بÙÙÙÙÚÙ
بÙÙÙÙÚÙ
بÙÙÙÙÚÙ
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
iology<br />
.<br />
.<br />
1390<br />
:
وزارت معارف<br />
معينيت نصاب تعليمى، تربية معلم و مركز ساينس<br />
رياست عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف<br />
كتب درسى<br />
بيولوژی<br />
B i o l o g y<br />
請 نف<br />
يازدهم<br />
سال چاپ: ١٣٩٠ ه .ش.<br />
الف
مؤلفان:<br />
حيات االله ناصر عضو شوراى علمى وزارت معارف و عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى<br />
سيد موجود شاه سيدى «پاچاخيل» عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى<br />
اديتور علمى و مسلكى:<br />
سرمؤلف پروين قاريزاده لعلى عضو علمى ديپارتمنت بيولوژى رياست انكشاف نصاب تعليمى<br />
اديتور زبانى:<br />
الحاج محمد عظيم صادقيار عضو علمى ديپارتمنت درى<br />
كميتة دينى، سياسى و فرهنگى:<br />
حبيب االله راحل مشاور وزارت معارف در رياست انكشاف نصاب تعليمي<br />
فيضان االله انس عضو علمى ديپارتمنت تعليمات اسلامى<br />
كميتة نظارت:<br />
دكتور اسداالله محقق معين نصاب تعليمي، تربية معلم و مركز ساينس<br />
دكتور شير علي ظريفي مسؤول پروژة انكشافى نصاب تعليمي<br />
معاون سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى<br />
طرح و ديزاين:<br />
عبدالحق "باسولى" و مير احمد سمير «انصارى»<br />
ب
سرود ملی<br />
دا عزت د هر افغان دى<br />
دا وطن افغانستان دى هر بچی ي3 قهرمان دى<br />
کور د سول3 کور د تورې د بلو'و د ازبکو<br />
دا وطن د !ولو کور دى د پ+تون او هزاره وو<br />
د ترکمنو د تاجکو<br />
ورسره عرب، -وجر دي پاميريان، نورستانيان<br />
براهوي دي، قزلباش دي<br />
دا ه5واد به تل $لي8ي<br />
په سينه ک3 د آسيا به<br />
نوم د حق مو دى رهبر<br />
هم ايماق، هم پشه يان<br />
لکه لمر پر شنه آسمان<br />
لکه زړه وي جاويدان<br />
وايو االله اکبر وايو االله اکبر<br />
د
پيام وزير بسم االله الرحمن الرحيم<br />
استادان، معلمان و شاگردان عزيز،<br />
تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد، نصاب تعليمى يكى<br />
از عناصر مهم تعليم و تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه<br />
وضع مى گردد، واضح است كه انكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تَطَ و ُّر<br />
مى باشد؛ بناءً لازم است نصاب تعليمى نيز به صورت علمى و دقيق انكشاف نمايد. البته نبايد<br />
نصاب تعليمى تابع تغيرات سياسى، نظريات و تمايلات اشخاص گردد.<br />
كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده<br />
است، موضوعات علمى مفيد در آن اضافه شده، فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس<br />
جزء پلان تدريس گرديده است.<br />
اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پلان<br />
تعليمى تعيين شده صورت گيرد، و اولياى شاگردان نيز در تعليم و تربية با كيفيت دختران و<br />
پسران خود همكارى متداوم نمايند، تا اهداف و آروزهاى نظام معارف بر آورده گرديده،<br />
نتايج و دست آوردهاى خوبى براى شاگردان و كشور ما داشته باشد.<br />
باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه<br />
ادا مى نمايند.<br />
وزارت معارف همواره تلاش مى نمايد تا نصاب تعليمى معارف مطابق اساسات دين مبين<br />
اسلام، حس وطن دوستى و معيار هاى علمى با در نظرداشت نيازمندى هاى مُبرم جامعة ما<br />
انكشاف نمايد.<br />
در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى<br />
محترم شاگردان تمنا دارم، تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در<br />
بهبود بيشتر تأليف كتب درسى يارى نمايند.<br />
از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند، و از مؤسسات محترم<br />
ملى و بين المللى و ساير كشور هاى دوست كه در تهيه و تدوين نصاب تعليمى جديد و طبع<br />
و توزيع كتب درسى همكارى نموده اند، صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.<br />
و من االله التوفيق<br />
فاروق وردك<br />
وزير معارف جمهورى اسلامى افغانستان<br />
ه
شماره<br />
فهرست<br />
請 فحه<br />
1<br />
10-2<br />
12-11<br />
27-13<br />
30-28<br />
40-31<br />
42-41<br />
43<br />
56-44<br />
58-57<br />
64-59<br />
66-65<br />
76-70<br />
78-77<br />
79<br />
104-80<br />
106-105<br />
115-107<br />
118-116<br />
119<br />
146-120<br />
148-147<br />
160-149<br />
162-161<br />
163<br />
171-164<br />
172-171<br />
182-173<br />
184-183<br />
185<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
و<br />
بخش اول: ميكروسكوپ، حجره، ساختمان حجره، وظايف و محيط حجره<br />
مطالعة حجره و انواع ميكروسكوپ ها<br />
خلاصه و سوال هاى فصل اول<br />
فصل دوم: ساختمان حجره، حجرة پروكاريوت و يوكاريوت، اعضاى حجرة يوكايوت<br />
خلاصه و سوال هاى فصل دوم<br />
فصل سوم: حجره و محيط آن، انتقال غير فعال و انتقال فعال<br />
خلاصه و سوال هاى فصل سوم<br />
بخش دوم: ميتابوليزم حجره<br />
فصل چهارم: تركيب ضيايى<br />
خلاصه و سوال هاى فصل چهارم<br />
فصل پنجم: تنفس حجروى<br />
خلاصه و سوال هاى فصل پنجم<br />
فصل ششم: دوران حجره و تقسيم حجروى<br />
خلاصه و سوال هاى فصل ششم<br />
بخش سوم: حيوانات غيرفقاريه و مقايسه سيستم هاى شان<br />
فصل هفتم: مشخصات عمومى غيرفقاريه<br />
خلاصه و سوال هاى فصل هفتم<br />
فصل هشتم: مقايسة سيستم هاى حيوانات غيرفقاريه<br />
خلاصه و سوال هاى فصل هشتم<br />
بخش چهارم: حيوانات فقاريه و سيستم هاى آنها<br />
فصل نهم: حيوانات فقاريه و مشخصات حيوانات فقاريه<br />
خلاصه و سوال هاى فصل نهم<br />
فصل دهم: مقايسة سيستم هاى فقاريه<br />
خلاصه و سوال هاى فصل دهم<br />
بخش پنجم: ايكولوژى (عمل متقابل بين جمعيت ها و بايوم ها)<br />
فصل يازدهم: عمل متقابل بين جمعيت ها<br />
خلاصه و سوال هاى فصل يازدهم<br />
فصل دوازدهم: بايوم ها<br />
خلاصه و سوال هاى فصل دوازدهم<br />
مأخذها
پيشگفتار<br />
شاگردان عزيز شما هر روز از طريق راديو، تلويزيون، روزنامه ها و مجلات در مورد امراض<br />
مختلف؛ مانند: انفلونزا، ايدز و يا آلودگى هواى شهر ها و انواع آلودگى هاى محيطى،<br />
اضرار مواد مخدر، فوايد ميوه ها و سبزى ها براى صحت و سلامتى انسانها و غيره خبر<br />
هايى شنيده و يا خوانده ايد شايد به سوالاتى مانند: آيا مى دانيد چرا مريض ميشويد و<br />
به داكتر مراجعه ميكنيد؟ نهالى را كه غرس نموده ايد، بعد از چند ماه چه تغييراتى را<br />
در آن مشاهده مى نماييد؟ چرا اولاد ها به پدر و مادر شباهت ميداشته باشند؟ مواجه<br />
شويد كه به سوالات فوق و امثال آنها علم بيولوژى جواب ميدهد.<br />
علمى كه موجودات زنده و عمل متقابل آنها را با محيط بررسى مينمايد به نام بيولوژى<br />
ياد ميشود. بيولوژى يكى از شاخه هاى علوم طبيعى است. مطالعة اين علم ما را در<br />
شناخت، ساختمان و خواص اجسام زنده كمك كرده و در رعايت حفظ الصحة شخصى<br />
و محيطى و خوردن غذاى مناسب كه سبب حفظ صحت و سلامتى ما ميشود رهنمايى<br />
ميكند تا خود و محيط ماحول خود را بهتر بشناسيم. كتاب بيولوژى طورى نوشته شده<br />
است كه براى شما شاگردان عزيز دلچسپ و قابل درك بوده و شما را براى دانستن<br />
حقايق و مفاهيم كمك نمايد. در اين كتاب اشكال، جداول، فعاليت ها و معلومات اضافى<br />
براى وضاحت و روشن شدن هرچه بهتر مفاهيم و موضوعات ارائه شده است. به خاطر<br />
داشته باشيد كه علم بيولوژى بر اساس تحقيق، مشاهده و تجربه استوار است و نمى<br />
توان تنها با حفظ كردن مطالب بدون داشتن مهارت هاى لازمه در انجام مشاهدات و<br />
تجارب آنرا آموخت. بنابراين در هر فصل اين كتاب فعاليت هايى مد نظر گرفته شده<br />
است كه در انجام دادن آنها بايد نكات زير را در نظر داشته باشيد:<br />
در بعضى از فعاليت ها با توجه به دانشى كه از متن درس به دست مى آوريد؛ از شما<br />
خواسته شده است كه به يك يا چند سؤالى پاسخ دهيد. در بعضى ديگر از فعاليت ها<br />
موضوعى براى بحث بين شما و هم صنفان تان مطرح شده است كه در زمينه با يكديگر<br />
به تبادل نظر بپردازيد و نتيجه را به ديگران ارائه نماييد. يك تعداد فعاليت ها بر اساس<br />
دستور العمل ها براى شما داده شده است تا مطابق آن عمل نموده تجارب را انجام داده<br />
و نتايج را براى معلم محترم خود گزارش دهيد.<br />
كتاب بيولوژى صنف يازدهم داراى دوازده فصل بوده كه شامل مفاهيم عمده چون<br />
ساختمان و وظيفه حجره، حجره و محيط آن، ميتابوليزم حجره، تركيب ضيايى، تنفس<br />
حجروى، دوران حجره، حيوانات غيرفقاريه و مقايسة سيستم هاى بدن آنها، فقاريه<br />
و مقايسة سيستم هاى بدن آنها و ايكولوژى (عمل متقابل جمعيت ها و بايوم ها) مى<br />
باشد.<br />
ز
بخش اول<br />
الف<br />
اين دو شكل با هم چه ارتباط دارند؟<br />
ب<br />
1
فصل اول<br />
ساختمان و وظايف حجره<br />
مايكروسكوپ و مطالعة حجره:<br />
تمام موجودات زنده از يك يا از واحد هاى زيادى ساخته شده<br />
اند كه به نام حجره ياد مى شوند.<br />
حجره ساختمان مادة زندة است كه تمام فعاليت هاى زنده گى<br />
مثل: تنفس، تغذيه، اطراح، نمو، تكثر، توافق و غيره در آن ديده<br />
مى شود. شناخت حجره بعد از كشف مايكروسكوپ به ميان<br />
آمد.<br />
با گذشت زمان و به ميان آمدن مايكروسكوپ هاى قوى<br />
بيولوژى دانان در اين راه پيشرفت زيادى نمودند كه امروز<br />
سبب موفقيت ها و دست آوردهاى زياد شده است.<br />
با مطالعة اين فصل قادر خواهيد بود تا:<br />
با تاريخچه حجره و نظرية حجروى آشنا شويد، همچنان<br />
انواع مايكروسكوپ (مايكروسكوپ نورى و الكترون<br />
مايكروسكوپ) را بشناسيد و آنها را از هم فرق كرده بتوانيد<br />
و اهميت مايكروسكوپ الكترونى را در مطالعه مشاهده حجره<br />
بدانيد.<br />
2
حجره•(Cell)•<br />
در شكل (1-1) چى مى بينيد؟<br />
شما در شكل يك ديوار مى بينيد، اگر از شما پرسيده شود كه ديوار<br />
از چه ساخته شده است؟ جواب شما اين خواهد بود كه ديوار از<br />
خشت ساخته شده است. پس گفته مى توانيم كه واحد ساختمان<br />
ديوار خشت است. به همين ترتيب واحد ساختمانى موجودات زنده<br />
حجره است.<br />
حجره چيست و از طرف كدام شخص در كدام وقت كشف گرديد؟<br />
نظرية حجروى چطور به ميان آمد؟<br />
Cell كلمة لاتين بوده و معنى فضاى ميان خالى يا خانة<br />
و<br />
خالى را ميدهد كه در حال حاضر واحد ساختمانى وظيفوى اجسام زنده شناخته شده است.<br />
شكل (1-1): ديوار خشت<br />
كشف حجره، تاريخچه و نظريه يى حجروى:<br />
حجره براى بار اول توسط عالم انگليسى به نام رابرت هوك<br />
Hook) (Robert در سال 1665 م در چوب كارك<br />
توسط مايكروسكوپ ديده شد، طوريكه چوب كارك<br />
توسط مايكروسكوپ به شكل خانه هاى خالى زنبور ديده<br />
ميشود، ازين سبب به نام حجره (Cell) ناميده شد.<br />
به همين قسم در سال 1835م.فلكس دوچاردين حجرة<br />
زنده را تحت مايكروسكوپ مشاهده كرد. سه سال بعد<br />
نبات شناس المانى به نام شلايدن، انساج نباتى را تحت<br />
مايكروسكوپ مشاهده كرد و نظريه داد كه نباتات از<br />
حجره ساخته شده است.<br />
در سال 1839م. تيودورشون المانى انساج حيوانى را به كمك<br />
شكل (1-2): مايكروسكوپ رابرت هوك<br />
مايكروسكوپ مشاهده كرد و نظريه داد كه حيوانات هم از<br />
حجره ساخته شده است. در سال 1848م. هوگون موهل در<br />
داخل حجره مايع لزجى شفاف و محتويات آنرا به نام پروتوپلازم ياد<br />
3
نمود. در سال 1880 م والتر فلمنگ تقسيمات حجروى را مشاهده و<br />
نظريه داد كه هر حجرة جديد از حجرة قبلى به ميان مى آيد. در نتيجه<br />
اين تحقيقات نظريه حجروى به ميان آمد.<br />
نظرية حجروى Theory) :(Cell<br />
اين نظريه بالاى چند نقطة عمده قرار ذيل استوار است:<br />
1- حجره واحد اساسى ساختمانى و وظيفوى اجسام زنده است.<br />
2- تمام موجودات زنده از يك يا حجرات بيشتر ساخته شده اند.<br />
