‏‎٬‎ hamiμiya- ‏«(با هم سازش کننده )Ä<br />

توطئهگر‎٬‎ شورشي»‏<br />

aiwya ¦ § Éha ¦ ‎٬‎‏-‏ aiwya ¦ § Éha ¦ t<br />

¬<br />

Lesen" (V. 18, 9) Studium, ‎٬‎<br />

بارتولومه صورت هاي اوستاييِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

فعلِ‏ ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني ٢٥<br />

aiwyaÉhat sti٬‎ aiwya ° yha- aiwya ¦ ‎٬‎ aiwya ¦ s ‏(سوم شخصِ‏ ماضيِ‏ معلوم)‏ ‏«آموختن‎٬‎ بلند<br />

خواندن»‏ را از ريشه ي ah- ‏«بودن»‏ و پيشوندِ‏ فعليِ‏ (abi) aiwi دانسته است.‏ مع هذا اين<br />

صورت ها را به خوبي مي توان با فعلِ‏ -i: -‏ai ‏«گفتن»‏‎٬‎ ‏«آموختن»‏ مربوط دانست.‏ فعلِ‏ -i: -‏ai ‎٬‎<br />

غير از اين دو درجه ‏(همانندِ‏ فعلِ‏ - ¦ ya‏:-‏i‏:‏ -‏ai ‏«رفتن»)‏‎٬‎ ساختِ‏ سومي هم داشته است:‏ - ¦ ya‏::‏<br />

-i -‏ai ‏«گفتن»‏‎٬‎ ‏«آموختن»‏ در ماده ي -s -ya ¦ h-/ya ¦ در صورت هاي مطلقِ‏ s- دار (s-aorist) همراه<br />

با پيشوندِ‏ (abi) aiwi منعکس شده است:‏<br />

- h É ¦ §a y w i a > -‏ h a ¦ y -‏ i b a *‎٬‎ i t s a ¦ y w i a > i t -‏ s a ¦ y -‏ i b a *.‏<br />

اساميِ‏ tay- (Y 9, 24) aiwis § ‏«آموختن»‏<br />

(N. 4; 14; 15) an-aivis § tay- ‎٬‎ an-aiwya ¦ stay- AirWb‏)‎٬‎ 95)<br />

Nichtstudium" ‎٬‎ (AirWb 112) "Nichtlesen از - § *abi-i-s عبارت است که آن - § -s گستره<br />

است.‏ شواهد:‏<br />

yo ¦ rizar¡mae¦ m ratu¦ m a i w y ¦ a§ É h a m noit aiwya ¦ sti (V. 18, 9).<br />

‏«آنچه را طيِ‏ سه بهار حفظ مي شود حفظ نمي کند»‏<br />

‏«آن که سخني را حفظ نکرد»‏<br />

‏«طيِ‏ سه بهار خردمنديِ‏ ' اَرتاوند`‏ را خواهد آموخت»؛<br />

yo ¦ noit ¦ oim § cin¡m va ¦ § cim *aiwyas( N14).<br />

¬<br />

rizar/¡mae¦ m xratu¦ mas § avan¡m a i w y ¦ a§ É h ¦ a t (N 11). ¬<br />

[*aiwya ¦ s- *abi=ya¦ s (3. sg. pret. Act.); a i w y ¦ a§ É h ¦ a t- *abi=ya¦ ha ¦ t (3. sg. subj. Act.)]<br />

¬<br />

no¦ it me ¦ a pm ¦ arava aiwis § tis § (pl. Acc.) + v¡r¡idye daiÉ ¨ hava § cara¦ t (Y. 9, 24).<br />

¬ ¬<br />

‏«بعدًا در کشورِ‏ من آثْرَ‏ وه ساکن نشود تا بر دانش ها افزايد»‏<br />

yo ¦ asut. gaos § ¦ o va ¦ afravaoc§ ¦ o va ¦ no¦ it ¦ oim § cin¡m va ¦ § cim aiwyas no¦ it pasc § ae ¦ ta anaiwis § ti<br />

¬ ¬<br />

¦ astryeiti (N 14).<br />

‏«آن که کر و الل است و سخني را حفظ نکرد گناهِ‏ ندانستن بر او نيست».‏<br />

ß ‎٬‎ سنسکريت avasta-va ¦ c ‎٬‎<br />

wsta ¦ پازند ß<br />

اشتقاقِ‏ واژه ي ‏«اوستا»‏ ‏(پهلوي pyst ß k, ß pst ß k<br />

¦ âsta "‏ مربوط باشد ‏(نک:‏<br />

¦ ndan /‏ ¦ âsta<br />

¦ dan" sta ¦ - معلوم نيست ولي شايد با فعلِ‏ (avista-va¦ c<br />

(GrIrPh II, 2- "fundament, fundamental text"<br />

در عينِ‏ حال ناممکن نيست که تصور کنيم که نام<br />

‏«اوستا»‏ در محيطِ‏<br />

a ¦ e ‏ r a p a i t i nm a ¦ e ‏ r y a n m (AirWb (21<br />

‏«هيربدها و دانش آموزان»‏ پا به عرصه ي وجود نهاده است.‏ در اين صورت مي توان آن را از<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

٢٦ فعلِ‏ ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني<br />

ريشه ي فعلِ‏ - ¦ ya : -‏i : -‏ai ‏«گفتن»‏‎٬‎ ‏«خواندن»‏‎٬‎ ‏«آموختن»‏ دانست:‏ -ka- *abi-is § ta ¦ ‏«آنچه از بر<br />

خوانده‎٬‎ آموخته مي شود»‏ ‏(قس:‏ i-s § -ant ‎٬‎ ant- *abi-is § ant->aiwis§ ‏«خواننده‎٬‎ آموزنده».‏ به<br />

ß داراي گروهِ‏ -st- است نه<br />

pyst ß k ‎٬‎ ß<br />

ر استي در اين مورد مشکلي وجود دارد:‏ کلمه ي pst ß k<br />

گروهِ‏ -t s‏-.‏ § اين مشکل وقتي قابلِ‏ حل است که در نظر بگيريم که گروهِ‏ اصلي -t s- § در لهجه ها<br />

به -st- مبدّ‏ ل مي شود.‏<br />

¦ ya : -‏i ai-: ‏«گفتن»‏‎٬‎ ‏«خواندن»‏‎٬‎ ‏«آموختن»‏ با گستره ها و پسوندهاي زير<br />

ريشه ي فعلِ‏<br />

ترکيب مي شود:‏<br />

١) با گستره هاي - § s- ‎٬‎ -s- ‎٬‎ -d- ؛<br />

٢) با ماده ي مطلقِ‏ s- دار؛<br />

٣) با پيشوندهاي فعليِ‏ abi- ‎٬‎ ham ‎٬‎ fra- ‎٬‎ pati ؛<br />

(٤ با پسوندهاي -ra- ‎٬‎ -rya- ‎٬‎ ¦ -ya ‎٬‎ -ta- ‎٬‎ - ¦ -ta ‎٬‎ -ant- ؛<br />

٥) با h ي پيشايند ‏(پروتتيک).‏<br />

اختصارات<br />

AirWb<br />

DB<br />

DKhS<br />

GrIrPh<br />

Kent<br />

M<br />

N<br />

Pok<br />

Schmitt<br />

StIr<br />

V<br />

Y<br />

Christian Bartholomae, Altiranisches Wo « rterbuch. StraÞburg 1904.<br />

Darius, Behistan/Bisutun [-Inscription].<br />

H. W. Bailey, Dictionary of Khotan Saka . Cambridge University<br />

Press 1977.<br />

Grundriß der Iranischen Philologie, StraÞburg 1895-1904.<br />

R. G. Kent, Old Persian Grammar, Texts, Lexicon. American<br />

Oriental Society. New Haven 1953.<br />

Z. V. Togan, Muqaddimat al-Adab . Istanbul 1951.<br />

Ni ª rangasta ª n.<br />

J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wo § rterbuch.<br />

Bern-Mu« nchen 1959.<br />

Corpus inscriptionum iranicarum. Part I. Inscriptions of Ancient<br />

Iran. Vol. 1. The Old Persian Inscriptions. Texts 1, The Bisutun<br />

Inscriptions of Darius the Great. Old Persian Text. ByRu« diger<br />

Schmitt. London 1991.<br />

Studia Iranica.<br />

‏.t ° adv ° de ª<br />

Yasn.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

iV

ِ<br />

ٰ<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏<br />

ماهيارِ‏ نوّ‏ ابي<br />

ناصر<br />

مقاله<br />

ناصر)‏ شاعري است شيرازي که در سده ي هشتم هجري مي زيسته<br />

ِ<br />

شمس پُسِ‏ ناصر ‏(پسرِ‏<br />

است.‏ شعرهايش‎٬‎ آنچه به ما رسيده است‎٬‎ جز دو سه بيت‎٬‎ همه به گويشِ‏ شيرازيِ‏ سده ي<br />

هفتم و هشتم است‎٬‎ گويشي که اکنون فراموش شده و شيرازيان با آن بيگانه اند.‏<br />

آنچه تاکنون از زندگانيِ‏ اين شاعرِ‏ توانا مي دانستيم يادِ‏ کوتاهي است که تقي الدين اوحديِ‏<br />

بيلقاني‎٬‎ که در نيمه ي نخستِ‏ سده ي يازدهم مي زيسته است‎٬‎ در تذکره ي عرفات العاشقينِ‏<br />

خود‎٬‎ از او و ديوانش کرده است.‏ او را از ‏«صاحبانِ‏ حال و عارفانِ‏ با کمال»‏ مي داند که ‏«به زبانِ‏<br />

١<br />

شيرازي اشعارِ‏ بسيار دارد و ديوانش مشهور است»‏ و نمونه را تنها دو بيت از او مي آورد.‏<br />

نام او را در شمارِ‏ شاعرانِ‏<br />

ِ<br />

٬<br />

٢<br />

استاد نفيسي هم‎٬‎ در تاريخِ‏ نظم و نثر در ايران و در زبانِ‏ فارسي<br />

سده ي هشتم مي برد که ‏«غزل سرايي توانا بوده است و بيشتر به زبانِ‏ پهلويِ‏ (!) شيراز شعر<br />

مي گفته و مقداري از اشعارِ‏ او در دست است»‏‎٬‎ ولي نشانيِ‏ آن را که کجاست و چه مقدار<br />

است و در دستِ‏ کيست نمي دهد.‏<br />

آنچه از گويشِ‏ کهنِ‏ شيراز مي شناسيم‎٬‎ همه از سده هاي هفتم و هشتم است و آن يگانه<br />

گويشي است ازگويش هاي ايرانيِ‏ نو که آثاري بدين کُهَ‏ ني ازآن به جاي مانده است‎٬‎ اين چنين:‏<br />

شود؛<br />

١٨ بيت در مثلثاتِ‏ سعدي؛<br />

؛<br />

٣<br />

بيتي ديگر‎٬‎ به گمانِ‏ نزديک به يقين‎٬‎ از همو‎٬‎ که در جامع التواريخِ‏ حسني آمده است<br />

‏«کانِ‏ مالحت»‏ از شاه داعي اهلل شيرازي (٧١٨ بيت در ديوانِ‏ همو)؛<br />

دو بيت و دو مصراع در ديوانِ‏ حافظ ‏(در غزلِ‏ ‏«سبت سلمي ‏...»)؛<br />

يک بيت در مجمع الفرسِ‏<br />

سروري‎٬‎ به شاهدِ‏ واژه ي ‏«هن»‏‎٬‎ بي آن که نام گوينده ي آن ياد<br />

نک. ماهيارِ‏ نوّ‏ ابي‎٬‎ ‏«سه غزل از شمس پُسِ‏<br />

‎١‎‏)دست نويسي است از گنجينه ي دست نويس هاي کتابخانه ي ملک.‏ ‎٢‎‏)تهران ٬١٣٤٤ ص ‎٢٢٤‎ .<br />

ناصر»‏‎٬‎ پژوهش نامه ي مؤسسه ي آسيايي . سالِ‏ ٬١٣٥٦ ٬٣ شماره ي ٢-٤. ‎٣‎‏)نک.‏ ماهيارِ‏ نوّ‏ ابي‎٬‎ ‏«يک بيتِ‏ شيرازي»‏‎٬‎ مجله ي آينده ٬ سالِ‏ هفتم شماره ي ‎٧‎‎٬‎ ٬١٣٦٠ ص ‎٥٦٦‎.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٢٨ چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر<br />

يک قصيده و چن<br />

ط ع هو ق د<br />

ق حالّ‏ ج شيرازي<br />

ِ<br />

غ زل ‏(ن زديکِ‏ ب ه ص د بيت)‏ از اب واسحٰ‏<br />

چاپ استانبولِ‏ او (١٣٠٢) تنها يک قصيده ي بيست و دو بيتي با<br />

ِ<br />

‏(بُسحٰ‏ قِ‏ اطعمه).‏ در ديوانِ‏<br />

عنوانِ‏ ‏«في الکرديّات و اللّوريّات»‏ ‏(ص ٢٠-٢١) و دو رباعي با عنوانِ‏ ‏«الفهلويّات»‏ ‏(ص ٩٩)<br />

به اين گويش آمده است.‏ اما‎٬‎ در دست نويس هاي اين ديوان در کتاب خانه ي مَلِ‏ ک‎٬‎ بيت ها و<br />

قطعه هاي ديگري بدين گويش يافت مي شود که لطفِ‏ بي کرانِ‏ دوستِ‏ دانش مندم‎٬‎ دکتر<br />

صادقِ‏ کيا‎٬‎ نه تنها مرا از آنها آگاه ساخت بلکه رونوشت هايي را که خود از آنها گرد آورده بود<br />

در اختيارم گذاشت.‏<br />

ديوانِ‏ شمس پُسِ‏ ناصر.‏ تا آنجا که من مي دانم نخستين کسي که از اين ديوان نام مي برد<br />

اُ‏ سکار مان Oskar Mann ‎٬‎ استادِ‏ شرق شناسِ‏ آلماني است که نشانيِ‏ آن را در دست نويسي از<br />

٬ که روزگاري از سوسين<br />

٤<br />

آنِ‏ کتاب خانه ي انجمنِ‏ آلمانيِ‏ سرزمين هاي شرقي مي دهد<br />

Socin) .‏A ( بوده است.‏<br />

دوستِ‏ دانش مندم‎٬‎ اُ‏ ستاد بزرگِ‏ علوي‎٬‎ در نامه اي مهرآميز ‏(برلن ٢٨ نوامبر ١٩٧٥)٬<br />

درباره ي اين دست نويسِ‏ ناقصِ‏ سروته افتاده‎٬‎ چنين مي نويسد:‏<br />

در کتابِ‏ Die Ta¦ jik Mundarten der Provinz Fars اثرِ‏ Oskar Mann ‎٬‎ برلن ٬١٩٠٩ اسمي از<br />

شاعري شيرازي به اسم ‏«شمس پُسِ‏ ناصر»‏ ‏(ص xx ( برده شده‎٬‎ اين ديوان ‏(؟)‏ را Oskar Mann به<br />

ِ<br />

آلمان آورده.‏ اين ديوان ‏(؟)‏ ابتدا در تصرّفِ‏ Socin بوده و بعدها به [Bibliothek der] Deutschen<br />

(DMG) Morgenla« ndischen Gesellschaft سپرده شده.‏ اين کتاب خانه آن را به انستيتوي<br />

دانشگاهِ‏ ليپزيگ امانت داده و آنجا در جنگ نابود شده است.‏ عکس هايي از ٨٦ صفحه ي اين<br />

ديوان ‏(؟)‏ نزدِ‏ من موجود است که ابتدا در اختيارِ‏ Andreas بوده و به ديگري بخشيده و آن ديگري<br />

استفاده ي شما و عالَم<br />

ِ<br />

به من.‏ اگر اين چند برگ قابلِ‏<br />

عِلم باشد حاضرم آن را در اختيارِ‏ شما بگذارم.‏<br />

بي دريغ استاد را به جان و دل پذيرفتم و پس از چندي عکس ها را دريافت کردم.‏<br />

ِ<br />

لطفِ‏<br />

شمارِ‏ بيت هاي آن ٨٢٥ است.‏<br />

مان‎٬‎ در همان کتاب‎٬‎ در جايي که سخن از گرايشِ‏ شديدِ‏ گويش ها به انداختنِ‏ حرفِ‏ ‏«ر»‏ به<br />

ميان است‎٬‎ دو مصراع زير را از ‏«شمس پُسِ‏ ناصر»‏ مي آورد ‏(ص ١٠):<br />

تا کِي دِلِ‏ مو دامن تو بيوفا بگيت ‏(=تا کِي دلِ‏ من دامنِ‏ تو بيوفا را بگيرد).‏<br />

وَ‏ جانِ‏ تو کِنَه مان دِل نگيت کس جَ‏ يِ‏ تو ‏(=به جان تو که در دلمان نگيرد کسي جاي تو را).‏<br />

4. Kurdisch-Persische Forschungen, Abteilung I. Die Ta ¦ jik-Mundarten der Provinz Fars, Berlin, 1909<br />

.‏p‏)‏ xx)<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر ٢٩<br />

ولي‎٬‎ در اين نمونه ي دوم‎٬‎ ‏«مان»‏ را به معنيِ‏ خانه گرفته و چنين معني کرده است:‏<br />

به جانِ‏ تو که در خانه ي دلِ‏ من هيچکس جاي تو را نخواهد گرفت.‏ ٥<br />

و جاي ديگر ‏(ص ١٨)٬ براي تبديلِ‏ حرفِ‏ ‏«د»‏ به ‏«ج»‏‎٬‎ باز‎٬‎ با آوردنِ‏ نيم مصر اعي‎٬‎ از شمس<br />

ياد مي کند:‏<br />

مقاله<br />

‏«بيوکت بُسي وهاجم»‏ ‏(=بيا که تو را بوسي بدهم).‏<br />

خوش بختانه‎٬‎ مهربانيِ‏ دوست و استادِ‏ دانش مندِ‏ ديگري‎٬‎ دکتر محمد جعفرِ‏ ياحقي‎٬‎<br />

استادِ‏ دانشگاهِ‏ فردوسي ‏(مشهد)‏‎٬‎ مرا از دست نويسِ‏ کاملي از ديوانِ‏ اين شاعرِ‏ شيرازي‎٬‎ که در<br />

دست رسِ‏ وي است‎٬‎ آگاه ساخت و‎٬‎ به خواهشِ‏ من‎٬‎ با جبيني گشاده و دل و دستي گشاده تر‎٬‎<br />

نسخه اي از آن به من هديه کرد و مرا سپاس گزارِ‏ خويش ساخت.‏<br />

شمارِ‏ بيت هاي اين دست نويس ٤٧٩٨ يعني بيش از پنج برابرِ‏ دست نويسِ‏ کتاب خانه ي<br />

DMG است که در ١٦٧ صفحه ‏(متن و حاشيه)‏ نوشته شده است.‏ پيش گفتار و پايان نويسي<br />

هم دارد که اندکي بر دانشِ‏ ما درباره ي اين شاعر مي افزايد.‏<br />

نويسنده‎٬‎ که در پيش گفتار خود را احمد بن الحسين مي خواند‎٬‎ از اين شاعر به نام محمد<br />

بن عُمَر المشتهر به شمسِ‏ ناصر ياد مي کند؛ او را شاعري زبردست و توانا به هر دو زبانِ‏<br />

فارسي و شيرازي مي داند که در دورانِ‏ زندگي شعرهاي بسيار و پراکنده ي خود را گِرد<br />

نياورده است و از اين روست که وي پس از مرگِ‏ او به گرد آوردنِ‏ اشعارِ‏ او همت گماشته<br />

است.‏ مرگِ‏ او را هم سالِ‏ ٧٦٣ مي نويسد.‏<br />

آيا مي توان ‏«عُمَ‏ ر»‏ پدرِ‏ ‏«شمس»‏ را نيز شاعري با تخلّصِ‏ ‏«ناصر»‏ دانست؟ در تاريخِ‏ نظم و نثر<br />

در ايران و در زبانِ‏ فارسي به شاعري به نام ‏«ناصر بحه اي»‏ بر مي خوريم که هم به ‏«ناصرِ‏<br />

شيرازي»‏ معروف است و هم در سده ي هفتم مي زيسته است و معاصرِ‏ با سعدي بوده است<br />

‏(نک.‏ ص ١٧٦ و ٬١٧٧ شماره هاي ٣٥ و ٤٠) و هم در فنِ‏ غزل سرايي بسيار شهرت داشته<br />

است.‏ البته يکي دانستنِ‏ اين دو پنداري است بسيار ضعيف؛ چه‎٬‎ اگر چنين بود‎٬‎ اين<br />

پيش گفتار بهترين جا براي ياد کردن از پدرِ‏ شمس به عنوانِ‏ شاعر و غزل سرايي نام دار مي بود.‏<br />

خات م ه ي اين ديوان هفت بيت است‎٬‎ هم<br />

بهپايان رساندنِ‏ کتابتِ‏ ديوان را ياد مي کند:‏<br />

ه ب ه گويشِ‏<br />

شي رازي و از کاتبي ک ه در آن هنگام<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‏«.wird Bei deinem Leben, dass in dem Hause meines Herzes niemand Platz einnehmen »‏ 5.

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

٣٠ چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر<br />

رُز ذوشمبه وَخت پَسيِ‏ وُ‏ عزّ‏ و ظفر تمام بو دِونِ‏ شمس ناصر شرزي<br />

‏(روزِ‏ دوشنبه وقتِ‏ پسين به عزّ‏ و ظفر تمام شد ديوانِ‏ شمسِ‏ ناصرِ‏ شيرازي)‏<br />

ولي از ماه و سالِ‏ آن يادي نرفته است.‏<br />

در زيرِ‏ آخرين صفحه ي اين ديوان ٬ با خطّي کامًال متفاوت و بد ودشوارخوان‎٬‎ چنين آمده:‏<br />

به يکي ‏(؟)‏ از کاتبان فرموده شد که اين کتابت بکند.‏ بتاريخ روز دوشنبه دهم جمادي الثاني سنه<br />

هزار و نورده ١٠١٩ صورت اتمام يافت.‏ چون زبان شيرين شيرازي بود و معلوم نيست که بالفعل<br />

در شيراز هم اين زبان معمول باشد لهذا بواسطه نسبت جبلّي و حُ‏ ب وطني به مطالعه اين کتاب<br />

مشغول شد و به تصحيح آن موفق شد و انشاء اهلل ميشود.‏<br />

حرره العبد ‏[ا]‏ القل المرجو الي رحمة اهلل عنايت اهلل ابن محمود ابن شيخ محمد شيرازي في<br />

دار ال...؟ اکره بتوفيق اهلل تعالٰي بتاريخ ١٥ شهر شوال ١٠١٩ مقابله اين کتاب صورت اتمام يافت و<br />

صلي اهلل علي خير خلقه محمد و آله و اوالده و اصحابه.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

کاتبِ‏ اين ديوان که به فرمايشِ‏ عنايت اهلل‎٬‎ پسرِ‏ محمودِ‏ شيرازي‎٬‎ در شهر اگره ‏(؟)‏‎٬‎<br />

نوشتنِ‏ آن را در روزِ‏ دوشنبه دهم جمادي الثانيِ‏ سالِ‏ ٬١٠١٩ يعني در زماني که بر عنايت اهلل<br />

معلوم نبوده است که در آن زمان اين زبان در شيراز معمول بوده باشد‎٬‎ به پايان رسانده<br />

است بي هيچ شکي نمي تواند احمد بن الحسين‎٬‎ نويسنده ي پيش گفتار‎٬‎ باشد.‏ چه اين يک<br />

هنگام زندگي سخن مي گويد<br />

ِ<br />

به گونه اي از شاعر و تاريخ مرگِ‏ او و گرد نياوردنِ‏ اشعارش در<br />

ِ<br />

که پنداري زمانِ‏ حياتِ‏ او را درک کرده است؛ و اين کار‎٬‎ يعني گرد آوريِ‏ اشعارِ‏ او را‎٬‎ زماني<br />

کوتاه پس از مرگِ‏ شاعر‎٬‎ به ميلِ‏ خود انجام مي دهد.‏ سخني هم از معمول نبودنِ‏ اين زبان در<br />

آن زمان در شيراز و نامفهوم بودنِ‏ آن براي شيرازيان در ميان نيست‎٬‎ بلکه مي گويد:‏ گردآوريِ‏<br />

اشعارِ‏ او بر وي واجب آمد تا ‏«اهلِ‏ فضل از نتايج انفاسِ‏ شريفش بهره مند شوند».‏ هيچ ذکري<br />

هم از اين که کسي به او دستورِ‏ چنين کاري را داده باشد نيست‎٬‎ و گرنه ذکرِ‏ نام او هم در<br />

پيش گفتار ‏«واجب»‏ مي آمد.‏<br />

پس ديوانِ‏ حاضر بايد از روي نسخه اي نوشته شده باشد که احمد بن الحسين فراهم<br />

آورده بوده است که پيش گفتارِ‏ او هم عينًا در آغازِ‏ ديوان رونويس شده است.‏<br />

آيا مي توان پنداشت که نسخه ي سروته افتاده ي کتاب خانه ي (DMG) همان نسخه اي<br />

بوده است که احمد بن الحسين گرد آورده بوده است؟ اگر چنين نباشد‎٬‎ بايد در پيِ‏<br />

دست نويسِ‏ احمد بن الحسين‎٬‎ يعني دست نويسي بود که اين ديوان رونويسِ‏ آن است ‏(شايد<br />

روزي در هندوستان پيدا شود).‏

¦<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر ٣١<br />

اينک دو غزل از رويِ‏ عکسِ‏ ديوانِ‏ کتاب خانه ي ) DMG ( و غزلِ‏ نخست و پايان نامه ي<br />

ديوانِ‏ تازهيافته ي او:‏<br />

مقاله<br />

(١)<br />

‎١‎.‏ تُتخوسر مُييِ‏ سر ما ني و سرکشي مُوتِ‏ ام<br />

ا دستِ‏<br />

وَ‏<br />

‏[رويه ي برگ ٥]<br />

ن اُوام ا و کلکل<br />

‎٢‎.‏ اِ‏ دل و نلغ و سوز جن آخر شه بر شِ‏ نه پر جان مده اَ‏ پا بش و رفت ه مغ<br />

‎٣‎.‏ پروانه تاوِ‏ تي مَغه دي کِدنُه مي تزه بلبل مغر خري شنه پا هن ک<br />

ر شَ‏ ل<br />

ه م ي نل<br />

ه<br />

ه<br />

ه<br />

‎٤‎.‏ اي جورَه تا وَ‏ کَ‏ ي کشم آخم غمي بخُ‏ ه جستي وَ‏ جور ک رده و غ م خورده منبل ه<br />

‎٥‎.‏ اِ‏ شمس ناصره اَ‏ غرت دل و کار وات<br />

اِ‏ مره که دل کِش<br />

ي<br />

ب نه از دور هامل<br />

ه.<br />

آوانوشت<br />

1. Tot xo sar-e¦<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

5.<br />

moye ¦ sar-e ma ¦ ne ¦ va sar kas § â<br />

mo¦ t-e ¦ ama ¦ va dast-en o va ¦ ma va kalkale¦<br />

E¦ del va nalg osu ¦ zc § an ¦ axer § sa bar § sene¦<br />

por ja ¦ n ma-deh a pa ¦ bas § o rafta magar § sale<br />

¦<br />

Parva¦ na ta ¦ v-e ¦ ti maga dâ ¦ k-edno me ¦ toze¦<br />

bolbol magar xare ¦ § sana pa ¦ hen ke me ¦ nale¦<br />

¦ I jowro ta va kay kes § em ¦ axam game ¦ bexo<br />

§ coste¦ va jowr kerda va gam xorda manbale¦<br />

E¦ § Sams-e Na ¦ ser-e agar-et del va ka ¦ rva ¦ t<br />

em-rah ke del kes § ¦ e bene¦ (?) az du¦ r hamale¦ .<br />

ترجمه ي واژه به واژه<br />

‎١‎.‏ تو خود سرِ‏ موييت سرِ‏ ما نيست به سرکشي ‏(تو خود به سرکشي به اندازه ي سر مويي در انديشه ي<br />

ما نيستي).‏<br />

موي ما به دستت است و با ما به کلکلي.‏<br />

‎٢‎.‏ اي دل به ناله و سوز چند آخر به بَرَش نشيني؟<br />

پُر ) = بسيار)‏ جان مده‎٬‎ به پا باش به رفتن‎٬‎ مگر شلي؟<br />

‎٣‎.‏ پروانه تابِ‏ تو را مگر ديد که ايدون مي سوزد؟<br />

بلبل مگر خاري در پايش هست که مي نالد؟<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٣٢ چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر<br />

‎٤‎.‏ اين جور را تا به کي کشم؟ آخرم ‏(آخر مرا)‏ غمي بخور.‏<br />

چستي به جور کردن‎٬‎ به غم خوردن تنبلي.‏<br />

‎٥‎.‏ اي شمسِ‏ ناصر‎٬‎ اگرت دل به کار بايد‎٬‎<br />

اين بار که دل کشد ببين از دور و بگريز.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

يادداشت<br />

‎١‎.‏ تُت = تو + ت‎٬‎ ضمير چسبيده تُت خو = تو خودت مُييِ‏ = مويي سرِ‏ ما ني =<br />

سرِ‏ ما نيست‎٬‎ در انديشه ي ما نيستي ‏(سرِ‏ چيزي يا کسي داشتن = در انديشه ي چيزي يا کسي<br />

بودن:‏ هر کسي را سر چيزي و تمناي کسي/‏ ما به غير از تو نداريم تمناي دگر ‏. سعدي)‏<br />

موت = مو ‏+ت ‏(ضمير)‏ اَ‏ ما = ما ‏(موتِ‏ اما = مويِ‏ مايت‎٬‎ مويِ‏ ما ترا)‏ وَ‏ = به<br />

دستن(دست + ِ‏ ن = است)‏ اُ = وَ‏ وا = با کلکله ‏(کلکل + ه = است؛ کلکل = حرف و<br />

پرگويي:‏ نيست يک مو چو عقل بر سرشان/‏ بيش از اين‎٬‎ فوقيا‎٬‎ مکن کلکل ‏. فوقي.‏ نک.‏<br />

لغت نامه و انندراج . ‏«کل مکل»‏ را انندراج مرادفِ‏ ‏«کلکل»‏ و غياث ‏«شور و غوغا»‏ و فرهنگِ‏ معين<br />

مُبْدَ‏ لِ‏ عاميانه ي ‏«قال مقال»‏ دانسته است.‏ ‏«کلکل»‏ بايد تکرارِ‏ ‏«کل»‏ باشد و ‏«کل»‏ به تنهايي<br />

همان معنيِ‏ ‏«پرگويي»‏ و ‏«شور و غوغا»‏ را بدهد.‏ بسنجيد با:‏ ‏«کِرکِ‏ ر»‏‎٬‎ ‏«زِر زِ‏ ر»‏‎٬‎ ‏«قُل قُل»و<br />

مانند اينها.‏ ‏«کل مکل»‏ بايد ترکيبي چون ‏«بگو مگو»‏‎٬‎ ‏«اَنوار مَ‏ نوار»‏‎٬‎ ‏«خنس منس»‏ ‏(بنِه مَنِ‏ ه)‏‎٬‎<br />

يعني صيغه ي فعلِ‏ امري با منفيِ‏ آن باشد:‏ اين همه کل مکل از تنبکِ‏ گوينده ي توست/‏ مطربا<br />

دَم پوينده ي توست).‏ ميرنجات‎٬‎ نک.‏ لغت نامه و انندراج ؛ بسنجيد با:‏ ‏«کِل »‏‎٬‎<br />

ِ<br />

حقحقِ‏ مااز<br />

صداي ممتد و کشيده اي که زنان در جشن هاي عروسي بر مي آورند و هم چنين با ‏«کِرکِر»).‏<br />

‎٢‎.‏ اِ ‏=ي ا نَلْغ = ناله جَ‏ ن = چند شَه بَر = برش شِ‏ نِه = شيني‎٬‎ نشيني پُر = پُر‎٬‎<br />

بسيار اَ = به؛ اَپا = بهپا بَش = باش مَغَر = مگر شَ‏ له = شلي.‏<br />

‎٣‎.‏ تاو = تاب تي = تو دي = ديد کِذنُه = که ايذون مي تزه = مي سوزد خَ‏ ري =<br />

خاري شَ‏ نه ‏(ش = ضمير + نه = در)؛ شنه پا = در پايش هن = هست نَلِه = نالد.‏<br />

‎٤‎.‏ اي = اين جوره = جور را آخم = آخر ‏+َ م = آخر مرا بِخُ‏ ه = بخور جُ‏ ستي =<br />

چُ‏ ستي جور کِردَ‏ ه = جور کردن غم خورده = احوال پرسيدن ‏(در فارسيِ‏ افغانستان<br />

معمول است:‏ غم ما را نمي خوري = حالِ‏ ما را نمي پرسي).‏ منبَله = تنبلي<br />

ِ<br />

‎٥‎.‏ اَغَرِ‏ ت = اگَرت وات = بايد اِ‏ مرَ‏ ه = اين راه‎٬‎ اين بار کِ‏ شي = کشد بنه ‏(حرفِ‏

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر ٣٣<br />

نخست نقطه ندارد) = بيني ‏(ببين)‏ هامَلِه = رَ‏ وي‎٬‎ گريزي ‏( = بگريز).‏ اين معني را<br />

کاربردِاين واژه در يکي دو جايِ‏ ديگر تأييد مي کند‎٬‎ چون در اين بيت:‏<br />

از کُي تو شمس ناصر اَپا بو که هاملت دستي شه سر زه عشق تو اَشدز اَجا اکند.‏<br />

‏(از کويِ‏ تو شمسِ‏ ناصر به پا شد ‏[برخاست]‏ که برود ] بگريزد]‏ دستي به سرش زد عشقِ‏<br />

تو و ديگر ‏[بارش]‏ به جا افکند).‏<br />

هاملت = ‏«ها « برسرِ‏ فعل درمي آيد به معنيِ‏ ‏«به»؛ ‏(بسنجيد باگيلکي:‏ فا)‏ + ملت < مل؟.‏<br />

مقاله<br />

(٢)<br />

کارم اُ‏ الت زو غر ازيِ‏ کار زو وز ات<br />

‎١‎.‏ کي سرو خَوش خَ‏ رام مه از کارزو وزات يارب دل مُه کَي خه ازي آرزو وز ات<br />

‎٢‎.‏ اُي آرزوم دل هن و جان دامَن ارزو تا شاه و شَ‏ هريار مُه از کارزُو وز ات<br />

‎٣‎.‏ بُسحاق شهريار خُ‏ ذا را که هِمّ‏ تي کز کام سوک اَدر شُ‏ ه و از کام سو وز ات<br />

‎٤‎.‏ هِم آن جُ‏ نان بتور که قتعا نمي دُنِم کم مَشْ‏ بشوت از سر و از کلّه مو وز ات<br />

‎٥‎.‏ از بس که سر مَسَ‏ نگ زه از درد مي دُنِم ساقيم وصل وا قده و وا کذو وز ات<br />

‎٦‎.‏ وا مُي کذو خوشِ‏ ن ببنم کز دَرِ‏ اُ‏ ميذ از رُ‏ يَ‏ وفا و مِهر اغر آن ماه رو وز ات<br />

‎٧‎.‏ جو ذرغ جَرخ اَيِم بش مهر از حوا خَ‏ وهي از مهر کَ‏ ي بکَردِت و از عشق جو وز ات.<br />

‎٨‎.‏ تا شمس ناصِرآن مَهُ‏ ه بيت اي مُسلمنٰان آوانوشت<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

1. Kay sarv-e § xas<br />

§ xera ¦ m-e mo az karazu vaza ¦ t<br />

ka ¦ rem ola ¦ tzu ¦ gar az ¦ â ka ¦ r zu vaza ¦ t<br />

2. Oy ¦ arezu¦ m-e del hen o ja ¦ nda ¦ m-en ¦ arezu¦<br />

ya ¦ rab del-e mo kay xo az ¦ â ¦ arezu vaza ¦ t<br />

3. Bosha¦ q § sahriya¦ rxoda ¦ ra ¦ ko hemmate¦<br />

ta ¦ § s¦ ahos<br />

§ ahriya¦ r-e mo az ka ¦ razu vaza ¦ t<br />

4. Hem ¦ amc<br />

§ ona¦ n betu¦ r ke qat 'a ¦ name¦ donem<br />

kaz ka ¦ msu ¦ k adar § sooazka<br />

¦ msu ¦ vaza ¦ t<br />

5. Az bas ke sar masang zah az dard me ¦ donem<br />

kem mas § bes § ¦ ot az sar o az kalle mu¦ vaza ¦ t<br />

6. Va ¦ moy kodu ¦ § xas<br />

§ -en bebenem kaz dar-e omâ ¦ d<br />

sa ¦ qâ ¦ m-e vasl va ¦ qadah o va ¦ kodu ¦ vaza ¦ t

٣٤ چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر<br />

7.<br />

8.<br />

C§ o darge § carx ayem pes § -e mehr az hava ¦ x v ahâ ¦<br />

az roy vafa ¦ o mehr agar ¦ anma<br />

¦ hru¦ vaza ¦ t<br />

Ta ¦ § Sams-e Na ¦ ser ¦ an mah- o bâ ¦ t ey mosalmona¦ n<br />

az mehr kay begardet o az es § qc § u vaza ¦ t<br />

ترجمه ي واژه به واژه<br />

خرام من از کارزار آيد؟<br />

ِ<br />

‎١‎.‏ کي سروِ‏ خوش<br />

کارم برآيد از او اگر از اين کار زود آيد.‏<br />

‎٢‎.‏ او آرزوي دل و جانم است‎٬‎ دام است آرزو.‏<br />

يارب‎٬‎ دلِ‏ من کي خود از اين آرزو آيد<br />

‎٣‎.‏ بُسحاقِ‏ شهريار خدارا‎٬‎ همتي کن<br />

تا شاه و شهريارِ‏ من از کارزار ] باز]‏ آيد.‏<br />

‎٤‎.‏ هستم چنان گيج ‏(؟)‏ که قطعًا نمي دانم<br />

که از کدام سو به در شد و از کدام سو آيد.‏<br />

‎٥‎.‏ از بس که سر به سنگ زدم از درد مي دانم<br />

که مغزم از سر بشود و از کلّه ] ام]‏ مو آيد.‏<br />

‏(يا:‏ به سويِ‏ آرزو آيد)؟<br />

‎٦‎.‏ با من کدو[‏ ي شراب]‏ خوش است‎٬‎ ببينم که از درِ‏ اميد<br />

ساقيِ‏ وصلم با قدح و با کدو آيد.‏<br />

‎٧‎.‏ چون ذرّ‏ ه ] به]‏ چرخ آيم پيشِ‏ مهراز هواخواهي<br />

از رويِ‏ وفا و مهر اگر آن ماهرو آيد.‏<br />

‎٨‎.‏ تا شمسِ‏ ناصر آن مَه را ديد‎٬‎ اي مسلمانان‎٬‎<br />

از مهر کي بگردد و از عشق چون ] باز]‏ آيد؟<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

يادداشت<br />

‎١‎.‏ مُه = من کارزو = کارزار وَ‏ زات = آياد‎٬‎ آيد < v¡ ¥ az اُ‏ الت ‏(اُل = بر + آت = آيد)‏<br />

غَر = اگر‎٬‎ گر اَ‏ زي = از اين زو = زود.‏<br />

آرزوم<br />

ِ<br />

‎٢‎.‏ اُ‏ ي = او<br />

خو = خود.‏<br />

‎٣‎.‏ که ‏(اگر باضمه بخوانيم)‏ =‏ کُن.‏<br />

دل = آرزوي دلم هِن = است دامِن ‏(دام + ِ‏ ن = هن)‏

§<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر ٣٥<br />

‎٤‎.‏ هِم = هستم جُ‏ نان = چُ‏ نان بتور = گيج ‏(؟)‏‎٬‎ پريشان ‏(؟)‏ قتعا = قطعًا نمي دُنِم =<br />

نمي دانم کام = کدام اَدَر = به در شُ‏ ه = شد.‏<br />

‎٥‎.‏ سرمسنک زه = سرم را به سنگ زدم ([ از بس که]‏ به وسيله ي من سر به سنگ زده<br />

شد)‏ مَش = مغز بشُ‏ وت = بشود‎٬‎ بروَ‏ د.‏<br />

ببينم ساقيم<br />

ِ<br />

‎٦‎.‏ مُي = من کذُ‏ و = کدو[‏ ي شراب]‏ بِبِنِم =<br />

قده = قدح وا = با.‏<br />

وصل = ساقيِ‏ وصلم<br />

‎٧‎.‏ ذرْ‏ غ = ذرّ‏ ه ‏(بسنجيد با:‏ سِ‏ وْغ/‏ شِ‏ وْ‏ غ = ميوه و جز آن در همين گويش؛ نيز نک.‏ م.ن.‏<br />

‏«يکي از ويژگي هاي گويشِ‏ شيرازي»‏‎٬‎ يادنامه ي دکتر خانلري.‏ اَيِم = آيم بِش = پيش<br />

حواخوهي = هواخواهي<br />

رُ‏ ي = روي.‏<br />

‎٨‎.‏ مهه = مَه را بيت < aena v¡ ¥ = ديد بکَردِ‏ ت = بگردد.‏<br />

مقاله<br />

(٣)<br />

نخستين غزل از ديوانِ‏ تازه يافته ي شمسِ‏ ناصر<br />

مبنا<br />

کس اي زَ‏ حيرِ‏ حوا و غم حُ‏ وس ‎١‎.‏ دلِم يسير حَ‏ وا هِن چنانکه کس مَبنا مبنا<br />

ببي آزا و دزت جش رُ‏ ي قفس ‎٢‎.‏ اِبلبله که يسير قفس هِه جت حالن مبنا<br />

عدوت تَه اُش مدوا يارب آن عسس ‎٣‎.‏ اِ‏ شوروِ‏ کُي معشوق آفتت مرسا که کس شکوغه رقيبان و زخم طس مبنا<br />

‎٤‎.‏ که او شه چادر قنديل او بش ار بس و بش عجب نخوش نفسي هن کس آن نفس مبنا<br />

‎٥‎.‏ نفس مالت انه دم اي نفس غرت نه بِنم مبنا.<br />

وزو که آنچه مو دي از فراق کس ‎٦‎.‏ اِ‏ مونس دلک شمس ناصر آخه کُه هِه آوانوشت<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

1. Delem yasâ ¦ r-e hava ¦ hen § cona¦ nke kas mabena¦<br />

kasâ ¦ zahâ ¦ r-e hava o gam-e havas mabena¦<br />

2. E bolbole ke yasâ ¦ r-e qafas he ¦ § cet ha ¦ l-en<br />

bebe¦ aza ¦ o dezet § ces<br />

§ roy-e qafas mabena¦<br />

3. Es § owrow-e koy-e ma`s § ¦ uqa<br />

¦ fatet marasa¦<br />

adu¦ ttaos § madova¦ ya ¦ rab ¦ an asas mabena¦<br />

4. Ko ¦ u § s¦ e § cador-e qandâ ¦ l-e ¦ u bes § az pas o pes<br />

ke kas § sekovge raqâ ¦ ba ¦ n o zaxm-e tas mabena¦<br />

5. Nafas mola¦ t ana dam ¦ e nafas garat nabenem<br />

ajab nax v as § nafase¦ hen kas ¦ an nafas mabena¦

ِ<br />

٣٦ چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر<br />

6.<br />

Emu¦ nes-e delak-e § Sams-e Naser ¦ axe ko he ¦<br />

vazow ke ¦ anc<br />

§ emodâ ¦ az fera ¦ q kas mabena¦<br />

ترجمه<br />

‎١‎.‏ دلم اسيرِ‏ هواست چنان که کس مبيناد.‏<br />

هوا و غم هوس مبيناد.‏<br />

کس اين زحيرِ‏ ِ<br />

‎٢‎.‏ اي بلبلي که اسيرِ‏ قفسي‎٬‎ حالت چيست؟<br />

آزاد بشوي و ديگر چشمت رويِ‏ قفس مبيناد.‏<br />

‎٣‎.‏ اي شب روِ‏ کويِ‏ معشوق‎٬‎ آفتت مرساد.‏<br />

عدويت در آن مَدُ‏ واد‎٬‎ يارب‎٬‎ آن عسس مبيناد.‏<br />

‎٤‎.‏ کجا ‏( = هرجا)‏ او روَ‏ د چادرِ‏ قنديلِ‏ او باش از پس و پيش<br />

که کس شکوهِ‏ رقيبان و زخم تس مبيناد.‏<br />

‎٥‎.‏ نَفَ‏ سم برآيد اندردم‎٬‎ يک نفس اگرت نبينم<br />

عجب ناخوش نَ‏ فسي است‎٬‎ کس آن نَفس مبيناد.‏<br />

‎٦‎.‏ اي مونسِ‏ دلکِ‏ شمسِ‏ ناصر‎٬‎ آخر کجايي؟<br />

بيا‎٬‎ که آنچه من ديدم از فراق کس مبيناد.‏<br />

يادداشت<br />

‎١‎.‏ يَ‏ سير = اسير حوا = هوا ‏(هويٰ)‏ مَبِنا = مبيناد زَ‏ حير = ناله‎٬‎ نفس کشيدن همراه با<br />

ناله:‏ چند سيلي بر سرش زد گفت گير/‏ درکشيد از بيم سيلي آن زحير.‏ ‏(موالنا)‏<br />

ِ<br />

‎٢‎.‏ هِه = هستي جت حالن = حالت چيست؟ آزا = آزاد دِزِ‏ ت = ديگر تو را جش =<br />

چشم<br />

رُ‏ ي = روي.‏<br />

‎٣‎.‏ اِي = ا شُ‏ و رو = شب رو کُي = کوي ته اُش ‏(شايد ‏«نهاش») = در آن.‏<br />

‎٤‎.‏ کُه = کجا شِ‏ ه = شود‎٬‎ رود چادرِ‏ قنديلِ‏ کسي بودن = همراهِ‏ او بودن ‏(روپوشِ‏<br />

فانوسِ‏ او باش)‏ بس و بش = پس و پيش شکوغ = شکوه طس = تس:‏ سيلي‎٬‎ طپانچه.‏<br />

‏(رخ<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اعدات از تسِ‏ نکبت/‏ همچو قير و شبه سياه آمد.‏ رودکي به نقلِ‏ لغت نامه ).<br />

‎٥‎.‏ مُالت ‏(«م»‏ ضمير + «اُ‏ ل» = بر‎٬‎ باال + «آت» = آيد)‏ نفسم برآيد = چون جانم باال آيد‎٬‎<br />

جانم به لب رسد اَنَه = اندر نَخوش = ناخوش‎٬‎ ناخوب.‏<br />

‎٦‎.‏ مونسِ‏ دلک = مونسکِل د کُه هه = کجا هستي وزو = بيا دي = ديد.‏

¦<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر ٣٧<br />

(٤)<br />

خاتمه ي ديوان:‏ هفت بيت از کاتب<br />

وَ‏ رُ‏ ي مو بادِ‏ سعادت دِزت وَ‏ نو بوَ‏ زي<br />

‎١‎.‏ وَ‏ يُمن همت باکان و تالع بُرزي تمام بو دِون شمس ناصر شرزي<br />

‎٢‎.‏ رز دوشمبه وَ‏ خت پسي و عزّ‏ و ظفر کسش نگفت و نگويد و رُ‏ ي کهان به ازيِ‏ <br />

‎٣‎.‏ يقين بدُن که وَ‏ اي بحر و اي شکر پَرُ‏ ني دزي<br />

نه معني کسش اورو نه از دوانش ‎٤‎.‏ اِنهْ‏ مه بيت غرا ز بحر طبع خُش اُلَوه شرزي<br />

ولي دُ‏ نند لطيفان که مشکلِن ‎٥‎.‏ نشات کفته که اي معجزن که اُي گفتست نوشتيِ‏ دِوُ‏ ن اي تمام بو شه رزي<br />

‎٦‎.‏ خداش دا مدد احمد ولي و کرم اميد مي دَرمن کش بهشت بوت رزي<br />

‎٧‎.‏ هر آنِکش آت اَ‏ نظر سهوکي و عفو بکاند مقاله<br />

1. Va yomn-e hemmat-e paka¦ nota ¦ le`-e borazâ ¦<br />

va roy mo ba ¦ d-e sa`a ¦ dat dezat (?) va now bevazi<br />

2. Roz-e dos § amba vaxt-e pasâ ¦ va'ezz o zafar<br />

tama¦ mbu¦ devon-e § Sams-e Naser-e § sera¦ zâ<br />

3. Yaqâ ¦ n bedon ke va ¦ â bahr o ¦ â § sakarparonâ¦<br />

kases § nagoft o naguyad va roy geha ¦ n beh azâ ¦<br />

4. Enehmo beyte gara-z bahr-e tab e‏' xos § olavoh<br />

na ma`niy-e kasos § avro na az deva ¦ ns § dozâ ¦<br />

5. Nas § ¦ at gofta ke ¦ â mo`jez-en ke oy goftest<br />

valâ ¦ donend latâ ¦ fa ¦ n ke mos § kelen § serazâ<br />

¦<br />

6. Xoda¦ § s da ¦ madad [o] Ahmad-e vali va karam<br />

neves § tay-e devon-e oy tama¦ mbo¦ § sa rozâ ¦<br />

7. Har ¦ ankes<br />

§ ¦ at a nazar sahvaki-y-o afv bekand<br />

omâ ¦ d me-daremen kes § behes§ tbo¦ t rozâ ¦ .<br />

آوانوشت<br />

ترجمه ي واژه به واژه<br />

پاکان و طالع بلند<br />

ِ<br />

‎١‎.‏ به يمنِ‏ همتِ‏<br />

به رويِ‏ من بادِ‏ سعادت دگر ‏(؟)‏ به نو بوزيد.‏<br />

‎٢‎.‏ روزِ‏ دوشنبه وقتِ‏ پسين به عزّ‏ و ظفر<br />

تمام شد ديوانِ‏ شمسِ‏ ناصرِ‏ شيرازي.‏<br />

‎٣‎.‏ يقين بدان که به اين بحر و اين شکرپراني<br />

کسي نگفت و نگويد به رويِ‏ کيهان بِه از اين.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

٣٨ چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر<br />

طبع خودش برآورد<br />

‎٤‎.‏ اينهمه بيتِ‏ غرّ‏ ا از بحرِ‏ ِ<br />

نه معنيِ‏ کسي را آورد و نه از ديوانش دزديد.‏<br />

‎٥‎.‏ نشايد گفتن که اين معجز است که او گفته است<br />

ولي دانند لطيفان که مشکل است شيرازي.‏<br />

‎٦‎.‏ خدا دادش مدد و احمد وليِ‏ ] او]‏ به کرم<br />

نوشتنِ‏ ديوانِ‏ او تمام شد روزيش.‏<br />

‎٧‎.‏ هر آن کس که آيدش به نظر سهوَ‏ کي و عَفو بکند<br />

اميد مي دارم ] داريم]‏ که بهشت روزيش شود.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

يادداشت<br />

‎١‎.‏ بُرَ‏ زي = بلند؛ بسنجيد با:‏ بُرز =‏ باال دِزَت ‏(شايد به جاي دزن = ديگر)‏<br />

بِوَ‏ زي = بوزيد.‏<br />

‎٢‎.‏ رُ‏ ز = روز دوشمبه = دوشنبه وَ‏ خت = وقت پَ‏ سي = پسين بو = شد.‏<br />

‎٣‎.‏ وَ‏ اي بحر = به اين بحر ‏(اگر نَه اين بحر‎٬‎ اي:‏ در اين بحر بود بهتر بود)‏ نگويد را<br />

مي توان ‏«نکوتر»‏ خواند که در اين صورت ‏«و»ي پيش از ‏«نگو»‏ زايد است.‏<br />

آورد).‏<br />

‎٤‎.‏ اِنِهمُ‏ ه = اين همه غراز ‏(غرّا ‏+از)‏ خُ‏ ش = خودش اُلَوُ‏ ه = برآورد ‏(اُل = بر ‏+اَوُ‏ ه =<br />

‎٥‎.‏ نشات = نشايد گفته = گفتن.‏<br />

‎٦‎.‏ پس از ‏«مدد»‏ حرفي بايد نوشته مي شد ‏(«و»‏ يا ‏«اَ‏ ‏»)؛ خدا دادش مدد و احمدْ‏ وليِ‏<br />

] خدا]‏ به کرم‎٬‎ يا:‏ خدا دادش مدد به ‏( ‏=اَ)‏ احمدِ‏ ولي‎٬‎ که در اين صورت مي توان پنداشت نام<br />

کاتب ‏«احمد»‏ بوده است.‏ اما ‏«ولي»‏ نام معمول و متداول نيست که تصور کنيم نام پدرش بوده<br />

است ‏(مثًال در نام نامه ي يوستي نمي توانيم چنين نامي بيابيم).‏ نظرِ‏ من اين است که مقصودِ‏<br />

ولي خدا‎٬‎ احمد‎٬‎ از روي کرم مددش داد و نوشتنِ‏ ديوان او<br />

ّ<br />

گوينده چنين بوده است:‏ خدا و<br />

تمامًا روزيش شد.‏<br />

‎٧‎.‏ مي دَرِ‏ مِن:‏ شايد به جايِ‏ ‏«مي دَرِ‏ مُن» ‏=مي دَرِ‏ مان = مي داريم.‏

ِ<br />

رساله<br />

در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

مقاله<br />

لونگينوس/‏ رضا سيدحسيني<br />

(٤)<br />

٣٧<br />

تشبيه ها و صوَ‏ رِ‏ خيال رابطه ي نزديک با استعاره دارند ‏(براي اين منظور بايد به عقب برگردم)‏<br />

...<br />

١٦١<br />

تنها با اين تفاوت که<br />

٣٨<br />

هايي از اين قبيل<br />

١٦٢<br />

... مبالغه<br />

ري م م<br />

اگر شما مغزهايتان را زيرِ‏ پا نگذاشته و لگدکوب نکرده باشيد ١٦٣<br />

از اين رو‎٬‎ نويسنده در هر موردي باي د حدودِ‏ مج از را تشخيص دهد.‏ گاهي‎٬‎<br />

مبالغ ه‎٬‎آن راب ه کلي در ه<br />

ي<br />

زي<br />

زي م.‏ طن اب از کشي دنِ‏<br />

مي افتد که از مبالغه ي زياد نتيجه ي معکوس مي گيريم.‏<br />

ادپ اره م <br />

ب ا زياده روي در<br />

ي شود‎٬‎ و اغلب اتف اق<br />

٢. به عنوانِ‏ مثال‎٬‎ ايسو کراتس با اين ادعا که مي تواند‎٬‎ در سايه ي فصاحت‎٬‎ هر چيزي را که<br />

بخواهد بزرگ ت ر از آنچه هست نشان ده<br />

ه اي ن است ک<br />

چگونه شروع مي شود:‏<br />

‎١٦١‎)جمل ه ناقص مان ده است.‏ يک بيست و پنجم مطلب در اين ج ا ناقص است.‏ فصلِ‏ بعد ب ا جمله اي ناقص آغاز<br />

‎١٦٣‎)‎45‎ Halonesus, On ‏(منسوب به دموستنس)‏<br />

مي شود.‏<br />

‎١٦٢‎) hyperbole<br />

‎١٦٤‎)‎8‎ Panegyric,<br />

<br />

آت ن بيش تر از اسپ ارت ب<br />

شه رِ‏<br />

ه<br />

بچهگانه اي<br />

د‎٬‎ک ارِ‏<br />

خ دم ي ون ان<br />

ک رده است.‏ موضوع<br />

ِ<br />

ت ک رده است.‏ حاال ببينيد<br />

‏«مدح نام ه»‏<br />

کت اب<br />

زيرا هنرِ‏ سخن وري اين قدرت را دارد که مي تواند روزي چيزي را که بزرگ است پست کند و<br />

روزِ‏ ديگر چيزي را که پست است به بزرگي برساند؛ مي تواند به آنچه کهنه است خلعتِ‏ تازگي<br />

...<br />

بپوشاند و به آنچه تازه است رنگِ‏ کهنگي بزند ١٦٤<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٤٠ رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

نتيجه اين مي شود که خواننده از او بپرسد:‏ ‏«پس اي ايسوکراتس‎٬‎ تو به همين سان مي خواهي<br />

حقايق را درباره ي اسپارت و آتن عوضي کني؟»‏ در واقع چنين ستايشي از سخن وري‎٬‎ در<br />

همان آغازِ‏ اثر‎٬‎ دعوتي است از خواننده به اين که به سخنانِ‏ نويسنده اعتماد نکند.‏<br />

٣. شايد‎٬‎ همان طور که قبًال‎٬‎ به طورِ‏ کلي‎٬‎ درباره ي همه ي صوَ‏ رِ‏ بالغي گفتيم‎٬‎ بهترين راهِ‏<br />

استفاده از مبالغه آن باشد که کسي ظنِ‏ مبالغه به آن نبرد و آن در موردي پيش مي آيد که مبالغه<br />

به فشارِ‏ احساساتِ‏ عميق صورت گيرد و با عظمتِ‏ موقعيت هم آهنگ باشد.‏ چنين است که‎٬‎<br />

چون توکوديدس صحنه ي کشتارِ‏ سيسيلي ها را شرح مي دهد‎٬‎ مي گويد:‏<br />

دم<br />

ِ<br />

سيراکوسي ها هم به نوبه ي خود واردِ‏ بسترِ‏ رودخانه شدند و آنان را که در رودخانه بودند از<br />

تيغ گذراندند.‏ در يک لحظه‎٬‎ آب آلوده شد.‏ با اين همه‎٬‎ آبِ‏ آلوده به خون و لجن را مي آشاميدند<br />

و بيشترِ‏ سربازان‎٬‎ سالح به دست‎٬‎ بر سرِ‏ آن مي جنگيدند . ١٦٥<br />

خوردنِ‏ خون و لجن و‎٬‎ با اين همه‎٬‎ جنگيدن بر سرِ‏ آن مبالغه اي است که در اثرِ‏ شدتِ‏ هيجان<br />

و فجيع بودنِ‏ وضع براي ما باور کردني شده است.‏<br />

٤. از همين نوع است شرح<br />

ِ<br />

هرودوت درباره ي نبردِ‏ ترموپوالي ‏(ترموپيل):‏<br />

آنجا آنان که شمشير داشتند با شمشيرهاشان و آنان که شمشير نداشتند با چنگ و دندان<br />

جنگيدند تا آن که در زيرِ‏ نيزه هاي بربرها ‏(ايرانيان)‏ مدفون شدند . ١٦٦<br />

مي توان پرسيد که چگونه ممکن است عده اي با چنگ و دندان با مردانِ‏ مسلح بجنگند و در<br />

ن ي زه ها م دف ون شون د؟ ب ا وج ودِ‏ اي ن‎٬‎ روايتِ‏ ه رودوت جلبِ‏ اعتم ادم ي ک ن د.‏ ب هنظ ر<br />

زي رِ‏<br />

نمي رسد که اين روايت به قصدِ‏ مبالغه آورده شده باشد‎٬‎ بلکه مبالغه است که گويي از منطقِ‏<br />

ماجرا زاييده شده است.‏<br />

٥. زيرا‎٬‎ همان طور که هميشه گفته ام‎٬‎ هر تهوري در زبان با هيجان هاي نزديک به شور و<br />

جذبه و عشق و هيجان کامًال توجيه مي شود.‏ درست از اين جاست که مبالغه هاي طنزآلود هم<br />

با اين که حقيقت نما نيستند به اين جهت پذيرفته مي شوند که مي خندانند:‏<br />

‎١٦٥‎)‎84‎ VII, ‎١٦٦‎)‎225‎ History of the peloponnesian war, VII, History,<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن ٤١<br />

قطعه زميني داشت به بزرگيِ‏ نامه اي که از اسپارت برسد . ١٦٧<br />

٦. در واقع‎٬‎ در شادي و خنده شور و هيجاني است و مبالغه مي تواند چه به قصدِ‏ تحقير و چه<br />

به منظورِ‏ بزرگ جلوه دادن به کار رود و مقصود از مبالغه يکي از اين دو نتيجه است.‏ و ‏«طنزِ‏<br />

« عبارت است از مبالغه در تحقير.‏<br />

١٦٨<br />

تلخ<br />

مقاله<br />

٣٩<br />

١. اکنون‎٬‎ دوستِ‏ بسيار گراميِ‏ من‎٬‎ نوبتِ‏ آن رسيده است که پنجمين عاملِ‏ شکوه مندي را‎٬‎<br />

همان طور که در آغازِ‏ اين بحث گفتيم‎٬‎ مطرح کنيم و آن عبارت است از پس و پيش کردنِ‏<br />

کلمات و دادنِ‏ نظامي خاص به آنها.‏ من قبًال‎٬‎ ضمنِ‏ دو رساله در اين باره بحثِ‏ کافي کرده ام.‏<br />

به نتايجي که از آن مالحظات گرفته ايم‎٬‎ اکنون بايد نکاتي را که براي بحثِ‏ حاضر ضرورت<br />

دارد اضافه کنيم و آن اين است که تناسب و هم آهنگيِ‏ کلمات فقط وسيله اي براي متقاعد<br />

کردن و خوش آيند بودن نيست بلکه‎٬‎ در عينِ‏ حال‎٬‎ ابزارِ‏ خارق العاده اي براي ايجادِ‏ شکوه و<br />

شور و هيجان است.‏<br />

٢. فلوت کساني را که صدايش را مي شنوند به شور و هيجان در مي آورد‎٬‎ آنان را از خود<br />

‏»ها سرشار مي سازد و در سايه ي ضرب آهنگ هاي<br />

١٦٩<br />

بي خود مي کند و از هذيان ‏«کوروبانتو<br />

موزونش شنونده اي را که حتي با موسيقي نيز بيگانه باشد وادار مي کند که به حرکت در آيد و<br />

حرکاتش را ب ا موسيقي هم آهنگ کند.‏ همچنين صداهاي چنگ‎٬‎ ب ا اين ک ه ه ر يک به تنهايي<br />

معني و مفهومي ندارند‎٬‎ در سايه ي تغييراتِ‏ پرده و لرزش هاي متقابلِ‏ سيم ها و هم آهنگيِ‏<br />

مداوم اين صداها‎٬‎ اغلب‎٬‎ چنان که مي داني‎٬‎ جاذبه اي شگفت آور پيدا مي کند.‏<br />

ِ<br />

‎١٦٧‎)ب ه عقيده ي رايس رابرتز ) Rhys Roberts نسخه ي رساله ٬ ضميمه‎٬‎ ص ٢٤٤). اي ن بيت از يک کمديِ‏ مناندروس با<br />

عنوانِ‏ کشاورز است که قطعه اي از آن بر روي پاپيروس به دست آمده که در همان جا سخن از قطعه زمينِ‏ کوچکي در<br />

‎١٦٨‎) diasyrmos<br />

ميان است.‏<br />

‎١٦٩‎) Korubantos ي ا Gorybantes ر اهبانِ‏ معبدِ‏ الهه ي کوبل ه ‏(سيبل).‏ خصوصيتِ‏ نوش خواران ه و ديونوسوسيِ‏<br />

فلوت ب ا صفاي آر ام بخش و آپولونيِ‏ چنگ در تضاد است.‏ ام ا در دوران هاي بعد چن گ نيز در تنوع گام ه اب ا فلوت<br />

رقابت مي کرد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

٤٢ رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

٣. با وجودِ‏ اين‎٬‎ اينها اشباح و تقليدهاي غيرِ‏ اصل براي اقناع هستند‎٬‎ نه ‏(همان طور که گفتم)‏<br />

موجودِ‏ انساني<br />

انساني.‏ ام ا تنظيم کل مات‎٬‎ ک ه آهنگِ‏ کالم فط ريِ‏<br />

<br />

فعاليت هاي فط ريِ‏ طبيعتِ‏<br />

است‎٬‎ که نه فقط گوش بلکه روح راهم مي نوازد‎٬‎ که انواع کلمات‎٬‎ افکار‎٬‎ اشيا‎٬‎ زيبايي ها و<br />

نغمه ها را ‏(يعني همه ي چيزهايي را که با ما مي زايد و رشد مي کند)‏ به نوسان در مي آورد‎٬‎ که<br />

سخن ور را در روح مردم وارد مي کند<br />

ِ<br />

ترکيب و تنوع قالب هاي صوتيِ‏ خاصِ‏ خود شورِ‏<br />

ِ<br />

بر اثرِ‏<br />

و هر شنونده اي را در آن شريک مي سازد و‎٬‎ به ياريِ‏ ترتيبِ‏ کلمات‎٬‎ بنايي عظيم پي مي افکند<br />

و آيا فکر نمي کني که آن سخن ور‎٬‎ فرمان روايِ‏ مطلقِ‏ انديشه ي ما در عينِ‏ حال ما را افسون<br />

مي کند و همراهِ‏ خود به سويِ‏ عظمت و تشخص‎٬‎ به سويِ‏ شکوه و همه ي آن زيبايي هاي<br />

روز<br />

ديگ ري ک ه در درونِ‏ خ ود دارد ره ب ري مي کند.‏ من دوست ن دارم اي ن مسئله را ک ه مث لِ‏<br />

روشن است به بحث بگذارم ‏(تجربه کافي است که به آن ايمان داشته باشيم).‏<br />

٤. در همه حال اين گفته که دموستنس به قرائتِ‏ بيانيه ي خود مي افزايد واقعًا شکوه مند و<br />

ß<br />

¨ jo epoi<br />

:<br />

١٧٠<br />

ستودني است<br />

c<br />

tou ª to to<br />

© yḧjisma ẅsper ne<br />

¨ hse to © nto ¨ te ci ¨ ndunon parelJei ¬ n,<br />

اين عبارت نه تنها به دليلِ‏ آهنگِ‏ جمله بلکه به دليلِ‏ انديشه اي نيز که در آن است در گوش<br />

ادا شده است ک ه اصيل ت ري ن<br />

١٧١<br />

نِ‏ ط ن ي مطب وع ي دارد.‏ تم ام آن ب اض رب آه ن گ ي Dactylic<br />

زيبات رين اشعارِ‏<br />

ضرب آهنگ هاست و شک وه و عظم ت مي بخشد.‏ و ب ه همين علت در مي انِ‏<br />

حماسي که مي شناسيم‎٬‎ اين عبارت اصيل تر از همه است.‏ حاال اگر تو بيايي و به ميلِ‏ خودت<br />

<br />

کلماتِ‏ آن را جا به جا کني يافقط يک هجاي آن را کم کني و بگوييw ¬ n<br />

ne احساس مي کني ک ه چه رابط ه ي کامل ي بينِ‏ آهن گِ‏ جمل ه و شکوهِ‏ سخ ن وجود دارد.‏<br />

درواقع دو کلمه ي ws ¨ jo اولين پاره وزنِ‏ بل ن د را تشکيل مي دهد که عبارت از چهار<br />

هجاي کوتاه است.‏ ت ن ه اي ک هج اي آن را کم ک نوب گ و , jo ¨ مي ب ي ني ک ه ب ا همي ن<br />

نقصِ‏ کوچک عظمتِ‏ عبارت را از ميان برده اي.‏<br />

epoi ¨ hse parelJei<br />

c<br />

wne<br />

c<br />

¨ per ne<br />

¨ jo<br />

رع <br />

ک س‎٬‎ اگ رف ق<br />

ط ي ک هج ا اض <br />

اف<br />

ک ن ه <br />

ي وب گ <br />

وي ي:‏ ¨<br />

c<br />

¬ n epoihsen wsperei<br />

٥. ب<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

elqeipar<br />

ne ¨ jo ‎٬‎ معني همان خواهد بود‎٬‎ اما ديگر آن ضرب آهنگِ‏ قبلي وجود نخواهد داشت.‏ در<br />

‎١٧٠‎)در سايه ي اين بيانيه‎٬‎ خطري که شهر را در بر گرفته بود‎٬‎ مانندِ‏ ابري گذشت و رفت (188 Cor, Dem. De )‏<br />

‎١٧١‎)يک هجاي بلند و دو هجاي کوتاه (= فاعِلُ‏ ).