3- حجرات جديد از حجرات قبلى به وجود آمده است، يعنى حجره<br />
واحد تكثرى موجودات زنده است.<br />
تعريف: كوچك ترين واحد ساختمانى و وظيفوى اجسام زنده به نام<br />
حجره ياد مى شود.<br />
بدن بعضى ازموجودات زنده ازيك حجره ساخته شده است كه بنام<br />
اجسام وحيدالحجروى (Unicellular) ياد مى شوند و بدن بعضى<br />
اجسام زنده از حجرات بيشتر ساخته شده اند كه به نام اجسام كثير<br />
الحجروى (Multicellular) ياد مى شوند.<br />
چون حجرات بدون كمك مايكروسكوپ به چشم ديده نمى شوند<br />
بهتر است كه مايكروسكوپ و انواع آنرا تحت مطالعه قرار دهيم:<br />
شكل (1-3): ذره بين<br />
مايكروسكوپ :(Microscope)<br />
در شكل (1-3) چه مى بينيد؟ آيا از ذره بين گاهى استفاده كرده ايد؟<br />
مايكروسكوپ چيست؟<br />
در صنف هفتم خوانديد كه مايكروسكوپ از دو كلمة يونانى<br />
تركيب گرديده است.<br />
ميكروز Microse (كوچك) و سكوپ (Scope) به معنى ديدن.<br />
مايكروسكوپ آلة است كه به واسطة آن اجسام غير قابل ديد خيلى<br />
كوچك را ديده ميتوانيم.<br />
4
تاريخچه مايكروسكوپ:<br />
منشأ اولى مايكروسكوپ به درستى معلوم نيست، مگر اينقدر گفته مى<br />
توانيم كه مايكروسكوپ ساده را دو دانشمند عينك ساز هالندى به نام<br />
هاى جوهان (Johan) و ذكريا جانسن Johnson) (Zachariah<br />
در سال 1590 م. ساختند كه اشياى كوچك را بزرگ نشان دهد.<br />
همزمان با ساختن مايكروسكوپ يك تعداد دانشمندان به مطالعة<br />
اجسام كوچك شروع نمودند كه از جملة آنها سه نفر به نام هاى<br />
ليون هوك، مالپيگى و رابرت هوك خيلى مشهور اند. ليون هوك<br />
با تراشيدن و صيقل نمودن شيشه ها توانست يك مايكروسكوپ<br />
ساده به دست آورد كه براى بار اول توسط آن بكتريا و پروتوزوا<br />
را مشاهده نمودند. موصوف افتخار آنرا حاصل نمود كه توسط<br />
مايكروسكوپ سادة خود در دم چوچة بقه جريان خون را مشاهده<br />
نمايد. دانشمند طب به نام مارسيلو مالپيگى در سال 1660 م. در شش<br />
هاى بقه جريان خون را توسط مايكروسكوپ مشاهده نمود. در سال<br />
1665 م. رابرت هوك دربارة مايكروسكوپ آثار خود را در كتاب<br />
مايكروگرافيا منتشر كرد.<br />
انواع مايكروسكوپ:<br />
مايكروسكوپ ساختمان ها و انواع زيادى دارد، ولى به صورت<br />
عمومى نام هاى سه نوع آنها را ذكر مينمايم:<br />
1- مايكروسكوپ ساده يا ذره بين كه ساعت سازان از آن كار<br />
ميگيرند.<br />
-2 مايكروسكوپ نورى مركب M) :(Compound Light.<br />
كه دو يا بيشتر از دو عدسيه دارد. در مايكروسكوپ مركب<br />
معمولاً دو عدسيه جابجا مى باشد، كه يكى آن عدسية چشم و<br />
ديگرى آن عدسيه شى يا ابجكتيف است. هردوى اين عدسيه قوه<br />
هاى مختلف دارند، كه بالاى هر كدام آن قوه بزرگ نمايى نوشته<br />
مى باشد شكل (1-4).<br />
5
تابة متحرك<br />
تيوب جسمى<br />
عدسية چشمها<br />
بازو<br />
ابجكتيف قوة بزرگ<br />
ميز<br />
سلايد گيرنده<br />
منبع نور<br />
ابجكتيف قوة كوچك<br />
پيچ بزرگ<br />
پيچ كوچك روشن كننده<br />
قاعده<br />
مايكروسكوپ مركب نورى كه به وسيلة هر دو چشم از آن<br />
كار گرفته ميشود (مايكروسكوپ مركب نورى دو چشمه).<br />
مايكروسكوپ مركب نورى كه به وسيلة يك چشم از آن كار<br />
گرفته ميشود (مايكروسكوپ مركب نورى يك چشمه).<br />
(1-4) شكل: مايكروسكوپ هاى مركب نورى<br />
معلومات اضافي:<br />
ارتباط بين اندازه كردن واحد ها<br />
اندازه<br />
واحد<br />
ميلي متر<br />
مايكرو متر<br />
نانومتر<br />
1000000<br />
1000<br />
1<br />
ملي متر mm<br />
1000<br />
1<br />
0,001<br />
مايكرومتر μ m<br />
1<br />
0,001<br />
0,000001<br />
نانومتر nm<br />
6
3- الكترون مايكروسكوپ: اين نوع مايكروسكوپ توسط روسكا<br />
(Ruska) و نول (Knoll) دانشمندان المانى اختراع گرديد. اين<br />
مايكروسكوپ داراى قوه يا طاقت زياد مى باشد.<br />
الكترون ميكروسكوپ در سال 1934 توسط Ruska به كار برده<br />
شد. كه جسم را از حالت اصلى دوصد و پنجاه هزار 250000 مرتبه<br />
بزرگ نشان ميدهد. در الكترون مايكروسكوپ براى ديدن اشيا شعاع<br />
برقى يا ولتيج قوى وجود دارد، كه از شى يا نمونه جريان برق را با<br />
ولتيج قوى عبور مى دهد كه به واسطه عدسيه مقناطيسى برقى به روى<br />
پرده شكل اجسام بسيار كوچك منعكس ميگردد. امروز الكترون<br />
مايكروسكوپ انواع و قوه هاى مختلف دارد شكل (1-5).<br />
انتقال دهندة الكترون (تفنگ)<br />
منبع الكترون<br />
عدسية جمع كنندة الكترون<br />
عدسية نور افگن<br />
نمونه<br />
منبع الكترون<br />
دكمة ديافراگم<br />
مسير عدسية چشم<br />
دستگاه چشم<br />
دستگاه عدسية شى<br />
عدسيه هاى ديد دو چشمى<br />
پردة تصوير<br />
پرده<br />
ساختمان الكترون مايكروسكوپ<br />
شكل (1-5): تصوير الكترون مايكروسكوپ كه در سال<br />
1934 م. توسط روسكا (Ruska) به كار انداخته است.<br />
فرق هاى الكترون مايكروسكوپ و مايكروسكوپ مركب:<br />
شماره<br />
مشخصات<br />
مايكروسكوپ مركب<br />
نورى<br />
الكترون مايكروسكوپ<br />
منبع نور<br />
نور عادى يا گروپ<br />
الكترون<br />
1<br />
عدسيه ها<br />
عدسيه هاى عام<br />
عدسية مقناطيسى برقى<br />
2<br />
قوة ديد<br />
شى را 2000-1000 مرتبه<br />
بزرگ نشان ميدهد<br />
شى را 250000 مرتبه<br />
يا زيادتر بزرگ نشان<br />
ميدهد<br />
3<br />
7
معلومات اضافي:<br />
براى معلومات بيشتر نام هاى يك تعداد مايكروسكوپ هاى را كه در جهان وجود دارد ذكر<br />
ميكنيم:<br />
مايكروسكوپ ماوراى بنفش (M :(Ultra Violet. در اين نوع مايكروسكوپ از شعاع<br />
هاى بنفش كار گرفته مى شود كه تصوير را به روى پرده نشان ميدهد، عدسيه هاى آن از<br />
جنس كوارتز است.<br />
فلوريسن مايكروسكوپ (M :(Fluorescence. در اين مايكروسكوپ از يك نوع<br />
رنگ به نام فلورسين كار گرفته مى شود، اين رنگ نور شعاع هاى امواج كوتاه راجذب<br />
مى نمايد. بعد از جذب به نور عادى امواج بلند تبديل مى شود و از آن براى ديدن اجسام<br />
كوچك استفاده مى شود.<br />
مايكروسكوپ ساحه تاريك (M :(Dark Field. از اين نوع مايكروسكوپ ها براى ديدن<br />
اجسام كوچك كه توسط مايكروسكوپ هاى عادى ديده نمى شوند استفاده مى شود. اين<br />
مايكروسكوپها كاندنسر مخصوص دارند كه جسم (شى) را در تاريكى به طور روشن مى بيند.<br />
مايكروسكوپ ساحة متفاوت (M :(Phase Contrast. از اين نوع مايكروسكوپ<br />
براى ديدن اشيا به صورت زنده و ساختمان داخلى آنها كار گرفته مى شود. به واسطه آن<br />
اجسام كوچك (انساج) را بدون رنگ آميزى ديده مى توانيم. در اين نوع مايكروسكوپ<br />
بين محيط و شى مورد نظر شدت نور فرق مى نمايد، شى به آسانى<br />
و روشن ديده مى شود.<br />
ستريو مايكروسكوپ (M :(Stereo. از اين نوع مايكروسكوپ<br />
براى ديدن اشياى بزرگ مانند حشرات وغيره كه نور از آنها عبور<br />
كرده مى تواند كار گرفته مى شود و شى را از ده تا شصت (60-10)<br />
مرتبه بزرگ نشان ميدهد شكل (1-6).<br />
شكل (1-6): ستريو مايكروسكوپ<br />
الكترون مايكروسكوپ (M :(Electron. در الكترون مايكروسكوپ عوض نور از<br />
ذرات اتومى (الكترون ها) كار گرفته مى شود. طوريكه در مايكروسكوپ نورى ابجكتيف<br />
فوتون هاى نور را متمركز(Focus) مى كند به همين قسم در الكترون مايكروسكوپ حلقه<br />
8
مقناطيسى تمركز ميكند. الكترون مايكروسكوپ هاى عمده عبارت اند از:<br />
ترانسميشن الكترون مايكروسكوپ :(TEM) اين نوع مايكروسكوپ براى مطالعه<br />
ساختمان اجسام كوچك، كشف و مشاهدة ويروس ها به كار برده مى شود كه جسم يا شى<br />
را تا يك ميليون مرتبه بزرگ نشان داده مى تواند.<br />
سكاننگ الكترون مايكروسكوپ :(SEM) در سكاننگ الكترون مايكروسكوپ<br />
الكترون ها بدورادور جسم يا شى دور مى خورد. تصوير جسم از سطح به وجود مى آيد،<br />
جسم به صورت سه بعدى معلوم مى شود. مايكروسكوپ مذكور مى تواند يك جسم را 60<br />
هزار مرتبه بزرگ نشان دهد.<br />
سكاننگ تونلنگ مايكروسكوپ (M :(Scanning Tunneling. اين مايكروسكوپ<br />
ميتواند كه بالاى سطح ماليكول ترتيب اتوم ها را نشان دهد. مثلاً: ماليكول ، DNA براى اين<br />
كار نزديك سطح جسم يا شى يك ميلة فلزى را مى گذارند، الكترون ها از سطح به طرف<br />
ميلة فلزى جريان پيدا مى كند. به اين ترتيب پستى و بلندى سطح جسم به صورت واضح<br />
ديده مى شود.<br />
اشكال حجره به واسطه الكترون مايكروسكوپ:<br />
شكل پاراميشيم به واسطه مايكروسكوپ SEM<br />
شكل پاراميشيم به واسطه مايكروسكوپ STM<br />
9
شكل DNA كه به واسطة مايكروسكوپ STM ديده شده است<br />
شكل (1-7): اشكال حجره و ماليكول DNA در الكترون مايكروسكوپ هاى مختلف<br />
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة حجره نباتى به واسطة مايكروسكوپ مركب نورى.<br />
سامان و مواد مورد ضرورت: مايكروسكوپ، سلايد، پوش سلايد، پل ريش، پنس، قطره<br />
چكان، ساقة نازك نبات (ساقة گلاب يا پالك) و غيره.<br />
طرز العمل: از ساقة نازك نبات به واسطه پل ريش يك قسمت نازك را جدا نماييد. به<br />
واسطة پنس آنرا بالاى سلايد بگذاريد. مثل گذشته سلايد را آماده سازيد. اول به قوه كم<br />
و بعداً به قوه بزرگتر مايكروسكوپ مشاهده نماييد. شكل را كه مشاهده كرديد در كتابچه<br />
هاى خود رسم كنيد و نتيجه را در بين خود شريك سازيد.<br />
فعاليت:<br />
هدف: ديدن پروتوزوا توسط مايكروسكوپ نورى.<br />
سامان و مواد مورد ضرورت: مايكروسكوپ مركب نورى، سلايد، پوش سلايد، قطره<br />
چكان، آب استاده يا كشت پروتوزوا.<br />
طرز العمل: مايكروسكوپ را آماده و عيار سازيد از محيط (كشت) قبلاً آماده شدة پروتوزوا<br />
يا از آب استادة خندق ها قطره آبرا به واسطه قطره چكان بالاى سلايد انداخته و آنرا توسط<br />
پوش سلايد Slide) (Cover پوشانيده اول توسط قوة كوچك و بعد توسط قوه بزرگ<br />
مايكروسكوپ مشاهده نماييد. شكل هاى را كه مشاهده نموديد دركتابچه هاى خود رسم<br />
كنيد و طرز كار را در بين خود شريك سازيد.<br />
10
خلاصة فصل اول<br />
حجره :(Cell) واحد اساسى ساختمانى و وظيفوى اجسام زنده است كه بار اول در سال<br />
1665 م توسط رابرت هوك در چوب كارك مشاهده و نام حجره به آن داده شد.<br />
نظريه حجروى بالاى نكات ذيل استوار است.<br />
1. حجره واحد اساسى تمام موجودات زنده است.<br />
2. موجودات زنده از يك يا چند حجره به وجود آمده است.<br />
3. حجرات جديد از حجرات قبلى به وجود مى آيد.<br />
مايكروسكوپ آلة است كه به وسيله آن اجساميكه به واسطه چشم ديده نمى شوند قابل<br />
ديد مى شوند.<br />
مايكروسكوپ ساده عبارت از ذره بين است.<br />
مايكروسكوپ مركب عبارت از مايكروسكوپ است كه كم از كم دو عدسيه داشته باشد،<br />
كه يكى آن عدسيه چشم و ديگرى آن ابجكتيف است.<br />
الكترون مايكروسكوپ براى بار اول در سال 1932 م. توسط روسكا (Ruska) كشف<br />
گرديد.<br />
11
سؤالات فصل اول<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و براي پر كردن جاهاى خالى بدور جواب<br />
صحيح دايره بكشيد.<br />
حجرة زنده به واسطه مايكروسكوپ براى بار اول از طرف )<br />
شد.<br />
د: دوجاردين<br />
ج: ليون هوك ب: رابرت هوك الف: ارسطو<br />
( مشاهده شد.<br />
درسال 1838 م. انساج نباتى توسط ) د: هيچكدام<br />
ج: موهل ب: شلايدن<br />
الف: شوان ( مشاهده كرد.<br />
در شش هاى بقه براى بار اول جريان خون را )<br />
ج: رابرت هوك د: ليون هوك<br />
ب: شوان الف: مالپيگى جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جمله صحيح حرف «ص» و در<br />
مقابل جملة غلط حرف «غ» بنويسيد.<br />
(<br />
1- يك مايكرون صدم حصة ملى متر است. ) (<br />
2- ويروس ها نسبت جسامت كوچك به ملى مايكرون اندازه مى شوند. ) به سوالات ذيل جواب بدهيد:<br />
در مايكروسكوپ، براى ديدن اجسام كوچك مثل بكتريا عوض عدسيه چشم كدام<br />
نوع عدسيه به كار برده ميشود.<br />
سه فرق عمدة مايكروسكوپ مركب و الكترون مايكروسكوپ را واضح سازيد.<br />
نكات اساسى نظريه حجروى را واضح نماييد.<br />
( ديده<br />
12
فصل دوم<br />
ساختمان حجره Structure) :(Cell<br />
با وجوديكه حجره واحد اساسى موجودات زنده است ولى تمام<br />
حجرات يك قسم نيستند. حجرات از نظر شكل، جسامت و<br />
وظايف از همديگر فرق دارند. از لحاظ شكل بعضى حجرات گرد<br />
يا مكعبى، استوانه يى، كثير الاضلاع و بعضى ها ساختمان و شكل<br />
ستاره مانند دارند.<br />
حجرات از نظر جسامت نيز تفاوت دارند، بعضى بسيار كوچك<br />
است؛ مثل: اميب، بكتريا و غيره كه از يك حجره ساخته شده<br />
اند. ولى بعضى آنها بزرگتر اند؛ مثل: حجرة عصبى كه تا يك متر<br />
مى رسد. طول حجرة رشتوى Cell) (Fiber تقريباً به مى<br />
رسد. همچنان حجرات موجودات زنده پروكاريوت مانند حجرات<br />
موجودات زنده يوكاريوت داراى هستة منظم نمى باشد. با ختم اين<br />
فصل قادر خواهيد بود تا:<br />
با حجرات موجودات زنده پروكاريوت ها و يوكاريوت ها آشنا<br />
شده و آنها را از همديگر فرق نماييد. همچنان ساختمان حجرات<br />
يوكاريوت ها، اعضاء، ارگانيل ها و وظايف آنها را بدانيد و فرق<br />
حجرات حيوانى و نباتى را كرده بتوانيد.<br />
6 0m m<br />
13
حجرات پروكاريوت و يوكاريوت:<br />
موجودات زنده از لحاظ داشتن و نداشتن هسته هاى منظم به دو نوع اند:<br />
1- پروكاريوت ها.<br />
2- يوكاريوت ها.<br />
پروكاريوت :(Prokaryota) پروكاريوت از دو كلمة تركيب<br />
گرديده است،پرو (Pro) به معنى ساده يا ابتدايى و كاريون(Karyon)<br />
به معنى داخل يا هسته مى باشد. در حجرات اين موجودات زنده هسته<br />
وجود ندارد، ميتوكاندريا، اجسام گلجى هم در آنها ديده نمى شود.<br />
اين ها داراى ريبوزوم بوده ولى نسبت به يوكاريوت كوچكتر است. ديوار<br />
حجروى شان نيز فرق دارد. حجرات<br />
مذكور يك كروموزوم دارد كه از<br />
يك ماليكول دراز DNA ساخته<br />
ديوار حجروى<br />
شده است و در مواد هسته قرار داشته<br />
غشاى حجروى<br />
و كدام غشا بدور آن موجود نيست.<br />
رايبوزوم<br />
در هنگام تقسيم حجروى كروموزوم<br />
هاى مشخص به وجود نمى آيد.<br />
فلاجيل<br />
در تقسيم مراحل ميوسس ندارند.<br />
آرك بكتريا و يو بكتريا از جملة<br />
پروكاريوت ها اند شكل (2-1).<br />
غشاى خارجى<br />
DNA<br />
(2-1) شكل بكتريا<br />
يوكاريوتا :(Eukaryota) يو (Eu) به معنى حقيقى و Karyon<br />
به معنى هسته است.<br />
اين موجودات زنده هستة حقيقى دارند، داراى غشاى هستوى بوده،<br />
كروموزوم آنها از كروماتين ساخته شده است. ساختمان انساج شان<br />
پيچيده است، به استثناى موجودات زنده پروكاريوت متباقى تمام<br />
موجودات وحيدالحجروى و كثيرالحجروى شامل موجودات زندة<br />
يوكاريوت مى باشند.<br />
14
شماره<br />
1<br />
فرق بين حجرات پروكاريوت و يوكاريوت:<br />
مشخصات<br />
ميتوكاندريا<br />
ندارد<br />
پروكاريوت<br />
دارد<br />
يوكاريوت<br />
اندوپلازميك<br />
ريتيكولم (ER)<br />
ندارد<br />
دارد<br />
2<br />
كلوروپلاست<br />
ندارد<br />
دارد<br />
3<br />
اجسام گلجى<br />
ندارد<br />
دارد<br />
4<br />
غشاى هستوى<br />
ندارد<br />
دارد<br />
5<br />
ريبوزوم<br />
دارد، مگر خورد<br />
بزرگ مى باشد<br />
6<br />
ميتوسس<br />
ندارد<br />
دارد<br />
7<br />
8<br />
ديوار حجروى<br />
ندارد<br />
حجرات نباتى<br />
دارد<br />
ساختمان حجره، اعضا (اورگانيل) و وظايف:<br />
حجرات پروكاريوت و يوكاريوت از لحاظ ساختمان چه فرق<br />
دارند؟<br />
با وجوديكه حجرات از لحاظ شكل، جسامت و ساختمان با هم فرق<br />
دارند، ولى گفته مى توانيم كه تمام حجرات از پروتوپلازم ساخته<br />
شده است. پروتوپلازم مادة زنده است كه تمام مشخصات زنده گى<br />
در آن ديده مى شود و تا وقتيكه حجره زنده مى باشد فعاليت هاى<br />
حياتى در آن به سر مى رسد. به صورت عموم حجرات يوكاريوت<br />
ها داراى سه قسمت عمدة ذيل مى باشد:<br />
1- غشاى حجروى Membrane) :(Cell حجرات نباتى در پهلوى<br />
غشاى حجروى داراى ديوار حجروى نيز مى باشند.<br />
-2 سايتوپلازم .(Cytoplasm)<br />
-3 هسته .(Nucleus)<br />
15
فكر كنيد:<br />
هرگاه حجرات نباتى ديوار حجروى نميداشت در حجرات مذكور كدام حالت به ميان مى آمد؟<br />
شكل (2-2): ديوار حجروى<br />
ديوار حجروى Wall) :(Cell حجرات نباتى توسط يك ديوار<br />
محكم سلولوزى احاطه گرديده اند. سلولوز قند چند قيمته بوده كه از<br />
سايتوپلازم به وجود مى آيد و مواد مرده اند.<br />
ديوار حجروى حجم معين حجرة نباتى را حصار نموده است كه شكل<br />
و ساختمان حجره را به طور طبيعى آن<br />
حفظ كرده است.<br />
در حجرات حيوانى ديوار حجروى<br />
ديوار حجروى<br />
موجود نيست، صرف غشاى حجروى<br />
دارند. در نباتات عادى ديوار حجروى به<br />
چوب تبديل مى شود. ديوار حجروى از<br />
سه قسمت ساخته شده است:<br />
.1 ديوار اولى Primary Wall<br />
.2 ديوار ثانوى Secondary Wal<br />
.3 ديوار وسطى Lamella) .(Middle<br />
ديوار اولى ديوار حقيقى است و از سلولوز ساخته شده است. ديوار<br />
دومى يا ثانوى به داخل ديوار اولى واقع بوده، سخت و ضخيم بوده از<br />
سلولوز و موم (Wax) ساخته شده است.<br />
ديوار وسطى آن ساختمانى دارد كه به پردة غير سلولوزى مشابه است<br />
و در ساختن انساج با حجرات كمك مى كند.<br />
غشاى حجروى Membrane) :(Cell حجرات موجودات<br />
زنده توسط يك غشاى نازك احاطه شده اند. اين پرده در حجرات<br />
نباتى با ديوار حجروى به اندازة نزديك است كه به سختى قابل ديد مى<br />
باشد. غشاى حجروى از پروتين و شحم ساخته شده است و محتويات<br />
سايتوپلازم را احاطه نموده است. غشاى حجروى خاصيت نيمه قابل<br />
نفوذ Permeability) (Semi دارد.<br />
16
غشاى حجروى بر علاوة اينكه حجره را محافظت مى نمايد. دخول و<br />
خروج مواد نيز از طريق آن صورت ميگيرد. يعنى به مواديكه حجره<br />
ضرورت دارد اجازه دخول ميدهد و به مواد بيكاره وغيره ضرورى<br />
داخل حجره اجازه خروج ميدهد كه اين عمل غشاى حجروى را عمل<br />
انتخابى نفوذ يا سلكتيوپرميبلتى Permeability) (Selective<br />
ميگويند. غشاى حجروى قابليت ترميم قسمت هاى تخريب شدة<br />
خود را دارد.<br />
شكل (2-3): غشاى حجروى<br />
سايتوپلازم و اورگانيل ها Organelles) :(Cytoplasm &<br />
فكر كنيد:<br />
آيا سايتو پلازم جسم زنده است؟ از جملة پروتوپلازم است يا خير؟<br />
در سايتو پلازم كدام نوع اجسام مرده وجود دارند؟<br />
اصطلاح سايتوپلازم به تمام اجسام زندة گفته مى شود كه در اطراف<br />
هسته قرار دارند. در سال 1935 م. دوجاردين سايتوپلازم را چنين<br />
تعريف كرد: سايتوپلازم مادة نيمه شفاف و سرشناك لزجى است كه<br />
خاصيت ارتجاعى و انقباضى دارد. نور را نسبت به آب كمى زيادتر<br />
و نسبت به روغن كمى كمتر منعكس مى سازد.<br />
اين تعريف فعلاً تغييريافته و گفته ميشود كه: سايتوپلازم مادة نيمه<br />
شفاف، غليظ كلوييدى است كه بين غشاى حجروى و هسته واقع<br />
شده است. در مرحلة اول تمام خاليگاه حجره را پر كرده مى باشد،<br />
17
مگر بعد از انكشاف حجره، شيره حجره از سايتوپلازم جدا گرديده<br />
و واكيول مى سازد. آن قسمت سايتوپلازم كه در پهلوى غشاى<br />
پلازمايى واقع و نسبتاً دانه دار و سخت مى باشد به نام اكتوپلازم<br />
(Ectoplasm) و آن قسمت سايتوپلازم كه در پهلوى غشاى هسته<br />
واقع است به نام اندوپلازم (Endoplasm) ياد مى شود.<br />
از تركيب سايتوپلازم معلوم ميشود كه از مواد عضوى و غيرعضوى<br />
ساخته شده است. مواد عضوى آن عبارت از پروتين، شحم،<br />
كاربوهايدريت مى باشد و مواد غيرعضوى آن شامل آب، نمك ها و<br />
غيره هستند. سايتوپلازم با تغييرات فزيكى ميتواند از نيمه مايع (Sol) به<br />
نيمه جامد (Gel) و از Gel به Sol تبديل گردد. در سايتوپلازم اجسام<br />
كوچك وجود دارد كه به نام انكلوژن بادى Body) (Inclusion<br />
ياد گرديده و به دو نوع اند:<br />
اجسام غير زنده؛ مثل: آب، مواد غذايى وغيره.<br />
اجسام زنده (Organelle) كه قرار ذيل اند:<br />
اندوپلازميك ريتيكولم (ER) Endoplasmic Reticulum<br />
در سايتوپلازم ساختمان هاى شبكه يى تيوب مانند ديده ميشوند<br />
كه به نام اندوپلازمك ياد ميشوند. بعضى ER از غشاى حجروى<br />
تا غشاى هستوى مى رسد. ER در بالاى سطح خارجى خود دانه<br />
هاى كوچك ريبوزوم دارد كه اين نوع را ER دانه دار يا گرانولر<br />
(Granular) ميگويند. نوع ديگر آن صاف يا Agranular است<br />
شكل (2-4).<br />
ER صاف<br />
ER ناهموار<br />
ER صاف<br />
ER ناهموار<br />
شكل (2-4): اندوپلازميك ريتيكولم (ER)<br />
رايبوزوم<br />
18
وظايف :ER علاوه بر انتقال مواد ER دانه دار در ساختن و ترشح<br />
پروتين حصه ميگيرد، و ER صاف بر علاوة وظايف ديگر در بدن<br />
دواهاى زهرى را بى ضرر مى سازد.<br />
هم چنان ER براى انزايم ها و ديگر مركبات سطح تعاملات كيمياوى<br />
را وسيعتر مى سازد.<br />
ريبوزوم :(Ribosome) ريبوزوم براى بار اول در سال 1953م.<br />
توسط پالاد Palade در حجره ديده شد. از مشاهدات الكترون<br />
مايكروسكوپ معلوم گرديد كه بالاى برخى ER دانه هاى<br />
كوچك واقع شده است كه به نام ريبوزوم ياد مى شوند. ريبوزوم<br />
يك نوع انزايم هاى خاصى دارند كه در ساختن پروتين سهم مهم<br />
ميگيرد. ريبوزوم به نام نوكليويك پروتين هم ياد مى شود.<br />
فكر كنيد:<br />
ريبوزوم در حجره كدام وظايف را انجام ميدهد؟<br />
هرگاه يك حجره ريبوزوم نداشته باشد در حجره كدام حالت به وجود مى آيد؟<br />
ميتوكاندريا :(Mitochondria) در سال 1900 م. در<br />
سايتوپلازم حجره ساختمان هاي كوچك ميله مانند يا بيضوى<br />
ديده شد كه به نام ميتوكاندريا ياد گرديدند، و به اين ساختمان<br />
ها كاندريوزوم هم گفته مى شوند. ميتوكاندريا مركز تنفس حجره<br />
را تشكيل ميدهد. تركيب كيمياوى آن 90٪ فاسفولپيد است.<br />
ميتوكاندريا توسط دو پوش (غشاء) احاطه گرديده است كه يكى آن<br />
پوش خارجى و ديگرى آن پوش داخلى مى باشد. پوش داخلى آن<br />
ساختمان تاب خورده دارد.<br />
خاليگاه مابين ميتوكاندريا از نوع مادة به نام متريكس پرگرديده<br />
است. ميتوكاندريا داراى انزايم و كو انزايم مى باشد كه در تنفس<br />
حجره سهم مهم ميگيرد.<br />
90٪ انرژى براى فعاليت هاى كيمياوى حجره توسط ميتوكاندريا تهيه<br />
مى شود. علاوتاً وظايف كنترول آب، كلسيم و آيون هاى غير عضوى<br />
19
را بدوش دارد. مقدار زياد انرژى كه به اثر عملية اوكسيديدشن به<br />
وجود مى آيد به شكل ATP ذخيره مى شود ازين لحاظ ميتوكاندريا<br />
مركز عمدة توليد انرژى و تنفس خوانده مى شود.<br />
ماليكول عضوى و اكسيجن Organic<br />
Molecules & CO2<br />
غشاى خارجى Membrane) (Outer<br />
غشاى داخلى Membrane) (Inner<br />
CO2<br />
ATP<br />
Matrix<br />
Cristae<br />
انزايم هاى تنفسى<br />
(Respiratory Enzymes)<br />
شكل (2-5): مايتوكاندريا<br />
ليزوزوم :(Lysosome) براى بار اول در سال 1950 توسط<br />
يك نفر عالم به نام ديوى (Dewy) در حجره كشف گرديد و<br />
عموماً در حجرات حيوانى ديده مى شود. اين اجسام از ميتوكاندريا<br />
كوچكتر مى باشند و توسط يك غشاء پوشانده شده است. اين ها<br />
انزايم هاى هضمى داشته و مواد پروتينى را تجزيه مى كند. هرگاه<br />
غشاى آن بريده شود انزايم مذكور سبب تخريب سايتوپلازم ميشود.<br />
وظايف ليزوزوم: حجرات پير و تخريب شده را با انساج اضافى<br />
و غير ضرورى از بين مى برد هم چنان در انكشاف حيوانات سهم<br />
ميگيرند. به طور مثال: دم چوچة بقه در اثناى انكشاف توسط ليزوزوم<br />
از بين ميرود.<br />
اجسام گلجى Apparatus) :(Golgi اين اجسام براى<br />
بار اول در سال 1898م. توسط عالم ايتالوى به نام كاميلوگلجى<br />
Golgi) (Camello در حجرة حيوانى كشف گرديد.<br />
20
موجوديت آن در حجرات نباتى در شك است. الكترون مايكروسكوپ<br />
نشان داده است كه اجسام گلجى به شكل خريطه هاى هموار واقع<br />