ِ<br />

واقع‎٬‎ در اين جا افزايشِ‏<br />

است.‏<br />

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن ٤٣<br />

زمانِ‏ هجاهاي آخر قدرت و نيروي آن شکوهِ‏ مطلق را از ميان برده<br />

مقاله<br />

٤٠<br />

١. در سخن‎٬‎ مانندِ‏ ساختمانِ‏ بدنِ‏ انسان‎٬‎ آنچه مايه ي شکوه مندي مي شود ترکيبِ‏ اعضاست.‏<br />

هر يک از اي<br />

ن اعضا جدا از اعضاي ديگر هيچ چيزِ‏ جالبي ندارد.‏ وقتي هم ه در کنارِ‏ هم قرار<br />

گرفتند‎٬‎ ترکيبِ‏ هم آهنگ و کاملي پديد مي آي د.‏ در موردِ‏ تعبيرهاي بلند نيز چنين است.‏ چنين<br />

عباراتي وقتي که پر اکنده اند شکوه مندي را با خود مي برند و پاره پاره مي کنند‎٬‎ اما وقتي که‎٬‎ در<br />

سايه ي ترکيب‎٬‎ پيکري واحد مي سازند‎٬‎ و با يک رشته هم آهنگي ها در هم فشرده شوند‎٬‎ از<br />

همان روالِ‏ جمل ه ني رو مي گيرند.‏ مي توان گفت که در چني ن عب اراتي‎٬‎ شکوه من دي زاي ي ده ي<br />

عواملِ‏ متعددي است.‏<br />

٢. البته بينِ‏ نويسندگان و شاعران‎٬‎ بسياري‎٬‎ براي شکوه مندي آفريده نشده بودند‎٬‎ شايد<br />

استع دادهايشان آن انراب ه سويِ‏ نِ‏ عظمت راه ب ر نبود.‏ ب اوجودِ‏ اي ن‎٬‎ اگ ر آن ان‎٬‎ در عي آن ک ه<br />

واژه هاي معمولي و عاميانه و بي خاصيت به کار مي بردند‎٬‎ کم ارزش جلوه نکرده اند و به<br />

اصالت و تشخص دست يافته اند‎٬‎ اين موفقيت را فقط مديونِ‏ کلمات و ايجادِ‏ هم آهنگي در<br />

فراواني از اين دست‎٬‎ م ي ت وان به<br />

ش اعران و ن ويسن دگانِ‏<br />

کارب ردِ‏ آن ها هست ند.‏ در م يانِ‏<br />

٬ به آريستوفان در بعضي از عباراتش و به اوريپيدس در بيشترِ‏ آثارش ‏(همان<br />

١٧٢<br />

فيليستوس<br />

طور که قبًال به قدرِ‏ کافي نشان داده ام)‏ اشاره کرد.‏<br />

٣. اوريپيدس‎٬‎ پس از مرگِ‏ فرزندانِ‏ هرکول‎٬‎ از زبانِ‏ او چنين مي گويد:‏<br />

.<br />

چنان از دردها آکنده ام که جا برايشان تنگ است ١٧٣<br />

اينه<br />

ا اصط <br />

‎١٧٣‎)‎1245‎ Furens, Hercules<br />

‎١٧٢‎) Philistos<br />

ک<br />

الح اتِ‏<br />

ام <br />

ًال ع ادي هستن د‎٬‎ ام ا در ساي ه ي تن اسب و ت رتيب شکوه من<br />

دن د.‏ نظ <br />

کلمات را عوض کن‎٬‎ خواهي ديد که اوريپيدس جلوه ي شاعريِ‏ خودرا بيش تر مديونِ‏ ترتيبِ‏<br />

کلمات است تا انديشه ي شاعرانه.‏<br />

م<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٤٤ رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

٬ که گاوِ‏ نر او را با خشونت بر سرِ‏ شاخ هاي خود مي برد.‏ چنين مي گويد:‏<br />

١٧٤<br />

٤. درباره ي ديرکه<br />

به هر سو که مي چرخد<br />

با چرخشِ‏ سريعش‎٬‎ زن و صخره ها و بلوط ها را<br />

با خود مي کشد و پرتاب مي کند که مدام در هم مي روند . ١٧٥<br />

در واقع‎٬‎ انديشه عالي است و تأثيرگذاريِ‏ آن هم قوي تر شده است‎٬‎ زيرا در آهنگِ‏ کلمات<br />

شتابي نيست و چنان نيست که انگار آنها را به چرخي بسته باشند‎٬‎ بلکه کلمات به يک ديگر<br />

.<br />

١٧٦<br />

متکي اند و با استفاده از تکيه ها و فواصل به سويِ‏ شکوهِ‏ پاي داري پيش مي روند<br />

٤١<br />

.١<br />

درق ل م روِ‏ شک وه‎٬‎ هي چ چ ي زب ه ان دازه ي آه ن گِ‏ شکست ه و مت م وج سخ ن‎٬‎ م ان ن دِ‏ اوزانِ‏<br />

٬ که به خصوصيتِ‏ کاملِ‏ رقص منجر<br />

١٧٩<br />

و ‏«ديخوره»‏<br />

١٧٨<br />

٬ ‏«تروخايوس»‏<br />

١٧٧<br />

‏«پورريخا»‏<br />

مي شوند‎٬‎ کاهنده نيست.‏ از همان آغاز‎٬‎ افراط در وزن‎٬‎ به دليلِ‏ حالتِ‏ يک نواختش‎٬‎ ضعيف و<br />

عاري از شور و هيجان جلوه مي کند.‏<br />

وب ٢.<br />

دت ر از همه اين که‎٬‎ همان طور که معموًال آهنگِ‏ ت<br />

<br />

ران ه ها در شنون دگان تأثي<br />

رم<br />

ي کند و<br />

توجهِ‏ آنان را از معنيِ‏ کلماتِ‏ ترانه بر مي گرداند‎٬‎ آهنگِ‏ بسيار مصنوعيِ‏ سخن نيز توجهِ‏<br />

شنوندگان را به وزنِ‏ آن جلب مي کند نه به شور و هيجاني که بايد از گفته ها حاصل شود.‏ چنان<br />

که گاهي پيش مي آيد که شنوندگان‎٬‎ چون پيشاپيش پايانِ‏ جمله را از آهنگِ‏ آن حدس مي زنند‎٬‎<br />

به آهنگِ‏ سخنانِ‏ سخن ور با پا ضرب مي گيرند‎٬‎ و مانندِ‏ رقص هاي دسته جمعي‎٬‎ پيشاپيش<br />

آهنگِ‏ آن را اجرا مي کنند.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

انتقام مادرشان‎٬‎ او را به<br />

‎١٧٤‎) Dirce ‎٬‎ ملکه ي افسانه ايِ‏ تباي که با آنتيوپه بد رفتاري کرد.‏ آمفيون و زئوس‎٬‎ براي گرفتنِ‏ ِ<br />

شاخ هاي گاوِ‏ نري بستند تا بر سنگ ها بکوبد و پاره پاره اش کند.‏<br />

‎١٧٥‎)از Antiope ‎٬‎ اثرِ‏ گم شده ي اوريپيدس.‏<br />

‎١٧٦‎)ناگفته نماند که در چنين مواردي سخن از متنِ‏ اصلي است و ترجمه هر چه به متن نزديک تر باشد نمي تواند<br />

منظورِ‏ نويسنده را چنان که بايد نشان دهد. م.‏<br />

‎١٧٧‎) Pyrrhicha وزنِ‏ يک رقصِ‏ جنگي با سالح که عبارت است از دو هجاي کوتاه.‏<br />

‎١٧٨‎) Trokhaios وزني مرکب از يک هجاي بلند و يک هجاي کوتاه.‏<br />

‎١٧٩‎) Dichoreª وزني عبارت از دو ‏«تروخايوس»‏ پياپي.‏

ِ<br />

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن ٤٥<br />

٣. عيبِ‏ ديگري که منافيِ‏ شکوه است گفتاري است که با نهايتِ‏ دقت تنظيم شده و با کلماتِ‏<br />

کوچکي که از هجاهاي کوتاه تشکيل شده و به هم بسته شده اند بريده بريده شده است و<br />

انسان را به يادِ‏ ميخ هاي چوبي مي اندازد که پشتِ‏ سرِ‏ هم‎٬‎ با دنبال کردنِ‏ شکاف هاي چوب‎٬‎<br />

کوبيده شود.‏<br />

مقاله<br />

٤٢<br />

يک عنصرِ‏ ديگر نيز که ممکن است از شکوه بکاهد‎٬‎ برش هاي افراطيِ‏ جمله است.‏ شکوه و<br />

عظمت‎٬‎ وقتي به ايجازِ‏ مُخل محکوم شود‎٬‎ عمًال مثله مي کنند.‏ منظور از اين اختصار<br />

فشردگيِ‏ درست و شايسته ي جمالت نيست‎٬‎ بلکه همه ي آن جمالتي است که به عمد کوتاه<br />

و بريده بريده شده است.‏ سبکِ‏ بريده انديشه را مثله مي کند و حال آن که فشردگي آن را<br />

مستقيمًا به سوي مقصود راه بر است.‏ از سوي ديگر‎٬‎ اين نکته هم واضح است که طول و<br />

جمالت روح<br />

ِ<br />

تفصيلِ‏<br />

سخن را مي گيرد‎٬‎ زيرا که معموًال غيرِ‏ الزم و بي جا جلوه مي کند.‏<br />

٤٣<br />

١. ابتذالِ‏ اصطالحات نيز به شکوهِ‏ سبک لطمه مي زند.‏ چنان که‎٬‎ در اثرِ‏ هرودوت‎٬‎ وصفِ‏<br />

يک طوفان باهمه ي جزئياتش با قدرتي شگفت انگيز انجام گرفته است:‏ با وجودِ‏ اين گه گاه<br />

اصطالحاتي عاميانه دارد که از علوِ‏ موضوع مي کاهد.‏<br />

مثًال در اين جمله:‏ ‏«دريا به جوش<br />

با تنافري که در آن هست لطمه ي شديدي به<br />

١٨١<br />

کلمه ي zesa ¨ sh ‏(به جوش آمدن)‏<br />

١٨٠<br />

آمد»‏<br />

شکوهِ‏ اثر مي زند.‏ و باز در جاي ديگري چنين مي نويسد:‏<br />

باد ] خسته شد]‏ ١٨٢ و مسافران‎٬‎ که بر روي شکسته هاي کشتي پرتاب شده بودند‎٬‎ پاياني<br />

‏[ناخوش آيند]‏ ١٨٣ يافتند.‏<br />

ِ<br />

‎١٨٠‎)‎188‎ VII, History,<br />

اصلي و در زمانِ‏ خاصِ‏ خودش<br />

ابتذالِ‏ اصطالح را بايد در متنِ‏ ‎١٨١‎)بيانِ‏ اين عيب هم در ترجمه امکان ندارد.‏ تشخيص داد.‏ کوششِ‏ مترجمانِ‏ اصطالحِ‏ انگليسي و فرانسه نيز بي حاصل بوده است.‏ يک مترجم انگليسي Seethed<br />

را به کار برده و حال آن که مترجم ديگر‎٬‎ براي اين که راهِ‏ حلي پيدا کند‎٬‎ کلمه ي Sizzling به معنيِ‏ ‏«جِ‏ زّووِ‏ ز»‏ را انتخاب<br />

کرده است و‎٬‎ از دو مترجم<br />

ِ<br />

مبتذل نيست و دومي نوشته است:‏<br />

الزم را مي توان در متونِ‏ فارسيِ‏ امروز پيدا کرد. م.‏<br />

فرانسه نيز‎٬‎ اولي از مصدرِ‏ Bouillonner استفاده کرده که در شرايطِ‏ فعلي به هيچ وجه<br />

‏«مانندِ‏ آبي که بجوشد مرتعش شد.»‏ چنان که در مقدمه نيز گفته شد‎٬‎ نمونه هاي<br />

‎١٨٣‎)ntosricä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

copi<br />

‎١٨٢‎)äsai ¨

ِ<br />

ِ<br />

٤٦ رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

ابتذالش در سطح<br />

ِ<br />

تعبيرِ‏ ‏«خسته شدن»‏ به دليلِ‏<br />

چنان تيره روزيِ‏ عظيمي متناسب نيست.‏<br />

پست تري قرار دارد و نيز تعبيرِ‏ ‏«ناخوش آيند»‏ با<br />

٬ که لشکر کشيِ‏ شاهِ‏ ايران را به مصر به صورتي بسيار درخشان<br />

١٨٤<br />

٢. هم چنين تئوپومپوس<br />

١٨٥<br />

شرح داده‎٬‎ با چند کلمه ي حقير اثرِ‏ خود را ضايع کرده است:‏<br />

کدام شهر يا کدام ملتِ‏ آسيا سفيراني به دربارِ‏ شاهان نفرستاده است؟ کدام محصولِ‏ طبيعت يا<br />

هنر و کدام نمونه ي زيبايي و ارزش است که به عنوانِ‏ هديه براي او نبرده باشند؟ چه بسيار<br />

فرش هاي گران بها و جامه هايي از پشم لطيف ‏(برخي به رنگِ‏ ارغواني‎٬‎ برخي حاشيه دوزي شده<br />

و برخي سفيد)‏‎٬‎ چادرهاي زربفت با همه ي اثاث و لوازم با قباها و رختِ‏ خواب هاي نفيسِ‏<br />

بسيار و بعد نقره هاي قلم کار و طالهايي که هنرمندانه ساخته شده‎٬‎ جام ها و دوستگامي ها‎٬‎<br />

برخي جواهرنشان و برخي نمونه ي غناي هنري.‏ هزاران سالح از سالح هاي يوناني و<br />

سالح هاي بربر را هم به اين سياهه اضافه کنيد.‏ و نيز رقم بي شماري از جانورانِ‏ بارکش و<br />

ِ<br />

حيواناتِ‏ پروار براي سالخي‎٬‎ سبدهاي فراوانِ‏ آکنده از ادويه‎٬‎ و خيک ها و کيسه هاي فراوان و<br />

انواع حيوانات چنان<br />

ِ<br />

برگ هاي پاپيروس و همه ي اشياي مفيد.‏ و از گوشت هاي نمک سودِ‏<br />

توده هاي عظيمي ساخته مي شد که هر کس از دور نگاه مي کرد آنها را به جاي کوه ها و تپه ها<br />

مي گرفت که پشت به هم داده اند.‏<br />

٣. او‎٬‎ که در آغاز به اوج رسيده است‎٬‎ ناگهان به پست ترين درجات سقوط مي کند و حال آن<br />

که مي بايست باز هم باالتر برود.‏ به توصيفِ‏ پر طمطراقِ‏ آن همه جاه و جالل‎٬‎ خيک ها و<br />

ادويه و کيسه ها را اضافه مي کند و بدين سان انسان را به يادِ‏ مطبخ مي اندازد.‏ در واقع‎٬‎ اگر در<br />

اين نمايشِ‏ جاه و جالل‎٬‎ در ميانِ‏ دوستگامي هاي زرين و جواهر نشان و نقره هاي<br />

قلم کار و چادرهاي زربفت و جام ها‎٬‎ خيک هاي محقر و کيسه هاي کوچک مي آوردند ديدنِ‏<br />

آنها انسان راحيرت زده مي کرد.‏ هم چنين‎٬‎ آميختنِ‏ چنين اصطالحاتِ‏ حقيري به صورتِ‏<br />

نابجا براي سبکِ‏ اثر مايه ي شرم ساري است و داغ ننگي بر چهره ي آن مي گذارد.‏<br />

عظيم<br />

ِ<br />

‎١٨٤‎) Theopompus<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

٤. براي مورخ بسيار آسان بود که توده هاي گوشت را به همان صورتي که آورده است وصف<br />

‎١٨٥‎)لشکرکشيِ‏ موردِ‏ بحث در کشتارِ‏ لشکرکشيِ‏ خشايارشاست که ديودوروسوسِ‏ سيسيلي آن را شرح داده است<br />

مردم فينيقيه<br />

ِ<br />

(40-51 ‏,‏XVI‏).‏ شاهِ‏ ايران لشکري عظيم ‏(بيش از دو ميليون نفر)‏ با ساز و برگِ‏ فراوان فراهم آورده بود و<br />

و قبرس و مصر را که سر به شورش برداشته بودند به اطاعتِ‏ خود در آورد.‏

ِ<br />

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن ٤٧<br />

کند و توصيفِ‏ بقيه ي مخلفات را به صورتِ‏ ديگري انجام دهد و از شتران و جانورانِ‏ بارکشي<br />

سخن بگويد که موادِ‏ الزم براي تجمل و آر استگيِ‏ سفره هاي ضيافت را حمل مي کردند؛ يا از<br />

غالت و موادي صبحت کند که براي به کار بستنِ‏ هنرِ‏ آشپزي و لذتِ‏ زندگي ضرورت دارد؛<br />

يا‎٬‎ اگر مي خواست که جاي جداگانه اي به آنها اختصاص دهد‎٬‎ کافي بود که آنها را انواع<br />

ِ<br />

منتخبِ‏ خوان ساالران و آشپزها بنامد.‏<br />

موادِ‏<br />

مقاله<br />

هنگام توصيفِ‏ جالل به جزئياتِ‏ پلشت و دل آزار تنزل کرد مگر در<br />

ِ<br />

٥. در هر حال‎٬‎ نبايد به<br />

صورتِ‏ ضرورتِ‏ حتمي.‏ مناسب تر آن است که کلماتِ‏ شايسته ي موضوع به کار برند و از<br />

هنگام ساختنِ‏ انسان‎٬‎ روي پيشانيِ‏ ما نه اعضايي را گذاشته است که<br />

ِ<br />

طبيعت تقليد کنند که‎٬‎ به<br />

نتوان محترمانه از آنها نام برد و نه دفع فضوالتِ‏ بدن را.‏ چنين اعضايي را‎٬‎ تا آنجا که امکان<br />

داشت‎٬‎ پنهان ساخته و‎٬‎ به گفته ي گزنفون‎٬‎ مسيرهاي آنها را پيچانده و به دورترين نقطه برده<br />

است تا کم ترين لطمه اي به زيباييِ‏ مجموعه ي اندام نزند.‏<br />

ي<br />

٦. اما ديگر کافي است:‏ هيچ ضرورتي ندارد که همه ي علل و اسبابِ‏ کاستنِ‏ شکوه را جزء به<br />

جزء شرح دهيم.‏ به ويژه که‎٬‎ پيش از اين‎٬‎ همه ي آن چيزهايي را که به اصالتِ‏ سخن و اعتالي<br />

آن ي اري م<br />

پست و مبتذل خواهد کرد.‏<br />

ده د شرح داده اي م.‏ پس مسل م است ک<br />

آن ه<br />

چ ه خالفِ‏ آن ه است اغلب سخن را<br />

٤٤<br />

١. با اين همه‎٬‎ نکته اي باقي مانده است که بايد روشن کنم.‏ براي ارضاي عشقِ‏ تو به فرا<br />

گرفتن‎٬‎ ترنتيانوسِ‏ بسيار عزيز‎٬‎ در افزودنِ‏ اين نکته به تحقيقاتم درنگ نخواهم کرد.‏ در همين<br />

اواخر‎٬‎ فيلسوفي از من مي پرسيد:‏ ‏«چيزي هست که براي من و مسلمًا براي بسياري ديگر<br />

مثلِ‏ من مايه ي حيرت است:‏ چگونه است که در روزگارِ‏ ما‎٬‎ که استعدادهاي درخشاني در<br />

زنده و ن اف ذي وج ود دارد که<br />

عم وم يون يز اذه انِ‏<br />

اق ناع و درخش يدن در مح اف لِ‏<br />

ه نرِ‏<br />

خوش بختانه به سوي جاذبه هاي سخن وري جلب شده اند‎٬‎ ديگر از آن طبايع صاحب نبوغ و<br />

ِ<br />

شکوه مند يافت نمي شود مگر به صورتِ‏ استثنايي.‏ سترونيِ‏ عمومي در امرِ‏ بالغت چنان<br />

عظيم است که زندگيِ‏ نسل ها را متوقف کرده است».‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٤٨ رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

نوابع<br />

٢. مي گفت:‏ ‏«خدايا‎٬‎ آيا بايد آن عقيده ي مبتذل را پذيرفت که دموکراسي دايه ي مهربانِ‏ ِ<br />

بزرگ است و شايد همراهِ‏ دموکراسي است که سخن ورانِ‏ مشهور درخشيده و خاموش<br />

الهام اميد به آنها و‎٬‎ در<br />

ِ<br />

نوابغ بلند پايگاه‎٬‎<br />

شده اند؟ مي گويند که آزادي مايه ي تغذيه ي تخيلِ‏ ِ<br />

عينِ‏ حال‎٬‎ اشاعه ي تمايل به رقابتِ‏ متقابل و هم چشمي به قصدِ‏ اشغالِ‏ مقام اول است.‏<br />

٣. گذشته از آن‎٬‎ در سايه ي جوايزِ‏ پيش نهادي در جمهوري ها‎٬‎ پيوسته برتريِ‏ ذهنيِ‏ سخن ور‎٬‎<br />

با تمرين‎٬‎ قاطع تر يا بهتر بگوييم ظريف تر مي شود‎٬‎ و چنان که گويي در طبيعتِ‏ او باشد در<br />

کمالِ‏ آزادي مي درخشد و به اموري که بايد انجام بدهد الهام مي بخشد.‏ و مي گفت:‏ ‏«اما ما‎٬‎<br />

امروزه گويي از بچگي در مکتبِ‏ بردگيِ‏ قانوني تربيت شده ايم‎٬‎ از همان زمان که انديشه مان<br />

خام و ابتدايي بود از آدابِ‏ معين و عاداتِ‏ معين احاطه شده بوديم و از آن چشمه ي زيبا و پر<br />

حاصلِ‏ سخن وري ‏(منظورم آزادي است)‏ قطره اي نچشيده بوديم.‏ از اين رو‎٬‎ در نهايتِ‏ امر‎٬‎<br />

تملق گويانِ‏<br />

شکوه مندي بيش نيستيم».‏<br />

٤. و عقيده داشت:‏ ‏«به همين دليل‎٬‎ اگر استعدادهاي مختلف بينِ‏ مردم تقسيم شود‎٬‎ بعضي از<br />

استعدادها ممکن است نصيبِ‏ چاکران گردد‎٬‎ اما برده هرگز سخن ور نمي شود‎٬‎ زيرا احساسِ‏<br />

محروميت از آزادي و آزاديِ‏ بيان در او بالفاصله ظاهر مي شود و‎٬‎ مانندِ‏ زندانيان‎٬‎ پيوسته<br />

احساس مي کند که ضرباتِ‏ مشت در انتظارِ‏ اوست.‏<br />

٥. هُمر گفته است:‏ ‏«روزِ‏ بردگي نيمي از خصايلِ‏ انساني را از ميان مي برد»؛ و اضافه کرده<br />

است:‏ ‏«اگر آنچه شنيده ام قابلِ‏ اعتماد باشد‎٬‎ قفس هايي که در آن پيگمه ها را ‏(که معموًال<br />

کوتوله مي گويند)‏ نگه داري مي کنند‎٬‎ گذشته از آن که از رشدِ‏ آنها جلوگيري مي کند‎٬‎ دست و<br />

پايشان را هم‎٬‎ به علتِ‏ طناب هايي که به دورشان پيچيده شده است‎٬‎ فلج مي کند.‏ به همين<br />

سان‎٬‎ هر گونه بندگي‎٬‎ ولو عادالنهترينِ‏ آن را مي توان قفس و زندانِ‏ روح ناميد.»‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

٦. اما من به او جواب دادم و گفتم:‏ ‏«دوستِ‏ بسيار عزيزِ‏ من‎٬‎ براي آدمي بسيار آسان است<br />

اوست)‏ که از وضع موجود ايراد بگيرد؛ اما توجه داشته باش که چه بسا صلح و<br />

ِ<br />

‏(جزءِ‏ طبيعتِ‏<br />

عمومي نباشد که طبايع بزرگ را فاسد مي کند بلکه اين جنگِ‏ پايان ناپذير است که<br />

ِ<br />

آشتيِ‏<br />

همه ي عالقه ي ما را قبضه کرده است.‏ حرص و طمعي را هم که قرنِ‏ حاضر را احاطه کرده

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن ٤٩<br />

است و زير و رو مي کند به آن اضافه کن:‏ در واقع عشقِ‏ به ثروت ‏(که جستجوي سيري ناپذيرِ‏<br />

آن امروزه بيمارمان کرده)‏ و نيز عشقِ‏ به لذت ما را برده ي خود کرده است يا‎٬‎ بهتر بگوييم‎٬‎<br />

جسم و روح ما را مي بلعد.‏ عشق به پول مرضي است که انسان را حقير مي کند و عشق به<br />

ِ<br />

لذت پستي مي آورد.‏<br />

مقاله<br />

٧. هر چه فکر مي کنم نمي توانم بدانم که وقتي ما آن همه اهميت براي ثروتِ‏ بي حد قايليم‎٬‎ يا<br />

درست تر بگوييم آن را به درجه ي خدايي مي رسانيم‎٬‎ چگونه ممکن است شياطيني که همراهِ‏<br />

ثروت هستند در روحمان نفوذ نکنند.‏ تجمل و خودنمايي به دنبالِ‏ ثروتِ‏ بي حساب و کتاب<br />

مي آيد و آن را همراهي مي کند يا‎٬‎ بهتر بگوييم‎٬‎ پا به پاي آن پيش مي رود.‏ هر قدر که ثروت<br />

راهِ‏ شهرها و منازل را به روي خودنمايي باز مي کند‎٬‎ او هم وارد مي شود و مشترکًا با هم<br />

زندگي مي کنند.‏ با گذشتِ‏ زمان‎٬‎ اين جفتِ‏ مشترک‎٬‎ به گفته ي فالسفه‎٬‎ در زندگيِ‏ انسان ها<br />

آشيان مي سازند و ديري نمي گذرد که تجمل و خودنمايي شروع به توالد و تناسل مي کند و<br />

کامًال مشروع<br />

ِ<br />

حرص و ولع و غرور و تنبلي را مي زايد.‏ اينها حرام زاده نيستند بلکه فرزندانِ‏<br />

وصلتِ‏ آنها هستند.‏ اما اگر باز هم اين فرزندان ثروت را رها کنند که به سنِ‏ بلوغ برسند‎٬‎ آنها‎٬‎<br />

در روح آدمي‎٬‎ جبارانِ‏ خشني پديد مي آورند که همان گستاخي و بي قانوني و بي عفتي باشد.‏<br />

ِ<br />

٨. زيرا به ضرورت چنين وضعي پيش مي آيد:‏ مدرم ديگر باالترها را نگاه نمي کنند و در بندِ‏<br />

شهرتشان در ميانِ‏ آيندگان نيستند.‏ بلکه در چنين دورِ‏ تسلسلي‎٬‎ کم کم ويرانيِ‏ زندگي ها<br />

‏(انسان ها)‏ کامل مي شود و عظمتِ‏ روان ها ضعيف مي شود و مصدوم مي گردد و وقتي که<br />

انسان ستايشِ‏ خود را متوجهِ‏ جنبه هاي فانيِ‏ خويشتن کند و از رشدِ‏ جنبه هاي جاودانه ي خود<br />

غافل بماند‎٬‎ ديگر حسِ‏ رقابتي هم باقي نمي ماند.‏<br />

٩. در واقع‎٬‎ اگر قاضي رشوه قبول کند‎٬‎ ديگر نمي تواند‎٬‎ با غايتي عادالنه و جميل و با آزادي و<br />

سالمت قضاوت کند ‏(زيرا‎٬‎ در نظرِ‏ کسي که رشوه قبول مي کند‎٬‎ به ضرورت‎٬‎ فقط سودِ‏<br />

شخصي عادالنه و جميل جلوه مي کند)‏‎٬‎ وقتي که‎٬‎ از اين پس‎٬‎ فساد و شکارِ‏ آدمياني که از ما<br />

هر يک از ماست‎٬‎ و هر يک از ما روح<br />

ِ<br />

نيستند و دام نهادن بر سرِ‏ راهِ‏ وصيت نامه ها داورِ‏ زندگيِ‏<br />

خود را مي فروشد تا سودي ببرد‎٬‎ و هر کسي در اين طاعونِ‏ مسريِ‏ زندگيِ‏ اخالقي برده ي<br />

حرص و ولع خويش است‎٬‎ آيا گمان مي کنيم باز هم قاضيِ‏ آزاد و فسادناپذيري باقي مي ماند<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٥٠ رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن<br />

که بزرگ منش و محکم باشد و حرصِ‏<br />

مال اندوزي بر او غلبه نداشته باشد؟<br />

١٠. اما براي ما‎٬‎ با وضعي که اکنون داريم‎٬‎ شايد بردگي بر آزادي ترجيح دارد‎٬‎ زيرا اگر اين<br />

شهوت هاي سيري ناپذير مانندِ‏ حيواناتِ‏ وحشيِ‏ از قفس گريخته زنجير پاره مي کردند و به هر<br />

چه در اطرافشان بود حمله مي بردند‎٬‎ با جناياتشان همه ي دنيا را آتش مي زدند.‏<br />

١١. القصه‎٬‎ آنچه استعدادهاي عصرِ‏ ما را از ميان مي برد آن القيدي است که همه مان‎٬‎ به<br />

استثناي عده ي معدودي‎٬‎ با آن روزگار مي گذرانيم.‏ هيچ کاري نمي کنيم‎٬‎ به هيچ اقدامي<br />

دست نمي زنيم مگر براي مديحه سرايي و خوش گذراني و هرگز کارِ‏ مفيدي نمي کنيم که<br />

شايسته ي قدرداني يا رقابت باشد.‏<br />

« و به موضوع ديگر بپردازيم.‏ و آن شور و<br />

١٨٦<br />

١٢. بهتر است ‏«اين معماها را ناگشوده بگذاريم<br />

ِ<br />

هيجان است.‏ ] قبًال وعده داده ام که از آن در يک رساله ي اختصاصي صحبت کنم؛ زيرا شور<br />

و هيجان‎٬‎ به عقيده ي من‎٬‎ در ديگر بخش هاي بالغت و همچنين در شکوهِ‏ سخن دخالت<br />

دارد...]‏ ©<br />

پايان<br />

‎١٨٦‎)‎379‎ Electra, Euripides,<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

مقاله<br />

نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني<br />

منوچهرِ‏ مظفّريان<br />

انتشارِ‏ مقاله ي ‏«اشعارِ‏ نو يافته ي کليم و مغربي»‏ و نگاهِ‏ تحسين آميزِ‏ اربابِ‏ فضل و ادب بر آنم<br />

داشت تا مرتبه اي ديگر به کتبِ‏ خطيِ‏ فقيهِ‏ عالي قدرِ‏ ديارمان‎٬‎ مرحوم آية اهلل حاج شيخ<br />

عبدالکريم مختاريان‎٬‎ سري بزنم و کاوشي بکنم تا بلکه درّ‏ ي بيابم و هديه ي اهلِ‏ فضل و<br />

کمال کنم و خوش بختانه مأيوس نماندم و دستِ‏ خالي بازنگشتم.‏<br />

مجموعه ي خطيِ‏ ديگري يافتم که تحفة العراقين خاقاني بود و بررسي و مقايسه ي آن با<br />

نسخه ي چاپي مي توانست ره آوردِ‏ گران بهايي داشته باشد و آنچه در صفحاتِ‏<br />

حاصلِ‏ اين کاوش و مقايسه است.‏<br />

بعد مي آيد<br />

نام کاتب و تاريخ کتابت است.‏ در مجموع ١٢٠ ورق به ابعادِ‏ ١٣×١٩<br />

ِ<br />

اين نسخه فاقدِ‏ ِ<br />

دارد.‏ در هر صفحه ١٤ بيت نوشته شده‎٬‎ کاغذِ‏ آن مرغوب با قطع ربعي‎٬‎ جلدِ‏ چرميِ‏<br />

معمولي و فاقدِ‏ تذهيب است.‏<br />

خطِ‏ آن کامًال متأخّ‏ ر مي نمايد و شکسته نستعليقِ‏ ساده و پخته و خوش اسلوب است.‏ از<br />

لحاظِ‏ جمالِ‏ هنري در حدي است که مي شود نسخه ي عکسيِ‏ آن را به عنوانِ‏ يک اثرِ‏ هنري به<br />

اهلِ‏ ذوق هديه کرد.‏<br />

به جاي شمارهگذاري در پايينِ‏ هر صفحه اولين کلمه ي صفحه ي بعد را در صفحه ي قبل<br />

ذکر مي کند.‏<br />

آغاز:‏<br />

المقالة االولي و هي سمّ‏ ي بعرايس الفکر و مجالس الذکر<br />

ماييم نظارگان افالک زين حقّه سبز و مهره خاک<br />

انجام:‏<br />

هر روز تو روز عيد بادا و اقبال تو بر مزيد بادا.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٥٢ نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني<br />

محترم<br />

ِ<br />

استفاده ي مصحح<br />

ِ<br />

از تفاوت هاي اين نسخه با نسخه هاي خطيِ‏ موردِ‏<br />

بر مي آيد که آن با هيچ يک از آنها قرابتي ندارد و نسخه ي کامًال بي بديلي است.‏<br />

تحفة العراقين ٬<br />

تحفة العراقين به اهتمام و تصحيح و حواشي و تعليقاتِ‏ دکتر يحيي قريب در سالِ‏ ١٣٣٣ و<br />

به نفقه ي شرکتِ‏ سهاميِ‏ کتاب هاي جيبي باهم کاريِ‏ مؤسسه ي انتشاراتِ‏ اميرکبير منتشر و در<br />

سالِ‏ ١٣٥٧ تجديدِ‏ چاپ شده است.‏<br />

مواردِ‏ اختالفِ‏ ضبطِ‏ ابيات در اين دو نسخه ي چاپي و خطي به دو دسته تقسيم مي شود:‏<br />

گروهِ‏ اول آنها که در ضبطِ‏ ابيات ديده مي شود و گروهِ‏ دوم ابياتي است که در نسخه ي خطي<br />

آمده و نسخه ي چاپي فاقدِ‏ آنهاست.‏<br />

ص * ١٦ هم عارض لشکري ميا را هم شاهد مجلسي گيا را **<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ شهان‎٬‎ کيان (<br />

ص ١٧ گل زان بود از فنا نهالش کز لعل و زر است پر و بالش<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ زوالش (<br />

گل را به شکنجه در کشد زر چون زر به دم دو سکه اندر<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ زر و درم به (<br />

ص ١٨<br />

زرست بت دو روي طرّ‏ ار يک بار بر اين دو روي پشت آر<br />

‏(نسخه بدل:‏ بتي‎٬‎ دو روي و‎٬‎ يک راه؛ مجموعه ي نويافته:‏ بتي دو روي و ٬ يک راه بدين دو رويه (<br />

او راست طريق بت شکستن از آزر آز پي گسستن<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ از آزر و ز آزِ‏ وي گسستن ؛ ضبطِ‏ قريب درست به نظر مي رسد)‏<br />

ص ٢٥ زيفم نه خالص شک ندارم کز بي محلي محک ندارم<br />

‏(نسخه بدل:‏ بي محکي؛ مجموعه ي نويافته:‏ حيفم‎٬‎ بي محکي ؛ ضبطِ‏ زيفم درست است)‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

ص ٢٦ اي دايره گرد نقطه پرور اي بوته و اي ترازوي زر<br />

‏(نسخه بدل:‏ گرد و؛ مجموعه ي نويافته:‏ گرد و قطب پرور (<br />

ص ٣٣ بگذشتم از اين تباه کيشان وز طارم و شبستان ايشان<br />

باال در مصرع<br />

ِ<br />

‏(ضبطِ‏<br />

طارمشان و از شبستان (<br />

‏*شماره ي صفحه ي نسخه ي چاپي.‏<br />

دوم وزن ندارد.‏ نسخه بدل:‏ در طارم دشتبان ايشان؛<br />

‏**مالک ضبطِ‏ نسخه ي چاپي است.‏<br />

مجموعه ي نويافته:‏ وز

نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني ٥٣<br />

ص ٣٩ که چون خبرآوري نموده ده پاي چو عنکبوت بوده<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ نمودم‎٬‎ بودم (<br />

ص ٤٩ اين مهرشناس نشره هوش وقف ابديست بر تو مفروش<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ اي مهره شناس (<br />

مقاله<br />

ص ٧٣<br />

برقمه قبه فلک رفت تا قله قبله ملک رفت<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ راند ).<br />

ص ٨٢ صفوت ز خواص خاکيان است فصّ‏ لنا خاص خاکيان است<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ خاک دان ).<br />

آبستن بکر ذات خاک است گهواره کائنات خاک است<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ آبستن و بکر ).<br />

اين چرخ زدن که آسمان راست خاص از پي طوف خاکدان راست<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ خاکيان ).<br />

ص ٨٣<br />

تو کسري عدلي اي ملک پي چون پير زنان ز چرخ تا کي<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ چو پير زنانت (<br />

بادي سوي دود گه چه پويي مغ نيستي آتش از چه جويي<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ ناري (<br />

ص ٩١<br />

ص ٩٤<br />

و آن پاک سالله جاللت آن صلب شجاعت و رسالت<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ صدر ؛ ‏«صلب»‏ درست به نظر مي رسد)‏<br />

چون تيغ زبان کشيده پيوست از خامه زبان مار در دست<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ دربست ).<br />

ص ١٥٠<br />

تا کوس تو صور پنجگاه است بر چرخ صداي ال اِله است<br />

‏(نسخه ي نويافته:‏ صبحگاه ؛ ‏«پنج گاه»‏ = پنج نوبت درست به نظر مي رسد)‏<br />

ص ١٥١<br />

تاريخ شرف که آسمان راست از روز والدت تو برخاست<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ کاف و نون ).<br />

ز آن عرضه کند به عرصه فکر ترکان سخن ز خرگه فکر<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ عرصه ي ذکر ).<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٥٤ نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني<br />

ص ٢٠٣ مار فلکي است خامه او گنج ملکي است نامه او<br />

‏(مجموعه ي نويافته:‏ مار فلک‎٬‎ نامه ي او‎٬‎ خامه ي او ).<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اشعارِ‏ زير در نسخه ي خطي نيامده است:‏<br />

نشناخته پنبه را مگر پشم<br />

دجال نگاه و زنگئي چشم ابليس گرفته چون پيمبر<br />

ز اسعدم گريخته چو کافر افکنده به دست سخره گيران<br />

من الشه راه ناگزيران ‏(پيش از بيتِ‏ ‎٨‎‎٬‎ ص ٣٣) ١ .<br />

هر يک چو سه غرفه دماغ است<br />

هر مکتب او چو هشت باغ است کاين هر سه از آن سه غرفه برخاست<br />

هم حفظ و خيال و فکر آنجاست ‏(پس از بيتِ‏ ٬٣ ص ٦٩).<br />

مقدس چو جهان ثالش خوان<br />

معمور چو عرش ثاني اش دان ‏(پس از بيتِ‏ ٬١٢ ص ٨٤).<br />

چون پنبه خشک ز آتشِ‏ تيز<br />

از صحبتِ‏ يارِ‏ شه بپرهيز ‏(پس از بيتِ‏ ٬١٢ ص ١٠٥).<br />

هر سکه ‏[که]‏ آن به نام او نيست<br />

رد کرده ي دارِ‏ ضرب ديني است ‏(پس از بيتِ‏ ٬٥ ص ١٠٧).<br />

بر گردون صد هزار دينار<br />

پيداست به مهرِ‏ او شبِ‏ تار ‏(پس از بيتِ‏ ٬١٠ ص ١٠٧).<br />

هر دو ز يکي مشيمه زاده<br />

الحق دو برادرند ساده ‏(پس از بيتِ‏ ٬٨ ص ١١٢).<br />

نافِ‏ زمين از تو يافته مشک<br />

خاکِ‏ عرب از تو شد زرِ‏ خشک ‏(پس از بيتِ‏ ٬٤ ص ١٣٤).<br />

پرورده شش هزار سال است<br />

هر گوهر کاتشين مثال است ‏(پس از بيتِ‏ ٬٤ ص ١٦٥).<br />

هند است به نقشِ‏ نامه اش در<br />

چين است به نقشِ‏ خامه اش در هندِ‏ نامه او<br />

سقالبيِ‏ خامه او هندوي چينِ‏ من ‏(پس ازبيتِ‏ ٬١٠ ص ٢٠٣).<br />

ز آيينه ي دل به آبِ‏ ديده<br />

برده همه زنگ ها که ديده آيينه ي دل به آب زايد<br />

اين معجز بين که مي نمايد ‏(پس از بيتِ‏ ٬١١ ص ٢٠٣).<br />

‎١‎‏)جاي بيت در نسخه ي چاپي.‏

نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني ٥٥<br />

افطار به ذکرِ‏ حالتِ‏ اوست<br />

عيدم ز جمال و قالتِ‏ اوست دانم که چو اين سخن نيوشد<br />

گرچه به سخن گهر فروشد کس نيست چو من زمانه افروز<br />

داند که در اين صناعت امروز دزدانِ‏ سخن بريده دست اند<br />

در نوبتِ‏ من هر آن که هستند ‏(پس از بيتِ‏ ٬٢ ص ٢٠٤).<br />

وصفش مددِ‏ ضميرِ‏ من گشت<br />

عقل از پيِ‏ وصفِ‏ او سخن گشت يک ثلث به هِرمِ‏ سِ‏ مثلث<br />

مُحْدَ‏ ث از علمش داده دهرِ‏<br />

‏(پس از بيتِ‏ ٬١٢ ص ٢٢٤).<br />

عدلش مددِ‏ حياتِ‏ او باد<br />

از صورتِ‏ عدل ذاتِ‏ او باد از عدل درازعمرتر نيست<br />

کز هر چه به کارگاهِ‏ ديني است ‏(پس از بيتِ‏ ٬٨ ص ٢٥٠).<br />

مقاله<br />

©<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

گنج واژه<br />

مصطفيٰ‏ ذاکري<br />

١. تعريف<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

گنج واژه‎٬‎ که به انگليسي Thesaurus ناميده مي شود‎٬‎ کتابي است حاويِ‏ لغات و تعبيراتِ‏<br />

مترادف و متقارب المعني که به صورتِ‏ منطقي و معقولي طبقه بندي و تنظيم شده باشد تا<br />

مفاهيم موردِ‏ نظرِ‏ خود را<br />

مر اجعهکننده بتواند‎٬‎ به کمکِ‏ آن‎٬‎ لغت يا لغاتِ‏ مناسب براي بيانِ‏ ِ<br />

بيابد.‏<br />

کاري که اين مرجع مي کند درست برعکسِ‏ کاري است که فرهنگ ها انجام مي دهند.‏ ذکرِ‏<br />

مثالي اين مطلب را روشن تر خواهد کرد:‏ اگر کسي در مطالعاتِ‏ خود به لغتي برخورَ‏ د که<br />

نشنيده باشد يا معناي آن را فراموش کرده باشد‎٬‎ به ناچار بايد به فرهنگ مراجعه کند تا معناي<br />

آن لغت را به دست آورد.‏ حال اگر‎٬‎ به عکسِ‏ اين مورد‎٬‎ آن شخص معنا يا مفهومي را در ذهن<br />

داشته باشد و نتواند لغت يا تعبيرِ‏ مناسبي براي آن پيدا کند يا لغتي که الزم دارد از يادش رفته<br />

باشد و به ذهنش نرسد و به اصطالح نوکِ‏ زبانش باشد اما نتواند به خاطر آورد يا لغتي را که<br />

به کار برده با سبکِ‏ کالمش جور درنيايد يا با آهنگِ‏ سخنش تناسب نداشته باشد‎٬‎ چه بايد<br />

بکند؟ يگانه چاره ي اين مشکل مراجعه به کتابي است که ما ‏«گنج واژه»‏ مي ناميم.‏<br />

اين مرجع به ما کمک مي کند تا‎٬‎ از ميانِ‏ مجموعه ي مترادفاتِ‏ يک لغت يا عبارت‎٬‎ آن را<br />

انتخاب کنيم که فکرِ‏ ما را واضح تر و دقيق تر و رساتر بيان کند.‏<br />

اين مرجع‎٬‎ عالوه بر اينها‎٬‎ مي تواند به مترجمان کمک کند تا‎٬‎ از ميانِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏<br />

موجود در زبان‎٬‎ کلمه اي را بيابند که دقيقًا يا تقريبًا معادلِ‏ يک لغتِ‏ خارجي باشد و ديگر<br />

اصطالح و وضع لغاتِ‏ جديد بپردازند و بارِ‏ زبان را بيهوده<br />

ِ<br />

ناچار نشوند که بي جهت به جعلِ‏<br />

سنگين کنند.‏<br />

٢. ساختِ‏ گنج واژه<br />

گنج واژه‎٬‎ بنابر آنچه گفته شد‎٬‎ چيزي نيست جز کتابي حاويِ‏ هزاران لغت.‏ هيچ يک از لغت ها

ِ<br />

ِ<br />

مفاهيم<br />

ِ<br />

گنج واژه ٥٧<br />

مفاهيم<br />

در آن معنا نمي شود.‏ در اين کتاب‎٬‎ لغت ها بر حسبِ‏ خود طبقه بندي و در ذيلِ‏ ِ<br />

کليدي مرتب مي شوند.‏ طبقِ‏ طرح اصلي‎٬‎ که مبدع آن يک پزشکِ‏ انگليسي (Ä ½‏ ‎٤‎‏)‏ بود‎٬‎<br />

کليه ي مفاهيمي که در برابرِ‏ آنها لغتي وجود دارد به هزار مقوله (Category) تقسيم شده<br />

است.‏ در ذيلِ‏ هر مقوله‎٬‎ لغات برحسبِ‏ مفاهيم دسته بندي و در هر بند ‏(پاراگراف)‏ لغاتِ‏<br />

نزديکِ‏ به هم‎٬‎ يعني لغاتي که مفهومشان به يک ديگر نزديک است‎٬‎ ذکر مي شوند.‏ بنابر اين‎٬‎<br />

هرچند همه ي بندهاي ذيلِ‏ يک مقوله از لحاظي مترادف يا متشابه اند‎٬‎ هر بند با بندِ‏ ديگر<br />

کموبيش فرقِ‏ معنايي دارد و به همين جهت کلمه ي اولِ‏ هر بند طوري انتخاب مي شود که<br />

معناي دقيقِ‏ لغاتِ‏ آن بند را ساده تر و کامل تر و بهتر بيان کند.‏<br />

هر مقوله‎٬‎ مفاهيم اسمي مقدم بر مفاهيم وصفي<br />

ِ<br />

ِ<br />

نکته ي ديگر اين که‎٬‎ در تنظيم لغاتِ‏<br />

ِ<br />

مي آيند و بعد از آن فعل هاي مربوط به آن مقوله و سرانجام قيود و حروفِ‏ ربط و حروفِ‏<br />

اضافه اي که به نحوي به آن مقوله ربط داشته باشند.‏<br />

عالوه بر لغاتِ‏ ساده و مرکب‎٬‎ عبارات و تعبيراتِ‏ کناييِ‏ مربوط به هر مقوله ذيلِ‏ همان<br />

مقوله مي آيد؛ زيرا که اين عبارات نيز‎٬‎ مانندِ‏ لغات‎٬‎ کاربردِ‏ وسيعي دارند و گاهي فکرِ‏ ما را<br />

مفهوم موردِ‏ نظرِ‏ ما‎٬‎ در زبان‎٬‎ فقط عبارتِ‏<br />

ِ<br />

بهتر از لغاتِ‏ ساده بيان مي کنند و حتي گاهي براي<br />

کنايي وجود دارد و هيچ لغتِ‏ ساده اي يافت نمي شود.‏ مثًال به جاي عبارت هايي نظيرِ‏ ‏«کشکِ‏<br />

خودت را بساب»‏‎٬‎ ‏«سري که درد نمي کند دست مال مبند»‏‎٬‎ ‏«دام گستردن»‏ و امثالِ‏ آنها<br />

نمي توان به آساني لغات و تعبيرهاي ساده نشاند.‏<br />

مقوله ها مفهوم هايي اصلي و کلي هستند که بنيادگذارِ‏ اين گنجينه با سال ها فکر و دقت آنها<br />

را تعيين کرده است‎٬‎ به نحوي که هر مقوله حاويِ‏ بخشي مهم از انديشه ي انساني است که<br />

براي آن لغاتي وضع شده است.‏ در حقيقت‎٬‎ همه ي مفاهيم در مقوله هاي محدودي<br />

دسته بندي و به عمد شمارِ‏ آنها‎٬‎ چنان که گذشت‎٬‎ محدود نگه داشته شده است.‏<br />

مفاهيم<br />

تمام مقوله ها مي بايست از نوع اسم باشند باعثِ‏ دشواريِ‏ کارِ‏ طبقه بنديِ‏ ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

اين که<br />

لغات بوده است؛ زيرا که بسياري از مفاهيم‎٬‎ در زبان‎٬‎ مثًال فقط به صورتِ‏ قيد به کار مي روند<br />

و در برابرِ‏ آنها صفت و اسمي وجود ندارد.‏ کلمه ي never ‏(هرگز)‏ قيد است و در مقابلِ‏ آن<br />

اسمي وجود ندارد که بتوان آن را به عنوانِ‏ يکي از مقوالتِ‏ اساسي در مدخلِ‏ اصلي آورد‎٬‎ لذا<br />

بنيادگذارِ‏ اين گنجينه در زبانِ‏ انگليسي براي مقوله ي اصليِ‏ آن کلمه ي neverness ‏(هرگزي)‏<br />

مفهوم امتدادِ‏ زمان قرار داده است.‏ خودِ‏<br />

مفهوم بي زماني در مقابلِ‏ ِ<br />

ِ<br />

را انتخاب کرده و آن را به<br />

او مي گويد که چنين مفهومي در زبان وجود نداشت و اسقف ويلکينس Wilkins) Bishop‏)‎٬‎ که<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

ِ<br />

ِ<br />

٥٨ گنج واژه<br />

قبل از او در صددِ‏ طبقه بنديِ‏ مفاهيم بوده است‎٬‎ اين لغت را وضع کرده بود و او آن را اق ت<br />

ک رده است.‏ در ذيلِ‏ مقوله ي neverness‎٬‎ف ق<br />

قي ط<br />

ده ا آمده ان د:‏<br />

<br />

never, at no-time, at no-period, on no occasion, never in all one's born days,<br />

nevermore, sine die)<br />

ب اس<br />

اما محققانِ‏ جديد‎٬‎ که کارِ‏ راجِ‏ ت را دنبال و کتابِ‏ او را تکميل و اصالح و در آن تجديدِ‏ نظر<br />

کرده اند‎٬‎ چند کلمه ي ديگر از نوع اسم يا عباراتِ‏ اسمي‎٬‎ مانندِ‏ :<br />

absense, of time, no time dies non, Tib's eve, Greek's Kalends<br />

بدان افزوده اند.‏<br />

راجِ‏ ت در اين باره خود در مقدمه ي کتابش مي گويد:‏<br />

‏«در تنظيم طبقه بنديِ‏ مفاهيم‎٬‎ غالبًا با کم بودِ‏ اصطالحاتِ‏ اسمي در برابرِ‏ کيفياتِ‏ انتزاعي يا به صورتِ‏ مجرد‎٬‎<br />

ِ<br />

که به صورتِ‏ صفت در زبان نشان داده مي شوند‎٬‎ مواجه مي شدم و به وسوسه مي افتادم که الفاظي وضع کنم که<br />

مجرد داللت داشته باشند‎٬‎ اما خود را تسليم اين وسوسه نکردم جز در موردِ‏ چهار کلمه ي<br />

ِ<br />

بر اين معانيِ‏<br />

irrelativeness ‏(نا مربوطي)‏ از صفتِ‏ irrelative ‏(نامربوط)‏ که در برابرِ‏ relation ‏(نسبت)‏ قرار دارد ‏(و مي توان به<br />

عدم نسبت هم ترجمه کرد)؛ amorphousness ‏(بي شکلي)‏ از صفتِ‏ amorphous ‏(بي شکل)‏ در برابرِ‏<br />

ِ<br />

بي نسبتي يا<br />

gaseity ؛ dextral دست)‏ در برابرِ‏ ‏(چپ sinistral دستي)‏ از صفتِ‏ ‏(چپ sinistrality و صورت)؛ ‏(شکل form<br />

‏(بخاريّت)‏ از gaseous ‏(بخارآلود)‏ در برابرِ‏ fluidity ‏(سيالن).‏ عالوه بر اين‎٬‎ صفتِ‏ intersocial را وضع کردم تا<br />

ارتباطِ‏ اختياري ميانِ‏ انسان با انسان را بيان کنم».‏<br />

ت به هر مقوله شماره اي ‏(از ١ تا ١٠٠٠) اختصاص داده است.‏ در تنظيم مقوله ها‎٬‎<br />

ِ<br />

راجِ‏<br />

همواره مقوله هاي متقابل ‏(يا به اصطالح متضاد)‏ را در مقابلِ‏ هم قرار داده است و معموًال<br />

شماره هاي آنها هم به دنبال يک ديگرند.‏ مثًال Existence ‏(وجود)‏ شماره ي ١ است و<br />

متقابل انواع تقابل است از<br />

ِ<br />

Nonexistence ‏(عدم)‏ شماره ي ٢. در اين جا منظور از کلماتِ‏<br />

تضاد و تناقض و عدم و ملکه و تضايف.‏ راجِ‏ ت شرح مبسوطي درباره ي تقابل آورده است که<br />

بسيار آموزنده و جالب است و مي تواند براي اهلِ‏ منطق و فلسفه هم مفيد باشد.‏ نکته ي ديگر<br />

اين که چون غالبِ‏ لغاتِ‏ هر زبان داراي معانيِ‏ متعددي هستند‎٬‎ لذا يک لغت‎٬‎ به تعدادِ‏ معانيِ‏<br />

متمايزي که دارد‎٬‎ در مقوله هاي مختلف جا مي گيرد.‏ مثًال در فرهنگِ‏ معين ٬ ‏«بار»‏ در شش<br />

مدخل آمده و جمعًا ٢١ معنا براي آن ذکر شده است.‏ هر يک از اين معاني به يکي از<br />

مقوله هاي هزارگانه ي راجِ‏ ت تعلق مي يابد:‏ به معناي محموله اي که بر پشت حمل مي کنند<br />

<br />

درخت (fruit) ذي لِ‏<br />

Contents ‏(شم اره ي ‎١٩٠‎‏)؛ ب ه م ع ن اي م ي وه وح اص لِ‏<br />

(load) ذي لِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

گنج واژه ٥٩<br />

Acquisition ‏(شماره ي‎٧٧٥‎‏)؛ به معناي وزن وثقل (weight) ذيلِ‏ (٣١٩) Gravity جا مي گيرد.‏<br />

تا اينجا نحوه ي طبقه بنديِ‏ مفاهيم و لغات در گنج واژه ي راجِ‏ ت تا حدودي معلوم شد و<br />

مزيت و حسنِ‏ آن روشن گرديد.‏ حال اگر شما بخواهيد مترادف يا مترادفاتِ‏ لغتي را به دست<br />

آوريد‎٬‎ بايد به نحوي به مقوله ي موردِ‏ نظر دست پيدا کنيد.‏<br />

مثًال اگر شما بخواهيد همه ي<br />

لغاتي را که به معناي ‏«بار»‏ ‏(محموله)‏ هستند به دست آوريد‎٬‎ بايد به مقوله ي contents<br />

(١٩٠) مراجعه کنيد.‏<br />

اما چگونه بايد به اين مقوله دست رسي پيدا کرد يعني از کجا بايد فهميد که معانيِ‏ ‏«بار»‏<br />

ذيلِ‏ شماره ي ١٩٠ درج شده است؟ اين مشکل را راجِ‏ ت با نمايه (index) حل کرده است.‏<br />

جوينده با استفاده از اين نمايه و رسيدن به شماره ي مدخلِ‏ اصلي به همه ي مترادفاتِ‏ کلمه ي<br />

موردِ‏ نظرِ‏ خود دست پيدا مي کند.‏<br />

لغ ات ي که در نماي ه آمده ان د کلم ات ي هستند ک ه معموًال ب ه ذه ما خطور م<br />

نِ‏<br />

چهارم<br />

ِ<br />

کنن د و ما ي<br />

مترادفِ‏ آنها را الزم داريم.‏ به عبارتِ‏ ديگر‎٬‎ اين کلمات همان هايي هستند که مي خواهيم به<br />

مت گنج واژه تکرار<br />

جاي آنه ا کلماتِ‏ ديگري ب ه کار بب ريم.‏ بدين سان‎٬‎ در نماي ه همه ي لغ اتِ‏<br />

نِ‏<br />

نشده بلکه لغاتي آمده است که بيشتر سرِ‏ زبان هاست و شخص در پيِ‏ يافتنِ‏ مترادفِ‏ آنهاست.‏<br />

چاپ گنج واژه ي راجِ‏ ت ‏(لندن ١٩٥٦) را‎٬‎ که ظاهرًا آخرين<br />

ِ<br />

من لغاتِ‏ مندرج در<br />

چاپ تجديدِ‏ نظر شده اي است که در زمانِ‏ حياتِ‏ مؤلف صورت گرفته‎٬‎ حدودِ‏ ٦٠ ٠٠٠,<br />

ِ<br />

برآورد کرده ام.‏ اما در نمايه ي همان چاپ به تخمين ١٨٦٤٨ لغت آمده است.‏<br />

گنج واژه ي راجِ‏ ت هنوز بهتري<br />

ن و کامل ت رين کت اب در<br />

ن وع<br />

خ ود در زبان ه اي اروپ<br />

ي اي <br />

ب هشمار مي آيد.‏ لذا مي بينيم که از زمانِ‏ خودِ‏ مؤلف چاپ هاي متعددي از آن به بازار آمده<br />

است و اکنون هر سال چاپ هايي از آن در هر يک از کشورهاي انگليسي زبان ‏(انگلستان‎٬‎<br />

امريکا‎٬‎ کانادا‎٬‎ استراليا‎٬‎ هند و غيره)‏ منتشر مي شود.‏ تا کنون عده ي زيادي از اهلِ‏ لغت به<br />

تجديدِ‏ نظر و اصالح و تکميلِ‏ آن کوشيده اند‎٬‎ چنان که ويرايش هاي جامع تر و کامل تري از آن<br />

اکنون در دست است.‏ مثًال پنگوئن چاپي از آن منتشر کرده که چند بار ويرايش شده و در<br />

٬١٩٧٩ که اکنون در دستِ‏ اين جانب است‎٬‎ لغاتِ‏ متنِ‏ کتاب بيش از دو برابر ‏(حدودِ‏<br />

١٢٣٠٠٠) شده‎٬‎ در نمايه هم ٢٣٥٢٤ لغت با حدودِ‏ ٤٣ ٠٠٠, معنا آمده است.‏ چاپ ديگري<br />

چاپ<br />

ِ<br />

از اين کتاب در دستِ‏ من است که نوه ي آقاي راجِ‏ ت آن را تجديدِ‏ نظر و تکميل و در سالِ‏<br />

١٩٢٥ منتشر کرده است و اين چاپ نيز به تخمين حدودِ‏ ١٠٣ هزار لغت در متن و ٧٣ هزار<br />

معنا در نمايه دارد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

ِ<br />

٦٠ گنج واژه<br />

٣. مقوالتِ‏ لغات<br />

نظام رده بنديِ‏ جانوران و گياهان استفاده<br />

ِ<br />

راجِ‏ ت‎٬‎ براي طبقه بنديِ‏ مفاهيم و يافتنِ‏ مقوالت‎٬‎ از<br />

و مفاهيم را به اجناس و انواع و اصناف تقسيم کرده و به عدد هزار رسيده است.‏ او‎٬‎ به اين<br />

منظور‎٬‎ همه ي مفاهيم را که به تعبيرِ‏ لفظي در آمده اند به شش گروهِ‏ اصلي تقسيم کرده است<br />

که مي توان‎٬‎ به اصطالح<br />

ِ<br />

اهلِ‏ منطق‎٬‎ آنها را اجناسِ‏<br />

١. relations Abstract ‏(نسبت هاي انتزاعي)‏<br />

.٢ Space ‏(مکان)‏<br />

.٣ Matter ‏(مادّه)‏<br />

.٤ Intellect ‏(ذهن)‏<br />

.٥ Volition ‏(اراده)‏<br />

.٦ Affections ‏(عاطفه)‏<br />

شش گانه ناميد‎٬‎ به شرح<br />

ِ<br />

زير:‏<br />

سپس‎٬‎ هر يک از اين اجناس را به انواعي تقسيم مي کند.‏ مثًال گروهِ‏ اول‎٬‎ يعني نسبت هاي<br />

فرعي يا انواع هشت گانه تقسيم مي کند به شرح زير:‏<br />

ِ<br />

ِ<br />

انتز اعي‎٬‎ را به هشت گروهِ‏<br />

.١ Existence ‏(وجود)‏<br />

٢. Relation ‏(نسبت يا اضافه)‏<br />

.٣ Quantity ‏(کمّيّت)‏<br />

.٤ Order ‏(ترتيب)‏<br />

.٥ Number ‏(شمار)‏<br />

.٦ Time ‏(زمان)‏<br />

٧. Change ‏(حرکت يا تبدّ‏ ل)‏<br />

‎٨‎.‏ Causation ‏(علّيّت)‏<br />

هر يک از انواع<br />

ِ<br />

که نوع<br />

ف رعي<br />

هشت گانه باز هم به اصنافي تقسيم مي شوند.‏ مثًال Existence ‏(وجود)‏‎٬‎<br />

اول از Abstract relation<br />

ت رِ)‏ زير تقسيم مي شود:‏<br />

.١ abstract being in the ‏(هستيِ‏ مجرّ‏ د)‏<br />

.٢ concrete being in the ‏(هستيِ‏ مجسّ‏ م)‏<br />

٣. existence formal ‏(هستيِ‏ مصوّ‏ ر)‏<br />

٤. existence modal ‏(هستيِ‏ موجّ‏ ه)‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‏(نسبت هاي انتزاعي)‏ است‎٬‎ خود ب<br />

ه<br />

اصن افِ‏ ‏(گروه ه اي

ِ<br />

ِ<br />

گنج واژه ٦١<br />

اينک مي رسيم به مقوالت:‏ هر يک از اين اصناف به مقوالتي تقسيم مي شوند که معموًال<br />

زوج ‏(متقابل)‏ در مي آيند.‏ البته بعضي از مقوله ها مقوله ي متقابلي ندارند و برخي<br />

به صورتِ‏ ِ<br />

ديگر بيش از يک متقابل دارند ‏(مثًال در مقابلِ‏ ‏«ابتدا»‏ هم ‏«انتها»‏ قرار دارد و هم ‏«وسط»).‏ در<br />

مواردي‎٬‎ محققانِ‏ بعدي کم بودهاي طرح راجِ‏ ت را تکميل کرده اند و متقابل هايي را افزوده اند.‏<br />

مثًال راجِ‏ ت uniformity ‏(يک نواختي)‏ را آورده که مقوله اي است از اصنافِ‏ continuous<br />

پيوسته)‏‎٬‎ اما در مقابلِ‏ آن مقوله اي ذکر نکرده است.‏ فرزندِ‏ او و محققانِ‏<br />

ديگر در مقابلِ‏ آن non-uniformity ‏(نا يک نواختي)‏ را هم ذکر کرده اند و‎٬‎ چون uniformity<br />

مقوله ي شماره ي ١٦ بوده‎٬‎ براي آن که نظام شمارهگذاريِ‏ راجت به هم نخورد‎٬‎<br />

اينک‎٬‎ براي مثال‎٬‎ مقوالتِ‏ متعلق به اصنافِ‏<br />

١<br />

‏«نايک نواختي»‏ را ١٦ الف (16a ( قرار داده اند.‏<br />

اتفاق هر کدام دو مقوله بيش ندارند‎٬‎ در ذيل مي آوريم.‏ نوع<br />

ِ<br />

مختلفِ‏ ‏«وجود»‏ را‎٬‎ که بر حسبِ‏<br />

اول از abstract relations ‏(نسبت هاي انتزاعي)‏ يعني Existence ‏(وجود)‏ به چهار صنف و<br />

هر صنف به دو مقوله تقسيم مي شود به شرح زير:‏<br />

ِ<br />

صنفِ‏ اول هستيِ‏ مجرد‎٬‎ داراي دو مقوله:‏<br />

relation ‏(نسبتِ‏<br />

.١ existence ‏(هستي)؛ .٢ inexistence يا non-existence ‏(نيستي)‏<br />

صنفِ‏ دوم هستيِ‏ مجسّ‏ م‎٬‎ داراي دو مقوله:‏<br />

.٣ substantiality ‏(شيئيّ‏ ت)؛ .٤ unsubstantiality ‏(الشيئيّت)‏<br />

صنفِ‏ سوم هستيِ‏ مصوّ‏ ر ‏(يا صوري)‏ داراي دو مقوله:‏<br />

مقوله ي وجودِ‏ دروني (internal) :‏ ٥.<br />

(external) :‏ .٦ extrinsicality ‏(ظهور)‏<br />

صنفِ‏ چهارمِ هستيِ‏ موجّ‏ ه ‏(يا جهت دار)‏ داراي دو مقوله:‏<br />

وجودِ‏ جهت دارِ‏ مطل ق ‏(‏absolute‏):‏<br />

٧. state ‏(ح الت)؛ وج ودِ‏ جهت دارِ‏ نسب<br />

وضعيت).‏<br />

درب<br />

ي رخ <br />

ي<br />

م وارد م ق والتِ‏<br />

ک<br />

ف ص ن <br />

خود اي<br />

م ي رسد.‏ راجِ‏ ت در اب ت داي کت ابِ‏<br />

است.‏<br />

<br />

intrinsicality ‏(بُ‏ طون)؛ مقوله ي وجودِ‏ بيروني<br />

نسب ت<br />

ي (relative) ٨. circumstance ‏(وضع‎٬‎<br />

ًا زي اد است و ب<br />

ن<br />

ه ١٣ ي<br />

ا ١٤<br />

م ه ه ول م ق <br />

تقسيمبن دي را به صورتِ‏ نموداري نشان داده<br />

چاپ پنگوئن non-uniformity ذيلِ‏ شماره ي ١٧ آمده و اصوًال در شماره ي مقوالت تغييرِ‏ مختصري داده شده<br />

ِ<br />

‎١‎‏)در<br />

است به طوري که شمارِ‏ آنها به ٩٩٠ محدود شده است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

ِ<br />

٦٢ گنج واژه<br />

٤. بنيادگذارِ‏ گنج واژه<br />

مبدع<br />

ِ<br />

نام پيتر مارک<br />

ِ<br />

مردم انگلستان به<br />

ِ<br />

اين روش‎٬‎ چنان که اشاره رفت‎٬‎ پزشکي است از<br />

که دانش مند و اهلِ‏ قلم هم بود و مدت ها دبيريِ‏ انجمنِ‏ سلطنتيِ‏ انگلستان را بر عهده<br />

٢<br />

راجِ‏ ت<br />

ابداع طبقه بنديِ‏ مفاهيم و جمع آوريِ‏ لغاتِ‏ مربوط به<br />

داشت.‏ وي از اوايلِ‏ قرنِ‏ نوزدهم به فکرِ‏ ِ<br />

هر مقوله افتاد.‏ موادِ‏ اثرِ‏ او به تدريج طيِ‏ نيم قرن فراهم شد و او‎٬‎ سرانجام‎٬‎ در ١٨٥٢ کتابِ‏<br />

منتشر کرد.‏ اين کارِ‏ بديع چنان موردِ‏ توجهِ‏<br />

٣<br />

خود را با عنوانِ‏ گنجينه ي لغات و عباراتِ‏ انگليسي<br />

اهلِ‏ علم و ادب قرار گرفت که در زمانِ‏ حياتِ‏ خودِ‏ مصنّف چند بار تجديدِ‏ چاپ شد.‏<br />

چاپ<br />

ِ<br />

راجِ‏ ت در مقدّ‏ مه ي کتابش در<br />

اول مي نويسد:‏<br />

از زماني که من نخست به فکرِ‏ تهيه ي نظامي براي طبقه بنديِ‏ کلمات افتادم اکنون قريبِ‏ پنجاه سال مي گذرد.‏<br />

چنين طبقه بندي باشد مي تواند براي رفع کم بودهاي لغويِ‏ خودم<br />

ِ<br />

چون به نظرم آمد که تهيه ي کتابي که حاويِ‏<br />

مفيد باشد‎٬‎ درصددِ‏ جمع آوريِ‏ مجموعه اي از لغات به شيوه اي که در کتابِ‏ حاضر مي بينيد برآمدم.‏ و به تدريج<br />

مجموعه اي کوچک اما بر مقياسِ‏ کتابِ‏ کنوني در سالِ‏ ١٨٠٥ فراهم و تکميل شد.‏ اين مجموعه‎٬‎ با آن که کوچک<br />

و کم محتوا بود‎٬‎ در مواردِ‏ بسيار به دردم خورد و در نوشته هاي ادبي از آن استفاده مي کردم و لذا گهگاه به فکرِ‏<br />

تکميل و اصالح آن مي افتادم.‏ اما هر بار احساسِ‏ عظمتِ‏ کار و مسئوليت هاي گوناگوني که داشتم مرا از اقدام باز<br />

مي داشت‎٬‎ تا آن که از دبيريِ‏ انجمنِ‏ سلطنتي بازنشسته شدم و براي پرداختنِ‏ به اين کار فرصتِ‏ فراواني يافتم و<br />

گمان بردم که اين مجموعه که تا اين حد براي من مفيد افتاده بود‎٬‎ اگر تکميل شود و بهتر گردد‎٬‎ چه بسا که براي<br />

ديگران نيز سودمند افتد.‏ لذا مصمم شدم که خود را يک سره وقفِ‏ اين کار کنم که در سه چهار سالِ‏ گذشته مرا<br />

تمام و کمال مشغول داشت و چندان رنج براي من فراهم آورد که هرگز پيش بينيِ‏ آن را نمي کردم.‏ با اين همه<br />

زحمتي که در اين کار کشيدم‎٬‎ هنوز خود به خوبي واقفم که اين کتاب نقايص و کم بودهاي فراوان دارد و تا حدِ‏<br />

کمال هنوز راهِ‏ بسيار مانده است.‏ اما از آمال و آرزوهاي دست نيافتني به ناچار دست شستم و به آنچه در اين<br />

کتاب مي بينيد بسنده کردم.‏<br />

چاپ سوم‎٬‎ که در ١٨٥٥ منتشر شده است‎٬‎ نوشته که به علتِ‏ استقبال از اين<br />

ِ<br />

در مقدمه ي<br />

کتاب آن را بيش از پيش تکميل و اصالح کرده و چند هزار تعبيري که در چاپ هاي قبلي نبود<br />

بدان افزوده و لغات و عبارات را به نحوِ‏ بهتري تنظيم کرده است.‏<br />

چاپ ناقصي از آن در امريکا انتشار يافته که عباراتِ‏ کنايي را<br />

ِ<br />

سپس‎٬‎ گله مند شده است که<br />

از آن حذف کرده اند‎٬‎ در حالي که اين عبارات جزءِ‏ مهمي از اين کتاب بوده است.‏ در حقيقت‎٬‎<br />

اين از بهترين ابتکاراتِ‏ راجت بوده است که عباراتِ‏ کنايي را در فرهنگ وارد نموده و قبًال در<br />

اروپا چنين سنتي وجود نداشته است.‏<br />

‎٢‎‏)Roget ‎٣‎‏)Phrases Peter Mark Thesaurus of the English Words and<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

گنج واژه ٦٣<br />

امروزه چاپ هاي منقح تر‎٬‎ کامل تر و جامع تري از اين کتاب فراهم شده است و محققان در<br />

طبقه بنديِ‏ راجِ‏ ت تغييراتِ‏ مختصري وارد کرده اند.‏ عالوه بر آن‎٬‎ در چاپ هاي جديد‎٬‎<br />

لغات و تعبيراتِ‏ منسوخ و کهنه و غير مستعمل را حذف کرده اند و به جاي آنها لغاتِ‏ رايج<br />

ديگري افزوده اند.‏<br />

مقاله<br />

نظام<br />

ِ<br />

٥. محاسن و معايبِ‏ گنج واژه<br />

گنج واژه ٬ چنان که مالحظه شد‎٬‎ مجموعه اي است از واژه بدونِ‏ هيچ مطلبِ‏ اضافي.‏ معناي<br />

لغات در اين کتاب نيامده و جز لغت چيزي در آن نيست.‏ البته هويتِ‏ دستوريِ‏ کلمات<br />

مشخص شده است.‏ در ذيلِ‏ هر مقوله‎٬‎ نخست لغاتي که معناي اسمي دارند آمده‎٬‎ سپس<br />

فعل ها و بعد صفات و قيود و حروفِ‏ اضافه و ربط.‏ در برخي چاپ ها برچسب هاي کاربردي<br />

را هم به صورتِ‏ عالماتِ‏ اختصاري اضافه کرده اند؛ مثًال ادبي‎٬‎ شعري‎٬‎ عاميانه‎٬‎ جاهالنه‎٬‎<br />

علمي‎٬‎ فني و امثالِ‏ آنها.‏<br />

شرح روشِ‏ فکري و چگونگيِ‏ کارِ‏ راجِ‏ ت است و خود مي تواند<br />

مقدمه ي کتاب حاويِ‏ ِ<br />

راه نماي خوبي براي صاحب نظران و فرهنگ نويسان باشد و ترجمه و نشرِ‏ آن خالي از فوايدِ‏<br />

علمي نيست.‏<br />

واضح است که مفاهيم غالبًا به هم نزديک اند و مرزِ‏ آنها بسيار باريک است به طوري که<br />

گاهي از اين سويِ‏ مرز به سويِ‏ ديگر مي افتند و داخلِ‏ يک ديگر مي شوند.‏ لذا تميزِ‏ تفاوتِ‏<br />

معنايي و فرق هاي لغوي در آن کاري است مشکل.‏ اما راجِ‏ ت با ارجاع مقوالت به يک ديگر و<br />

تکرارِ‏ لغات در ذيلِ‏ مقوالتِ‏ متشابه اين مشکل را آسان کرده است.‏ در هر مقوله‎٬‎ پس از<br />

برخي از لغت ها عددي در داخلِ‏ پرانتز ديده مي شود و اين عدد اشاره است به مقوله اي ديگر<br />

که مفاهيم نزديک به آن لغت را در آن مقوله مي توان يافت.‏ بدين سان‎٬‎ جستجوگر مي تواند<br />

گنجينه ي لغاتِ‏ خود را غني تر سازد.‏<br />

آوردنِ‏ متقابل و متضادِ‏ لغات در برابرِ‏ آنها در ذيلِ‏ مقوالتِ‏ متقابل ‏(که در ستون هاي مقابلِ‏<br />

يک ديگر آمده اند)‏ اين امتياز را دارد که اگر لغتِ‏ مناسبي در مقوله ي موردِ‏ نظر پيدا نشد<br />

مي توان از متضادِ‏ آن استفاده کرد.‏ مثًال اگر ‏«واقعي»‏ و مترادفاتِ‏ آن در ذيلِ‏ مقوله ي ‏«وجود»‏<br />

شما را راه نمايي نکند مي توانيد از کلماتِ‏ ‏«غيرواهي»‏ يا ‏«غيرِ‏ موهوم»‏ استفاده کنيد.‏<br />

مقوالت به صورتي منطقي طبقه بندي ومرتب شده اند‎٬‎ لذا گاهي مراجعه به مقوالتِ‏ پيش يا<br />

پس از مقوله ي موردِ‏ مراجعه هم مي تواند کمکِ‏ ذي قيمتي به يافتنِ‏ مفهوم ولغتِ‏ موردِ‏ نظر بکند.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

٦٤ گنج واژه<br />

هنگام نويسندگي يا خطابه مفيد است<br />

ِ<br />

گنج واژه نه فقط براي يافتنِ‏ کلماتِ‏ موردِ‏ نياز در<br />

بلکه مي تواند خود مستقًال موضوع مطالعه ي اشخاصِ‏ عالقه مند به لغت قرار گيرد و بر غناي<br />

لغويِ‏ آنان بيفزايد.‏<br />

در طبقه بنديِ‏ راجِ‏ ت به خالفِ‏ طبقه بنديِ‏ موضوعاتِ‏ علوم‎٬‎ که به ابتکارِ‏ ملويل ديوئي<br />

در موردِ‏ فنِ‏ کتاب داري ابداع شده است و نيز طبقه بنديِ‏ ده دهيِ‏ جامع (UDC) ‎٬‎ که در<br />

تکميلِ‏ روش ديوئي در قرنِ‏ بيستم فراهم شده است آزاديِ‏ بيشتر لحاظ شده است.‏ اما<br />

ت باز اين قيد را داشته است که مجموع مقوالت از هزار بيشتر نشوند.‏ تقسيم بنديِ‏<br />

ِ<br />

راجِ‏<br />

راجِ‏ ت بر اساسِ‏ رده بنديِ‏ کل وجزء يا کلي وجزئي است و او از روشِ‏ رده بنديِ‏ نردباني يا<br />

پلکاني استفاده نکرده است.‏<br />

اما ايرادِ‏ عمده اي که به اين کتابِ‏ راجِ‏ ت گرفته اند اين است که استفاده از آن وقت گير است<br />

و مر اجعهکننده به آن نمي تواند به سرعت به مقصودِ‏ خود دست يابد.‏ براي حلِ‏ اين شکل<br />

برخي فرهنگ نگاران کتابِ‏ راجِ‏ ت را به صورتِ‏ فرهنگِ‏ مترادفات منتشر کرده اند که در ذيل<br />

بدان اشاره مي شود.‏<br />

٦. فرهنگِ‏ واژه ياب<br />

پيش از آن که راجع به اين نوع فرهنگ سخن بگوييم بي مناسبت نيست که درباره ي خودِ‏<br />

کلمه ي ‏«فرهنگ»‏ در حوزه ي لغت اشاره اي بشود.‏ فرهنگ بدين معنا خود بر دو نوع است:‏<br />

يکي فرهنگِ‏ اصطالحات‎٬‎ ديگري لغت نامه که ترتيبِ‏ الفبايي يا موضوعي الفبايي در آن<br />

رعايت مي شود.‏ در ترتيبِ‏ الفبايي نيز‎٬‎ به مقتضاي مقصودهاي گوناگون‎٬‎ شيوه هاي متعددي<br />

به کار رفته است.‏ اما‎٬‎ در فرهنگِ‏ مترادفات و دستگاهي‎٬‎ لغات ذيلِ‏ مقوله هايي که خود به<br />

ترتيبِ‏ الفبا تنظيم شده اند مي آيند.‏ يعني لغاتِ‏ کليدي به عنوانِ‏ مقوله در نظر گرفته شده اند.‏<br />

رايج زبان<br />

البته در اينجا شمارِ‏ مقوالت محدود به هزار نيست.‏ در حقيقت‎٬‎ کليه ي لغاتِ‏ ِ<br />

ممکن است به عنوانِ‏ مقوله مطرح شوند و هر مقوله مدخلي است که با حروفِ‏ سياه در اولِ‏<br />

سطور قرار مي گيرد‎٬‎ سپس مترادفاتِ‏ آن پشتِ‏ سرِ‏ هم رديف مي شوند.‏ اين فرهنگ را گاهي<br />

فرهنگِ‏ مترادفات و گاهي فرهنگِ‏ مترادفات و متقابالت<br />

(Dictionary of Synonyms and Antonyms)<br />

فرهنگ Form) (Thesaurus in Dictionary<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مي نامند و گاهي نيز آن را گنج واژه ي به صورتِ‏<br />

مي خوانند و برخي حتي نام راجِ‏ ت را بدان مي افزايند و Roget's Thesaurus را در باالي نام

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

فرهنگ ذکر مي کنند.‏<br />

گنج واژه ٦٥<br />

هنگام رديف کردنِ‏ مترادفات در ذيلِ‏ هر مدخل يا مقوله‎٬‎ آنها را گاهي به ترتيبِ‏ الفبايي<br />

ِ<br />

در<br />

مي نويسند و گاهي مانندِ‏ اصلِ‏ کتابِ‏ راجِ‏ ت بر حسبِ‏ نزديکي و دوريِ‏ مفاهيم مرتب<br />

مي کنند.‏ کساني که اصلِ‏ کتابِ‏ راجِ‏ ت را به صورتِ‏ فرهنگ در آورده اند معموًال مقوالتِ‏<br />

هزارگانه ي راجِ‏ ت را نيز در جاي خود در داخلِ‏ فرهنگ گنجانده اند و‎٬‎ با نحوي از اختصار‎٬‎<br />

تمام اسم ها‎٬‎<br />

ِ<br />

مترادفاتِ‏ مندرج در گنج واژه ي راجِ‏ ت را ذيلِ‏ مقوله ي خود آورده اند يعني<br />

صفت ها‎٬‎ فعل ها‎٬‎ قيدها و غيره را به همان ترتيبِ‏ کتابِ‏ راجِ‏ ت ذيلِ‏ هر مقوله ذکر کرده اند.‏<br />

طبيعي است که در گنج واژه ي به صورتِ‏ فرهنگِ‏ مترادفات به ناچار در مدخل هاي متعدد<br />

تکرار مي شوند‎٬‎ لذا حجم کتاب بيشتر مي شود.‏ اما با روش هاي تنظيم و با اختيارِ‏ حروفِ‏<br />

متنوع‎٬‎ صرفه جويي هايي در استفاده از فضا کرده اند و مثًال ذيلِ‏ هر مدخل فقط اهم مترادفات<br />

يا برخي از مترادفاتِ‏ مهم را آورده اند و بقيه را به کلماتِ‏ ديگر ارجاع داده اند.‏ يک جلد از اين<br />

نوع فرهنگ در اختيارِ‏ من است که اصلِ‏ آن را سيلوستر ماسون Mawson) .C) .O Sylvester از<br />

روي کتابِ‏ راجِ‏ ت در ١٩٣١ ميالدي مدون ساخته و نرمان لويس Lewis) (Norman آن را به<br />

صورتِ‏ کتاب جيبي در ١٩٦١ ويرايش و منتشر کرده است ‏(ناشر WSP )‏ و تخمينًا شاملِ‏<br />

حدودِ‏ ١٥٠ هزار کلمه ذيلِ‏ ١٧ هزار مدخل است.‏ در حالي که‎٬‎ در گنجينه ي راجِ‏ ت چاپ<br />

پنگوئن ١٢٣ ٬١٩٧٩ هزار کلمه در متنِ‏ اصلي برآورد مي شود ‏(در نمايه‎٬‎ حدودِ‏ ٢٣٥٢٤ کلمه<br />

با حدودِ‏ ٤٣٠٠٠ معنا آمده است).‏ فرهنگِ‏ مذکور از لحاظِ‏ حجم تقريبًا معادلِ‏ نصفِ‏ متنِ‏<br />

چاپ پنگوئن است.‏<br />

اصليِ‏ ِ<br />

مزيتِ‏ فرهنگِ‏ مترادفات بر گنج واژه اين است که مر اجعهکننده‎٬‎ در آن‎٬‎ مترادفات ِ کلمه ي<br />

موردِ‏ نيازِ‏ خويش را به سرعت مي تواند بيابد.‏ در مقابلِ‏ کلمه مترادفاتِ‏ بسياري رديف شده<br />