گرديده و توسط غشاء از همديگر جدا شده است. اجسام گلجى به<br />
حيث دستگاه بسته بندى پروتين Factory) (Protein Packing<br />
كار مى كند. طوريكه ماليكول هاى پروتين را از ER گرفته و بسته<br />
بندى مى نمايد، كه بعداً به سطح حجره<br />
به وظايف جداگانه فرستاده ميشود. هم<br />
چنان در فعاليت هاى ترشحى حجره و<br />
تركيب قندها حصه ميگيرند.<br />
شكل (2-6): اجسام گلجى<br />
سنتروزوم :(Centrosome) در حجرات حيوانى در پهلوى<br />
هسته ساختمان هاى ستاره مانند ديده ميشود كه به نام سنتروزوم ها ياد<br />
ميشوند. به روى سنتروزوم دانه هاى خورد و كوچك به نام سنتريول<br />
ها موقعيت داشته و سنتريول ها در وقت تقسيم حجرة حيوانى به<br />
شكل ستاره ها به دو قطب حجره حركت مى كند و در تقسيم حجره<br />
حصه ميگيرند. سنتريول ها در وقت تقسيم حجره نمايان گرديده و<br />
بعداً ناپديد مى شوند.<br />
پلاستيدها :(Plastids) تحقيقات مورفولوژيكى واضح<br />
ساخته است كه پلاستيدها شكل كروى يا پياله مانند و يا ساختمان<br />
هاى سايتوپلازمك بيضوى شكل دراز اند. پلاستيدها صرف در<br />
حجرات نباتى ديده ميشوند، در حجرات حيوانى و فنجى ها وجود<br />
ندارد.<br />
پلاستيدها از نقطه نظر داشتن مواد رنگه (Pigments) و وظايف به<br />
سه نوع اند قرار ذيل:<br />
1- كلوروپلاست :(Chloroplast) پلاستيدهاى سبز كلوروفيل دار<br />
21
غشاى خارجى<br />
غشاى داخلى<br />
بوده كه در تركيب ضيايى سهم ارزنده دارد. حجراتى كه وظيفه غذا<br />
سازى و تركيب مواد را انجام ميدهند پلاستيدها در آن زياد ميباشد.<br />
2- كروموپلاست :(Chromoplast) پلاستيدهاى رنگه بوده<br />
كلوروفيل ندارند ولى پگمنت هاى رنگة ديگرى مثل: زرد، نارنجى،<br />
سرخ و مواد كاروتينوييد (Carotinoid) دارد كه در ميوه، گل<br />
نبات و برگ هاى خزانى رنگ زرد يا رنگ هاى مختلف ديگر به<br />
وجود مى آورد.<br />
3- ليكوپلاست :(Leucoplast) پلاستيد هاى بى رنگ بوده كه معمولاً<br />
در حجرات ريشه و ساقه هاى زيرزمين ديده ميشوند. اين پلاستيدها<br />
بعضى مواد مثل: نشايسته و پروتين را ذخيره ميكند. ليكوپلاست ها<br />
يك نوع انزايمى دارند كه گلوكوز را به نشايسته تبديل مى نمايد.<br />
پلاستيدهاى كه نشايسته دارند به نام<br />
اميلوپلاستيد (Amiloplastide)<br />
غشاى داخلى<br />
شكل (2-7): كلوروپلاست<br />
غشاى خارجى<br />
ياد ميشوند. پلاستيد ها به مرور زمان<br />
از يك حالت به حالت ديگرى تبديل<br />
ميشوند. مثلاً: بادنجان رومى از رنگ<br />
سبز به رنگ سرخ مبدل ميشود. و<br />
يا برگ هاى سبز نباتات در خزان<br />
زرد ميشود. اگر كچالو در آفتاب<br />
گذاشته شود رنگ آن به سبز تغيير<br />
مى خورد. در دو تغيير اولى كلوروپلاست به كروموپلاست و در تغيير<br />
سومى ليكوپلاست به كلوروپلاست تبديل ميگردد. پلاستيدها از مواد<br />
رنگة ابتدايى (پروپلاستيدها) به وجود مى آيند.<br />
فكر كنيد:<br />
هرگاه حجرات نباتى پلاستيدها را نميداشتند در نباتات و ايكوسيستم چه تأثير مى كرد؟<br />
هسته :(Nucleus) آيا حجره بدون هسته زنده مانده مى تواند؟<br />
هسته براى بار اول در سال 1831 م. توسط رابرت برون Robert)<br />
(Brown سكاتلندى كشف گرديد.<br />
هسته جسم مدور و غليظ بوده معمولاً در بين حجره موقعيت دارد.<br />
22
هسته تمام فعاليت هاى بيولوژيكى حجره را كنترول نموده و در<br />
انتقال خواص ارثى رول عمده دارد. به استثناى بكتريا و الجى هاى<br />
سبز (پروكاريوت ها) كه هسته مشخص ندارند متباقى تمام اجسام<br />
زنده (يوكاريوت ها) داراى<br />
هسته مشخص مى باشند.<br />
هسته چه<br />
هسته داراى قسمت هاى<br />
ذيل مى باشد:<br />
غشاى هستوى.<br />
پلازماى هستوى.<br />
هسته چه.<br />
پوش هستوى<br />
شكل (2-8): هسته<br />
غشاى هستوى: هسته به وسيله يك پردة نازك احاطه شده است.<br />
پرده مذكور از دو طبقة پروتين تركيب و نيمه قابل نفوذ ميباشد.<br />
غشاى هستوى بين سايتوپلازم و مواد هستوى ارتباط قايم نموده كه<br />
وظيفه آن تنظيم و عبور مواد بين هسته و سايتوپلازم مى باشد.<br />
پلازماى هستوى: در داخل هسته، شيرة هستوى يا Necleoplasm<br />
كه به نام كاريوپلازم (Karioplasm) هم ياد ميشود موجود است.<br />
در داخل هسته تارهاى جال مانند به نام كروماتين ديده ميشوند.<br />
كروماتين در وقت تقسيم هسته شكل كوتاه و ضخيم را گرفته و به<br />
نام كروموزوم ياد ميكند. بالاى كروموزوم ها دانه هاى كوچك به<br />
نام Gen موقعيت دارند كه خواص ارثى را انتقال ميدهد. جن از<br />
لحاظ ساختمان كيمياوى DNA است. كروموزوم از نيوكليوپروتين<br />
ساخته شده است. نيوكليوپروتين دو قسمت دارد:<br />
يك قسمت آن پروتين ساده است و قسمت ديگرى آن تيزاب<br />
هستوى (نيوكليك اسيد) مى باشد. تيزاب هستوى دو نوع مى باشد<br />
يكى DNA و ديگرى . RNA<br />
DNA خاص در هسته پيدا ميشود و RNA در سايتوپلازم و هسته<br />
چه ميباشد. RNA سه نوع است:<br />
-1 RNA ريبوزومى RNA) (ribosomal يا : rRNA كه در<br />
ساختن پروتين كمك ميكند.<br />
2- پيام رسان RNA) (Messenger يا : mRNA كه مسئوول<br />
كروماتين<br />
هسته<br />
سوراخ هاى هستوى<br />
23
پيام رسانى جن ها است.<br />
-3 RNA انتقالى RNA) (Transfer يا : tRNA كه امينواسيدها<br />
را به ريبوزوم انتقال ميدهد.<br />
:(Deoxyribo Nucleic Acid) DNA يك تيزاب هستوى<br />
بوده و از واحدهاى (گروپ هاى) بزرگ مركبات عضوى ساخته<br />
شده است كه هر گروپ يا واحد آن به نام نوكليوتايد ياد ميشود.<br />
هر نوكليوتايد به ذات خود اجزاى كوچك دارد كه عبارت اند از:<br />
قند پنج كاربنه ،(Ribose) فاسفيت و قلوى عضوى نايتروجن دارد.<br />
تمام قند هاى آن اوكسى ريبوز پنج كاربنه است.<br />
قلوى هاى آن عبارت از: ادنين (A)، Adenine گوانين (G)، Guanine<br />
تايمين (T)، Thymine و سايتوزين (C) Cytosine مى باشند.<br />
مودل DNA براى بار اول در سال 1953 م توسط واتسن Watson) .D)<br />
و كريك (Crick) كشف گرديد. مودل DNA به شكل مضاعف شكل<br />
زينه رابرى تاب خورده را دارد. بازوهاى دراز آن را داى اوكسى ريبوز<br />
قند و فاسفيت ساخته است و بازوهاى خورد آنرا قلوى هاى مختلف<br />
تشكيل داده است.<br />
OH<br />
O<br />
قلوي<br />
قند<br />
فاسفيت<br />
H<br />
رابطه هاى هايدروجنى<br />
مودل DNA<br />
شكل (2-9): تركيب كيمياوى نوكليوتايد DNA<br />
24
هسته چه :(Nucleolus) در سال 1832 م. توسط واگنر<br />
(Wagner) كشف گرديده ساختمان كوچك و مدور دارد. معمولاً<br />
در يك قسمت هسته قرار ميداشته باشد. هسته چه ذخيره خانه RNA<br />
است. بعضى حجرات يك هسته چه و بعضى هسته چه هاى زياد<br />
دارند.<br />
هسته چه در ساختن پروتين رول عمده دارد. آن عده حجرات كه در<br />
ساختن پروتين حصه نميگيرند يا هسته چة آنها خيلى خورد و يا هيچ<br />
هسته چه نميداشته باشند.<br />
واكيول :(Vacuole) در حجرات حيوانى و نباتى يك نوع<br />
خاليگاه ديده مى شود كه به نام واكيول ياد ميشود. واكيول ها در<br />
حجرات حيوانى كوچك ولى در حجرات نباتى بزرگتر ميباشند.<br />
واكيول توسط يك غشا احاطه شده كه در داخل آن شيرة واكيول<br />
موجود است. واكيول ها يك نوع مايع دارد كه مايع مذكور داراى<br />
اب، نمك ها و مواد غذايى مى باشد. در بعضى واكيول ها مواد رنگه<br />
ديده ميشود؛ مثل: بيتاسيانين و انتوسيانين كه سبب به ميان آمدن رنگ<br />
هاى بنفش، سرخ و آبى ميگردد. واكيول انواع مختلف دارد كه هر<br />
كدام آن وظيفه مشخص را انجام ميدهند؛ مثلاً: واكيول غذايى و<br />
واكيول اطراحى كه در اميب وجود دارد.<br />
واكيول ها<br />
هسته<br />
واكيول<br />
واكيول حجرة حيوانى<br />
شكل (2-10): واكيول<br />
واكيول حجرة نباتى<br />
25
غشاى پلازمايى<br />
شكل (2-11): سايتوسكليتون<br />
سايتوسكليتون :(Cytoskeleton) در<br />
سايتوپلازم ساختمان هاى پروتينى به شكل توته يا تار<br />
مانند ديده ميشود كه به نام سايتوسكليتون ياد ميشوند.<br />
اين ساختمان در سايتوپلازم، اورگانيل ها و ديگر<br />
مواد را محكم نگهداشته است و در حجره به حيث<br />
اسكليت و عضله كار مى نمايد.<br />
غشاى حجروى را از عميق شدن (فرورفتگى) محافظه<br />
كرده و با حجرات زياد در حركت كمك مى نمايد.<br />
سايتوسكليتون از سه نوع پروتين ساخته شده است.<br />
مايتوکاندريا<br />
يك نوع پروتين آن ساختمان تيوب مانند داشته و دو<br />
نوع ديگرى آن تارهاى (فايبرها) است كه در حجرات<br />
اعضا و عضلات هم پيدا ميشود.<br />
در بعضى حجرات يك عده ساختمان هاى كوچك هم ديده ميشود<br />
كه بعضى از آنها قرار ذيل است:<br />
مژه (Cilia) و قمچين (Flagella) : بعضى حجرات حيوانى<br />
و نباتى بالاى سطح خارجى خود ساختمان هاى موى مانند دارد.<br />
اين تارها اگر كوتاه و تعداد شان زياد باشد به نام سليا و اگر تعداد<br />
شان كم و دراز باشد به نام قمچين يا Flagella ياد ميشوند. اين<br />
ساختمان ها با حجره در حركت كمك مى نمايد. عموماً در حيوانات<br />
وحيدالحجروى و كثيرالحجروى كوچك و حجرات جنسى مذكر<br />
ديده ميشود.<br />
كينتوزوم :(Kentosome) در حجرات سليا و فلاجيل دار به<br />
شكل سنتروزوم ساختمان هاى كوچك به نام كينتوزوم موجود است<br />
كه حركت سليا و فلاجيل را تنظيم مى نمايد.<br />
مايكروتيوبول ها: ساختمان هاى دراز استوانه يى است كه در<br />
حجرات حيوانى و نباتى ديده ميشود. اينها از پروتين ساخته شده و<br />
اعضاى حركى حجره است مانند: دم سپرم.<br />
مايكروفلامنت: تارهاى پروتينى است كه در حركت حجره حصه<br />
ميگيرد و ميتواند كه در حجرات حيوانى و نباتى سايتوپلازم را به حركت<br />
بياورد. هم چنان در انقباض اعضاى حجرات حيوانى سهم ميگيرد.<br />
ER<br />
رايبوزوم<br />
سايتوسكليتون<br />
26
پروكسوزوم: مانند ليزوزوم اجسام كوچك بوده و داراى انزايم<br />
هضمى و تجزيه كننده (Oxidative) اند.<br />
گلاى اوكسى زوم: اجسام كوچك انزايم دار اند كه شحم را به<br />
كاربوهايدريت تبديل ميكند. در دانه هاى حجرات نباتى به طور<br />
مشخص شحم را ذخيره ميكند.<br />
فرق هاى حجرات حيوانى و نباتى:<br />
شماره<br />
مشخصات<br />
حجره حيوانى<br />
حجره نباتى<br />
ديوار حجروى<br />
ندارد<br />
دارد<br />
1<br />
پلاستيد<br />
ندارد<br />
دارد<br />
2<br />
سنتروزوم<br />
دارد<br />
ندارد<br />
3<br />
واكيول<br />
خورد و يا زياد<br />
يك و بزرگ ميباشد.<br />
4<br />
هسته<br />
در بين حجره<br />
ميباشد<br />
در يك طرف حجره<br />
قرار دارد.<br />
5<br />
تقسيمات حجروى<br />
در آخر مرحلة<br />
تيلوفيز<br />
به واسطه عميق<br />
(فرورفتگى) شدن<br />
تقسيم ميشود.<br />
Cell Plate يا در بين<br />
حجره ديوار سلولوزى<br />
به وجود مى آيد.<br />
6<br />
27
خلاصة فصل دوم<br />
به صورت عموم حجرات موجودات زندة يوكاريوت از سه قسمت عمدة ذيل ساخته شده<br />
است:<br />
غشاى حجروى، سايتوپلازم و هسته.<br />
غشاى حجروى عبارت از يك پردة نازك است كه از طبقات پروتينى و شحمى ساخته<br />
شده و نيمه قابل نفوذ ميباشد.<br />
سايتوپلازم مادة شفاف نيمه كلوييدى غليظ بوده و آن قسمت سايتوپلازم كه به غشاى<br />
حجره نزديك است به نام اكتوپلازم و آن قسمت كه نزديك پوش هسته است به نام<br />
اندوپلازم ياد ميشود.<br />
سايتوپلازم از مواد عضوى و غيرعضوى تركيب گرديده است.<br />
هسته براى بار اول از طرف برون كشف گرديد كه مركز حجره گفته ميشود و تمام<br />
فعاليت هاى بيولوژيكى حجره را كنترول مى نمايد.<br />
سايتوسكليتون: در داخل سايتوپلازم توته هاى پروتينى موجود است كه به شكل اسكليت<br />
و عضله فعاليت ميكند. غشاى حجروى را از عميق شدن (فرورفتگى) محافظت كرده و با<br />
بعضى حجرات در حركت كمك ميكند.<br />
موجودات زنده از لحاظ داشتن و نداشت هستة منظم به دو نوع مى باشند.<br />
1- پروكاريوت: پرو (ساده يا ابتدايى) و كاريوت به معنى هسته. در حجرات پروكاريوت ها<br />
هسته منظم ديده نمى شود. غشاى هستوى نداشته و مواد هستوى در سايتوپلازم به صورت<br />
غير منظم منتشر ميباشد.<br />
2- يوكاريوت: موجودات زنده اند كه هستة منظم داشته و هستة آن توسط غشا پوشانده<br />
شده است.<br />
شماره<br />
ساختمان هاى<br />
پروتوپلازميك حجره<br />
وظايف فزيولوژيكى آنها<br />
غشاى پلازمايى<br />
هسته<br />
هسته چه<br />
نيمه قابل نفوذ بوده، وظيفه جذب و<br />
كنترول دارد.<br />
تركيب :DNA انتقال خواص ارثى و<br />
جنتيكى، كنترول فعاليت هاى بيولوژيكى.<br />
تركيب ، RNA تركيب پروتين<br />
1<br />
2<br />
3<br />
28
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
ميتوكاندريا<br />
ريبوزوم<br />
اندوپلازميك ريتيكولم<br />
ليزوزوم<br />
تنفس حجره و توليد انرژى<br />
تركيب پروتين<br />
انتقال مواد، حركت و ساختن پروتين<br />
انزايم هاى هضمى دارد و مواد<br />
پروتينى را تجزيه ميكند.<br />
سنتريول<br />
پلاستيدها<br />
در تقسيمات حجرات حيوانى حصه ميگيرد.<br />
در حجرات نباتى ديده ميشوند، مواد<br />
خوراكه مى سازد، رنگ هاى مختلف<br />
توليد ميكند، مواد را ذخيره ميكند.<br />
8<br />
9<br />
اجسام گلجى يا گلجى بادى فعاليت ترشحى حجره و تركيب قند.<br />
مقايسه حجره هاى حيوانى و نباتى و خلاصه فرق هاى آنها:<br />
حجرة حيوانى<br />
سنتريول<br />
رايبوزوم هاى ازاد<br />
واكيول<br />
مايتوكاندريا<br />
هسته<br />
هسته چه<br />
ليزوزوم<br />
10<br />
غشاى پلازمايى<br />
رايبوزوم<br />
اجسام گلجى<br />
سايتوپلازم<br />
سايتوسكليتون<br />
ER<br />
سايتوسكليتون<br />
كلوروپلاست<br />
واكيول<br />
ديوار حجروى<br />
حجرة نباتي<br />
شكل (2-12): مقايسه و فرق حجره هاى حيوانى و نباتى<br />
29
سؤالات فصل دوم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و براى پر كردن جاهاى خالى بدور جواب<br />
صحيح دايره بكشيد.<br />
ريبوزوم براى بار اول از طرف ........................... كشف شد.<br />
ج: گلجى ايتالوى د:هيچكدام<br />
الف: برون ب: پالاد<br />
پروكاريوت موجودات زندة اند كه ............................<br />
الف: هستة منظم دارد ب: هسته منظم ندارد ج: الف وب هردو د:هيچكدام<br />
سايتوسكليتون در سايتوپلازم ساختمان هاى پروتينى است كه ................ فعاليت<br />
ميكند.<br />
الف: به شكل اسكليت ب: انتقال مواد ج: به شكل عضله د: الف و ب<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جمله صحيح حرف "ص" و در<br />
مقابل جمة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
DNA خاص در هسته ميباشد و RNA در سايتوپلازم و هسته پيدا مى شود. ) (<br />
سايتوپلازم در حالت فزيكى از سول (Sol) به جل (Gel) و از جل به سول تبديل<br />
مى شود. ) (<br />
مثال يوكاريوت بكتريا است كه صرف RNA دارد. ) (<br />
سوالات تشريحى<br />
فرق هاى عمدة حجره حيوانى و نباتى را واضح سازيد.<br />
ميتوكاندريا را با وظايف آن تشريح كنيد.<br />
فرق هاى موجودات زنده يوكاريوت و پروكاريوت را توضيح كنيد.<br />
سايتوسكليتون را تشريح كنيد.<br />
30
فصل سوم<br />
حجره و محيط آن<br />
در دروس گذشته خوانديد كه غشاى هستوى راه دخول<br />
و خروج مواد است. بعضى مواد از آن به آسانى ميگذرد و<br />
بعضى به سختى و بعضى هيچ گذشته نمى تواند. اين كار به<br />
نفوذ انتخابى حجره تعلق دارد، زيرا شرايط داخلى و خارجى<br />
حجره فرق دارد. ازين لحاظ يكى از مشخصات عمده غشاء<br />
كنترول مواد است.<br />
حجم مواد داخل شونده به پردة سايتوپلازم ارتباط دارد. در<br />
اينجا بهتر است انتقال را بدانيم:<br />
انتقال مواد چيست؟ در بدن موجودات زنده حركت مواد از يك<br />
جا به جاى ديگر را انتقال مواد ميگويند. عبور مواد از غشاى<br />
حجره دو نوع است: انتقال فعال و انتقال غير فعال. با مطالعة<br />
اين فصل قادر خواهيد بود تا: طريقه هاى اساسى انتقال حجره<br />
را بدانيد. انتقال غير فعال، عملية نفوذ، عمليه اسموس، انتقال<br />
فعال و هم چنان عمليه هاى اندوسايتوزس و اگزوسايتوزس را<br />
خواهيد دانست و اهميت آنرا درك خواهيد نمود.<br />
31
انتقال غيرفعال Transport) :(Passive<br />
حجرات نباتى مواد مورد ضرورت خود را چطور اخذ مى نمايند؟<br />
بدون مصرف انرژى حركت و عبور مواد از غشاى حجروى به نام<br />
انتقال غيرفعال ياد ميشود.<br />
تحت عنوان انتقال غيرفعال عمليه هاى اسموس و نفوذ مورد مطالعه<br />
قرار داده ميشود:<br />
معلومات اضافي:<br />
غشاى سايتوپلازم از يك طبقة دو ماليكولى فاسفولپيد ساخته شده است. يك قطب هر<br />
ماليكول آن هايدروفوب (Hydrophobe) (يعنى فرار كننده از آب) و قطب ديگرى آن<br />
هايدروفيل (Hydrophile) (يعنى خوش دارندة آب) است.<br />
هايدروفوب در پهلوى داخلى و هايدروفيل در پهلوى خارجى آن قرار دارد و هردو طبقه را<br />
پروتين پوشانده است شكل(3-1).<br />
دم فاسفولپيد سر فاسفولپيد<br />
حصة خوش دارندة آب<br />
حصة كاربوهايدريت<br />
خارج از حجره<br />
حصة پروتين<br />
داخل حجره<br />
فاسفولپيد<br />
طبقة شحمى<br />
انتقال دهندة پروتينى<br />
انزايم<br />
گيرنده هاى پروتين<br />
شكل(3-1): غشاى حجروى<br />
حصه فرار كننده از آب<br />
عملية نفوذ يا انتشار :(Diffusion) عبور ماليكول ها يا آيون<br />
ها از محيط غليظ به محيط رقيق عبارت از عملية نفوذ است. در شكل<br />
(3-2) انتشار يك نوع رنگ را در آب مشاهده كرده ميتوانيم.<br />
براى عبور مواد از غشاى حجروى عملية نفوذ بسيار مهم مى باشد.<br />
آب از طريق غشاى حجروى داخل حجره ميگردد و از يك حجره<br />
به حجرة ديگر به واسطة عملية نفوذ ميرسد. به واسطة عمل تبخير،<br />
آب از طريق ستوماتا از برگ خارج ميشود. عملية نفوذ براى دوران<br />
32
نمك ها كمك مى نمايد. مالكيول هاى كوچك حل شده از خارج<br />
بداخل حجره از طريق غشاى حجروى نفوذ مى كند. در عملية تنفس<br />
موجودات زنده و در عملية تركيب ضيايى نباتات تبديلى گازات<br />
توسط عملية نفوذ صورت ميگيرد.<br />
ج<br />
ب الف شكل (3-2): انتشار يا نفوذ رنگ در آب<br />
فعاليت:<br />
هدف: ميخواهيم نفوذ يك مادة جامد را در آب مشاهده نماييم.<br />
مواد مورد ضرورت: بيكر، آب، پوتاسيم پرمنگنيت يا سلفيت مس.<br />
طرزالعمل: يك بيكر يا گيلاس شيشه يى را تا نيمه از آب پر نماييد.<br />
بعد يك ذرة كوچك پوتاسيم پرمنگنيت يا سلفيت مس را در آب علاوه كنيد.<br />
نتيجه را در كتابچه هاى خود بنويسيد و در صنف بالاى آن بحث نماييد.<br />
فعاليت خارج از صنف:<br />
هدف: مشاهدة تبخير آب در برگ هاى نباتات.<br />
مواد مورد ضرورت: خريطه پلاستيكى و تار.<br />
طرزالعمل: شاگردان را به باغچه مكتب يا به جاى نزديك برده و شاخچه هاى كوچك بيد<br />
و يا درخت شبيه بيد را گرفته و در خريطه پلاستيكى داخل نماييد. دهن خريطه به واسطه تار<br />
بسته كنيد. شاخچه را با خريطة پلاستيكى به حال خود بگذاريد. خريطه را وقتاً فوقتاً مشاهده<br />
نماييد. نتيجه را در كتابچه هاى خود نوشته و در صنف بالاى آن بحث نماييد.<br />
33
الف<br />
ب<br />
شكل (3-3): عملية انتشار<br />
ج<br />
عملية آسموسس :(Osmosis)<br />
زمانيكه آب از غشاى حجروى به واسطه عملية نفوذ عبور كند و<br />
حجره آنرا جذب نمايد عمل تازه شدن يا شادابيت صورت ميگيرد.<br />
هرگاه از نبات آب زياد خارج شود پروتوپلازم چملك شده و نبات<br />
پژمرده ميشود. اين عمل را پلاسموليسز (Plasmolysis) ميگويند.<br />
عملية آسموسس در عبور مواد از غشاى حجروى بسيار اهميت دارد<br />
و آنرا چنين تعريف مى نمايم:<br />
عبور مايع يا آب از يك غشاى نيمه قابل نفوذ به نام آسموسس ياد<br />
ميشود. يا به عبارت ديگر:<br />
حركت آب از محيط ماليكول هاى زياد آب به محيط ماليكول هاى<br />
كمترى آب به نام آسموسس ياد ميشود. آسموسس را وقتى مشاهده<br />
كرده مى توانيم كه يك محلول با غلظت زياد (محلول بوره) توسط<br />
يك پردة نيمه قابل نفوذ از آب جدا شود. چون پرده نيمه قابل نفوذ<br />
است بناءً ماليكول هاى بزرگ از آن عبور كرده نمى توانند ولى<br />
ماليكول هاى كوچك به آسانى از آن عبور مى كنند. ماليكول هاى<br />
آب به هر دو طرف جريان پيدا ميكند.<br />
ازينكه غلظت يا تراكم ماليكول هاى اب در آب خالص نسبت به<br />
محلول بوره در آب زياد است، لذا يك تعداد زياد ماليكول ها داخل<br />
محلول ميشود. اين حالت تا وقتى دوام مى كند كه بين دخول و<br />
خروج تعادل برقرار گردد. تفاوت يك نواخت فشار محلول كه به<br />
شكل فشار هايدروستاتكى معلوم مى شود به نام فشار آسموس ياد<br />
34
ميشود. فشار مذكور با ازدياد مادة منحله زياد ميشود، هرگاه غلظت<br />
ماده منحله در داخل حجره نسبت به خارج زياد باشد، آب از خارج<br />
به داخل نفوذ ميكند. آسموس<br />
بعد از آسموس<br />
انتقال غير فعال است. زيرا اين<br />
عمليه به انرژى ضرورت ندارد<br />
و با تفاوت غلظت جريان پيدا<br />
ميكند شكل (3-4) ديدن عملية<br />
آسموس.<br />
قبل از آسموس<br />
پردة انتخابى نيمه قابل نفوذ<br />
ماليكول هاى آب<br />
ماليكول هاى بوره<br />
شكل (3-4): عملية آسموس<br />
معلومات اضافي:<br />
محلول هايپرتونيك: محلول هاى كه غلظت و فشار آسموتيك آنها از محلول معيارى يا<br />
از فشار آسموتيك حجره<br />
زياد باشد به نام محلول<br />
هايپرتونيك ياد ميشود.<br />
هرگاه حجرة حيوانى<br />
يا نباتى در محلول<br />
هايپرتونيك انداخته شود<br />
آب از حجره خارج شده<br />
چملك ميشود.<br />
و حجره چملك يا پلاسموليز ميگردد.<br />
الف<br />
:Hypertonic Solution<br />
آب از حجره خارج و غشاى پلازما<br />
ب<br />
:Hypotonic Solution<br />
آب به حجره داخل ميشود، در<br />
نتيجه اگر ديوار حجره ضعيف<br />
باشد، حجره ميترقد.<br />
ج<br />
:Isotonic Solution<br />
آب در حالت تعادل<br />
(٥-٣) شکل: الف، ب، ج<br />
محلول هايپوتونيك: محلول هاى كه فشار آسموتيك و غلظت آنها از محلول معيارى يا از<br />
فشار آسموتيك حجره كم باشد به نام محلول هايپوتونيك ياد ميشود. هرگاه حجرة حيوانى<br />
يا نباتى در محلول هايپوتونيك انداخته شود آب داخل حجره شده عمليه Hemolysis<br />
صورت ميگيرد يعنى آماس نموده و بالآخره مى تركد.<br />
محلول ايزوتونيك: محلول هاى كه غلظت و فشار آسموتيك آنها با فشار آسموتيك حجره<br />
مساوى باشد به نام محلول ايزوتونيك ياد ميشود شكل (3-5).<br />
35
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة عمليه آسموس در مثانه.<br />
مواد مورد ضرورت: آب، محلول الكول و مثانة گوسفند.<br />
طرزالعمل: محلول غليظ آب و الكول را آماده سازيد، بعداً مثانه مذكور را از محلول پر كنيد<br />
و دهن آنرا محكم بسته نماييد. پس از آن به شكل آويزان در بيكر آب خالص (آب مقطر)<br />
بگذاريد. عمليه را وقتاً فوقتاً مشاهده نموده نتيجة آنرا بين خود بحث كنيد و در كتابچه هاى<br />
خود بنويسيد.<br />
عملية آسموس در بدن انسان:<br />
حجرات انسان محلول نمك ها و بعضى محلول هاى مواد ديگر<br />
را دارا است. غشاى حجروى كه خاصيت انتخابى نيمه قابل نفوذ<br />
را دارد حجرات را احاطه كرده است. فرض كنيد يك حجرة<br />
كرويات سرخ را در آب خالص گذاشته باشيم، چه حالت به<br />
ميان خواهد آمد؟ آب از خارج به داخل حجره نفوذ ميكند،<br />
حجره پنديده و بالآخره مى تركد، زيرا فشار در داخل حجره<br />
زياد ميشود و حجره مقاومت بيشتر ندارد. بايد گفت كه تمام<br />
حجرات بدن اين خاصيت را دارد؛ لذا بايد آنها را از تركيدن<br />
محافظت كنيم.<br />
سؤال:<br />
چطور از تركيدن حجرات جلوگيرى كرده مى توانيم؟<br />
به خاطر بايد داشت كه غلظت خون و ديگر مايعات در بدن ما با<br />
غلظت حجره يك سان است ازين سبب آب از حد معين بيشتر داخل<br />
حجره شده نمى تواند.<br />
آسموس در حجرات نباتى: در حجرة نباتى در پهلوى غشاى<br />
حجروى به طرف خارج ديوار سلولوزى واقع است. در حجره نباتى<br />
نمك ها و ديگر مواد به شكل محلول موجود مى باشد. اكثر اين<br />
36