است و براي يافتنِ‏ آنچه موردِ‏ نظر است نيازي به مراجعه به نمايه نيست‎٬‎ ضمنِ‏ آن که بسياري<br />

از مزاياي گنج واژه را هم مي توان در فرهنگِ‏ مترادفات يافت.‏ ديگر آن که مي توان اين فرهنگ<br />

را با کم و زياد کردنِ‏ مدخل ها بر حسبِ‏ نياز به صورتِ‏ کوچک و متوسط و بزرگ درآورد يا آن<br />

را به صورتِ‏ نوارِ‏ رايانه اي در اختيارِ‏ مر اجعهکنندگان قرار داد.‏<br />

مترادفات از برخي مزاياي مهم گنج واژه محروم است و آن نشان دادنِ‏ ارتباطِ‏<br />

ِ<br />

اما فرهنگِ‏<br />

منطقيِ‏ مقوالت است با يک ديگر.‏ چون‎٬‎ در فرهنگِ‏ مترادفات‎٬‎ متقابل يا متضادِ‏ هر کلمه يا<br />

مقوله تنها با ارجاع به مدخل هاي ديگر پيدا مي شود.‏ فوايدِ‏ زبان شناسي و فلسفيِ‏ گنج واژه را<br />

نيز در فرهنگِ‏ مترادفات نمي توان ديد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله

ِ<br />

٦٦ گنج واژه<br />

فعًال براي زبانِ‏ فارسي و سايرِ‏ زبان هايي که هنوز چنين کتابي در اختيار ندارند شايد<br />

آسان تر اين باشد که نخست فرهنگِ‏ مترادفات تهيه شود؛ سپس‎٬‎ بر اساسِ‏<br />

صرفِ‏ وقتِ‏ کافي گنج واژه واژه ياب تدوين گردد.‏<br />

آن‎٬‎ با حوصله و<br />

٧. نام گذاري<br />

راجِ‏ ت‎٬‎ چنان که ديديم‎٬‎ کتابِ‏ خود را Thesaurus ناميد و اين کلمه از آن پس براي هر<br />

لغت نامه اي که حاويِ‏ مترادفات باشد در انگليسي رواج يافت؛ همان گونه که مجدالدينِ‏<br />

فيروزآبادي ‏(متوفي ٨١٧ ه.ق)‏ کتابِ‏ معروفِ‏ لغتِ‏ خود را القاموس المحيط ناميد و بعدًا هر<br />

لغت نامه اي را در عربي قاموس ناميدند و نخستين بار بطرس بستاني‎٬‎ در ١٨٧٠ ميالدي‎٬‎ در<br />

محيط المحيطِ‏ خود کلمه ي قاموس را به معناي فرهنگ وارد کرد و اکنون بدين معنا کامًال رايج<br />

شده است و حتي در فرهنگ هاي انگليسي به عربي در مقابلِ‏ کلمه ي Thesaurus نوشته اند:‏<br />

مترادفات».‏ ما براي Thesaurus اصطالح گنج واژه را انتخاب کرده ايم.‏<br />

ِ<br />

‏«قاموسِ‏<br />

در کتبِ‏ فرهنگ نگاري (Lexicography) که به زبانِ‏ انگليسي منتشر شده است براي<br />

Thesaurus اصطالحاتِ‏ زير را هم به کار برده اند:‏ Analogical Dictionary ‏(فرهنگِ‏<br />

قياسي)؛ Ideological Dictionary ‏(فرهنگِ‏ مفاهيم)؛ Semantic Dictionary ‏(فرهنگِ‏<br />

معاني يا معنايي).‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اما به کاربردنِ‏ ‏«فرهنگ»‏ (Dictionary) يا در عربي ‏«قاموس»‏ براي گنج واژه<br />

(Thesaurus) درست نيست زيرا که گنج واژه برحسبِ‏ موضوع طبقه بندي مي شود نه<br />

برحسبِ‏ الفبا و ‏«فرهنگ»‏ امروزه معموًال الفبايي بودن را القا مي کند.‏ از آن گذشته ‏«فرهنگِ‏<br />

قياسي»‏ به نوعي فرهنگ اطالق مي شود که‎٬‎ عالوه بر مدخلِ‏ اصلي‎٬‎ به کليه ي لغاتِ‏ وابسته<br />

بدان ‏(مشتقات‎٬‎ ترکيبات‎٬‎ مترادفات‎٬‎ متضادات‎٬‎ متجانسات و غيره)‏ نيز اشاره مي کند و لذا<br />

دامنه ي آن وسيع تر از فرهنگِ‏ مترادفات است.‏ در حقيقت‎٬‎ لغت نامه ي دهخدا در بسياري از<br />

موارد به چنين فرهنگي شباهت مي يابد.‏<br />

مفهوم درستِ‏ Thesaurus را در ايران کسانِ‏ ديگري نيز دريافته اند و براي آن<br />

ِ<br />

ظاهرًا<br />

معادل هايي اختيار کرده اند.‏ از جمله‎٬‎ در يکي از منابع مرکزِ‏ اسنادِ‏ علمي‎٬‎ معادل هاي زير<br />

براي اين مفهوم پيشنهاد شده بود:‏ کنز االصطالح؛ مجموعه ي اصطالحات؛ واژگان نامه؛ اما<br />

معلوم نيست که اين اصطالحات در جايي به کار رفته باشد.‏ ©

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

مقاله<br />

ابوالحسن<br />

ِ<br />

٢١٨. اي خداوندانِ‏ نعمت (١)<br />

نجفي‎٬‎ احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏<br />

(٤)<br />

--U -/--U -<br />

فاعالتن فاعالتن<br />

.١٥٤ Ä<br />

بابِ‏ سوم درفضيلتِ‏ قناعت<br />

٢١٩. اين يکي عزيزِ‏ مصر شد (٢) ) يوسفي:‏ آن يکي عزيزِ‏ مصر شد)‏<br />

-/U - U -/U - U -<br />

فاعالتُ‏ فاعالتُ‏ فع<br />

در کتبِ‏ عروض و در اشعارِ‏ گذشتگان نمونه اي از اين وزن يافت نمي شود‎٬‎ فقط بعضي از<br />

شاعرانِ‏ معاصر به آن توجه کرده اند:‏<br />

ديدمت به خواب و سرخوشم<br />

وه مگر به خواب بينمت.‏ ‏(فروغ فرخزاد)‏<br />

٢٢٠. که ميراثِ‏ پيغمبران يافتم (٢)<br />

- U /--U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعولن فعل<br />

.٦٦ Ä<br />

٢٢١. ميراثِ‏ فرعون و هامان (٢)<br />

--U -/-U --<br />

مستفعلن فاعالتن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٣٨ Ä

٦٨ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

تسکين<br />

ِ<br />

.٢٢٢<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن فع<br />

.٨٢ Ä<br />

تسکين<br />

ِ<br />

خاطرِ‏ مسکين را (٣) ) يوسفي:‏<br />

خاطرِ‏ ] خود]‏ به)‏<br />

٢٢٣. گفت خاموش که در پستي (٣) ) يوسفي:‏ گفت که حاجت به کسي)‏<br />

-/--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن<br />

.٥٣ Ä<br />

فع<br />

٢٢٤. تجربتي پيش او نياورده ‏(نياورد)‏ (٤) ) يوسفي:‏ تجربتي پيش وي نبُرد)‏<br />

--/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالتُ‏ فع الن<br />

منسرح مسدّ‏ سِ‏ مطويِّ‏ مخبونِ‏ احذِّ‏ مسبغ<br />

بحرِ‏ ِ<br />

وزنِ‏ کم استعمالي است‎٬‎ ولي نمونه هاي چندي از آن در اشعارِ‏ قدما مي توان يافت:‏<br />

اي به تو بر پاي شهرياري<br />

وي به تو بر جاي پادشايي.‏ ‏(مسعودِ‏ سعد)‏<br />

آن شکريني که وقتِ‏ بوسه<br />

قند بريزد ز پسته ي تو.‏ ‏(اوحدي)‏<br />

ضبطِ‏ يوسفي ‏(«تجربتي پيشِ‏<br />

--/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالتُ‏ فاع<br />

وي نبُرْ‏ د»)‏ نيز موزون است:‏<br />

منسرح مسدّ‏ سِ‏ مطويِّ‏ مجدوع<br />

بحرِ‏ ِ<br />

فقط در کتبِ‏ عروض به آن اشاره شده است:‏<br />

اي به دو رخ چون گلِ‏ بهار<br />

چون تو نديدم يکي نگار.‏ ) معيار االشعار (<br />

٢٢٥. دست از طعام بدارند (٤)<br />

--UU/-U --<br />

مستفعلن فعلييان<br />

.٤ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٦٩<br />

٢٢٦. گفت اين قدر چه قوت (٥)<br />

--U /-U --<br />

مستفعلن فعولن<br />

مقاله<br />

.٣١ Ä<br />

٢٢٧. دو درويشِ‏ خراساني (٦)<br />

---U / U --U<br />

مفاعيلُ‏ مفاعيلن<br />

.٩٣ Ä<br />

٢٢٨. در به گِل بر آوردند (٦)<br />

---/U - U -<br />

فاعالتُ‏ مفعوالن<br />

.٢٢ Ä<br />

٢٢٩. ضعيف جان بسالمت (٦)<br />

--UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالتن<br />

.٨١ Ä<br />

٢٣٠. آن يکي بسيار خوار (٦) ) يوسفي:‏ اين يکي بسيار خوار)‏<br />

- U -/--U -<br />

فاعالتن فاعالن<br />

بحرِ‏ مديدِ‏ مشطور<br />

از اين وزن فقط در کتبِ‏ عروض ذکري رفته است و شاعرانِ‏ گذشته به آن التفاتي<br />

نداشته اند.‏ اما در مطاويِ‏ اشعارِ‏ معاصران مي توان به آن برخورد:‏<br />

من بيابانِ‏ هراس<br />

با هزاران چاهِ‏ غم<br />

دام شب<br />

ماندگارِ‏ ِ<br />

در اميدِ‏ صبح دم ‏(سياوشِ‏ کسرايي‎٬‎ خونِ‏ سياوش ٬ ص ٥٣).<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٧٠ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٢٣١. وين دگر خويشتن دار بود (٦) ) يوسفي:‏ وان دگر خويشتن دار بود)‏<br />

- U -/-U -/-U -<br />

فاعلن فاعلن فاعالن<br />

.٦٣ Ä<br />

٢٣٢. اندازه نگه دار (٧)<br />

--U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيل<br />

.٦٠ Ä<br />

٢٣٣. گفت آن که دلم چيزي (٨)<br />

---U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلن<br />

.٢٤ Ä<br />

٢٣٤. وعده دادن به طعام آسان تر (٩) ) يوسفي:‏ به طعام وعده دادن آسان تر)‏<br />

--/--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن فع لن<br />

آخر‎٬‎ فع لن‎٬‎ به حکم<br />

ِ<br />

همان وزنِ‏ شماره ي ٧٤ است جز اين که‎٬‎ در رکنِ‏<br />

جانشينِ‏ فعلن شده است.‏<br />

اختياراتِ‏<br />

شاعري‎٬‎<br />

٢٣٥. آبِ‏ حيات اگر فروشند (١٠) ) يوسفي:‏ اگر آب حيات فروشند)‏<br />

-/-U - U /-UU-<br />

مفتعلن مفاعلن فاع<br />

.١٠ Ä<br />

٢٣٦. که مردن به علت به از زندگي (١٠) ) يوسفي و فروغي:‏ که مردن به علت به از<br />

زندگاني)‏<br />

- U /--U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعولن فعل<br />

.٦٦ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٧١<br />

ضبطِ‏ يوسفي ‏(«که مردن به علت به از زندگاني»)‏ نيز موزون است:‏<br />

--U /- - U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعولن فعولن<br />

مقاله<br />

.٧٨ Ä<br />

٢٣٧. روي از توقّع<br />

او (١١)<br />

- UU/-U --<br />

مستفعلن فعلن<br />

مربع مخبون<br />

ِ<br />

بحرِ‏ بسيطِ‏<br />

اين وزن به اين صورت در جايي به کار نرفته و در کتبِ‏ عروض هم ذکري از آن نشده<br />

است‎٬‎ اما به صورتِ‏ دوري از وزن هاي مخصوصِ‏ عرب است که شاعرانِ‏ فارسي زبان نيز<br />

گاهي در آن طبع آزمايي کرده اند:‏<br />

چون زلف تاب دهد آن ترکِ‏ لشکري ام<br />

هندوي خويش کند هر دم به دلبري ام.‏ ‏(عطار)‏<br />

اشتر به شعرِ‏ عرب در حالت است و طرب<br />

گر ذوق نيست تو را کژ طبع جانوري.‏ ‏(سعدي)‏<br />

٢٣٨. زيادت کرد و بسيار از ارادت (١١) ) يوسفي و فروغي:‏ زيادت کرد و بسياري از<br />

ارادت)‏<br />

--U /---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن فعولن<br />

.٢٩ Ä<br />

٢٣٩. مودّتِ‏ معهود برقرار (١١)<br />

- U -/ U --U / U - U<br />

فعولُ‏ مفاعيلُ‏ فاعلن<br />

اين وزن کامالً‏ خوش آهنگ و مطابقِ‏ ضوابطِ‏ عروضيِ‏ شعرِ‏ فارسي است‎٬‎ ولي نه در کتبِ‏<br />

عروض ذکري از آن رفته و نه شاعرانِ‏ معروف شعري بر آن سروده اند.‏ با اين حال‎٬‎ اگر هجاي<br />

کوتاهِ‏ آغازيِ‏ آن را تبديل به يک بلند کنيم‎٬‎ وزني به دست مي آيد که شاعرانِ‏<br />

پيشينيان‎٬‎ در آن طبع آزمايي کرده اند:‏<br />

متعدد‎٬‎ خاصه<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٧٢ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

کو آصفِ‏ جم گو بيا ببين<br />

بر تخت سليمانِ‏ راستين.‏<br />

‏(انوري)‏<br />

- U -/U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فاعلن<br />

بحرِ‏ قريبِ‏ اخربِ‏ مکفوفِ‏ محذوف<br />

‏(مقايسه شود با وزنِ‏ شماره ي ١٢٢).<br />

٢٤٠. درويشي را ضرورتي پيش آمد (١٢)<br />

-/---/U - U -/---<br />

مفعولن فاعالتُ‏ مفعولن فع<br />

.٩٨ Ä<br />

٢٤١. کسي گفتش چه کردي (١٢) ) يوسفي:‏ پرسيدندش چه کردي)‏<br />

--U /---U<br />

مفاعيلن فعولن<br />

.٢٠٨ Ä<br />

٢٤٢. عطاي او ‏(را)‏ به لقاي او (١٢)<br />

-/U - UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالت فع<br />

.٤٧ Ä<br />

٢٤٣. تنگ دستان را سيم و زر دادي (١٣)<br />

-/--U -//-/--U -<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

فاعالتن فع<br />

فاعالتن فع<br />

از اين وزن در کتبِ‏ عروض ذکري نرفته است‎٬‎ اما بعضي از شاعرانِ‏ متأخر و معاصر آن را<br />

به کار برده اند:‏<br />

جان ز من بستان دل به بر خون کن<br />

اين چنين باشد دردم افزون کن.‏ ‏(فيض‎٬‎ ص ٣٢١)<br />

آسمان سرخ است کهکشانش نيز<br />

ماه و مريخش روشنانش نيز.‏ ‏(سيمينِ‏ بهبهاني).‏

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٧٣<br />

٢٤٤. گفت اين چه حالتست؟ (١٥) ) يوسفي:‏ اين را چه حالت است)‏<br />

- U -/U --<br />

مفعولُ‏<br />

فاعالن<br />

مربع<br />

ِ<br />

مضارع اخربِ‏ مقصور<br />

بحرِ‏ ِ<br />

از اين وزن در کتبِ‏ عروض ذکري نرفته و شاعرانِ‏ گذشته نيز به آن عنايتي نکرده اند‎٬‎ اما<br />

نخستين بار در شعرِ‏ شاعرانِ‏ معاصر به کار رفته است:‏<br />

شيپورِ‏ انقالب<br />

پر جوش و پر خروش<br />

از نقطه هاي دور<br />

مي آيدم به گوش.‏ ‏(فريدونِ‏ توللي)‏<br />

چندين هزار زن<br />

چندين هزار مرد<br />

زن ها لچک به سر<br />

مردان عبا به دوش.‏ ‏(نادرِ‏ نادرپور)‏<br />

مقاله<br />

٢٤٥. قصاصش همي کنند (١٥)<br />

- U -/U --U<br />

مفاعيلُ‏<br />

.٣٣ Ä<br />

فاعالن<br />

٢٤٦. درمي چند بر ميان ‏(مي)‏ داشت (١٨)<br />

--/-U - U /--UU<br />

فعالتن مفاعلن فع الن<br />

مقطوع مسبّغ<br />

بحرِ‏ خفيفِ‏ مسدّ‏ سِ‏ مخبونِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٢ است.‏<br />

٢٤٧. ره به جايي نبرد Ä به جايي نبرد ره (١٨)<br />

- U -/-U -<br />

فاعلن فاعالن<br />

مربع سالم<br />

ِ<br />

بحرِ‏ متدارکِ‏<br />

نمونه اي از اين وزن فقط در کتبِ‏ عروض آمده است:‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٧٤ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

سجده کردت بتا<br />

آفتاب از فلک.‏ ) معيار االشعار ٬ ص ١٤٩)<br />

٢٤٨. مرا به حجره ي خويش (٢٢)<br />

- UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالن<br />

مربع مخبون<br />

ِ<br />

بحرِ‏ بسيطِ‏<br />

فقط شاعرانِ‏ معاصر بر اين وزن شعري سروده اند:‏<br />

ميانِ‏ تاريکي<br />

تو را صدا کردم<br />

سکوت بود و نسيم<br />

که پرده را مي بُرد.‏ ‏(فروغ فرخزاد‎٬‎ تولدي ديگر ٬ ص ٣٢)<br />

٢٤٩. بُردِ‏ يماني به پارس (٢٢)<br />

- U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالن<br />

مربع<br />

ِ<br />

منسرح مطويِ‏ موقوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٩ است.‏<br />

٢٥٠. از اين ماخوليا چندان فرو گفت (٢٢)<br />

--U /---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن مفاعيل<br />

هزج مسدّ‏ سِ‏ مقصور<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٢٩ است.‏<br />

٢٥١. کس نديدي در گشاده (٢٣)<br />

--U -/--U -<br />

فاعالتن فاعالتن<br />

.١٥٤ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٧٥<br />

٢٥٢. خز و دمياطي ببريدند ] ي]‏ (٢٣)<br />

-/--UU//-/--UU<br />

فعالتن فع فعالتن فع<br />

از اين وزن با همه ي خوش آهنگي‎٬‎ نه در کتبِ‏ عروض ذکري رفته است و نه شاعران به آن<br />

عنايتي کرده اند.‏ فقط در کتابِ‏<br />

آمده است:‏<br />

نه غم وصلم نه غم هجران<br />

ِ<br />

چه کنم زاري چه کنم افغان.‏<br />

وزنِ‏ شعرِ‏ فارسيِ‏ دکتر خانلري ‏(ص ١٨٤) يک بيت بر اين وزن<br />

مقاله<br />

٢٥٣. بر بادپايي روان (٢٣)<br />

- U -/-U --<br />

مستفعلن فاعالن<br />

مربع<br />

ِ<br />

منسرح مطويِ‏ موقوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين تقطيع از المعجم ‏(ص ١٤٢) است‎٬‎ اما مي توان آن را به صورتِ‏<br />

- U /--U /--<br />

فع لن فعولن فعول<br />

ديگري نيز تقطيع کرد:‏<br />

اثلم مقصور<br />

بحرِ‏ متقاربِ‏ مسدّ‏ سِ‏ ِ<br />

از اين وزن فقط يک نمونه در المعجم ‏(ص ١٤٣) آمده‎٬‎ ولي هيچ شاعرِ‏ معروفي بر آن<br />

شعري نسروده است:‏<br />

آن روي آن ترک بين<br />

گويي که ماه سماست.‏<br />

٢٥٤. غالمي در پي دوان Ä دوان در پي غالمي (٢٣)<br />

--U /---U<br />

مفاعيلن فعولن<br />

.٢٠٨ Ä<br />

٢٥٥. در ربود و برفت (٢٤)<br />

- U / U - U -<br />

فاعالتُ‏ فعول<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٧٦ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

از اين وزن‎٬‎ با همه ي خوش آهنگي‎٬‎ در کتبِ‏ عروض و در دواوينِ‏ شعرا نمونه اي يافت<br />

نمي شود.‏ اگر يک هجاي بلند به آخرِ‏ آن بيفزاييم وزنِ‏ ذيل حاصل مي شود:‏<br />

روزگارِ‏ خزان است<br />

بادِ‏ سرد وزان است.‏ ) المعجم ٬ ص ١٧٢)<br />

--U / U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

مفاعيل<br />

بحرِ‏ مشاکلِ‏ مربع مقصور<br />

٢٥٦. افتاد و ندانستي (٢٤) ) يوسفي:‏ افتاد و نگاه نتوانستي)‏<br />

---U / U --<br />

مفعولُ‏<br />

.٢٤ Ä<br />

مفاعيلن<br />

٢٥٧. خلعتي ثمين در بر (٢٦)<br />

---/U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

.٢٢ Ä<br />

مفعولن<br />

٢٥٨. زشتست که به آبِ‏ زر نبشته است Ä زشتست و به آبِ‏ زر نبشتست (٢٦)<br />

--U /-U - U / U --<br />

مفعولُ‏<br />

.٢٨ Ä<br />

مفاعلن مفاعيل<br />

٢٥٩. يک خلعتِ‏ زيبا به (٢٦) ) يوسفي:‏ يک طلعتِ‏ زيبا به)‏<br />

---U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلن<br />

.٢٤ Ä<br />

٢٦٠. شرم نداري که دست (٢٧) ) يوسفي:‏ شرم نداري که از براي جوي سيم دست)‏<br />

- U -/-UU-<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مفتعلن فاعالن

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٧٧<br />

مربع<br />

ِ<br />

منسرح مطويِّ‏ موقوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٩ است.‏<br />

٢٦١. از دهرِ‏ مخالف به فغان آمده (٢٨)<br />

-/U --U / U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ مفاعيلُ‏ فع<br />

هيچ يک از کتبِ‏ عروض‎٬‎ از قديم و جديد‎٬‎ متعرضِ‏ اين وزن نشده اند.‏ اما نمونه اي از اين<br />

وزن در کتبِ‏<br />

قديم موجود است:‏<br />

مقاله<br />

فالي بکنم ريش تو را يا رسول<br />

ريشت بِکَنَد ماکانْ‏ پاک از اصول.‏ ‏(ابوالحسين خارجي‎٬‎ نقل از تاريخِ‏ سيستان ٬ ص ٢٦١)<br />

عزم<br />

ِ<br />

٢٦٢. که<br />

سفر دارم (٢٨)<br />

اين عبارت را به دو وزن مي توان تقطيع کرد:‏<br />

الف)‏ ---/UU- U<br />

مفاعلُ‏<br />

٬١٥ Ä بندِ‏ ج.‏<br />

ب)‏ ---U /--U<br />

فعولن مفاعيلن<br />

٬١٥ Ä بندِ‏ الف.‏<br />

مفعولن<br />

٢٦٣. مگر به قوتِ‏ بازو (٢٨)<br />

--UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالتن<br />

.٨١ Ä<br />

٢٦٤. محال از سر بدر کن (٢٨)<br />

--U /---U<br />

مفاعيلن فعولن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٢٠٨ Ä

٧٨ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٢٦٥. دولت نه به کوشيدن (٢٨)<br />

---U / U --<br />

مفعولُ‏<br />

.٢٤ Ä<br />

مفاعيلن<br />

٢٦٦. چاره کم جوشيدنست (٢٨)<br />

- U -/--U -<br />

فاعالتن فاعالن<br />

.٢٣٠ Ä<br />

تحصيل<br />

ِ<br />

.٢٦٧<br />

- UU/-U --<br />

مستفعلن فعلن<br />

جاه و ادب (٢٨)<br />

مربّع مخبون<br />

ِ<br />

بحرِ‏ بسيطِ‏<br />

‎٢٣٧‎؛ Ä نيز ٨٧.<br />

٢٦٨. مزيدِ‏ مال و مکتسب (٢٨)<br />

- U - U /-U - U<br />

مفاعلن مفاعلن<br />

مربع<br />

ِ<br />

هزج مقبوض<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين وزنِ‏ خوش آهنگ نه در کتبِ‏ عروض آمده و نه پيشينيان به آن توجه کرده اند.‏ اما<br />

شاعرانِ‏ معاصر آن را به کار برده اند:‏<br />

چه مي کني چه مي کني<br />

درين پليد دخمه ها.‏ ‏(اخوانِ‏ ثالث)‏<br />

اميدِ‏ نوبهارِ‏ من<br />

لبي به خنده باز کن.‏ ‏(سياوشِ‏ کسرايي)‏<br />

٢٦٩. روي زيبا مرهم<br />

ِ<br />

--U -/--U -/--U -<br />

فاعالتن فاعالتن فاعالتن<br />

.١٩٦ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

دل هاي خسته (٢٨)

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٧٩<br />

٢٧٠. الجرم صحبتِ‏ او را همه جاي (٢٨)<br />

- UU/--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن فعالن<br />

آخر‎٬‎ فعالن‎٬‎ به حکم<br />

ِ<br />

همان وزنِ‏ شماره ي ٧٤ است.‏ جز اين که‎٬‎ در رکنِ‏<br />

شاعري‎٬‎ جانشينِ‏ فعلن شده است.‏<br />

اختياراتِ‏<br />

مقاله<br />

٢٧١. به سعي بازو کفافي (٢٨)<br />

--U -/-U - U<br />

مفاعلن فاعالتن<br />

مضارع<br />

بحرِ‏ ِ<br />

مربع<br />

ِ<br />

مقبوض<br />

از اين وزن به اين صورت نمونه اي در دست نيست‎٬‎ اما بعضي از شاعران آن را به صورتِ‏<br />

‏«دوري»‏ به کار برده اند:‏<br />

به چشمت اي روشنايي که بي تو بس بي قرارم<br />

به جانت اي زندگاني که بي تو جان مي سپارم.‏ ‏(شرف الدينِ‏ شفروه اصفهاني)‏<br />

تحصيل<br />

ِ<br />

٢٧٢. تا آبروي از بهرِ‏ نان (٢٨) ) يوسفي:‏ تا آبروي به<br />

- U --/-U --<br />

مستفعلن مستفعلن<br />

.٣٠ Ä<br />

نان)‏<br />

٢٧٣. موجبِ‏ جمعيتِ‏ خاطر (٢٨)<br />

-/-UU-/-UU-<br />

مفتعلن مفتعلن فع<br />

سريع مسدّ‏ سِ‏ مطويِ‏ منحور<br />

بحرِ‏ ِ<br />

وزنِ‏ کم استعمالي است که گويا فقط مولوي آن را به کار برده است:‏<br />

خانه ي دل را دودري کن<br />

جانبِ‏ جان راهبري کن.‏ ‏(مولوي)‏<br />

٢٧٤. نام و نشان نشنود (٢٨)<br />

- U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعلن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٩ Ä

٨٠ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٢٧٥. رزق اگر چه مقسومست (٢٨)<br />

---/U - U -<br />

فاعالتُ‏ مفعوالن<br />

.٢٢ Ä<br />

٢٧٦. سنگ از صالبتِ‏ آن بر سنگ (٢٨) ) يوسفي و فروغي:‏ سنگ از صالبتِ‏ او بر سنگ)‏<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن فاع<br />

.٨٢ Ä<br />

٢٧٧. جوان به غرورِ‏ دالوري (٢٨)<br />

-/U - U / U - U / U - U<br />

فعولُ‏ فعولُ‏ فعولُ‏ فع<br />

اين وزن کامالً‏ خوش آهنگ و مطبوع است‎٬‎ اما در هيچ کتابِ‏ عروض ذکري از آن نرفته و<br />

هيچ شاعري بر آن شعري نگفته است.‏<br />

٢٧٨. جوان را پشيزي نبود (٢٨)<br />

- U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعول<br />

.٣٩ Ä<br />

٢٧٩. طلب کرد و بيچارگي نمود (٢٨) ) يوسفي:‏ طلب کرد ابا کردند‎٬‎ بيچارگي نمود)‏<br />

- U -/U --U /--U<br />

فعولن مفاعيلُ‏ فاعالن<br />

.١٠٩ Ä<br />

٢٨٠. دل بر هالک نهاده (٢٨) ) يوسفي:‏ دل بر هالکِ‏ او نهاد)‏<br />

--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن<br />

.٤ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٨١<br />

٢٨١. به صحبتش شادماني (٢٨) ) يوسفي:‏ به صحبتِ‏ او شادماني)‏<br />

--U -/-U - U<br />

مفاعلن فاعالتن<br />

مقاله<br />

.٢٧١ Ä<br />

٢٨٢. تا ديوِ‏ درونش بيارميد (٢٨) ) يوسفي:‏ تا ديوِ‏ درونش بيار اميد)‏<br />

- U -/U -- U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فاعالن<br />

بحرِ‏ قريبِ‏ اخربِ‏ مکفوفِ‏ مقصور<br />

از معروف ترين اوزانِ‏ معروف به ‏«نامطبوع»‏ که از دورانِ‏ قديم تا جديد نمونه هايي از آن<br />

يافت مي شود:‏<br />

احوالِ‏ جهان باد گير باد<br />

وين قَصّ‏ ه ز من يادگير ياد.‏ ‏(مسعودِ‏ سعد)‏<br />

در ديده ي من نقص و علّتي است<br />

يا منظره ها را نقيصتي است.‏ ‏(اديب السلطنه ي سميعي)‏<br />

٢٨٣. بمانيم و برانيم (٢٨)<br />

--U / U --U<br />

مفاعيلُ‏<br />

مفاعيل<br />

مربّع<br />

ِ<br />

هزج مکفوفِ‏ مقصور<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٨٠ است.‏<br />

٢٨٤. تير و کمان را بسوخت (٢٨)<br />

- U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالن<br />

مربع<br />

ِ<br />

منسرح مطويِّ‏ موقوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٩ است.‏<br />

٢٨٥. در بر روي از جهانيان بسته (٢٩) ) يوسفي:‏ در بر روي از مردم بسته)‏<br />

--/-U - U /--U -<br />

فاعالتن مفاعلن فع لن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٨٢ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

مقطوع مسبّغ<br />

بحرِ‏ خفيفِ‏ مسدّ‏ سِ‏ مخبونِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٥٤ است.‏<br />

بابِ‏ چهارم در فوايدِ‏ خاموشي<br />

٢٨٦. صاحبِ‏ مسجد اميري بود عادل (١٣)<br />

--U -/--U -/--U -<br />

فاعالتن فاعالتن فاعالتن<br />

.١٩٦ Ä<br />

٢٨٧. اين مسجد را مؤذنانند قديم (١٣)<br />

- U / U --U /-U -/---<br />

مفعولن فاعلن مفاعيلُ‏<br />

فعول<br />

اخرم اشترِ‏ مکفوفِ‏ اهتم<br />

هزج مثمنِ‏ ِ<br />

بحرِ‏ ِ<br />

يکي از اوزانِ‏ رباعي است:‏<br />

من مي گويم که آبِ‏ انگور خوش است.‏<br />

‏(خيام)‏<br />

٢٨٨. پنج دينارِ‏ مرتب (١٣) ) يوسفي:‏ پنج دينار مي دهم)‏<br />

--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن<br />

اول‎٬‎ به حکم<br />

ِ<br />

اين وزن در حقيقت همان وزنِ‏ شماره ي ٥٩ است جز اين که در رکنِ‏<br />

از اختياراتِ‏ شاعري‎٬‎ فاعالتن جانشينِ‏ فعالتن شده است.‏<br />

٢٨٩. حيف کردي که به ده دينارم (١٣)<br />

--/--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن فع لن<br />

.٢٣٤ Ä<br />

٢٩٠. امير از خنده بي خود گشت (١٣) ) يوسفي:‏ امير بخنديد)‏<br />

---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيالن<br />

.٢١ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

يکي

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٨٣<br />

٢٩١. گفت زنهار تا نستاني که Ä گفت زنهار که تا نستاني (١٣) ) يوسفي:‏ گفت زينهار تا<br />

نستاني که)‏<br />

--/--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن فع لن<br />

مقاله<br />

.٢٣٤ Ä<br />

بابِ‏ پنجم در عشق وجواني<br />

٢٩٢. که مصوّ‏ ر شدي که به کام آيد Ä که مصوّ‏ ر شدي به کام آيد (٤)<br />

--/-U - U /--UU<br />

فعالتن مفاعلن فع لن<br />

بحرِ‏ خفيفِ‏ مسدّ‏ سِ‏ مخبونِ‏ اصلم<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٢ است.‏<br />

٢٩٣. هم بدين هوس که تو داري (٤)<br />

-/-UU-/U - U -<br />

فاعالتُ‏ مفتعلن فع<br />

.٤٤ Ä<br />

٢٩٤. شبي ياد دارم که ياري عزيز (٦)<br />

- U /--U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعولن فعول<br />

.٦٦ Ä<br />

٢٩٥. چراغم به آستين کشته شد Ä شد کشته چراغم به آستين (٦)<br />

- U -/U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فاعلن<br />

بحرِ‏ قريبِ‏ اخربِ‏ مکفوفِ‏ محذوف<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٢٨٢ است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٨٤ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٢٩٦. آفتاب بر آمد (٦)<br />

--U / U - U -<br />

فاعالتُ‏ فعولن<br />

.١١ Ä<br />

٢٩٧. گفت کجايي که مشتاق بوده ام Ä گفت کجايي که بوده ام مشتاق (٧) ) يوسفي:‏ گفت<br />

کجايي که مشتاق مي بودم)‏<br />

---/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالتُ‏ مفعوالن<br />

.١٦٦ Ä<br />

٢٩٨. رازش از پرده بر مال (٩) ) يوسفي و فروغي:‏ رازش بر مال افتاده)‏<br />

- U - U /--U -<br />

فاعالتن مفاعلن<br />

مربع مخبون<br />

ِ<br />

بحرِ‏ خفيفِ‏<br />

وزنِ‏ کم استعمالي است که در کتبِ‏ عروض آمده ولي شاعران کم تر به آن پرداخته اند:‏<br />

اشک يخ بسته در نگاه<br />

درد در بسته بر اميد<br />

روح پوسيده در سياه<br />

فکر فرسوده در سپيد.‏ ‏(شرف‎٬‎ واژه ها ٬ ص ٣٤)<br />

٢٩٩. چنانکه افتد و داني (١٠)<br />

--UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالتن<br />

.٨١ Ä<br />

٣٠٠. کَ‏ الْبَدْ‏ رِ‏ اِذا بَدا (١٠)<br />

- U - U / U --<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مفعولُ‏ مفاعلن<br />

بر اين وزن فقط يک بيت در حاشيه ي المعجم ‏(ص ١٦٩) آمده است:‏

ِ<br />

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٨٥<br />

دارنده ي ما خداست<br />

روزي ده ما به جاست .<br />

اما به صورتِ‏ ‏«دوري»‏ موردِ‏ عنايتِ‏ شاعران نيز بوده است:‏<br />

من مستم و دل خراب جان تشنه و ساغر آب<br />

برخيز و بده شراب بنشين و بزن رباب.‏ ‏(خواجو)‏<br />

عيد آمد و مي رود بي پيک و پيام تو<br />

صد نامه گشوده ام بي يک گُلِ‏ نام تو.‏ ‏(سيمينِ‏ بهبهاني)‏<br />

٣٠١. اين چه طلعتِ‏ مکروهست (١٢)<br />

---U / U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

مفاعيالن<br />

مربع<br />

بحرِ‏ مُ‏ شاکلِ‏ ِ<br />

.١٤٣ Ä<br />

مکفوف<br />

مقاله<br />

٣٠٢. اين چه بختِ‏ نگون است (١٢)<br />

--U / U - U -<br />

فاعالتُ‏ مفاعيل<br />

.١١ Ä<br />

مي توان آن را به وزنِ‏ زير نيز تقطيع کرد:‏<br />

--U -/-U -<br />

فاعلن فاعلييان<br />

.١٨ Ä<br />

٣٠٣. چنين ابلهي خود راي (١٢)<br />

---U /--U<br />

فعولن مفاعيالن<br />

.١٥ Ä<br />

٣٠٤. ناجنسِ‏ خيره دراي (١٢)<br />

- U -/-U --<br />

مستفعلن فاعالن<br />

يا<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

٨٦ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

- U /--U /--<br />

فع لن فعولن فعول<br />

٢٥٣ Ä<br />

به وزنِ‏ زير نيز قابل تقطيع است:‏<br />

- UU/-U --<br />

مستفعلن فعلن<br />

.٢٣٧ Ä<br />

٣٠٥. به چنين بندِ‏ بال (١٢)<br />

- UU/--UU<br />

فعالتن فعلن<br />

.١٦٣ Ä<br />

٣٠٦. آزارِ‏ خاطرِ‏ من (١٣)<br />

--U /-U --<br />

مستفعلن فعولن<br />

.٣١ Ä<br />

٣٠٧. گذر داشتم به کوي و نظر به خوب رويي (١٥) ) يوسفي:‏ گذر داشتم به کويي و نظر<br />

بارويي)‏<br />

--U -/U --U / U - U -/U --U<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مفاعيلُ‏ فاعالتُ‏ مفاعيلُ‏ فاعالتن<br />

مضارع مثمّنِ‏ مکفوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

از اين وزن‎٬‎ که خوش آهنگ و مطبوع است‎٬‎ در کتبِ‏ عروض ذکري رفته است و هويتِ‏ آن<br />

را نيز مشخص کرده اند بي آن که شاهدي براي آن آورده باشند.‏ اگر يک هجا از آخرِ‏ آن کم<br />

کنيم‎٬‎ وزني به دست مي آيد که‎٬‎ هر چند امروز مهجور است‎٬‎ شاعرانِ‏ بزرگِ‏ گذشته قصايد و<br />

غزلياتِ‏ زيبايي بر آن سروده اند‎٬‎ از جمله:‏<br />

به جايي رسيد عشق که بر جايِ‏ جان نشست<br />

سالمت ميانه کرد و خرد بر کران نشست.‏ ‏(خاقاني‎٬‎ ص ٥٧١)<br />

- U -/U --U / U - U -/U --U<br />

مفاعيلُ‏ فاعالتُ‏ مفاعيلُ‏ فاعالن<br />

بحرِ‏ مضارع مثمّنِ‏ مکفوفِ‏ مقصور

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٨٧<br />

٣٠٨. چنان که در شبِ‏ تاري صبح بر آيد Ä صبح بر آيد چنان که در شبِ‏ تاري (١٥)<br />

-/UU-/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالت مفتعلن فع<br />

مقاله<br />

.١٦٨ Ä<br />

٣٠٩. از دستِ‏ نگارينش (١٥)<br />

---U / U --<br />

مفعولُ‏<br />

.٢٤ Ä<br />

مفاعيلن<br />

٣١٠. به خوبي به غايتِ‏ اعتدال (١٦)<br />

- U --U/ - U --U<br />

مفاعيلتن<br />

مفاعيلتن<br />

در آثارِ‏ شاعرانِ‏ گذشته فقط بيتِ‏ زير بر اين وزن ديده شد:‏<br />

به راديش راد مانَدبه زُفت<br />

به مرديش مرد مانَد به زن.‏<br />

‏(شاکر)‏<br />

ناگفته نماند که کتبِ‏ عروض وزنِ‏ فوق را به صورتِ‏ ديگري تقطيع مي کنند که ‏«دوري»‏ است:‏<br />

- U /--U // - U /--U<br />

فعولن فعل فعولن فعل<br />

اما اين وزن را‎٬‎ چون هميشه ‏«دوري»‏ نيست‎٬‎ بايد بر وزنِ‏ مفاعيلتن مفاعيلتن دانست.‏<br />

٣١١. بخنديد و مولدم پرسيد (١٦)<br />

-/--U -/U --U<br />

مفاعيلُ‏<br />

فاعالتن فاع<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره هاي ٢٥ و ٧٠ است‎٬‎ جز اين که هجاي بلندِ‏ ما قبلِ‏ آخرِ‏<br />

آن‎٬‎ به حکم اختياراتِ‏ شاعري‎٬‎ به جايِ‏ دو کوتاه آمده است.‏ نمونه اي از اين وزن در کتبِ‏<br />

ِ<br />

عروض و در آثارِ‏ شاعران يافت نشد‎٬‎ مگر در معيار االشعار ‏(ص ١٣٦) که فقط مصراع زير را<br />

شاهد آورده است:‏<br />

به نامردمي چرا کوشي؟<br />

٣١٢. قبله ي چشمم جمالِ‏ او بودي (١٧)<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٨٨ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

---/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالتُ‏ مفعولن<br />

.١٦٦ Ä<br />

٣١٣. بفرمودش طلب کردن (١٨) ) يوسفي و فروغي:‏ بفرمودش تا حاضر آوردند)‏<br />

---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن<br />

.٢١ Ä<br />

٣١٤. خيز و تا پاي داري گريز (١٩)<br />

- U -/-U -/-U -<br />

فاعلن فاعلن فاعالن<br />

.٦٣ Ä<br />

٣١٥. آتشِ‏ فتنه که هنوز اندک است (١٩)<br />

- U -/-UU-/-UU-<br />

مفتعلن مفتعلن فاعالن<br />

.٦٨ Ä<br />

٣١٦. دختري خواسته بودم (٢)<br />

بابِ‏ ششم درضعف وپيري<br />

--UU/--U -<br />

فاعالتن فعالتن<br />

اول‎٬‎ به حکم<br />

ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٥٩ است جز اين که در رکنِ‏<br />

شاعري‎٬‎ فاعالتن به جاي فعالتن آمده است.‏ شاهدي براي آن يافت نشد.‏<br />

٣١٧. حُ‏ جره به گل آراسته (٢)<br />

- U --/-UU-<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مفتعلن مستفعلن<br />

اين وزن سابقه اي ندارد‎٬‎ هر چند موزون مي نمايد.‏<br />

اختياراتِ‏

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٨٩<br />

٣١٨. باشد که مؤانست پذيرد (٢)<br />

--U /-U - U / U --<br />

مفعول مفاعلن فعولن<br />

مقاله<br />

.٢٨ Ä<br />

٣١٩. بختِ‏ بلندت يار (٢)<br />

مفتعلن فع الن<br />

از اين وزن در کتبِ‏ عروض ذکري نرفته است و شاعران نيز به آن توجهي نداشته اند‎٬‎ فقط<br />

يکي دو شاعر آن را به صورتِ‏<br />

‏«دوري»‏ ‏(دوبار در يک مصراع)‏ به کار برده اند:‏<br />

باز چو دالّ‏ کان نيشتري داري<br />

بهرِ‏ دل آزردن شور و شري داري.‏ ‏(شهابِ‏ نرشيزي)‏<br />

باز بهار آمد شيفته ام مستم<br />

آه که مي لرزد باز دلم دستم.‏ ‏«سيمينِ‏ بهباني)‏<br />

--/-UU-<br />

--/-UU-//--/-UU-<br />

٣٢٠. چشم<br />

ِ<br />

---/U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

.٢٢ Ä<br />

دولتت بيدار (٢)<br />

مفعوالن<br />

٣٢١. پرورده جهان ديده (٢)<br />

---U / U --<br />

مفعول مفاعيلن<br />

.٢٤ Ä<br />

٣٢٢. پرورده جهان ديده آرميده (٢)<br />

--U -/U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فاعالتن<br />

بحر قريب مسدّ‏ س اخرب مکفوف<br />

از رايج ترين اوزانِ‏ معروف به ‏«نامطبوع»‏ که از قديم‎٬‎ شاعران در آن طبع آزمايي کرده اند:‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

٩٠ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

من پار دلي داشتم به سامان<br />

امسال دگرگون شد و دگرسان.‏ ‏(فرخي)‏<br />

امشب چو ز شب اغلبي سر آيد<br />

و آفاق لب از گفت و گو ببندد.‏ ‏(مهدي اخوان ثالث)‏<br />

٣٢٣. گرم و سرد چشيده (٢)<br />

--U / U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

.١١ Ä<br />

فعولن<br />

٣٢٤. نيک و بد آزموده (٢)<br />

--U -/-U -<br />

فاعلن فاعالتن<br />

.١٨ Ä<br />

٣٢٥. حقِ‏ صحبت بداند (٢) ) يوسفي:‏ حقوقِ‏ صحبت بداند)‏<br />

--U -/-U -<br />

فاعلن فاعالتن<br />

.١٨ Ä<br />

٣٢٦. خوش طبع و شيرين زبان (٢)<br />

- U -/-U --<br />

مستفعلن فاعلن<br />

.٢٥٣ Ä<br />

٣٢٧. هر دم هوسي پزد (٢)<br />

- U - U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعلن<br />

.٣٠٠ Ä<br />

٣٢٨. گمان بردم دلش بر قيدِ‏ من آمد (٢) ) يوسفي:‏ گمان بردم دلش در قيدِ‏ من آمد)‏<br />

---U /---U /---U<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٩١<br />

مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن<br />

هزج مسدّ‏ سِ‏ سالم<br />

بحرِ‏ ِ<br />

وزنِ‏ نسبتًا کميابي است‎٬‎ ولي شاعرانِ‏ گذشته و حال بر آن اشعاري سروده اند:‏<br />

جهانا عهد با من جز چنين بستي<br />

نياري ياد از آن پيمان که کردستي.‏ ‏(ناصر خسرو)‏<br />

هنوز آن روز برقِ‏ خنده ي خورشيد<br />

به بام خانه هاي دور پيدا بود.‏ ‏(نادرِ‏ نادرپور)‏<br />

مقاله<br />

٣٢٩. وزنِ‏ آن سخن ندارد (٢) ) يوسفي:‏ وزنِ‏ آن يک سخن ندارد)‏<br />

--U -/U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

فاعالتن<br />

از اين وزن در کتب عروض ذکري نشده است و شاعرانِ‏ گذشته نيز به آن نپرداخته اند‎٬‎ اما<br />

ال اقل يکي از شاعرانِ‏ معاصر آن را به کار برده است:‏<br />

بي تو بارِ‏ ديگر امشب<br />

ديوِ‏ من سراغم آمد<br />

چون تو در برم نبودي<br />

يارِ‏ غارِ‏ من غم آمد.‏ ‏(شرف‎٬‎ واژه ها ٬ ص ٢٩)<br />

٣٣٠. چون مدّ‏ تِ‏ عِدّ‏ ت بر آمد (٢)<br />

--/U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فَعْ‏ لُن<br />

.١٧١ Ä<br />

٣٣١. تند و ترش رويِ‏ تهي دست (٢) ) يوسفي:‏ تند‎٬‎ ترشرويِ‏ تهيدست)‏<br />

-/-UU-/U - U -<br />

فاعالتُ‏ مفتعلن فاع<br />

.٤٤ Ä<br />

٣٣٢:٤. از پسِ‏ کاروان همي آمد<br />

--/-U - U /---U -<br />

فاعالتن مفاعلن فع لن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٥٤ Ä

٩٢ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٣٣٣. که دويدن و گسستن (٤)<br />

--U -/U - UU<br />

فعالتُ‏ فاعالتن<br />

.٢١١ Ä<br />

٣٣٤. چُ‏ ستِ‏ لطيف و خندان (٥) ) يوسفي و فروغي:‏ چست لطيف خندان)‏<br />

--U /-UU-<br />

مفتعلن فعولن<br />

.٣٤ Ä<br />

٣٣٥. لب از خنده فراهم (٥)<br />

--U / U --U<br />

مفاعيلُ‏ فعولن<br />

.٨٠ Ä<br />

٣٣٦. روزگاري بر آمد (٥)<br />

--U -/-U -<br />

فاعلن فاعالتن<br />

.١٨ Ä<br />

٣٣٧. چگونه اي و چه حالت است (٥)<br />

-/U - UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالتُ‏ فاع<br />

.٤٧ Ä<br />

جهل جواني (٦)<br />

ِ<br />

٣٣٨. وقتي به<br />

--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن<br />

.٤ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

٣٣٩. به کنجي نشست و گريان (٦)

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٩٣<br />

--U -/U --U<br />

مفاعيلُ‏<br />

فاعالتن<br />

مربع<br />

ِ<br />

مضارع مکفوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

وزنِ‏ کم يابي است که هيچ شاعرِ‏ معروفي بر آن شعري نسروده است.‏ از اين وزن تنها يک<br />

شاهد‎٬‎ در يکي از کتبِ‏ عروض‎٬‎ يافت مي شود:‏<br />

چه کردم بُتا نگويي<br />

که با من چنين به کيني.‏ ‏«نفايس الفنون ٬ ص ١٥٢)<br />

مقاله<br />

٣٤٠. مگر خُ‏ ردي فراموش (٦)<br />

--U /---U<br />

مفاعيلن فعولن<br />

.٢٠٨ Ä<br />

٣٤١. زر در ميانِ‏ جان (٧)<br />

- U -/U --<br />

مفعولُ‏ فاعلن<br />

.٢٤٤ Ä<br />

٣٤٢:٨. گفتند چرا زن نکني<br />

- U / U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فعل<br />

.١٣٣ Ä<br />

بابِ‏ هفتم درتأثيرِ‏ تربيت<br />

٣٤٣. که اين عاقل نمي باشد (١) ) يوسفي:‏ که اين عاقل نمي شود)‏<br />

---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٢١ Ä

٩٤ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٣٤٤. پند همي داد که جانانِ‏ پدر (٢)<br />

- UU-/-UU-/-UU-<br />

مفتعلن مفتعلن مفتعلن<br />

.١٤٩ Ä<br />

٣٤٥. که مُلک و دولتِ‏ دنيا (٢)<br />

--UU/-U - U<br />

مفاعلن فعالتن<br />

.٨١ Ä<br />

٣٤٦. هنرمند در نفسِ‏ خود دولت است (٢) ) يوسفي و فروغي:‏ هنر در نفسِ‏ خود دولت<br />

است)‏<br />

- U /--U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعولن فعول<br />

.٦٦ Ä<br />

٣٤٧. بد خويِ‏ مردم آزار<br />

--U /-U --<br />

مستفعلن فعوالن<br />

مربّع<br />

ِ<br />

منسرح مخبونِ‏ موقوف<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ همان وزنِ‏ شماره ي ٣١ است.‏<br />

٣٤٨. لقمه لقمه همي اندوخت (٥) ) يوسفي:‏ لقمه لقمه مي اندوخت)‏<br />

---U / U - U -<br />

فاعالتُ‏ مفاعيالن<br />

.١٤٣ Ä<br />

٣٤٩. ايثارِ‏ درويشان کنم (١٠)<br />

- U --/-U --<br />

مستفعلن مستفعلن<br />

.٣٠ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٩٥<br />

٣٥٠. خونِ‏ کسي ريخته (١٠)<br />

- U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعلن<br />

مقاله<br />

.٩ Ä<br />

٣٥١. تو را که خانه نيين است (١٣)<br />

--UU/-U - U<br />

مفاعلن فعلييان<br />

.٨١ Ä<br />

٣٥٢. که بر صندوقِ‏ گورش چه نويسيم (١٥)<br />

--U /---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن مفاعيل<br />

.٢٩ Ä<br />

٣٥٣. نه جهان ديده و سفر کرده (١٧)<br />

--/-U - U /--UU<br />

فعالتن مفاعلن فع لن<br />

بحرِ‏ خفيفِ‏ مسدّ‏ سِ‏ اصلم<br />

آخر‎٬‎ به حکم<br />

ِ<br />

همان وزنِ‏ شماره ي ٢ است جز اين که هجاي بلندِ‏ ما قبلِ‏<br />

شاعري‎٬‎ جانشينِ‏ دو کوتاه شده است.‏<br />

٣٥٤. صندوقِ‏ تربتِ‏ ما سنگين (١٨) ) يوسفي:‏ صندوقِ‏ تربتِ‏ پدرم سنگين)‏<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن فع<br />

.٨٢ Ä<br />

اختياراتِ‏<br />

[ توانگري ودرويشي<br />

جدالِ‏ سعدي با مدّعي در ‏[بيانِ‏<br />

٣٥٥. از معده ي خالي چه قوّ‏ ت آيد<br />

--U -/U --U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلُ‏ فاعالتن<br />

.٣٢٢ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

٩٦ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٣٥٦. از پايِ‏ تشنه چه سَ‏ ير آيد ) يوسفي:‏ از پايِ‏ بسته چه سير آيد)‏<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن فع<br />

.٨٢ Ä<br />

٣٥٧. حال که من اين سخن بگفتم<br />

--U /-U - U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعلن فعولن<br />

.٢٨ Ä<br />

٣٥٨. از ديگران کم است و به نعمت بيش<br />

---U / U - U -/U --<br />

مفعولُ‏ فاعالتُ‏ مفاعيالن<br />

.١٢ Ä<br />

٣٥٩. محک داند که زر چيست<br />

--U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيل<br />

.٢٠٨ Ä<br />

٣٦٠. با حدثي بر خبثي<br />

- UU-/-UU-<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مفتعلن مفتعلن<br />

وزنِ‏ کم استعمالي است.‏ نمونه هايي از آن در کتبِ‏ عروض و احيانًا در آثارِ‏ شاعران ديده<br />

مي شود:‏<br />

اي لبِ‏ تو مرهم من<br />

وي غم تو ماتم من.‏ ‏(جامي)‏<br />

شب شد و من بارِ‏ دگر<br />

بي کس و تنها شده ام.‏ ‏(شرف الدين خراساني)‏

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٩٧<br />

٣٦١. هرروز بدو جواني از سر گيرد<br />

-/---U /-U - U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعلن مفاعيلن فع<br />

مقاله<br />

.٧ Ä<br />

٣٦٢. دست از صَ‏ باحتِ‏ او بر دل<br />

پاي از خجالتِ‏ او در گل<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن فع<br />

.٨٢ Ä<br />

٣٦٣. هر بيدقي که براندي<br />

--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن<br />

.٤ Ä<br />

٣٦٤. به فرزين بپوشيدمي<br />

- U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعل<br />

.٩٤ Ä<br />

٣٦٥. عاقبة االمر دليلش نماند<br />

مفتعلن مفتعلن فاعالن<br />

.٦٨ Ä<br />

٣٦٦. چون به دليل از خصم<br />

- U -/-UU-/-UU-<br />

--/-UU-<br />

مفتعلن فع الن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٣١٩ Ä

٩٨ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٣٦٧. به حجّ‏ ت با پسر بر نيامد Ä با پسر بر نيامد به حجت<br />

-/-U -/-U -/-U -<br />

فاعلن فاعلن فاعلن فع<br />

.١٣ Ä<br />

٣٦٨. قاضي چو حيلتِ‏ ما بديد<br />

-/U - UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتُ‏ فاع<br />

.٣٦ Ä<br />

٣٦٩. در حلقه ي درويشان<br />

---U / U --<br />

مفعولُ‏ مفاعيلن<br />

.٢٤ Ä<br />

٣٧٠. مشتغل اند و ساهي<br />

--U /-UU-<br />

مفتعلن فعولن<br />

.٣٤ Ä<br />

٣٧١. اگر به مَثَل باران<br />

---/UU- U<br />

مفاعلُ‏ معفولن<br />

٬١٥ Ä بندِ‏ ج.‏<br />

٣٧٢. طالبِ‏ نام اند و معرفت ) يوسفي:‏ طالبِ‏ نام اند و مغفرت)‏<br />

-/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالتُ‏ فع<br />

.٣ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ٩٩<br />

٣٧٣. آن که خورد و کِشت<br />

- U /-U -<br />

فاعلن فعول<br />

.١٠٥ Ä<br />

بابِ‏ هشتم در آدابِ‏ صحبت<br />

مقاله<br />

٣٧٤. آن که مُردو هِشت<br />

- U /-U -<br />

فاعلن فعول<br />

.١٠٥ Ä<br />

٣٧٥. آن به خيالي مبدّ‏ ل شود Ä آن به خيالي شود مبدّ‏ ل<br />

--/U - U -/-UU-<br />

مفتعلن فاعالت فع لن<br />

.٢٢٤ Ä<br />

٣٧٦. وليکن شنيدن رواست<br />

- U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعول<br />

.٣٩ Ä<br />

٣٧٧. اگر اين غالب آمد مار کُ‏ شتي<br />

--U /---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن فعولن<br />

.٢٩ Ä<br />

٣٧٨. دانا چو طلبه ي عطار است<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن فع<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٨٢ Ä

ِ<br />

ِ<br />

١٠٠ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٣٧٩. جان در حمايتِ‏ يک دم است<br />

-/U - UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتُ‏ فاع<br />

.٣٦ Ä<br />

٣٨٠. راهِ‏ ناديده بي کاروان<br />

- U -/-U -/-U -<br />

فاعلن فاعلن فاعلن<br />

.٦٣ Ä<br />

٣٨١. منسوب شود به خمر خوردن<br />

--U /-U - U / U --<br />

مفعول مفاعلن فعولن<br />

.٢٨ Ä<br />

٣٨٢. بپرسيدي که چون است و نپرسيدي کجاست ... Ä کجا باشد ) يوسفي:‏ پرسيدي که<br />

چون است و نپرسيدي که بر کجاست)‏<br />

- U /---U /---U /---U<br />

مفاعيلن<br />

مفاعيلن مفاعيلن فعول<br />

هزج مثمنِ‏ اهتم<br />

بحرِ‏ ِ<br />

اين وزن در هيچ کتابِ‏ عروضي و در ديوانِ‏ هيچ شاعري نيامده مگر يک بار در ديوانِ‏<br />

خواجوي کرماني در غزلي با مطلع زير:‏<br />

مغنّي وقتِ‏ آن آمد که بنوازي رباب<br />

صبوح است اي بُت ساقي بده جام شراب.‏ ) ديوانِ‏ خواجو ٬ ص ١٨٦)<br />

٣٨٣. بي هز سَ‏ روَ‏ ري را نشايد<br />

-/-U -/-U -/-U -<br />

فاعلن فاعلن فاعلن فع<br />

.١٣ Ä<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ١٠١<br />

٣٨٤. گر توانگري دهمت<br />

- UU-/U - U -<br />

فاعالتُ‏<br />

مفتعلن<br />

مربّع<br />

بحرِ‏ مقتضبِ‏ مطويّ‏ ِ<br />

از اين وزن فقط در کتبِ‏ عروض ذکري رفته است‎٬‎ ولي شاعران به آن توجهي نکرده اند‎٬‎<br />

مگر شاعرانِ‏ معاصر:‏<br />

ترکِ‏ خوب رويِ‏ مرا<br />

گو چرا نه خوش منشي.‏ ) المعجم ٬ ص ١٥٥)<br />

نعشِ‏ اين شهيدِ‏ عزيز<br />

رويِ‏ دست ما مانده ست.‏ ‏(مهدي اخوان ثالث)‏<br />

مقاله<br />

٣٨٥. گر تيغ قهر برکشد<br />

- U - U /-U --<br />

مستفعلن مفاعلن<br />

منسرح<br />

بحرِ‏ ِ<br />

مربّع<br />

ِ<br />

مخبون<br />

اين وزن خوش آهنگ و مطبوع است‎٬‎ اما نه درکتبِ‏ عروض ذکري ازآن رفته و نه دردواوينِ‏<br />

شعرا آمده است.‏ فقط شاهدي از آن به صورتِ‏ ‏«دوري»‏ در بعضي از کتبِ‏ عروض هست:‏<br />

تا شد ز من بتم جدا از هجرِ‏ او بوَ‏ د مرا<br />

جاني غمين دلي دژم رويي ز غم چو ضيمران.‏ ‏(خانلري‎٬‎ وزنِ‏ شعرِ‏ فارسي ٬ ص ١٩٨)<br />

٣٨٦. زمين را آسمان نثار است<br />

‏(با اندکي تصرف)‏ Ä زمين را نثار است از آسمان<br />

- U /--U /--U /--U<br />

فعولن فعولن فعولن فعل<br />

.٦٦ Ä<br />

٣٨٧. زر از معدن به کان کندن بر آيد<br />

--U /---U /---U<br />

مفاعيلن مفاعيلن فعولن<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

.٢٩ Ä

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٠٢ پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

٣٨٨. هرگز دو خصم<br />

ِ<br />

-/--UU/-U --<br />

مستفعلن فعالتن<br />

.٨٢ Ä<br />

به حق راضي<br />

فع<br />

نتيجه<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستان را‎٬‎ بر اساسِ‏<br />

چندي مي توان گروه بندي کرد:‏<br />

فهرستي که به دست داده شده است‎٬‎ به اعتبارهاي<br />

١. از جهتِ‏ سابقه<br />

آنها سابقه دارد به مجموع پاره ها به شرح زير است:‏<br />

ِ<br />

ِ<br />

نسبتِ‏ شمارِ‏ پاره هايي که وزنِ‏<br />

داراي سابقه در اشعارِ‏ سنتي و شاهد در متونِ‏ عروضي حدودِ‏ ٣٦ درصد<br />

داراي سابقه در اشعارِ‏ سنتي به صورتِ‏ دَوْ‏ ري<br />

داراي شاهد فقط در متونِ‏ عروضي<br />

حدودِ‏ ١٦ درصد<br />

حدودِ‏ ٣٦ درصد<br />

داراي شاهد در شعرِ‏ به قالبِ‏ سنتي يا نيمائيِ‏ معاصر حدودِ‏ ٥٠ درصد<br />

ضمنًا وزنِ‏ حدودِ‏ ١٢ درصد از مجموع<br />

١<br />

معاصر‎٬‎ سابقه و شاهد ندارد.‏<br />

پاره ها در سنّتِ‏<br />

شعري ما‎٬‎ از جمله در شعرِ‏<br />

٢. از نظرِ‏ بحور<br />

هزج ‏(نزديک به يک پنجم<br />

ِ<br />

به ترتيب‎٬‎ بحرِ‏<br />

مجموع<br />

ِ<br />

مجموع<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

پاره ها)‏‎٬‎ منسرح و متقارب و رمل ‏(هر کدام<br />

نزديک به يک دهم پاره ها)‏‎٬‎ مجتث و مضارع و متدارک ‏(هر کدام حدودِ‏ شش در صدِ‏<br />

ِ<br />

مجموع پاره ها)‏‎٬‎ رجز و مقتضب و خفيف ‏(هر کدام حدودِ‏ چهار درصدِ‏ مجموع پاره ها)‏ و<br />

سپس مشاکل و سريع و طويل و مديد و بسيط و قريب و قليب و عميق.‏<br />

نام<br />

ضمنًا تعيينِ‏ ِ<br />

منتفي است.‏<br />

بحرِ‏ شماري از پاره ها که در شعرِ‏ عروضي سابقه و شاهد ندارند طبعًا<br />

‎١‎‏)چون شماري از پاره ها هم در شعرِ‏ سنتي سابقه و شاهد دارند هم در شعرِ‏ معاصر‎٬‎ دو جا به حساب آمده اند<br />

و جمع درصدها طبعًا از صددرصد تجاوز کرده است.‏

ِ<br />

ِ<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي ١٠٣<br />

٣. به تفکيکِ‏ ابواب<br />

( ٢١ پاره؛ بابِ‏ اول در سيرتِ‏ پادشاهان (٢٨ صفحه)‏ ٤٦ پاره؛ بابِ‏<br />

٢<br />

ديباچه (٩ صفحه<br />

دوم در اخالقِ‏ درويشان (٢٣ صفحه)‏ ١٥٠ پاره؛ بابِ‏ سوم در فضيلتِ‏ قناعت (١٨<br />

صفحه)‏ ٦٨ پاره؛ بابِ‏ چهارم در فوايدِ‏ خاموشي (٥ صفحه)‏ ٦ پاره؛ باب پنجم در عشق<br />

و جواني (١٦ صفحه)‏ ٢٤ پاره؛ بابِ‏ ششم در ضعفِ‏ پيري (٥ صفحه)‏ ٢٧ پاره؛ بابِ‏<br />

هفتم در تأثيرِ‏ تربيت (١٥ صفحه)‏ ١٢ پاره؛ جدالِ‏ سعدي با مدعي (٧ صفحه)‏ ١٨ پاره؛<br />

بابِ‏ هشتم در آدابِ‏ صحبت (٢٢ صفحه)‏ ١٦ پاره.‏<br />

بدين قرار‎٬‎ بيش ترين تراکم به ترتيب در باب هاي دوم و ششم و چهارم و کم ترين تراکم در<br />

باب هشتم ‏(آدابِ‏ صحبت)‏ است که موادِ‏ آن خود صورتِ‏ کلماتِ‏ قصار دارد.‏ شايد بتوان<br />

ميانِ‏ ميزانِ‏ تراکم پاره هاي موزون و زمانِ‏ تحريرِ‏ ابواب تقارني فرض کرد.‏<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستان و مطالعه ي آنها به مروري در سوابقِ‏ بحر و اوزان و تداوم<br />

آنها در شعرِ‏ معاصر منجر گشته است.‏ ضمنًا به پاره هاي موزوني در گلستان بر مي خوريم که<br />

تنها در شعرِ‏ معاصر شاهد دارند و براي نوآوري هاي شاعرانِ‏ معاصر سابقه اي سنّتي به دست<br />

استخراج<br />

ِ<br />

مي دهند.‏ سرانجام اين نتيجه حاصل شده است که هنوز اوزاني وجود دارند که به آنها شعري<br />

سروده نشده است و بکر مانده اند و مجالِ‏ طبع آزمايي در آنها باقي است.‏<br />

مقاله<br />

پايان<br />

‎٢‎‏)شمارِ‏ صفحات از رويِ‏ چاپِ‏<br />

شادروان يوسفي حساب شده است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

اثري تازه<br />

درباره ي شاه نعمتاهلل ولي<br />

عبدالمحمدِ‏ آيتي<br />

تحقيق در احوال و نقدِ‏ آثار و افکارِ‏ شاه نعمت اهللِ‏ ولي‎٬‎ حميدِ‏ فرزام‎٬‎ ٧٢٤ ص‎٬‎ انتشاراتِ‏<br />

سروش‎٬‎ ١٣٧٤.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

کتابي است محققانه و ارج مند به خامه ي آقاي دکتر فرزام عضوِ‏ پيوسته ي فرهنگستانِ‏ زبان و<br />

ادبِ‏ فارسي.‏ شاه نعمت اهللِ‏ ولي‎٬‎ از آن رو که سرسلسله ي صوفيه ي نعمت اللهي است و<br />

امروز هم بسياري از خانقاه ها خود را بدو منسوب مي دارند‎٬‎ از شناخته ترين عرفا و<br />

متصوفه ي ايران است.‏ به خصوص‎٬‎ قصيده ي او با رديفِ‏ ‏«مي بينم»‏‎٬‎ که در آن از حوادثِ‏<br />

آينده خبر داده‎٬‎ بر سرِ‏ زبان هاست و بعدها به منظورها يا مناسبت هايي ابياتي بر آن اضافه<br />

شده که شخصيتِ‏ سيد را براي عوام بس شگفتانگيز ساخته و بر شمارِ‏ معتقدان و زايرانِ‏<br />

مرقدِ‏ او درافزوده است.‏<br />

نخست شرح زندگيِ‏ اوست از والدت تا وفات؛ بخشِ‏<br />

ِ<br />

کتاب را چهار بخش است:‏ بخشِ‏<br />

دوم درباره ي معاصرانِ‏ اوست؛ بخشِ‏ سوم معرفيِ‏ آثارِ‏ وي را در برمي گيرد؛ و بخشِ‏ چهارم ٬<br />

که بخشِ‏ پاياني است‎٬‎ از صورت و سيرت و آثار و افکارِ‏ سيد سخن مي گويد.‏<br />

محققِ‏ ارج مند‎٬‎ پيش از شروع‎٬‎ در اصلِ‏ کتاب‎٬‎ دو مقدمه آورده:‏ يکي در احوال و آثارِ‏ شاه<br />

نعمت اهلل که خود مقاله ي کاملي است و آنچه در آن به ايجاز آمده در کتاب به تفصيل بيان<br />

وضع سياسي و اجتماعيِ‏ ايران خاصه کرمان در عهدِ‏ شاه ولي.‏<br />

شده است.‏ ديگري در بيانِ‏ ِ<br />

تعاليم<br />

در آغازِ‏ مقدمه ي نخست مي خوانيم که ‏«وسعتِ‏ مشرب و جنبه ي مثبت و عمليِ‏ ِ<br />

عرفانيِ‏ شاه ولي...‏ به اصولِ‏ مکتبِ‏ جديدِ‏ اصالتِ‏ عمل يا پراگماتيسم مشابهت دارد».‏ در<br />

اين جا اندک مسامحه اي رفته يا تعبيرِ‏ جديدي از مکتبِ‏ اصالت عمل عرضه شده است.‏ زيرا<br />

اگر اصالتِ‏ عمل بر اين اصل مبتني است که حقيقتِ‏ هر قضيه بايد از تطابق با نتايج تجربي و<br />

فوايدِ‏ عملي که از آن به دست مي آيد تشخيص داده شود‎٬‎ پس جنبه ي ما بعدالطبيعيِ‏ فکر از<br />

اعتبار مي افتد.‏ چنان که پيروانِ‏ اين مذهب قائل اند‎٬‎ حقيقت با پيشرفتِ‏<br />

اختراعات عوض

ِ<br />

اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ‏ ولي ١٠٥<br />

تعاليم<br />

مي شود ) دائرة المعارف فارسي ). استاد فرزام از وسعتِ‏ مشرب و جنبه ي مثبت و عمليِ‏ ِ<br />

مفهوم اصالتِ‏ عمل را استنباط کرده است و مي گويد که همين شيوه ي<br />

ِ<br />

عرفانيِ‏ شاه ولي<br />

پسنديده رمزِ‏ توفيقِ‏ او در کارِ‏ تعليم و هدايتِ‏ مرشدان و جلبِ‏ قلوبِ‏ هواخواهانِ‏ فراوان از<br />

اطراف و اکناف بوده است.‏<br />

مردم ايران در آن برهه از<br />

ِ<br />

اين فصل بيش تر بدان ناظر است که اوضاع آشفته ي<br />

ِ<br />

مطالبِ‏<br />

زمان بيان مي شود که چگونه ‏«امراي محلي و عمالِ‏ ايشان در اطراف و اکنافِ‏ کشورِ‏ ايران به<br />

مردم<br />

ِ<br />

جان و مال و ناموسِ‏ بي پناه افتادند و با ارتکابِ‏ اعمالِ‏ زشت و ننگينِ‏ خود»‏ ‏(ص ٢) جانِ‏<br />

مردم را به لب آوردند و ديري نکشيد که خون خوارِ‏ ديگري به نام تيمور کشتار و تاراج از سر<br />

گرفت.‏ استاد فرزام ‏«رواج و رونق و شيوع عقايدِ‏ عرفا و ظهورِ‏ عارفانِ‏ بزرگي چون شاه ولي در<br />

ِ<br />

چنين عصري»‏ را ‏«تا حدي نتيجه ي طبيعي و اثرِ‏ وضعيِ‏ حوادثِ‏ مزبور»‏ ‏(ص ١١) مي داند.‏<br />

البته‎٬‎ در اين جا مي توان تعليقه اي افزود که پيش از شاه ولي هم همين خانقاه ها رونق و رواجي<br />

داشت و نشرِ‏ افکارِ‏ وحدتِ‏ وجودي تا آن جا پيش رفته بود که يکي از همين صوفيه به سربازِ‏<br />

خشم ناک و سفاکِ‏ تتار هنگامي که قصدِ‏ کشتنِ‏ او را داشت بگويد که بيهوده مکوش خود را<br />

پوشيده داري تو را در همين کالهِ‏ تتري و با همين سبيلِ‏ آويزان و چانه و ريش ترکماني ات<br />

مي شناسم.‏ شمشيرِ‏ خود فرودآر که سال هاست سرم ضربتِ‏ بازو و ساعدِ‏ تو را انتظار<br />

مي کشد.‏ يا پس از چند روز‎٬‎ که از سوراخ راهِ‏ آب بيرون مي خزد و شهرِ‏ ويران و سوخته و<br />

ِ<br />

پشته هاي کشتگان را مي بيند‎٬‎ به دوستش که مي خواهد اقالً‏ زبان به اعتراض بگشايد‎٬‎ خطاب<br />

مي کند که خاموش!‏ بادِ‏ بي نيازيِ‏ پروردگار مي وزد.‏<br />

پس از اين دو مقدمه‎٬‎ بخشِ‏<br />

مي شود.‏<br />

اولِ‏ کتاب در ‏«زندگيِ‏ شاه ولي از والدت تا وفات»‏ آغاز<br />

خوش بختانه شاه ولي‎٬‎ بر عکسِ‏ فردوسي و سعدي که اهلِ‏ خانقاه هم نبوده اند‎٬‎<br />

نمي خواسته از مستورانِ‏ زيرِ‏ قباب غيرت باشد و زندگيِ‏ خود را از جزئي و کلي در مطاويِ‏<br />

اشعارش آورده است.‏<br />

نعمتاللَّه نورِ‏ دين دارد طلب<br />

نورِ‏ دين از نعمتاللَّه مي طلب<br />

ديگر محقق گرفتارِ‏ اين گردنه ها و گريوه ها نمي شود که ابوالقاسم حسن بن شرف شاهِ‏<br />

فردوسي است يا چيزِ‏ ديگر يا مصلح بن مشرف الدين يا مشرف بن مصلح الدين سعدي<br />

است.‏<br />

در شعر‎٬‎ گاه ‏«نعمت اهلل»تخلص مي کند و گاه ‏«سيد»‏ و گاه هر دو‎٬‎ شاه هم از القابِ‏<br />

اوست.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي

ِ<br />

ِ<br />

١٠٦ اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ‏ ولي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اين کلمه را اقطابِ‏ صوفيه بعد از عهدِ‏ مغول به آخر يا اولِ‏ نام يا لقبِ‏ طريقتيِ‏ خود مي افزودند<br />

تا از ساير ابناي جنس ممتاز باشند.‏ اين رسم در فقراي نعمت اهلل هنوز هم برجاست.‏<br />

در بابِ‏ زادگاهِ‏ او دو روايت هست:‏ حلب و کوبنان.‏ محققِ‏ محترم پس از تحقيق و تفحصِ‏<br />

بسيار روايتِ‏ نخست را مرجح مي دارد‎٬‎ و مي نويسد:‏ ‏«بي شبهه مي توان گفت که مولدِ‏<br />

شاهولي بر خالفِ‏ مشهور شهرِ‏ حلب بوده نه کوبنان و صاحبانِ‏ تذکره ها و نويسندگان از دو<br />

سه قرن پيش تاکنون در اين باره به خطا رفته اند ‏(ص ٢٧).<br />

شاه نعمت اهلل شجره ي نسبِ‏ خود را در قطعه اي آورده است‎٬‎ که به اين بيت ختم مي شود:‏<br />

نوزدهم جدِ‏ من رسولِ‏ خداست آشکار است نسبت پنهاني<br />

اگر شاه نعمت اهلل در حلب زاده شده باشد‎٬‎ پس تحصيالتِ‏ اوليه ي خود را در آن جا نزدِ‏<br />

پدرش ميرعبداهلل آغاز کرده است ولي ميرعبداهلل يا شاهولي در چه تاريخي و به چه سبب به<br />

کيچ و مکران آمده اند درست معلوم نيست و خواه و ناخواه برهه اي از زندگيِ‏ شاهولي هم در<br />

تاريکي قرار مي گيرد.‏<br />

باري‎٬‎ چنان که محققِ‏ ارج مند آورده است‎٬‎ شاهولي ‏«مباديِ‏ علوم را نزدِ‏ شيخ رکن الدينِ‏<br />

شيرازي تحصيل کرد و علوم بالغت را از شيخ شمس الدينِ‏ مکي آموخت و علم کالم را پيشِ‏<br />