مواد در واكيول جابجا گرديده است. چون حجرة نباتى نيز غشاى<br />
انتخابى نيمه قابل نفوذ دارد اگر حجرة نباتى را داخل آب بسازيم چه<br />
حالت پيش خواهد آمد؟<br />
در اين حالت آب از غشاى و ديوار ميگذرد و داخل واكيول ميشود<br />
و در نتيجه واكيول آماس مى نمايد اما نمى تركد علت اين است كه<br />
ديوار سلولوزى از انبساط زياد جلوگيرى ميكنند.<br />
ديوار حجروى كش مى شود ولى نمى شكند. اين حالت در<br />
جلوگيرى از خشكيدن نبات بسيار كمك مى نمايد تا استوار باقى<br />
ماند. هرگاه تمام حجرات يك برگ كاملاً پنديده باشد حجرات<br />
يكى بالاى ديگرى فشار آورده برگ منبسط ميگردد. اگر نبات آب<br />
را از دست ميدهد حجرات آن حالت پنديده گى را از دست ميدهد<br />
و پژمرده ميشود. اين حالت را پلاسموليزس ميگويند. نبات علفى، كه<br />
چوب ندارند براى اينكه ساقة خود را استوار نگهدارند حالت منبسط<br />
شدن در آن وجود ندارد. پس گفته مى توانيم كه آسموس براى<br />
حجرات حيوانى و نبات يك عمليه ضرورى است.<br />
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة عملية آسموس در زردك.<br />
مواد مورد ضرورت: زردك، چاقو، محلول بوره، كارك و نل شيشه يى.<br />
طرزالعمل: يك زردك كلان را گرفته مابين آنرا توسط چاقو خالى نماييد. بعد بين زردك<br />
را از محلول غليظ بوره پركنيد. سر آنرا توسط كارك بسته كنيد. از كارك يك نل شيشه<br />
يى را بگذرانيد. زردك را در يك بيكر كه آب داشته باشد طورى بگذاريد كه آب تا<br />
نصف زردك برسد. بيكر را در جاى محفوظ بگذاريد. هر روز عمليه را مشاهده نماييد و<br />
در نتيجه به سوال هاى ذيل جواب بدهيد.<br />
چه ديديد؟<br />
از فعاليت بالا چه نتيجه گرفتيد؟ در صنف بالاى آن بحث نماييد و نتيجه را در كتابچه هاى<br />
خود بنويسيد.<br />
37
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة عمليه نفوذ در نبات.<br />
مواد مورد ضرورت: ساقة گلدار نبات، گيلاس شيشه يى و رنگ.<br />
طرز العمل: ساقة يك نبات راكه گل آن برگ سفيد داشته باشد (گل نرگس يا كدام نبات<br />
ديگر) گرفته و در يك گيلاس شيشه يى كه تا نصف آن از آب پر باشد طورى بگذاريد كه<br />
گل از آب گيلاس بيرون باشد. در آب گيلاس رنگ قلم يا كدام رنگ ديگرى بريزانيد،<br />
گيلاس را در جاى محفوظ بگذاريد بعد از مدتى ببينيد كه چه واقع شده است؟ بعد تنه نبات<br />
را از قسمت رنگة آب بالاتر قطع كنيد، مقطع آنرا زير ميكروسكوپ مشاهده نموده نتيجه<br />
را در كتابچه هاى خود بنويسيد.<br />
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة انتقال آب در حجرات كچالو با درنظرداشت تفاوت محيط ها.<br />
مواد مورد ضرورت: كچالو، آب خالص، آب نمكى، نمك.<br />
طرز العمل:<br />
1- در آب خالص چند توتة كچالو را بگذاريد.<br />
2- چند توتة كچالو را گرفته در آب نمكى بگذاريد.<br />
3- بالاى چند توتة كچالو نمك خالص پاش بدهيد.<br />
4- عملية را تعقيب نماييد. نتيجه را در كتابچه هاى خود نوشته و در صنف بالاى آن بحث<br />
كنيد.<br />
اهميت عملية آسموس:<br />
انساج و حجرات نباتات و حيوانات به واسطة پردة پوشيده شده اند<br />
كه نيمه قابل نفوذ مى باشد. ازينرو براى فعاليت هاى زنده گى اجسام<br />
زنده عمليه آسموس خيلى مهم است. زيرا مواد خوراكه و يا ديگر<br />
مواد مورد ضرورت به واسطه عمليه آسموس داخل حجرات بدن<br />
ميگردد؛ مثلاً: جذب مواد خوراكة مفيده در خون و يا در نباتات<br />
جذب مواد از طريق ريشه توسط عملية آسموس انجام ميشود.<br />
38
انتقال فعال Transport) :(Active<br />
با تفاوت غلظت به مصرف انرژى حركت و عبور مواد از غشاى<br />
حجروى به نام انتقال فعال ياد ميشود. غشاى حجروى زنده بوده از<br />
پروتين و شحم ساخته شده است. زمانيكه مواد از آن مى گذرد انرژى<br />
مصرف ميشود. ماليكول هاى بعضى پروتين هاى انتقالى نيز در انتقال<br />
فعال كمك مى نمايد. در انتقال فعال موضوعات ذيل تحقيق ميشود:<br />
اندوسايتوسز :(Endocytosis) اندوسايتوسز يك كلمه يونانى<br />
بوده به معنى داخل شدن در حجره است. اندوسايتوسز يك عملية<br />
انتقال فعال بوده و زمانيكه حجره از خارج با يك توتة مواد مثل<br />
پروتين روبرو شود در غشاى سايتوپلازم پستى و بلندى پيداشده<br />
دورادور مواد را پيچانده و به شكل لفافه آنرا مى پوشاند. پوش يا<br />
لفافه شكل چوشك را گرفته و مواد را به داخل حجره جذب مى<br />
نمايد كه اين عمل را اندوسايتوسز ميگويند.<br />
هرگاه ماليكول هاى جذب شده سخت باشد اين عمل را فاگوسيتوسز<br />
(Phagocytosis) مى نامند. اين عمليه در پروتوزوا (اميب) بسيار<br />
معمول است. كرويات سفيد نيز اين خاصيت را دارد. در عمليه<br />
فاگوسيتوسز در غشاى حجروى يك فرورفتگى مشابه به خريطه<br />
به وجود مى آيد و دورادور ذرات جامد را احاطه نموده و داخل<br />
بدن مى سازد. خريطه ها ساختمان هاى مشابه به پوقانه ها ساخته و<br />
از غشا جدا ميشود و در سايتوپلازم به حركت مى آيد تا زير تاثير<br />
انزايم بيايد. هرگاه مواد جذب شده مايع باشد اين عمل را پينوسيتوسز<br />
(Penocytosis) ميگويد و در شكل (3-5) ديده ميشود.<br />
هسته<br />
مواد خوراكى<br />
ب: اميب<br />
غشاى حجروى<br />
خارج از حجره<br />
هضم<br />
اكزوسايتوسز<br />
شكل (3-6): اندوسايتوسز<br />
فاگوسايتوسز<br />
ويزيكل<br />
داخل حجره<br />
الف<br />
39
اكزوسايتوسز :(Exocytosis) درين عمليه زمانيكه مواد هضم<br />
ناشده و يا مواد فاضله از حجره خارج ميشود، حجره انتقال فعال را<br />
به كار مى انداز و غشاى حجروى مانند اندوسايتوسز عمليه را اجرا<br />
ميكند. درين عمليه پوش (لفافه) مشابه به خريطه دورادور توتة مواد<br />
را احاطه نموده و آنرا به قسمت غشا مى فرستد. اين خريطه غشاى<br />
حجروى را باز نموده و مواد از حجره به خارج دفع ميشود.<br />
خارج از حجره<br />
غشاى حجروى<br />
داخل حجره<br />
شكل (3-7): اكزوسايتوسز<br />
ويزيكل<br />
40
خلاصة فصل سوم<br />
انتقال مواد: در بدن موجودات زنده حركت مواد از يك جا به جاى ديگر به نام انتقال ياد<br />
ميشود. انتقال مواد به دو نوع است:<br />
يكى انتقال فعال و ديگرى انتقال غير فعال.<br />
انتقال غيرفعال: حركت و عبور مواد از غشاى حجروى بدون مصرف انرژى عبارت از انتقال<br />
غير فعال است.<br />
عملية نفوذ: حركت ماليكول ها و يا آيون ها از محيط غليظ به محيط رقيق عبارت از نفوذ مى<br />
باشد.<br />
عملية آسموس: با در نظرداشت تفاوت غلظت دو محيط عبور آب يا كدام محلل ديگر از<br />
غشاى نيمه قابل نفوذ عبارت از آسموس است. قابل ياد آوريست كه حجرات تمام موجودات<br />
زنده توسط غشاى نيمه قابل نفوذ احاطه گرديده است.<br />
انتقال فعال: برخلاف تفاوت غلظت، حركت و عبور مواد از غشاى حجروى كه با مصرف انرژى<br />
صورت ميگيرد انتقال فعال گفته ميشود. اندسايتوسز و اكزوسايتوسز هردو انتقال فعال اند.<br />
اندسايتوسز: يك عملية انتقال فعال است. زمانى كه حجره از طرف خارج با يك توتة مواد مثل<br />
پروتين روبرو شود در سايتوپلازم پستى و بلندى پيداشده مواد را احاطه نموده به طرف داخل<br />
جذب مى نمايد. هرگاه مواد جذب شده قطرات مايع باشد اين عمل را پينوسايتوسز ميگويند.<br />
اكزوسايتوسز عمليه انتقال فعال بوده درين عمليه مواد هضم ناشده از حجره خارج ميشود<br />
درينجا غشاى حجروى؛ مانند: اندوسايتوسز عمل نموده و مواد را خارج مى سازد.<br />
41
سؤالات فصل سوم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد. براى پر كردن جاهاى خالى بدور جواب مناسب<br />
دايره بكشيد.<br />
انتقال غير فعال عبارت از عمليه .......................... ميباشد.<br />
الف: نفوذ ب: اسموس ج: تبخير د: الف، ب و ج<br />
عمليه هاى انتقال فعال عبارت اند از:<br />
الف: اندسايتوسز ب: اكزوسايتوسز ج: هيچكدام د: الف و ب هردو<br />
هرگاه در عملية اندوسايتوسز مواد اخذ شده مايع باشد، اين عمليه عبارت است از:<br />
الف: فاگوسايتوسز ب: پينوسايتوسز ج: هيچكدام د: الف و ب<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جمله صحيح حرف "ص" و در مقابل<br />
جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
از محلول رقيق به محلول غليظ حركت ماليكول ها و يا ايون ها به نام عملية نفوذ ياد<br />
ميشود. ) (<br />
غشاى سايتوپلازم از يك طبقة كه داراى دو ماليكول فاسفولپيد است ساخته شده است. ) (<br />
حجم مواد عبور كننده با پردة سايتوپلازم كدام ارتباط ندارد. ) (<br />
زمانى كه آب يا كدام محلل ديگر به واسطه عمليه نفوذ داخل حجره ميشود به نام عمليه<br />
تبخير ياد ميشود. ) (<br />
42
بخش دوم<br />
ميتابوليزم حجره<br />
انرژى نورى<br />
اکسيجن<br />
كاربن داى اوكسايد<br />
قند كه در برگ ها ساخته شده است<br />
آب<br />
شكل فوق چه را افاده مى كند؟<br />
43
فصل چهارم<br />
تركيب ضيايى :(Photosynthesis)<br />
اجسام زنده براى فعاليت هاى حياتى خود مثل نمو، تكثر وغيره به صورت مسلسل<br />
به انرژى ضرورت دارند. آنها انرژى مورد ضرورت خود را از غذا ميگيرند.<br />
موجودات زندة مختلف غذاى خود را از طروق مختلف به دست مى آورند.<br />
غذايى راكه اجسام حيه ميگيرند در داخل بدن آنها مراحل مختلف كيمياوى را<br />
طى مى نمايند.<br />
تمام فعاليت هاى كيمياوى كه در بدن موجودات زنده (حجره) صورت ميگيرد<br />
به نام ميتابوليزم ياد ميشود. به عبارت ديگر: آن عده تعاملات كيمياوى كه در<br />
بدن موجودات زنده سبب تعمير، تخريب، توليد، ترميم، تكثر و انرژى ميشود به<br />
نام ميتابوليزم ياد ميشود. ميتابوليزم دو قسمت دارد:<br />
1- قسمت تعميرى يا .Anabolism<br />
2- قسمت تخريبى يا .Catabolism<br />
در انابوليزم ماليكول هاى خورد به ماليكول هاى بزرگ تبديل و وظيفه آن ساختن<br />
مواد غذايى و ديگر مواد است كه سبب توليد انرژى، ترمييم و تعمير پروتوپلازم<br />
ميگردد. مثال آن عملية تركيب ضيايى در نباتات است. برخلاف در كتابوليزم<br />
ماليكول هاى بزرگ به ماليكول هاى خورد تجزيه شده و در نتيجه انرژى توليد<br />
ميشود. مثال آن عملية تنفس است.<br />
با مطالعة اين فصل قادر خواهيد بود تا:<br />
تركيب ضيايى، تبديل انرژى نورى به انرژى كيمياوى، ذخيرة انرژى، ساختمان<br />
نبات به ارتباط تركيب ضيايى، جذب انرژى نورى توسط نبات، مراحل تركيب<br />
ضيايى، عوامل تاثير كننده بالاى تركيب ضيايى، انرژى در اجسام زنده و ديگر<br />
موضوعات مربوطه را بدانيد و اهميت آنرا درك نماييد.<br />
44
تبديل انرژى نورى به انرژى كيمياوى و ذخيرة انرژى:<br />
فكر كنيد:<br />
نباتات مواد غذايى خود را چطور مى سازند؟<br />
تركيب ضيايى چيست؟ اين عمليه چطور و در كدام قسمت نبات صورت ميگيرد؟<br />
براى جواب سوال هاى فوق بهتر است تركيب ضيايى را بفهميم،<br />
عمليه و مراحل آنرا بشناسيم. فوتوسنتيز از دو كلمة يونانى گرفته شده<br />
است. فوتو به معنى (نور) و سنتيز به معنى (تركيب) است. تركيب<br />
ضيايى يا فوتوسنتيز عملية است كه نباتات مواد خام (آب و كاربن<br />
داى اوكسايد) را در موجوديت كلوروفيل و انرژى افتاب به شيرة<br />
پخته (قندها) تبديل مينمايد. يا به عبارت ديگر فوتوسنتيز عملية است<br />
كه نباتات انرژى نورى را به انرژى كيمياوى تبديل ميكند. انرژى<br />
كيمياوى حاصله به شكل مواد خوراكه به وجود مى آيد كه هم<br />
خود نبات و هم موجودات زندة ديگر از آن استفاده مينمايد شكل<br />
.(4-1)<br />
كلوروفيل ذرات خورد سبزرنگ (پگمنت ها) مى باشند كه در<br />
كلوروپلاست موجود مى باشد. كلورو پلاست دو قسمت دارد يكى<br />
ستروما Stroma و ديگرى گرانا Grana مى باشد. كلوروفيل انرژى<br />
آفتاب را جذب نموده و انرژى مذكور در گلوكوز ساخته شده ذخيره<br />
ميشود. گلوكوز به نشايسته تبديل ميشود كه بعداً در ساختن مركبات<br />
كلوروپلاست<br />
كلوروپلاست<br />
تركيب ضيايي (Photosynthesis)<br />
نور آفتاب<br />
گلوكوز آب كاربن داى اوكسايد<br />
6CO 2 + 6H 2 O +<br />
C 6 H 12 O 6 + 6O 2<br />
اکسيجن<br />
حجرة نباتى<br />
گرانيم<br />
غشاى تالاكوييد<br />
شكل (4-1): تركيب ضيايي<br />
45
مختلف؛ مثل: پروتين، شحم و ديگر مواد بكار برده ميشود. در حقيقت<br />
كلوروفيل بحيث فابريكه ساختن مواد كار مى نمايد ازينكه نباتات<br />
مواد غذايى خود را خودشان مى سازد ازينرو به نام توليد كننده گان<br />
(Producer) يا Autotophs ياد ميشوند. آن عده موجودات زندة<br />
كه مواد غذايى خود را خودشان ساخته نمى توانند و از مواد غذايى<br />
ساخته استفاده مى نمايند به نام Heterotrophs ياد ميشوند.<br />
كارتن<br />
علف سبز علف سبز علف سبز علف زرد علف سبز علف سبز فعاليت:<br />
هدف: معلوم نماييم كه نور براى كلوروفيل<br />
چقدر ضرورى است.<br />
مواد مورد ضرورت: كارتن يا قطى.<br />
طرز العمل:<br />
1- در خانه يا مكتب يك جاى سبز را<br />
انتخاب كنيد.<br />
شكل (4-2): ضرورت از براى كلوروفيل<br />
2- چوب، قطى يا كارتن را گرفته در يك قسمت چمن بگذاريد.<br />
3- چند روز بعد قطى را دور كرده و ببينيد<br />
كه چه واقع شده است.<br />
4- آيا رنگ كبل يا سبزه زير قطى تغيير كرده است يا خير؟ هرگاه تغيير كرده باشد نتيجة<br />
آنرا بيان و در صنف بالايش بحث نماييد.<br />
فكر كنيد:<br />
رنگ آن قسمت ملى كه در زمين پنهان مى باشد سفيد و آن قسمت كه از خاك بالاتر واقع<br />
است سبز رنگ دارد. عوامل آنرا بيان كنيد.<br />
ساختمان برگ به ارتباط تركيب ضيايى:<br />
قسمت هاى مختلف نباتات وظايف مختلف را انجام ميدهند، به طور<br />
مثال: در برگ نبات و يا جاهاى سبز آن عمل تركيب ضيايى صورت<br />
ميگيرد.<br />
46
برگ :(Leaf) برگ عموماً رنگ سبز دارد كه رنگ مذكور نسبت<br />
موجوديت كلوروفيل مى باشد و تركيب ضيايى و تبخير آب در<br />
برگ صورت ميگيرد.<br />
ساختمان داخلى برگ: هرگاه مقطع عرضانى برگ به واسطه<br />
ميكروسكوپ ديده شود سه قسمت عمده در آن ديده ميشود:<br />
-1 اپى درمس ،(Epidermis) -2 ميزوفيل ،(Mesophyl)<br />
3- بندل يا دسته هاى عروقى Bundle) .(Vascular<br />
1- اپى درمس :(Epidermis) در سطح بالايى و پايانى برگ ها<br />
ديده ميشود. ساختمان بالاى برگ به نام اپى درمس بالايى و ساختمان<br />
تحتانى آنرا به نام اپى درمس پايانى ياد ميشود. در سطح پايانى آن<br />
سوراخ هاى به نام ستوماتا (Stomata) وجود دارد كه تبادلة گازات<br />
و تبخير آب از همين سوراخ ها صورت ميگيرد. هر ستوماتا توسط<br />
دو حجره كه به نام حجرات محافظ يا گارد سل Cell) (Guard<br />
ياد ميشوند احاطه شده است. وظيفة عمدة اپى درمس حفاظت بر گ<br />
است.<br />
-2 ميزوفيل :(Mesophyl)<br />
انساج سبز برگ است كه<br />
در بين اپى درمس بالايى<br />
و پايانى واقع شده است.<br />
حجرات ميزوفيل بالايى<br />
دراز و زاويه مانند بوده كه<br />
به نام Palisade ميزوفيل<br />
ياد ميشود. ميزوفيل پايانى<br />
شكل سفنجى را دارد كه<br />
به نام ميزوفيل سفنجى ياد<br />
ميشود. ، Palisade زير<br />
اپى درمس بالايى واقع<br />
است و قسمت سفنجى<br />
آن زير پاليسد واقع است.<br />
پاليسد و قسمت سفنجى<br />
هردو انساج پارنشيما است.<br />
اپيدرمس فوقانى<br />
ميزوفيل<br />
پاليسيد<br />
سفنجي<br />
اپيدرمس تحتانى<br />
ستوماتا<br />
حجرات محافظ<br />
شكل (4-3): ساختمان برگ<br />
كيوتيكل<br />
زايلم<br />
فلويم<br />
رگ<br />
47
ميزوفيل علاوه بر تركيب ضيايى د رتبادله گازات و تبخير آب كمك<br />
مى نمايد.<br />
3- دسته هاى انتقالى يا وازكولر بندل Bundle) :(Vascular رگ<br />
مابين و وريدهاى برگ را وازكولر بندل ميگويند كه در بين پاليسيد<br />
پارنشيما و پارنشيمايى سفنجى واقع است. نزديك اپى درمس بالايى<br />
زايلم (Xylem) و نزديك اپى درمس پايانى فلويم (Phloem) كه<br />
انساج انتقالى اند واقع شده اند. زايلم آب و منرال ها را از ريشه به برگ<br />
و فلويم شيرة پخته را از برگ به قسمت هاى مختلف نبات مى رساند.<br />
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة ساختمان داخلى برگ شرشم.<br />
مواد مورد ضرورت: برگ شرشم، بكس تسليخ، كچالو، پترى ديش يا قاب شيشه يى،<br />
سلايد، پوش سلايد، ميكروسكوپ، قطره چكان و كاغذ فلتر.<br />
طرز العمل: يك برگ تازة شرشم<br />
را گرفته و در بين دو قسمت<br />
كچالوى قطع شده بگذاريد.<br />
بواسطه چاقو به شكل بسيار نازك<br />
آنرا قطع نماييد. مقطع عرضانى<br />
برگ را بالاى سلايد گذاشته و<br />
هموار نماييد و توسط قطره چكان<br />
يك قطره آب بالاى آن بريزانيد<br />
و ذريعة پوش سلايد آنرا بپوشانيد.<br />
سلايد را توسط كاغذ فلتر و يا<br />
كدام چيز ديگر خشك سازيد. به<br />
اين طريقه سلايد ساخته شد.<br />
يك ويوتي كيكل<br />
زا ليلم<br />
فلو ميم<br />
ستوماتا<br />
محافظ<br />
حجرات<br />
شكل(4-4): مقطع عرضانى برگ شرشم<br />
اپيدرمس فوقانى<br />
پاليسيد<br />
يم زيزوفي ليل<br />
سفنجي<br />
يم زيزوفي ليل<br />
اپ ديدرمس تحتانى<br />
مشاهده: ميكروسكوپ را فوكس و عيار نماييد. بعد سلايد ساخته شده را اول توسط قوه<br />
كوچك بعد توسط قوه بزرگ مشاهده كنيد.، شكل را كه مشاهده نموده ايد آنرا رسم<br />
نموده قسمت هاى مهم آنرا نامگذاري نماييد و با شكل (4-4) مقايسه كنيد.<br />
48
ساختمان كلوروپلاست Chloroplast) :(Structure of<br />
در دروس گذشته خوانديدكه تركيب ضيايى در كلوروپلاست<br />
صورت ميگيرد. كلوروپلاست يك اورگانيل است كه در حجرة<br />
نباتى و بعضى موجودات يك حجروى ديده ميشود شكل (4-5).<br />
حجرة نباتى<br />
كلوروپلاست<br />
پردة خارجى<br />
برگ<br />
پردة داخلى<br />
پردة تالاكوييد<br />
خارج از تالاكوييد<br />
پردة تالاكوييد<br />
پگمنتونه<br />
فضاى تالاكوييد<br />
فضاى تالاكوييد<br />
شكل (4-5): ساختمان كلوروپلاست<br />
هر كلوروپلاست توسط دو پرده احاطه شده است. در داخل<br />
كلوروپلاست در ساختمان هاى به نام گرانا (Grana) يك تعداد<br />
خريطه ها پهلوى همديگر قرار گرفته است كه هر خريطه آن به<br />
نام Thylakoid ياد ميشود. هر تالاكوييد بواسطه يك پرده كه<br />
ماليكول پگمنت در آن جابجا شده پوشيده شده است. خاليگاه درون<br />
كلوروپلاست بواسطه آب پر گرديده است. به همين گونه ماليكول<br />
هاى انتقالى نيز در كلوروپلاست جاى دارند.<br />
جذب انرژى نورى بواسطة نبات:<br />
قسمت ها يا مراحل تركيب ضيايى:<br />
آيا گفته مى توانيد كه عمليه تركيب ضيايى چه قسم تكميل ميشود؟<br />
عملية تركيب ضيايى دو قسمت دارد:<br />
-1 تعامل روشنى Reaction) (Light<br />
49
-2 تعامل تاريك Reaction) (Dark<br />
تعامل روشنى: اين تعاملات در گرانايى (Grana) كلوروپلاست<br />
صورت ميگيرد در اين نوع تعامل انرژى آفتاب جذب و به انرژى<br />
كيمياوى تبديل ميشود در دوران اين تعامل آب در داخل كلوروپلاست<br />
به هايدروجن و آكسيجن تجزيه ميشود كه تجزية مذكور به نام<br />
Photolysis ياد ميشود. چنانچه در معادلة ذيل ديده ميشود:<br />
انرژى آفتاب<br />
كلوروفيل<br />
انرژى كيمياوى<br />
12H 2 O<br />
6O 2 + 24H<br />
در اينجا آكسيجن بحيث مادة اضافى حاصل مى شود و هايدروجن<br />
در تعامل تاريك به كاربوهايدريت تبديل مى شود.<br />
تعامل تاريك :Dark Reaction مرحلة دوم تركيب ضيايى بوده<br />
كه در ستروماتاى كلوروپلاست صورت ميگيرد. در اين مرحله<br />
انرژى كيمياوى حاصله كاربن داى اوكسايد و هايدروجن را به<br />
كاربوهايدايت و آب تبديل مى نمايد. اين مرحله به روشنى ضرورت<br />
ندارد براى تركيب ضيايى بعضى انزايم ها نيز ضرورت است كه در<br />
معادلة ذيل ديده مى شود.<br />
تعامل تاريك<br />
انرژى كيمياوى<br />
6O 2 + 24H+<br />
Enzyme<br />
C 6 H 12 O 6 + 6H 2 O<br />
معلومات اضافي:<br />
در تركيب ضيايى تعاملات نورى براى ساختن ATP انرژى كيمياوى تهييه مى نمايد براى<br />
اين كار از انرژى آفتاب كار ميگيرند كه به ترتيب انرژى به دوران كالوين داخل ميشود. در<br />
تركيب ضيايى براى نصب كاربن داى اوكسايد راه هاى مختلف وجود دارد كه طريقه يا<br />
راه معمولى آن دوران كالوين است. دوران كالوين يك سلسله انزايم هاى اند كه با آن عده<br />
تعاملات كيمياوى كه قندهاى سه كاربنه را مى سازد كمك مى نمايد. يعنى دوران كالوين<br />
كاربن داى اوكسايد را به ماليكول هاى عضوى تركيب ميدهد (نصب ميكند) تا به قند تبديل<br />
شود شكل (4-6).<br />
50
390<br />
NAD: Nicotinamid Adenine Dinucleotide<br />
ADP: Adenosine Di Phosphate<br />
دوران كالوين<br />
قند<br />
تعامل روشنى<br />
شكل (4-6): دوران كالوين<br />
عوامل مربوطه به تركيب ضيايى:<br />
عوامل ذيل براى تركيب ضيايى ضرور است:<br />
الف- نور: براى تركيب ضيايى نور آفتاب ضرورى است. شدت و مشخصات<br />
نور بالاى اين عمليه تاثير مينمايد.<br />
نور زياد براى كلوروفيل ضرر مى رساند.<br />
نور متوسط اين عمليه را سرعت مى بخشد<br />
و نور كم اين عمليه را ضعيف ميسازد. و<br />
در عدم موجوديت نور كلوروفيل فعاليت<br />
كرده نمى تواند. اين عمليه در روشنى<br />
مصنوعى هم به وجود آمده مى تواند.<br />
تركيب ضيايى در امواج سرخ خالص<br />
خوب صورت ميگيرد. هم چنان امواج<br />
ماورا<br />
آبى رنگ براى اين عمليه اهميت دارد.<br />
منبع عمدة انرژى آفتاب است براى<br />
زرد<br />
نارنجى سرخ فهميدن بيشتر، مشخصات فزيكى آفتاب<br />
را مورد تحقيق قرار ميدهم. روشنى يا نور<br />
آفتاب معمولاً به چشم ماسفيد معلوم مى<br />
شود. ولى هرگاه روشنى يا نور آفتاب را از<br />
يك منشور شيشه يى عبور دهيم يك عده<br />
طيف هاى رنگه به وجود مى آيد. رنگ<br />
هاى طيف هاى شمسى عبارت اند از:<br />
سرخ، نارنجى، زرد، سبز، آبى و بنفش.<br />
روشنى<br />
كلوروپلاست<br />
طيف هاى قابل ديد<br />
روشنى چشم انسان<br />
560<br />
600<br />
650<br />
760<br />
سبز<br />
سبز آبى<br />
شكل (4-7): طيف هاى نور<br />
اشعة ماوراى بنفش<br />
آبى<br />
430<br />
470<br />
500<br />
بنفش<br />
51
فعاليت:<br />
هدف: ميخواهيم ضرورت نور را براى تركيب ضيايى بدانيم.<br />
مواد مورد ضرورت: گلدان نبات دار، كاغذ سياه، قيچى، محلول آيودين و قطره چكان.<br />
طرز العمل:<br />
1- گلدان نبات دار را براى چند روز در تاريكى بگذاريد، تا كه نشايسته از بين برود.<br />
2- حال يك برگ آنرا قطع نموده و توسط آيودين نشايستة آنرا ازمايش كنيد.<br />
3- مانند شكل (4-8) يك كاغذ سياه را بگيريد و بالاى آن نشانى (L) نموده و توسط قيچى به شكل<br />
(L) قطع كنيد.<br />
4- كاغذ سياه را از برگ نبات گلدان طورى دور دهيد كه قسمت سوراخ كاغذ به سطح بالاى برگ<br />
بياييد.<br />
5- نبات را در آفتاب بگذاريد، بعد از چند ساعت برگ را از نبات قطع كنيد و نشايستة آنرا توسط محلول<br />
آيودين تجربه كنيد.<br />
قبل از تجربه<br />
بعد از تجربه<br />
6- شكل برگ را در كتابچه هاى خود<br />
رسم كرده و رنگ آبى يا آسمانى تيز را<br />
رنگ نصوارى<br />
رنگ آسمانى<br />
در آن نشان دهيد.<br />
نتيجه: تجربه براى ما نشان ميدهد كه نور<br />
كاغذ سياه<br />
شكل (4-8): ضرورت نور براى تركيب ضيايى<br />
براى تركيب ضيايى ضرورى است. آن<br />
قسمت برگ كه آفتاب را ديده است<br />
تركيب ضيايى در آن صورت گرفته و<br />
نشايسته را ساخته است و آن قسمت كه<br />
در زير كاغذ سياه واقع بوده نشايسته در آن ساخته نشده است.<br />
ب- كلوروفيل: تركيب ضيايى بدون موجوديت كلوروفيل صورت<br />
گرفته نمى تواند. وقتى كه كلوروفيل فوتون (1 ( جذب نمايد كلوروفيل<br />
فعال ميگردد فوتون امواج يا طيف هاى سرخ براى تحريك يا فعال<br />
شدن كلوروفيل كافى است و رنگ بنفش هم اين كار را كرده مى<br />
تواند. كلوروفيل خاصيت فلورينس را دارد يعنى مى تواند اشعة موج<br />
كوتاه را جذب و اشعة موج دراز را انتشار نمايد. كلورفيل تحريك<br />
شده يك فيصد انرژى را درين عمليه از دست ميدهد.<br />
ج- كاربن داء اوكسايد: موجوديت CO2 در عمليه تركيب ضيايى<br />
براى ساختن كاربوهايدريت ضرورى است.<br />
52<br />
1] فوتون ذرة خورد نور است.