شيخ رکن الدينِ‏ خوارزمي خواند و اصولِ‏ فقه را ‏(با ترديد)‏ نزدِ‏ قاضي عضد الدينِ‏ ايجي<br />

تحصيل کرد و مباديِ‏ تصوف و عرفان را از مرشدِ‏ بزرگِ‏ خود شيخ عبداهللِ‏ يافعي فرا گرفت و<br />

پس از رياضات و طيِ‏ احوال و مقامات و تهذيب و تکميلِ‏ نفس از همو اجازتِ‏ ارشاد يافت»‏<br />

‏(ص ٣٢). شاهولي سلسله ي مشايخ و نسبِ‏ خرقه ي خود را هم در شعري برمي شمارد.‏ در<br />

خرقه ي او از شيخ يافعي تا علي بن ابي طالب عليه السالم ذکر شده است<br />

ِ<br />

اين شعر‎٬‎ نسبِ‏<br />

‏(ص‎٥٨‎‏).‏<br />

شاهولي زماني دراز در سفر بوده و در عراق و حجاز و مصر و ترکستان و ايران به سياحت<br />

پرداخته است.‏ مؤلف‎٬‎ مسافرت هاي او را به سه بخش کرده:‏<br />

مسافرت هاي او به عراق و مصر و حجاز قبل از عزيمتِ‏ او به ايران و ترکستان تا حدودِ‏<br />

سالِ‏ ‎٧٦٣‎؛ مسافرت هاي او به ايران و ترکستان از حدودِ‏ سالِ‏ ٧٦٣ تا ‎٧٧٥‎؛ و مسافرت هاي<br />

او پس از اقامت در کوبنانِ‏ کرمان از حدودِ‏ سالِ‏ ٧٧٥ تا ٨٣٤. محققِ‏ محترم بر طبقِ‏ اشعاري<br />

که به آنها متکي است معتقد است که وي هرگز به عراق و نواحيِ‏ مرکزي و غربيِ‏ ايران و<br />

کوه هاي دماوند و الوند سفر نکرده و مطالبِ‏ جامعِ‏ مفيدي را در بابِ‏ سفرِ‏ وي به اين نواحي<br />

سست و بي اساس مي شمارد ‏(ص ٦٥) ولي سفرهاي او را به مصر و حجاز‎٬‎ که موردِ‏ اتفاقِ‏

ِ<br />

اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ‏ ولي ١٠٧<br />

تذکرهنويسانِ‏ متقدم و متأخر يافته است‎٬‎ تأ‏ ييد مي کند.‏<br />

شاهولي به سالِ‏ ‎٦٧٣‎‎٬‎ پس از کسبِ‏ اجازه ي ارشاد از شيخ يافعي‎٬‎ از راهِ‏ مصر به سوي<br />

ايران عزيمت کرد و از طريقِ‏ آذربايجان روانه ي ماوراءالنهر گرديد و سالي چند در حواليِ‏ بلخ<br />

و سمرقند و شهرِ‏ سبز‎٬‎ واقع در دو منزليِ‏ سمرقند‎٬‎ و کوه هاي اطراف به عبادت و رياضت به<br />

سرآورد.‏ در اين سفر بود که امير تيمور با او ديدار کرد و از او خواست که آن خطه را ترک<br />

گويد.‏ شاه نعمت اهلل در ترکستان مريدانِ‏ بسيار پيدا کرد.‏ ‏«در يک روز نود هزار کس از ترکان<br />

با او بيعت کردند.‏ بدين گونه که يکي دست در دست او گذاشت و ديگران هر يک دامنِ‏<br />

ديگري به دست گرفت و يک صحرا در يک آن بيعت نمودند و آن قدر بر نمدِ‏ ‏(کپنک)‏ او<br />

دست کشيدند که ساييده شد و باقيِ‏ آبي را که از آن خورده بود در چشمه اي ريخت؛ تماميِ‏<br />

آبِ‏ آن چشمه بلکه گل و الي آن را به تبرک بردند»‏ ‏(ص ٧٦).<br />

ايام اقامت او در ترکستان‎٬‎ از سفرش به<br />

نويسنده ي محترم‎٬‎ پس از تحقيقي مفصل در بابِ‏ ِ<br />

هرات و زناشويي اش با نوه ي دختري امير حسينيِ‏ هروي ياد مي کند.‏<br />

شاه نعمت اهلل در سالِ‏ ٧٧٥ ره سپارِ‏ کرمان شد و در کوبنان اقامت گزيد و‎٬‎ به قولِ‏<br />

نويسنده‎٬‎ به عبادت و رياضت مشغول گرديد و هم به ارشاد و تعليم خلق پرداخت.‏ سيد در<br />

کوبنان هم آرام نيافت به يزد و شيراز سفر کرد.‏ در شيراز بسياري مريدِ‏ او شدند.‏ از اين<br />

مردم شيراز را ستوده است.‏ شاهولي از شيراز به کرمان<br />

ِ<br />

روست که در اشعارِ‏ خود شيراز و<br />

بازگشت و در آن جا بود تا در سالِ‏ ٨٣٤ ديده بر جهان فروبست و در ماهان‎٬‎ در مکاني که<br />

خانقاه و مرکزِ‏ نشر و اشاعه ي آراء و عقايدش بود‎٬‎ به خاک سپرده شد ‏(ص ١٢٨).<br />

مؤلفِ‏ محترم‎٬‎ آنگاه به بيانِ‏ دوره ي تربيت و ارشادِ‏ ‏(ص ١٢٩) او مي پردازد.‏ آن روزها<br />

روزِ‏ گرميِ‏ بازارِ‏ انديشه هاي عرفانيِ‏ محيي الدينِ‏ عربي بود.‏ سيد بسياري از افکار و عقايد و<br />

دعوي هاي خود را از شيخ اکبر برگرفته است.‏ کتاب ‏(از ص ١٢٩ تا ١٦٧) همه در اين مقوله<br />

ِ<br />

است و مطالبِ‏ فراوان و ارزنده اي به خوانندگان تقديم مي دارد.‏<br />

بخشِ‏ دوم در بابِ‏ امرا و عرفا و شعراي معاصرِ‏ شاهولي است.‏ مسلّم است که آشناييِ‏ با<br />

محيطِ‏ سياسي و علمي و عرفانيِ‏ هر يک از اين بزرگان ما را از زندگيِ‏ مادي و معنويِ‏ ايشان<br />

بيش تر آگاه مي سازد.‏ مؤلف از پادشاهانِ‏ زمانِ‏ او‎٬‎ امير تيمور و شاهرخ ميرزا و ميرزا اسکندر<br />

بن عمر شيخ فرمان رواي يزد و شيراز و سلطان شهاب الدينِ‏ احمد شاهِ‏ بهمني‎٬‎ ياد و درباره ي<br />

هر يک و رابطه ي آنها با شاهولي بحثي کافي و وافي مي کند و اقوال و حکايات مي آورد.‏ از<br />

تصوف و شعرايِ‏ معاصرِ‏ او از صدر الدين موسي صفوي و شيخ مرشد الدين<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي<br />

مشايخ<br />

ِ

ِ<br />

١٠٨ اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ‏ ولي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

شيرازي و سيد شمس الدين ابراهيم بميِ‏ کرماني و سيد طاهر الدين و سيد<br />

ِ<br />

ابواسحاقِ‏ بهراميِ‏<br />

نظام الدين محمودِ‏ داعي الي اهلل ياد مي کند و از شعرا به ذکرِ‏ حافظِ‏ شيرازي و کمالِ‏ خجندي و<br />

محمد شيرينِ‏ مغربي و شيخ آذريِ‏ طوسي مي پردازد که الحق اين قسمت از قسمت هاي<br />

بسيار خوبِ‏ کتاب است به خصوص آنچه در رابطه ي شاهولي با حافظ آمده است.‏ البته‎٬‎<br />

جامي را هم‎٬‎ که فقط هفده سال از اواخرِ‏ زندگيِ‏ شاهولي را درک کرده‎٬‎ مي توان در زمره ي<br />

معاصرانِ‏ او آورد.‏<br />

بخشِ‏ سوم:‏ آثارِ‏ منظوم و منثورِ‏ شاهولي را در بردارد.‏<br />

نويسنده ي محقق در مقدمه ي کتاب آبِ‏ پاکي روي دست همه ريخته و گفته است که ‏«شاه<br />

نعمت اهلل اصالً‏ شاعر نبوده است»‏ ‏(ص سي و نه)‏ يعني اگر فردوسي و سنايي و سعدي<br />

منظوم او ديوانِ‏ اوست با<br />

شاعرند شاه نعمت اهلل چه کاره است؟ در هر حال‎٬‎ سردفترِ‏ آثارِ‏ ِ<br />

قصايد و غزل ها و ديگر انواع شعر که بارها به چاپ رسيده و<br />

ِ<br />

قريبِ‏ دوازده هزار بيت‎٬‎ حاويِ‏<br />

بهترين چاپ آن در سالِ‏ ١٣٣٧ به تصحيح ابوالقاسم وفي علي شاهِ‏ سيرجاني منتشر شده<br />

‏(ص ٣٤٧)٬ هر چند‎٬‎ اين چاپ هم ترتيبِ‏ درستي ندارد و از تحريف و تصحيف و دخل و<br />

تصرف ها خالي نيست.‏ از ديوانِ‏ او نسخه هاي خطي در کتاب خانه ي آستانِ‏ قدس و مجلس و<br />

ملک و مرکزي موجود است که‎٬‎ به ظنِ‏ نويسنده‎٬‎ نسخه ي کتاب خانه ي آستانِ‏ قدس با آن که<br />

اول و آخر ندارد بر ديگر نسخه ها مرجح است و گويا در زمانِ‏ حياتِ‏ وي تدوين يافته.‏ ‏(ص<br />

٣٢٩) غير از ديوان ٬ منظومه هايي هم به او نسبت داده اند‎٬‎ چون منظومة في تحقيق االيمان و<br />

رساله ي نصايحِ‏ منظوم و ارواحِ‏ شاه نعمت اهلل و خواب نامه .<br />

شاهولي‎٬‎ چنان که گفتيم‎٬‎ بيشتر به معني توجه داشته‎٬‎ با اين همه در ديوانِ‏ او ترجيعات و<br />

غزلياتِ‏ شيوا و شورانگيز با مضامينِ‏ لطيف و معانيِ‏ بلند توان يافت.‏ اگر چه رنگِ‏ تقليد و<br />

اقتباس دارند و نوآيين جلوه نمي کند ‏(ص ٣٥٨). برخي غزل هاي او به جاي شور و حالِ‏<br />

صوفيانه به صورتِ‏ منظومه اي تعليمي درآمده و سراسرِ‏ آن اصطالحاتِ‏ عرفانِ‏ نظريِ‏ محيي<br />

الديني است چون غزلِ‏ دُ‏ رد دردش خورده ام تا صاف درمان يافتم...‏ کلماتي چون غيب<br />

آدم معني‎٬‎ مبدع از غيرِ‏ سبب‎٬‎ ام الکتاب‎٬‎<br />

ِ<br />

الغيوب‎٬‎ جمع و تفصيل‎٬‎ روح اعظم‎٬‎ عقلِ‏ اول‎٬‎<br />

ِ<br />

مکتب الباعث‎٬‎ نوح قَدَ‏ ر‎٬‎ عقلِ‏ کل‎٬‎ نفس کليه‎٬‎ اسم الباطن‎٬‎ رق منشورِ‏ هيولي والخ آورده<br />

است ‏(ص ٣٦٩). از اين گذشته‎٬‎ در سراسرِ‏ اشعارِ‏ او دعوي ها و شطحيات و طامات موج<br />

مي زند.‏ از اينروست که وقتي مي گويد:‏<br />

ما خاکِ‏ راه را به نظر کيميا کنيم<br />

صد درد را به گوشه چشمي دوا کنيم

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ‏ ولي ١٠٩<br />

حافظ را که ديگر جانش از آن همه دعوي ها به لب رسيده به سرودنِ‏ غزلي به اين مطلع<br />

برمي انگيزد:‏<br />

آنان که خاک را به نظر کيميا کنند آيا شود که گوشه چشمي به ما کنند<br />

دردم نهفته بود و طبيبانِ‏ مدّ‏ عي باشد که از خزانه غيبم دوا کنند<br />

يا هنگامي که دعوي مي کند:‏<br />

گوهر بحر بي کران ماييم گاه موجيم و گاه درياييم<br />

ما به آن آمديم در عالم که خدا را به خلق بنماييم<br />

اطعمه اين طنز را در پاسخ او مي گويد:‏<br />

ِ<br />

ابواسحاقِ‏<br />

رشته الکِ‏ معرفت ماييم که خميريم و گاه بغراييم<br />

ما از آن آمديم در مطبخ که به ماهيچه قليه بنماييم<br />

آخرين بخشِ‏ کتاب در ‏«صورت و سيرت و آراء و افکارِ‏ شاهولي»‏ است.‏ مريدان شيوه ي<br />

رخت پوشيدنش را چنين وصف کرده اند:‏ پيراهنِ‏ کرباس‎٬‎ جبه ي صوف‎٬‎ لباچه ي پوستينِ‏<br />

بره‎٬‎ فرجيِ‏ صوف‎٬‎ دستارِ‏ سفيد‎٬‎ رداي پشمين و گاه کپنکي نمدين که بر روي همه مي پوشيد.‏<br />

مؤلفِ‏ محترم‎٬‎ در بابِ‏ صحت و سالمت و طولِ‏ عمرِ‏ سيد که به صد سالگي رسيده تحقيق<br />

کرده است و از هوش و فراست و عشقِ‏ او به دانش پژوهي و حقيقت جويي و ولي طلبي و<br />

استقامت و سخت کوشي و پرکاري و استغناي طبع و علوِّ‏ همت و وقار و متانت و فصاحت و<br />

بالغت و ادب و حسنِ‏ خلق و بي آزاري و خودستايي و دنياداري و ميلِ‏ او به عمارت و زراعت<br />

و تشويق به کسبِ‏ حالل و نهي از گدايي و بي کاري سخن ها گفته و هر يک از اين صفات را<br />

تحتِ‏ عنواني موردِ‏ بحث و فحص قرار داده است.‏<br />

از مباحثِ‏ جالبِ‏ اين بخش‎٬‎ تحقيق در عقايد و افکارِ‏ شاهولي است که اغلبِ‏ نويسندگان و<br />

تراجم احوال که از عهدِ‏ صفويه تاکنون به شرح احوال و ذکرِ‏ آثار و افکارِ‏<br />

مورخان و صاحبانِ‏ ِ<br />

شاه نعمت اهلل پرداخته اند به تقليد و اقتباس از يک ديگر مطلقًا‎٬‎ او را پيروِ‏ مذهبِ‏ تشيع<br />

دانسته اند»‏ و اين به سببِ‏ اشعاري از اوست در منقبت موالي متقيان ‏(ع).‏ ولي استاد فرزام در<br />

اين کتاب‎٬‎ پس از تحقيقي مشبع و مستوفي‎٬‎ به اين نتيجه رسيده اند که شاه نعمت اهلل مذهبِ‏<br />

تسنن داشته است.‏ مثالً‏ از انکارِ‏ اسالم ابوطالب يا تصريح او به نفيِ‏ رافضي بودن از خود و<br />

ترغيبِ‏ برگزيدن راه سنّي اين نتيجه را حاصل مي کند که ‏«ديگر ترديدي در تسننِ‏ شاهولي<br />

برجا نمي ماند»‏ ‏(ص ٥٩٣).<br />

سرانجام‎٬‎ کتاب با ذکرِ‏ عقايدِ‏ شاهولي در مسائلِ‏ عرفاني پايان مي پذيرد.‏ ©<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي

ٰ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

درياي جان<br />

احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏<br />

هلموت ريتر.‏ درياي جان . ترجمه ي عباسِ‏ زريابِ‏ خويي و مهرآفاقِ‏ بايبردي‎٬‎ ج ٬١<br />

انتشاراتِ‏ بين الملليِ‏ الهديٰ‏ ٬ تهران ١٣٧٤.<br />

(٢٧ فوريه ي<br />

٢<br />

‏(ليدن ١٩٥٥) اثرِ‏ هلموت ريتر<br />

١<br />

درياي جان<br />

‎١‎)Seele Das Meer der .‏ ريتر عنوانِ‏ درياي جان را ظاهرًا از اين بيتِ‏<br />

زبانِ‏ تو از او آمد گُ‏ هردار ز قعرِ‏ بحرِ‏ جان هردم گُهربار.‏<br />

الهي نامه گرفته است:‏<br />

١٨٩٢-١٩ مه ي‎٬(١٩٧١‎<br />

اسالم شناسِ‏ معروف و محقق در ادبياتِ‏ مشرق زمين است.‏ پدرش کشيش بود.‏ او برادرِ‏<br />

(١٨٦٨-١٩٥٦)٬ مستشرقِ‏ آلماني و<br />

٣<br />

گرهارد ريتر مورّخ مشهور است.‏ کارل بروکلمان<br />

ِ<br />

از جلمه استادانش<br />

٦<br />

و ليتمان<br />

٥<br />

(١٨٩٨-١٩٠٢)٬ ونولدکه<br />

٤<br />

صاحبِ‏ اثرِ‏ سترگِ‏ تاريخِ‏ متونِ‏ عرب<br />

بودند.‏ ريتر مرحله اي از تحصيالتِ‏ خود را در شهرِ‏ استراسبورگ به پايان رسانيد و در ٬١٩١٣<br />

در شهرِ‏ بُن بود‎٬‎ درجه ي دکتري گرفت.‏ او به سه زبانِ‏<br />

٧<br />

هنگامي که دست يارِ‏ پروفسور بِکِر<br />

عربي و ترکي و فارسي تسلط داشت.‏ از ميانِ‏ آثارِ‏ مهم تأليفي و تصحيحي و ترجمه ايِ‏ او اين<br />

عناوين را مي توان ياد کرد:‏<br />

(٬١٩٢٧ ٨ برلن و اليپزيگ)؛ تصحيح کتابِ‏ بدء من اناب الي اهلل تعالي از<br />

کتاب ها:‏ درباره ي زبانِ‏ تصويريِ‏ نظامي<br />

حارث بن اسد بن محاسبيِ‏ بصري‎٬‎ زاهد و عارفِ‏ قرنِ‏ سوم هجري ‏(گلوکشتات‎٬‎ ‎١٩٣٥‎‏)؛ تصحيح سوانحِ‏ احمدِ‏<br />

غزالي ‏(استانبول‎٬‎ ‎١٩٤٢‎‏)؛ ترجمه ي هفت پيکرِ‏ نظاميِ‏ گنجوي ‏(به همراهِ‏ يان ريپکا‎٬‎ پراگ ‎١٩٣٤‎‏)؛ ترجمه ي<br />

گزيده ي کيمياي سعادت از امام محمدِ‏ غزالي ‏(ينا‎٬‎ ١٩٢٣).<br />

مقاله ها:‏ مدخل هاي ‏«عطّار‎٬‎فريدالدين محمد بن ابراهيم»‏‎٬‎ ‏«غزالي‎٬‎ احمد بن محمد»‏‎٬‎ ‏«ابوسعيد فضلاهلل بن<br />

ابيالخير»‏ در دايرة المعارفِ‏ اسالم ‏(‏‎١٩٥٤‎‏)؛ ‏«درباره ي فتوت»‏ ٩ ‏(‏‎١٩٢٠‎‏)؛ ‏«متونِ‏ عربي و فارسي درباره ي عشقِ‏<br />

2) Hellmut Ritter 3) Karl Brockelmann 4) Geschichte der arabische Litteratur<br />

5) Noldeke 6) Littmann 7) Becker<br />

8) Über die Bildersprache Ni ¤ za¦ mi ¦ 's 9) Zur Futuwwa<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

درياي جان ١١١<br />

I بصري»‏ ١١ ‏(‏‎١٩٣٣‎‏)؛ ‏«انصاريِ‏<br />

مجازي و عشقِ‏ عرفاني»‏ ١٠ ‏(‏‎١٩٣٣‎‏)؛ ‏«تحقيق در تاريخ زهدِ‏ اسالمي‎٬‎ حسنِ‏<br />

هروي سنائيِ‏ غزنوي»‏ ‏(‏‎١٩٣٥‎‏)؛ ‏«چهار سهروردي و آثارشان در نسخه هاي خطيِ‏ استانبول»‏ ١٢ ‏(‏‎١٩٣٧‎‏)؛<br />

١٤<br />

‏«فريدالدين عطار»‏ ‏(‏‎١٩٣٩‎‏)؛ ‏«موالنا جالل الدينِ‏ رومي و محيطِ‏ او»‏ (١٩٤٢) ١٣ در مجله ي اسالم ‏«مجاهدتِ‏<br />

١٧ ؛<br />

عرفا در راهِ‏ خدا»‏ ١٥ ‏(‏‎١٩٥٢‎‏)؛ ‏«تحقيق در زهدِ‏ اسالمي‎٬‎ II :‏ آغازِ‏ فرقه ي حروفيه»‏ (١٩٥٤) ١٦ در مجله ي شرق<br />

٢٠<br />

‏«درباره ي اصالتِ‏ رباعياتِ‏ خيام»‏ ١٨ ‏(‏‎١٩٢٩‎‏)؛ ‏«درباره ي متنِ‏ مثنوي « ١٩ (١٩٢٨) در مجله ي .OLZ<br />

ترجمه ي درياي جان ‏(ج‎١‎‏)‏ شاملِ‏ مقدمه و ٢٣ فصل از اثرِ‏ ريتر است که‎٬‎ به مناسبتِ‏ ‏«کنگره ي<br />

جهانيِ‏ بزرگ داشتِ‏ عطارِ‏ نيشابوري»‏‎٬‎ به همتِ‏ ‏«انتشاراتِ‏ بين الملليِ‏ الهديٰ‏ « منتشر شده<br />

اول به قلم شادروان زريابِ‏ خويي وترجمه ي ١٠ فصلِ‏ ديگر<br />

است.‏ ترجمه ي مقدمه و‎١٣‎ فصلِ‏ ِ<br />

است.‏ ترجمه ي کتاب‎٬‎ چون هنوز به پايان نرسيده‎٬‎ در جلدِ‏<br />

٢١<br />

به قلم بانو مهرآفاقِ‏ بايبودي<br />

ِ<br />

اول فاقدِ‏ فهرستِ‏ راه نما و کتاب شناسي است.‏ همچنين‎٬‎ ازآنجا که درنشرِ‏ آن شتاب وجود<br />

داشته‎٬‎ جاي توضيحات و احيانًا اظهارِ‏ نظرهاي اصالحي و انتقادي‎٬‎ که چه بسا استاد زرياب‎٬‎<br />

اگر اجل مهلت مي داد‎٬‎ به صورتِ‏ مقدمه ي مترجم و حواشي‎٬‎ بر ترجمه مي افزود‎٬‎ خالي<br />

است.‏<br />

٢٢<br />

عنوانِ‏ فرعي در متنِ‏ اصليِ‏ اثر ‏«انسان‎٬‎ جهان و خدا در حکاياتِ‏ فريدالدين عطار»‏<br />

نقد و بررسي<br />

است.‏ محتواي کتاب با اين عنوان‎٬‎ که حدود و ثغورِ‏ مبحث را بهتر مشخص مي سازد و کم<br />

دعوي تر هم هست‎٬‎ وفق دارد و معلوم نيست به چه جهت در ترجمه به صورتِ‏ ‏«سيري در<br />

آراء و احوالِ‏ شيخ فريدالدين عطارِ‏ نيشابوري»‏ در آمده که هم دامنه ي مطلب را از آنچه<br />

هست فراتر وانمود مي سازد و هم توقع خواننده را از آنچه نويسنده در نظر داشته باالتر<br />

ِ<br />

مي برد.‏ اصوًال مدارِ‏ اثر حکاياتِ‏ مثنوي هاي عطار است و بيشترِ‏ فضاي کتاب را استشهاد از<br />

حکايات و نقلِ‏ محتواي آنها پر مي کند.‏<br />

10) Arabische und Persische Schriften u« ber die profane und die mystische Liebe<br />

11) Studien zur Geschichte der islamischen Fro« mmigkeit, I: Hasan el-Basri<br />

12) Die vier Suhrawardi, ihre Werke in Stambuler Handschriften<br />

13) Maulana Gala¦ ladin Ru¦ mâ ¦ und sein Kreis 14) Der Islam<br />

15) Muslim Mystics Strife with God<br />

16) Studien zur Geschichte der islamischen Fro¦ mmigkeit, II: Die Anfa¦ nge der Huru¦ fâ ¦ Sekte<br />

17) Oriens 18) Zur Frage der Echtheit der Vierzeiler 19) Zum Mesnawi Text<br />

‎٢٠‎)فهرستِ‏<br />

نوشته هاي ريتر را ارنست گروبر Ernst .A Gruber منتشر کرده است:‏<br />

"Verzeichnis der Schriften von Hellmut Ritter", in Oriens, 1965-66, v. 18-19, p. 1-32. port.<br />

‎٢١‎)ضبطِ‏ درستِ‏ نام خانوادگيِ‏ ايشان ‏«بايبوردي»‏ است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

22) Mensch, Welt uund Gott in den Geschichten des Far⦠dudd⦠n Atta¦ r

ِ<br />

١١٢ درياي جان<br />

ديباچه ي ترجمه از مترجمان نيست‎٬‎ از محمودِ‏ اسعدي‎٬‎ دبير ‏«کنگره»‏ است و در آن<br />

ه اي در شرح حال ريتر آمده و از بعضي از آثارِ‏ او نام برده شده است.‏<br />

شمّ‏ ِ<br />

در مقدمه ي ٤٤ صفحه ايِ‏ نويسنده‎٬‎ پس از چهار سطري در معرفيِ‏ عطار‎٬‎ ميراثِ‏ ادبيِ‏ او<br />

برشمرده مي شود و مثنوي هاي عرفانيِ‏ شيخ با شرح و بسطِ‏ تمام معرّ‏ في مي گردد.‏ ريتر براي<br />

چهار مثنويِ‏ الهي نامه ٬ منطق الطير ٬ مصيبت نامه و اسرارنامه اصالت قايل شده و در بابِ‏ ساختارِ‏ آنها<br />

اظهارِ‏ نظرهاي جالبي کرده است:‏ سه مثنويِ‏ اول به شيوه ي خاصِّ‏ هندي است‎٬‎ به اين معني<br />

که در آنها داستانِ‏ مادر چارچوبِ‏ اصلي است و شاعر حکاياتِ‏ کوچک تري درونِ‏ آن نشانده<br />

است.‏ داستانِ‏ اصلي تخيّلي و رؤيايي است و انديشه هاي عرفاني را مصَّ‏ ور مي سازد.‏ آنگاه<br />

ريتر فرقِ‏ ساختاريِ‏ منطق الطير و مصيبت نامه را با الهي نامه بيان مي کند:‏ در دو مثنويِ‏ اول<br />

مکالمات جزئي از داستانِ‏ اصلي است و در سومي داستانِ‏ اصلي خودِ‏ اين مکالمات است.‏<br />

ضمنًا ساختارِ‏ داستانِ‏ اصلي در منطق الطير پرمايه تر و متنوّ‏ ع تر است.‏ کًال‎٬‎ در مثنوي هاي<br />

عطّار‎٬‎ داستانِ‏ اصلي‎٬‎ نسبت به آنچه در آثارِ‏ مشابهِ‏ پيشين ديده مي شود‎٬‎ وزنِ‏ بيشتري دارد.‏ به<br />

ويژه‎٬‎ در منطق الطير ٬ هريک از چهره هاي داستاني ‏(مرغان)‏ داراي زندگي و صفتِ‏ رمزيِ‏<br />

خاصِ‏ خودند.‏ ريتر‎٬‎ سپس‎٬‎ اهميتِ‏ زبانِ‏ حال را‎٬‎ که ترکه ي جادوييِ‏ شعرِ‏ فارسي اش<br />

مي خواند‎٬‎ يادآور مي شود و اظهارِ‏ نظر مي کند که هيچ کس در بهرهگيري از آن به استاديِ‏<br />

عطّار نبوده است.‏ حکايات روشن گرِ‏ انديشه هاي عرفاني اند و گاهگاه از موضوع اصلي<br />

منحرف مي شوند.‏<br />

آن گاه ريتر محورِ‏ اصليِ‏ مثنوي ها را مشخص مي سازد:‏ الهي نامه بر پايه ي زهد بنا شده<br />

است.‏ منطق الطير از رسالة الطيرِ‏ امام محمدِ‏ غزالي ‏(وفات:‏ ٥٠٥) مُلهَ‏ م است.‏ امّا در رسالة الطير<br />

رابطه ي سالک با خدا رابطه ي بنده با موالست:‏ سالک مشتاقِ‏ پيدا کردن حاکمي الهي است.‏<br />

جهان بينيِ‏ عطار در منطق الطير از اين واالتر است.‏ او‎٬‎ با افزودنِ‏ مايه ي ‏«فنا»‏‎٬‎ فکرِ‏ جست و جوي<br />

خدا در درون و در نفس را مي پروراند و با بهره جويي از جناسِ‏ ‏«سي مرغ»‏ و ‏«سيمرغ»‏ اين نگرش<br />

را داهيانه بيان مي کند.‏ امّا مصيبت نامه شرح سيرِ‏ روح در خلوتِ‏ تفکّرِ‏ روحاني ‏(فکرت)‏ است.‏<br />

ِ<br />

بايد گفت که ريتر در شرح محتواي منطق الطير و مصيبت نامه به تفصيلي بيش از حدِ‏<br />

ِ<br />

مي پردازد و‎٬‎ در حقيقت‎٬‎ براي خوانندگانِ‏ آلماني زبان جريانِ‏ داستان را باز مي گويد؛ ولي‎٬‎ در<br />

ّ متعارف<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

خاللِ‏ اين شرح و بسط که براي آشنايان فارسي زبانِ‏ با متنِ‏ اين مثنوي ها چه بسا مالل آور<br />

باشد نظرها و تفرس هايي دارد که جالب است.‏ مثًال در يک جا احتمال مي دهد که شرح<br />

ِ<br />

بسطامي ‏(وفات:‏ ٢٦١) در تذکرة االولياء انگيزه ي نظم مصيبت نامه شده<br />

ِ<br />

سفرهاي روحانيِ‏ بايزيدِ‏

ِ<br />

درياي جان ١١٣<br />

باشد که در واقع تصويري است از نوع همين سفرها.‏<br />

ِ<br />

در بابِ‏ اسرارنامه ٬ ريتر ابتدا به فرقِ‏ کيفيتِ‏ ساختاريِ‏ آن با سه مثنويِ‏ ديگر اشاره مي کند و<br />

انسجام سه مثنويِ‏ ديگر را در آن نمي توان يافت.‏ اسرارنامه مثنويِ‏ کوتاهي<br />

ِ<br />

معتقد است که<br />

است که در آن حکايات و تمثيالت فضاي کمتري را اشغال کرده است.‏<br />

ريتر در پايانِ‏ مقدمه و پيش از ورود در فصولِ‏ کتاب‎٬‎ مي نويسد:‏<br />

مالحظاتِ‏ ما‎٬‎ بيش از همه‎٬‎ خودِ‏ داستان ها و محتواي مستقلِ‏ آنهاست.‏ هم چنين عالقه ي ما متوجهِ‏<br />

آن جريان هاي فکري خواهد بود که انگيزه ي نقل آن داستان شده است.‏ ‏(ص ٤٣)<br />

و اندکي پايين تر:‏<br />

و باز:‏<br />

از سويي تعبير و تفسيرِ‏ اغلب نيرومندي که او ] عطار]‏ به اين داستان ها داده است نيز موردِ‏ نظر ما<br />

خواهد بود.‏ ‏(همان جا)‏<br />

من در اين صدد نبوده ام که افکار و انديشه هاي عطار را طبقِ‏ سيرِ‏ تاريخ و انديشه تنظيم کنم؛ اين<br />

انديشه ها از منابع زيادي سرچشمه گرفته است.‏ وحدتِ‏ وجودي که منظورِ‏ عطار است با وحدتِ‏<br />

وجودِ‏ ابن عربي‎٬‎ که معاصرِ‏ او بوده است‎٬‎ وجوهِ‏ مشترکي دارد؛ امّا اصولِ‏ ابن عربي از لحاظِ‏ فني<br />

بسيار گسترده تر و پيچيده تر است.‏ ‏(ص ٤٣ و ٤٤)<br />

آن گاه خواننده را به بيانِ‏ خود انديشه ها حواله مي دهد.‏<br />

نقد و بررسي<br />

از مقدمه که بگذريم‎٬‎ فصولِ‏ کتاب به بيانِ‏ انديشه هاي عرفانيِ‏ عطّار اختصاص داده شده<br />

است.‏ امّا ريتر به اين بس نکرده و ظاهرًا‎٬‎ با در نظر گرفتنِ‏ آلماني زبان ها به منزله ي مخاطبانِ‏<br />

اصلي‎٬‎ جاي جاي محتواي حکايات را نيز نقل کرده و استشهادهايي از اشعارِ‏ مثنوي ها را<br />

چاشنيِ‏ آن ساخته و در واقع به نوعي تحليلِ‏ شعر دست زده است.‏<br />

امّا مراتبِ‏ تبحّ‏ ر و فضلِ‏ ريتر بيشتر در آشنايي با مآخذِ‏ متعدّ‏ د و عمومًا دستِ‏ اول و معتبرِ‏<br />

واستفاده ي شايسته ازآنها ونيز‎٬‎ در مواردي‎٬‎<br />

٢٣<br />

عربي وفارسي درحوزه هاي عرفان وکالم وادب<br />

اشاره به مآخذِ‏ قصص و سوابق و لواحقِ‏ آنها در آثارِ‏ سلف و خلف جلوهگر است.‏ هم چنين<br />

فصل بنديِ‏ نسبتًا استادانه ي کتاب نمودارِ‏ مهارتِ‏ ريتر در فنِ‏ تأليف و احاطه ي او بر شئون و<br />

مراتبِ‏<br />

عرفاني است.‏ با اين همه‎٬‎ بايد پذيرفت که درياي جان از نظرِ‏ عمق و مايه و دامنه با<br />

‎٢٣‎)از ميان اين منابع‎٬‎ عالوه بر آثارِ‏ خود عطار بايد از:‏ الکامل مبرّ‏ د ٬ التعرف ٬ ما للهند ٬ کمال الدين و تمام النعمة از ابن<br />

بابويه‎٬‎ االنصاف از ابوبکرِ‏ باقالني‎٬‎ اللمع ٬ عقد الفريدِ‏ ابن عبد ربّه‎٬‎ قوت القلوب ٬ طبقات الصوفيه ٬ اسرار التوحيد ٬<br />

حلية االولياء ٬ رساله ي قشيريه ٬ کشف المحجوب ٬ احياء علوم الدين ٬ سياست نامه ٬ کيمياي سعادت ٬ االذکياء وتلبيسِ‏ ابليس از<br />

ابنجوزي‎٬‎ حديقة الحقيقه ٬ مرزبان نامه و جوامع الحکايات نام برد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

١١٤ درياي جان<br />

قابل قياس نيست.‏<br />

٢٥<br />

و ابوسعيدِ‏ ابي الخيرِ‏ فريتس ماير<br />

٢٤<br />

آثاري تحقيقي چون مصايبِ‏ حالّ‏ جِ‏ ماسينيون<br />

از مقايسه ي حاصلِ‏ کارِ‏ ريتر و نتيجه ي تحقيقِ‏ شادروان استاد فروزانفر در احوال و آثارِ‏<br />

چنين بر مي آيد که اين هر دو محقّق بيش تر به تحليل و تلخيصِ‏ حکاياتِ‏ مثنوي هاي<br />

٢٦<br />

عطّار<br />

عطّار مشغول گشته اند و ضمنِ‏ اين اشتغال تفرّ‏ س هايي داشته اند.‏ اما شيوه ي فصل بندي در<br />

کارِ‏ آنان فرق دارد:‏<br />

فصل بندي در اثرِ‏ ريتر موضوعي است و در اثرِ‏ استاد فروزانفر براي<br />

هريک از مثنوي ها ) الهي نامه ٬ منطق الطير ٬ مصيبت نامه ( و هر پاره از آنها بابِ‏<br />

شده است.‏<br />

جداگانه اي گشوده<br />

بدين سان‎٬‎ ريتر در هر فصل به ّ کلِ‏ مثنوي هاي عطّار نظر دارد‎٬‎ ضمنِ‏ آن که در مقدمه<br />

تمايزِ‏ ساختاري و مرتبتِ‏ محتواييِ‏ آنها را نشان داده است؛ در حالي که استاد فروزانفر مقدمه<br />

را بيش تر به شرح حالِ‏ عطار که در درياي جان تنها اشاره ي بسيار کوتاهي به آن شده است<br />

و نقدِ‏ اصالتِ‏ آثارِ‏ او اختصاص داده است.‏<br />

در عينِ‏ حال‎٬‎ استاد فروزانفر ارزيابيِ‏ مجملي از هر مقاله و مقوله‎٬‎ در پايانِ‏ تحليلِ‏ آنها‎٬‎ از<br />

جهتِ‏ ميزانِ‏ عمقِ‏ فکريِ‏ عطّار در آن باب و درجه ي مهارتِ‏ او در بيانِ‏ هنري‎٬‎ به دست داده<br />

که‎٬‎ چون وجهِ‏ اظهارِ‏ نظر شرح داده نشده‎٬‎ تا حدي تحکّمي جلوه مي نمايد.‏<br />

* * *<br />

ضمنِ‏ مطالعه ي فصولِ‏ درياي جان ‏(جلد اولِ‏ ترجمه)‏‎٬‎ انديشه هايي را که در عباراتي کوتاه<br />

بيان شده است استخراج کرده ام.‏ با اين مستخرجات احيانًا با اندک تصرف در عبارت<br />

مجموعه اي از سخنان نغز پديد آمده است که سزاوار شمردم آن را تيمّنًا در پايانِ‏ اين مقاله<br />

نقل کنم تا کساني را که بخواهند با لبّ‏ افکارِ‏ عرفانيِ‏ عطّار در مراحلِ‏ سيرِ‏ روحاني آشناييِ‏<br />

اجمالي پيدا کنند مفيد افتد.‏<br />

نخست مرگ و ناپايداري<br />

24) Louis Massignon, La Passion d'al-Halla¦ j, martyr mystique de l'Islam.<br />

25) Fritz Meier. Abu¦ `‏Sa ¦ âd-i Abu¦ l-hayr (357-440/967-1049), Wirklichkeit und Legend, Acta Iranica 11,<br />

troisie© me se ¨ rie, volume IV, 1976.<br />

فصل<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

حتي در عينِ‏ زندگي در آغوشِ‏ مرگي.‏ (٤٩)<br />

گور در راهِ‏ آخرت نخستين منزل است.‏ (٥٣)<br />

مردگان منتظرند تا زندگان به ايشان برسند.‏ (٥٣)<br />

اين انديشه ها چيزي درباره ي فلسفه ي مرگ به دست<br />

نمي دهد و فقط وحشتِ‏ وجود را از مرگ با همه ي<br />

‎٢٦‎)شرحِ‏ احوال و نقد و تحليلِ‏ آثارِ‏ شيخ فريدالدين محمدِ‏ عطّارِ‏ نيشابوري (١٣٤٠) که چاپ جديدِ‏ آن نيز به تازگي انتشار<br />

يافته است.‏

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ٰ<br />

ٰ<br />

درياي جان ١١٥<br />

سنگيني اش مي رساند.‏ (٥٩)<br />

فلک مانندِ‏ آن کسي است که مرغي را مي پروراند<br />

و دانه مي دهد تا سرانجام او را سر ببُرد.‏ (٦٢)<br />

فصل<br />

ِ<br />

دوم دنيا<br />

براي دنيا صفاتي چون بي وفايي‎٬‎ بي ثباتي‎٬‎<br />

مردم کُشي‎٬‎ اقامت گاهِ‏ موقت‎٬‎ پوچي و بي ارزشي<br />

ياد مي کند و مخاطراتِ‏ آن را براي پارسايان و<br />

زاهدان گوشزد مي سازد.‏ (٦٥)<br />

دنيا رباطِ‏ دو در (٦٦) و گنده پيرِ‏ گوژپشت است.‏<br />

(٦٨)<br />

عزرائيل را نمي توان با سيم و زر رشوه داد.‏ (٦٩)<br />

دنيا بهشتِ‏ کافرانِ‏ و زندانِ‏ مؤمنان است.‏ (٧٤)<br />

در آسمان طاعت‎٬‎ بر روي زمين غفلت‎٬‎ و در زيرِ‏<br />

زمين حسرت بيشتر است.‏ ‏(از کلماتِ‏ حضرتِ‏ امير<br />

عليه السالم‎٬‎ ص ٧٥)<br />

مالِ‏ دنيا آدمي را از خدا باز مي دارد.‏ (٧٥)<br />

دنيا چون ويرانه اي است و از آن ويرانه تر دلي که<br />

طالبِ‏ دنياست؛ و عقبي آبادان است و از آن آبادان تر<br />

دلي که جز عقبي را نخواهد.‏ ‏(از کلماتِ‏ حضرتِ‏ صادق<br />

عليه السالم‎٬‎ ص ٧٦)<br />

دين و دنيا با هم نسازد.‏ (٧٦)<br />

وقفِ‏ ابليس است دنيا سربه سر ) مصيبت نامه ( (٧٧)<br />

شيطان به ويژه بر بازارها حکومت دارد.‏ (٧٧)<br />

فصل<br />

ِ<br />

الهي<br />

سوم احتياج و رنج و فشار و عدلِ‏<br />

اين جهان خانه ي رنج و بال و النه ي اندوه و درد است<br />

و ذاتِ‏ جهان شرّ‏ است.‏ ‏(از سخنانِ‏ جنيد‎٬‎ ص ٨٥)<br />

عود در آتش مي سوزد تا از بوي خوشِ‏ آن به<br />

نشاط آيند.‏ (٨٧)<br />

نه ناله سود دارد نه خاموشي.‏ (٩١)<br />

تصويرِ‏ چهره ي بسيار شگفت انگيزي از خداوند<br />

که آدمي در برابرِ‏ حکمش نمي داند چه کند:‏<br />

ايوب بايد آه برآرد تا نبوّ‏ تش محفوظ بماند و<br />

زکريا نبايد!‏ (٩٢)<br />

اگر در جهان عدل و داد باشد ديگر کسي<br />

دادخواهي نمي کند!‏ (٩٢)<br />

فصل چهارم وضع ديني<br />

خداوند حاکم مطلق و برتر از احکام و شرايع خويش<br />

است.‏ (٩٥)<br />

رفتارِ‏ خداوند با آدميان در روزِ‏ رستاخيز مستقل<br />

از اعمالِ‏ آنان در اين جهان است.‏ (٩٦)<br />

خداوند آفريدگار و حاکم مطلق است و انسان<br />

ِ<br />

مخلوق و بنده ي اوست:‏ هر چه خدا بر بنده اش<br />

بخواهد رواست.‏ (٩٧)<br />

اين است رکن اساسيِ‏ اعتقادِ‏ عام در رابطه ي<br />

انسان با خدا (٩٧)<br />

در اين مقام از التعرف لمذهب التصوفِ‏ احکامي را<br />

نقل مي کند که بر نظريه ي کسب مترتب است‎٬‎ از<br />

جمله اين که<br />

انسان تا آنجا که به استطاعتِ‏ او در انجام<br />

دادنِ‏ کاري باز مي گردد مربوط به خود اوست و کسب<br />

است و تا آنجا که به قدرتِ‏ مطلقه ي خداوند ر اجع<br />

است خلق است.‏ (١٠٠)<br />

و به اين نتيجه مي رسد که<br />

مؤمن ميانِ‏ خوف و رجا به سر مي برد.‏ (١٠٤)<br />

مشکالت و مسائلي که از اين اعتقادات ناشي<br />

مي گردد در آثارِ‏ عطار با قوتِ‏ بيشتري مطرح<br />

مي شود.‏ (١٠٤)<br />

وي مي گويد:‏<br />

يکي را خوانده اي با صد نوازش<br />

يکي را رانده اي با صد گدازش ‏(الهي نامه)‏<br />

مرا در آب نشانده اند و مي گويند تر مشو!‏ (١٠٥)<br />

اين قصه نه ازآن روي همچون ماه است بلکه براي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي<br />

فعل<br />

ِ

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١١٦ درياي جان<br />

آن است که رنگِ‏ گليم او ] =‏ شيطان]‏ سياه است.‏ (١٠٦)<br />

فرعون در حالِ‏ غرق شدن مي خواست کلمه ي<br />

شهادت بر زبان راند‎٬‎ جبرئيل دهان او را از لجنِ‏ دريا<br />

] =‏ رود نيل]‏ پر کرد.‏ (١١٠)<br />

فصل<br />

ِ<br />

پنجم شوقِ‏ تسکين ناپذير به<br />

معرفتِ‏ خدا<br />

هر چه بشر درباره ي خدابگويد ساخته ي خودِ‏ اوست<br />

و ارزشِ‏ معرفتي ندارد.‏ (١١٣)<br />

ارزشِ‏ فکر به آن است که از دل برخيزد.‏ (١١٣)<br />

تو بدو بشناسي او را ني به خود<br />

راه ازو خيزد بدو ني از خرد<br />

‏(منطق الطير ( (١١٦)<br />

عقل محتاج نظارتِ‏ وحي و هدايتِ‏ پيامبر است.‏<br />

(١٢١)<br />

امّا براي صوفي فکرِ‏ ديگري هم هست و آن فکرِ‏<br />

دل است...‏ سالکِ‏ فکرت از ذکر آغاز مي کند.‏ (١٢١)<br />

اهلِ‏ دل را ذوق و فهم ديگر است<br />

کان ز فهم هر دو عالم برتر است (١٢١)<br />

جان است که منبع حقيقيِ‏ معرفتِ‏<br />

است...‏ معرفتِ‏<br />

علم نيز جهل است.‏ (١٢١)<br />

(١٢١)<br />

صوفي<br />

عقلي سرانجامش تحيّر است...‏ پايانِ‏<br />

جان اگر راجح شود جانان تو راست ) مصيبت نامه (<br />

عقل به عبوديت مي کشاند‎٬‎ اما جان به سوي<br />

ربوبيت مي برد.‏ (١٢٢)<br />

فصل<br />

ِ<br />

همه چون حلقه بر در ماندگانيم<br />

همه در کارِ‏ خود درماندگانيم ‏(اسر ارنامه ( (١٣٠)<br />

ششم دنيا داران<br />

حسن بصري دنيا داران را منافق مي خواند.‏ (١٣١)<br />

ِ<br />

اينان در خوابِ‏ غفلت اند.‏ (١٣١)<br />

نمي توان هم دنيا را داشت هم دين را.‏ (١٣٤)<br />

اهلِ‏ دنيا از پندِ‏ واعظان پرهيز مي کنند.‏ (١٣٥)<br />

مردم نمي خواهند خود را بشناسند.‏ (١٣٥)<br />

دلِ‏ شهوت پرست از حقايقِ‏ پشتِ‏ پرده آگاه<br />

نمي شود.‏ (١٣٦)<br />

دنيا داران حريص اند.‏ (١٣٧)<br />

اين حرص از آدم به ارث رسيده است.‏ (١٤٢)<br />

مرگ به حرص پايان مي بخشد.‏ (١٤٣)<br />

از نشانه هاي عالقه به دنيا اميدهاي بيهوده و<br />

غفلت از مرگ است.‏ (١٤٥)<br />

اي کساني که قصرهاي قيصري و خانه هاي<br />

کسروي ‏(نه عَلَوي)‏ و جامه هاي خاتوني و مَرکب هاي<br />

قاروني و چهره هاي ظلماني و خوي هاي شيطاني<br />

داريد و عروسي هاي فرعوني و ماتم هاي گبرانه برپا<br />

مي کنيد!‏<br />

] يحيي بن معاذ خطاب به علماي دنيا:‏ قصورکم<br />

قيصريه و بيوتکم کسرويّه و اثوابکم طاهريّه و<br />

اخفافکم ‏(موزه هاتان)‏ جالوتيّه و مراکبکم قارونيّه و<br />

اوانيکم (= آوندها تان)‏ فرعونيّه و مآتمکم جاهليه و<br />

مذاهبکم شيطانيّهفأين الشريعة المحمّديّه]‏ (١٤٦)<br />

فصل<br />

ِ<br />

رو سپيد کردن به از کاغذ سياه کردن.‏ (١٥٣)<br />

هفتم اربابِ‏ قدرت<br />

در حکاياتِ‏ عطار از زبانِ‏ ديوانگانِ‏ فرزانه ‏(عقالء<br />

المجانين)‏‎٬‎ چون بُهلول‎٬‎ که آزاديِ‏ بيان داشتند‎٬‎ از<br />

حکام انتقاد مي شود.‏ (١٥٩)<br />

در برابرِ‏ اسکندر ] مظهر قدرت]‏ ‎٬‎ حکما<br />

جانشين گدايان وديوانگان وصوفيان مي شوند.‏ (١٦٠)<br />

سلطنت فاني و ناپايدار است.‏ (١٦٠)<br />

براي شاه ده گز کرباس ] کفن]‏ و ده خشت ] قبر]‏<br />

بس است.‏ (١٦٣)<br />

(١٦٣)<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

سلطنتِ‏<br />

پادشاهان در گورستان به پايان مي رسد.‏

ِ<br />

ِ<br />

درياي جان ١١٧<br />

در ديده ي مرگ شاه و گدا يکسان اند.‏ (١٦٤)<br />

امير تنها بيرون نمي رود‎٬‎ کارش بي سپاه راست<br />

نمي آيد‎٬‎ بي چاشني گير خوردن نمي تواند‎٬‎ بي پاسبان<br />

نمي خوابد‎٬‎ درپايان نيز مرگ چشم به راه اوست.‏ (١٧٠)<br />

سلطنتِ‏ واقعيِ‏ روح از قناعت به دست مي آيد.‏<br />

(١٧٢)<br />

بنده تا زماني که قانع باشد آزاد است و آزاد تا<br />

زماني که حريص است بنده است.‏ (١٧٢)<br />

گدايي که حاجتي ندارد در حقيقت شاه است و<br />

شاه در حقيقت گداست.‏ (١٧٣)<br />

هر چه در بندِ‏ آن باشي بنده ي آن باشي.‏ (١٧٤)<br />

هيچ پيرزني از پيه و پياز غذا درست نمي کند مگر<br />

آن که شاه از آن چيزي بستاند.‏ (١٧٥)<br />

اگر سگان بدانند که اين طعام از شاه است‎٬‎ هرگز<br />

از آن نخورند ) از مصيبت نامه ( (١٧٨)<br />

شاه زر را بيشتر از گناه دوست دارد و اين عجب<br />

که زر را در دنيا مي گذارد و گناه را با خود مي برد!‏ (١٨٠)<br />

برترينِ‏ علما کساني اند که به ديدارِ‏ امرا بروند و<br />

بهترينِ‏ امرا کساني که به ديدارِ‏ علما بروند.‏<br />

] شرّ‏ العلماء من زار االمراء و خير االمراء من زار<br />

العلماء]‏ (١٨٣)<br />

نظرِ‏ عطار نسبت به سلطان محمودِ‏ غزنوي<br />

مساعد است (١٨٥) هر جا پادشاه نماينده و رمز<br />

سلطانِ‏ مطلق ‏(خدا)‏ وصف شود‎٬‎ از انتقاد مصون<br />

مي ماند.‏ (١٨٨)<br />

بختِ‏ جادويي شهريار ‏[فر‎٬‎ خاريسما]‏ بسته<br />

به دادگستريِ‏ اوست.‏ (٬١٨٩ ١٩١)<br />

فصل هشتم طبع و حال پارسايان<br />

پارسايان و زاهدان‎٬‎ در برابرِ‏ ناپايداريِ‏ دنيا و آالم<br />

آن و بي اختياريِ‏ در عين مکلّف بودن و شناختني<br />

نبودنِ‏ علّت جهاني‎٬‎ به حزن و اندوه پناه مي برند.‏<br />

اين حزن در آثارِ‏ عطار دردي است جهاني و<br />

عام که گاهي اشعارِ‏ او را به صورتِ‏ ناله و شيون در<br />

مي آورد.‏ (١٩٤)<br />

حزن نشانه اي است که مردِ‏ خدا را از اهلِ‏ عيش و<br />

عشرت متمايز مي سازد.‏ (١٩٤)<br />

پارسايان مرگ را بر باالي سرِ‏ خود ايستاده<br />

مي بينند که شربتِ‏<br />

خوشي را از دستشان بگيرد.‏ با<br />

چنين موکّلي شربت بر آنان تلخ مي گردد.‏ (١٩٤)<br />

دنيا زندانِ‏ مؤمن است.‏ (١٩٥)<br />

علي عليه السالم دردِ‏ خود را با چاه مي گفت و<br />

چاه پر از خون مي شد.‏ (١٩٩)<br />

شيخ جرجاني را پرسيدند چرا ميلِ‏ سماع ندارد.‏<br />

گفت:‏ در دلم نوحهگري است که اگر بيرون آيد جمله<br />

ذراتِ‏ عرش و فرش نوحهگر يا هالک شوند.‏ (١٩٩)<br />

غم به مردانِ‏ خدا داده شده است.‏ (٢٠٠)<br />

آن که خود اين درد را نچشيده است چيزي از آن<br />

در نمي يابد.‏ (٢٠١)<br />

دردِ‏ خداجو از اين است که نه کليد را مي داند<br />

کجاست و نه درِ‏ خانه را.‏ (٢٠٣)<br />

مکر و استدراج هيچ پارسايي را از ترس فارغ<br />

نمي دارد.‏ (٢٠٦) رانده ي درگاه چه کند؟ (٢٠٧)<br />

مثالم کعبتينِ‏ شش سو آيد<br />

که تا خود بر کدامين پهلو آيد ‏(اسر ارنامه ( (٢٠٧)<br />

احساسِ‏<br />

گناه و ناامنيِ‏ دروني به تحير و تردد ميانِ‏<br />

کفر و ايمان مي کشد.‏ (٢٠٨-٢٠٩)<br />

دستي به مصحف و دستي به جام (٢٠٩)<br />

گاهي به خرابات و گاهي به مناجات (٢٠٩)<br />

در راهِ‏ دين نه مردم نه زن ] مخنّث صفتم]‏<br />

‏(شبلي)‏<br />

(٢١٠/٢٠٩)<br />

نوميديِ‏ چهره ي اصليِ‏ ‏(قهرمانِ‏ ( مثنويِ‏<br />

مصيبت نامه عمقِ‏ ديگري دارد.‏ او در چنبري از<br />

تضادها افتاده است که ديوانه کننده است (٢١١-٢١)<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي<br />

(١٩٣)

ِ<br />

١١٨ درياي جان<br />

اگر تو رهروي عمري بسوزي<br />

که جز هيچت نخواهد بود روزي (٢١٣)<br />

در اينجا نابودي نجات است.‏ قطره اي که در دريا<br />

گم مي شود (٢١٤)<br />

هيچ است و همه چيز.‏ (٢١٤)<br />

سوار بر مرکبِ‏<br />

رفت.‏ (٢١٦)<br />

فصل<br />

ِ<br />

هويٰ‏ نمي توان به سوي هُ‏ د ‏ٰي<br />

نهم شاعر درباره ي خود سخن<br />

مي گويد<br />

طبع<br />

ِ<br />

(٢٢٠)<br />

شاعر غمناک و دردناک است.‏ (٢١٩)<br />

اهلِ‏ درون است و از ابلهي بيرونِ‏ در مانده است!‏<br />

نه اهلِ‏ خرقه نه مردِ‏ زُنارم گاه در مسجد و گاه<br />

در خانه ي خمّارم.‏ (٢٢١)<br />

گام نخستينيم جمله<br />

ِ<br />

بر آن<br />

اسير رسم و آيينيم جمله<br />

چون شتري که به گردِ‏ آسيا چرخ زند (٢٢١)<br />

هستيِ‏ ما پستيِ‏ ماست.‏ (٢٢١)<br />

نه رانده ي درگاهم نه خوانده ي درگاه (٢٢٢)<br />

تا دانسته ام چيزي ندانسته ام (٢٢٣)<br />

در ميانِ‏ دين و دنيا مانده ام<br />

گه به معنا گه به عميا مانده ام ) مصيبت نامه ( (٢٢٤)<br />

عطار شعرِ‏ خود را مقاماتِ‏ راهِ‏ حيراني و<br />

ديوانِ‏ سرگرداني مي خواند.‏ اگر سخن نگويد<br />

خواهد سوخت‎٬‎ درياي جانش موج زن است.‏ با<br />

اين همه‎٬‎<br />

(٢٢٧)<br />

چند بايد بحرِ‏ جان در جوش بود<br />

جان فشاندن بايد و خاموش بود ) منطق الطير (<br />

زبان بي گناهي است که بايد در زندان بماند.‏<br />

مصيبت نامه ( (٢٢٩)<br />

ٌٔ شي اَحْ‏ وَ‏ جُ‏ اِليٰ‏<br />

ليس<br />

‏(از<br />

طولِ‏ السِّ‏ جْن مِنَ‏ اللسان.‏ (٢٢٩)<br />

حقيقت ده جزء است که يک جزءِ‏ آن کم گفتن و<br />

نه جزءِ‏ آن خاموشي است.‏ (٢٢٩)<br />

بازِ‏ خاموش بر دستِ‏<br />

پُ‏ رغلغله زندانيِ‏ قفس است.‏ (٢٢٩)<br />

شاهان جاي دارد و بلبلِ‏<br />

چشمه در جوش و خروش و دريا ] شط]‏<br />

خاموش است (٢٢٩)<br />

امّا<br />

غوّ‏ اص بايد دهان بر بندد.‏ (٢٢٩)<br />

چرا چندين سخن بايست گفتن<br />

چو زيرِ‏ خاک مي بايست خفتن (٢٣١)<br />

سوسنِ‏ آزاد با ده زبان خموش آمد.‏ ‏(از الهي نامه )(٢٣١)<br />

چون نديدم در جهان محرم کسي<br />

هم به شعرِ‏ خود فرو گفتم بسي (٢٣٤)<br />

شعر و عرش و شرع حروفِ‏ مشترک دارند.‏ (٢٣٤)<br />

خودِ‏ جهان هم شاعر است.‏ (٢٣٥)<br />

دروغ هم از شعر زيبا مي شود.‏ (٢٣٦)<br />

عطار بر اصالتِ‏ شعرِ‏ خود آگاه است.‏ (٢٣٦)<br />

فصل<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

دهم گستاخيِ‏ ديوانگان با خدا<br />

پارسايان از رنج ها و نارسايي ها خبر دارند و لب<br />

به شکوه نمي گشايند‎٬‎ اما اين سد گاهي شکسته<br />

مي شود.‏<br />

خدا اگر فرزند داشت‎٬‎ داغ فرزند بر دلِ‏ آدميان<br />

نمي گذاشت.‏ ) الهي نامه ( (٢٤٤)<br />

رابعه هفت سال در راهِ‏ کعبه پهلو به پهلو<br />

هميگشت تا به کعبه رسيد.‏ او را عذرِ‏ زنان آشکار<br />

شد.‏ پس بازگشت و گفت:‏<br />

خدايا‎٬‎ هفت سال به پهلو راه پيمودم تا به اينجا<br />

رسيدم ولي تو در راهم خار انداختي!‏ يا مرا در<br />

خانه ي خود ده قرار يا نه‎٬‎ اندر خانه ي خويشم گذار<br />

‏(از منطق الطير ( (٢٤٦)<br />

مجانين با جرأتِ‏ بيشتري درباره ي خدا سخن<br />

مي گفتند.‏ صوفيان گاهي به ديدارِ‏ ايشان مي رفتند

ِ<br />

درياي جان ١١٩<br />

و سخنانِ‏ پندآميز از ايشان مي شنيدند.‏ ديوانه<br />

آزاد است.‏ ليلي به مجنون مي گويد:‏ ديوانه باش.‏<br />

زان که گر تو عاقل آيي سويِ‏ من<br />

زخم<br />

ِ<br />

بسياري خوري در کويِ‏ من<br />

ليک اگر ديوانه آيي در شمار<br />

هيچ کس را با تو نبود هيچ کار<br />

رُفِعَ‏ القلم مِنَ‏ المجنون ) ٢٥٠)<br />

گفتم:‏<br />

) مصيبت نامه ( (٢٤٩)<br />

] لقمان سرخسي‎٬‎ از معاصرانِ‏ ابوسعيدِ‏ ابي الخير]‏<br />

الٰهي‎٬‎ پادشاهان را چون بنده اي پير شود آزادش کنند...‏<br />

ندا شنيدم که يا لقمان‎٬‎ آزادت کردم.‏ و نشانِ‏ آزادي<br />

اين بود که عقل از وي فرا گرفت.‏ (٢٥٠)<br />

اگر محرم راز باشد گستاخي از او روا باشد.‏ (٢٥٢)<br />

ور بوَ‏ د سوزيده سوداي عشق<br />

دست بر سر مانده از غوغاي عشق<br />

خوش بوَ‏ د گستاخيِ‏ او خوش بوَ‏ د<br />

زان که آن ديوانه چون آتش بوَ‏ د<br />

) مصيبت نامه ( (٢٥٢)<br />

عاقالن را شرع تکليف آمدست<br />

بي دالن را عشق تشريف آمدست ) همان جا (<br />

واسطه اين قوم را برخاستست<br />

قولِ‏ ايشان الجرم بس راستست<br />

(٢٥٣)<br />

لقمانِ‏ سرخسي بر اسبي چوبين سوار شد که به<br />

جنگِ‏ خدا رود‎٬‎ در راه به ترکي دچار شد‎٬‎ ترک چوب<br />

از دستش بگرفت و چنانش زد که سر و صورتش<br />

خونين گشت...‏ گفت:‏ من مردانه به جنگِ‏ خدا رفتم‎٬‎<br />

او بامن برنيامد وترکي رايارگرفت.‏ ‏(از مصيبت نامه ( (٢٥٥)<br />

ديوانگان با خدا به اين زبان سخن مي گويند:‏<br />

تاوانِ‏ خر را کسي بايد بپردازد که گرگ را گرسنه در<br />

دشت و بيابان رها کرده است تا خرِ‏ مردم را بدرد.‏<br />

از تو چيزي نمي خواهم که بدي يا ندهي‎٬‎<br />

مي خواهم اين زندگي را که داده اي باز گيري.‏ (٢٦٠)<br />

ديوانه چون مي بيند که رمه ها و گله هاي اسب<br />

و گاو و گوسفند و هم غالمان و کاخ و سرهنگان<br />

همه از آنِ‏ عميدِ‏ شهر است‎٬‎ به خدا روي مي کند و<br />

مي گويد:‏<br />

اين دستارِ‏ کهنه را هم به عميدت بده!‏<br />

چون همه چيزي عميدت را سزاست<br />

در سرم اين ژنده گر نبود رواست<br />

) مصيبت نامه ( (٢٦١)<br />

بندگانِ‏ عميدِ‏ خراسان را متنعم مي بيند:‏<br />

گفت اي دارنده ي عرشِ‏ مجيد<br />

بنده پروردن بياموز از عميد<br />

‏(منطق الطير ( (٢٦١)<br />

حکايت صورت مطايبه پيدا مي کند و<br />

خوش مزه و خنده آور مي شود:‏<br />

برزگري يک جفت گاو داشت.‏ قضا را ميانِ‏ گاوان<br />

وبا افتاد.‏ برزگر جفت گاو را بفروخت و خر خريد.‏<br />

ميانِ‏ خران نيز وبا افتاد.‏ برزگر رو به آسمان کرد و<br />

گفت:‏ تو که از همه چيز آگاهي‎٬‎ خر از گاو باز<br />

نمي شناسي!‏ ‏(از مصيبت نامه ( (٢٦٣)<br />

يا طعنه بر خدا مي زند و مي گويد:‏<br />

پادشاهان با پادشاهان جنگ کنند.‏ امّا اين خدا به<br />

جنگِ‏ من آمده است!‏ (٢٦٤)<br />

يا در جاي ديگر‎٬‎ باز خطاب به خداوند گله<br />

مي کند که وعده ي بخشيدنِ‏ جبه به ژنده پوش داده<br />

بود و بعدِ‏ ده روز بخشنده اي ژنده اي آورد<br />

برهم دوخته پس:‏<br />

مردِ‏ مجنون گفت اي داناي راز<br />

ژنده بر هم دوختي زان روز باز<br />

در خزانه جامه هاي تو بسوخت<br />

کاين همه ژنده به هم بايست دوخت!‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي<br />

(٢٥٧)

ِ<br />

١٢٠ درياي جان<br />

صد هزاران پاره بر هم دوختي<br />

اين چنين درزي ز که آموختي!‏<br />

‏(منطق الطير ( (٢٦٥)<br />

بهلول را خواستند بي گناهي بکشند.‏ او با خداي<br />

خويش گفت:‏ اگر آنها مرا بکشند تو بايد خون بها<br />

بدهي.‏ چون آنان نمي دانند که من بي گناهم و تو<br />

مي داني.‏ ) الهي نامه ( (٢٧٠)<br />

ديوانه مبارز طلبانه خطاب به خدا مي گويد:‏<br />

اگر راست مي گويي خودت يک بار از آن ] =‏ پل<br />

صراط]‏ بگذر.‏ (٢٧١)<br />

يا : مگر خرده فروش يا سقط فروشي؟ اين ترازو<br />

‏[قسطاس]‏ براي چيست؟ (٢٧١)<br />

در عوض‎٬‎ ديوانگاني هم هستند که با خدا از<br />

درِ‏ صلح و سازش اند.‏ (٢٧١)<br />

فصل<br />

ِ<br />

يازدهم ارزشِ‏ زندگي‎٬‎ اين جهان و<br />

آن جهان‎٬‎ چيرگي بر ترس از مرگ<br />

بکن کاري که اينجا مردِ‏ کاري<br />

که چون آنجا روي در زيرِ‏ باري<br />

) الهي نامه ( (٢٧٦)<br />

الدنيا مزرعة االۤخرة (٢٧٦)<br />

حياتِ‏ زمانيِ‏ اين جهان که از تک تکِ‏ انفاس<br />

ساخته مي شود بيع سلف است که خُرد خُ‏ رد براي<br />

ِ<br />

حياتِ‏ جاوداني پرداخته مي شود (٢٨٢)<br />

اگر دنيا زندانِ‏ مؤمن است‎٬‎ پس مرگ رهايي از<br />

زندان است.‏ (٢٨٦)<br />

مرگ وسيله اي است براي تصفيه.‏ (٢٨٧)<br />

فصل<br />

ِ<br />

دوازدهم زهد و رياضت<br />

زهد بر گرداندنِ‏ رغبت است از چيزي به چيزي بهتر.‏<br />

‏(غزالي)‏ (٢٩١)<br />

اگر ايمان به باطنِ‏ قلب نفوذ کند‎٬‎ دنيا مبغوض<br />

مي گردد.‏ (٢٩٣)<br />

اين جهان و آن جهان همچون مشرق و مغرب اند:‏<br />

دوري از يکي به معنيِ‏ نزديک شدن به ديگري است.‏<br />

‏(ابوحيان توحيدي به نقل از سخنانِ‏ منسوب به عيسي<br />

عليه السالم)‏ (٢٩٣)<br />

زهد درجات دارد : ترکِ‏ دنيا در عينِ‏ ميلِ‏ به دنيا<br />

‏(زهدِ‏ متزهّدان)؛ مکروه داشتنِ‏ دنيا‎٬‎ اما ديدنِ‏ زهدِ‏<br />

خود و ارزشِ‏ متروک؛ نديدنِ‏ متروک.‏<br />

و هم به اعتبارِ‏ عوض : زهدِ‏ خايفان؛ زهدِ‏<br />

اميدواران؛ زهدِ‏ محبّان و عاشقان.‏<br />

و هم به اعتبارِ‏ موضوع اِ‏ عراض : زهد در علم و<br />

قدرت و مال؛ اِعراض از اسبابِ‏ مال و جاه؛ اِعراض<br />

از لذاتِ‏ نفساني و مقتضياتِ‏ جسماني؛ اِعراض از ما<br />

سوي اهلل حتي از نفس.‏ (٢٩٤ و ٢٩٥)<br />

زهدِ‏ واقعي ترکِ‏ هر آن چيزي است که تو را از<br />

خدا باز دارد.‏ ‏(ابو سليمانِ‏ داراني به نقلِ‏ غزالي)‏ (٢٩٥)<br />

تا تو را نقدي است بندِ‏ جانِ‏ توست<br />

ور نداري هيچ جمله آنِ‏ توست (٣٠٣)<br />

رابعه که جانورانِ‏ گردِ‏ او از حسن بصري<br />

حسن بصري:‏<br />

ِ<br />

رميده بودند خطاب به<br />

تو که پيه اين بيچارگان مي خوري چگونه از تو<br />

نگريزند؟ (٣٠٨)<br />

لذتِ‏ طعام از لب تا به کام است و اگر اين اندازه را<br />

شکيبا باشي‎٬‎ خوشي و ناخوشيِ‏ طعام براي تو<br />

يک سان خواهد بود.‏ ‏(سفيانِ‏ ثوري)‏ (٣٠٩)<br />

رُ‏ هباني را ديدند.‏ گفتند او را:‏ تو راهبي؟ گفت:‏<br />

نه‎٬‎ که من سگ بانم ] سگِ‏ نفس]‏ .‏<br />

قشيريه ( (٣١١)<br />

‏(تر جمه ي رساله ي<br />

ما در درونِ‏ خود کافر ] =‏ نفس]‏ مي پروريم.‏ (٣١٣)<br />

مَثلِ‏ دل مَثَلِ‏ سواري است که سگي به همراه<br />

دارد.‏ (٣١٣)<br />

فصل<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

سيزدهم توکّل<br />

خداوند ضامنِ‏ روزي است.‏ پس نگرانِ‏ روزي بودن از

ِ<br />

ٰ<br />

ِ<br />

درياي جان ١٢١<br />

سستيِ‏ ايمان است.‏ (٣١٦)<br />

اگر آسمان از مس و زمين از روي باشد و من<br />

نگرانِ‏ روزيِ‏ خود باشم مشرکم.‏ ) قوت القلوب ( (٣١٦)<br />

باالترين درجه ي توکل آن است که براي فردا<br />

چيزي ننهي.‏ (٣١٧)<br />

رزق چون اجل در طلبِ‏ آدمي است.‏ (٣١٧)<br />

نگريستن به اسباب شرکِ‏ خفي است.‏ (٣١٨)<br />

گدا از خدا مي خواهد نه از مردم.‏ (٣١٨)<br />

توکّل هم درجات دارد:‏<br />

کسب در عينِ‏ توکل به خدا؛ اعتماد بر اسباب در<br />

عين توجه به مسبب االسباب؛ توکّل همچون مرغان.‏<br />

(٣٢٠)<br />

خدا را با توکّل آزمودن شک است.‏ (٣٢١)<br />

قوت من از انبانِ‏ خداوند است.‏ ‏(حاتم)‏ (٣٢٤)<br />

چون به ظاهر روزيي بيني حالل<br />

مي مکن از باطنِ‏ روزي سؤال (٣٢٧)<br />

ابراهيم ادهم از راهبي پرسيد:‏ زادِ‏ تو از کجاست؟<br />

ِ<br />

گفت:‏ از روزي رسان بپرس.‏ (٣٢٧)<br />

فصل چهاردهم قناعت و فقر<br />

ِ<br />

گدا پادشاه است.‏ (٣٣٠)<br />

از گدايي پرسيدند:‏ چه دوستر داري؟ گفت:‏<br />

دشنام‎٬‎ چون هر چه جز دشنام دهند بر من منت نهند.‏<br />

‏(از اسر ارنامه ( (٣٣٣)<br />

اين گرمابه از آن خوش است که با تو اِزاري و<br />

سطلي بيش نيست و آن نيز از آنِ‏ تو نيست.‏ ‏(از<br />

مصيبت نامه ( (٣٣٥)<br />

عين حال:‏<br />

ِ<br />

در<br />

غنيِ‏ شاکر به از فقيرِ‏ صابر.‏ ) احمد عطا ( (٣٤٠)<br />

کادَ‏ الفقر اَنْ‏ يکونَ‏ کفرًا.‏ ) حديث ( )(٣٤٠)<br />

] حلّ‏ اين تضاد:‏<br />

آب در کشتي هالکِ‏ کشتي است<br />

آب اندر زيرِ‏ کشتي پُ‏ شتي است ‏(موالنا)]‏<br />

الفقر سواد الوجِ‏ ه في الدّ‏ ارَ‏ ين؛ امّا سياهي فقر همه<br />

خالِ‏ روي است.‏ ‏(اسر ارنامه ( (٣٤١)<br />

الفقر فخري وَ‏ افتَخِ‏ رُ‏ به ) حديث ( (٣٤٢)<br />

چون دنيا را بايد ترک کرد‎٬‎ همين اندک هم بسيار<br />

است.‏ (٣٤٤)<br />

فصل<br />

ِ<br />

رضا<br />

تأويل<br />

ِ<br />

پانزدهم<br />

بال‎٬‎ صبر‎٬‎ شکر‎٬‎<br />

بال حکم و قضاي ازلي است و بايد تسليم آن شد.‏<br />

(٣٤٥)<br />

اگر به بد حال تر از خود نظر کنيم‎٬‎ خدا را شکر<br />

خواهيم گفت.‏ (٣٤٧)<br />

با تحملِ‏ باليا کفاره ي گناهان داده مي شود.‏<br />

خداوند دوبار ] هم در دنيا هم در عقبيٰ‏ [ مکافات<br />

نمي کند.‏ (٣٤٩)<br />

(٣٥٠)<br />

براي بالکشان در روزِ‏ قيامت ترازو نمي نهند.‏<br />

بال محک است.‏ (٣٥٢)<br />

علل االجسام رحمة و علل القلوب عقوبة ) قوت<br />

القلوب ( (٣٥٦)<br />

مقام صبر شکر است.‏ (٣٦٠)<br />

مکملِ‏ ِ<br />

مَن لم يَصْ‏ بر علي بالئي وَ‏ لم يرضِ‏<br />

بقضائي ولم<br />

يشکُرْ‏ نعمائي فَليَتَّخِذرَبًّا سوائي ) حديثِ‏ قدسي ( (٣٦٣)<br />

(٣٦٤)<br />

درجه ي مقام رضا باالتر از صبر و شکر است.‏<br />

رضا آن است که عطا و منع<br />

ِ<br />

يک سان باشد.‏ (٣٦٤)<br />

خداوندي نزدِ‏ تو<br />

ديوانه ي پاي به زنجير شادمانه نعره مي زند‎٬‎ چون<br />

بند بر پاي دارد نه بر دل.‏ (٣٧١)<br />

فصل<br />

ِ<br />

شانزدهم تجديدِ‏ نظر در ارزشِ‏<br />

حزن و درد و غلبه بر آنها<br />

مراد و نامردايِ‏ اين جهان‎٬‎ هر دو‎٬‎ گذران است.‏ با<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي

ِ<br />

ِ<br />

ٍ<br />

ِ<br />

١٢٢ درياي جان<br />

ناپايدار غم آن نيز نفي مي شود.‏ دل در ناپايدار<br />

ِ<br />

ترکِ‏<br />

بستن خطاست.‏ (٣٧٣ و ٣٧٤)<br />

خدا در دلِ‏ بنده اي چون دوستش دارد نوحهگري<br />

و چون دشمن دارد مطربي به پا مي کند.‏ (٣٧٤)<br />

اين درد با دارو درمان نمي شود.‏ (٣٧٥)<br />

دردمندِ‏ عشق با درد مي زيَد‎٬‎ با درد مي ميرد‎٬‎ و با<br />

درد از اين جهان به آن جهان سفر مي کند.‏ (٣٧٥)<br />

] ما آن شقايقيم که با داغ زاده ايم]‏<br />

آن که درد ندارد درمان هم نمي يابد.‏ (٣٧٥)<br />

دلي که با درد آشنا گردد زنده مي شود.‏ (٣٧٥)<br />

دردِ‏ بي درمان عينِ‏ درمان است.‏ (٣٧٦)<br />

درد کيمياي جانِ‏ مردانِ‏ خداست.‏ (٣٧٦)<br />

اين درد دردِ‏ طلب و دردِ‏ عشق به خداست.‏ (٣٧٨)<br />

دردي است درمان سوز.‏ (٣٧٩)<br />

ماليک آهِ‏ برآمده از دلِ‏ پاک و اشکِ‏ گرم چکيده بر<br />

خاک را از يک ديگر مي ربايند.‏ (٣٨٤)<br />

فصل هفدهم رحمت و لطفِ‏ پروردگار<br />

ِ<br />

سَ‏ بَقَت رحمتي غضبي.‏ ) حديثِ‏ قدسي ( (٣٨٥)<br />

لَوْ‏ لَم تُذنِبوا لَذَ‏ هَبَ‏ اهللُ‏ بکُم و لَجاءَ‏ بِقوم يُذنِبونَ‏<br />

لِيَغفِر لهم.‏ ) حديث ( (٣٨٧)<br />

اگر به لطف نظري بر تو افکند هر دَمَت جاني<br />

ديگر ارزاني شود.‏ ‏(از مصيبت نامه)‏ (٣٩١)<br />

هدهد از نظرِ‏ سليمان دولت يافت.‏ (٣٩١)<br />

اين دولت به طاعت به دست نيايد.‏ (٣٩١)<br />

ال تَقْنَطوا مِن رحمَةِ‏ اهللِ‏ اِنّ‏ اهلل يَغْفِرُ‏ الذُّ‏ نوبَ‏<br />

اِنَّهُ‏ هُوَ‏ الغفورُ‏ الرَحيم.‏ ‏(زُ‏ مَر ٥٣) ٣٩:<br />

فصل<br />

ِ<br />

هجدهم توسّ‏ ل به فضل الٰهي<br />

نخستين گام در راهِ‏ نجات بيداري از خوابِ‏<br />

توبه است.‏ (٤٠٢)<br />

جميعًا<br />

غفلت و<br />

ميانِ‏ پروردگار و بنده ي او آشنايي ديرينه اي<br />

هست که پوشيده است ولي چه بسا ظاهر گردد و<br />

بازگشت به او را سبب شود.‏ (٤٠٥)<br />

درِ‏ توبه باز است.‏ (٤٠٦)<br />

عَجِّ‏ لوا بالتّوبه قبل الموت.‏ (٤٠٧)<br />

از مردِ‏ فقيري که به درگاهِ‏ پادشاه آيد پرسند:‏ چه<br />

خواهي؟ نپرسند:‏ چه آورده اي؟ (٤١١)<br />

از زندان ] =‏ دنيا]‏ با خود چه آورند؟ (٤١٢)<br />

از شورستانِ‏ دنيا مَ‏ شکي پر از اشکِ‏ شوق بر<br />

دوش به اميدِ‏ فضل تو آمده ام.‏ ‏(از مصيبت نامه ( (٤١٣)<br />

هر که چندِ‏ سپندانه اي ايمان اندر دل دارد او را از<br />

دوزخ بيرون آريد.‏ (٤١٦)<br />

فصل نوزدهم طاعت و عبوديت<br />

فَمَنْ‏ يَعْمَلْ‏<br />

مِثقالَ‏ ذَرَّةٍ‏ خَ‏ يْرًا يَرَهُ‏ وَ‏ مَن يَعْمَل مِثقالَ‏ ذَرَّةٍ‏<br />

شَ‏ رًّا يَرَهُ‏ ‏(زلزال ٧ ٩٩: و ٨) (٤١٩)<br />

ترحم بر حيوانات هم اجرِ‏ اُخروي دارد.‏ (٤٢٠)<br />

دانه اي که براي پرندگانِ‏ گرسنه پاشند در آخرت<br />

بار دهد.‏ (٤٢١)<br />

امّا اميد به فضلِ‏ الهي بدونِ‏ پيش آوردنِ‏ طاعات<br />

کبر و گستاخي است.‏ (٤٢٥)<br />

دولت را نمي توان به جبر يافت ولي توان<br />

شايسته ي دولت شد.‏ (٤٢٥)<br />

تو به طاعت عمر گذار تا سليمان بر تو نظري<br />

افکند.‏ (٤٢٦)<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

امّا طاعت خود هديه اي است که خداوند به هر<br />

که خواهد عطا کند ] پس توقع<br />

ِ<br />

بيجاست].‏ (٤٢٨)<br />

مزدِ‏ طاعتِ‏<br />

خداداده<br />

هيچ چيز شريف تر از عبوديت و هيچ نام کامل تر<br />

از نام بنده نيست.‏ (٤٢٩)<br />

بهترين بنده آن است که به فرماني رود که خدا<br />

خواهد.‏ ‏(از مصيبت نامه ( (٤٣٤)<br />

عمل بي علم و علم بي عمل به کار نيايد.‏ (٤٣٤)<br />

عابد معموراالوقات است.‏ (٤٣٧)<br />

طاعت از رويِ‏ رنگ و ريا يا عُجب و خودبيني<br />

ناخالص و بي قيمت است.‏ (٤٣٨)

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

درياي جان ١٢٣<br />

بنده خود نيز نبايد طاعتِ‏ خويش را ببيند چه<br />

رسد به آن که به ديگران نشانش دهد.‏ (٤٤٠)<br />

حتي شيرين آمدنِ‏ طاعات را با شرک برابر<br />

شمرده اند:‏ ايّاکم و استحالءِ‏ الطاعات فأنّها سمومٌ‏<br />

قاتلةٌ‏ ‏(واسطي به نقلِ‏ قشيري‎٬‎ رساله ٬ باب الرضا)‏ (٤٤٢)<br />

يحيي بن مُعاذ در مناجات مي گويد:‏ اميدش به<br />

خداوند در معصيت بيشتر است تا در طاعت.‏ (٤٤٢)<br />

طاعت نيز حجابِ‏ راه تواند بود.‏ ‏(از الهي نامه ( (٤٤٣)<br />

نمازي که از رويِ‏ عادت اقامه شود بي ارزش<br />

است.‏ (٤٤٥)<br />

فصل<br />

ِ<br />

اياز هرگز از ياد نمي برد که غالم است.‏ (٤٥٨)<br />

بيستم فضايل سلوکِ‏ باطني<br />

دو فضيلت از بنده انتظار مي رود:‏ ادب و تواضع؛ و<br />

شرطِ‏ ادب تواضع است.‏ (٤٦١)<br />

آدم اضافتِ‏ ] =‏ نسبتِ‏ [ جرم به خود کرد.‏ (٤٦٢)<br />

گناه گر چه نبود اختيارِ‏ من حافظ<br />

تو بر طريقِ‏ ادب باش و گو گناهِ‏ من است (٤٦٢)<br />

انصاف حکم مي کند که حقوق و مرتبتِ‏ ديگران<br />

را باز شناسيم.‏ (٤٦٢)<br />

تهمت و غيبت مذموم است.‏ آن که غيبت کند و<br />

توبه آوردآخرين کسي است که به بهشت راهش دهند<br />

و اگر توبه نياورد نخستين کسي است که روانه ي<br />

دوزخش کنند.‏ ‏(از الهي نامه ( (٤٦٣)<br />

پارسايان از بس خشوع گويي وعيد را براي خود<br />

و وعده را براي ديگران مقرّر مي دانند.‏ (٤٦٤)<br />

چون کسي از رد و قبول خبر ندارد چه جاي کبر<br />

است؟ (٤٦٥)<br />

(٤٦٥)<br />

عُجب همه ي طاعات و عبادات را حبطه مي کند.‏<br />

بايزيد خود را شايسته ي هم راهيِ‏ سگ نيز<br />

نمي دانست‎٬‎ چون سگ هرگز استخواني براي فردا<br />

نمي نهد و هر که رسد سنگي بر پهلوي او زند.‏ (٤٦٧)<br />

شبلي بوسه بر پاي دزدي زد که به دارش آويخته<br />

بودند‎٬‎ چون در کارِ‏ خود کامل بود و جان بر سرِ‏ آن<br />

باخته بود نه نيم مرد و مخنّث وار.‏ (٤٦٩)<br />

مرد را علوِ‏ همت بايد و کارِ‏ شاهانه.‏ (٤٧٠)<br />

اول بار است که دانستم دِرهم نيمدِرهمي هم<br />

دارد.‏ ‏(مأمون به عباس)‏ (٤٧٠)<br />

هر که از همت در اين راه آمدست<br />

گر گدايي مي کند شاه آمدست (٤٧٢)<br />

هما بر دستِ‏ شاهان مي نشيند.‏ (٤٧٢)<br />

ابراهيم<br />

ِ<br />

ادهم پادشاهي را به فقر فروخت.‏ (٤٧٣)<br />

فصل بيست و پنجم فضايل اجتماعي<br />

جوان مردي و هم بستگيِ‏ ديني منابع دوگانه ي<br />

اخالقِ‏ اجتماعي در اسالم اند.‏ (٤٧٨)<br />

کفّار نيز در جامعه ي قرين رأفتِ‏<br />

مي شوند.‏ (٤٧٩)<br />

حسن<br />

پادشاهانِ‏ ساساني سرمشقِ‏ ِ<br />

داري و عدالت شمرده شده اند.‏ (٤٧٩)<br />

اسالمي پذيرفته<br />

تدبير در کشور<br />

خدمت به ديگران‎٬‎ نمک شناسي و اداي حقِ‏<br />

خدمت‎٬‎ حرمت نهادنِ‏ جوانان بر پيران‎٬‎ وفاي به<br />

عهد‎٬‎ سخاوت و مهمان نوازي‎٬‎ تساهل با کافران و<br />

کريمي‎٬‎ اخوت‎٬‎ خدمت به تهي دستان‎٬‎ بردباري در<br />

فضايل اجتماعي در اسالم<br />

ِ<br />

برابرِ‏ گستاخي و آزارِ‏ غير از<br />

شمرده شده است.‏ (٤٨٠-٤٨٦)<br />

گفتگوي امير نصرِ‏ ساماني با الياسِ‏ محتسب‎٬‎ که<br />

در مجلس بزم امير آنچه از اسبابِ‏ طرب و باده ديد<br />

ِ<br />

شکست‎٬‎ جالب است:‏<br />

گفت اي الياسک شوريده دين<br />

گفت اي نصرک چه افتادست هين<br />

گفت اين حِ‏ سبت که فرمودت بگو<br />

گفت اين شاهي ز که بودت بگو<br />

گفت از امرِ‏ اميرالمؤمنين<br />

گفت آنِ‏ من ز ربّ‏ العالمين<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٢٤ درياي جان<br />

گفت گويي مي نترسي ذرّه اي<br />

گفت از عالَم منم وين دِرّه اي<br />

) مصيبت نامه ( (٤٨٧)<br />

مردِ‏ جاهلي به احنف بن قيس گفت:‏ اگر تو يکي<br />

گويي‎٬‎ من ده جوابت گويم.‏ احنف پاسخ داد:‏ و اگر<br />

تو ده هم گويي‎٬‎ من يک هم با تو نگويم.‏ ‏(از<br />

مصيبت نامه ( (٤٨٨)<br />

] نقل<br />

ِ<br />

خالصه ي حکاياتي که در آنها بردباري و<br />

شفقتِ‏ قدرت مندان در قبالِ‏ زيردستان‎٬‎ عفو و کرم<br />

آنان‎٬‎ نا اميد نکردنِ‏ اميدواران و دعا کردنِ‏ جفاکارانِ‏<br />

نادان به تمثيل در آمده است]‏<br />

بپيوند با کسي که از تو بريد‎٬‎ ببخش به کسي که<br />

محرومت گردانيد‎٬‎ ببخشاي کسي را که بر تو ستم<br />

کرد.‏ (٤٩٠)<br />

ناسزاگو و خوش رو هر کدام از آنچه دارند خرج<br />

مي کنند.‏ (٤٩١)<br />

] حکايتِ‏ دزدي که به خانه ي جنيد رفت و آنچه<br />

توانست بيابد پيراهني بود که‎٬‎ براي فروش آن در بازار‎٬‎<br />

معرّ‏ ف بود که نمي يافت و‎٬‎ سر انجام‎٬‎ پيراهن به<br />

گواهيِ‏ خود جنيد که گفت آن را مي شناسد‎٬‎ فروخته<br />

شد ) از مصيبت نامه).‏ هم چنين حکايتِ‏ رفتارِ‏<br />

کريمانه ي احمدِ‏ خضرويه با دزد ) از مصيبت نامه و تذکرة<br />

االولياء).‏ و هم حکاياتي در تساهل و نوع دوستيِ‏<br />

بزرگانِ‏ تصوّ‏ ف]‏<br />

بار الٰها‎٬‎ اگر مشيّتِ‏ تو بر اين قرار گرفته است که<br />

محتاج<br />

ِ<br />

يکي از بندگانِ‏ خود را به آتش دوزخ عذاب دهي‎٬‎<br />

جسم مرا آن چنان بزرگ کن که ديگر کسي جزمن درآن<br />

جاي نگيرد.‏ ‏(سخنِ‏ بايزيد:‏ از نورالعلوم واسرار التوحيد)‏<br />

فصل<br />

ِ<br />

بيست و دوم رفتار با حيوانات<br />

آزارِ‏ صوفي نه به انسان بايد برسد نه به حيوان.‏ (٤٩٧)<br />

جوان مردي را مهمان کني کم از آن نباشد که<br />

سگانِ‏ محلت را ازآن نصيب بوَ‏ د.‏ ) رساله ي قشيريه )(٥٠١)<br />

‏[رابعه گوشتِ‏<br />

جانوران رام او بودند]‏ (٥٠٣)<br />

ِ<br />

حيوان نمي خورد؛ از اين رو<br />

فصل بيست وسوم تقرّ‏ ب به درگاهِ‏ احديّت<br />

ِ<br />

جانِ‏ عارف متوجهِ‏ ذاتِ‏ متعال است.‏ (٥٠٥)<br />

التقريب بالنوافل.‏ (٥٠٧)<br />

چون طاعت وسيله ي توحيدِ‏ حق نشود‎٬‎ چه بسا<br />

گناه وسيله ساز گردد.‏ (٥٠٧) ] در دلِ‏ دوست به هر<br />

حيله رهي بايد کرد/‏ طاعت از دست نيايد گنهي بايد<br />

کرد]‏<br />

(٥٠٨)<br />

طاعت پيوندِ‏ شاخ ترِ‏ درختِ‏ ذاتِ‏ توست با اصل.‏<br />

خداوند را چنان عبادت کن که گويي او را مدام<br />

پيشِ‏ رو داري.‏ (٥٠٨)<br />

خداوند در درون است‎٬‎ هر چند او را در بيرون<br />

مي پندارند.‏ (٥١١)<br />

احساسِ‏ قربِ‏ به حق را انس خوانند.‏ (٥١١)<br />

حضور هم شاديِ‏ دل است هم آرايشِ‏<br />

آسايشِ‏ باطن و جمعيتِ‏ خاطر.‏ (٥١٢/٥١١)<br />

جان و<br />

سلوکِ‏ باطني حضورِ‏ عند الحق و غيبت از خلق<br />

است‎٬‎ چنان که ذکرِ‏ حق بر دل مستولي گردد و به<br />

واسطه ي دل حضور نزدِ‏ حق به حاصل آيد.‏ (٥١٢)<br />

نقدِ‏ حضور توشه و چراغ راه است.‏ (٥١٢)<br />

قربِ‏ حق به جهد حاصل نشود‎٬‎ اما خود را آماده<br />

دار‎٬‎ بو که نظرِ‏ عنايت بر تو افتد.‏ (٥١٤)<br />

بي جمالِ‏ حق خلدِ‏ برين هم نور ندهد.‏ (٥١٥)<br />

خداوند به پيشوازِ‏ بنده اي مي آيد که جوياي قربِ‏<br />

اوست.‏ (٥١٦)<br />

ال احدَ‏ اَغْيَرُ‏ من اهلل.‏ (٥١٨)<br />

چون خيار ده به دانگي بوَ‏ د نفايه را چه خطر بوَ‏ د؟<br />

] ايهام:‏ چون برگزيدگان را ده به دانگي فروشند‎٬‎ قلب<br />

و ناسره را چه قدر و ارزشي است؟]‏<br />

‏(رساله ي قشيريه)‏<br />

(٥٢٥)<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

درياي جان ١٢٥<br />

اسبابِ‏ دنيوي که ما را از حق مشغول دارند در<br />

حکم بت اند.‏ (٥٢٥)<br />

اصنام خلق متعددند:‏ بعضي را بت نفْس است و<br />

بعضي را فرزند و بعضي را مال و بعضي را زن و<br />

بعضي را حرمت و بعضي را نماز و روزه و زکات و<br />

حال.‏ ) تذکرة االولياء ( (٥٢٨)<br />

چون از رضا لذت يافت و به دل راحت‎٬‎ از شهودِ‏<br />

حق محجوب گشت.‏ ‏(رساله ي قشيريه)‏ (٥٢٨)<br />

سهم<br />

ِ<br />

طالب دل چون از ريب پاک کند‎٬‎ نورِ‏ حق در آن<br />

جام ساقيِ‏ ازل نوشد‎٬‎<br />

ِ<br />

تابيدن گيرد؛ چون جرعه اي از<br />

هر دو عالم از ياد ببرد؛ از کفر و ايمان پروا ندارد تا<br />

دري به سينه ي او گشوده شود که در آن سو نه کفر<br />

مانَد نه ايمان.‏ (٥٢٩)<br />

در باز است‎٬‎ ديدگان بسته است.‏ (٥٣٠)<br />

‏(پايانِ‏ درياي جان ٬ جلدِ‏ اول)‏<br />

اين مقاله و تصحيح نمونه هاي چاپيِ‏ آن‎٬‎ ديداري با بانو مهرآفاقِ‏<br />

ِ<br />

پس از فراغت از تحريرِ‏<br />

بايبوردي دست داد و در بابِ‏ ايشان در ترجمه ي درياي جان اطالعاتي کسب شد که<br />

گزارشِ‏ اجماليِ‏ آن را خالي از فايده نمي داند:‏<br />

متنِ‏ آلمانيِ‏ اثر شاملِ‏ مقدمه و ٣٠ فصل است به اضافه ي ‏«کتاب شناسي»‏ ‏(در ٣٤<br />

صفحه)‏ و نمايه ي تحليليِ‏ بسيار مفصل ‏(در ١٠٦ صفحه).‏<br />

حجم کم تر از نيم کتاب را در بر دارد.‏<br />

ِ<br />

جلدِ‏ اول از نظرِ‏<br />

متنِ‏ آلمانيِ‏ اثر اول بار در سالِ‏ ١٩٥٨ ‏(ليدن)‏ چاپ و منتشر شده و فقط در سالِ‏ ١٩٧٨<br />

چاپ دوم رسيده است.‏<br />

ِ<br />

‏(ليدن)‏‎٬‎ پس از وفاتِ‏ مؤلف‎٬‎ به<br />

ترجمه ي متنِ‏ کتاب به پايان رسيده است:‏ از بخشي که هنوز چاپ و منتشر نشده<br />

فصل هاي ٢٤ و ٢٥ را شادروان زرياب ترجمه کرده و بقيه ي فصول (٢٦-٣٠) را بانو<br />

بايبوردي.‏ ترجمه ي فصلِ‏ (٧٠ ٢٦ صفحه)‏ بسيار دشوار بوده و شش ماه طول کشيده است.‏<br />

ترجمه ي فصول به منابع موادِ‏ متن نيز مراجعه و نظر داشته که اهلِ‏<br />

ِ<br />

بانو بايبوردي حينِ‏<br />

فن بارِ‏ گرانِ‏ رنجي را که مترجم از اين حيث کشيده است خود مي توانند بسنجند.‏<br />

ترجمه ي ‏«نمايه ي تحليلي»‏ هنوز به پايان نرسيده است.‏ مترجم در مراجعاتي که قهرًا<br />

حينِ‏ ترجمه ي نمايه به متن داشته متوجهِ‏ سقطات و احيانًا جابه جايي ها و سهوهايي در فصولِ‏<br />

شادروان زرياب شده است.‏<br />

فصولي که هنوز به مرحله ي چاپ و نشر نرسيده ظاهرًا جنبه ي نظريِ‏ قوي تري دارد و<br />

حاويِ‏ مباحثِ‏ عميق تري است.‏<br />

دوم درياي جان به قلم زبان دان و<br />

ِ<br />

به هر حال‎٬‎ مشتاقان چشم به راهِ‏ انتشارِ‏ جلدِ‏ ِ<br />

پژوهنده و امين به همتِ‏ ‏«انتشاراتِ‏ بين الملليِ‏ الهديٰ‏ « هستند.‏ ©<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي<br />

مترجم<br />

ِ<br />

سهم<br />

ِ

ِ<br />

ِ<br />

مقاله نامه ها<br />

ماندانا صديق بهزادي<br />

ايرج<br />

فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فارسي در زمينه ي تحقيقاتِ‏ ايراني ٬ به کوششِ‏ ِ<br />

١٣٦١-٬١٣٧٠ شرکتِ‏ انتشاراتِ‏ علمي و فرهنگي‎٬‎ ١٣٧٤ ش‎٬‎ ٧٨٣ ص.‏<br />

افشار‎٬‎ ج ٬٥<br />

سياهه اي است از مشخصاتِ‏ مقاله هاي منتشر شده در نشرياتِ‏ ادواري.‏ در<br />

١<br />

مقاله نامه<br />

اصطالح مقاله نامه ٬ چنين آمده است:‏ «١. صورتي از مقاله ها<br />

اصطالح نامه ي کتاب داري‎٬‎ ذيلِ‏ ِ<br />

که بر حسبِ‏ سرشناسه ‏(پديد آور يا عنوان)‏ به صورتي مستقل يا در آخرِ‏ کتاب ها به صورتِ‏<br />

ي خاص يا گروهي از<br />

٢<br />

منابع و مآخذ چاپ شود؛ ٢. نمايه سازيِ‏ موضوعيِ‏ مقاالت پي آيند<br />

پي آيندها؛ ٣. فهرستي مرکب از شناسه هاي مندرجاتِ‏ مجالت يا سايرِ‏ پي آيندها خواه<br />

فهرستِ‏ يک مجله ي خاص باشد يا گروهي از مجالت را در بر بگيرد.‏ ذيلِ‏ هر شناسه<br />

مشخصاتِ‏ کاملِ‏ کتاب شناختي ‏(مقاله شناختي)‏ مقاله ي مربوط ذکر مي شود».‏<br />

در سده ي هجدهم‎٬‎ مقاالتِ‏ علمي جايگاهِ‏ ويژه اي يافتند؛ اما‎٬‎ در واقع‎٬‎ در سده ي بيستم<br />

بود که بر شمارِ‏ مجالت و نشرياتِ‏ ادواري به نحوِ‏ چشم گيري افزوده شد و تدوين و تهيه ي<br />

مقاله نامه ها رونق گرفت و مقاله نامه از ابزارهاي مهم تحقيق به حساب آمد.‏ مقاله نامه ها کليدِ‏<br />

تحقيق در هر علم محسوب مي شوند و ترديدي نيست که دست يافتن به مقاالت براي آگاه<br />

شدن از جديدترين تحقيقات حايزِ‏ اهميتِ‏ خاصي است.‏<br />

نخستين مقاله نامه به زبانِ‏ فارسي با عنوانِ‏ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فارسي به کوششِ‏ ايرج افشار‎٬‎ در<br />

مهرِ‏ سالِ‏ ٬١٣٤٠ به نفقه ي انتشاراتِ‏ دانشگاهِ‏ تهران منتشر شد.‏ در سالِ‏ ٬١٣٤٠ مقاله نامه ي<br />

ديگري با عنوانِ‏ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ جغرافيايي ٬ تاليفِ‏ محمدحسنِ‏ گنجي با هم کاريِ‏ جوادِ‏<br />

صفي نژاد به همتِ‏ انتشاراتِ‏ دانشگاهِ‏ تهران منتشر گرديد.‏ در اين فهرست‎٬‎ دوره هاي مختلفِ‏<br />

١٣٢ نشريه از بدوِ‏ انتشار تا پايانِ‏ سالِ‏ ١٣٣٧ بررسي شده است.‏ اين فهرست‎٬‎ داراي نمايه‎٬‎<br />

نويسنده‎٬‎ موضوع‎٬‎ مترجم‎٬‎ اماکنِ‏ جغرافيايي و فهرستِ‏ عناوينِ‏ جغرافيايي است.‏ فهرستِ‏<br />

1) Periodical Index 2) periodical<br />

نام<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

موضوعيِ‏ مقاالتِ‏ اقتصادي به نفقه ي بانک مرکزيِ‏ ايران در سالِ‏ ١٣٤٦ منتشر شد.‏ در اين<br />

فهرست‎٬‎ مقاالتِ‏ اقتصادي بر حسبِ‏ موضوع رده بندي شده است.‏ مطالبِ‏ اقتصادي به ١٥

ِ<br />

مقاله نامه ها ١٢٧<br />

گروه تقسيم و هر گروه با يکي از حروفِ‏ الفبا نشان داده شده است.‏ اين کتاب داراي نمايه ي<br />

تحليليِ‏ موضوعات است.‏<br />

موسي زاده ي فصيح و ابراهيم همداني<br />

ِ<br />

ايرج افشار‎٬‎ يوسفِ‏<br />

فهرستِ‏ مقاالتِ‏ حقوقي به همتِ‏ ِ<br />

در سالِ‏ ١٣٤٧ به نفقه ي انتشاراتِ‏ دانشگاهِ‏ تهران منتشر شد.‏ اين فهرست داراي عنوان و<br />

مشخصاتِ‏ مقاالتي است که به زبانِ‏ فارسي درباره ي مطالبِ‏ حقوقي نوشته يا ترجمه شده و<br />

چاپ ايران و افغانستان انتشار يافته است.‏<br />

در مجالت و نشرياتِ‏ ادواريِ‏ ِ<br />

در سالِ‏ ٬١٣٤٧ مؤسسه ي مطالعات و تحقيقاتِ‏ اجتماعي مقاله نامه ي ديگري با عنوانِ‏<br />

فهرستِ‏ مقاالتِ‏ مربوط به علومِ‏ اجتماعي منتشر کرد.‏ اين فهرست داراي نمايه ي نام نويسندگان‎٬‎<br />

مترجمان و مجالت و کتاب خانه هاي حافظِ‏ آثار است.‏<br />

فهرستِ‏ موضوعيِ‏ مقاالتِ‏ اقتصاديِ‏ مجالتِ‏ فارسي (١٢٩٧-١٣٤٠) در سالِ‏ ٬١٣٥٥ به همتِ‏<br />

غالمرضا منصور و به نفقه ي انتشاراتِ‏ دانشکده ي اقتصاد‎٬‎ منتشر شد.‏ در رده بنديِ‏ مقاالتِ‏<br />

هر موضوع‎٬‎ ترتيبِ‏ الفبايي رعايت شده است.‏<br />

مرکزِ‏ اسنادِ‏ فرهنگيِ‏ آسيا وابسته به وزارتِ‏ فرهنگ و هنر‎٬‎ در سالِ‏ ٬١٣٥٥ مقاله نامه ي<br />

عموميِ‏ ديگري‎٬‎ با عنوانِ‏ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فرهنگي در مطبوعاتِ‏ ايران ٬ منتشر کرد.‏ در سالِ‏<br />

٬١٣٥٧ انتشارِ‏ اين فهرست متوقف گرديد.‏ در سالِ‏ ٬١٣٦١ سازمانِ‏ مدارکِ‏ فرهنگيِ‏ انقالبِ‏<br />

اسالمي وابسته به وزارتِ‏ فرهنگ و ارشادِ‏ اسالمي اقدام به انتشارِ‏ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ انقالبِ‏<br />

اسالمي در مطبوعاتِ‏ ايران کرد.‏ اين فهرست‎٬‎ که‎٬‎ در واقع‎٬‎ به نوعي‎٬‎ ادامه ي کارِ‏ فهرستِ‏<br />

مقاالتِ‏<br />

فرهنگي در مطبوعاتِ‏ ايران است‎٬‎ به صورتِ‏ فصل نامه منتشر مي شود.‏ عنوانِ‏ اين فهرست بعدًا<br />

به فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فارسي در مطبوعاتِ‏ جمهوريِ‏ اسالميِ‏ ايران مبدّ‏ ل شد.‏ اين فصل نامه نيز<br />

نام اشخاص‎٬‎ فهرستِ‏ تحليليِ‏<br />

ِ<br />

موضوعي است و در آخرِ‏ هر شماره ي اين نشريه نمايه ي<br />

موضوعي و صورتي از اساميِ‏ مجالتي که مقاالتِ‏ آنها در فهرست درج شده آمده است.‏<br />

همچنين مي توان از مقاله نامه ي موضوعيِ‏ برنامه ريزيِ‏ توسعه‎٬‎ مسائلِ‏ اقتصادي‎٬‎ اجتماعي‎٬‎ روابطِ‏<br />

بين المللي ٬ از انتشاراتِ‏ مرکزِ‏ مدارکِ‏ اقتصادي اجتماعيِ‏ سازمانِ‏ برنامه و بودجه؛ فهرستِ‏<br />

مقاالتِ‏ جنگِ‏ تحميلي در مطبوعاتِ‏ جمهوريِ‏ اسالميِ‏ ايران ٬ از انتشاراتِ‏ وزارتِ‏ فرهنگ و ارشادِ‏<br />

اسالمي؛ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ مربوط به خراسان؛ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ زنان؛ فهرستِ‏ مقاالت و نوشته هاي مربوط<br />

به کودکان و نوجوانان در مطبوعاتِ‏ ايران نام برد.‏<br />

چند مجله نيز به انتشارِ‏ فهرست هاي جداگانه اقدام کرده اند‎٬‎ مانندِ‏ فهرستِ‏<br />

مقاالتِ‏ مجله ي<br />

نگين‎٬‎ فهرستِ‏ مجله ي سخن؛ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ نشرِ‏ دانش؛ فهرستِ‏ هشت ساله ي مقاالتِ‏ کيهانِ‏ فرنگي؛ و<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نقد و بررسي

ِ<br />

١٢٨ مقاله نامه ها<br />

فهرستِ‏<br />

سه ساله ي رسانه.‏<br />

در مواردي هم فهرستِ‏ مقاالت همراه با اطالعاتِ‏ کتاب شناختيِ‏ کتاب ها در يک مجلد<br />

چاپ شده است‎٬‎ مانندِ‏ کتاب شناسيِ‏ زبان و زبان شناسي‎٬‎ کتاب شناسيِ‏ اطالعات و ارتباطات .<br />

بنام<br />

ِ<br />

ايرج افشار‎٬‎ کتاب شناسِ‏ ايران‎٬‎ يکي از مهم ترين<br />

فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فارسي‎٬‎ تدوينِ‏ ِ<br />

ابزارهاي تحقيق و مرجع در زمينه ي اير ان شناسي و اسالم شناسي است.‏ تاکنون ٥ جلد از اين<br />

مقاله نامه منتشر شده است.‏<br />

تدوين و نشرِ‏ اين سلسله مقاله نامه ها از سالِ‏ ١٣٢٩ آغاز شد؛ ولي‎٬‎ به داليلي‎٬‎ چند سالي<br />

دچار فترت گرديد.‏ جلدِ‏ اولِ‏ اين فهرست شاملِ‏ نام و نشانِ‏ شش هزار مقاله به زبانِ‏ فارسي<br />

چاپ ايران و خارج از ايران ‏(مجله ها‎٬‎ سال نامه ها و مجموعه ها)‏<br />

است که در نشرياتِ‏ ادواريِ‏ ِ<br />

تأسيس و طبع مجله به زبانِ‏ فارسي تا آخرِ‏ سالِ‏ ٬١٣٣٨ در زمينه هاي متعدّ‏ دِ‏ تحقيقاتِ‏<br />

ِ<br />

از بدوِ‏<br />

مربوط به ايران و اسالم‎٬‎ منتشر شده است.‏ جلدِ‏ دوم حاويِ‏ نام و نشانِ‏ مقاالت و خطابه ها و<br />

گفتارهاي منتشر شده در سال هاي ‎١٣٤٥-١٣٣٩‎؛ جلدِ‏ سوم حاويِ‏ مقاالتِ‏ منتشر شده در<br />

سال هاي ‎١٣٥٠-١٣٤٦‎؛ چهارمين جلد حاويِ‏ مقاالتِ‏ منتشر شده در سال هاي<br />

‎١٣٦٠-١٣٥١‎؛ و پنجمين جلد حاويِ‏ مقاالت و گفتارهاي منتشر شده در سال هاي<br />

١٣٦١-١٣٧٠ است.‏ منابع<br />

ِ<br />

مطالعاتِ‏ ايراني است.‏<br />

فهرست مجله ها و سال نامه ها و مجموعه هاي فارسيِ‏ مربوط به<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تقسيم بنديِ‏ موضوعي<br />

فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فارسي به صورتِ‏ موضوعي تنظيم و در آن از شيوه ي تقسيم بنديِ‏<br />

Index Islamicus استفاده شده است.‏ البته‎٬‎ در مواردِ‏ الزم تصرفاتي نيز در آن انجام گرفته و<br />

هر يک از مباحث به ترتيبِ‏ الفباي اساميِ‏ نويسندگان مرتب شده است.‏ اين کتاب مشتمل<br />

است بر فصل هاي کليات‎٬‎ اديان و مذاهب‎٬‎ فلسفه و علوم‎٬‎ هنر و صنعت‎٬‎ جغرافيا‎٬‎<br />

مردم شناسي و نژ ادشناسي و مباحثِ‏ اجتماعي‎٬‎ باستان شناسي‎٬‎ تاريخ‎٬‎ زبان و زبان شناسي و<br />

ادبيات.‏ عناوينِ‏ اين فصول در جلدها تغيير کرده‎٬‎ ولي اين تغييرات بيش تر جنبه ي لفظي دارد.‏<br />

در زيرِ‏ تقسيماتِ‏ کلي‎٬‎ موضوعات و رده هاي فرعيِ‏ متناسب با هر بخش آمده است.‏ در هر<br />

نام مقاله تنظيم شده است.‏ مقاله هايي که در<br />

ِ<br />

بخش‎٬‎ مقاله هاي يک نويسنده به ترتيبِ‏ الفباي<br />

نام<br />

بخشِ‏ انتقادِ‏ کتاب آمده به ترتيبِ‏ الفباييِ‏ نام نويسنده ي مقاله است و نه به ترتيبِ‏ الفباييِ‏ ِ<br />

نويسنده ي کتابِ‏ موردِ‏ انتقاد.‏

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

مقاله نامه ها ١٢٩<br />

تنظيم<br />

ِ<br />

مدخل ها<br />

مدخلِ‏ انتخاب شده نام نويسنده ي مقاله است.‏<br />

نام اشهرِ‏ آن ضبط شده است.‏<br />

ِ<br />

نام اشخاص بر اساسِ‏ نام خانوادگي يا<br />

ِ<br />

<br />

لقب ها و عنوان ها از قبيلِ‏ دکتر‎٬‎ مهندس‎٬‎ استاد‎٬‎ حاجي‎٬‎ ميرزا و غيره از نام<br />

مدخل حذف شده است.‏<br />

اشخاص در<br />

نام هاي نويسندگانِ‏ عرب‎٬‎ هندي‎٬‎ پاکستاني و گاه افغاني به همان صورتي که در اصل<br />

ضبط شده اند در مدخل آمده است؛ مانندِ‏ محمد رياض.‏<br />

نام نويسندگانِ‏ چيني با<br />

ِ<br />

نام خانوادگيِ‏ نويسندگانِ‏ ژاپني عنوانِ‏ مدخل شده است‎٬‎ اما<br />

ِ<br />

<br />

ضبطِ‏ اصلي در مدخل آمده است يعني نام خانوادگي در آغازِ‏ اسم و نام شخص به دنبالِ‏ آن.‏<br />

نام هايي که از زبان هاي اروپايي نقل شده و به دو يا سه صورت آمده در اين فهرست به<br />

همان صورتي که در مقاله بوده ضبط شده است.‏ در فهرستِ‏ اعالم‎٬‎ حتي االمکان‎٬‎ به يکي<br />

بودنِ‏ آن دو اشاره شده است.‏<br />

نقد و بررسي<br />

نمايه ها<br />

نام<br />

در آخرِ‏ هر جلد‎٬‎ نمايه هاي الفباييِ‏ ِ<br />

اعالم<br />

ِ<br />

نام اشخاص‎٬‎<br />

ِ<br />

نويسندگان و مترجمان‎٬‎<br />

نام کتاب ها‎٬‎ اماکنِ‏ جغرافيايي و تاريخي‎٬‎ اقوام و ملل و مذاهب‎٬‎ مباحثِ‏ لغوي و<br />

ِ<br />

جغر افيايي‎٬‎<br />

مفردات و نمايه ي تحليليِ‏ مطالب آمده است.‏ اين نمايه ها از جلدِ‏ اول تا جلدِ‏ پنجم<br />

دست خوشِ‏ تغييراتِ‏ لفظي قرار گرفته و گاهي چند فهرست در هم آميخته شده است.‏<br />

انتخابِ‏ موضوع ها در نمايه ي موضوعي‎٬‎ که در جلدِ‏ پنجم عنوانِ‏ ‏«فرهنگ واره ي موضوعي و<br />

مدني»‏ پيدا کرده‎٬‎ بيش تر بر گرفته از کليدواژه هاي موضوعيِ‏ به کار رفته در عنوانِ‏<br />

مقاله هاست‎٬‎ که البته در اين مورد سليقه اي عمل شده و يک دستيِ‏ الزم رعايت نشده است و<br />

بسياري از واژه هاي موضوعيِ‏ عنوان ها در نمايه ي موضوع ديده نمي شود.‏ چنانچه نمايه ي<br />

موضوعي از کليه ي عنوان هاي مقاله ها به طورِ‏ قاعده مند‎٬‎ با استفاده از سرعنوانِ‏ موضوعي<br />

همراه با ارجاع هاي الزم‎٬‎ تهيه مي شد‎٬‎ شاخص هاي بازيابيِ‏ موضوعيِ‏ متعددي در دست رسِ‏<br />

مراجعه کننده قرار مي گرفت.‏<br />

در ابتداي هر جلد نيز فهرستِ‏ مجله ها‎٬‎ سال نامه ها و مجموعه هايي که از مقاله هاي آن در<br />

اين فهرست استفاده شده درج گرديده است.‏ مجله ها و نشريه ها و مجموعه هايي که در اين<br />

فهرست آمده زمينه ي پژوهشي داشته است.‏ عالوه بر مجله هاي ايراني‎٬‎ نشرياتِ‏ ادواريِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٣٠ مقاله نامه ها<br />

سايرِ‏ کشورها‎٬‎ مانندِ‏ آريا‎٬‎ کابل‎٬‎ ادب و هرات ‏(افغانستان)‏‎٬‎ سودمند ‏(مصر)‏‎٬‎ هالل ‏(پاکستان)‏‎٬‎ و<br />

نيز تعدادي سال نامه و مجموعه که در خارج از ايران منتشر شده در فهرست آمده است.‏<br />

فهرستِ‏<br />

مقاالتِ‏ فارسي يکي از معتبرترين مقاله نامه ها به زبانِ‏ فارسي است.‏ کساني که با<br />

علمي به بررسي و تحقيق مي پردازند مي دانند که تهيه و تنظيم فهرستي روزآمد چقدر<br />

ِ<br />

روشِ‏<br />

دشوار و وقت گيراست و چه همتي را اقتضا مي کند و چه مشکالتي برسرِ‏ راه دارد.‏ ايرج افشار<br />

تهيه و تنظيم اين مقاله نامه‎٬‎ از جمله مشکالتِ‏ دست يابي به<br />

ِ<br />

در مقدمه به برخي از مشکالتِ‏<br />

دوره هاي کاملِ‏ مجله ها در کتاب خانه ها‎٬‎ اشاره کرده است.‏ در اين فهرست لغزش هايي روي<br />

نام خانوادگي<br />

ِ<br />

نام خانوادگي در مواردي که<br />

ِ<br />

داده که معموًال از دشواريِ‏ تشخيصِ‏ مرزِ‏ نام و<br />

ترکيبي است و تعيينِ‏ هويتِ‏ نويسندگاني که تغييرِ‏ نام خانوادگي داده اند يا تشابهِ‏ اسميِ‏<br />

نويسندگان ناشي مي گردد و ايرج افشار به پاره اي از آنها در مقدمه اشاره کرده است.‏ تشخيصِ‏<br />

موضوع<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مقاله هاي چند وجهي نيز‎٬‎ همان طور که در مقدمه ذکر شده‎٬‎ يکي از دشواري هاي<br />

فهرست نگاريِ‏ مقاله هاست.‏ بسياري از مقاله ها مي توانند در دو يا سه جا در فهرست قرار<br />

گيرند‎٬‎ که مؤلف با تهيه ي فهرست واره اي کلمه اي به رفع اين مشکل پرداخته است.‏<br />

نام<br />

ِ<br />

در حروف چينيِ‏ اين فهرست براي<br />

اسم مجله ها و مجموعه ها از حروفِ‏<br />

ِ<br />

عنوانِ‏ مقاله داشته باشد.‏<br />

نويسندگانِ‏ مقاله ها از حروفِ‏ درشت تر و براي<br />

خوابيده ‏(ايرانيک / ايتاليک)‏ استفاده شده تا تمايزي با<br />

ميزانِ‏ انطباقِ‏ تهيه ي هر مقاله نامه با معيارهاي معتبر در اين زمينه از اهميتِ‏ ويژه اي<br />

برخوردار است.‏ به معيارِ‏ انجمنِ‏ نمايهسازانِ‏ امريکايي (AST) ‎٬‎ ايزو (ISO) و انجمنِ‏<br />

نمايهسازانِ‏ بريتانيا ‏(بي.‏ اس.‏ ٣٧٠٠) مالک هاي کليِ‏ ارزيابيِ‏ مقاله نامه به اين شرح است:‏<br />

وجودِ‏ مقدمه ي جامع ‏(نشان دهنده ي محتوا‎٬‎ سازمان دهي‎٬‎ ساخت و ترکيبِ‏<br />

وجودِ‏ فهرستي از نشرياتِ‏ زيرِ‏ پوششِ‏ نمايه؛<br />

استمرار‎٬‎ فاصله ي انتشار و سرعت؛<br />

نمايه)؛<br />

تهيه ي مقاله نامه بر اساسِ‏ الگويي منطقي‎٬‎ متعادل و سازگار؛<br />

تهيه ي شاخص هاي بازيابيِ‏ موضوعي‎٬‎ بيش تر براي دست يابيِ‏ بهتر به اطالعات؛<br />

کامل بودنِ‏ پوششِ‏ نمايه؛<br />

استفاده از ابزارهاي خاص براي نمايه سازي؛<br />

ارائه ي راه هاي بازيابيِ‏ متعدد به منظورِ‏ دست يابي به اطالعاتِ‏ موردِ‏ نظر؛<br />

نظام<br />

وجودِ‏ ِ<br />

ارجاع ها؛

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

مقاله نامه ها ١٣١<br />

وجودِ‏ ارجاع هاي جاي نما براي راه نمايي به محلِ‏ اخص براي اطالعاتِ‏ موردِ‏ نظر؛<br />

وجودِ‏ عنوانِ‏ مکررِ‏ باالي هر صفحه؛<br />

تسلطِ‏ نمايهساز بر زمينه ي موضوعيِ‏ مقاله نامه.‏<br />

تنظيم شناسه هاي کتاب شناختيِ‏ مقاله ها به طورِ‏ کامل و به ترتيب ‏(نويسنده‎٬‎ عنوانِ‏<br />

ِ<br />

مقاله‎٬‎ مترجم‎٬‎ نام نشريه‎٬‎ شمارهگذاري‎٬‎ دوره‎٬‎ تاريخ انتشار و شماره ي صفحه).‏<br />

با توجه به اين معيارها‎٬‎ مالحظه مي شود که مقدارِ‏ درخوري از آنها در تنظيم فهرستِ‏<br />

مقاالتِ‏ فارسي رعايت شده است.‏<br />

ارزنده ي ايرج افشار ارج<br />

ِ<br />

جامعه ي کتاب و کتاب خوان و اهلِ‏ قلم و پژوهش‎٬‎ بر خدمتِ‏<br />

مي نهند.‏ اميد است که به دستِ‏ پر توانِ‏ اين محقق و کتاب شناسِ‏ گران مايه و شيفته ي فرهنگِ‏<br />

اصيل ايراني و اسالمي جلدهاي ديگرِ‏ اين فهرست روز آمدتر منتشر شود و‎٬‎ از آن خوش تر‎٬‎<br />

دوره ي پنج جلدي‎٬‎ با يک دستي و يک پارچگيِ‏ بيشتر‎٬‎ ادغام و در يک يا چند مجلد در<br />

دست رسِ‏<br />

محققان قرار گيرد.‏<br />

نقد و بررسي<br />

ارجاعات<br />

. ١ يوريِ‏ سلطاني‎٬‎ فروردينِ‏ ر استين‎٬‎ اصطالحنامه ي کتابداري.‏ ويرايشِ‏ ٬٢ تهران‎٬‎ کتاب خانه ي<br />

مليِ‏ جمهوريِ‏ اسالميِ‏ ايران‎٬‎ ‎١٣٧٢‎؛<br />

. ٢ نوراهللِ‏ مرادي‎٬‎ مرجع شناسي:‏ شناختِ‏ خدمات و کتاب هاي مرجع.‏ تهران‎٬‎ فرهنگِ‏ معاصر‎٬‎ ‎١٣٧٢‎؛<br />

. ٣ ايرج افشار‎٬‎ فهرستِ‏ مقاالتِ‏ فارسي ٬ تهران‎٬‎ انتشاراتِ‏ دانشگاهِ‏ تهران‎٬‎ ١٣٤٠-٬١٣٧٤ ج‎١‎<br />

ِ<br />

و‎٢‎ ‏(انتشاراتِ‏ دانشگاهِ‏ تهران‎٬‎ ١٣٤٠ و ‎١٣٤٨‎‏)؛ ج ٣ ‏(کتاب هاي جيبي با هم کاريِ‏<br />

فرانکلين ‏(‏‎١٣٥٥‎‏)؛ ج ٤ و ٥ ‏(شرکتِ‏ انتشاراتِ‏ علمي و فرهنگي‎٬‎ ١٣٧٤) ٬١٣٦٩<br />

4. Harold Borko, Charles L. Bernier, Indexing Concepts and Methods, New York,<br />

Academic press, 1978;<br />

5. Iso Recommendation, Layout of Periodicals, 1954;<br />

6. British Standard Recommendation for the Preparation of Indexes, B.S-3700, 1976.<br />

. ٧ فتانه ي راحمي پور‎٬‎ بررسيِ‏ نمايه نامه هاي نشرياتِ‏ ادواريِ‏ فارسيِ‏ انتشار يافته در تهران در سال هاي<br />

١٣٥٧-١٣٧٣ ‏(پايان نامه ي کارشناسيِ‏ ارشد دانشکده ي مديريت و اطالع رسانيِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

پزشکي‎٬‎ .(١٣٧٤ ©

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني<br />

احمدِ‏ صفّ‏ ارمقدّ‏ م<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

در مقاله اي با عنوانِ‏ ‏«فرهنگستانِ‏ دوم»‏ در شماره ي دوم از سالِ‏ اول ‏(تابستانِ‏ ١٣٧٤) نامه ي فرهنگستان ٬ ذيلِ‏<br />

عنوانِ‏ فرعيِ‏ ‏«عمل کردِ‏ فرهنگستانِ‏ دوم»‏ ‏(ص ١٦٠) آمده است که فعاليت هاي علميِ‏ فرهنگستان در چارچوبِ‏<br />

دو برنامه ي عمده صورت مي گرفته است:‏ يکي برنامه ي واژهگزيني و ديگري برنامه ي تحقيقاتي.‏ برنامه و<br />

طرح هاي تحقيقاتي و اجراي آنها که در هشت پژوهش گاه سازمان يافته بود در مقاله ي مذکور شرح داده شده<br />

است.‏ اينک‎٬‎ در تکميلِ‏ آن‎٬‎ شرح فعاليتِ‏ پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني از نظرِ‏ خوانندگان مي گذرد.‏<br />

وظيفه ي پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني برگزيدنِ‏ واژه هاي فارسي در برابرِ‏ واژه هاي بيگانه بود.‏ شمارِ‏<br />

گروه هاي واژهگزيني از ٩ کميسيون در سالِ‏ ١٣٤٩ به ٢٨ گروه در آخرين سال (١٣٥٧) به<br />

اين شرح افزايش يافت:‏ آموزش و پرورش‎٬‎ اقتصاد و بازرگاني‎٬‎ امورِ‏ مالي‎٬‎ انرژيِ‏ اتمي‎٬‎ برق‎٬‎<br />

علوم<br />

ِ<br />

پزشکي‎٬‎ جغرافيا‎٬‎ حقوق و<br />

علوم<br />

ِ<br />

ادب‎٬‎ شيمي‎٬‎<br />

اداري‎٬‎ راه و ساختمان‎٬‎ رايانه‎٬‎ رياضي‎٬‎ زبان شناسي‎٬‎ زبان و<br />

علوم<br />

ِ<br />

سياسي و روابطِ‏ بين المللي‎٬‎ علوم طبيعي‎٬‎ فرهنگ‎٬‎ فلسفه و<br />

اجتماعي‎٬‎ فيزيک‎٬‎ کارتوگرافي‎٬‎ کتاب داري‎٬‎ کتاب هاي درسي‎٬‎ کشاورزي‎٬‎ متالورژي‎٬‎<br />

مکانيک‎٬‎ موسيقي‎٬‎ مهندسي و صنعت‎٬‎ هنر و باستان شناسي.‏ در هر گروه حدودِ‏ ١٠ نفر<br />

عضويت داشتند.‏ عده ي استادانِ‏ دانشگاه ها و کارشناسانِ‏ غيرِ‏ دانشگاهي که از ابتداي تشکيلِ‏<br />

فرهنگستان در گروه هاي واژهگزيني شرکت کرده بودند به حدودِ‏ ٣٢٠ نفر بالغ مي شد.‏<br />

واژه هاي بيگانه‎٬‎ که ظاهرًا به عناصرِ‏ زبان هاي انگليسي و فرانسه اطالق مي شد‎٬‎ از سه<br />

طريق به گروه هاي واژهگزيني عرضه مي شد:‏<br />

١) به صورتِ‏ دفترهاي ‏«پيش نهادِ‏ شما چيست؟»:‏ موادِ‏ هر يک از اين دفترها را‎٬‎ که<br />

دسته اي از لغات و اصطالحاتِ‏ پُ‏ رکاربردِ‏ زبانِ‏ انگليسي در يکي از رشته هاي علمي و تعريفِ‏<br />

آنها را در برداشت‎٬‎ کارشناسانِ‏ آن رشته‎٬‎ از فرهنگ ها و دايرة المعارف هاي معتبر ترجمه<br />

کردند و به چاپ مي رسيد و سپس‎٬‎ براي اظهارِ‏ نظر و پيش نهادِ‏ معادل هاي فارسي در اختيارِ‏<br />

صاحب نظران و مقامات و مسئوالنِ‏ فرهنگي قرار مي گرفت.‏ پيش نهادهاي رسيده براي طرح<br />

و بررسي به گروهِ‏ واژهگزينيِ‏ رشته ي مربوط فرستاده مي شد.‏ تا سالِ‏ ‎١٣٥٧‎‎٬‎ ٩ دفترِ‏<br />

‏«پيش نهادِ‏ شما چيست؟»‏ به شرح زير منتشر شد:‏<br />

شماره ي ‎١‎:‏ واژه هاي آموزشي و صنعتِ‏ گاز ‏(‏‎١٣٥١‎‏)؛ شماره ي ‎٢‎:‏ واژه هاي کتاب داري<br />

علوم<br />

ِ<br />

‏(‏‎١٣٥٢‎‏)؛ شماره ي ‎٣‎:‏ واژه هاي<br />

نام<br />

ِ<br />

اجتماعي ‏(‏‎١٣٥٣‎‏)؛ شماره ي ‎٤‎:‏<br />

دانش ها و فن ها و

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني ١٣٣<br />

هنرها ‏(‏‎١٣٥٤‎‏)؛ شماره ي ‎٥‎:‏ واژه هاي رايانه اي ‏(‏‎١٣٥٥‎‏)؛ شماره ي ‎٦‎:‏ واژه هاي پزشکي<br />

‏(‏‎١٣٥٦‎‏)؛ شماره ي ‎٧‎:‏ واژه هاي فيزيک رشته ي الکتروتکنيک ‏(‏‎١٣٥٦‎‏)؛ شماره ي ‎٨‎:‏<br />

واژه هاي فن شناسيِ‏ آموزشي ‏(‏‎١٣٥٦‎‏)؛ شماره ي ‎٩‎:‏ واژه هاي کارتوگرافي (١٣٥٧).<br />

عالوه بر اين‎٬‎ چهار دفترِ‏ ديگر در زمينه هاي گياهشناسي‎٬‎ زبان شناسي‎٬‎ ميکربشناسي و<br />

شيمي‎٬‎ و واژه هاي فرنگيِ‏ رايج در فارسي آماده ي چاپ گرديد.‏<br />

الف)‏ به صورتِ‏ درخواست از سازمان ها و مؤسساتِ‏ دولتي و گاه اشخاص.‏ واژه هاي<br />

علوم سابق)‏‎٬‎ سازمانِ‏ جلبِ‏<br />

انگليسيِ‏ ارسالي از وزارتِ‏ فرهنگ و آموزشِ‏ عالي ‏(وزارتِ‏ ِ<br />

سياحان و نيز سازمانِ‏ حفاظتِ‏ محيطِ‏ زيست از اين دسته است.‏<br />

ب)‏ به صورتِ‏ فهرست ها و پيش نهادهاي پراکنده از اعضاي گروه ها‎٬‎ مانندِ‏ واژه هاي<br />

انگليسي موردِ‏ بررسي در گروهِ‏ واژهگزينيِ‏ شيمي.‏<br />

گروه هاي واژهگزيني جلساتِ‏ هفتگيِ‏ دو ساعته ي خود را صبح يا بعدازظهر و تا پاسي از<br />

شب در محلِ‏ فرهنگستان تشکيل مي دادند و بر مبناي اصول و خطِ‏ مشيِ‏ کليِ‏ فرهنگستان به<br />

پيش نهادِ‏ معادل هاي فارسي براي لغات و اصطالحاتي که مطرح مي شد مي پرداختند.‏ منشيِ‏<br />

هر گروه‎٬‎ که معموًال از ميانِ‏ هم کارانِ‏ تمام وقتِ‏ فرهنگستان انتخاب مي شد‎٬‎ پيش نهادها را<br />

يادداشت مي کرد و صورتِ‏ جلسات را براي ثبت و ضبط در اختيارِ‏ دفترِ‏ پژوهش گاهِ‏<br />

واژهگزيني قرار مي داد.‏ تصويبِ‏ برابرهاي فارسي از اختياراتِ‏ شوراي فرهنگستان بود که<br />

طيِ‏ جلساتِ‏ هفتگي و معموًال‎٬‎ با حضورِ‏ نمايندگاني از گروهِ‏ واژهگزينيِ‏ مربوط به بحث و<br />

تصميم گيري مي پرداخت.‏ واژه هاي پذيرفته شده پس از تصويبِ‏ شاه جوازِ‏ نشر مي يافت.‏<br />

فرهنگستان<br />

واژه هاي پيش نهاديِ‏ گروه هاي واژهگزيني<br />

چاپ رايانه اي<br />

ِ<br />

مجموعه ي پيش نهادهاي فارسيِ‏ گروه هاي واژهگزينيِ‏ فرهنگستان‎٬‎ که به<br />

رسيده است‎٬‎ با احتسابِ‏ مواردِ‏ تکراري‎٬‎ به بيش از ٦٠٠٠٠ بالغ مي شود.‏ وجودِ‏<br />

پيش نهادهاي مکرر از اين رو بوده است که برخي از واژه ها دو يا چند بار در يک گروه و يا<br />

حتي در گروه هاي متعدد بررسي و در مقابلِ‏ آنها معادل هاي يکساني پيش نهاد و يا<br />

chart ‎٬‎<br />

پيش نهادهاي قبلي مجددًا تأ‏ ييد شده است؛ مانندِ‏ واژه ي نمودار که به تکرار در برابرِ‏<br />

diagram و graph آمده است.‏<br />

در گروه هاي واژهگزيني وقت و نيروي زيادي صرفِ‏ بررسيِ‏ هر واژه ي بيگانه و پيش نهادِ‏<br />

معادل هاي فارسيِ‏ آن مي شد.‏ واژه هايي که کاربردِ‏ عام داشت معموًال در همه ي گروه ها<br />

مطرح مي شد و اصرار بر اين بود که به نظرِ‏ همه ي اعضا توجه شود.‏ به اين ترتيب‎٬‎<br />

مجموعه ي عظيم پيش نهادهاي فارسيِ‏ فرهنگستان شکل گرفت.‏ در اين جا به عنوانِ‏ نمونه<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

١٣٤ فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني<br />

٦٠ معادلِ‏ فارسي که براي واژه ي seminar در گروه هاي گوناگون داده شده ارائه مي شود.‏<br />

توضيح اين که سمينار واژه اي است التيني و در اصل به معنيِ‏ قلمستان و کشت زار و در<br />

اصطالح<br />

ِ<br />

علمي و آموزش به بحث و تبادلِ‏ نظرِ‏ گروهي از دانش جويان زيرِ‏ نظرِ‏ استادي گفته<br />

مي شود که در آن استاد بذرِ‏ انديشه اي مي افشاند و دانش جويان با کارِ‏ خود حاصلِ‏ آن را<br />

طرح چنين بحث هايي و به طورِ‏ کلي به هر نوع جلسه ي مباحثه و<br />

برداشت مي کنند.‏ به محلِ‏ ِ<br />

مبادله ي اطالعات نيز سمينار مي گويند.‏ مفاهيمي که در معادل هاي فارسي سمينار مالحظه<br />

مي شود همگي از ريشه و کاربردهاي اين واژه سرچشمه گرفته است.‏ معادل هاي پيش نهادي<br />

به اين شرح است:‏ افشانش ٬ افشانه ٬ انديشاري ٬ انديشتاري ٬ انديش کاري ٬ انديشه ورزي ٬ پژوهش يابي ٬<br />

پژوهه ٬ جرگه ٬ جرگه ي آموزشي ٬ جرگه ي پژوهشي ٬ جستار ٬ جستارگان ٬ جستاره ٬ دانش گروهي ٬ دانش ورزي ٬<br />

ديداره ٬ ديدافشاني ٬ ديدآور ٬ ديدآوري ٬ راه آزمايي ٬ رايافشاني ٬ رايپژوهي ٬ رايخواهي ٬ رايگويي ٬<br />

رايفشاني ٬ سخنآوري ٬ سخنجويي ٬ کِشتار ٬ ورزمان ٬ ويدار ٬ ويدارش ٬ ويداري ٬ ويدافشاني ٬ ويدان ٬<br />

ويدآوران ٬ ويدآورش ٬ ويدآوري ٬ ويدبرزي ٬ ويدش ٬ ويدشگاه ٬ ويدکار ٬ ويدکاري ٬ ويدگذاري ٬<br />

ويدگيري ٬ ويدمان ٬ ويدورزي ٬ ويده ٬ ويده ورزي ٬ ويدياري ٬ هم انديشي ٬ هم پرسگي ٬ هم پژوهي ٬<br />

هم جستاري ٬ هم جويش ٬ هم جويي ٬ هم سخني ٬ هم کاوي ٬ هم گويي ٬ هم گفت . شوراي فرهنگستان پس از<br />

بحث و بررسيِ‏ فراوان اصطالح هم کاوي را در برابرِ‏ واژه ي انگليسيِ‏ seminar پذيرفت.‏<br />

واژه هاي مصوّ‏ بِ‏ شوراي فرهنگستان<br />

درباره ي واژه هاي پذيرفته ي فرهنگستانِ‏ زبان اطالعاتِ‏ زير در دست رس است:‏<br />

‎١‎.‏ شمارِ‏ کلِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏ غربي که در ١٤٩ جلسه ي شوراي فرهنگستان<br />

‏(سال هاي ١٣٤٩-٥٧) مطرح و بررسي شده است‎٬‎ با احتسابِ‏ مواردِ‏ تکراري‎٬‎ به ١٥١٥ بالغ<br />

مي شود که ١٤٧٠ واژه ي فارسي در برابرِ‏ آنها به تصويب رسيده است.‏<br />

‎٢‎.‏ در بينِ‏ مصوّ‏ باتِ‏ مذکور ٤٥٠ مورد واژه ي فارسيِ‏ تکراري مشاهده مي شود.‏<br />

طرح<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

ب براي رفع<br />

مجددِ‏ واژه هاي مصوّ‏ ِ<br />

ابهام و حصولِ‏ اطمينانِ‏ کامل از درستيِ‏ آنها يا<br />

بررسيِ‏ امکانِ‏ کاربردِ‏ آنها در رشته هاي ديگر صورت مي گرفت.‏ مثالً‏ واژه ي device چهار<br />

مرتبه در شورا مطرح و هر چهار بار معادلِ‏ فزاره در برابرِ‏ آن تأ‏ ييد شد؛ يا واژه هاي رايانه ٬<br />

computer ‎٬‎ ecology و ceramic را مي توان ياد کرد که هر کدام<br />

بوم شناسي و سوفاره به ترتيب در برابرِ‏<br />

سه بار مطرح شد و به تصويب رسيد.‏ اگر معادل هاي تکراري را فقط يک واژه به حساب<br />

آوريم در آن صورت شمارِ‏ مصوّ‏ باتِ‏ شورا ١٠٢٠ خواهد بود.‏<br />

‎٣‎.‏ عالوه بر اين‎٬‎ ٦٣ واژه ي مصوّ‏ ب در بررسي هاي مجدد به واژه هاي ديگري تغيير<br />

يافته که در آمارِ‏ مذکور هر يک دو مرتبه به حساب آمده است.‏ مثالً‏ واژه هاي يگانه بيني ٬ توژک

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني ١٣٥<br />

monism ‎٬‎ microfilm و eugenics به تصويب رسيده بود در<br />

و به نژادي ٬ که به ترتيب در برابرِ‏<br />

بررسيِ‏ مجدد بهتک بُنشتي ٬ ريزتوژ ٬ به نژ ادگري تغيير يافت.‏ با کسرِ‏ اين تعداد‎٬‎ آمارِ‏ مصوبات به<br />

٩٥٧ مي رسد.‏<br />

‎٤‎.‏ در ميانِ‏ مصوباتِ‏ فرهنگستان‎٬‎ ١٠٤ واژه ي فارسي وجود دارد که در برابرِ‏ ٩٠ لغتِ‏<br />

عربي از کتاب هاي آموزشيِ‏ دبستان يک جا پذيرفته شده است‎٬‎ از آن جمله است:‏ تمساح ٬<br />

حيوان ٬ شک ٬ صحرا ٬ طعم ٬ عبادت ٬ عِلم ٬ غذا ٬ قايق ٬ قطع ٬ قلب ٬ قمر ٬ قنات ٬ مقايسه . معادل هاي<br />

فارسيِ‏ اين دسته به ترتيب عبارت است از نهنگ ٬ جانور ٬ گمان ٬ بيابان ٬ مزه ٬ پرستش ٬ دانش ٬<br />

رايج فارسي براي<br />

خوراک ٬ بلم ٬ بريدن ٬ دل ٬ ماه ٬ کاريز ٬ سنجش . قاعدتًا نبايد اين مترادفاتِ‏ ِ<br />

واژه هاي عربي را حاصلِ‏ کارِ‏ واژهگزيني بدانيم و آنها را از نظرِ‏ آماري از واژه هاي مصوب<br />

منظور کنيم.‏ در اين صورت‎٬‎ شمارِ‏ مصوباتِ‏ فارسي به ٨٥٣ کاهش مي يابد.‏<br />

‎٥‎.‏ سه واژه ي مصوّ‏ ب‎٬‎ پس از بررسيِ‏ مجدد‎٬‎ از فهرستِ‏ مصوبات حذف گرديده است.‏<br />

شورا‎٬‎ ده واژه ي فارسي را که براي مفاهيم گوناگون به تصويب رسيده<br />

ِ<br />

‎٦‎.‏ به مصوباتِ‏<br />

بايد افزود؛ مانندِ‏ گيش به جاي خرزهره .<br />

‎٧‎.‏ آخرين نکته ي شايسته ي توجه در اين بررسي استفاده از واژه هاي فرهنگستانِ‏ اول<br />

است که در برابرِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏ فرانسه به تصويب رسيده است.‏ شوراي فرهنگستانِ‏<br />

زبان دسته اي از اين واژه ها را در برابرِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏ انگليسي ظاهرًا متفاوت گذاشته<br />

mesure ‎٬‎ étiquette و<br />

است؛ مانندِ‏ واژه هاي اندازه ٬ برچسب و ديد که در فرهنگستانِ‏ اول در برابرِ‏<br />

vision فرانسه پذيرفته شده ولي از فرهنگستانِ‏ دوم به ترتيب در برابرِ‏ واژه هاي انگليسي size ‎٬‎<br />

lable و visibility به تصويب رسيده است.‏ دسته ي ديگر شاملِ‏ آن واژه هاي مصوّ‏ بِ‏<br />

فرهنگستانِ‏ اول مي شود که فرهنگستانِ‏ دوم به آنها توجه نموده است؛ مانندِ‏ نمونه هاي زير<br />

که شوراي فرهنگستانِ‏ اول آنها را در برابرِ‏ اصطالحاتِ‏ فرانسه و شوراي فرهنگستانِ‏ دوم هر<br />

يک اصطالح انگليسي پذيرفته است با توجه به اين که تفاوتي بين دو<br />

ِ<br />

يک را در مقابلِ‏<br />

انگليسي و فرانسه وجود ندارد:‏<br />

فرانسه<br />

انگليسي<br />

فارسي<br />

اصطالح<br />

ِ<br />

برنامه<br />

پايان نامه<br />

خودکار<br />

روش<br />

سنگ واره<br />

کالبدشناسي<br />

واگرايي<br />

هنجار<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

فرهنگستان<br />

programme<br />

thèse<br />

automatique<br />

méthode<br />

fossile<br />

anatomie<br />

divergence<br />

norme<br />

program(me)<br />

thesis<br />

automatic<br />

method<br />

fossil<br />

anatomy<br />

divergence<br />

norm

ِ<br />

١٣٦ فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

شمارِ‏ واژه هاي دسته ي اخير به ٥٠ مي رسد که مي توان آنها را از آمارِ‏ مصوّ‏ باتِ‏<br />

فرهنگستانِ‏ دوم کسر کرد.‏<br />

همه ي اين مالحظات‎٬‎ مجموع واژه هاي مصوّ‏ بِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان به ٨١٠<br />

ِ<br />

با در نظر گرفتنِ‏<br />

بالغ مي شود.‏<br />

در اين بررسيِ‏ آماري دو نکته سزاوارِ‏ توجه و تأ‏ مل است:‏<br />

‎١‎.‏ شمارِ‏ واژه هاي مصوّ‏ بِ‏ شورا نسبت به پيش نهادهاي گروه هاي واژهگزيني بسيار اندک<br />

به نظر مي رسد و توازن و هم آهنگيِ‏ منطقي بينِ‏ کارِ‏ گروه ها و شورا برقرار نيست.‏ شوراي<br />

فرهنگستان طيِ‏ فعاليت خود‎٬‎ حتي در دوره اي‎٬‎ که شمارِ‏ گروه هاي واژهگزيني به ٢٨ افزايش<br />

يافته بود در ازاءِ‏ ٥٦ ساعت کارِ‏ هفتگيِ‏ گروه ها‎٬‎ بيش از يک جلسه ي سه ساعته نداشته<br />

است.‏ به اين ترتيب‎٬‎ چنين به نظر مي رسد که از توانِ‏ شوراي فرهنگستان براي اجراي<br />

وظايفِ‏ آن چنان که شايد وبايد بهرهگيري نشده است.‏ بر اساسِ‏ مصوّ‏ بات‎٬‎ اين شورا<br />

مي توانست در سالِ‏ اول تا ٢٠ عضو داشته باشد و پس از آن‎٬‎ شمارِ‏ اعضا به ٣٠ نفر افزايش<br />

يابد.‏ در حالي که شمارِ‏ اعضا هيچ گاه از ١١ نفر تجاوز نکرد که از آنان در جلساتِ‏ شورا به<br />

طورِ‏ متوسط فقط هفت يا هشت تن حضور داشتند.‏ افزايشِ‏ بازدهِ‏ کارِ‏ شورا بارها موردِ‏ تأ‏ کيد<br />

قرار گرفت و شيوه هايي براي نيل به اين مقصود پيش نهاد شد‎٬‎ از جمله تعيينِ‏ اصول و ضوابطِ‏<br />

کارِ‏ واژهگزيني‎٬‎ واگذاريِ‏ مسئوليتِ‏ بررسيِ‏ کاملِ‏ واژه هاي پيش نهادي به خودِ‏ گروه ها و طرح<br />

نهاييِ‏ پيش نهادهاي پذيرفته شده در شورا براي بررسيِ‏ نهايي و تصويب.‏ با اين همه‎٬‎ شيوه ي<br />

کار تا به آخر به همان حالِ‏ سابق باقي ماند.‏<br />

‎٢‎.‏ با فرضِ‏ اين که همه ي واژه هاي مصوّ‏ ب از هر جهت قابلِ‏ قبول شناخته شود يک<br />

سؤالِ‏ عمده پيش مي آيد و آن اين که‎٬‎ در برابرِ‏ انبوهِ‏ واژه هاي علمي و فني که بايد براي آنها<br />

برابرهايي يافت‎٬‎ وضع ٨١٠ معادل در مدتِ‏ نزديک به ٨ سال تا چه حد کارساز است؟<br />

ِ<br />

انتظارِ‏ بحقِ‏ جامعه از فرهنگستانِ‏ جديد آن است که با توجه به تجاربِ‏ گذشته در برنامه ريزيِ‏<br />

اساسي و دراز مدتِ‏ خود به جنبه ي کميِ‏ نيازهاي واژهگزيني نيز توجهِ‏ کافي مبذول دارد و آن<br />

روش هاي اجرايي را اختيار کند که ضمنِ‏ رعايتِ‏ کاملِ‏ جنبه هاي کيفي‎٬‎ تأمينِ‏ حدِ‏ اکثرِ‏ بازدهِ‏<br />

کمي تضمين گردد.‏<br />

ساختارِ‏ واژه هاي مصوّ‏ ب<br />

واژه هاي جديد را به شرح زير پايه ي برنامه ي<br />

ِ<br />

فرهنگستانِ‏ زبان روشِ‏ گرينش و ساختِ‏<br />

واژهگزينيِ‏ خود قرار داد:‏ واژه هاي موردِ‏ نياز در درجه ي اول و در صورتِ‏ وجود از فارسيِ‏<br />

امروز انتخاب شود و يا از واژه ها و مايه هاي امروزي ترکيب گردد.‏ در درجه ي دوم و در

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني ١٣٧<br />

صورتِ‏ امکان از واژه هايي که در متن هاي فارسي به کار رفته است برگزيده شود.‏ اگر از اين<br />

دو راه ممکن نشد از گويش ها و زبان هاي ميانه و باستانيِ‏ ايراني در صورتِ‏ امکان انتخاب<br />

گردد و در اين مورد سعي شود‎٬‎ تا آن جا که ميسر باشد‎٬‎ واژه ها به صورتِ‏ فارسي درآيد تا<br />

هم آهنگيِ‏ اين زبان و اصولِ‏ دستوري و آواشناسيِ‏ آن محفوظ بماند.‏ اگر هيچ يک از اين<br />

راه ها کارساز نشد‎٬‎ برابرها از ريشه ها و وندهاي ايراني با رعايتِ‏ اصول و قواعدِ‏ فارسي<br />

ساخته شود.‏<br />

واژه هاي برگزيده ي فرهنگستان را‎٬‎ که بر پي روي از اين ضوابط پيش نهاد شده و به<br />

منبع گزينش‎٬‎ اجزاي سازنده و شيوه ي ساخت مي توان به<br />

تصويب رسيده است از نظرِ‏ ِ<br />

دسته هاي زير تقسيم کرد:‏<br />

متداول و رايج فارسي که به اعتبارِ‏ برابريِ‏<br />

ِ<br />

‎١‎.‏ معادل هاي منتخب از لغات و اصطالحاتِ‏<br />

معنايي و کاربرديِ‏ بينِ‏ آنها و معادل هاي بيگانه عينًا برگزيده شده است:‏<br />

gift<br />

دهش cadeau ارمغان background<br />

زمينه base پايگاه cult<br />

کيش bottleneck تنگنا powder<br />

گَرد searching جويش کم کاربرد و کم رواج<br />

ِ<br />

‎٢‎.‏ معادل هاي منتخب از لغات و اصطالحاتِ‏<br />

فارسي:‏<br />

ring<br />

زرفين ‏(حلقه)‏ copy پچين ‏(رونوشت)‏ industry<br />

فيدار ‏(صنعت)‏ film توژ ‏(پوست نازک)‏ noise<br />

نوف ‏(صدا)‏ autograph دستينه ‏(دست خط و امضا)‏ dance<br />

وشت ‏(رقص)‏ right ر استاد ‏(حق)‏ فرهنگستان<br />

‎٣‎.‏ واژه هاي مأ‏ خوذ از فارسيِ‏ ميانه:‏<br />

original<br />

فرگاني comment آزند chapter<br />

فرگرد permit آهشتن regulate<br />

گناردن practice برزيدن assembly<br />

هنگردي park پرديز ‎٤‎.‏ واژه هاي مأ‏ خوذ از گويش هاي فارسي ‏(به ندرت):‏<br />

راب از گويشِ‏ گيالن در برابرِ‏ limax<br />

گيش از گويش هاي جنوب به معنيِ‏ خرزهره<br />

‎٥‎.‏ برابرهاي ساخته شده از طريقِ‏ گرده برداري:‏ ترانمايي transparence ‎٬‎ درمان گر therapist ‎٬‎<br />

درون بيني endoscopy ‎٬‎ رگ نگاري angiography ‎٬‎ زيست بوم شناسي bioecology ‎٬‎ سهشتمان exposition ‎٬‎<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

١٣٨ فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني<br />

فراندازش projection ‎٬‎ هم گمارش commission .‏<br />

‎٦‎.‏ برابرهاي ساخته شده داراي مطابقتِ‏ نسبي:‏<br />

projector<br />

فروزافکن aquarium آبزي دان slow-motion<br />

کُ‏ ندنمايي monism تک بُنشي demography<br />

مردم آماري manual دست نامه symposium<br />

هم سگالي television دور ديس ‎٧‎.‏ برابرهاي داراي مطابقتِ‏ مفهوم و کاربردي:‏<br />

traffic<br />

شدآمد sufficiency بسندگي reactionary<br />

کهنه پرست restaurant خوان سرا a la carte<br />

گزيدني brochure دفترک seminar<br />

هم کاوي secular دين آزاد پارسي گرايي‎٬‎ منشاءِ‏ مخالفت<br />

برداشت و تعريفِ‏ تعصب آميز و افراطيِ‏ فرهنگستان از زبانِ‏ فارسي همواره با اعتراض ها و<br />

مخالفت هايي روبه رو بود.‏ در اين برداشت‎٬‎ عناصرِ‏ واژگانيِ‏ مأ‏ خوذ از عربي‎٬‎ ترکي‎٬‎ مغولي‎٬‎<br />

فرنگي و غيره همگي به يکسان بيگانه شمرده مي شد.‏ بيگانه شمردنِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏<br />

عربيِ‏ متداول و رايج در فارسي که به فرهنگِ‏ ديرپاي اسالم تعلق دارند و بخشي از ميراثِ‏<br />

ادبي و فرهنگيِ‏ ما هستند و با واژگانِ‏ فارسي همراه و هم رنگ گرديده و پيوند خورده اند<br />

نارضاييِ‏ فراواني در پي داشت و در ميانِ‏ عالقه مندان و شيفتگانِ‏ تقويتِ‏ زبانِ‏ فارسي شکاف<br />

پديد آورد.‏ در حقيقت‎٬‎ برابرهايي به تصويبِ‏ فرهنگستان رسيده که معادلِ‏ عربيِ‏ آنها در<br />

فارسي کامًال رايج و متداول است.‏ فهرستِ‏ نمونه ي زير در اين باره گوياست:‏<br />

فارسي انگليسي عربي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

مجاز<br />

Permissible آهشتني شمعک<br />

Pilot افروزک مطلق<br />

absolute اَوَ‏ ند ثابت<br />

constant برايست عنصر<br />

element بن پار تحرک<br />

mobility ميوايي صحنه<br />

scene ويان حساسيت<br />

allergy ويزاري متخصص<br />

specialist ويژهکار عمودي<br />

vertical هجين عضو<br />

member هم وند

ِ<br />

ِ<br />

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني ١٣٩<br />

البته گزينشِ‏ اين دسته از برابرها به نوعي توجيه مي شد از جمله‎٬‎ به اين صورت که<br />

‏«واژه هاي فارسيِ‏ مصوّ‏ بِ‏ شورا نه در برابرِ‏ لغات و اصطالحاتِ‏ عربي بلکه در مقابلِ‏ لغات و<br />

اصطالحاتِ‏ انگليسي و يا فرانسه پذيرفته شده است.»‏ اين توجيهات‎٬‎ متأ‏ سفانه‎٬‎ جز ادامه ي<br />

روندِ‏ تعارضات ثمري نداشت.‏ از جمله‎٬‎ وضع معادلِ‏ فرنشين براي chairman انگليسي بحث و<br />

مجادله ي فراواني برانگيخت.‏ اين واژه در فرهنگ هاي وبستر و آکسفورد به دو معنيِ‏ اصليِ‏ زير<br />

آمده است:‏<br />

‎١‎.‏ رئيسِ‏ يک جلسه‎٬‎ کميته‎٬‎ هيئت‎٬‎ مجمع‎٬‎ شرکت و مانندِ‏ آن؛<br />

‎٢‎.‏ استادي که مسئوليتِ‏ اداريِ‏ يک گروهِ‏ آموزشي در دانشگاه را عهده دار است.‏<br />

واژه ي chairman به معنيِ‏ کسي نيز هست که هدايت و راندنِ‏ صندليِ‏ چرخ دار را بر عهده<br />

دارد‎٬‎ ولي اين معني در اين جا موردِ‏ نظر نيست.‏ معادل هاي chairman ‎٬‎ با توجه به تعريف هاي<br />

مذکور عبارت است از:‏<br />

‎١‎.‏ رئيسِ‏ جلسه‎٬‎ رئيسِ‏ کميته‎٬‎ رئيسِ‏ هيئت‎٬‎ رئيسِ‏ مجمع‎٬‎ رئيسِ‏ شرکت که گاهي به<br />

جاي رئيس مي توان ‏«سرپرست»‏ يا ‏«مسئول»‏ نيز به کاربرد؛<br />

‎٢‎.‏ مدير يا مديرِ‏ گروه که به جاي مدير ‏«رئيس»‏ نيز مي توان به کاربرد.‏<br />

اين معادل ها در زبانِ‏ فارسي رايج اند و سابقه ي کاربردِ‏ ممتد دارند.‏ بنابراين‎٬‎ نيازي به کنار<br />

نهادنِ‏ آنها و وضع فرنشين نبوده است.‏ عبارتِ‏ زير در فرهنگ هاي وبستر و آکسفورد که نمودارِ‏<br />

شاخص ترين کاربردهاي chairman اند نشان مي دهند که در برابرِ‏ اين واژه معادل هايي چون<br />

رئيس‎٬‎ مدير‎٬‎ سرپرست و مسئول کفايت مي کند:‏<br />

chairman of the board<br />

chairman of refreshments for a club meeting<br />

hospitality chairman<br />

legislative chairman<br />

chairman of freshman history courses<br />

با عناصرِ‏ مأ‏ خوذ از ترکي نيز همين برخورد مشاهده مي شد.‏ به عنوانِ‏ مثال‎٬‎ در برابرِ‏<br />

واژه هاي انگليسي auxiliary ‎٬‎ frame و pattern با معادل هاي مأ‏ خوذ از ترکيِ‏ کمکي ٬ قاب و الگو ٬<br />

واژه هاي فارسيِ‏ يارشي ٬ پَربند و روبُر را برگزيدند و نيز شکارگرِ‏ فارسي را به شکارچي که پسوندِ‏<br />

آن ترکي است ترجيح دادند.‏<br />

معالوصف‎٬‎ بايد توجه داشت که در موردِ‏ اصطالحاتِ‏ علمي نمي توان به معادلِ‏ رايج در<br />

کاربُردِ‏ عام اکتفا کرد.‏ براي روشن شدنِ‏ مطلب توجه به نمونه هاي زير مفيد خواهد بود:‏<br />

complex در زمينه هاي فرهنگ‎٬‎ شيمي‎٬‎ زيست شناسي‎٬‎ زمين شناسي‎٬‎ زبان شناسي‎٬‎<br />

پزشکي‎٬‎ روان شناسي کاربرد دارد.‏ لذا‎٬‎ با حفظِ‏ معادل هايي چون مجموعه‎٬‎ مجتمع و عقده<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

فرهنگستان

١٤٠ فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اصطالح علمي در برابرِ‏ آن به تصويب رسيده است.‏<br />

در کاربُردِ‏ عام‎٬‎ هم تافت به عنوانِ‏ ِ<br />

در انگليسي واژه هاي afflux ‎٬‎ circulation ‎٬‎ current ‎٬‎ effusion ‎٬‎ flow ‎٬‎ fluence و flux همگي به<br />

جريان است؛ اما در علم فيزيک هر يک از آنها داللتِ‏ جداگانه دارد که به<br />

ِ<br />

معنيِ‏ تقريبيِ‏<br />

مقتضاي اين داللت ها در برابرِ‏ آنها به ترتيب واژه هاي ريزش ٬ گردش ٬ جريان ٬ برون پخشي ٬ شارش<br />

‏(از شاريدن به معني جاري شدن‎٬‎ لبريز شدن)‏‎٬‎ شاريدگي ٬ شار آمده است.‏<br />

conductance ‎٬‎ conduction و conductivity ‎٬‎ با حفظِ‏ معادلِ‏ هدايت در کاربُردِ‏ عام و<br />

در برابرِ‏<br />

رايج‎٬‎ به ترتيب واژه هاي رسانايي ٬ رسانش و رسانندگي ساخته شده است تا تفاوت هاي ظريفِ‏<br />

اين اصطالحات در تعبير منعکس گردد.‏<br />

ضمنًا بعضي از معادل هاي مأ‏ خوذ از عربي مانندِ‏ ذواربعة زوايا‎٬‎ ذوفلقتين‎٬‎ عروق شعريه‎٬‎<br />

عديم الفلقه‎٬‎ غير ذوفقار‎٬‎ متحد المال‎٬‎ ميزان الرياح و ميزان الضغطه چندان نامأنوس و دست<br />

و پاگير بودند که نشاندنِ‏ الفاظِ‏ فارسي مانندِ‏ چهارگوشه ٬ دولپه ٬ موي رگ ٬ بي لپه ٬ بي مهرگان ٬<br />

بخش نامه ٬ بادسنج ٬ فشارسنج به جايِ‏ آنها الزم به نظر مي رسيد.‏<br />

با وجودِ‏ اين‎٬‎ پيداست که فرهنگستان در برخورد با لغات و اصطالحاتِ‏ مأ‏ خوذ از عربي<br />

راهِ‏ افراط پيموده و براي يافتنِ‏<br />

آنها احساس نمي شده است.‏<br />

معادل هايي صرفِ‏ وقت و نيرو و اعتبارِ‏ مالي کرده که نيازي به<br />

بد نيست در اين جا به واژه سازي در برابرِ‏ لغاتِ‏ اصطالحًا‎٬‎ بين المللي نيز اشاره شود که<br />

معمولِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان بود و مخالفت هايي را برانگيخت.‏ شوراي فرهنگستانِ‏ زبان در<br />

بحث هاي مکررِ‏ خود بين المللي بودنِ‏ واژه ها را مردود دانسته و بر ضرورتِ‏ ساخت و<br />

گزينشِ‏ واژه در برابرِ‏ اين عناصر تاکيد کرده است.‏ اين توضيح نظرگاهِ‏ شوراي فرهنگستان را<br />

روشن مي سازد:‏ ‏«تشخيصِ‏ واژه هاي بين المللي کارِ‏ بسيار دشواري است.‏ پس از مذاکراتي<br />

که در اين باره با چند تن از زبان شناسان و اير ان شناسانِ‏ معروفِ‏ اروپا به عمل آمد هيچ حد و<br />

تعريفي براي اين واژه ها به دست نيامد.‏ گاهي تشخيصِ‏ بين المللي بودنِ‏ يک واژه وقتِ‏<br />

بيش تري از تعيينِ‏ برابرِ‏ فارسي براي آن مي گيرد.‏ آيا واژه ي تلفن يا تلگراف در همه ي<br />

زبان هاي جهان به کار مي رود يا تنها در برخي از آنها؟ مي دانيم که براي همين واژه ها در<br />

برخي از زبان هاي اروپايي و غيرِ‏ اروپايي برابرهايي ساخته شده است.‏ همين تلويزيون در<br />

انگليسي به يک صورت و در فرانسه به صورتِ‏ ديگر تلفظ مي شود و آلمان واژه ي ديگري<br />

براي آن ساخته است».‏<br />

با اين تلقّ‏ ي‎٬‎ واژه هاي متعددي در برابرِ‏ لغاتِ‏ انگليسي که احتماًال بين المللي به شمار

ِ<br />

فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني ١٤١<br />

مي روند ساخته شد از جمله ترکيزه (bacterium) ‎٬‎ دور ديس (television) ‎٬‎ گيزن (hormone) ‎٬‎ هم شن<br />

. (museum) ‎٬‎ گنجمان (ceramic) ‎٬‎ سوفاره (restaurant) خوان سرا (committee) و هم گماشت (isotope)<br />

انتشار و کاربُردِ‏ مصوّ‏ بات<br />

نشرِ‏ واژه هاي مصوّ‏ بِ‏ فرهنگستان و وارد کردن و آميختنِ‏ آنها در مجموعه ي واژگانِ‏ موجودِ‏<br />

زبان را بايد از مراحلِ‏ حساسِ‏ کارِ‏ واژهگزيني به شمار آورد که در اين زمينه با محافظهکاري و<br />

کندي عمل مي شد.‏ در سراسرِ‏ مدتِ‏ فعاليتِ‏ فرهنگستان‎٬‎ جدا از اِ‏ عالم شماري برابرهاي<br />

مصوّ‏ ب به سازمان هاي دولتيِ‏ درخواست کننده‎٬‎ تنها يک بار در سالِ‏ ١٣٥٣ جزوه اي شاملِ‏<br />

٥٦ واژه ي آموزشي رسمًا انتشار يافت.‏ واژه هاي اين جزوه به دسته هاي زير قابلِ‏ تقسيم<br />

است:‏<br />

‎١‎.‏ دسته اي که قبل از تأ‏ سيسِ‏ فرهنگستان کاربرد داشته‎٬‎ مانندِ‏ استاديار ٬ دانش يار ٬ دانش کده ٬<br />

بخش ٬ برنامه ي آموزشي ٬ گروهِ‏ آموزشي ؛<br />

‎٢‎.‏ بخشِ‏ ديگري که با وجودِ‏ معادل هاي رايج و مأنوسِ‏ عربي برگزيده شد و کاربرد<br />

نيافت‎٬‎ مانندِ‏ آموزانه ‏(شهريه)‏‎٬‎ آموزه ‏(درس)‏‎٬‎ پذيرانه ‏(وروديه)‏‎٬‎ دبستان ‏(مکتب‎٬‎ مثالً‏ در مکتبِ‏<br />

افالطون)‏‎٬‎ زينه ‏(درجه)‏‎٬‎ گزينش ‏(اختياري).‏<br />

نام درجاتِ‏ مربوط يعني دانش بهري ٬<br />

ِ<br />

‎٣‎.‏ واژه هاي دانش بهر ٬ دانش ياب ٬ دانش ور و نيز<br />

دانش يابي ٬ دانش وري به ترتيب در برابرِ‏ اصطالحاتِ‏ فوقِ‏ ديپلم‎٬‎ ليسانس و فوقِ‏ ليسانس قرار<br />

داشت.‏ ‏(ضمنًا واژه ي دانش بد بعداً‏ در برابرِ‏ ‏«دکتر»‏ پذيرفته شد).‏ اين واژه ها مدتي به کار<br />

گرفته شد ولي پس از چندي به کاردان / کارداني ٬ کارشناس / کارشناسي و کارشناس ارشد / کارشناسي<br />

ارشد جانشينِ‏ آنها شد.‏<br />

‎٤‎.‏ واژه هاي ديگرِ‏ آموزشي که در جزوه ي مذکور آمده بود کم و بيش رواج يافت در سالِ‏<br />

١٣٥٤ جزوه ي ديگري حاويِ‏ ٨٨ واژه ي ساده و ترکيبيِ‏ صنعتِ‏ گاز و ١٢ واژه ي<br />

جهان گردي به چاپ رسيد‎٬‎ ولي فرهنگستان از توزيع و انتشارِ‏ آن خودداري کرد.‏<br />

به رغم محدود بودنِ‏ واژه هاي نشر يافته ي فرهنگستان الزم است به نفوذِ‏ غيرِ‏ رسميِ‏<br />

ِ<br />

واژه هاي پيش نهادي و مصوّ‏ باتِ‏ فرهنگستان از طريقِ‏ گروه هاي واژهگزيني و اعضاي اين<br />

گروه ها و اعضاي شورا در آثارِ‏ تأ‏ ليف و ترجمه اشاره شود که بدونِ‏ شک‎٬‎ از دامنه اي نظرگير<br />

برخوردار است.‏ از آن جمله است واژه هاي کتاب داري شاملِ‏ نمونه هاي زير:‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

فرهنگستان

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٤٢ فرهنگستانِ‏ دوم پژوهش گاهِ‏ واژهگزيني<br />

فارسي انگليسي فارسي انگليسي<br />

manual, handboock<br />

دست نامه addenda افزوده ها entry<br />

شناسه filer برگه آرا schedule<br />

فرانما filing برگه آرايي series<br />

فروست author پديدآور union catalog<br />

فهرستگان serial پيايند index<br />

نمايه corporate body تنالگان indexing<br />

نمايه سازي cumulative درهم کرد ارزش يابيِ‏ مصوّ‏ باتِ‏ فرهنگستان به مجال و فرصتِ‏ بيش تري نياز دارد و در اين بررسيِ‏<br />

کوتاه نمي گنجد ولي تنها به يک واژه ي موفق از عمل کردِ‏ فرهنگستان اشاره مي شود و آن کارانه<br />

اصطالح انگليسيِ‏ fee for service است.‏ اين تعبيرِ‏ انگليسي در سالِ‏ ١٣٥٦ به معنيِ‏<br />

در برابرِ‏ ِ<br />

نوعي اجرتِ‏ کار و حق الزحمه ي فوق العاده‎٬‎ جدا از فوق العاده شغل‎٬‎ رواج يافت و نخست<br />

وزيري برابرِ‏ فارسيِ‏ آن را از فرهنگستانِ‏ زبان خواستار شد.‏ واژه ي کارانه‎٬‎ که ساختماني<br />

شبيهِ‏ شاگردانه و بيعانه دارد‎٬‎ ساخته شد و مقبوليتِ‏ عام يافت.‏ اين نمونه واجدِ‏ چند خصوصيتِ‏<br />

ساده ولي مهم است که رعايتِ‏ آنها تضمين کننده ي برنامه هاي واژه سازي خواهد بود:‏<br />

رايج براي اصطالح<br />

ِ<br />

نبودنِ‏ معادلِ‏ عربيِ‏<br />

انگليسي و نياز به برابرِ‏ فارسيِ‏ آن؛<br />

اصطالح انگليسي و نداشتنِ‏ عمرِ‏ طوالني در فارسي؛<br />

جديد بودنِ‏ ِ<br />

ساختارِ‏ درست و منطقيِ‏ معادلِ‏ پيش نهاديِ‏ فارسي؛<br />

حمايتِ‏ مؤثر از کاربردِ‏ آن.‏<br />

منابع:‏<br />

بر ابرهاي فارسيِ‏ برخي از واژه هاي آموزشي ٬١٣٥٣ ٬ تهران‎٬‎ فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران؛ بر ابرهاي فارسيِ‏ برخي از واژه هاي<br />

انگليسيِ‏ صنعتِ‏ گاز ٬١٣٥٤ ٬ تهران‎٬‎ فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران؛ سوابق و مدارکِ‏ موجود در مرکزِ‏ اطالعات و اسنادِ‏ پژوهشي ٬<br />

پژوهش گاهِ‏ علوم انساني و مطالعاتِ‏ فرهنگي؛ صورتِ‏ جلساتِ‏ شوراي فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران ٬ مرکزِ‏ اطالعات و اسنادِ‏<br />

پژوهشي‎٬‎ پژوهش گاهِ‏ علوم انساني و مطالعاتِ‏ فرهنگي؛ صورت جلسه ي شماره ي ٬٢ مورَّخ<br />

فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران‎٬‎ ص ‎٣‎؛ صورت جلسه ي شماره ي ٬٤٢ مورَّخ ‎١٣٥٢/١٠/٨‎‎٬‎ شوراي فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران‎٬‎ ص ‎١‎؛<br />

صورت جلسه ي شماره ي ٬١١٠ مورَّخ ‎١٣٥٥/١١/٢‎‎٬‎ شوراي فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران‎٬‎ ص ‎٤‎؛ فرهنگستانِ‏ ايران و<br />

فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران ٬ حسينِ‏ گلِ‏ گالب و صادقِ‏ کيا‎٬‎ تهران‎٬‎ فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران‎٬‎ ص ‎٢١‎؛ واژه نامه ي فيزيک ٬١٣٦٦ ٬<br />

تهران‎٬‎ مرکزِ‏ نشرِ‏ دانشگاهي؛ واژه هاي نو که تا پايانِ‏ سالِ‏ ١٣١٩ در فرهنگستانِ‏ ايران پذيرفته شده است ٬١٣٥٤ ٬ تهران‎٬‎<br />

فرهنگستانِ‏ زبانِ‏ ايران؛ واژه نامه ي زيست شناسي ٬ حسنِ‏ ابراهيم زاده و ديگران‎٬‎ ٬١٣٧١ تهران‎٬‎ انتشاراتِ‏ علوي.‏<br />

١٣٤٩/٩/١ شوراي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

*<br />

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

هنري ب.‏ مکنزي جانستن/‏ کريم<br />

ِ<br />

امامي<br />

(١٧٨٢ تا ١٨٤٩)٬ نه به اين سبب است که عموي سر<br />

١<br />

امروز شهرتِ‏ جيمز جاستي نين موريه<br />

و<br />

٣<br />

٬ ديپلوماتِ‏ برجسته ي بريتانيايي در نيمه ي دوم قرنِ‏ نوزدهم‎٬‎ بوده است (١)<br />

٢<br />

رابرت موريه<br />

يا به اين سبب که خودش روزي از مأمورانِ‏ سياسيِ‏ دولتِ‏ بريتانيا به شمار مي رفت و خدماتِ‏<br />

است<br />

٤<br />

نسبتًا در خورِ‏ توجهي انجام داد (٢). نه‎٬‎ شهرتِ‏ او بيشتر به خاطرِ‏ دو رمانِ‏ پيکارسکي<br />

چاپ اول ١٨٢٤ و‎٬‎ دنباله ي آن‎٬‎ ماجراهاي<br />

ِ<br />

٬<br />

٥<br />

که تصنيف کرده:‏ سرگذشتِ‏ حاجي باباي اصفهاني<br />

٬ که چهار سال بعد انتشار يافت.‏ موريه البته مدتي پيش تر با انتشارِ‏ دو<br />

٦<br />

حاجي بابا در انگليس<br />

سفرنامه از تجاربِ‏ سفرش به ايران (٣) معروفيتي کسب کرده بود؛ ولي اين دو کتاب<br />

سال هاست که ناياب هستند و کم تر کسي خارج از محافلِ‏ دانشگاهي آنها را مي شناسد.‏<br />

موريه همچنين بعد از تصنيفِ‏ دو رمانِ‏ حاجي بابا رمان هاي ديگري نوشت که با درجاتِ‏<br />

بريتانيا‎٬‎ در لندن به<br />

انجمنِ‏ اير ان شناسيِ‏ ‏*اين مقاله ترجمه ي جستاري است که در سال نامه ي ايران ٬ از انتشاراتِ‏ چاپ رسيده است‎٬‎ با اين مشخصات:‏<br />

Henry B. McKenzie Johnston, "Hajji Baba and Mirza Abul Hasan Khan –<br />

XVIII (1995), pp. 93-96.<br />

2) Sir Robert Morier.<br />

1) James Justinian Morier.<br />

a Conundrum", IRAN , vol.<br />

‎٣‎)ار جاعاتِ‏ مؤلف با شماره هايي که در متن در ميانِ‏ دو کمان نهاده شده مشخص شده اند؛ خودِ‏ ار جاعات را در<br />

پايانِ‏ مقاله خواهيد يافت.‏ پاورقي ها از مترجم است.‏<br />

‎٤‎)novel the picaresque ‎٬‎ نوعي رمان که قهرمانِ‏ آن از کودکي با بدبختي دست به گريبان است و در تالشِ‏ معاش<br />

به هر کجا مي رود تا سر انجام به مددِ‏ هوش و ذکاوت و چاره جوييِ‏ خود به نوايي مي رسد.‏ رمانِ‏ تام جونز اثرِ‏ هنري<br />

فيلدينگ چنين رماني است.‏<br />

‎٥‎)Ispahan The Adventures of Hajji Baba of .‏ چنان که خوانندگان مي دانند‎٬‎ بهترين ترجمه ي فارسيِ‏ اين کتاب<br />

از آنِ‏ ميرزا حبيبِ‏ اصفهاني است که در اولين چاپ ‏(کلکته‎٬‎ ١٣٢٤ ه ق)‏ به شيخ احمدِ‏ روحي منسوب شده بود.‏<br />

جديدترين چاپ اين ترجمه در تبريز انجام گرفته است‎٬‎ در دهه ي ١٣٥٠.<br />

‎٦‎)England The Adventures of Hajji Baba of Ispahan in .‏ اين کتاب نيز به فارسي ترجمه شده است‎٬‎ با عنوانِ‏<br />

حاجي بابا در انگليس ٬ بارِ‏ اول در هندوستان به دستِ‏ اسداللهِ‏ طاهري ‏(بمبئي‎٬‎ ١٣٢٥ ه ق)‏ و بارِ‏ دوم به قلم احمد تارخ<br />

‏(؟)‏ در ايران ‏(تهران‎٬‎ ١٣٢١ ش‎٬‎ ‎٣‎ج).‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

١٤٤ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

متفاوتي از استقبال مواجه شدند ولي امروز به ندرت کسي از آنها صحبت مي کند (٤). اما<br />

حاجي بابا ي اول به چندين زبان ترجمه و بارها و بارها تجديدِ‏ چاپ شده است‎٬‎ از جمله در<br />

سال هاي ١٩٨٦ و ١٩٨٩ در انگلستان (٥)٬ و از قرارِ‏ معلوم در امريکا هم دارند فيلمي از رويِ‏<br />

آن مي سازند.‏ با اين توصيف‎٬‎ با وجودِ‏ توجهِ‏ پايداري که نسبت به رمانِ‏ اولِ‏ جيمز موريه ابراز<br />

مي شود‎٬‎ در موردِ‏ اين کتاب معمايي وجود دارد که هيچ گاه به نحوِ‏ رضايت بخشي حل و فصل<br />

نشده است‎٬‎ معمايي که شايد براي محققان جالب تر باشد تا براي تماشاگرانِ‏ سينما.‏ مقصود<br />

مقاله ي حاضر طرح مسئله و دعوتِ‏ محققان به اظهارِ‏ نظر درباره ي آن است.‏<br />

ِ<br />

از نگارشِ‏<br />

جيمز موريه روزِ‏ ١٥ اوتِ‏ ١٧٨٢ در بندرِ‏ ازمير متولد شد.‏ پدرش بازرگاني بود اصالً‏<br />

کار مي کرد.‏ جيمزِ‏<br />

٧<br />

سويسي که به تابعيتِ‏ دولتِ‏ بريتانيا درآمده بود و با کمپانيِ‏ ‏«لِوان»‏<br />

پنج ساله را در ١٧٨٧ به انگلستان بردند؛ او دوازده سال بعد به ازمير بازگشت تا با شريکِ‏ پدرِ‏<br />

خود کار کند.‏ در سالِ‏ ١٨٠٦ به استانبول رفت که پدرش در آن جا سرکنسولِ‏ دولتِ‏ بريتانيا<br />

آشنا شد.‏ وقتي اين شخص سالِ‏ بعد با<br />

٨<br />

شده بود‎٬‎ و در همان شهر بود که با هارفورد جونز<br />

مأموريتِ‏ سياسي به ايران اعزام شد‎٬‎ جيمز موريه ي جوان را به عنوانِ‏ منشيِ‏ خود همراه برد.‏<br />

جيمز‎٬‎ در سالِ‏ ٬١٨٠٩ در معيّتِ‏ ميرزا ابوالحسنِ‏ ايلچي‎٬‎ به انگلستان سفر کرد و در سالِ‏<br />

٬ به ايران بازگشت‎٬‎ در حالي که ميرزا<br />

٩<br />

٬١٨١٠ با عنوانِ‏ منشيِ‏ سفيرِ‏ جديد‎٬‎ سر گور اوزلي<br />

ابوالحسن نيز همراهِ‏ اين هيئت سفر مي کرد.‏ در سالِ‏ ١٨١٤ که سر گور اوزلي ايران را ترک<br />

مقام کاردارِ‏ موقت‎٬‎ در ايران باقي ماند تا اين که‎٬‎ در سالِ‏<br />

ِ<br />

گفت‎٬‎ جيمز موريه‎٬‎ در<br />

او شد.‏ از آن پس‎٬‎ به استثناي ر اه نمايي‎٬‎ يا به قولِ‏ خودِ‏ موريه ‏«افسارکشي»ِ‏<br />

١٠<br />

ويالک جانشينِ‏<br />

٬١٨١٥ هنري<br />

ميرزا ابوالحسن ‏(که حاال ديگر ميرزا ابوالحسن خان شده بود)‏‎٬‎ در دومين مأموريتِ‏ سياسيش<br />

به انگلستان طيِ‏ سال هاي ١٨١٩ و ٬١٨٢٠ يگانه فعاليتِ‏ ديپلوماتيکِ‏ جيمز موريه مسافرتش<br />

مقام کميسرِ‏ مخصوصِ‏ دولتِ‏ بريتانيا بود از ١٨٢٤ تا (٦). ١٨٢٦<br />

ِ<br />

به مکزيک در<br />

جيمز موريه خودش گفته است وقتي ‏«حاجي بابا»ي دغل را خلق مي کرده به شدت تحتِ‏<br />

بوده است.‏ او البته در سال هاي نوجواني نيز کتابِ‏ هزار و يک شب را از<br />

١١<br />

تأثيرِ‏ رمانِ‏ ژيل بالس<br />

7) Levant Company.<br />

‎٨‎)Jones Harford ‎٬‎ نماينده ي بازرگانيِ‏ کمپانيِ‏ هندِ‏ شرقي در بصره و بغداد که بعدًا به سفارت به ايران رفت.‏<br />

9) Sir Gore Ouseley. 10) Henry Willock.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‎١١‎)Blas Gil ‎٬‎ شاهکارِ‏ (١٦٦٨-١٧٤٧). Alain René Lesage يک ترجمه ي فارسي از اين رمانِ‏ لوساژ به خامه ي<br />

ميرزا حبيبِ‏ اصفهاني نيز وجود دارد که هنوز انتشار نيافته است.‏

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٤٥<br />

که بعدًا اولين بارون رَ‏ دسْ‏ تاک شد‎٬‎ هديه گرفته و خوانده<br />

١٢<br />

شوهر خاله اش‎٬‎ ويليام والْدگرِيْو<br />

نام ميرزا<br />

ِ<br />

بود.‏ ولي ميرزا ابوالحسن الگوي شخصيتي است که در اواخرِ‏ رمانِ‏ حاجي بابا ي اول با<br />

مقام ايلچيِ‏ ايران ره سپارِ‏ انگلستان است و حاجي را به<br />

ِ<br />

فيروز واردِ‏ صحنه مي شود‎٬‎ همو که در<br />

عنوانِ‏ منشيِ‏ مخصوصِ‏ خود همراه مي برد:‏ و روشن است که در دومين رمانِ‏ حاجي‎٬‎<br />

ماجراهاي حاجي بابا در انگليس ٬ شيرين کاري هاي ميرزا ابوالحسن در انگلستان در سفرِ‏ اولش<br />

الهام بخشِ‏ جيمز موريه در نگارشِ‏ رمانِ‏ دوم بوده است و معماي موردِ‏ بحث در باره ي دست<br />

داشتن يا دست نداشتنِ‏ ميرزا ابوالحسن در امري است که توضيح خواهم داد.‏<br />

در پيش گفتارِ‏ ماجراهاي حاجي بابا در انگليس ٬ جيمز موريه متنِ‏ نامه ي اعتراض آميزي را درج<br />

کرده بود که ادعا مي کرد از يکي از ‏«بزرگانِ‏ صاحب مقام»ِ‏ ايران دريافت داشته است.‏ سر والتر<br />

٬ در نقدي که بر اين رمانِ‏ دوم نوشت و در آن سهوًا ايلچيِ‏ پادشاهِ‏ ايران در سفرِ‏<br />

١٣<br />

اسکات<br />

١٠-١٨٠٩ را ‏«ابوطالب»‏ ناميد‎٬‎ تصور کرده بود که اين نامه اصيل است و از آن زمان تا سالِ‏<br />

١٩٨٥ رويِ‏ هم رفته اين اعتقاد وجود داشت که نامه را حقيقتًا ميرزا ابوالحسن نگاشته است.‏<br />

متنِ‏ نامه‎٬‎ به شکلي که در کتاب چاپ شده‎٬‎ چنين است:‏<br />

‎١٣‎)Scott Sir Walter ‎٬‎ ١٧٧١-٬١٨٣٢ رمان نويس و شاعرِ‏ رمانتيکِ‏<br />

12) William Waldegrave, the first Baron Radstock.<br />

TEHRAN, 21st May, 1826<br />

MY DEAR FRIEND<br />

I am offended with you, and not without reason. What for you write Hajji Baba,<br />

sir? King very angry, sir. I swear him you never write lies; but he say, yes – write.<br />

All people very angry with you, sir. That very bad book, sir. All lies, sir. Who tell<br />

you all these lies, sir? What for you not speak to me? Very bad business, sir.<br />

Persian people very bad people, perhaps, but very good to you, sir. What for you<br />

abuse them so bad? I very angry. Sheikh Abdul Russool write oh! very long letter<br />

to the king 'bout that book, sir. He say you tell king's wife one bad woman, and<br />

king kill her. I very angry, sir. But you are my friend, and I tell king, sheikh write<br />

all lie. You call me Mirza Firouz, I know very well, and say I talk great deal<br />

nonsense. When I talk great deal nonsense? Oh you think yourself very clever<br />

man; but this Hajji Baba very foolish business. I think you sorry for it some time.<br />

I do not know, but I think very foolish.<br />

English gentleman say, Hajji Baba very clever book, but I think not clever at<br />

بريتانيايي.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

ِ<br />

١٤٦ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

all – very foolish book. You must not be angry with me, sir. I your old friend, sir.<br />

God know, I your very good friend to you, sir. But now you must write other<br />

book, and praise Persian peoples very much. I swear very much to the king you<br />

never write Hajji Baba.<br />

I hope you will forgive me, sir. I not understand flatter peoples, you know very<br />

well. I plain man, sir – speak always plain, sir; but I always very good friend to<br />

you. But why you write 'bout me? God know I your old friend.<br />

P.S. – I got very good house now, and very good garden, sir; much better as<br />

you saw here sir. English gentlemans tell me Mexico all silver and gold. You very<br />

rich man now, I hope. I like English flowers in my garden – great many; and king<br />

take all my china and glass. As you write so many things 'bout Mirza Firouz, I<br />

think you send me some seeds and roots not bad; and because I defend you to the<br />

king, and swear so much, little china and glass for me very good.<br />

] ترجمه]‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تهران‎٬‎ ٢١ مه ] ١٨٢٦ =‏‎١٣‎ شوّ‏ ال ١٢٤١]<br />

دوستِ‏ عزيزم‎٬‎<br />

من از شما رنجيده ام‎٬‎ و اين رنجش بدونِ‏ سبب نيست.‏ براي چه حاجي بابا را نوشته ايد آقا؟ قبله ي<br />

عالم خيلي عصباني آقا.‏ من برايشان قسم خورد شما هيچ وقت دروغ ننوشت ولي ايشان فرمودند<br />

چرا نوشت.‏ همه از دستِ‏ شما خيلي عصباني آقا.‏ کتابِ‏ خيلي بدي است آقا.‏ تمامًا دروغ آقا.‏ چه<br />

کسي اين دروغ ها به شما گفت آقا؟ براي چه شما با من صحبت نکرد؟ افتضاح است آقا.‏ شايد مردم<br />

ايران خيلي بد ولي به شما که همه خوبي کرد آقا.‏ براي چه شما به ايشان ناسزا گفت؟ من خيلي<br />

عصباني.‏ شيخ عبدالرسول عريضه ي باالبلندي راجع به کتاب به قبله ي عالم نوشت آقا.‏ شيخ<br />

عبدالرسول نوشت شما گفت زنِ‏ پادشاه زنِ‏ بد و پادشاه او را کشت.‏ من خيلي عصباني آقا.‏ ولي شما<br />

من هست و من به قبله ي عالم عرض کرد شيخ تمامًا خالف نوشت.‏ شما اسم مرا گذاشت<br />

ِ<br />

دوستِ‏<br />

ميرزا فيروز.‏ من خوب دانست.‏ و شما گفت من مزخرف خيلي گفت.‏ من کي مزخرف خيلي گفت؟<br />

شما فکر کرد خيلي زرنگ هست.‏ ولي اين قضيه ي حاجي بابا خيلي احمقانه.‏<br />

آقاي انگليس گفت کتابِ‏ حاجي بابا خيلي هوش مندانه ولي من فکر نکرد کتاب هوش مندانه.‏<br />

من فکر کرد کتاب خيلي احمقانه.‏ شما نبايد از دستِ‏ من عصباني بود آقا.‏ ولي حاال شما بايد کتابِ‏<br />

ديگري نوشت و از مردمانِ‏ ايران خيلي تعريف کرد.‏ من جلوِ‏ قبله ي عالم چند بار قسم خورد شما<br />

هيچ وقت حاجي بابا ننوشت.‏<br />

اميدوارم شما مرا بخشيد آقا.‏ شما خودتان خوب دانست من بلد نبود چاپلوسي.‏ من آدم صاف<br />

و راست آقا.‏ هميشه حرفِ‏ صاف زد آقا.‏ ولي من هميشه دوستِ‏ خوبِ‏ شما بود.‏ براي چه درباره ي<br />

من نوشت.‏ خدا مي داند من دوستِ‏ قديميِ‏ شما بود.‏

ِ<br />

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٤٧<br />

بعدالتحرير من حاال منزلِ‏ خيلي خوبي داشت با باغچه ي بسيار خوب آقا.‏ خيلي بهتر از آن<br />

که شما اين جا ديد آقا.‏ آقايانِ‏ انگليس به من گفت مکزيک تمامًا طال و نقره.‏ اميدوارم شما حاال<br />

خيلي پول دار.‏ من گل هاي انگليسيِ‏ باغچه خيلي دوست داشت‎٬‎ من خيلي زياد گل خواست.‏<br />

تمام چيني و بلورِ‏ مرا گرفتند.‏ چون شما خيلي چيزها راجع به ميرزا فيروز نوشت من<br />

ِ<br />

قبله ي عالم<br />

فکر کرد اگر شما مقداري بذر و ريشه براي من فرستاد بد نبود.‏ و چون من از شما نزدِ‏ قبله ي عالم<br />

دفاع کرد و قسم زياد خورد اگر قدري چيني و بلور براي من فرستاد خيلي خوب شد.‏<br />

اما در سالِ‏ ١٩٨٥ سر دنيس رايت توجهِ‏ محققان را به مدرکي جلب کرد دالِ‏ بر اين که نامه را<br />

‏(سر جان مکنيلِ‏ بعدي)‏ جعل کرده بوده است (٨). اين مدرک<br />

١٤<br />

در واقع دکتر جان مکنيل<br />

‏(که در ادينبرو بود)‏<br />

١٥<br />

نامه اي است (٩) خطاب به مکنيل ‏(که در ايران بود)‏ از جيمز بي.‏ فريزر<br />

به تاريخ<br />

ِ<br />

٥ آوريلِ‏ ١٨٢٩ که در آن فريزر چنين مي نويسد:‏<br />

اين مطلب از خانم مکنيل ] که در آن زمان به تنهايي‎٬‎ بدونِ‏ شوهرش‎٬‎ براي گذراندنِ‏<br />

ِ<br />

از شنيدنِ‏<br />

تعطيالت به بريتانيا بازگشته بود]‏ که نامه ي ميرزا ابوالحسن خان را‎٬‎ که مجله ي کوارترلي ريويو با<br />

آن آب وتاب يک محصولِ‏ اصيلِ‏ ايراني خوانده بود‎٬‎ در حقيقت جنابِ‏<br />

خنديدم!‏<br />

عالي نوشته ايد‎٬‎ بسيار<br />

هرچند اين مدرک پايه اش بر مسموعات است ولي در فقدانِ‏ مدرکِ‏ قاطعي که ثابت کند<br />

نامه ي چاپ شده توسطِ‏ موريه را خودِ‏ ميرزا ابوالحسن نوشته مدرکِ‏<br />

گويايي محسوب<br />

مي شود.‏ اما من در جريانِ‏ تحقيقِ‏ جاريِ‏ خود در زندگيِ‏ جيمز موريه و برادرانش‎٬‎ در ميانِ‏<br />

کاغذهاي منتشر نشده ي خانواده ي موريه‎٬‎ که از طريقِ‏ ديويد‎٬‎ برادرِ‏ جيمز ‏(پدرِ‏ سر رابرت)‏‎٬‎<br />

بهارث به نسل هاي بعدي منتقل شده و در حالِ‏ حاضر در يک مجموعه ي اسنادِ‏ خصوصي<br />

نگاه داري مي شوند‎٬‎ سه سند يافته ام دالِ‏ بر اين که نامه ي منتشر شده توسطِ‏ جيمز موريه<br />

مي تواند بخشي از يک نامه ي اصيلِ‏ ميرزا ابوالحسن باشد.‏<br />

اولين سند نامه اي است خطاب به ديويد موريه از هنري ويالک از ايران به تاريخ<br />

ِ<br />

٬١٨٢٥ ارسال شده از اردوگاهِ‏ تابستانيِ‏ ‏[ فتح علي]‏ شاه در چمنِ‏ سلطانيه که وي در آن چنين<br />

مي نگارد:‏<br />

سرگذشتِ‏<br />

٢٦ اوتِ‏<br />

حاجي بابا سروصدايش در ايران بلند شده و همان طور که انتظار داشتم دردربار احساساتِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي<br />

14) Dr John McNeill. 15) James B. Fraser.

١٤٨ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

مخالفي را نسبت به مؤلفِ‏ آن برانگيخته.‏ من وجودِ‏ اين اثر را مخفي نگاه داشته بودم ولي کتاب<br />

سرانجام به بندرِ‏ بوشهر رسيد و نوابِ‏<br />

فرستاد.‏<br />

واال حاکم<br />

ِ<br />

دوم نامه ي ديگري است از ويالک به ديويد موريه به تاريخ<br />

ِ<br />

سندِ‏<br />

چمنِ‏ سلطانيه‎٬‎ که حاويِ‏ مطلبِ‏ زير است:‏<br />

شيراز گزارشي از آن براي پادشاه به اصفهان<br />

١٩ ژوئنِ‏ ٬١٩٢٦ باز از<br />

اسم ميرزا فيروز چاپ شده<br />

گندِ‏ حاجي بابا در دربار در آمده و ابوالحسن از اين که تصويرش زيرِ‏ ِ<br />

بهشدت عصباني است.‏ نامه اي با لحنِ‏ بسيار تند به جيمز موريه نوشته که من توصيه مي کنم شما<br />

نگاهي به آن بيفکنيد.‏<br />

سومين سند ‏(که به خطِ‏ جيمز موريه نيست ولي ممکن است به خطِ‏ همسرِ‏ ديويد موريه<br />

نوشته شده باشد)‏ چيزي است با عنوانِ‏ ‏«سوادِ‏ نامه ي ميرزا»‏ که متنِ‏ آن را ما عينًا‎٬‎ با همان<br />

امال و نقطهگذاري‎٬‎ در زير مي آوريم:‏<br />

My dear Friend,<br />

Tehran 21st May 1826<br />

I have had the pleasure to receive your letter of the 18th of last Oct' from<br />

London and I hope that you are now on your return homewards after having<br />

settled the affairs of Yangeedooneah to your credit & satisfaction. I sometimes<br />

fear that you may endanger matters of importance for the sake of gaining some<br />

trifling advantage, for I well remember how you broke a chair worth a guinea<br />

while endeavouring to save a candle worth a penny.<br />

You see I am offended with you & not without reason you will allow. What for<br />

you write Hajee Baba Sir. King very angry Sir. I swear him you never write lies,<br />

but he say yes. All people very angry with you Sir. What for you not speak to me.<br />

That very bad book Sir – all lies Sir. Who tell you all these lies Sir. Very bad<br />

business Sir. What for you abuse them so bad. I very angry. Shiek Abdul Russool<br />

write, ah! very long letter to the King about that book Sir. He say you tell Kings<br />

wife whore & King kill her. I very angry Sir – but you my friend & I tell King,<br />

Shiekh write all lies – you call me Meerza Feroose, I know very well & say I talk<br />

nonsense. When I talk nonsense. Oh you think yourself very clever man. Lord<br />

Castlereagh's sister say so – you remember in Ireland. But this Hajee Baba, very<br />

foolish business. I think you sorry for it sometime. I don't know, but I think very<br />

foolish. You must not be angry with me Sir. I your old friend Sir. But now you<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٤٩<br />

must write another Book & praise Persian peoples very much. I swear very much<br />

to the King you never write Hajee Baba.<br />

I hope you will forgive me Sir. I not understand flatter peoples. You know<br />

very well I plain man Sir. I speak always very plain Sir – but I always very good<br />

friend to you – but why you write about me – God know I your old friend.<br />

Give my very kind rememberances to all our good friends in Eng d & particularly<br />

to your own family & believe me to be.<br />

My dear friend,<br />

Yours most truly<br />

Abul Hassan<br />

P.S.<br />

I got very good House and Garden Sir – much better as you saw here Sir. Mr.<br />

Willock tell me Mexico all silver & Gold. You very rich man now I hope. I like<br />

English flowers in my Garden – great many – & King take all my China and<br />

Glass – as you write so many things bout Meerza Feroose, I think you send me<br />

some seeds & roots not bad because I defend you to the King & swear so much –<br />

little China & Glass for me very good.<br />

] ترجمه]‏<br />

تهران‎٬‎ ٢١ مه ي ١٨٢٦<br />

دوستِ‏ عزيزم‎٬‎<br />

با خوشوقتي رقيمه ي شريفه ي مورخه ي ١٨ اکتبرِ‏ شما را از لندن زيارت کردم و اميدوارم که<br />

هم اينک‎٬‎ پس از فيصله دادنِ‏ امورِ‏ ينگه دنيا‎٬‎ به ترتيبي که اسبابِ‏ ترضيه ي خاطرتان را فراهم آورَدو<br />

موجبِ‏ سربلنديتان شود در راهِ‏ بازگشت به وطن باشيد.‏ گاه مي ترسم که شما‎٬‎ به خاطرِ‏ دست يابي به<br />

يک امتيازِ‏ کوچک‎٬‎ امورِ‏ مهمه را به خطر بيفکنيد.‏ زيرا خوب به خاطر دارم که چگونه يک صندلي<br />

به ارزشِ‏ يک سکه ي طال را شکستيد تا شمعي را که پشيزي بيش نمي ارزيد نجات بدهيد.‏<br />

مي بينيد که من از شما رنجيده ام و اين رنجش با اجازه ي شما‎٬‎ بي سبب نيست.‏ براي چه حاجي بابا<br />

را نوشته ايد آقا؟ قبله ي عالم خيلي عصباني آقا.‏ من برايشان قسم خورد شما هيچ وقت دروغ ننوشت<br />

ولي ايشان فرمودند چرا نوشت.‏ همه ي مردم از دستِ‏ شما خيلي عصباني آقا.‏ براي چه شما با من<br />

صحبت نکرد؟ آن کتاب خيلي بد است آقا.‏ تمامًا دروغ آقا.‏ چه کسي اين دروغ ها را به شما گفت آقا؟<br />

افتضاح است آقا.‏ براي چه شما به ايشان ناسزا گفت؟ من خيلي عصباني.‏ شيخ عبدالرسول عريضه ي<br />

باالبلندي راجع بهکتاب به قبله ي عالم نوشت آقا.‏ شيخ عبدالرسول نوشت شما گفت زنِ‏ پادشاه<br />

فاحشه و پادشاه او را کشت.‏ من خيلي عصباني آقا.‏ ولي شما دوستِ‏ من هست و من به قبله ي عالم<br />

عرض کرد شيخ تمامًا خالف نوشت.‏ شما اسم مرا گذاشت ميرزا فيروز.‏ من خوب مي دانم.‏ و شما<br />

ِ<br />

گفت من مزخرف گفت.‏ من کي مزخرف گفت؟ شما فکر کرد خيلي آدم زرنگ.‏ خواهرِ‏ لرد کاسل ري<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

ِ<br />

١٥٠ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

چنين گفت‎٬‎ يادتان هست درايرلند.‏ ولي اين قضيه ي حاجي بابا خيلي احمقانه.‏ من فکرکرد شما بعضي<br />

وقت از اين کار پشيمان.‏ من ندانست ولي فکر کرد خيلي احمقانه.‏ شما نبايد از دستِ‏ من عصباني<br />

بود آقا.‏ من دوستِ‏ قديمي شما آقا.‏ ولي حاال شما بايد کتاب ديگري نوشت و از مردمانِ‏ ايران خيلي<br />

تعريف کرد.‏ من جلوِ‏ قبله ي عالم خيلي قسم خورد شما هرگز حاجيبابا ننوشت.‏<br />

اميدوارم شما مرا بخشيد آقا.‏ من بلد نبود چاپلوسي.‏ شما خودتان دانست من آدم صاف و راست<br />

آقا.‏ من هميشه حرفِ‏ صاف زد آقا.‏ ولي من هميشه دوستِ‏ خوبِ‏<br />

نوشت.‏ خدا مي داند من دوستِ‏ قديميِ‏ شما بود.‏<br />

شما بود.‏ براي چه درباره ي من<br />

تمام دوستانِ‏ خوب در انگليس برسانيد و مخصوصًا به خانواده ي خودتان و<br />

ِ<br />

سالم مرا به<br />

ِ<br />

شما<br />

قبول بفرماييد وقتي مي گويم<br />

دوستِ‏ عزيزم<br />

دوست دارِ‏ حقيقيِ‏ شما<br />

ابوالحسن<br />

بعدالتحرير<br />

من حاال منزلِ‏ خيلي خوبي داشت با باغچه ي بسيار خوب آقا.‏ خيلي بهتر از آن که شما در اين جا<br />

ديد آقا.‏ مستر ويالک به من گفت مکزيک تمامًا طال و نقره.‏ اميدوارم شما حاال خيلي پول دار.‏ من<br />

تمام چيني<br />

ِ<br />

گل هاي انگليسيِ‏ باغچه را خيلي دوست داشت‎٬‎ من خيلي زياد گل داشت.‏ قبله ي عالم<br />

و بلورِ‏ مرا گرفتند چون شما خيلي چيزها راجع به ميرزا فيروز نوشت من فکر کرد اگر شما<br />

قبله ي عالم دفاع کرد و قسم زياد<br />

ِ<br />

مقداري بذر و ريشه براي من فرستاد بد نبود‎٬‎ چون من از شما نزدِ‏<br />

خورد قدري چيني و بلور براي من فرستاد خيلي خوب شد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

براي سهولتِ‏ ارجاع‎٬‎ نامه ي چاپ شده را ‏«سندِ‏ الف»‏ مي خوانيم و نگارشي از آن را که در<br />

ميانِ‏ کاغذهاي موريه پيدا شده ‏«سندِ‏ ب».‏ جيمز موريه خودش در پيش گفتارِ‏ رمانِ‏ حاجيبابا ي<br />

دوم توضيح مي دهد که اولين بندِ‏ نامه اي را که از يکي از ‏«بزرگان»ِ‏ ايران دريافت داشته حذف<br />

کرده‎٬‎ زيرا به روشني پيداست که ‏«به دستِ‏ يک نفر انگليسي نوشته شده».‏ ولي اگر آن نامه<br />

در واقع همان است که ما ‏«سندِ‏ ب»‏ مي خوانيم‎٬‎ مي توانيم ببينيم که موريه‎٬‎ عالوه بر بندِ‏ اول‎٬‎<br />

آخرين بندِ‏ قبل از امضا و اشاره به مطلبي را که خواهرِ‏ لرد کاسل ري در ايرلند به او گفته حذف<br />

کرده و در چند جاي متن هم دست برده است.‏ حاال پرسش اين است که آيا ‏«سندِ‏ ب»‏<br />

رونوشتِ‏ نامه ي اصيلي از ميرزا ابوالحسن است ‏(اصلِ‏ نامه پيدا نشده)‏ و اگر چنين باشد پس<br />

چگونه همسرِ‏ مکنيل بر اين باور بوده که شوهرش مسئولِ‏ پيداييِ‏ ‏«سندِ‏ الف»‏ است؟ و يک

ِ<br />

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٥١<br />

کرده ام و آن اين که<br />

١٦<br />

پيچيدگيِ‏ ديگر در اين قضيه کشفي است که من به لطفِ‏ سر دنيس رايت<br />

آقاي فرهادِ‏ ديبا در مجموعه ي خود سوادِ‏ نامه اي را دارد ‏(ظاهرًا به همان خطِ‏ ‏«سندِ‏ ب»)‏ که<br />

معلوم به قلم ميرزا ابوالحسن نوشته شده و‎٬‎ به جز چند مورد تفاوتِ‏<br />

ِ<br />

از قرارِ‏<br />

عينًا همان متنِ‏ ‏«سندِ‏ ب»‏ است ولي بدونِ‏ بندِ‏ اولِ‏ آن.‏<br />

جزئي‎٬‎ متنِ‏ آن<br />

اولين نکته اي که بايد در نظر بگيريم اين است که آيا امکان دارد ميرزا ابوالحسن‎٬‎ که در آن<br />

زمان وزيرِ‏ دولِ‏ خارجه شده بوده‎٬‎ چنين نامه اي را‎٬‎ يعني اصلِ‏ ‏«سندِ‏ ب»‏ را‎٬‎ نوشته باشد؟<br />

سبکِ‏ انگليسيِ‏ ‏«دست و پا شکسته»ي نامه در بخشِ‏ اصليِ‏ آن شبيه به همان نوع زباني است<br />

٬ مندرج در شماره ي مورخ<br />

١٧<br />

که در نامه ي ميرزا ابوالحسن به روزنامه ي مورنينگ پست<br />

مه ي (١٠)٬ ١٨١٠ مشاهده مي شود.‏ در نامه هاي ديگري که ميرزا ابوالحسن نوشته و در<br />

سازمانِ‏ اسنادِ‏ مليِ‏ بريتانيا درلندن محفوظ است ‏(مثالً‏ نامه ي مضبوط تحتِ‏ شماره ي<br />

60/11 FO )‏ انگليسيِ‏ ‏«درست تري»‏ به کار برده شده است.‏ ولي ميرزا نامه هاي خصوصي با<br />

انگليسيِ‏ دستوپا شکسته هم دارد ‏(از جمله نامه اي که به احتمالِ‏ زياد در سالِ‏ ١٨٢٠ به<br />

نگاشته و در کتاب خانه ي مليِ‏ بريتانيا تحتِ‏ شماره ي 41768/213 MSS ADD<br />

١٨<br />

ويکُنت ملويل<br />

٢٩<br />

نگاه داري مي شود).‏ به کار نرفتنِ‏ عالمتِ‏ سؤال در ‏«سندِ‏ ب»‏ اين احتمال را تقويت مي کند که<br />

آن متن در واقع سوادِ‏ نامه ي اصيلي است که به دستِ‏ ميرزا ابوالحسن نوشته شد.‏ به هيچ وجه<br />

غير ممکن نيست که ميرزا ابوالحسن نامه اي به سبکِ‏ ‏«سندِ‏ ب»‏ به دوستِ‏ ديرينِ‏ خود‎٬‎ جيمز<br />

موريه‎٬‎ نوشته باشد‎٬‎ هرچند که اسبابِ‏ تعجب و پرسش است که چطور چنين اختالفِ‏<br />

بينِ‏ بندهاي اول و آخرِ‏ نامه و متنِ‏ ميانِ‏ آن دو بند وجود دارد.‏<br />

سبکي<br />

آيا امکان دارد که ‏«سندِ‏ ب»‏ کارِ‏ مکنيل باشد؟ براي قبولِ‏ اين فرض اوالً‏ بايد بپذيريم که<br />

مکنيل داراي آن چنان طبع شوخي بوده است که پذيرفتنِ‏ اين امر بر اساسِ‏ قضاوتمان از<br />

ِ<br />

رويِ‏ اوراقِ‏ بازمانده ي او دشوار است و ثانيًا باز بايد بپذيريم که مکنيل از موردي که جيمز<br />

موريه در آن يک صندلي را شکسته تا شمعي را نجات دهد خبر داشته‎٬‎ و نيز از آنچه خواهرِ‏<br />

لرد کاسل ري در اثناي سفرِ‏ ميرزا ابوالحسن به ايرلند در ژانويه ي ٬١٨٢٠ که در آن جا موردِ‏<br />

استقبال و پذيراييِ‏ پدرِ‏ لرد کاسل ري قرار گرفته‎٬‎ بر زبان آورده بوده نيز آگاه بوده است.‏ مکنيل<br />

مسلمًا در ايرلند حضور نداشته و‎٬‎ هرچند ممکن است چيزهايي درباره ي سفرِ‏ ميرزا به<br />

ايرلند شنيده باشد‎٬‎ بعيد است که چنين روايتي شاملِ‏ نکاتِ‏<br />

جزئيِ‏ از اين دست بوده باشد.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي<br />

16) Sir Denis Wright. 17) Morning Post. 18. Viscont Melville.

ِ<br />

١٥٢ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

مکنيل ممکن است در دسامبرِ‏ ١٨٢٢ يا در نيمه ي اولِ‏ سالِ‏ ١٨٢٣ در لندن با جيمز موريه<br />

مالقات کرده و در آن اثنا حادثه اي مربوط به يک شمع و صندلي پيش آمده باشد‎٬‎ ولي هيچ<br />

مدرکي در تأييدِ‏ چنين امري وجود ندارد.‏ اما چنين پيش آمدي مي توانسته در حضورِ‏ ميرزا<br />

ابوالحسن رخ داده باشد و يادآوريِ‏ او عملي است که با اخالق و شخصيتِ‏ ميرزا وفق<br />

مي دهد.‏<br />

دوم سالِ‏<br />

ِ<br />

اشاره به مکزيک در نامه جالب است.‏ جيمز موريه در نيمه ي<br />

مشورت با اولياي دولت از مکزيک به انگلستان بازگشت.‏ تاريخ نامه اي که در بندِ‏ اولِ‏ سند<br />

ِ<br />

وصولِ‏ آن اعالم شده ١٨ اکتبرِ‏ ١٨٢٥ است‎٬‎ يعني تنها دو روز قبل از تاريخ سوار شدنِ‏ موريه<br />

به کشتي براي بازگشت به مکزيک.‏ ولي تا چه اندازه احتمال دارد که در آن لحظه موريه<br />

نامه اي به ميرزا ابوالحسن نوشته و ظاهرًا شمه اي از مشکالتي را که در مکزيک دارد برايش<br />

شرح داده باشد؟ اين احتمال که موريه چنين نامه اي را به ويالک و يا حتي به مکنيل نوشته<br />

باشد و يا اين که بعد از خبر گرفتن از برادرش‎٬‎ ديويد ‏(که ديگر در آن موقع سرکنسولِ‏ بريتانيا<br />

در پاريس بوده)‏‎٬‎ درباره ي نامه ي مورخ ٢٦ اوتِ‏ ويالک تصميم گرفته باشد که نامه اي<br />

ِ<br />

درباره ي کتاب به ميرزا ابوالحسن بنويسد حتمًا بيشتر است.‏<br />

اگر مکنيل ‏«سندِ‏ ب»‏ را جعل کرده يقينًا نمي توانسته جيمز موريه را گول بزند‎٬‎ زيرا او خطِ‏<br />

ميرزا ابوالحسن و امضايش را مي شناخته و اگر فرض را بر اين بگذاريم که مکنيل خط و رقم<br />

ِ<br />

ميرزا را آن چنان استادانه جعل کرده بوده که جيمز موريه ملتفت نشده فرضي است که<br />

احتمالش ضعيف است.‏ پس بايد فرض کنيم که مکنيل نامه ي جعلي را به صورتِ‏ شوخي<br />

براي جيمز موريه فرستاده باشد.‏ در اين صورت‎٬‎ چرا بايد ويالک به ديويد موريه توصيه کند<br />

که ‏«نامه ي تندِ‏ « ميرزا ابوالحسن را ببيند؟ آيا يک نامه ي واقعي از ميرزا ابوالحسن هم در اين<br />

ميان وجود داشته؟ آيا احتماالً‏ مکنيل اين نامه را ديده و هوس کرده که آن را براي خنداندنِ‏<br />

جيمز موريه به صورتي تمسخرآميز بازنويسي کند و جيمز موريه هم تصميم به استفاده از آن<br />

گرفته؟ و آيا روايتِ‏ متفاوتِ‏ ‏«سندِ‏ ب»‏‎٬‎ که اينک در تملکِ‏ آقاي ديباست‎٬‎ صرفًا پيش نويسي<br />

در جريانِ‏ ويرايش و آماده سازيِ‏ نامه براي انتشار بوده است؟ يک موردِ‏ گويا در نگارشِ‏ اخير<br />

واژه ي ‏«فاحشه»‏ است‎٬‎ در ارتباط با زنِ‏ پادشاه که خط خورده و باالي آن با خطِ‏ متفاوتي<br />

نوشته اند ‏«بد»‏ که در متنِ‏ چاپ شده يعني ‏«سندِ‏ الف»‏ اين کلمه شده است ‏«زنِ‏ بد».‏<br />

مي توانيم يقين داشته باشيم که جيمز موريه نمي خواسته واژه ي ‏«فاحشه»‏ در کتابي که او<br />

نوشته به کار برده شود؛ ولي آيا محتمل تر نيست که ميرزا ابوالحسن و نه مکنيل چنين واژه اي<br />

١٨٢٥ براي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٥٣<br />

را به کار برده باشد؟<br />

مي بينم که نتيجهگيريِ‏ قطعي از ميانِ‏ اين همه احتمال براي من ناممکن است.‏ مشکل<br />

است بتوانيم فرض کنيم که مکنيل ‏«سندِ‏ ب»‏ را جعل کرده‎٬‎ بدونِ‏ اين که از کمکِ‏ ميرزا<br />

ابوالحسن برخوردار شده و يا نامه اي را که او شخصًا نوشته ديده باشد ‏(تا بداند خواهرِ‏ لرد<br />

کاسل ري چه گفته و نيز از پيش آمدِ‏ شمع و صندلي مطلع شده باشد).‏ اين فرض که ميرزا<br />

ابوالحسن خودش آمده و در نگارشِ‏ يک نامه ي شوخي با مکنيل هم کاري کرده فرضي است<br />

که‎٬‎ با توجه به معروفيتِ‏ ميرزا در دربار و در گرو بودنِ‏ آبروي خودش‎٬‎ بسيار ضعيف و بعيد به<br />

نظر مي رسد.‏ ميرزا ابوالحسن مسلمًا آدمي بوده است شوخ طبع ولي نه در چنين شرايطي‎٬‎ و<br />

داليلي در دست است دالّ‏ بر اين که او حقيقتًا از انتشارِ‏ کتابِ‏ جيمز موريه رنجيده خاطر بوده<br />

است.‏ در اين باره مثالً‏ نگاه کنيد به کتابِ‏ ايرانيان در ميانِ‏ انگليسي ها تأليفِ‏ سر دنيس رايت‎٬‎ بندِ‏<br />

آخرِ‏ صفحه ي ] ٦٩ بندِ‏ آخرِ‏ صفحه ي ١٣٨ ترجمه ي فارسي]‏ ‏(نگاه کنيد به يادداشتِ‏ ‎٨‎‏).‏<br />

تنها يک سناريو مي توان فرض کرد که همه ي اين عواملِ‏ مختلف را با هم آشتي دهد.‏<br />

مکنيل ممکن است حرفِ‏ شوهرش را درست نفهميده و يا جزئياتي را که مربوط به سه<br />

سال زودتر بوده درست به خاطر نياورده باشد؛ و يا اين که فريزر ممکن است حرفِ‏<br />

مکنيل را بد فهميده باشد ‏(در اوراقِ‏ بازمانده هيچ نامه اي از مکنيل وجود ندارد که حاويِ‏<br />

اظهارِ‏ نظري درباره ي نامه اي باشد که فريزر به او نوشته بوده).‏ ميرزا ابوالحسن ممکن است<br />

در موردِ‏ نوشتن نامه اي به جيمز موريه با مکنيل مشورت کرده باشد‎٬‎ و از اين رو مکنيل<br />

مي توانسته در انشاي نامه اي به جيمز موريه ‏«دستي داشته باشد».‏ ‏(هرچند اثباتِ‏ اين امر در<br />

حالِ‏ حاضر غيرِ‏ ممکن است‎٬‎ ولي طبقِ‏ مدارکِ‏ مستندِ‏ موجود يقين حاصل است که مکنيل در<br />

ماهِ‏ مه ي ١٨٢٦ در تهران حضور داشته است).‏ مکنيل ممکن است به ميرزا ابوالحسن کمک<br />

کرده باشد نامه اي به انگليسيِ‏ فصيح بنويسد‎٬‎ و بعد ميرزا ابوالحسن ممکن است ترجيح داده<br />

باشد براي ‏«تقويت»‏ و مؤثرتر ساختنِ‏ محتواي نامه از بندِ‏ دوم به بعد در آن دست ببرد و در<br />

شور و هيجانِ‏ خود به سبکِ‏ انگليسيِ‏ ‏«دست و پا شکسته اش»‏ بازگشته است.‏ در آن صورت‎٬‎<br />

خانم<br />

ِ<br />

خانم<br />

ِ<br />

‏«سندِ‏ ب»‏ مي تواند رونوشتِ‏ نامه اي باشد که ميرزا ابوالحسن به دستِ‏ خود ولي با گرفتنِ‏<br />

مختصر کمکي از مکنيل نوشته است.‏ اين سناريو چندان محتمل به نظر نمي رسد ولي‎٬‎ از<br />

طرفِ‏ ديگر وجودِ‏ يک نامه ي اصيل از ميرزا ابوالحسن را با اين ادعا آشتي مي دهد که مکنيل<br />

در نامه ي منتشر شده توسطِ‏ جيمز موريه دستي داشته است.‏ و اگر جيمز موريه ‏«سندِ‏ ب « را<br />

ويالک يا مکنيل‎٬‎ دريافت کرده‎٬‎ اين امر توضيح موريه را در<br />

ِ<br />

از ميرزا ابوالحسن‎٬‎ از طريقِ‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

ِ<br />

١٥٤ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

مقدمه مبني بر اين که بندِ‏ اولِ‏ نامه را حذف کرده چون ‏«به دستِ‏ يک نفر انگليسي»‏ نوشته<br />

شده بوده مي تواند توجيه کند و در واقع چه لزومي داشت که اصالً‏ از بندِ‏ اولِ‏ حذف شده<br />

صحبتي بشود ‏(مگر اين که موريه مي خواسته تلويحًا به ما بفهماند کلِ‏ نامه جعلي است).‏<br />

من در واقع از قوّ‏ تِ‏ استدالل هاي خود در تأييدِ‏ سناريوي پيشنهادي مطمئن نشده ام و<br />

ديگري بيايد و توضيح بهتر و قانع کننده تري ارائه کند.‏ اما از<br />

ِ<br />

خوشحال خواهم شد اگر شخصِ‏<br />

مدارکِ‏ جديدي که اخيرًا کشف کرده ام چنين برمي آيد که يک نامه ي واقعي از ميرزا<br />

ابوالحسن حتمًا در اين ميان وجود داشته است ‏(اگر ويالک آگاهانه در يک شوخي مشارکت<br />

داشته چرا بيايد و به ديويد موريه از وجودِ‏ نامه ي ميرزا ابوالحسن خبر بدهد؟).‏ ‏«سندِ‏ ب»‏<br />

ممکن است رونوشتي از اين نامه ي اصيل باشد يا نباشد.‏ من يقين دارم که اگر خانم مکنيل از<br />

ِ<br />

دخالتِ‏ شوهرش در تدوينِ‏ ‏«سندِ‏ الف»‏ اطمينان نداشت آن حرف را به فريزر نمي زد.‏ ولي<br />

مکنيل چگونه از سخنانِ‏ خواهرِ‏ لرد کاسل ري در ايرلند در ژانويه ي ١٨٢٠ مطلع شده بود؟<br />

البته خودِ‏ اين هم مي تواند از بيخ و بن داستان پردازي باشد:‏ هيچ مدرکي در تأييدِ‏ اين که آن<br />

بانو اظهارِ‏ نظري درباره ي زرنگيِ‏ جيمز موريه کرده يا نکرده وجود ندارد‎٬‎ و استفاده از آن<br />

شايد براي اصيل تر جلوه دادنِ‏ ‏«شوخي»‏ بوده است.‏ ولي آيا ‏«سندِ‏ ب»‏ هم شوخي بوده<br />

است؟ معما همچنان باقي است.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

] اظهارِ‏ نظري از مترجم در پايانِ‏ مقال‎٬‎ مترجم مايل است واردِ‏ بحث شود و بگويد به<br />

داليلِ‏ غيرِ‏ مستند‎٬‎ ولي زبان شناختي و روان شناختي‎٬‎ براين باور است که نامه ي ميرزا ابوالحسن<br />

ساخته و پرداخته ي يک دستِ‏ انگليسي است.‏ چرا؟ ‏«دست و پا شکستگي»ِ‏ انگليسيِ‏ نامه ي<br />

منسوب به ميرزا ابوالحسن درست همان گونه است که يک انگليسي از يک ايرانيِ‏ زبان ندان‎٬‎<br />

که تنها مقداري انگليسيِ‏ شفاهي را طوطي وار آموخته باشد‎٬‎ انتظار دارد:‏ پُر از حرفِ‏<br />

تعريف هاي جاانداخته‎٬‎ صيغه هاي محذوفِ‏ فعلِ‏ ‏«بودن»‏‎٬‎ استفاده از اسم مفرد به جاي جمع<br />

و برعکس‎٬‎ استفاده از صفت به جاي قيد و استفاده از بعضي عباراتِ‏ غيرِ‏ مصطلح ولي<br />

نزديک به بافتِ‏ زبانِ‏ فارسي‎٬‎ مثالً‏ what for به جاي why ‎٬‎ که به ‏«براي چه»‏ در زبانِ‏ فارسي<br />

نزديک است‎٬‎ و استفاده ي افراطي و نابجا از بعضي واژه ها مثلِ‏ sir در آخرِ‏ جمله ها.‏ به<br />

عبارتِ‏ ديگر متنِ‏ نامه مملوِ‏ از خطاهاي دستوري است.‏ ولي خطاهاي اماليي کجا هستند؟<br />

در ‏«سندِ‏ الف»‏ هيچ گونه غلطِ‏ اماليي نمي يابيم و مي گوييم اي بسا سهوها را موريه قبل از<br />

چاپ درست کرده است؛ بسيار خوب‎٬‎ ولي در ‏«سندِ‏ ب»‏ هم‎٬‎ که ظاهرًا بايد به اصلِ‏ نامه

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٥٥<br />

نزديک تر باشد‎٬‎ باز ازغلطِ‏ اماليي اثري نمي يابيم.‏ شخصي چون ميرزا ابوالحسن‎٬‎ با معلوماتِ‏<br />

انگليسيِ‏ ناقصش اگر در يک نامه مرتکبِ‏ ٣٠ خطاي دستوري مي شود بايد در همان متن<br />

مرتکبِ‏ اقالً‏ ٥٠ غلطِ‏ اماليي شده باشد.‏ چون قابلِ‏ تصور نيست که کسي به انگليسيِ‏ دست و<br />

پا شکسته صحبت کند و چيز بنويسد ولي واژه هاي دشوار و نابه هنجارِ‏ زبانِ‏ انگليسي را تمامًا<br />

با امالي صحيح تحرير کند.‏ غيرِ‏ ممکن است.‏ پس‎٬‎ يا شخصي‎٬‎ ‏«يک دستِ‏ انگليسي»‏‎٬‎<br />

سرتاسرِ‏ نامه را مرور و خطاهاي امالييِ‏ آن را اصالح کرده ولي خطاهاي دستوريِ‏ آن را<br />

دست نخورده باقي گذاشته‎٬‎ و يا اين که همان دستِ‏<br />

شکل تحرير کرده است.‏<br />

انگليسي نامه را از اول عينًا به همين<br />

و اما ايرادِ‏ روان شناختيِ‏ من:‏ اگر خودمان را جاي ميرزا ابوالحسن بگذاريم‎٬‎ بوالحسني که<br />

از دستِ‏ جيمز موريه سخت عصباني است چون مي بيند خودش و ولي نعمتش و همه چيزِ‏<br />

کشورش را به بادِ‏ تمسخر گرفته‎٬‎ آيا مي آيد و در آخرِ‏ نامه تقاضاي بلور و چيني و بذرِ‏ گل<br />

مي کند؟ نويسنده ي نامه مي خواهد نشان بدهد که ميرزا ابوالحسن چقدر بي شخصيت و حقير<br />

است که با وجودِ‏ اين همه خواري و خفت بازمي آيد و از ‏«دوستِ‏ ديرين»ِ‏ خود خواستارِ‏<br />

اظهارِ‏ لطف مي شود.‏ ولي آيا ميرزا ابوالحسن خانِ‏ واقعي تا اين حد بي شخصيت بوده است؟<br />

من که باور ندارم.‏ ک.ا.]‏<br />

ارجاعاتِ‏<br />

مؤلف<br />

(١) براي جزئياتِ‏ زندگيِ‏ سر رابرت موريه نک.‏<br />

Memoirs and Letters of the Rt. Hon. Sir Robert Morier G.C.B. from 1826 to 1876 به کوششِ‏<br />

دخترش‎٬‎ Mrs. Rosslyn Wemys ‏(لندن‎٬‎ ٬(١٩١١ نيز Agatha Ramm, Sir Robert Morier ‏(آکسفورد‎٬‎<br />

.(١٩٧٣<br />

(٢) وزيرِ‏ مختارِ‏ موقتِ‏ دولتِ‏ بريتانيا در ايران در سال هاي ١٨١٤ و ١٨١٥.<br />

(3) A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople in the Years 1808 and<br />

1809 (London, 1812); and A Second Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to<br />

Constaniopole Between the Years 1810 and 1816 (London, 1818).<br />

] يکي از ناشرانِ‏ تهران چندين سال است که ترجمه ي فارسيِ‏ اين دو سفرنامه را در فهرستِ‏ کتاب هاي<br />

زيرِ‏ چاپِ‏ خود اعالم مي کند‎٬‎ ولي اين ترجمه ها هنوز منتشر نشده اند.‏ ‏(م.)]‏<br />

(٤) بررسيِ‏ جديدِ‏ رمان هاي جيمز موريه در دو رساله ي دکتري انجام گرفته است:‏ رساله ي Terry Grabar در<br />

دانشگاهِ‏ ميشيگان‎٬‎ ١٩٦٢ و رساله ي Ava Inez Weinberger در دانشگاهِ‏ تورونتو‎٬‎ ١٩٨٤.<br />

(٦) براي جزئياتِ‏ مأموريتِ‏ جيمز موريه به مکزيک نک.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي<br />

(5) DARF Publishers Ltd, London, and TYNRON Press, Lutterworth.

١٥٦ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />

Henry B. McKenzie Johnston, Mission to Mexico: a Tale of British Diplomacy in the 1820s ‎٬‎ ‏(لندن<br />

‎١٩٩٢‎‏).‏<br />

(7) The Quarterly Review (January 1829).<br />

(8) The Persians Amongst the English (London, 1985), p. 69n.<br />

] مشخصاتِ‏ ترجمه ي فارسي:‏ اير انيان در ميانِ‏ انگليسي ها:‏ صحنه هايي از تاريخِ‏ مناسباتِ‏ ايران و بريتانيا.‏ نشرِ‏ نو<br />

با هم کاريِ‏ انتشاراتِ‏ زمينه؛ چ‎١‎ در ‎٢‎ج‎٬‎ ١٣٦٤ و ‎٦٥‎؛ چ‎٢‎ در ‎١‎ج‎٬‎ ١٣٦٨.]<br />

(9) Scottish Record Office GD371/16/8.<br />

(١٠) نقل شده در ترجمه ي ملخصِ‏ حيرت نامه ي ميرزا ابوالحسن به انگليسي با اين مشخصات:‏<br />

A Persian at the Court of King George, translated and edited by Margaret Morris Cloake<br />

(London, 1988), pp. 246-7.<br />

©<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏<br />

*<br />

از گويش هاي شماليِ‏ ايران<br />

ناحيه ي الموت<br />

Kinga Maciuszak<br />

از دانشگاهِ‏ ياگيلويي‎٬‎ کراکوف ‏( لهستان)‏<br />

ترجمه ي احمدِ‏ سميعي ‏(گيالني)‏<br />

در سلسله جبال البرز‎٬‎ با ارتفاع<br />

١<br />

الموت<br />

ِ<br />

دره ي مهجورِ‏<br />

حوزه هاي گويشيِ‏ چندي وجود دارد که موادِ‏ مربوط به آنها يا ضبط نشده<br />

است يا ضبطِ‏ آنها ناچيز است‎٬‎ مانندِ‏ گويش هاي ناحيه ي کوهستانيِ‏ البرز‎٬‎<br />

ازآذربايجان تاخراسان.‏ Ä<br />

G.L. Windfuhr (CLI, 1989, p. 295)<br />

‏*اين مقاله عمدتًا مبتني است بر دست نويس هاي آقاي ضياء الدينِ‏ شهروزي‎٬‎ که دراواخرِ‏ سال هاي هفتاد ‏(دهه ي<br />

١٩٧٠-١٩٧٩) دانشجوي دانشکده ي ادبياتِ‏ دانشگاهِ‏ مشهد بود.‏ وي‎٬‎ که اهلِ‏ الموت است‎٬‎ تالش زيادي کرد تا زبانِ‏<br />

مادريِ‏ خود را توصيف کند.‏ متأ‏ سفانه‎٬‎ به دليل بعضي شرايطِ‏ نامساعد نتوانست کارش را به پايان برساند.‏ اکنون<br />

نويسنده ي مقاله ي حاضر به ادامه ي کارِ‏ او و تهيه ي رساله اي مفرد در بابِ‏ گويشِ‏ الموتي‎٬‎ که چندان شناخته نشده و<br />

بعضاً‏ فراموش گشته است‎٬‎ دست زده است.‏<br />

‎١‎‏)بنا بر افسانه ي ايراني‎٬‎ عقابي جايگاهِ‏ واقع بر فرازِ‏ ستيغي صخره اي را به وهسودان بن مرزبان‎٬‎ يکي از حکم رانانِ‏<br />

ديلم‎٬‎ نشان داد و آن جايي بود که عقابان بر آن مي نشستند و پرواز کردن مي آموختند.‏ از اينرو گفته اند که الموت از<br />

Daftary, 1990, p. 166; Browne, 1907, é, p. 202.<br />

¦a loh ‏(عقاب)‏ ] گيلکي:‏ »a loq ]‏ و amu¦ (kh)t ‏(آموخت)‏ مرکب است.‏ نک:‏<br />

زياد از سطح<br />

ِ<br />

دريا‎٬‎ به دليلِ‏ گذشته ي<br />

پرفراز و نشيبِ‏ خود‎٬‎ زبان زد است.‏ اين دره در سالِ‏ ٤٨٣ ه به دستِ‏ اسماعيليان افتاد و مرکزِ‏<br />

حکومتي مجزا شد که ١٦٦ سال دوام يافت و در بحبوحه ي سلطه ي سلجوقيان همچنان<br />

نام<br />

ِ<br />

باقي ماند تا مغوالن در عصرِ‏ هالکو‎٬‎ در اواسطِ‏ قرنِ‏ هفتم‎٬‎ آن حکومت را منقرض کردند.‏<br />

الموت‎٬‎ مظهرِ‏ قدرتِ‏ اسماعيليان‎٬‎ معموالً‏ با قلعه اي مستحکم و دست نيافتني قرين است که<br />

حسنِ‏ صباح‎٬‎ شيخ الجَ‏ بَلِ‏ حشاشين‎٬‎ در آن مقر يافت و طرح ‏«قتل هاي مقدسي»‏ را ريخت که<br />

بهدستِ‏ فدائيانِ‏ او اجرا مي شد.‏ اکنون‎٬‎ هرچند ويرانه هاي بزرگي وجود دارد که بوميان<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٥٨ مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت<br />

آنها را بقاياي مقرِ‏ حکومتِ‏ ‏«پيرِ‏ کوهستان»‏ مي دانند‎٬‎ محلِ‏ واقعيِ‏ قلعه را مشکل بتوان به<br />

ضرسِ‏ قاطع تعيين کرد.‏ برخي از محققان‎٬‎ چون و.‏ ايوانف‎٬‎ قايل شدند که قلعه ي الموت<br />

نام الموت امروز بر سراسرِ‏ آن<br />

ِ<br />

کنوني جاي داشته است‎٬‎ ولي<br />

٢<br />

نزديکِ‏ و دهکده ي گذرخانِ‏<br />

ناحيه ‏(دهستان)‏ اطالق مي شود.‏<br />

دره ي الموت شاملِ‏ دهستان هاي الموت و رودبار است‎٬‎ که جزوِ‏ بخشِ‏ رودبارِ‏ الموت از<br />

شهرستانِ‏ قزوين اند که مرکزِ‏ آن معلم کاليه است.‏ دره هاي رودبار و الموت را از هرسو<br />

کوهستان فرا گرفته و قله هاي سياه الن در شمال و کوه هاي قزوين در جنوب بر آنها مشرف اند.‏<br />

بخشِ‏ رودبارِ‏ الموت شاملِ‏ شش دهستان است:‏ ١) باالرودبار ٢) پايين رودبار ‏(دهکده ي<br />

هَوانَک)‏ ٣) فشان ٤) آقاق ٥) چهار ناحيه و ٦) اَنْدَ‏ جْ‏ رود ‏(ديه هاي مهم آن عبارت اند از:‏<br />

.(<br />

٣<br />

اندج‎٬‎ ديک‎٬‎ کوچْ‏ نان‎٬‎ وَ‏ سَ‏ نگ‎٬‎ مالّ‏ کاليه<br />

رابطه با دره هاي مجاور را شباهتِ‏ گويش ها آسان مي سازد.‏ در جزئيات فرق هاي چندي<br />

وجود دارد‎٬‎ چون اين گويش ها صوَ‏ رِ‏ گوناگونِ‏ بينابيني ميانِ‏ زبان هاي کرانه هاي درياي خزر و<br />

زبانِ‏ فارسيِ‏ محاوره ايِ‏ تهران يا قزوين ‏(باز اري)اند‎٬‎ که صد سالِ‏ پيش همه ي ساکنانِ‏ اين<br />

. زبانِ‏ بوميِ‏ مشترکِ‏ اين منطقه ترکيِ‏ آذري است.‏ در همه ي<br />

٤<br />

ناحيه آن را نمي فهميدند<br />

دهکده هاي دشتِ‏ قزوين‎٬‎ اهالي عمومًا سه زبانه اند‎٬‎ يعني به گويشِ‏ محلي و بازاري و ترکي<br />

نام هر گويشي مأخوذ است از دهکده اي که در آن بدان گويش سخن گفته<br />

ِ<br />

سخن مي گويند.‏<br />

مي شود.‏<br />

تعيينِ‏ جايگاهِ‏ گويشِ‏ الموتي نسبت به ديگر گويش هاي شمالِ‏ غربي‎٬‎ تا زماني که آگاهيِ‏ ما<br />

درباره ي کيفيتِ‏ تقسيم کليِ‏ گروه هاي گويشيِ‏ عمده به صورتِ‏ ناقصِ‏ کنوني مانده باشد‎٬‎<br />

کاري است دشوار.‏ نظرِ‏ يارِ‏ شاطر اين است که گويشِ‏ الموتي يکي از پنج گويشِ‏ ايرانيِ‏ شمالِ‏<br />

. تاتي نام<br />

٥<br />

غربي با خويشاونديِ‏ نزديک است که به گروهِ‏ بزرگ ترِ‏ معروف به تاتي تعلق دارند<br />

هيچ گويشِ‏ خاصي نيست.‏ اين کلمه عمومًا بر کساني از مردم اين منطقه اطالق مي شود که به<br />

زبان هاي ايراني سخن مي گويند.‏ با اين همه‎٬‎ اطالقِ‏ تاتي بر اين گويش ها کلي و مبهم است.‏<br />

2) See Ivanow, 1931, p. 354; Daftary, 1990, p. 340.<br />

3) Sotudeh, 1345, pp. 111-24. 4) Col. Monteith, 1833, p. 15.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

يارِ‏ شاطر پيش نهاد مي کند که آنها را گويش هاي ‏«مادي»‏ بناميم که به نظرِ‏ او نام گذاريِ‏<br />

‎٥‎‏)گويش هاي تاتيِ‏ قفقاز‎٬‎ که از فارسي منشعب اند‎٬‎ يا گويشي شبيهِ‏ آن‎٬‎ به اين گروه تعلق ندارند ‏(يعني به شاخه ي<br />

جنوبِ‏ غربيِ‏ زبان هاي ايراني تعلق دارند).‏ نک:‏ .17 .p Yarshater, ,1969

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت ١٥٩<br />

درست تري است‎٬‎ چون اين گويش ها ظاهرًا بازماندگانِ‏ امروزيِ‏ گويش هاي ماديِ‏ باستانِ‏ اين<br />

و.‏ ايوانف .W Ivanow مدعي است که گويشِ‏ الموتي صورتِ‏ جالبي از زبانِ‏<br />

٦<br />

منطقه اند.‏<br />

گُذاري ميانِ‏ گروه هاي گويشيِ‏ ‏«کرانه هاي درياي خزر»‏ و ‏«ايرانِ‏ مرکزي»‏ است.‏ ‏«در گويشِ‏<br />

گُذَ‏ رخونِ‏ الموتي ظاهرًا عناصرِ‏ ماديِ‏ چندي وجود دارد و اين گويش با زبانِ‏ دهِ‏ تجريش ‏(در<br />

شمالِ‏ تهران)‏‎٬‎ که پروفسور و.‏ ژوکوفسکي (395-432 pp. (Zhukovski ,1922 آن را توصيف<br />

کرده و همچنين با بعضي از گويش هاي گروهِ‏ سمناني‎٬‎ که ربطِ‏ نزديکي با پاره اي از گويش هاي<br />

رايج در محالِ‏ مجاورِ‏ اصفهان و کاشان دارند‎٬‎ خويشاوند است.‏ از سويِ‏ ديگر‎٬‎ گويشِ‏ الموتي<br />

قواعدِ‏ مربوط به اضافه‎٬‎ حالتِ‏ مفعولي‎٬‎ صورت هاي غيرِ‏ فاعلي يا ملکيِ‏ ضمير و جز آن را از<br />

. به نظرِ‏ ويندفور‎٬‎<br />

٧<br />

گويش هاي ‏«کرانه ي درياي خزر»‏ و بيشتر از مازندراني اخذ کرده است»‏<br />

گويشِ‏ الموتي به گروهِ‏ ده گويشِ‏ خويشاوندي تعلق دارد که سخن گويانِ‏ تالشي و تاتي‎٬‎ در<br />

. لوکوک پيش نهاد مي کند<br />

٨<br />

شمال و شمالِ‏ غربي‎٬‎ در محيطي ترک زبان به آنها سخن مي گويند<br />

.<br />

٩<br />

نام ‏«آذري»‏ بر گروهي از گويش ها نهاده شود که الموتي و رودباري بدان تعلق دارند<br />

ِ<br />

که<br />

مرتضي نصفت‎٬‎ محققِ‏ ايراني‎٬‎ اين گويش ها را به شاخه ي زبان هاي کرانه ي درياي خزر<br />

. براي حلِ‏ مسئله ي طبقه بندي و نام گذاريِ‏ درستِ‏ اين گويش ها‎٬‎ بايد به اين<br />

١٠<br />

متعلق مي داند<br />

معني توجه نمود که همه ي آنها از شماري از زبان هاي سلفِ‏ ايرانيِ‏ ميانه و باستان منشعب<br />

شده اند؛ از اينرو جريانِ‏ تحولِ‏ تاريخيِ‏ آنها به مراتب بيش از آن پيچيده است که غالبًا تصور<br />

سريع گويش هاي<br />

مي شود.‏ عاملِ‏ ديگري که بايد در نظر گرفته شود فرايندِ‏ همگون شدگيِ‏ ِ<br />

مداوم اهالي و نفوذِ‏ روز افزونِ‏ مراکزِ‏ کسب و داد و<br />

محلي يا ‏«بازاري»‏ است در اثرِ‏ آميختگيِ‏ ِ<br />

ستد.‏ الزم است که‎٬‎ با مطالعه ي آن صوَ‏ ر زباني که در همه ي ديه هاي رودبارِ‏ الموت کاربُرد<br />

دارد‎٬‎ تحولِ‏ تدريجيِ‏ همه ي اين خُ‏ رده گويش ها پي گرفته شود.‏ به پژوهشي از روي برنامه<br />

نياز است تا هم گويش هايي که چه بسا هنوز ناشناخته مانده اند شناخته شوند و هم جزئياتِ‏<br />

6) idem. 7) Ivanow, 1931, p. 357. 8) Windfuhr, 1989. p. 295.<br />

‎٩‎‏)«گويش هاي آذري را ‏(که در تداولِ‏ محلي تاتي ناميده مي شوند)‏ مي توان به پنج گروه تقسيم کرد:‏ ١. گويش هاي<br />

شمالِ‏ غرب‎٬‎ که در هَرْزَ‏ ند و ديزْ‏ مار به آنها سخن مي گويند:‏ هر زندي‎٬‎ کِرينگَني ٢. گويش هاي شمالِ‏ شرق‎٬‎ که در<br />

خلخال و تارُ‏ م به آنها سخن مي گويند:‏ سالي‎٬‎ کَ‏ جَ‏ لي‎٬‎ و جز آن ٣. گويش هاي جنوب‎٬‎ که در جنوبِ‏ قزوين به آن سخن<br />

مي گويند:‏ تاکستاني‎٬‎ چالي‎٬‎ اشتهاردي و جز آن ٤. گويش هاي جنوبِ‏ غربي‎٬‎ که در جنوبِ‏ غربِ‏ زنجان به آن سخن<br />

مي گويند:‏ خوئيني ‎٥‎.‏ گويش هاي جنوبِ‏ شرق‎٬‎ که در جنوبِ‏ شرقِ‏ قزوين به آن سخن مي گويند:‏ رودباري‎٬‎ الموتي و<br />

جز آن»‏ 296-7) pp. .(Lecoq, 1989,<br />

‎١٠‎‏)زبان ها و گويش هاي کرانه ي درياي خزر:‏ ١. مازندراني ٢. تالشي ٣. گيلکي ٤. طالقاني ٥. الموتي و رودباري<br />

‎٦‎‏.ديلماني ٧. گرگاني و استر ابادي.‏ نک.‏ نصفت‎٬‎ ٬١٣٤١ ص‎١٢٤-١١١‎‏.‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

١٦٠ مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت<br />

مربوط به گويش هاي شناخته شده‎٬‎ همچون الموتي‎٬‎ که تاکنون آشناييِ‏ اندکي با آنها حاصل<br />

شده است‎٬‎ روشن گردد.‏<br />

نشانه هاي اختصاري:‏<br />

; اوستاييِ‏ متأخر LAv. ; هندوايراني ; Indo-Ir اضافي G. ; اوستايي Av.<br />

; هندواروپاييِ‏ کهن ; PIE فارسي P. ; پارسيِ‏ باستان ; OP پارسيِ‏ ميانه MP<br />

سنسکريت ; Sk ايراني کهن ; Pre⦠ran جمع Pl.<br />

توضيحاتي درباره ي دست گاهِ‏ واجي<br />

دست گاهِ‏ مصوت هاي گويشِ‏ الموتي در قياس با<br />

زبانِ‏ ‏«بازاريِ‏ « قزوين يا تهران هيچ چيزِ‏ خاصي ندارد.‏<br />

مصوت ها عبارت اند از:‏<br />

a , a« , e , i , o , u<br />

o ) ¦a .P )‏ چنان که در<br />

ow = P. a¦ b آب]‏ ‏,[‏ aftow = P. afta¦ b آفتاب]‏ ‏,[‏ gow =<br />

‏([‏ گاو]‏ P. ga ¦ v<br />

در واژه هايي چند به جايِ‏ a ي کوتاهِ‏ فارسي مي آيد:‏<br />

] تَپاله]‏ ], tofäle = P. tapa¦ lah تَن]‏ ton = P. tan<br />

, (پِهِنِ‏ گاو که به عنوانِ‏ سوخت به کار مي رود)‏<br />

i ‏(e .P )‏ چنان که در<br />

‎١١‎‏)پس از قرنِ‏ سيزدهم‎٬‎ در آوانويسي هاي بيگانه<br />

رفتهرفته برخي انحراف ها نسبت به وضعي که در<br />

فارسيِ‏ کالسيک بازنمون يافته به چشم مي خورد.‏ اين<br />

انحر اف ها در گر ايش هاي ‏/e/‏ Ã‏/i/,‏ ‏/i/‏ Ã‏/ ¦ e/‏ جلوهگر<br />

مي شوند.‏ نخستين تغيير عمدتاً‏ در مجاورتِ‏ هجاي<br />

‏/a/‏<br />

شاملِ‏<br />

تغيير ديگر هم بستگي دارد با يکي شدن با ‏/i/‏ ي موجود‎٬‎<br />

يعني با آميختگيِ‏ دو واج.‏<br />

روي مي دهد‎٬‎ .p 43 Bodrogligeti, ,1971 ؛<br />

‏[شب]‏ § sow = P. § sab<br />

pia¦ r باستاني ( ١١ ‏(صورتِ‏ = P. pedar پدر ]‏ ] (MP.<br />

‏.[امروز]‏ imruz = P.emruz ‏;(‏ ¦ pita , Av. pitar ,OP pidar<br />

e (i .P )‏ مانندِ‏ بااليي‎٬‎ دنباله ي مصوّ‏ ت بلند<br />

نيم باز است:‏<br />

] ايست]‏ ], est = P. ist شيريني]‏ § serni = P. § sirini<br />

‏(صيغه ي امريِ‏ فعلِ‏ ايستادن (<br />

دست گاهِ‏ صامت ها:‏ چاکناييِ‏ سايشيِ‏ h ‏[ ه]‏ ؛<br />

مالزيِ‏ سايشيِ‏ kh ‏[خ‎٬‎ نرم کاميِ‏ بي واک]‏ ؛ gh ‏[غ‎٬‎ نرم کاميِ‏<br />

واک دار]‏ ؛ مالزيِ‏ انسداديِ‏ q ‏[ ق‎٬‎ نرم کاميِ‏ واک دار]‏ ؛<br />

سخت کاميِ‏ انسداديِ‏ ] k کاميِ‏ بي واک]‏ ‎٬‎ ] g کاميِ‏<br />

واک دار]‏ ؛<br />

نيم مصوت ها:‏ نرم کاميِ‏ سايشيِ‏ y ‏[ي]‏ و دولبيِ‏<br />

] w «و»‏‎٬‎ به تلفظِ‏ عربي يا کُردي]‏ ؛ لثويِ‏ روانِ‏ l و r ؛<br />

§ s ] ش‎٬‎ پاشيده]‏ ؛ لثويِ‏ مرکبِ‏<br />

لثويِ‏ سايشيِ‏<br />

واک دار]‏ و ch ‏[چ‎٬‎ بي واک]‏ ؛ دندانيِ‏ انسداديِ‏ ] d د‎٬‎<br />

] j ج‎٬‎<br />

واک دار]‏ و t [ت‎٬‎ بي واک]‏ ؛ دندانيِ‏ سايشيِ‏ z ‏[ز‎٬‎ صفيريِ‏<br />

واک دار]‏ و ] s س‎٬‎ صفيريِ‏ بي واک]‏ ؛ دندانيِ‏ غُنه ي ] n ن]‏ ؛<br />

لب و دندانيِ‏ سايشيِ‏ v ‏[و‎٬‎ واک دار]‏ و ] f ف‎٬‎ بي واک]‏ ؛<br />

دولبيِ‏ انسداديِ‏ ] b ب‎٬‎ واک دار]‏ و ] p پ‎٬‎ بي واک]؛ و<br />

دولبيِ‏ غُنّه ي ] m م].‏<br />

مهم ترين ويژگي هاي دست گاهِ‏ صامت هاي الموتي<br />

را به صورتِ‏ زير مي توان خالصه کرد:‏<br />

١) حفظِ‏ s باستان آنجا که در فارسي h داريم‎٬‎<br />

چنان که در<br />

luos = P. ruba ¦ h ‏[روباه]‏ (MP. ro ª ba¦ h, Av. raopi-s § ,<br />

Skt. lopa¦ § sa).<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت ١٦١<br />

٢) حفظِ‏ صورت هاي شماليِ‏ ‏(اوستايي؟ ميانه؟)‏<br />

واژه هاي داراي / z/‏ ‎٬‎ در آن جا که در فارسيِ‏ باستان به<br />

d آمده است:‏<br />

zh نه در الموتي ديده مي شود نه در گويش هاي<br />

تاتي ١٣ و در اين گويش ها j ي باستاني محفوظ مانده<br />

است.‏ بهعالوه‎٬‎ در واژه هاي به وام گرفته از زبان هاي<br />

MP. ولي tar-, (Av. za¦ ma¦ ] داماد]‏d zamä = P. da¦ ma¦ اروپاييِ‏ با آواي zh نيز j ديده مي شود‎٬‎ مانندِ‏<br />

ja « nda¦ rm = P. zha ¦ nda¦ rm bioloji‏,[ژاندارم]‏ = P.biolozhi<br />

‏(هر دو مأخوذ از زبانِ‏ فرانسه)‏ ‏[بيولوژي]‏<br />

da¦ ma¦ d, Skt. ja ¦ ma¦ tar-).<br />

] بسنجيد با عبارتِ‏ اصطالحي در گيلکي:‏ pile sunj-a<br />

برقصد]‏ .‏<br />

zama« bazan ‎٬‎ صنج<br />

ba-raqsa<br />

بزرگ را بزن داماد<br />

٧) مالزيِ‏ سايشيِ‏ kh معموًال حذف مي شود<br />

‏(که خود گرايشي کلي است براي ساده کردن گفتار):‏<br />

detar = P. dokhtar دختر]‏ ], baduten = P. dukhtan<br />

(٣ حفظِ‏ p ي باستان در آنجا که در فارسي f ‏.[سوخت]‏ ], sut = P.sukht تلخ]‏ ], tal = P. talkh دوختن]‏<br />

داريم‎٬‎ چنان که در<br />

٨) b ي پاياني گرايش به آن دارد که مانندِ‏ سايشيِ‏<br />

بي واکِ‏ f تلفظ شود:‏<br />

espi = P. sefid ١٢ سفيد]‏ ] (MP. siped-, Av. spaeta-).<br />

asf = P. asb اسب]‏ ],jif = P. jib جيب]‏ ],jeväf = P. java¦ b<br />

‏.[سيب]‏ sif = P. sib ‏,[جوراب]‏ joref = P. jura ¦ b ‏,[جواب]‏<br />

٤) دنداني لثويِ‏ روان r غالبًا به l بدل مي شود:‏<br />

٩) t ي پاياني حذف مي شود:‏<br />

‏,[برگ]‏ ], valg = P. barg گفتار]‏r gofta « l = P. gofta¦<br />

talkhan = P. tarkhun ترخون/‏ طرخون]‏ ], chelg = P.<br />

] داربست]‏ ], där-bas = da¦ rbast دست]‏ das = P. dast<br />

‎١٢‎‏)تغيير و تبديلي چون siped /‏ isped به ما امکان<br />

مي دهد که در اين جا مصوّ‏ تِ‏ افزوده اي را مشاهده کنيم<br />

و اين وجودِ‏ خوشه هاي صامتِ‏ آغازي را در مرحله ي<br />

پيش از دوره ي پارسيِ‏ ميانه نشان مي دهد.‏ اين خوشه هاي<br />

هفتم ميالدي در زبانِ‏ پارسيِ‏<br />

صامت احتماًال تا قرنِ‏ ِ<br />

ميانه وجود داشته اند.‏ نک.‏<br />

Pisowicz, 1985, p. 146.<br />

.[ چرک]‏ cherk<br />

‎٥‎)‏ b و g ي آغازي گاهي به صورتِ‏ v تلفظ<br />

مي شوند‎٬‎ چنان که در<br />

varg= P. گرگ]‏gorg ] (Av. vhrka-, MP. gurg), veräz =<br />

P. gora ¦ z gera]‏ ¦ z گراز؛ در متنِ‏ اصلي:‏ ], varre = P. barre<br />

], بهمن]‏ (MP. warrag), vahman = P. bahman ] بره]‏<br />

vache ‎٬‎ جوجهکبک]‏ zaraj vaja گالشي:‏ ‏[در = P. bache<br />

vafra-), (MP. wafr, Av. ] برف]‏ ], varf = P. barf بچه]‏<br />

]. بس]‏ vas = P. bas<br />

٦) پيش کاميِ‏ ] zh ژ]‏ در واژه نمي آيد.‏ عمومًا<br />

هرجا در فارسي zh ‏(واج<br />

ِ<br />

در الموتي j مي آيد:‏<br />

بيگانه)‏ يا OP j < z داريم‎٬‎<br />

‏,[ تيز؛ در گيلکي:‏ tij]‏ ], tij = P. tiz بيژن]‏ bijan = P. bizhan<br />

] آبي زار‎٬‎ کشت زارِ‏ آبي در مقابلِ‏ ديم]‏r äbijär = .P ¦ abi za ¦<br />

]. زير؛ گيلکي:‏ ], jir = P. zir [jir گيلکي:‏bejär]‏<br />

zh ي فارسي در اندک واژه هاي قرضيِ‏ گويش هاي<br />

شمالِ‏ غربي ديده مي شود‎٬‎ چون اين آوا نوعًا تحولِ‏<br />

j است به zh .‏ با اين همه‎٬‎<br />

شماليِ‏ صامتِ‏ لثويِ‏ مرکبِ‏<br />

يا به انسداديِ‏ واکدارِ‏ d بدل مي شود:‏<br />

]. دوات]‏t daväd = P. dava ¦<br />

١٠) مشدّ‏ دِ‏ -mm- معموالً‏ به جاي -mb- مي نشيند:‏<br />

‎١٣‎‏)zh گون j شمرده مي شود:‏ / j /‏ ‏(ج)‏ وقتي پيش<br />

واجِ‏<br />

از انسداديِ‏ دندانيِ‏ / d /‏ قرار گيرد سايشي ‏(ژ)‏ مي شود.‏<br />

در گويش هاي تاتيِ‏ جنوبي:‏<br />

‏.(اژدها)‏ ezhdeha و ‏(نوزده)‏ nuzhde و ‏(هجده)‏ hezhde<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي<br />

dos § amme = P. dos § ambe ‏,[دوشنبه]‏ domme = P. dombe<br />

.[ دنبه]‏<br />

Yarshater, 1969, p. 33.

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٦٢ مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت<br />

توضيحاتي درباره ي تک واژشناسي<br />

‏(قواعد صرفي)‏<br />

(١) پسوندِ‏ جمع ] نشانه ي جمع]‏<br />

است يا با بسامدِ‏ کمتري:‏<br />

-än ‎٬‎ که دنباله ي پايانه ي حالتِ‏<br />

-än, -(e) kän = P. aª n<br />

جمع<br />

ِ<br />

ha¦ . ä = P. پسوندِ‏<br />

) (‏am )‏ (MP G. Pl. -a ¦ n است‎٬‎ هم براي اسم<br />

اضافيِ‏ جمع<br />

ذي روح<br />

بهکار مي رود و هم براي اسم غيرِ‏ ذي روح ‏(در فارسيِ‏<br />

کالسيک اين پسوند تنها به آخرِ‏ اسم هاي ذي روح<br />

درمي آيد) ذي روح انسان يا جانورانِ‏<br />

دربرمي گيرد:‏<br />

باالمرتبه را<br />

‏[برگ]‏ - gouän, valg [گاو]‏ bera ¦ rän, gou ‏-[برادر]‏ berär<br />

- valgän.<br />

در واژه هاي مختوم به e-‏ ‎٬‎ e-‏ ساقط و ekän-‏<br />

افزوده مي شود:‏<br />

vache - vachekän .<br />

] در واقع‎٬‎ فقط k ‏(صامتِ‏ ميانجي‎٬‎ ميانِ‏ دو مصوّ‏ تِ‏<br />

) e و ä )‏ افزوده مي شود.‏ در گيلکي نيز نشانه ي جمع<br />

än-‏ است‎٬‎ ولي در واژه هاي مختوم به e-‏ مصوّ‏ تِ‏<br />

پاياني (e) حذف مي شود:‏<br />

khäne [‏ خانه]‏ - khäna¦ n, diva¦ ne [‏ ديوانه]‏ - divänän .<br />

است:‏<br />

حتي در کلماتِ‏ مأخوذ از عربي همين قاعده جاري<br />

amale [‏ عمله]‏ Ã amalän , va 'de وعده]‏ [‏ va‏-‏ 'dän.<br />

در واژه هاي مختوم به i-‏ اين مصوّ‏ تِ‏ پاياني حذف<br />

و براي نشانه ي جمع e-‏ ¦ n افزوده مي شود؛ يعني ‏-iä-‏<br />

يا‎٬‎ بهتر بگوييم‎٬‎ ‏-iyä-‏ تبديل مي شود به ‏- ¦ e- :<br />

käs § [‏ کاشي]‏i à käs § ¦ en, häji ‏-[حاجي]‏ häje ¦ n, taryäki<br />

n. Ã taryäke ¦ [‏ ترياکي]‏<br />

همچنين در واژه هاي مختوم به u-‏ ‎٬‎ مصوّ‏ تِ‏ پاياني<br />

حذف و براي نشانه ي جمع ¦o n -‏ افزوده مي شود:‏<br />

(٢) وجود نداشتنِ‏ ساختِ‏ اضافه به منزله ي<br />

صورتِ‏ اصيل و کاربردِ‏ پيشينِ‏ اضافي ‏(‏e-‏ ي پاياني)‏‎٬‎<br />

که پيش از موصوف جاي مي گيرد ‏(مانندِ‏ گويش هاي<br />

کرانه ي درياي خزر):‏<br />

, ‏(زنِ‏ جوان)‏ , jeväne zen (برادرِ‏ ارشد)‏ gate berär<br />

‏.(زباندراز)‏ lase chaken<br />

] در گيلکي las به معنيِ‏ شُل و chaken به معني<br />

چانه است که ترکيبِ‏<br />

هرز چانه]‏ .‏<br />

اضافيِ‏ lase chaken مي شود:‏<br />

(٣) ضمايرِ‏ شخصي عبارت اند از:‏<br />

mi (men ‏,(i- ‏,ti u ‏,(ou‏)‏ mä ‏, § soma¦ ‏, us § an (ona =<br />

در حالتِ‏<br />

ملکي به صورتِ‏<br />

P. a¦ na¦ n).<br />

mi ‏, ‏,ti ui[uni گيلکي:‏ ], mäy ame]‏ گيلکي:‏ ], § somäy<br />

mi ‏:[‏ گيلکي:‏ us]‏ § a¦ ni (onäy) ni ], os § a¦ گيلکي:‏ s]‏ § ime<br />

مالِ‏ ( sine ti § ‏(مالِ‏ من است)‏ mi § sine و ‏(کتابم)‏ ketäb<br />

etc. , ‏(توست<br />

اسم عربيِ‏ مال ٬ که در فارسي به کار مي رود‎٬‎ در الموت<br />

فقط بر دارايي هايي چون گله هاي گاو‎٬‎ گاوِ‏ نر ‏(ورزو)‏<br />

و گوسفند و مانندِ‏ آن داللت دارد ‏[در گيلکي نه بر گله بلکه<br />

بر خودِ‏ اسب و گاو اطالق مي شود].‏<br />

الموتي‎٬‎ انواع بسياري از وندها<br />

ِ<br />

(٤) در گويشِ‏<br />

وجود دارد که در صرفِ‏ فعل به کار مي روند:‏<br />

be اداتِ‏ فعلِ‏ کامل‎٬‎ که معموًال در وجهِ‏ امري‎٬‎<br />

التزامي‎٬‎ ترجي و دعايي‎٬‎ ماضيِ‏ مطلق‎٬‎ ماضيِ‏ نقلي‎٬‎<br />

مصدري و اسم<br />

ِ<br />

ماضيِ‏ بعيد‎٬‎ وجهِ‏<br />

مفعول مي آيد:‏<br />

bekhässen و ‏(خواستن)‏ betäs § e و ‏(تراشيده)‏ bedäym<br />

مصوّ‏ تِ‏ اين پيشوند ممکن است‎٬‎ بر حسبِ‏<br />

آوايي‎٬‎ به صورتِ‏ ‏(-va‏)‏ ‏-ba , -bi درآيد:‏<br />

‏.(داديم)‏<br />

بافتِ‏<br />

biyeymiyan (آمدن)‏ , biyassa (ايستاد)‏ , biyas<br />

, (افتاد)‏ , baket (پرسيدن)‏ , baporsiyan (بايست)‏<br />

‏.(بزن)‏ bazen<br />

]. n -- chäqo¦ [چاقو]‏ -- järo ¦ n, chäqu [جارو]‏ järu<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت ١٦٣<br />

پيشاوندهاي فعلي چون بر در ريشه ادغام مي شوند و<br />

ديگر جداشدني نيستند:‏<br />

‏(برگشتن)‏ P. bargas § tan = vagerdessen<br />

], varessen= P. bar بايد معادلِ‏ P. ba¦ zgas § tan باشد]‏<br />

‏.(برخاستن)‏ kha¦ stan<br />

در افعالِ‏ مشتق ] =پيشاوندي]‏ و مرکب ‏-be به کار<br />

نمي رود:‏<br />

‏.(نگاه کردن)‏ niya ¦ korden = P. nega ¦ h kardan<br />

‏- me ‏(قاعدتًا پيش از y کامي مي شود و به صورتِ‏<br />

‏- mi درمي آيد)‏ اداتِ‏ فعلِ‏ استمراري است و در مضارع<br />

و ماضيِ‏ استمراري و ماضيِ‏ نقلي به کار مي رود:‏ ١٤<br />

‎١٤‎‏)صورت هاي استنباطي (inferential) که بيان گرِ‏<br />

نتيجهگيري‎٬‎ علم به واسطه و غيرِ‏ مستقيم‎٬‎ تذکار و<br />

غيره اند در اين مورد ظاهرًا تحتِ‏ تأثيرِ‏ زبانِ‏ ترکي پديد<br />

مي آيند.‏ اين صورت ها مبتني اند بر وجهِ‏ کاملِ‏ فعل.‏ نک.‏<br />

Windfuhr , 1982, pp. 263-87.<br />

mia¦ m (مي آيم)‏ , (مي آمدم)‏miyeymiyam , mis § anam<br />

mis § andom ريختم)‏ ‏(مي , mis § ande-ey<br />

, ‏(مي ريزم)‏<br />

‏(آن چنان که من شنيدم:‏ داشتيد مي ريختيد)‏<br />

‏-ha/-hä/-hey ظاهرًا باز اداتِ‏ فعلِ‏ کامل است:‏<br />

hadä ]‏ ‏(داد)‏ fa « da« fa:‏ « گيلکي ‏,[‏ (داديم)‏hadeym , haden<br />

, (بده)‏<br />

‏(کرد‎٬‎ساخت)‏ ;ha« kord (مي داد)‏ hamidä<br />

‏,(گفت)‏ hägut ‏,[‏ گيلکي:‏ bukud ‏(کرد)‏ § cäkud ٬ ‏(ساخت)]‏<br />

‏(مي کند‎٬‎ مي سازد)‏ hämine<br />

hame- ‎٬‎ که در زبانِ‏ پهلوي و آخر به خالفِ‏ مصدر که به گوش<br />

‏(تکيه روي هجاي ما قبلِ‏<br />

‏(که از اداتِ‏ فعلِ‏ کامل<br />

فارسيِ‏ کالسيک استمرارِ‏ عمل را مي رساند‎٬‎ نشان<br />

دارد)؛<br />

کُردي):‏<br />

([ که]‏ گرفتم ( heyrom و ‏(گرفت)‏ heyt<br />

‏-da/-de باز اداتِ‏ فعلِ‏ کامل است ‏(چنان که در<br />

dabesten (بستن‎٬‎ پيچيدن)‏ , (بسته)‏dabesse , dakon<br />

‏.(بودم)‏ , debiyam (بود)‏ , dabe (بکُن)‏<br />

اين وندِ‏ فعلي همچنين ممکن است حرفِ‏<br />

باشد به معنيِ‏ ‏«در»‏ ‏(با ندرتِ‏ کاربُرد):‏<br />

اضافه<br />

) داخل کردن ‏.‏P)‏ da¦ khel kardan da korden<br />

] گيلکي:‏ dukudan به معني پوشيدن‎٬‎ در ‏(تن)‏ کردن ]‏ .‏<br />

‏-ne/-ni وندِ‏ صيغه ي سلبي ‏(منفي)‏‎٬‎ که پيش از<br />

وندِ‏ استمراريِ‏ ‏-me/- mi مي آيد يا به بُنِ‏ ماضي افزوده<br />

مي شود ‏(چنان که در فارسيِ‏ معاصرِ‏ nemia« m<br />

‏= نمي آيم):‏<br />

‏.(نيامدي)‏ niyeymiyey<br />

‏(‏‎٥‎ ( ساختنِ‏ صيغه ي زمان ها تابع همان قواعدِ‏ زبانِ‏<br />

فارسياست.پساوندهايشخصي[‏ =‏ شناسه هاي<br />

فعلي‎٬‎ ضمايرِ‏ شخصيِ‏ متصل]‏ در مضارع عبارت اند<br />

از:‏ اول شخصِ‏ مفرد ‏( om)‏ m ‏»‏a-‏ ‎٬‎ دوم شخصِ‏ مفرد<br />

ey-‏ ‎٬‎ سوم شخصِ‏ مفرد ‏(ad)‏ ‏»‏a- ؛ اول شخصِ‏ جمع<br />

eym-‏ ‎٬‎ دوم شخصِ‏ جمع eyd-‏ ‎٬‎ سوم شخصِ‏ جمع<br />

‏(end)‏ än-‏ .‏ پساوندهاي افعالِ‏ ماضي هم همين ها<br />

هستند جز در سوم شخص مفرد که پساوند ندارد.‏<br />

بسنجيد با فعلِ‏ biyeymiya ¨ n =(آمدن)‏ P. a¦ madan ‎٬‎<br />

1. miäm مفرد<br />

2. miyey 3. miya « ;<br />

1.miyeym 2.miyeyd 3. miya « n جمع<br />

1. biyämiyam 2.biyämiyey مفرد<br />

3.biyäme;<br />

1. biyeymiyeym2.biyeymiyeyd جمع<br />

3.biyeymíyan<br />

‏:مضارع<br />

‏:ماضيِ‏ مطلق<br />

همان صدا را دارد با اين فرق که در آن تکيه روي<br />

هجاي آخر است).‏<br />

(٦) مضارع فعلِ‏ فارسيِ‏ da¦ § stan ‏(داشتن)‏ در<br />

ِ<br />

گويشِ‏ الموتي ‏(چنان که در گويشِ‏ سمناني)‏ به جاي<br />

فعلِ‏ اسنادي به کار مي رود:‏<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي<br />

, ‏(هست)‏ , dare = hast ‏(هستم)‏ darem = P. hastam<br />

etc.

ِ<br />

ِ<br />

١٦٤ مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت<br />

(٧) بيشترِ‏ افعالِ‏ با قاعده و پيشاوندهاي فعلي OP. kaufa , MP. ko¦ f. P.kuh ‏,- Skt. kupa ‏,- Av. kaofa<br />

مانندِ‏ همان هايي است که در ‏«بازاري»‏ وجود دارد‎٬‎<br />

گاهي فقط با مختصر تحريفِ‏ آوايي.‏ فعل هاي raftan<br />

‏(رفتن)‏ و § sodan<br />

‏(شدن)‏‎٬‎ هم چنان که در ديگر<br />

گويش هاي شمالي‎٬‎ به صورتِ‏ واحدِ‏ bas § iyan در<br />

آمده اند.‏<br />

مصدر از بُنِ‏ ماضي ساخته مي شود و تک واژهاي<br />

مصدري an-/en-‏<br />

باشد با پيشاوندِ‏ ‏-be .‏<br />

واژه هاي کهن<br />

هستند و هرگاه بُنِ‏ مصدرِ‏ بسيط<br />

الموتي برخي صورت هاي کهنِ‏<br />

در گويشِ‏<br />

قاموسيِ‏ شگفت انگيز باقي مانده است.‏ اين گويش<br />

شماري از واژه هاي بازمانده از زبان هاي ايرانيِ‏ باستان<br />

و ميانه ‏(بيشتر اوستايي و پارسيِ‏ ميانه)‏ را در بردارد.‏<br />

(١) nakäs ‏(رُخْ‏ بام‎٬‎ پيش آمدگيِ‏ بام؛ خانه با<br />

رُخْ‏ بام آن شبيهِ‏ شخصِ‏ ايستاده اي است که دستش را<br />

سايبانِ‏ چشمانش کرده و روبه رو را مي نگرد)<br />

‎١٥‎‏)derakht ‏(درخت)‏ فارسي منشعب است از ريشه ي<br />

PIE ديگرِ‏ ‏-dher‏*‏ ‏(نگه داشتن)‏ :<br />

Av. dhar- داشتن)‏ ‏(نگه , draxta- ايستادن)‏ ‏(استوار , MP.<br />

draxt.<br />

و حال آن که (MP. da¦ (r da¦ r از ‏-dereu‏*‏ PIE به معنيِ‏<br />

‏«درخت»‏ ريشه گرفته است.‏ نک.‏<br />

Walde-Pokorny, 1927-32, vol. I, pp. 804, 856.<br />

‏(نگاه)‏ OP, nika¦ s, MP. niga ¦ h, P. nega¦ h ‏,-sa Av. nika¦<br />

(٢) r da ¦ ‏(درخت)<br />

Av. da¦ ‏,-rav da¦ uru (قطعه چوب)‏ , OP. duruva, MP.<br />

da¦ r, P.deraxt ١٥ .<br />

در فارسيِ‏ کالسيک ‏(بهويژه در شعر)‏‎٬‎ da¦ r به معنيِ‏<br />

‏«درختِ‏ بلند»‏ بود‎٬‎ اکنون در فارسيِ‏ معاصر به معنيِ‏<br />

‏«چوبه ي دار»‏ يا تيرِ‏ عَلَم است.‏<br />

(٣) kerk ‏(پرنده‎٬‎ مرغ‎٬‎ ماکيان‎٬‎ مرغانِ‏ خانگي)<br />

‏-sa , kahrka¦ (بانگِ‏ ناخوشِ‏<br />

خروس)‏ - kahrka Av.<br />

karkak, MP. kark, ‏,(مرغ)‏ Skt. krka-vaku ‏, ‏(کرکس)‏<br />

‏.(کرکس)‏ kargas/karkas .P<br />

(٤) kupä ياkufä ‏(کُپّ‏ ه‎٬‎توده)‏ وهمچنين ‏(هرم هاي<br />

ناقص از پشته ي علف)<br />

‏.(کوه)‏<br />

(٥) ruch ‏(روز) اين واژه درنام هاي دو دهکده<br />

در ناحيه ي باال الموت‎٬‎ يکي Ba ¦ la ¦ ruch ‏(باال روچ)‏ و<br />

ديگري Pa¦ in ruch ‏(پايين روچ)‏ باقي مانده است<br />

Av. raoc § ‏-ah ‏,(روشن)‏ OP. rauc§ ah. MP. ro ¦ ‏,z P. ruz<br />

‏.(روز)‏<br />

(٦) put ‏(پوسيده‎٬‎ فاسد) در زندِ‏ اوستا.‏ putak ؛<br />

در فارسي‎٬‎ pusidan ‏(پوسيدن)‏ ‏[ همچنين:‏ پوده =<br />

پوسيده ].‏<br />

LAv. bro¦ iura¦<br />

(٧) tij ‏(تيز)<br />

١٦ ‏.(تيز)‏ P.tiz ‏, ‏(تيغ<br />

تيز)‏ ‏-za tae¦<br />

منابع<br />

Bodrogligeti,A.The Persian Vocabulary of the<br />

Codex Cumanicus (Budapest, 1961), vol.XIII,<br />

pp. 261-76.<br />

Browne, E.G.A Literary History of Persia,vol. II,<br />

From Firdawsi to Sa c dí (London, 1907).<br />

CLI = Compendium Linguarum Iranicarum,ed. R.<br />

Schmitt (Wiesbaden,1989).<br />

Col. Monteith, ``Journal of a Tour Through<br />

Azerdbijan and the Shores of the Caspian, '' in<br />

Journal of the Royal Geographical Society<br />

(1833).<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‎١٦‎‏)z Pre⦠ran. ‏,j Indo-Ir. -´‏g‏*‏ PIE که در اوستايي‎٬‎ در<br />

بافتِ‏ ميان واکه اي ‏(بينِ‏ دو مصوّ‏ ت)‏ به صورتِ‏ z در<br />

مي آيد.‏

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت ١٦٥<br />

in Persian, '' in Acta Iranian (1982).<br />

Idem, ` Ǹew West Iranian '', inCLI , pp. 251-63.<br />

Idem, ``Western Iranian Dialects '',inCLI, pp.<br />

294-69.<br />

Yarshater, E.A.A Grammar of Southern Tati<br />

Dialects (The Hague-Paris, 1969).<br />

Zhukovski,V.Materials for the Study of Persian<br />

Dialects (Leningrad, 1922) [in Russian].<br />

مردم ايران»‏‎٬‎<br />

ِ<br />

نصفت‎٬‎ م.‏ ‏«فراوانيِ‏ زبان ها و لهجه هاي<br />

در مجله ي دانشکده ي ادبياتِ‏ تهران ٬ سالِ‏ ١٦<br />

©<br />

.(١٣٤١)<br />

Daftary, F.The isma ¦<br />

c i¦ li¦ s: Their History and<br />

Doctrines (Cambridge, 1990).<br />

Ivanow, w.``The Dialect of Gozarkhon in Alamut, ''<br />

in Acta Orientalia, IX (1931).<br />

Lecoq, P. Les dialects caspiens et les dialects du<br />

nord-ouest de l'Iran, ` ìn CLI , pp. 269-313.<br />

Pisowicz,A.Origins of the New and Middle Persian<br />

Phonological System (Krak Ów, 1985).<br />

Sotudeh, M.Qela¦<br />

c -e esma¦<br />

c iliyye (Tehran, 1345).<br />

Walde, A. and Pokorny,J.Vergleichendes Wo« rterbuch<br />

der Indogermanischen Sprachen vols. I-III,<br />

(Berlin-Leipzig, 1927-32).<br />

Windfuhr,G.L.``The Verbal Category of Inference<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ٰ<br />

ِ<br />

ِ<br />

تحقيقاتِ‏ ايرانشناسي<br />

Th. Zarcone et F. Zarinraf-Shahr (éds). Les Iraniens<br />

‏(ايرانيانِ‏ استانبول در اواخرِ‏ قرنِ‏ نوزدهم)‏<br />

d'Istanbul,<br />

Paris-Téhéran, Institut français de recherche en<br />

Iran, 1993, XV-280 p.<br />

علوم<br />

ِ<br />

يکي از موضوع هاي دل کشِ‏ اجتماعي‎٬‎ به<br />

ويژه تاريخ‎٬‎ انتقالِ‏ فرهنگ هاست که عمدتًا از طريقِ‏<br />

جا به جاييِ‏ مردم معموًال مهاجرت‎٬‎ گاه جنگ و گاه<br />

کوچ<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اجباريِ‏ دراز مدت تحقق مي يابد.‏ مهاجرت‎٬‎<br />

در روزگارانِ‏ گذشته‎٬‎ که همه ي ملت هاي جهانِ‏<br />

مکشوف در حيطه ي جغرافيايي و فرهنگي در سه<br />

اُمتِ‏ بزرگ جاي داشتند و کره ي زمين داراي اين همه<br />

نيمچه کشورهاي خلق الساعه نبود‎٬‎ و مرزهاي<br />

سياسيِ‏ ميانِ‏ سرزمين ها چندان در و پيکري نداشت‎٬‎<br />

بس آسان بود.‏ عشق به مسافرت‎٬‎ عالقه به تجارت‎٬‎<br />

ميل به سياحت و گاه‎٬‎ به قولِ‏ سعدي‎٬‎ گريز از " به<br />

سختي مُردن"‏ موجبِ‏ جا به جاييِ‏ مردم و حرکت از<br />

يک نقطه و استقرار در نقطه ي ديگر مي شد.‏ اين جا<br />

به جايي‎٬‎ به خصوص در سرزمين هايي که دين يا<br />

زبان يا قوميتِ‏ واحد يا مشترک داشتند‎٬‎ آسان تر و<br />

رايج تر بود و‎٬‎ تا چندين سالِ‏ پيش‎٬‎ رواج و ادامه<br />

داشت؛ به ويژه در ايران که شوقِ‏ سفر و سياحت و<br />

ذوقِ‏ سير در آفاق و انفس در مردم آن قوي تر از اقوام<br />

ديگر بوده است.‏<br />

البته‎٬‎ جهان گردانِ‏ ايراني در طولِ‏ تاريخ به ندرت<br />

به نقاطِ‏ دور دست مي رفته اند؛ اما بازرگانان و نيز<br />

اندکي از دانشطلبان در جست و جويِ‏ مال و دانش<br />

تا اقصي نقاطِ‏ جهان را در مي نورديده اند.‏ در اواسطِ‏<br />

قرنِ‏ گذشته‎٬‎ مردم ايران انگيزه ي ديگري براي سفر و<br />

احيانًا مهاجرت پيدا کردند.‏ پيش رفتِ‏ علوم و فنونِ‏<br />

امروزي در اروپا‎٬‎ انجام دادنِ‏ اصالحاتِ‏ اداري و<br />

نام ‏«تنظيمات»)‏ در ترکيه ي عثماني‎٬‎ عقب<br />

ِ<br />

سياسي ‏(به<br />

ماندنِ‏ ايران از کاروانِ‏ پيش رفت‎٬‎ تداوم سلطنتِ‏ مطلق<br />

استبدادي‎٬‎ رواج ستم گري و زورگويي‎٬‎<br />

ِ<br />

و حکومتِ‏<br />

برخي از ايرانيانِ‏ نازک انديش و آزاد فکر و تازه جو را<br />

بر آن داشت تا به طورِ‏ موقت يا دايم جالي وطن کنند<br />

و رحل و رختِ‏ اقامت در دياري ديگر بيفکنند.‏ در<br />

اين ميان‎٬‎ استانبول به چند دليل کششي خاص<br />

داشت.‏<br />

استانبول‎٬‎ که از شهرهاي کهنِ‏ خاورميانه است‎٬‎<br />

روم شرقي بوده است و<br />

قرن ها پاي تختِ‏ امپراتوريِ‏ ِ<br />

فاتحانِ‏ مسلمان هم‎٬‎ که در قرنِ‏ نهم هجري بر آن<br />

دست يافتند‎٬‎ جايگاهِ‏ پاي تختيِ‏ آن جا را حفظ کردند.‏<br />

به همين سبب‎٬‎ اين شهر‎٬‎ از ديرباز‎٬‎ پلي ميانِ‏ شرق و<br />

غرب آسيا و اروپا بود و گذرگاهِ‏ نقل و انتقالِ‏<br />

مردمان‎٬‎ کاالها و فرهنگ هاي گوناگون.‏ استانبول‎٬‎ اگر<br />

نه از ديرباز‎٬‎ حدِ‏ اقل در عصرِ‏ حکومتِ‏ ترکانِ‏ عثماني<br />

عرصه ي برخورد و التقاطِ‏ اديان و آراء و فرهنگ ها و<br />

تسامح مذهبي و تساهلِ‏ فرقه اي شده بود‎٬‎ و<br />

ِ<br />

مهدِ‏<br />

پيروانِ‏ همه ي اديان و فِرَ‏ ق‎٬‎ به گونه اي معموًال آزاد و<br />

سيزدهم<br />

دوستانه در کنارِ‏ هم مي زيستند.‏ در قرنِ‏ ِ<br />

هجري‎٬‎ با ورودِ‏ علوم و فنونِ‏ فرنگي به اين سرزمين‎٬‎

ِ<br />

ِ<br />

تحقيقاتِ‏ ايران شناسي ١٦٧<br />

جاذبه ي اين شهر افزايش يافت.‏ اختالفِ‏<br />

باطني و<br />

پنهانيِ‏ خليفه ي عثماني با پادشاهيِ‏ ايران‎٬‎ که گاه به<br />

رقابتِ‏ علني مي انجاميد‎٬‎ عاملِ‏ تازه اي براي جذبِ‏<br />

دسته ي ديگري از ايرانيان بود که از حکومتِ‏ تهران<br />

ناراضي بودند و روز به روز بر شمارشان افزوده<br />

مي شد.‏<br />

ايرانياني که به ترکيه ي عثماني مي رفتند معموًال<br />

در نقاطِ‏ مرزي متوقف مي شدند تا هر گاه که فرصت<br />

مساعد گردد به ديارِ‏ خود باز گردند.‏ اما همين که از<br />

مرز دور مي شدند‎٬‎ ديگر معموًال در هيچ جا مگر به<br />

ندرت در ارزروم يا ترابوزان متوقف نمي شدند تا<br />

وقتي که به استانبول مي رسيدند که مقصدِ‏ نهاييِ‏<br />

تقريبًا همه ي مهاجرانِ‏ ايراني بود.‏ اين ايرانيان<br />

انگيزه ها و اشتغاالتِ‏ متفاوت داشتند:‏ بازرگاني‎٬‎<br />

سياحت‎٬‎ نو جويي‎٬‎ آزادي طلبي و ندرتًا تحصيلِ‏<br />

علم.‏ بديهي است که اين عوامل ثابت نبودند و با<br />

گذشتِ‏ زمان متحول و ديگرگون مي شدند.‏ چنان که‎٬‎<br />

در اواخرِ‏ قرنِ‏ گذشته‎٬‎ بازرگاني و سياحت و تحصيلِ‏<br />

علم رفته رفته جايِ‏ خود را به نو جويي و<br />

آزادي خواهي داده بود‎٬‎ و هر روز بر تعدادِ‏ آن دسته از<br />

مقيم ترکيه که در اصطالح سياسي ‏«ناراضي»‏<br />

ِ<br />

ايرانيانِ‏ ِ<br />

خوانده مي شدند افزوده مي شد.‏<br />

مقيم ترکيه‎٬‎به خصوص<br />

هر گروه از ايرانيانِ‏ ِ<br />

ايرانيانِ‏ مستقر در استانبول‎٬‎ به فعاليت ها و اشتغاالتِ‏<br />

تخصصي و موردِ‏ عالقه ي خود مي پرداخت.‏ در عينِ‏<br />

حال‎٬‎ رونقِ‏ ‏«تنظيمات»‏ و رواج نوآوري ها در<br />

استانبول و آشناييِ‏ روز افزونِ‏ ايرانيان با آنها موجبِ‏<br />

تحولِ‏ فکري و شغليِ‏ ايرانيان شد‎٬‎ و بسياري از ايشان<br />

به علوم روز و به قلم و نگارش روي آوردند و پلي<br />

ميانِ‏ اروپايِ‏ نو و ايرانِ‏ کهنه مانده ايجاد کردند و به<br />

طورِ‏ مستقيم و غيرِ‏ مستقيم به ‏«سياسي»‏ کردنِ‏ ايران<br />

پرداختند و‎٬‎ به سهم خود‎٬‎ مقدماتِ‏ دگرگونيِ‏ بزرگي را<br />

ِ<br />

که در سالِ‏ ١٣٢٤ قمري روي داد و ‏«انقالبِ‏<br />

مشروطه»‏ نام گرفت فراهم آوردند.‏<br />

اما‎٬‎ ما از اين ايرانيان چندان چيزي نمي دانيم و از<br />

نام چند تن را شنيده ايم و اطالعاتِ‏<br />

ِ<br />

ميانِ‏ ايشان فقط<br />

جسته و گريخته درباره ي احوالشان به ما رسيده<br />

است:‏ خاستگاهِ‏ اجتماعي‎٬‎ جايگاهِ‏ سياسي‎٬‎<br />

فعاليت هاي شغلي‎٬‎ گرايش هاي فرهنگي و ديگر<br />

مشخصه هايشان ناشناخته مانده است.‏ و حال آن که<br />

تاريخ معاصرِ‏ ايران‎٬‎ مخصوصًا انقالبِ‏<br />

درکِ‏ درستِ‏ ِ<br />

مشروطه‎٬‎ و تدوينِ‏ علميِ‏ اين تاريخ بدونِ‏ آگاهي از<br />

آنچه در آن سال ها در ترکيه و استانبول مي گذشته<br />

است و بدونِ‏ شناختِ‏ ايرانيانِ‏ دست اندرکارِ‏ آن<br />

تحوالت‎٬‎ اگر ناممکن نباشد‎٬‎ حدِ‏ اقل‎٬‎ ناقص خواهد<br />

ماند.‏ لذا‎٬‎ تدوين و انتشارِ‏ کتابِ‏ ايرانيانِ‏ استانبول ٬<br />

که حاويِ‏ اطالعاتِ‏ ذي قيمت و به قولي دستِ‏ اول در<br />

اين زمينه است‎٬‎ کاري است مغتنم و در خورِ‏ ستايش.‏<br />

کتاب حاصلِ‏ مقاالت و سخن راني هايي است<br />

که در چهار سالِ‏ پيش در يک سمينار در شهرِ‏<br />

استانبول به زبان هاي انگليسي و فرانسوي ايراد شده<br />

است.‏ اين سمينار‎٬‎ که به ابتکارِ‏ محققانِ‏ ايراني و<br />

فرنگي تشکيل شد‎٬‎ فرصتي براي اهلِ‏ نظر و تحقيق و<br />

کارشناسان فراهم آورد تا حاصلِ‏ پژوهش هاي خود را<br />

در يک محفلِ‏ علمي بيان کنند و از ‏«ايرانيانِ‏ فراموش<br />

شده»‏ ذکرِ‏ خيري نمايند.‏ براي آن که يک تصورِ‏<br />

اجمالي از محتواي کتاب به دست آيد‎٬‎ فهرستِ‏<br />

مندرجاتِ‏ آن نقل مي شود:‏<br />

نقشِ‏ ايرانيانِ‏ استانبول در روندِ‏ نوسازيِ‏<br />

ايرانيان؛<br />

حضورِ‏ سياسيِ‏ ايرانيان در استانبول و ديگر<br />

نقاطِ‏ امپراتوريِ‏ عثماني ‏(از ١٨٤٨ تا ‎١٩٠٨‎‏)؛<br />

شرکتِ‏ نمايندگانِ‏ سياسيِ‏ ايران در لژهاي<br />

فراماسونيِ‏ استانبول؛<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

تحقيقات ايران شناسي

١٦٨ تحقيقاتِ‏ ايران شناسي<br />

ميرزا آقاخان‎٬‎ سيد جمال الدين و ملکم خان در<br />

استانبول؛<br />

تصويرِ‏ ايران در دو روزنامه ي دورانِ‏<br />

بيان الحق و طنين ؛<br />

عثماني:‏<br />

ايران از ديدگاهِ‏ يک روشن فکرِ‏ ترک در اوايلِ‏<br />

قرنِ‏ بيستم؛<br />

«انجمنِ‏ سعادتِ‏ « ايرانيانِ‏ استانبول؛<br />

بانوانِ‏ ايرانيِ‏ قسطنطنيه؛<br />

وضعيتِ‏ مذهبِ‏ تشيع در استانبول در اواخرِ‏<br />

قرنِ‏ نوزدهم و اوايلِ‏ قرنِ‏ بيستم؛<br />

مراسم عزاداريِ‏ ماهِ‏ محرم در استانبول در<br />

ِ<br />

اواخرِ‏ قرنِ‏ نوزدهم؛<br />

اختر‎٬‎ روزنامه ي فارسي زبانِ‏ استانبول؛<br />

روزنامه ي اختر‎٬‎ منعکس کننده ي افکارِ‏<br />

سياسيِ‏ عثمانيان؛<br />

ادوارد براون و جامعه ي ايرانيِ‏ استانبول؛<br />

ادبياتِ‏ فارسي در ميانِ‏ ايرانيانِ‏ دور از وطن:‏<br />

استانبول از ١٨٦٥ تا ‎١٨٩٥‎؛<br />

فارسي؛<br />

مالکِ‏ انتخابِ‏ کتابِ‏ حاجي بابا براي ترجمه به<br />

وضعيتِ‏ ايرانيانِ‏ قاهره در آغازِ‏ قرنِ‏ بيستم؛<br />

نقشِ‏ جامعه ي تجارِ‏ ايرانيِ‏ امپراتوريِ‏ عثماني<br />

در انقالبِ‏ مشروطيت؛<br />

استانبول و تجارتِ‏ فرشِ‏ ايران از ١٨٧٠ به<br />

بعد؛<br />

ايام<br />

ِ<br />

استانبول؛<br />

محرم در استانبول؛<br />

علي اکبرِ‏ دهخدا و روزنامه ي سروش در<br />

روابطِ‏ ايرانيانِ‏ استانبول و مقاماتِ‏ عثماني؛<br />

چند سند مربوط به جامعه ي ايرانيان در<br />

امپراتوريِ‏ عثماني.‏<br />

ع.‏ روح بخشان<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

سومين کنفرانسِ‏ زبان شناسي<br />

ِ<br />

دانشگاهِ‏<br />

اسفندماهِ‏ ٬١٣٧٤ به همتِ‏ سومين کنفرانسِ‏ زبان شناسيِ‏ ايران در روزهاي ٥ و ٦ دانشکده ي ادبيات<br />

فرهنگي‎٬‎ در محلِ‏ عالمه طباطبايي و پژوهشگاهِ‏ علوم انساني و مطالعاتِ‏ و زبان هاي خارجيِ‏ دانشگاهِ‏ عالمه طباطبايي بر پا شد.‏<br />

کنفرانس با سخن رانيِ‏ آقاي دکتر خليجي‎٬‎ رئيسِ‏ دانشگاهِ‏ عالمه طباطبايي‎٬‎ و آقاي دکتر<br />

گلشني‎٬‎ رئيسِ‏ پژوهشگاهِ‏ علوم انساني‎٬‎ و آقاي دکتر حدادِ‏ عادل‎٬‎ رئيسِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و<br />

ادبِ‏ فارسي‎٬‎ آغاز شد.‏ مجموعًا ٣٢ مقال ه‎٬‎ در اين کنفرانس ارائه شد ک ه‎٬‎ به جز دو مقاله به<br />

زبانِ‏ انگليسي‎٬‎ بقيه به زبانِ‏ فارسي بود.‏<br />

در اين مقاالت‎٬‎ استادانِ‏ زبان شناسي و زبان شناسانِ‏ ايراني‎٬‎ يافته ها و آراءِ‏ خود را در<br />

زمينه ي مباحثِ‏ مختلفِ‏ زبان شناسي در معرضِ‏ قضاوتِ‏ دانشجويان و محققانِ‏ مسائلِ‏ زباني<br />

و زبانِ‏ فارسي قرار دادند.‏<br />

سازمان هاي شرکت کننده در کنفرانس‎٬‎ به ترتيبِ‏ مقدارِ‏ مقاالت‎٬‎ عبارت بودند از:‏<br />

دانشگاهِ‏ عالمه طباطبايي (٥ مقاله)‏‎٬‎ دانشگاهِ‏ تهران (٤ مقاله)‏‎٬‎ دانشگاهِ‏ فردوسيِ‏ مشهد (٣<br />

علوم انساني و مطالعاتِ‏ فرهنگي (٣ مقاله)‏‎٬‎ دانشگاهِ‏ اصفهان (٢ مقاله)‏‎٬‎<br />

مقاله)‏‎٬‎ پژوهشگاهِ‏ ِ<br />

علوم پزشکيِ‏ ايران (٢ مقاله)‏‎٬‎ دانشگاهِ‏ شيراز‎٬‎ دانشگاهِ‏ تبريز‎٬‎ دانشگاهِ‏ اهواز‎٬‎<br />

دانشگاهِ‏ ِ<br />

فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي‎٬‎ دانشگاهِ‏ اوتاوا‎٬‎ مؤسسه ي فرهنگِ‏ معاصر‎٬‎ مرکزِ‏ تحقيقاتِ‏<br />

مخابرات‎٬‎ پژوهشکده ي سيستم هاي هوش مند‎٬‎ دانشگاهِ‏ علم و صنعت‎٬‎ دانشگاهِ‏ شهيد<br />

علوم<br />

پيام نور‎٬‎ دانشگاهِ‏ ِ<br />

بهشتي‎٬‎ دانشگاهِ‏ ِ<br />

‏(هريک ١ مقاله).‏<br />

علوم<br />

پزشکيِ‏ شهيد بهشتي و دانشگاهِ‏ ِ<br />

پزشکيِ‏ تهران<br />

مباحثِ‏ عمده ي مطرح شده در کنفرانس و عنوانِ‏ مقاالت چنين بود:‏<br />

زبان شناسيِ‏ تاريخي : ‏«وجهِ‏ تمنايي و تحولِ‏ آن‎٬‎ ماضيِ‏ استمراري در زبان هاي ايراني»‏<br />

‏«نظام آواييِ‏ زبانِ‏ فارسي از کهن ترين روزگاران تاکنون»‏ ‏(رضا زمرديان)؛<br />

ِ<br />

‏(بدرالزمانِ‏ قريب)؛<br />

‏«مالحظاتي درباره ي اساميِ‏ خاصِ‏ اشخاص درزبانِ‏ ارمني باريشه ي فارسي»‏ ‏(ماريا آيوازيان).‏<br />

ارجاع صريح و ضمني در متونِ‏<br />

زبان شناسيِ‏ مقابله اي و آموزشِ‏ زبان : ‏«بررسيِ‏ مقابله ايِ‏ ِ<br />

انگليسي و فارسي»‏ ‏(لطف اهللِ‏ يارمحمدي)؛ ‏«درباره ي منشأَ‏ تفاوت هاي يادگيريِ‏ زبانِ‏ دوم در<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

اخبار

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

١٧٠ سومين کنفرانسِ‏ زبان شناسي<br />

کودکان و بزرگ ساالن»‏ ‏(بهروزِ‏ عزب دفتري)؛ "Application of Contrastive Linguistics in<br />

"The Structure of English Attributive فالحيِ‏ مقيمي)؛ ‏(محمدِ‏ Lexical Research"<br />

Implications" Collocations and their Pedagogical ‏(صابرِ‏ دلشاد).‏<br />

آوا شناسي و واج شناسي : ‏«آهنگِ‏ گفتار و موسيقي»‏ ‏(ساسانِ‏ سپنتا)؛ ‏«تکيه ي فعل در<br />

زبانِ‏ فارسي يک بررسيِ‏ مجدد»‏ ‏(حسينِ‏ سامعي).‏<br />

معنا شناسي : ‏«ويژگي هاي توزيع قطبيت در فارسي»‏ ‏(شهال رقيبدوست).‏<br />

مطالعاتِ‏ ادبي : ‏«از زبان تا شعر ره يافتي نقش گرا»‏ ‏(مهرانِ‏ مهاجر و محمدِ‏ نبوي).‏<br />

مباحثِ‏ شناخت و فلسفه ي زبان : ‏«زبانِ‏ بيوماکرو مولکول ها»‏ ‏(کارو لوکس)؛ ‏«شبکه هاي<br />

طرح واره ايِ‏ مفهومي ابزاري در فهم زبان»‏ ‏(کامبيزِ‏ بديع)؛ ‏«زبان و تفکر»‏ ‏(حميدِ‏ وحيد)؛<br />

‏«زبانِ‏ حقيقت و حقيقتِ‏ زبان»‏ ‏(يوسفِ‏<br />

علي آبادي).‏<br />

نحو : ‏«نظريه ي مرجع گزيني يک مقوله ي فارسي و بيانِ‏ يک مشکل»‏ ‏(عليِ‏ ميرعمادي)؛<br />

‏«جابه جاييِ‏ سازه ي پرسشي درمجله هاي فارسي وبرخي نتايج نظريِ‏ آن»‏ ‏(مهديِ‏ مشکوة الديني)؛<br />

‏«فعلِ‏ مرکب در زبانِ‏ فارسي»‏ ‏(محمدِ‏ دبيرمقدم)؛ ‏«واژه ي بست چيست»‏ ‏(ويدا شقاقي).‏<br />

کالم<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

جامعه شناسيِ‏ زبان : ‏«جزئيت درزبانِ‏ فارسي وپديده ي توسعه»‏ ‏(محمدتقيِ‏ طيب)؛ ‏«تحليلِ‏<br />

بازديدکنندگان ازيک نمايشگاهِ‏ نقاشي»‏ ‏(اميليا نرسسيانس)؛ ‏«تغييرِ‏ زبان درزمان و مکان»‏<br />

‏(نادرِ‏ جهانگيري)؛ ‏«جنبه هايي از تفاوتِ‏ رفتارِ‏ کالميِ‏ زن و مرد در ايران»‏ ‏(عباسِ‏ امام).‏<br />

زبان شناسيِ‏ رايانه اي : ‏«پايگاهِ‏ داده هاي زبانِ‏ فارسي»‏ ‏(مصطفي عاصي)؛ ‏«دادگانِ‏ زبانِ‏<br />

‏(محرم اسالمي و محمودِ‏ بي جن خان).‏<br />

ِ<br />

فارسي تقطيع و برچسب دهيِ‏ آوايي و واجي»‏<br />

فرهنگ نويسي : ‏«بررسيِ‏ ابعادِ‏ ارزش شناختيِ‏ اصطالحات»‏ ‏(کامبيزِ‏ الهامي).‏<br />

روان شناسي و عصب شناسيِ‏ زبان : ‏«مراحلِ‏ رشدِ‏ زبان»‏ ‏(منصورِ‏ فهيم)؛ ‏«ريشه هاي نور<br />

و بيولوژيکيِ‏ معناشناسي در زبان»‏ ‏(عبدالرحمنِ‏ نجل رحيم)؛ ‏«زبان و طرح ريزيِ‏ رفتار»‏<br />

‏(حبيب اهللِ‏ قاسم ز اده)؛ ‏«نقشِ‏ عواملِ‏ شناختي در شکل گيريِ‏ ساختِ‏ نحويِ‏ جمله»‏ ‏(رضا<br />

نيلي پور)؛ ‏«بررسيِ‏ ويژگي هاي زبانيِ‏ ناشنوايان»‏ ‏(بني هاشمي)؛ ‏«پردازشِ‏ اطالعاتِ‏ کالمي در<br />

بيمارانِ‏ اسکيزوفرني وافرادِ‏ سالم وبيمارانِ‏ آسيب ديده درنيم کره ي راست»‏ ‏(حسنِ‏ عشايري).‏<br />

در کنارِ‏ جلساتِ‏ کنفرانس‎٬‎ نمايشگاه و فروشگاهي نيز از کتاب هاي زبان شناسي به زبانِ‏<br />

فارسي‎٬‎ با هم کاريِ‏ ناشرانِ‏ اين کتاب ها‎٬‎ تشکيل شده بود.‏ مقاالتِ‏ ارائه شده به اين کنفرانس<br />

به شکلِ‏ کتاب در آينده اي نزديک منتشر خواهد شد.‏ هم چنين قرار است کنفرانسِ‏<br />

سالِ‏ ١٣٧٦ در تهران و در دانشگاهِ‏ عالمه طباطبايي برگزار گردد.‏<br />

چهارم در<br />

حسينِ‏ سامعي

ِ<br />

نامه ها<br />

يکي از خوانندگانِ‏ نامه ي فرهنگستان ٬ که به تقويتِ‏ زبانِ‏ علمي‎٬‎ عالقه نشان مي دهد نامه اي به دفترِ‏<br />

فصل نامه فرستاده که پاره هايي از آن نقل مي شود.‏ نويسنده‎٬‎ که خود اهلِ‏ فن است و تاکنون<br />

کتاب هايي در رشته ي خلباني تأليف کرده مسائل و نکته هاي باريکي را در امرِ‏ واژه گزيني مطرح<br />

ساخته است که نقلِ‏ آنها براي استفاده ي پژوهش گران سودمند تشخيص داده شد.‏<br />

سردبيرِ‏ محترم فصل نامه ي فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي<br />

آنچه موجب شد تا اين جانب قلم به دست گيرم و نامه ي حاضر را بنويسم‎٬‎ مقاله ي شما با<br />

عنوانِ‏ ‏«ضرورتِ‏ تقويتِ‏ زبانِ‏ علمي»‏ بود که مسائلي به ذهنِ‏ من آورد که بد نديدم آنها را با<br />

شما در ميان بگذارم.‏<br />

هواپيمايي دانشي نيست که هيچ کشوري بتواند وجودِ‏ آن را ناديده بگيرد و به همين لحاظ<br />

فقيرترين و عقب مانده ترين کشورها نيز از وسايلِ‏ پرنده براي دست يابي به مقاصدِ‏ اقتصادي‎٬‎<br />

اجتماعي‎٬‎ و نظاميِ‏ خود بهره مي گيرند.‏ در اين دانش نيز‎٬‎ به مانندِ‏ سايرِ‏ علوم‎٬‎ بعضي از<br />

کشورها به پيشرفت هاي شايانِ‏ توجهي دست پيدا کرده اند و‎٬‎ به اصطالح‎٬‎ صاحبِ‏ اين<br />

تکنولوژي شناخته مي شوند و کشورهاي ديگر مجبورند از اين صاحبانِ‏ تکنولوژي وسايل و<br />

‏«دانش»‏ اين صنعت را خريداري کنند.‏ همين امر باعث شده تا‎٬‎ همراه با وسايلِ‏ پرنده‎٬‎<br />

کتاب هاي مربوط به اين صنعت نيز به زبانِ‏ انگليسي به کشورهاي دريافت کننده راه يابد و<br />

پايه ي آموزشيِ‏ اين کشورها را تشکيل دهد.‏ چرا در صنعتِ‏ هواپيمايي و به خصوص در<br />

رشته ي خلباني‎٬‎ که سابقه ي نسبتًا طوالني نيز در کشورِ‏ ما دارند و دولت ها نيز هميشه آن را<br />

مهم قلم داد کرده اند‎٬‎ کاري انجام نشده است و کاري انجام نمي شود؟ چرا وابستگي به زبانِ‏<br />

انگليسي در اين صنعت به اين اندازه قوي است؟ شايد بتوان براي اين مسئله دو علتِ‏ عمده<br />

ذکر کرد:‏<br />

اول اين که‎٬‎ طبقِ‏ مقرراتِ‏ ‏«ايکائو»‏‎٬‎ زبانِ‏ مشترک ميانِ‏ خلبانانِ‏ کشورها و مسئوالنِ‏ مراقبتِ‏<br />

پرواز انگليسي است.‏ تعيينِ‏ يک زبانِ‏ واحد که بتواند موردِ‏ استفاده ي هم خلبانان و هم<br />

کنترلرهاي ترافيکِ‏ هوايي قرار گيرد ضروري است‎٬‎ چون هواپيما مي تواند در مدت زماني<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نامه ها

ِ<br />

١٧٢ نامه ها<br />

کوتاه از فرازِ‏ کشوري به کشورِ‏ ديگر راه يابد و خلبانِ‏ چنين پروازي مجبور است براي دريافتِ‏<br />

فرمان هاي هدايتي و بيانِ‏ مطالبِ‏ خود از زبانِ‏ معيّني مدد بگيرد.‏ فرضًا‎٬‎ هنگام پرواز از ايران<br />

به مثًال آلمان‎٬‎ خلبانِ‏ يک پرواز در طولِ‏ ٥ ساعت از فرازِ‏ چند کشور با چند زبان عبور مي کند<br />

و در اثناي عبورِ‏ خود با کنترلرهاي آن کشورها تماس مي گيرد و مطالبِ‏ خود را بيان مي کند و<br />

با توجه به فرمان ها به راهِ‏ خود ادامه مي دهد.‏ پس الزم است که زبانِ‏ واحدي در همه ي<br />

کشورهاي عضوِ‏ ايکائو موردِ‏ استفاده قرار گيرد.‏ حال اين که چرا زبانِ‏ انگليسي به عنوانِ‏ زبانِ‏<br />

مشترک در نظر گرفته شده امري است قابلِ‏ توضيح‎٬‎ زيرا که انگليسي در هواپيمايي زبانِ‏ مادر<br />

به شمار مي آيد و‎٬‎ چون منشأَ‏ اکثرِ‏ مطالبِ‏ صنعتِ‏ هواپيماييِ‏ کشورهاي انگليسي زبان بوده و<br />

اصوًال تاريخ صنعتِ‏ هواپيمايي در کشورهاي انگليسي زبان رقم خورده‎٬‎ اصطالحات و<br />

ِ<br />

واژگان و عباراتي پديد آمده که جز در مواردي معدود همگي انگليسي است و به دليلِ‏ ايجاز<br />

و دقتِ‏ فوق العاده زياد حتي در زبان هايي که ساختنِ‏ عبارات و اصطالحات نسبتًا راحت است<br />

امکانِ‏ ساختنِ‏ مشابهِ‏ آن اصطالحات نيست و اگر هم ساخته شده اکثرًا جا نيفتاده و دست<br />

اندرکاران ترجيح مي دهند از اصطالحاتِ‏ انگليسي استفاده کنند.‏ به هر صورت‎٬‎ اين<br />

موضوعي است که در همه جاي دنيا جا افتاده و پيش رفته ترين کشورها نيز خود را مقيد بدان<br />

مي دانند.‏ البته قانوني هست که مي گويد مي توان در هر کشور به زبانِ‏ خودِ‏ آن کشور تکلم<br />

کرد؛ منتها اجرا نمي شود‎٬‎ آن هم‎٬‎ به دليلِ‏ دشواري هايي‎٬‎ از قبيلِ‏ آشنا نبودنِ‏ خلبانانِ‏ خارجي<br />

که در فضاي کشورِ‏ ما پرواز مي کنند و از طريقِ‏ فرکانسِ‏ واحد دستورالعمل ها را دريافت<br />

مي دارند و در جريانِ‏ گفت و گوي سايرِ‏ خلبانانِ‏ ايراني و غيرِ‏ ايراني و وضيعتِ‏ پروازِ‏ سايرِ‏<br />

هواپيماها قرار مي گيرند به زبانِ‏ فارسي و نيز مشکالتي‎٬‎ از قبيلِ‏ طوالني شدنِ‏ گفت و گوها به<br />

سببِ‏ طولِ‏ جمالتِ‏ فارسي و اشغال شدنِ‏ بيش از اندازه ي فرکانسِ‏ راديويي به خصوص<br />

موقعي که ترافيکِ‏ هوايي سنگين است.‏ خلبان و کنترلر ترجيح مي دهند به جاي دشوار کردنِ‏<br />

کار و زحمت دادن به خود و ساختنِ‏ بعضي معادل ها و‎٬‎ بدتر از آن‎٬‎ قرار دادنِ‏ کلماتِ‏ خارجي<br />

وسطِ‏ يک مشت ‏«و»‏ و ‏«تا»‏ و ‏«از»‏ و حروفِ‏ ربطِ‏ ديگر به همان زبانِ‏ انگليسي تکلم کنند.‏<br />

مقام رهبري که در نخستين شماره ي فصل نامه منتشر شده بيان گرِ‏ نگرانيِ‏ ايشان<br />

سخنانِ‏ ِ<br />

از عقيم ماندنِ‏ زبانِ‏ فارسي در اين صنعت و سايرِ‏ صنايع است.‏ ايشان‎٬‎ مسئله را به وضوح و<br />

صراحت مطرح مي کنند و از منزوي شدنِ‏ زبانِ‏ فارسي اظهارِ‏ تأسف مي نمايند.‏ مسلم مي دانم<br />

اگر ايشان مطلع شوند که نه تنها زبان بلکه کساني هم که سعي مي کنند از ميانِ‏ خروارها واژه ي<br />

علمي و فنيِ‏ بيگانه چند کلمه ي فارسي بيرون بياورند و در نوشته ها و مقاله ها و کتاب هايشان<br />

معظم<br />

ِ<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

نامه ها ١٧٣<br />

از آنها استفاده کنند و اين کار را با دشواريِ‏ بسيار انجام مي دهند منزوي شده اند و آنها را متهم<br />

به ‏«خيلي فارسي کردنِ‏ « مطالب مي کنند‎٬‎ بيشتر متأسف خواهند شد.‏ اگر مطلع شوند که در<br />

کتاب خانه ي نهادِ‏ آموزشي ده ها جلد کتاب به زبان هاي بيگانه وجود دارد اما کتابي که با هزار<br />

مشقت به زبانِ‏ فارسي نوشته شده و به هزينه ي شخصي منتشر گشته در آن کتاب خانه هرگز<br />

راه پيدا نمي کند‎٬‎ يا براي خريدنِ‏ کتاب هاي خارجي در نمايشگاهِ‏ بين المللي سر و دست<br />

مي شکنند اما حاضر نمي شوند حتي نيم نگاهي به کتابي که دانشجوي خودشان بدونِ‏<br />

دريافتِ‏ ذره اي کمکِ‏ مالي يا معنوي نوشته بيندازند و حتي نظرِ‏ انتقاديشان را بيان دارند‎٬‎<br />

قطعًا بيش تر متأسف خواهند شد.‏ اين فارسي ستيزان همان هايي هستند که آقاي عليِ‏ کافي<br />

آنها را در مقاله ي ‏«مبانيِ‏ علميِ‏ واژه سازي و واژهگزيني»‏ به عنوانِ‏ کساني معرفي کرده اند که<br />

معتقدند ‏«علمي تر است که علم را به يکي از زبان هاي علميِ‏ بيگانه ي رايج و جا افتاده‎٬‎ مانندِ‏<br />

زبانِ‏ انگليسي‎٬‎ بياموزيم».‏ افراطِ‏ مسئوالنِ‏ اين صنعت در انکارِ‏ زبانِ‏ فارسي و بيرون راندنِ‏<br />

زبانِ‏ رسميِ‏ کشورمان از دستگاهِ‏ آموزشي واقعًا شگفت انگيز است.‏<br />

اما دليلِ‏ دوم اين است که کتاب هاي آموزشِ‏ خلباني با دقت و ايجازِ‏ فوق العاده زياد به زبانِ‏<br />

انگليسي نوشته شده و برگرداندنِ‏ اصطالحات و مفاهيم به زبانِ‏ فارسي اگر دقيق باشد موجز<br />

نخواهد بود و اگر موجز باشد دقيق نخواهد بود و تازه امرِ‏ سالست را ما در اين زمينه نايده<br />

مي گيريم.‏ ساختنِ‏ واژه و عبارت نيز اگر امکان پذير باشد جا انداختن و معيار کردنِ‏ آن بسي<br />

دشوار خواهد بود.‏ تاکنون واژه هاي زيادي به فارسي برگردانده شده که بسياري از آنها در<br />

بيان و در کالم موردِ‏ استفاده قرار نمي گيرد و گوينده ترجيح مي دهد از اصلِ‏ واژه يا اصطالح<br />

استفاده کند.‏ در زمينه ي آئروديناميک‎٬‎ هواشناسي‎٬‎ موتورها‎٬‎ کارآييِ‏ هواپيما‎٬‎ مانورها‎٬‎ پرواز<br />

با دستگاه‎٬‎ ناوبري‎٬‎ آالتِ‏ دقيق‎٬‎ سيستم هاي هواپيما‎٬‎ وزن و تعادل‎٬‎ مقرراتِ‏ هواپيمايي و<br />

پزشکيِ‏ هوايي‎٬‎ که پايه هاي دانشِ‏ خلباني به حساب مي آيند‎٬‎ شايد واژه ها و اصطالحاتي به<br />

زبانِ‏ فارسي پديد آمده باشد و شايد اين اصطالحات در بعضي از نوشته ها به کار رود اما<br />

آن موضوع ديگري است که به سادگي امکان پذير نيست و دست اندرکارانِ‏ اين<br />

فراگير شدنِ‏ ِ<br />

صنعت همانندِ‏ دست اندرکارانِ‏ سايرِ‏ صنايع نشان داده اند که واژه ها و عبارت هايي را که<br />

شرايطِ‏ پذيرش داشته باشند به راحتي مي پذيرند اما آنهايي را که شرايطِ‏ پذيرش ندارند<br />

نمي پذيرند.‏ من در کتابِ‏ مانورهاي خلبانيِ‏ شخصي داليلِ‏ گزينشِ‏ معادلِ‏ فارسي و شرايطِ‏ پذيرشِ‏<br />

واژه يا اصطالح بيگانه را چنين قيدکرده ام:‏ معادل گزيني و معنيِ‏ برخي اصطالحات داليلِ‏<br />

ِ<br />

بسياري دارد‎٬‎ از جمله نماياندنِ‏ استعداد و انعطافِ‏ زبانِ‏ فارسي در پذيرشِ‏ کلماتِ‏ علمي و<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نامه ها

ِ<br />

ِ<br />

١٧٤ نامه ها<br />

تخصصي‎٬‎ غني کردنِ‏ فرهنگِ‏ لغتِ‏ فارسي در زمينه ي صنعتِ‏<br />

هوانوردي‎٬‎ دور کردنِ‏ واژه هاي<br />

خارجي تا حدِ‏ ممکن و الزم تا آن جا که مخلِ‏ معني نشود و افراط گرايانه نباشد از متنِ‏<br />

فارسي‎٬‎ قابلِ‏ درک کردنِ‏ مطالبِ‏ پيچيده ي علمي با ارائه ي واژه هاي آشناتر و قابلِ‏ فهم تر که<br />

اين آخري براي عالقه منداني که‎٬‎ بدونِ‏ پايه ي اوليه‎٬‎ کتاب را مطالعه مي کنند مي تواند مفيد<br />

باشد.‏ طبيعتًا براي رسيدن به اين منظور ‏(استفاده ي حدِ‏ اقل ازواژه هاي بيگانه)‏ نبايد راهِ‏ افراط<br />

پيمود و بايد پذيرفت که برخي لغات مي تواند‎٬‎ به شرطِ‏ داشتنِ‏ شرايطِ‏ پذيرش مانندِ‏ تلفظِ‏<br />

راحت‎٬‎ خاصيتِ‏ به ياد سپاري‎٬‎ و از همه مهم تر عاملِ‏ تکرار در صنعت جا بيفتد و عينًا از آن<br />

استفاده شود مثلِ‏ صدها کلمه اي که ما از آنها استفاده مي کنيم و خارجي هستند.‏<br />

البته اين مطلب مي تواند با دقتِ‏ بيش تر و به صورتِ‏ قانون مندتر‎٬‎ آن طور که در مقاله ي<br />

آقاي کافي بازتاب يافته‎٬‎ بيان شود.‏ در اين باره مثالي ذکر مي کنم تا مشکالت و حساسيتِ‏ کارِ‏<br />

معادل گزيني در صنعتِ‏ هواپيمايي و رشته ي خلباني به گونه اي عيني نشان داده شود:‏ هنگام<br />

مطالعه ي يکي دو مقاله در نشريه ي صنايعِ‏ هوايي مشاهده کردم که به جايِ‏ واژه ي Elevator از<br />

معادلِ‏ تابان استفاده شده است که اصطالحي است کوتاه و زيبا و فارسي از ريشه ي تاب . اين که<br />

چرا نويسنده ي مقاله از اين معادل استفاده کرده دليلش کاري است که اين صفحه در هواپيما<br />

انجام مي دهد و اين کار در انگليسي Pitch خوانده مي شود که عبارت است از حرکت دادنِ‏<br />

دماغه ي هواپيما به طرفِ‏ باال يا پايين از طريقِ‏ راندنِ‏ دُم هواپيما به طرفِ‏ پايين يا باال و‎٬‎ به<br />

عبارتِ‏ دقيقِ‏ فني‎٬‎ تغييرِ‏ زاويه ي محورِ‏ طوليِ‏ هواپيما از طريقِ‏ گرداندن يا تاب دادنِ‏ هواپيما<br />

عادي‎٬‎ اصطالح سه کلمه ايِ‏ سکانِ‏ افقيِ‏ متحرک برابرِ‏ اين<br />

ِ<br />

حولِ‏ محورِ‏ عرضي اش.‏ در حالتِ‏<br />

کلمه نهاده مي شود که آن هم صحيح است؛ چون اين صفحه يا سطح‎٬‎ که به صورتِ‏ افقي به<br />

دُم هواپيما متصل مي گردد‎٬‎ با حرکتِ‏<br />

سکانِ‏ افقيِ‏ ثابت يا Horizontal stabilizer در قسمتِ‏ ِ<br />

فرمانِ‏ هواپيما در داخلِ‏ کابين به طرفِ‏ جلو و عقب‎٬‎ به طرفِ‏ پايين و باال حرکت مي کند و در<br />

انجام عملِ‏ Pitch يا همان تابِ‏ سابق الذکر‎٬‎ در جهتِ‏<br />

ِ<br />

نهايت دُم و دماغه ي هواپيما را‎٬‎ براي<br />

مخالفِ‏ يک ديگر به طرفِ‏ باال و پايين حرکت مي دهد ‏(جالب اين جاست که در فرانسه ¨ lever<br />

e<br />

چيزي در ارتفاع باالتر‎٬‎ و يا بردن و رساندنِ‏ چيزي به سطحي باالتر‎٬‎ و يا<br />

ِ<br />

به معناي قرار دادنِ‏<br />

جهت دادن و حرکت دادنِ‏ چيزي از پايين به باال‎٬‎ و يا جا به جا کردنِ‏ چيزي به صورتِ‏<br />

عمودي وجود دارد‎٬‎ ولي در فرانسه براي معرفيِ‏ سکانِ‏ افقيِ‏ متحرک از تک واژه اي شبيه به<br />

انگليسي استفاده نمي شود و به جاي آن از اصطالح دو کلمه اي gouverne de<br />

ِ<br />

profondeur بهره مي گيرند که عملِ‏ tangage را انجام مي دهد.‏ معنيِ‏ tangage نيز در فرانسه<br />

elevator<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

ِ<br />

نامه ها ١٧٥<br />

همان گردشِ‏ وسيله ي پرنده حولِ‏ محورِ‏ عرضيِ‏ آن است‎٬‎ که مأخوذ از حرکتِ‏ محورِ‏ طوليِ‏<br />

کشتي يا قايق در مسيرِ‏ امواج دريا و باال و پايين رفتنِ‏ سرِ‏ آنهاست.‏ در آلماني هم‎٬‎ که با ترکيب<br />

و چسباندنِ‏ کلماتِ‏ بسيط به يک ديگر به راحتي کلماتِ‏ جديد مي سازند‎٬‎ از واژه ي<br />

Ho « henruder به جاي elevator استفاده مي شود که داللت دارد بر سکاني<br />

(Ruder) که ارتفاع<br />

ِ<br />

he) (Ho« هواپيما را تغيير مي دهد.‏ پس برابر نهادنِ‏ معادلِ‏ تاب براي عملِ‏ باال و پايين دادنِ‏<br />

دماغه‎٬‎ و برابر نهادنِ‏ معادلِ‏ تابان براي صفحه و سطحي که اين کار را انجام مي دهد‎٬‎ و حذفِ‏<br />

سکانِ‏ افقيِ‏ متحرک به نفع اين واژه ي بسيط و کوتاه‎٬‎ با در نظر گرفتنِ‏<br />

ِ<br />

نسبتًا طوالنيِ‏<br />

معنيِ‏ لغوي و سادگي و فارسي بودنِ‏ کلمه و رساييِ‏ مفهوم و اميدواريِ‏ جا افتادنِ‏ آن در زبانِ‏<br />

فارسي منطقي به نظر مي رسد و مانعي براي گزينشِ‏ چنين کلمه اي ظاهرًا وجود ندارد.‏ وقتي<br />

اصطالح<br />

ِ<br />

هم که کلماتي از قبيلِ‏ up و down با کلمه ي pitch ترکيب مي شوند و در عبارتي مثلِ‏ وضعيتِ‏<br />

pitch up يا وضعيتِ‏ pitch down مي آيند مي توانيم آن را به صورتِ‏ وضعيتِ‏ تاب باال ٬ يا<br />

وضعيتِ‏ تاب پايين ترجمه کنيم که در حالتِ‏<br />

عادي مجبوريم وضعيتِ‏ دماغه باال ٬ و وضعيتِ‏<br />

دماغه پايين را به کار گيريم که‎٬‎ هر چند از نظرِ‏ معنا و زيباييِ‏ جمله ارجحيت دارد‎٬‎ از نظرِ‏<br />

مفهوم‎٬‎ در صورتِ‏ غيرِ‏ عادي بودنِ‏ شرايطِ‏ پروازِ‏ هواپيما مشکل ايجاد مي کند؛ چون باال و يا<br />

دماغه نسبت به سطح زمين سنجيده مي شود و‎٬‎ اگر هواپيما در حالتِ‏ معکوس<br />

ِ<br />

پايين بودنِ‏<br />

پرواز کند‎٬‎ تابِ‏ باال موجبِ‏ پايين رفتنِ‏ دماغه نسبت به سطح زمين‎٬‎ و تابِ‏ پايين موجبِ‏ باال<br />

رفتنِ‏ دماغه نسبت به سطح زمين مي گردد.‏ از طرفي‎٬‎ اگر هواپيما در وضعيتِ‏ گردش با<br />

درجه ي کجي ٩٠ درجه پرواز کند تاب دادنِ‏ دماغه به طرفِ‏ باال و پايين نظرًا موجبِ‏ باال و<br />

پايين رفتنِ‏ دماغه نسبت به سطح زمين نخواهد شد.‏ نکته ي ديگري که مي تواند پيش بيايد<br />

قرار گرفتنِ‏ pitch down يا pitch up در مقابلِ‏ nose down و nose up است که ترجمه ي دو<br />

اصطالح<br />

ِ<br />

ساخته شده با واژه ي nose مي تواند همان دو اصطالح دماغه ي پايين و دماغه ي<br />

ِ<br />

ترکيبيِ‏<br />

باال باشد.‏ ضمنًا ترکيباتي از قبيلِ‏ pitch angle و يا pitch increase و يا pitch decrease<br />

مي تواند به ترتيب به صورتِ‏ زاويه ي تاب ٬ افزايشِ‏ تاب‎٬‎ و کاهشِ‏ تاب ترجمه شود که اگر از<br />

واژه ي تاب استفاده نشود‎٬‎ تنها مي توان از اصطالحاتِ‏ غيرِ‏ دقيقي چون زاويه ي صعود يا نزول ٬<br />

باال دادنِ‏ دماغه‎٬‎و پايين دادنِ‏ دماغه استفاده کرد.‏<br />

مالحظه مي فرماييد که ترجمه ي يک کلمه چه اندازه در امرِ‏ ترجمه ي متن و دقتِ‏ آن تأثير<br />

مي گذارد و اين کلمه اي است که تازه در مقابلِ‏ سايرِ‏ اصطالحات و کلمات اصًال به حساب<br />

نمي آيد.‏ با اين همه‎٬‎ امکانِ‏ استفاده از تاب و تابان و سايرِ‏ اشتقاقاتِ‏ اين واژه ابدًا وجود ندارد‎٬‎<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نامه ها

ِ<br />

١٧٦ نامه ها<br />

چون اهلِ‏ صنعت چنين چيزي را نمي پذيرند و تاکنون ديده نشده و يا حد اقل من نديده ام<br />

که کسي در محيطِ‏ پرواز از اين واژه استفاده کرده باشد.‏ اگر هم کسي جرئت کند و اين کلمه يا<br />

کلماتي مشابهِ‏ آن را در محيطِ‏ آموزشي به کار بَرَ‏ د‎٬‎ استاد از او انتقاد خواهد کرد که چرا<br />

درست و مفهوم صحبت نمي کند و اصطالح رايج يعني elevator ‎٬‎ يا pitch را به کار نمي برد.‏<br />

ِ<br />

البته اگر نهادي مانندِ‏ فرهنگستان مجتمع آموزشِ‏ عاليِ‏ هواپيماييِ‏ کشوري و اداره ي<br />

استانداردِ‏ پرواز را وادار به آموزشِ‏ متونِ‏ فارسي و برگزاريِ‏ امتحانات به زبانِ‏ فارسي کند و در<br />

اين متون و سؤاالتِ‏ امتحاني به جاي واژه ي elevator مثًال از واژه ي تابان ‏(يا هر معادلِ‏ کوتاه و<br />

رسا مانندِ‏ آن)‏ استفاده شود‎٬‎ آن وقت نه تنها اين واژه جا خواهد افتاد بلکه همگان از آن بدونِ‏<br />

ترس و واهمه استفاده خواهند کرد.‏<br />

فرهادِ‏ مشرق زميني<br />

٣٠ بهمنِ‏ ٧٤<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

سردبيرِ‏ نشريه ي وزينِ‏ نامه ي فرهنگستان<br />

از مطالعه ي اين دو شماره بسيار لذت بردم.‏ دستتان درد نکناد!‏ اما چند نکته به ذهنم رسيد:‏<br />

شايد يکي ديگر از آفاتي که به جانِ‏ زبانِ‏ فارسي افتاده و کم تر موردِ‏ توجه بوده‎٬‎ اين بار‎٬‎ نه از<br />

جانبِ‏ عوام که از سويِ‏ خواصِ‏ اديب و عربي دان باشد و آن محدود کردنِ‏ واژه هاي عربيِ‏<br />

متداول در فارسي به معناي عربيِ‏ آن است.‏ حال آن که سيرِ‏ تطورِ‏ هر واژه در هر زباني<br />

مستقل از اين سير در زبانِ‏ ديگر ولو مبدأ است.‏ نمونه هايش را هم که خودتان بهتر از من<br />

سراغ داريد:‏ کثيف در عربي يعني متراکم و در فارسيِ‏ امروز يعني آلوده و ناپاک؛ تميز در<br />

عربي يعني تشخيص ‏(تمييز)‏ و در فارسيِ‏ امروز يعني پاک و شسته رُ‏ فته؛ اسباب در ترکيبِ‏<br />

‏«اسباب بازي»‏ حکم مفرد دارد ولي در عربي جمع است.‏ در نوشته هاي پرارجي از قبيلِ‏<br />

ِ<br />

کتابِ‏ غلط ننويسيم اين گونه موارد غلط دانسته شده است و در نقدِ‏ محققانه ي استاد فرزام نيز.‏<br />

مثًال شبح در فارسيِ‏ امروز به معنيِ‏ سياهي اي است که شبيهِ‏ هيکلِ‏ آدم باشد و در شب و<br />

تاريکي به چشم بيايد و اصًال معناي جسم و کالبد و...‏ از آن اراده نمي شود.‏ همين طور است<br />

کالم<br />

ِ<br />

کلماتِ‏ ساخته شده از ماده ي وهن که در همه ي آنها اين ماده فقط در معناي ‏«دشنام و<br />

ناروا»‏ به کار رفته است نه در معناي ضعف‎٬‎ خواري‎٬‎ يا هر چيزِ‏ ديگر.‏ مثًال هيچ فارسي زباني

نامه ها ١٧٧<br />

نمي گويد ‏«بيماري موهنِ‏ من بود»‏ يا ‏«بيماري به من اهانت/‏ توهين کرد»!‏ نمونه ي ديگر متواري<br />

است که فقط و فقط يعني فراري.‏ حال‎٬‎ اين استادانِ‏ محترم بحث مي کنند که ‏«مخفي شده»‏<br />

است يا ‏«مخفي شونده»!‏ و تازه اين را هم مي دانيم که ساخت هاي مفعولي و فاعلي در<br />

فارسي بر دو زمانِ‏ متفاوت نيز داللت دارند:‏ مخفي شونده يعني کسي که االۤن دارد مخفي<br />

مي شود يا قرار است در آينده ي نزديک مخفي شود؛ و مخفي شده يعني کسي که مخفي<br />

شده است ‏(در گذشته و‎٬‎ احتماًال‎٬‎ تا حال).‏<br />

مصادرِ‏ عربي نيز همين حال را دارند.‏ اينها هم واردِ‏ فارسي که مي شوند ديگر لزومًا معناي<br />

عربيِ‏ خود را حفظ نمي کنند تا مجبور باشيم فقط با مصدرِ‏ کردن از آنها مصدرِ‏ مرکب بسازيم.‏<br />

بنابراين‎٬‎ ‏«استفاده بردن»‏ و ‏«استعفا دادن»‏ به هيچ وجه غلط نيستند.‏ نمونه هاي ديگري هم از<br />

اين دست وجود دارند که برخي را از مطالبِ‏ همان شماره و حتي مقاله ي جنابِ‏ آقاي فرزام<br />

در آورده ام:‏ استمرار دادن/‏ يافتن/‏ بخشيدن؛ استکبار ورزيدن؛ استقرار يافتن؛ ‏(به)‏ استضعاف<br />

کشيدن/‏ کشاندن؛ استسقا گرفتن/‏ داشتن؛ استفاده رساندن/‏ داشتن ‏(که با ‏«استفاده بردن»‏ و<br />

‏«استفاده کردن»‏ البته فرقِ‏ معنايي دارند)؛ استحضار داشتن؛ استعداد داشتن؛ استحباب داشتن؛ و<br />

از باب هاي ديگر:‏ حسد بردن ] شاهدِ‏ مثال از گلستان در مقاله ي استاد فرزام]‏ /‏ ورزيدن؛ ادامه<br />

دادن/‏ يافتن/‏ داشتن؛ انتقال دادن/‏ يافتن؛ اطالع دادن/‏ رساندن/‏ يافتن؛ انتظام يافتن/‏<br />

بخشيدن/‏ دادن؛ انتقام گرفتن؛ انتظار کشيدن؛ اجاره دادن ‏(که باز با ‏«اجاره کردن»‏ فرق دارد)؛<br />

اشتقاق پذيرفتن؛ ضرورت يافتن/‏ داشتن؛ ايمان يافتن/‏ داشتن؛ نظر داشتن/‏ دوختن/‏ باختن ‏(هر<br />

سه متفاوت با ‏«نظر کردن»)؛ تبريک گفتن؛ تسليت گفتن؛ ايراد گرفتن؛ و...‏<br />

در واقع‎٬‎ در اين موارد و نيز در » استعفا دادن»‏ و » استفاده بردن» اين مصادرِ‏ عربي نيز مثلِ‏<br />

هر اسم ديگري مي توانند با مصدرهاي متعددِ‏ فارسيِ‏ جمع و به يک مصدرِ‏ مرکب تبديل<br />

ِ<br />

شوند؛ بنابراين‎٬‎ نمي شود به جمع با ‏«کردن»‏ محدودشان کرد.‏ در واقع‎٬‎ جزءِ‏ اول در دو مصدرِ‏<br />

مرکبِ‏ مذکور‎٬‎ به ترتيب‎٬‎ معناي ‏«استعفانامه»‏ و ‏«سود»‏ دارد.‏ همين نکته در موردِ‏ ارائه دادن/‏<br />

کردن نيز صادق است ولو هر دو يک معنا را برسانند.‏<br />

خواندنِ‏ مقاله ي مبسوطِ‏ جنابِ‏ آقاي کافي بسيار دل چسب‎٬‎ لذت بخش و سودمند بود.‏<br />

شايد ذکرِ‏ اين نکته در پايانِ‏ مقاله هم خالي از لطف نمي بود که واژه را‎٬‎ ولو ضابطه مندانه<br />

طبع گويش ورانِ‏ آن زبان<br />

وضع کنيم‎٬‎ نهايتًا‎٬‎ تنها ‏«يک ضابطه»‏ بايد داشته باشد:‏ موردِ‏ قبولِ‏ ِ<br />

افتد.‏ کمااين که‎٬‎ مثًال در ‏«تب بُ‏ ر»‏‎٬‎ ‏«کمک کار»‏‎٬‎ ‏«صاحب بچه»‏ و ‏«اسباب بازي»‏ با آن که<br />

واج هاي آخر و اولِ‏ دو جزءِ‏ ترکيب يکسان اند‎٬‎ کامًال رايج اند؛ يا ‏«کم کاريِ‏ تيروييد»‏ بهتر از<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نامه ها

١٧٨ نامه ها<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

‏«کم تيروييدي»‏ ‏(براي هيپوتيرو ييديسم)‏ است با آن که دومي کوتاه تر است؛ ‏«روان نژندي»‏<br />

بهتر از ‏«روان رنجوري»‏ ‏(براي ‏«نِورُ‏ ز»)‏ است هرچند ‏«ن»‏ در پايانِ‏ جزءِ‏ اول و هجاي آغازيِ‏<br />

جزءِ‏ دوم تکرار شده است؛ و قس علي هذا.‏<br />

‏«اصلِ‏ تناظرِ‏ يک به يک»‏ نيز شايد الزم نباشد که همه جا با اين همه وسواس رعايت شود.‏<br />

نويسنده ي متنِ‏ اصلي هم آن قدرها خود را مقيد به تفاوتِ‏ مترادف ها ‏(مثًال operation و<br />

surgery در يک متنِ‏ جراحي)‏ نمي سازد مگر آن که واقعًا تعاريفِ‏ جداگانه اي از آن دو در نظر<br />

باشد.‏ افراط در رعايتِ‏ اين اصل کمي شبيهِ‏ کارِ‏ مترجمي خواهد بود که براي هر واژه ي زبانِ‏<br />

مبدأ تنها يک واژه در زبانِ‏ مقصد سراغ گيرد.‏<br />

نکته ي ديگر در موردِ‏ اصلِ‏ ‏«داشتنِ‏ هويتِ‏ اصطالحي‎٬‎ جدا از هويت ‏(ها)‏ و معنا ‏(ها)ي<br />

متداول در ميانِ‏ عامه»‏ است.‏ چنان که نگارنده ي محترم خود نيز در بخشِ‏ ‏«روش ها»‏ اشاره<br />

کرده اند‎٬‎ يکي از راه هاي ساختِ‏ واژه ‏«تعميم/‏ تخصيص»‏ است؛ يعني کلمه اي که معنايي<br />

وسيع دارد تنها در يک معناي خود به کار رود و يا کلمه اي که معنايي محدود دارد تدريجًا به<br />

همه ي مواردِ‏ مشابه اطالق شود.‏ واژه ساز نيز مي تواند‎٬‎ با استفاده از همين روش‎٬‎ اگر واژه اي<br />

را در تداولِ‏ عامه يافت که ال اقل يکي از معاني اش به نوعي با معناي موردِ‏ نظر قرابت دارد آن<br />

را به کار گيرد؛ مثالِ‏ آن ‏«کج خلقي»‏ است به جاي . dysthymia<br />

در موردِ‏ ‏«طردِ‏ واژه هاي عربي»‏ نيز به نظر مي رسد آنچه مهم است ‏«طردِ‏ واژه هاي مغلق»‏<br />

باشد؛ چنانکه مثًال ‏«تعاملِ‏ « عربي بر ‏«اندرکنش»‏ و ‏«برهم کنشِ‏ « فارسي ‏(به جايِ‏<br />

( interaction ترجيح يافته است.‏<br />

يک راهِ‏ ديگر هم براي گزينشِ‏ واژه مي توان در نظر داشت و آن زنده کردنِ‏ افعالي است که<br />

در گذشته رايج بوده اند و يا هم اکنون فقط در گوشه اي از پهنه ي زبانِ‏ فارسي رايج اند.‏ ‏«فارِ‏ ش»‏<br />

از ‏«فاريدن»‏ که‎٬‎ در جايي از خراسانِ‏ بزرگ‎٬‎ امروزه هم معناي ‏«لذتِ‏ بسيار بردن»‏ را مي دهد‎٬‎<br />

براي ‏«اُ‏ رگاسم»‏ مناسب تر از ‏«رَ‏ بوخه»ي عربي يا امالي فارسيِ‏ همان لغتِ‏ اصليِ‏ التين است؛<br />

به خصوص که يکي از معانيِ‏ ‏«فاريدن»‏‎٬‎ طبقِ‏ لغت نامه ي دهخدا ٬ باريدن است و شباهتِ‏<br />

شکليِ‏ نيز تقريبِ‏ معناي موردِ‏ نظر را به ذهن آسان تر مي سازد.‏<br />

به هر حال‎٬‎ مجله ي شما جايش هميشه خالي بود.‏ مقدمش مبارک باد!‏ اميد آن که هر روز<br />

بر غناي آن افزوده تر شود.‏ والسالم.‏<br />

بهمنِ‏ ٧٤<br />

محسنِ‏ رفيعي

11 Iranian proper nouns<br />

wives' (?) or a currupt form of Ze¦ na ¦ var `armed ' (?). Cf. Zi ¦ nawar. 48<br />

غالب بن زن آور السمرقندي<br />

znbs § (vocalized as Zanubas§ ): زَ‏ نُبَش (213, no. 358), from Fars but residing in<br />

Samarqand.<br />

ابوالحسن عبداهلل بن محمد بن محمد بن عبدالملک بن احمد الفارسي و يعرف بزَ‏ نُبَش<br />

سکن سمرقند.‏<br />

مقاله<br />

znjwyh: زنجويه (413, no. 758). Cf. Zango¦ y. 49<br />

حميد بن زنجويه<br />

znk: زنک (225, no. 382). Cf. Zangak, Zangah.<br />

ابونصر احمد بن احمد بن محمد بن محمد بن زنک بن عبدالرحمن بن عبدالخالق الباهلي<br />

البخاري<br />

©<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

48) Justi, 386. 49). Justi, 385.

Iranian proper nouns 10<br />

§ syrz ß d: شيرزاد (209, no. 350), from Sarakhs. A common Persian name. 44<br />

ابومحمد عبداهلل بن يحيي بن موسي بن داود بن علي بن ابراهيم بن شيرزاد السرخسي<br />

xs § n ß m (vocalized as Xus § na ¦ m): خُ‏ شنام (35, no. 30). See xws § n ß m.<br />

ابونصر خُ‏ شنام بن المقداد العابد<br />

xwr ß s ß 45<br />

n: خراسان (320, no. 574, from Nasaf; 393, no. 718, from Kara¦ bâ ¦ s,<br />

Samarqand).<br />

عبد بن البختري بن حمدان بن شراف بن خراسان النسفي<br />

ابوالحسن علي بن الحسن بن نصر بن خراسان بن عبداهلل بن طلحة ... الکرابيسي<br />

السمرقندي الباب دَ‏ ستاني<br />

xws § n ß m: خوشنام (74, no. from Samarqand; 160, no., 261, from Nasaf; 226, no.<br />

§ n ß m.<br />

384; 352, no. 634, from Bukhara). Cf also xs<br />

ابومسعود سعيد بن خوشنام الغزال السمرقندي<br />

ابوالحسن طاهر بن محمد بن محمد بن خوشنام النسفي<br />

سعيد بن خوشنام<br />

ابوحفض عمر بن عمر بن احمد الخوشنام<br />

yzd ß d (vocalized as Yazda¦ d) 46 : يَزداد (140, no. 227, from Kara¦ bâ<br />

203, no. 338, from Bazdi ¦ Nasaf).<br />

¦ s, Samarqand;<br />

ابواحمد صالح بن يزداد الکرابيسي السمرقندي<br />

ابومحمد عبداهلل بن نصر بن سهل بن عبدويه بن يزداد البزدوي<br />

z ß dk: زادک (486, l. 2, no. 903), from Afra¦ n. Cf. z ß d ß n.<br />

ابومحمد عالم بن عمر بن اسحق بن غُضَ‏ يف بن المظفر بن زادک االفراني<br />

z ß d ß n: زاذان (238, no. 408), from Ray. It is a common Iranian name. 47<br />

zn ßß wr: زَ‏ ن آور (495, no. 918), from Samarqand.<br />

عبدالرحمن بن زاذان الرازي<br />

Probably Zana¦ var `having many<br />

44) Justi, 298. 45) Justi, 178. 46) Justi, 147 (Yaza¦ t). 47) Justi, 377.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

9 Iranian proper nouns<br />

سهل بن شاذويه noun. 36 Bukhara. It is a common Pers. proper<br />

‏(ابوهرون)‏ سهل بن شاذويه البخاري<br />

مقاله<br />

§ s<br />

حامد بن شاذي name. 37 (254, no. 443). It is a common Persian شاذي dy: ß<br />

§ s ß<br />

h: شاه (128, no. 205; 239, no. 412), from Nasaf. The title is used as a proper<br />

noun. 38<br />

§ s ß<br />

hyn: شاهين (244, no. 422; 341, no. 612; 411, no. 755; 418, no. 769), from Fars.<br />

It is a common Persian name. 39<br />

ابوالحسن عبدالرحيم بن احمد بن محمد بن الحسين بن شاهين الفارسي<br />

الحافظ ابي حفص عمر بن احمد بن محمد بن الحسن بن شاهين الفارسي<br />

الشيخ ابي الحسن علي بن احمد بن الحسن بن شاهين الفارسي<br />

عمر بن احمد بن شاهين<br />

§ s ß<br />

r: (378, شار 379, no. 691), from Marw. The word was used as the title of the<br />

rulers of Gharjista¦ n. 40 Here it is used as a proper noun. 41<br />

محمد بن بخت بن شار بن معبد بن يزيد بن المهلب بن ابي صفره المروزي<br />

§ sbwyh (vocalized as § Sabbu¦ ya): 42 شَ‏ بّويه (47, no. 51, 100, no. 152, 108, no. 168).<br />

احمد بن شبويه<br />

شبويه بن عبدالعزيز<br />

عبداهلل بن احمد شبويه<br />

§ snfyrwz: شنفيروز (224, no. 382), from Marw. Perhaps § Sahfâ<br />

¦ ru¦ z. 43<br />

36) Justi, 270. 37) Justi, 270. 38) Justi, 271. 39) Justi, 274.<br />

40) H¤ udu¦ d al- c a¦ lam, ed. M. Sotudeh, Tehran, 1340/1962, p. 93; Muj § mal al-tawa¦ ri ¦ x,edM.T.Baha ¦ r, Tehran,<br />

1318/1939, p. 422; Bâ ¦ ru¦ nâ ¦ , Atha¦ r, p. 101. 41) Justi, 287. 42) Justi, 269.<br />

43) Justi, 275.<br />

ابومسلم صاحب الدوله هو عبدالرحمن بن مسلم بن شنفيروز المروزي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

Iranian proper nouns 8<br />

rsth (vocalized as Rusta(h)): رُ‏ سْ‏ تَه (94, no. 139) 28 , residing in Isfahan.<br />

عبدالرحمن بن عمر يعرف برسته و کان تنزل اصبهان<br />

rstm: رستم (75, no. 101; 172, no. 278; 399, no. 730, from Kala ¦ ba ¦ d). A common<br />

Iranian name 29 , Pahl. Rustahm, Sogd. Rustam (rwstm).<br />

ابوعبداهلل الحسين بن علي بن رستم<br />

ابراهيم بن رستم<br />

ابوالقاسم علي بن احمد بن الحسين بن علي بن رستم بن جکرة الکالباذي<br />

s ß l ß r: 30 ساالر (163, no. 265). The title sa ¦ la ¦ r `chief' is used as a name.<br />

الساالر الرئيس ابي الربيع طاهر بن معتمد بن محمد بن محمد بن مکحول بن الفضل<br />

sb ß hy (sp ß 31<br />

hy): سباهي (238, no. 410). Pers. Sepa¦ hâ ¦ .<br />

النسفي.‏<br />

srhnk: سرهنک (275, no. 490), from Tabarestan.<br />

name. 32 M. Pers, Pers; etc. sarhang.<br />

The title is used as a proper<br />

ابوالحسن مهدي بن سَ‏ رهنک<br />

srkb: سرکب (122, no. 193), from Balkh. The name is attested elsewhere. 33<br />

شقيق بن محمد بن علي بن احمد بن عباس بن سرکب بن کرتم البلخي<br />

§ s<br />

ß d: شاذ (504, no. 930), from Marw. The name is attested elsewhere 34 in M. Pers.,<br />

Parth., Pers. etc.<br />

شاذ بن فياض البصري<br />

§ s<br />

ß d ß n: شاذان (277, no. 493; 517, no. 957), a common Persian name. 35<br />

ابوعلي بن شاذان<br />

ابوبکر محمد بن احمد بن شاذان بن ابراهيم<br />

§ s<br />

ß dwyh: شاذويه (202, no. 235; 479, no. 890; 493, no. 913; 512, no. 947), from<br />

28) Justi, 262, 268. 29) Justi, 262. 30) Justi, 280. 31) Justi, 307.<br />

32) Justi, 288. 33) Justi, 289. 34) Justi, 269. 35) Justi, 270.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

7 Iranian proper nouns<br />

mrd ß ns § ß<br />

h: مردانشاه (348, no. 625; 404, no. 739), from As<br />

Persian name. 22<br />

§ tâ ¦ xan. It is a common<br />

ابوبکر بن ابي القاسم بن مردانشاه االٔ‏ شتيخني<br />

ابوالقاسم علي بن مردانشاه بن المفتي بن المستلم بن محسن بن عدل بن عدل االٔ‏ شتيخني<br />

مقاله<br />

mrdwyh: مردويه (267, no. 472), from Fars or Gurgan, but residing in<br />

Samarqand. From mard `man'. 23<br />

ابوجليل عبدالرزاق بن محمد بن حمزة بن يوسف بن مردويه الفارسي و قيل الجرجاني<br />

سکن سمرقند<br />

mrzb ß n: مرزبان (292, no. 529; 323, no. 578; 354, no. 640; 393, no. 719). It is a<br />

title used as proper noun. 24<br />

ابواحمد عبدالعزيز بن محمد بن المرزبان ...<br />

ابوالحسن عبيداهلل بن المرزبان بن ترکش ...<br />

ابوسعيد بکر بن المرزبان االٔ‏ شتيخني<br />

ابوالحسن علي بن الحسن بن المرزبان<br />

qhz ß d: قهزاد (427, no. 787), from Marw. It is the arabicized form of Ko ¦ hza ¦ d. 25<br />

محمد بن عبداهلل بن قهزاد المروزي<br />

r ß hwyh: 26 راهويه (57, no. 67; 173, 174, no. 279; 183, no. 298; 317, no. 569), from<br />

Samarqand.<br />

ابوصالح راهوية بن عبد يُعَدُّ‏ من اهل سمرقند<br />

اسحق بن راهويه<br />

محمد بن صخر بن الراهوية الکاغذي السمرقندي<br />

rnk ß l: رنکال (522, no. 970). It may be connected with rang `colour '. Cf. Rangâ ¦ n. 27<br />

ابونصر الفتح بن محمد بن النضر بن محمد بن قيس اللؤلؤي السمرقندي البکري الملقّب<br />

22) Justi, 196. 23) Justi, 197. 24) Justi, 194. 25) Justi, 165.<br />

26) Justi, 257. 27) Justi, 258.<br />

برنکال<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

Iranian proper nouns 6<br />

jnk (or § cnk): جنک (33, no. 26), from Sâ ¦ sta ¦ n.<br />

القاضي ابي سعيد الخليل بن احمد بن عاصم بن جنک السجزي<br />

jw ß n (vocalized as Juwa ¦ n): جُ‏ وان (344, no. 617). Pahl. § Juwa<br />

¦ n. 14<br />

يعقوب بن سفيان بن جوان .<br />

krdy: کردي (340, no. 609), from Fars. Probably gwrdy. Cf. Gurd⦠, Gurdo¦ ya. 15<br />

krtm: کرتم (122, no. 193), from Balkh.<br />

ابوحفص عمر بن عبداهلل بن محمد بن سهل بن کردي الفارسي<br />

Cf. Kaptẅmhs.<br />

شقيق بن محمد بن علي بن احمد بن عباس بن سرکب بن کرتم البلخي<br />

m ß hk: ماهک (405, no. 741), from Gurga¦ n. It is a hypocoristic form of Ma ¦ h<br />

`moon '. Cf. Pahl. Ma ¦ hak (m ß ¤ hk) 16 , Pers. Ma ¦ hak. 17<br />

ابوالعباس احمد بن محمد بن ماهک الجرجاني<br />

m ß nkdym: مانکديم (422, no. 778), from Nisha¦ bu¦ r. From ma¦ ng `moon ' (

5 Iranian proper nouns<br />

bhr ß m: بهرام (172, no. 279), from Samarqand. It is a common Iraninan name. 4<br />

ابومحمد عبداهلل بن عبدالرحمن بن بهرام بن عبدالصمد الدارمي الحافظ السمرقندي<br />

bnd ß r: بندار (220, no. 37; 359, no. 650). It is a common Iranian name. 5<br />

بندار ٬ بندار البصري<br />

مقاله<br />

bwyh: بويه (214, no. 359), from Bukhara. It is a common Iranian name. 6 Cf.<br />

Pahl. Bo ¦ y, Bo<br />

ابوطاهر محمد بن علي بن محمد بن بوية الحافظ البخاري 7 ‏.-y ¦<br />

bxt: بخت (378, no. 691), from Marw.<br />

Cf. Pahl. Baxt-Bo¦ zâ ¦ d. 8 See bxtwyh.<br />

علي بن محمد بن بخت بن شار ... المروزي<br />

drwst (vocalized as Durist): دُرِست (548, no. 1004), from one of the villages of<br />

Samarqand. Cf. Pahl. drwdst/drwst (drust), Man. M. Pers. dryst. 9<br />

ابوالفضل کامل بن دُرِست<br />

frwx (vocalized as Farrux): فرّوخ (198, no. 329; 254, no. 442; 261, no. 458). A<br />

common M. Pers 10 and Persian name. 11<br />

fryn ß m: فرينام (198, no. 327), from Balkh.<br />

شيبان بن فروخ االبلي<br />

شيبان بن فروخ<br />

عطاء بن فروخ<br />

From fri ¦ `dear ' and na ¦ m (< Oir.<br />

na ¦ man- ) `name ': `of loved name '. Cf. Sogdian proper name pryn'm' ‏,‏k 12 Man.<br />

Parthian fryhn ß m/Fri ¦ h-na¦ m / `of loved name '. 13 From Old Iranian *‏ friya-na ¦ man .<br />

ابومالک تميم بن فرينام البلخي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

4) Justi, 60, 361; Gignoux, no. 926. 5) Justi, 72. 6) Justi, 70.<br />

7) Gignoux, no. 212, 213. 8) Gignoux, no. 192. 9) See also Justi, 87.<br />

10) Gignoux, no. 352. 11) Justi, 94 (Farroxa¦ n).<br />

12) Bogoljubov-Smirnova, MD ê, p. 35 ({ 14, l. 1).<br />

13) M 42. See M. Boyce, A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian,Téhéran-Li ège, 1975, text<br />

dc 4, p. 171.

¦<br />

Iranian Proper Nouns in<br />

¦<br />

the Kita ¦ b al-Qand if d¤ ikr<br />

c Ulama ¦ ß Samarqand<br />

2<br />

Other Iranian Proper Nouns<br />

Ah ¤ mad Tafaz − − zolâ<br />

The present article deals with the proper nouns belonging to other Iranian languages<br />

than Sogdian. They include mainly names of Middle Persian or Persian origin or<br />

those current in other regions such as Gurga¦ n, Nisha¦ pur and Sâ ¦ sta ¦ n, including three<br />

names from Balkh (fryn'm, krtm and srkb).<br />

ß brwyh (vocalized as Abru¦ ya): ابرويه (215, no., 361). Probably from abr `cloud '.<br />

ß ابزود ‏:‏bzwd (153, no. 247). Pahl. proper noun Abzu¦ d. 1<br />

محمد بن ابراهيم بن أبرويه<br />

ß drbh (vocalized as A¦ drabah): اذربَه (409, no. 751), from Fars.<br />

form of Pahl. A¦ dur-weh ( ß twr (wh ¤ )). 2<br />

طلحة بن ابزود بن وذکان<br />

It is the Pers.<br />

ابوالقاسم علي بن احمد بن الحسين بن محمد بن اذربه الفارسي<br />

ß افدويه ‏:‏fdwyh (288, no. 517), from Afra¦ n (Nasaf).<br />

Pahl. abd/abd `marvelous '.<br />

سعد الملک ابي محمد ... اسحق بن حمدوية بن أفدوية االٔفراني النسفي<br />

b ß mwyh: بامويه (211, no. 354), from Isfahan.<br />

proper noun Ba ¦ m and Ba ¦ m-Gus§ nasp. 3<br />

From Pahl. b ß m `light'. Cf. Pahl.<br />

ابومحمد عبداهلل بن يوسف بن بامويه االصبهاني<br />

1) Justi, 6; Ph. Gignoux, Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique, Iranisches Personennamenbuch<br />

‏,‏‎2‎/é‏,‏ Wien, 1986, no. 17, 18. 2) Gignoux, no. 81. 3) Gignoux, no. 181, 182.<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

¦<br />

¦<br />

3 Summary of articles<br />

A Survey of Indexes to Periodicals in Iran<br />

Ma ¦ nda¦ na ¦ ¤ Sadâ<br />

¦ q Behza ¦ dâ<br />

The first periodicals index to be compiled and published in Iran was ¦ Iraj Afs § ¦ ar's<br />

Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e fa ¦ rsâ ¦ (1340 AHS/1961) and it was followed in the same year by<br />

M.H. Ganj⦠'s Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e jog ¥ ra ¦ fâ ¦ ya ¦ 'â ¥ . Both titles had been sponsored by<br />

Tehran University; the former contained references to some 6000 Persian articles<br />

and papers dealing with a wide range of topics, while the latter limited itself solely<br />

to the domain of geography. Other indexes followed, dealing with such other<br />

subjects as economics, law and social sciences.<br />

In the post-revolution period, the first periodicals index to be published was<br />

Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e enqela ¦ b-e esla ¦ mâ ¦ dar mat ¤ bu`a ¦ t-e ¦ âra<br />

¦ n (1361/1982). This has now<br />

become itself a periodical, a quarterly entitled Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e fa ¦ rsâ ¦ dar<br />

mat ¤ bu`a ¦ t-e jomhurâ ¦ -ye esla ¦ mâ ¦ -ye¦ âra<br />

¦ n.<br />

The author then cites further recent examples such as an index to the<br />

Irano-Iraq War, another one dealing with the Province of Khorasan, and yet<br />

another one pertaining to the question of Iranian women.<br />

The bulk of the article, however, is devoted to an exposition of ¦ Iraj Afs § ¦ ar's<br />

monumental Fehrest which has continued to grow and now incorporates five<br />

volumes; Vol. 5 which has been recently published covers the<br />

1361-1370/1982-1991 period.<br />

Iranian Proper Nouns in Kita ¦ b al-Qand (2)<br />

Ah ¤ mad Tafaz − − zolâ<br />

The book in question is a compilation of biographical information on the Moslem<br />

clergy of the city of Samarkand in the 6th century A.H., written in Arabic by Abu¦<br />

H¤ afs ¤ Najm al-Dâ ¦ n Muh ¤ ammad Al-Nasafâ ¦ (d. 537/1142). In Part I of the article,<br />

printed in our last issue, the author dealt with the Sogdian proper nouns that he<br />

had found in the book. Now, in Part II, he deals with the Iranian names that he<br />

has come across in the text.<br />

K. Ema ¦ mâ ¦

Summary of articles 2<br />

containing nearly 4800 distichs has apparently come back to Iran from India, after<br />

it was copied in Agrah early in the 11th century A.H.<br />

The author then sets out to publish three ghazals by Shams, two from the<br />

Oskar Mann ms. and one from the Agrah ms. As the language of the poems is<br />

totally incomprehensible to contemporary Iranian readers, the author has felt<br />

obliged to give us not only the text of each poem but also a Romanized<br />

transcription, plus a word-for-word translation, in addition to copious explanatory<br />

notes.<br />

§ ¤ ¦ ¦<br />

¦ § £ £ ¦ ¦ ¦<br />

¤ ¦ ¦ ¦ ¦ § ¦ ¦<br />

§ ¦<br />

¦<br />

¦ ¦ ¦<br />

A Newly-Found Manuscript of Khaqani's Poems<br />

Manu¥ cehr Mozaffarâyan<br />

The author has found another valuable ms. in the private library of the late<br />

theologian, H¤ ajâ Seik<br />

Abdol-Kar⦠m Mok tarâyan, this time one of<br />

Tohfat-ol-`araqayn by K¢ aqanâ<br />

of Sârvan, the well-known 6th century A.H. Persian<br />

poet. The ms. in question has no colophon, no date and no identification of the<br />

copyist, but as it is written in a good sekasteh-nasta `lâq hand, it may be assumed<br />

that it is not too old.<br />

The author then sets out to compare the text of the published edition (Y.<br />

Qar âb, ed., Tehran, 1333 A.H.S./1954) of this versified account of the poet's travel<br />

to the two `Araqs (`Araq-e `ajam in Iran, and `Araq-e `arab in Mesopotamia) with<br />

the ms., pointing out all the differences, and inserting any lines that do not appear<br />

in the printed book. The author believes on the whole that the newly-found ms. is<br />

superior to the manuscript which has served as the basis for the printed text.<br />

¦<br />

¦ ¤ ¦ ¦ ¦ ¦ ¦<br />

Rhythmic Fragments in Sa`di's Golestan(4)<br />

Abol-H¤ asan Najafâ;Ahmad Samâ`â<br />

(Gâlanâ)<br />

This is the fourth and concluding part of a paper dealing with the rhythmic<br />

fragments found in the prose passages of Golesta¦ n (Garden of Roses). The<br />

authors now present a statistical summation of the citations with the following<br />

results:<br />

a) 36 percent of the cited cases were found to contain metrical patterns that<br />

have antecedents in classical Persian poetry and also in books on Persian prosody.<br />

b) Another 36 percent belonged to less commonly-used verse paradigms for<br />

which no instances could be found in the works of well-known ancient poets, but<br />

were treated in prosody handbooks.<br />

c) 50 percent of the cases (the figure here includes an overlap with (a)) were<br />

those for which parallels and antecedents were readily available in the twin<br />

domains of classical and contemporary Persian poetry.<br />

This last finding, the authors say, indicates that the modernist Iranian poets<br />

have more links with the classical Persian poetry than they are usually given credit<br />

for.

¦<br />

¦<br />

SUMMARY OF ARTICLES<br />

Verb Stress in Persian: A Reexamination<br />

H¤ oseyn Sa ¦ me`â<br />

The author first surveys the existing literature on word stress in verbs in Persian<br />

and finds out that there is no unanimity of opinion in formulating the rules that<br />

govern the placement of the accent in verbal structures, contrary to the case of<br />

nouns and adjectives, where the last syllable invariably receives the main stress.<br />

He then proposes two new rules to accentuate verbs:<br />

1. In affirmative cases, the main stress falls on the last syllable of the first<br />

verbal element.<br />

2. In negative cases, the main stress falls on the negating monosyllable, the naor<br />

ma- that convert the verb from the affirmative to the negative.<br />

He then proceeds to test his rules in all the 64 conjugated verb-forms in<br />

Persian and concludes that they do work.<br />

The Verb ai- in Iranian<br />

M. Bogolyubov<br />

The author believes that the presence of the root ai-, meaning `to say, to tell', may<br />

be established in a number of verbal forms that occur in such Iranian languages as<br />

Avestan, Old Persian and Khwarazmian. He also proposes a new etymology for<br />

the word Avesta, namely *abi-is § ta ¦ -ka, which means `what is recited from memory'.<br />

Several Shirazi Ghazals by Shams, son of Naser<br />

Ma ¦ hya ¦ r Navva ¦ bâ<br />

A poet whose poems have all been written in the old dialect of Shiraz is § Sams<br />

pos-e Na ¦ ¤ ser (Shams, son of Naser). This, now extinct dialect which flourished in<br />

the 7th and 8th centuries A.H., survives primarily in some lines of poetry<br />

embedded in the works of Sa`dâ ¦ ,H¤ ¦ afez<br />

¤ ,S § ¦ ah-Da¦ `ialla ¦ h of Shiraz and Abu¦ Esh ¤ ¦ aq<br />

H¤ ¦ alla<br />

¦ j of Shiraz, and in the ghazals of Shams, son of Naser, which remain more or<br />

less unpublished.<br />

The author, who has been studying the old Shirazi dialect for a long time, has<br />

been able to secure microfilms and photocopies of manuscripts that contain texts<br />

of poems by Shams. One ms. containing 825 distichs, had been originally in the<br />

possession of a German Orientalist named Oskar Mann, and the second ms.

ِ<br />

ِ<br />

نمايه ي سالِ‏ ١٣٧٤<br />

نمايه ي يک ساله ي نامه ي فرهنگستان ٬ که در زير مي آيد‎٬‎ به دو بخش تقسيم شده است:‏<br />

نام مؤلف يا مؤلف/‏ مترجم؛ ٢. نمايه بر اساسِ‏ عنوان.‏<br />

١. نمايه بر اساسِ‏ ِ<br />

در نمايه ي اول‎٬‎ پس از نام مؤلف يا مترجم شماره ي مجله و شماره ي صفحه آمده است.‏ در نمايه ي دوم‎٬‎<br />

نام مقاله‎٬‎ شماره ي مجله و صفحه ي آن‎٬‎ و نوع مقاله ذکر شده است.‏<br />

١. مؤلف/‏ مترجم<br />

/٣٠-٤٩ ٢<br />

زيپولي‎٬‎ ريکاردو ٬٢١-٦/ ٤ ١٧٠-١٦٩<br />

سامعي‎٬‎ حسين آية اهلل سيدعليِ‏ خامنه اي ‏(رهبرِ‏ معظّم انقالب)‏ /٢-٦ ١<br />

آل داوود‎٬‎ سيدعلي /٣٣-٥٤ ٣<br />

آيتي‎٬‎ عبدالمحمد /١٠٤-١٠٩ ٤<br />

اعلم‎٬‎ هوشنگ /١٨٣-١٨٥ ٢<br />

امامي‎٬‎ کريم<br />

‏/‏‎١٧٧-١٧٤‎؛ ١ ‏/‏‎١٩٦-١٩٢‎؛ ٢ 1-3/ ٣ ؛<br />

1-3 ٬١٥٦-١٤٣/ ٤<br />

/١٢١-١٢٦ ٢<br />

باقري‎٬‎ محمد ‏/‏‎٢٦-٢٠‎؛ ٣ /٢٢-٢٦ ٤<br />

باگاليوبوف.‏ م /١٨٩ ٢<br />

پرشاد‎٬‎ منوچهر ‏/‏‎٤٧-٣٨‎؛ ١ ‏/‏‎١٢-٤‎؛ ٢ 4-12/ ٣ ؛ 4-11/ ٤<br />

تفضلي‎٬‎ احمد ٬١٠-٧/ ١ ٣٨-١٣<br />

حبيبي‎٬‎ حسن خدابنده ي شهرکي /١٩١ ٢<br />

خطيبي‎٬‎ ابوالفضل /١٣٨-١٤٥ ٣<br />

خواجه برج سفيدي‎٬‎ فريبرز /١٧٦-١٧٧ ٣<br />

دانش پژوه‎٬‎ محمدتقي /٤٧-٥١ ١<br />

دسترنجي‎٬‎ حکيمه<br />

٬١٢١-١١٤/ ٢ ‎١٧٤-١٧٣‎؛<br />

‎١٨٨-١٨٦‎؛ ‏/‏‎٨٥-٧٨‎‎٬‎ ٣ ١٥٧-٬١٥٩ ‎١٦١-١٥٩‎؛<br />

١٩٢-١٩٠/ ٤<br />

‏/‏‎٤٩-٣٠‎؛ ٢ /٥٦-٦٦ ٤<br />

ذاکري‎٬‎ مصطفي ‏(مترجم)‏ /٥٤-٧٨ ٣<br />

ذکاوتي قراگوزلو‎٬‎ عليرضا ‏/‏‎٣٠-١٢‎؛ ٢ /١٦١-١٧٣ ٣<br />

رجب زاده‎٬‎ هاشم ‏/‏‎١٥٩-١٥٤‎؛ ١ ‏/‏‎١٨٢-١٧٥‎؛ ٢<br />

رواقي‎٬‎ علي /٧٩-٩٥ ١<br />

روح بخشان.‏ ع<br />

/١٣٢-١٤٣ ٢<br />

سبحاني‎٬‎ توفيق.‏ ه /١٤٨-١٥٠ ٣<br />

سجادي‎٬‎ سيد صادق ‏/‏‎٧٣-٥١‎؛ ١ /٢٦-٣٣ ٣<br />

سرکاراتي‎٬‎ بهمن ‏(مترجم)‏ سميعي ‏(گيالني)‏ احمد<br />

٬١٠٥-٩٥ ٬١٢-١١/ ١<br />

‎١٤٤-١٣٦‎؛ ٬٣-٢/ ٢ ‎١١٤-٩٦‎؛ ٬٦-٢/ ٣ ‎١٣٨-٩٨‎؛<br />

١٦٥-١٥٧ ٬١٢٥-١١٠ ٬١٠٣-٦٧/ ٤<br />

سيدحسيني‎٬‎ رضا ‏(مترجم)‏<br />

‏/‏‎١٢٦-١٠٥‎؛ ١ ‏/‏‎٩٦-٧٨‎؛ ٢<br />

٥٠-٣٩/ ٤ ٬٧٨-٦٣/ ٣<br />

صديق بهزادي‎٬‎ ماندانا /١٢٦-١٣١ ٤<br />

صفارزاده‎٬‎ طاهره /١٦٣-١٦٤ ١<br />

صفار مقدم‎٬‎ احمد ‏/‏‎١٧٢-١٥٨‎؛ ٢ /١٣٢-١٤٢ ٤<br />

/١٨٩ ٢<br />

عابدي‎٬‎ کاميار /١٤٣-١٥٥ ٢<br />

فرزام‎٬‎ حميد /١٨٩-١٩١ ٢<br />

کابلي‎٬‎ ايرج /٤٩-٦٨ ٢<br />

کافي‎٬‎ علي کر امتي‎٬‎ يونس /١٧٧-١٧٩ ٣<br />

گرشويچ‎٬‎ اليا /٢٦-٣٣ ٣<br />

لونگينوس<br />

‏/‏‎١٢٢-١٠٥‎؛ ١ ‏/‏‎٩٦-٧٨‎؛ ٢ ‏/‏‎٧٨-٦٣‎؛ ٣<br />

٥٠-٣٩/ ٤<br />

مايل هروي‎٬‎ نجيب /٦٨-٧٤ ٢<br />

محقق‎٬‎ مهدي /٧٣-٧٩ ١<br />

معدن کن‎٬‎ معصومه /٧٨-٨٥ ٣<br />

مظفريان‎٬‎ منوچهر ‏/‏‎١٢١-١١٤‎؛ ٢ ‏/‏‎٨٥-٧٨‎؛ ٣ /٥١-٥٥ ٤<br />

٬١٤٨-١٤٥/ ٣ ‎١٥٧-١٥٢‎؛ ١٦٨-١٦٦/ ٤<br />

زرشناس‎٬‎ زهره /١٢٦-١٣٢ ٢<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

نمايه ١٩١<br />

مکنزي جانستن‎٬‎ هنري ب.‏ /١٤٣-١٥٦ ٤<br />

نجفي‎٬‎ ابوالحسن<br />

نوّ‏ ابي‎٬‎ ماهيار /٢٧-٣٨ ٤<br />

وامقي‎٬‎ ايرج /١٢٦-١٣٦ ١<br />

يغمايي‎٬‎ پيرايه ٬١٦٢-١٦٠/ ١ ١٧٣-١٦٥<br />

‏/‏‎١٠٥-٩٥‎؛ ١ ٬١١٤-٩٦/ ٢ ٬٢٠-٧/ ٣<br />

‎١٣٨-٩٨‎؛ ١٠٣-٦٧/ ٤<br />

٢. عناوين<br />

آنه ماري شيمل در فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏<br />

١٧٤-١٧٣/ ٢ ‏(فرهنگستان)‏<br />

فارسي<br />

اثري تازه درباره ي شاه نعمت اهلل ولي /١٠٤-١٠٩ ٤<br />

‏(نقد و بررسي)‏<br />

اجتماع<br />

ِ<br />

١٧٥-١٧٤/ ٣ ‏(اخبار)‏<br />

استادانِ‏ زبان و ادبِ‏<br />

از سعدي تا آراگون /١٤٥-١٤٨ ٣<br />

‏«استدر اک»‏<br />

و دستورِ‏ آن)‏<br />

فارسي در تهران<br />

/١٥٠-١٥١ ٣ ‏(نقد و بررسيِ‏ ادبياتِ‏ پهلوي<br />

اشعارِ‏ شمسِ‏ مغربي در مجموعه اي نويافته<br />

١٢١-١١٤/ ٢ ‏(مقاله)‏<br />

اصول و ضوابطِ‏ واژه گزيني<br />

١٥٢/ ١ ‏(فرهنگستان)‏<br />

انتخابِ‏ اعضاي پيوسته ي جديد /١٥٧ ٢ ‏(فرهنگستان)‏<br />

انتخابِ‏ رئيسِ‏ جديدِ‏ فرهنگستان /١٥٦-١٥٨ ٢<br />

‏(فرهنگستان)‏<br />

اير ان شناسِ‏ برجسته ميهمانِ‏ فرهنگستان /١٥١-١٥٢ ٣<br />

‏(فرهنگستان)‏<br />

آخرين شرح<br />

ِ<br />

بررسيِ‏<br />

و بررسي)‏<br />

مثنوي درترکيه<br />

١٤٣-١٣٢/ ٢ ‏(نقد<br />

بزرگ داشتِ‏ استاد محمدتقيِ‏ دانش پژوه /١٥٣ ١<br />

‏(فرهنگستان)‏<br />

پاره هاي موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدي<br />

‏/‏‎١٠٥-٩٥‎؛ ١<br />

‏/‏‎١١٤-٩٦‎؛ ٢ ‏/‏‎١٣٨-٩٨‎؛ ٣ ١٠٣-٦٧/ ٤<br />

پرتوي از جهان بينيِ‏ خاقاني /٦٣-٧٨ ٣ ‏(مقاله)‏<br />

پسوندي نام آواساز...‏ /٦٨-٧٤ ٢ ‏(مقاله)‏<br />

تحقيقاتِ‏ اير ان شناسي<br />

‏/‏‎١٥٩-١٥٤‎؛ ١ ‏/‏‎١٨٢-١٧٥‎؛ ٢<br />

‏/‏‎١٥٩-١٥٢‎؛ ٣ ١٦٨-١٦٦/ ٤<br />

ترکيب و الگوي مرسوم در آغاز و پايانِ‏ نامه /١٢-٣٠ ٢<br />

‏(مقاله)‏<br />

تکيه ي فعل در زبانِ‏ فارسي:‏ بررسيِ‏ مجدد /٦-٢١ ٤<br />

‏(مقاله)‏<br />

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر /٢٧-٣٨ ٤ ‏(مقاله)‏<br />

چند واژه ي عالمانه از پهلوي در شاهنامه /٤-١٢ ٢<br />

‏(مقاله)‏<br />

حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معمّ‏ ا<br />

/١٤٣-١٥٦ ٤ ‏(تحقيقاتِ‏ ايران شناسي)‏<br />

درباره ي واژه هاي فارسيِ‏ طلبة الطلبه<br />

درياي جان<br />

/١١٠-١٢٥ ٤ ‏(نقد و بررسي)‏<br />

ديدارِ‏ سفيرانِ‏ جمهوريِ‏ اسالمي با هيئتِ‏<br />

فرهنگستان ها /١٨٣ ٢ ‏(اخبار)‏<br />

ديدارِ‏ شوراي فرهنگستان با جنابِ‏<br />

٩٥-٧٩/ ١ ‏(مقاله)‏<br />

امناي<br />

آقاي هاشميِ‏<br />

رفسنجاني /١٥٥-١٥٦ ٢ ‏(فرهنگستان)‏<br />

رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن ‏/‏‎١٢٦-١٠٥‎؛ ١ ‏/‏‎٩٦-٧٨‎؛ ٢<br />

/١٢٦-١٣٦ ١ ‏(نقد و<br />

‏/‏‎٨٥-٧٨‎؛ ٣ ٥٠-٣٩/ ٤<br />

زبانِ‏ پهلوي‎٬‎ ادبيات و دستورِ‏ آن<br />

بررسي)‏<br />

زبانِ‏ حقوقي /١٣-٣٨ ١ ‏(مقاله)‏<br />

زبانِ‏ کهنِ‏ آذربايجان /٥١-٧٣ ١ ‏(مقاله)‏<br />

زبانِ‏ معيار<br />

/٢-٧ ٣ ‏(سر مقاله)‏<br />

سابقه ي فرهنگستان در ايران /١٣٦-١٤٤ ١<br />

‏(فرهنگستان)‏<br />

سخنان و رهنمودهاي رهبرِ‏ معظم /٢-٧ ١<br />

سومين کنفرانسِ‏ زبان شناسي ‏/‏‎١٧٣‎؛ ٣ /١٦٩-١٧٠ ٤<br />

‏(اخبار)‏<br />

سومين کنفرانسِ‏ اروپاييِ‏ اير ان شناسي /١٦١-١٧٣ ٣<br />

‏(اخبار)‏<br />

سه مسئله از کتابِ‏ رياضياتِ‏ نايافته ي ناصرخسرو<br />

١٢٦-١٢١/ ٢<br />

شرح احوال و نقد و تحليلِ‏ آثارِ‏ احمدِ‏ جام<br />

ِ<br />

/١٤٨-١٥٠ ٣ ‏(نقد و بررسي)‏<br />

خيشوميِ‏ غيرِ‏ اشتقاقي h در آواشناسيِ‏ اوستا<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١<br />

نمايه<br />

صوتِ‏<br />

٢٦-٢٠/ ٣ ‏(مقاله)‏

١٩٢ نمايه<br />

١٦٤-١٦٣/ ١ ‏(اخبار)‏<br />

ضرورتِ‏ تقويتِ‏ زبانِ‏ علمي /٢-٤ ٢ ‏(سرمقاله)‏<br />

عرفات العاشقين سيري در احوال و آثارِ‏ مؤلفِ‏ آن<br />

٥٤-٣٣/ ٣ ‏(مقاله)‏<br />

فرهنگستانِ‏ دوم ‏/‏‎١٧٢-١٥٨‎؛ ٢ /١٣٢-١٤٢ ٤<br />

‏(فرهنگستان)‏<br />

فرهنگِ‏ سغدي<br />

/١٢٦-١٣٢ ٢ ‏(نقد و بررسي)‏<br />

فعل ai- ‏«گفتن»‏ در زبان هاي ايراني<br />

٢٦-٢٢/ ٤ ‏(مقاله)‏<br />

فنِّ‏ جواب گويي و تتبع درشعرِ‏ فارسي /٣٠-٤٩ ٢ ‏(مقاله)‏<br />

کارنامه ي شوراي فرهنگستان (١٣٧٣) ١ /١٤٤-١٥١<br />

کاربرد که در فارسيِ‏ گفتاري /٧-٢٠ ٣ ‏(مقاله)‏<br />

کلماتِ‏ فارسي در يک متنِ‏ فقهيِ‏ عربي /٧٣-٧٩ ١<br />

‏(مقاله)‏<br />

کنگره ي بزرگ داشتِ‏<br />

١٨٨-١٨٧/ ٢<br />

ابوالفضل رشيدالدين فضل اهلل<br />

کنگره ي بزرگ داشتِ‏ فريدالدين عطارِ‏ نيشابوري<br />

١٦٠-١٥٩/ ٣ ‏(اخبار)‏<br />

کنگره ي تاريخ<br />

ِ<br />

‏(اخبار)‏<br />

علم در جهانِ‏ ايران /١٨٣-١٨٥ ٢<br />

گزارشِ‏ رئيسِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسي /٧-١١ ١<br />

گنج واژه /٥٦-٦٦ ٤ ‏(مقاله)‏<br />

گونهگون واژه ها در گفتار»‏ /٤٧-٥١ ١ ‏(مقاله)‏<br />

مبانيِ‏ علميِ‏ واژه سازي و واژهگزيني /٤٩-٦٨ ٢<br />

اعالم نظرِ‏ شورا درباره ي Farsi ...‏ /١٥٢ ١<br />

متنِ‏ ِ<br />

‏(فرهنگستان)‏<br />

مَردي که خم نشد ‏(شعر)‏<br />

مشکلي در فقه اللغه ي ايراني /٧٤-٧٨ ٢ ‏(مقاله)‏<br />

مقاله نامه ها<br />

/١٢٦-١٣١ ٤ ‏(نقد و بررسي)‏<br />

مالحظاتِ‏ ريشه شناختي درباره ي واژه ي فارسيِ‏ ‏«مه»‏<br />

‏«نخجير»‏ ‏«بيگانه»‏ و ‏«بيمار»‏ /٢٦-٣٣ ٣ ‏(مقاله)‏<br />

مالحظاتي درباره ي گويشِ‏ ناحيه ي الموت از گويش هاي<br />

شماليِ‏ ايران /١٥٧-١٦٥ ٤ ‏(تحقيقاتِ‏ ايران شناسي)‏<br />

نامه ها ‏/‏‎١٩١-١٨٩‎؛ ٢ ‏/‏‎١٧٩-١٧٦‎؛ ٣ /١٧١-١٧٨ ٤<br />

نام هاي خاصِ‏ ايراني در کتاب القند في ذکرِ‏ اخبارِ‏ علماءِ‏<br />

سمرقند ‏/‏‎١٨٨-١٨٠‎؛ ٣ /١٧٩-١٨٦ ٤ ‏(مقاله ي<br />

انگليسي)‏<br />

نامه ي فرهنگستان و وظايفِ‏ آن<br />

نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ کليم<br />

١٣-١١/ ١ ‏(سرمقاله)‏<br />

٩٨-٨٥/ ٣ ‏(مقاله)‏<br />

نسخه ي نويافته ي اشعارِ‏ خاقاني /٥١-٥٥ ٤ ‏(مقاله)‏<br />

نکته اي چند درباره ي غلط ننويسيم /١٤٣-١٥٥ ٢<br />

نگاهي به تحريرِ‏ اخيرِ‏ اسکندرنامه<br />

چاپ<br />

ِ<br />

نگاهي به<br />

و بررسي)‏<br />

تازه ي جامع التواريخ<br />

هرزبد در شاهنامه ي فردوسي<br />

٧٨-٥٤/ ٣ ‏(مقاله)‏<br />

١٤٥-١٣٨/ ٣ ‏(نقد<br />

٤٧-٣٨/ ١ ‏(مقاله)‏<br />

يادواره ي موالنا جالل الدينِ‏ رومي در مونيخ<br />

٬١٦٢-١٦٠/ ١ ١٧٣-١٦٥ ‏(اخبار)‏<br />

١٨٧-١٨٦/ ٢<br />

يادي از رفتگان<br />

1-3/ ١ Summary of Articles ؛ 1-5/ ٢ ؛ 1-3/ ٣ ؛ 1-3/ ٤<br />

حکيمه ي دسترنجي<br />

نامهي فرهنگستان ٤/١

¦<br />

Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n<br />

The Quarterly Journal<br />

of<br />

Iranian Academy of Persian Language and Literature<br />

Vol. I, No. 4 (Ser. No. 4)<br />

Winter 1374 A.H.S./1996 C.E.<br />

Publisher: G¥ ola ¦ m-`Alâ ¦ H¤ adda¦ d`A¦ del<br />

Editor: Ah ¤ mad Samâ ¦ `â ¦ Gâ ¦ la ¦ nâ<br />

N a<br />

n is a Persian-language ¦<br />

quarterly published by the Academy of Persian<br />

Language and Literature, Tehran, as its official<br />

organ. Apart from the proceedings of the<br />

Academy, the journal carries scholarly articles and<br />

shorter items devoted to topics related to Persian<br />

language and literature, to the Iranian dialects<br />

spoken in the neighbouring countries and to the<br />

folklore of the ethnic groups living on the Iranian<br />

plateau. All communications should be sent to the<br />

editor at the following address:<br />

a t s e g n a h r a F ye -‏ e m ¦<br />

Na¦ me-ye Farhangesta ¦ n<br />

‎4‎‎9‎‎3‎‎6‎-‏‎75‎‎8‎‎15‎ P.O. Box<br />

Tehran, Islamic Republic of Iran<br />

85 ‎32‎ ‎872‎ (9821) Fax:<br />

or to<br />

The Academy of Persian Language and Literature<br />

No. 8, corner of 3rd St. and Shahid Ah ¤ mad Qas ¤ ir (Bucharest) Ave.<br />

Tehran 15<br />

87 ‎06‎ ‎871‎ ,81 ‎22‎ ‎871‎ Phone:<br />

Foreign Subscriptions:<br />

Middle East and neighbouring countries: $25.00 per year<br />

Europe and Asia: $30.00 per year<br />

Africa, North America, and the Far East: $35.00 per year<br />

Printed in the Islamic Republic of Iran

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!