فعاليت:<br />
هدف: اثبات ضرورت CO2 براء تركيب ضيايى.<br />
مواد مورد ضرورت: دو عدد گلدان، دو عدد بيكر، سودا لايم، سوديم باى كاربونيت و آيودين.<br />
طرزالعمل:<br />
1- دو گلدان را كه در آن نبات زرع گرديده است براى دو يا سه روز در تاريكى بگذاريد تا نشايسته<br />
آن از بين برود.<br />
2- مثل شكل (4-9) گلدان ها را به صورت جداگانه در پلاستيك پنهان نماييد.<br />
3- در يك بيكر سودا لايم را انداخته و داخل پلاستيك كه گلدارن قرار دارد بگذاريد.<br />
4- در بيكر دوم سوديم باى كاربونيت انداخته و داخل پلاستيك كه گلداران قرار دارد بگذاريد.<br />
5- نبات را براى چند ساعت در آفتاب بگذاريد. حال از نباتات هردو گلدان يك يك برگ قطع نموده<br />
و نشايسته را تجربه كنيد.<br />
نتيجه: برگ نباتى كه همرايش سودالايم مانده<br />
سودالايم<br />
شده بود در وقت تجربه رنگ آن به واسطه<br />
آيودين آبى نگرديده، زيراكه سودا لايم كاربن<br />
داى اوكسايد راجذب مى نمايد. برگ گلدان<br />
دوم در وقت تجربه رنگ آبى را به خود ميگيرد،<br />
سوديم باى كاربونيت<br />
زيراكه سوديم باى كاربونيت براى نبات كاربن<br />
داى اوكسايد داد و عمليه در آن صورت گرفت. تركيب ضيايى<br />
شکل (٩-٤): ضرورت CO2براى<br />
ازين تجربه معلوم گرديد كه كاربن داى اوكسايد<br />
براى تركيب ضيايى ضرورى است.<br />
د - آب: براى تركيب ضيايى آب نيز از جمله مواد خام است. آب در<br />
دوران تعامل نورى آكسيجن و هايدروجن توليد مى نمايد. باز شدن<br />
و بسته شدن ستوماتا نيز ارتباط به زيادى و كمى آب دارد. باز شدن<br />
ستوماتا براء خارج شدن CO2 ضرورء است. به همين ترتيب آب،<br />
نمك ها و منرال ها از طريق ريشه نبات جذب و به برگ ها رسانده<br />
ميشود. تا در تركيب ضيايى بكار برده شود.<br />
عوامل مؤثر بالاى تركيب ضيايى:<br />
براء تركيب ضيايى علاوه بر نور، كلوروفيل، CO2 و آب درجة<br />
حرارت مناسب هم ضرورى مى باشد. به صورت عموم بين 15 تا<br />
53
30 درجة سانتى گريد حرارت مناسب براى تركيب ضيايى بوده و<br />
حرارت بالاتر از 30 درجة سانتى گريد اين عمليه را كند مى سازد و<br />
در حرارت 45 درجة سانتى گريد اين عمليه بكلى متوقف مى شود<br />
بعضى نباتات موجود اند كه در سردى و گرمى زياد زنده مانده مى<br />
توانند (تركيب ضيايى صورت گرفته مى تواند) مثل نباتات مناطق<br />
كوهى و سرد در حرارت بين صفر تا ده درجة سانتى گريد و در مناطق<br />
صحرايى بين 45 تا 50 درجة سانتى گريد زنده مانده مى توانند.<br />
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة سوراخ ها و ساختمان آن در برگ كاهو.<br />
مواد مورد ضرورت: عدسيه، برگ شسته شدة كاهو در آب خالص، ميكروسكوپ، سلايد،<br />
پوش سلايد، پنس و دستمال كاغذى.<br />
طرز العمل: 1- قسمت هاى بالايى و پايانى برگ كاهو را به واسطه عدسيه مشاهده نماييد و<br />
سوراخ هاى كوچك را در قسمت پايانى آن پيداكنيد.<br />
2- به اندازة پنج سانتى متر يك قسمت كوچك برگ را به شكل مربع قطع نماييد و توسط<br />
پنس قسمت نازك اپى درمس آنرا جدا سازيد.<br />
3- بالاى سلايد يك قطره آب انداخته و قسمت جدا شده بالاى سلايد گذاشته و توسط<br />
پوش سلايد بپوشانيد و آب اضافى را توسط دستمال كاغذى خشك نماييد.<br />
4- سلايد را توسط قوة كوچك و بعد توسط قوة قوى مشاهده كنيد.<br />
5- ساختمان هاى دانه هاى جوره يى لوبيا مانند را مشاهده خواهيد كرد كه عبارت از<br />
حجرات محافظ يا Guard Cell ميباشد.<br />
شكل را كه مشاهده نموديد رسم كرده و حجرات محافظ، سوراخ ها، كلوروفيل و اپى<br />
درمس را نشانى كنيد.<br />
6- يك قطره آب نمكى را توسط قطره چكان بالاى سلايد علاوه كنيد. يك قسمت (توته)<br />
كوچك دستمال كاغذى را در مقابل آب نمكى به قسمت ديگرى پوش سلايد بگذاريد.<br />
قطره هاى ديگر آب نمكى را علاوه كنيد ديده خواهد شد كه آب نمكى در زير پوش<br />
سلايد جريان پيدا مى كند و توتة دستمال كاغذى جذب آب نمكى را شروع مى كند.<br />
7- ازپنج تاهفت دقيقه انتظار بكشيد وسلايد رادوباره مشاهده نماييد آنچه ديديد رسم نموده<br />
نامگذارى كنيد.<br />
54
به توجه به فعاليت ذكر شده به سؤال هاى ذيل جواب دهيد:<br />
1- حجرات محافظ اپى درمس را از نظر شكل و بزرگى با حجرات ديگر مقايسه نماييد.<br />
2- تشريح نماييد كه حجرات محافظ و حجرات سوراخدار را چطور معلوم ميشود؟<br />
3- چرا دستمال كاغذى را به پهلوى مخالف سلايد كه آب نمكى داشت گذاشتيد؟<br />
4- شكل حجرات محافظ و حجرات سوراخدار با همديگر مقايسه كنيد.<br />
انرژى در اجسام زنده (ساخته شدن :(ATP تمام اجسام زنده<br />
در يك ايكوسيستم مشخص زنده گى رول بازى مى نمايند. موجودات<br />
زنده براى فعاليت هاى حياتى خود انرژى را از مواد خوراكه ميگيرند، كه<br />
منبع اصلى تمام انرژى ها آفتاب است. انرژى زمانى به يك ايكوسيستم<br />
داخل ميشود كه نباتات و الجى انرژى نورى آفتاب را به كمك تركيب<br />
ضيايى به انرژى كيمياوى (مركب عضوى) تبديل نمايد. بعد موجودات<br />
زنده ديگر از همين انرژى استفاده مى كنند. موجودات زنده انرژى مواد<br />
ضرورت خود را به واسطه تنفس حجروى تهيه مى نمايند. درين عمليه<br />
انرژى آزاد ميشود تا ATP ساخته شود. در دياگرام ذيل نشان داده شده<br />
است كه چطور انرژى از نشايسته آزاد و ATP ساخته ميشود.<br />
انزايم<br />
گلوكوز<br />
ATP<br />
نشايسته<br />
C O 2<br />
6 H O<br />
حرارت<br />
انزايم<br />
6<br />
2<br />
در تجزية نشايسته يك مقدار انرژى به شكل حرارت آزاد گرديده و<br />
انرژى باقيمانده در ماليكول هاى ATP ذخيره ميگردد. ATP در وقت<br />
ضرورت به حجره انرژى ميدهد ازين سبب انرژى زياد ATP آزاد ميشود<br />
تا تمام فعاليت هاى حياتى به پيش برده شود.<br />
55
معلومات اضافي:<br />
ماليكول هاى ذخيره شدة انرژى:<br />
شكل ذيل ساختمان ماليكول Phosphate) (ATP (Adenosine Tri را نشان ميدهد.<br />
ATP يك نيكليوتايد بوده كه دارندة انرژى اضافى و از سه گروپ فاسفيت و قند پنج كاربنه (رايبوز)<br />
ساخته شده است. فاسفيت ها ثابت نيست زيرا فاسفيت ها منفى چارج گرديده اند.<br />
انرژى وقتى آزاد ميشود كه روابط گروپ فاسفيت بشكند. معادله ذيل نشان ميدهد كه چطور انرژى آزاد<br />
ميگردد.<br />
P P P<br />
ATP H O ADP<br />
P Energy<br />
2<br />
Adenosine Di Phosphate<br />
در بعضى تعاملات كيمياوى دو گروپ فاسفيت آزاد ميشود و ادنوسين مونوفاسفيت Adenosine)<br />
(Mono Phosphate را ميسازد. تمام تعاملات را مى توان در دياگرام ذيل خلاصه نماييم:<br />
ATP<br />
ADP P Energy<br />
اهميت تركيب ضيايى:<br />
براى زنده ماندن موجودات زندة روى زمين تركيب ضيايى اهميت زياد دارد.<br />
زيرا براى تمام موجودات زنده منبع اصلى مواد خوراكه مى باشد. هم چنان<br />
تركيب ضيايى در دوران كاربن داى اوكسايد و حفظ درجة حرارت كمك<br />
مى نمايد. به كمك تركيب ضيايى هواى محيط پاك ميشود نباتات در دوران<br />
را جذب نموده كاربوهايدريت و C به وجود مى آيند،<br />
2<br />
تركيب ضيايى C<br />
2<br />
كه براى تنفس تمام موجودات زنده ضرورى است. يكى از مشخصات<br />
اين است كه حرارت آفتاب را جذب مى نمايد. هرگاه تركيب ضيايى<br />
2<br />
O<br />
AMP P 1<br />
Energy<br />
O<br />
C O2<br />
C O<br />
O<br />
نسبت كدام عامل متوقف شود، C كه به طريق مختلف توليد ميشود زياد<br />
2<br />
گرديده در نتيجه درجة حرارت بلند ميشود كه اين عمل را تاثير گلخانه يى يا<br />
Effect) (Green House ميگويند، كه در نتيجة آن درجه حرارت كره<br />
زمين بلند رفته و حالت گرم شدن جهان Warming) (Global به ميان<br />
مى آيد.<br />
56
خلاصة فصل چهارم<br />
تركيب ضيايى منبع عمدة انرژى موجودات زنده است.<br />
تركيب ضيايى عمليه ييست كه نباتات مواد خام (آب و ( را در موجوديت كلوروفيل<br />
و به كمك نور آفتاب به مواد پخته (قند) تبديل مى نمايد.<br />
كلوروفيل ذرات سبز رنگ (پگمنت ها) بوده كه در كلوروپلاست نبات وجود داشته و<br />
انرژى آفتاب را جذب مى نمايد.<br />
مراحل تركيب ضيايى دو قسمت دارد: يكى تعامل نورى (روشن) و ديگرى تعامل<br />
تاريك<br />
تعامل روشن Reaction) :(Light درين تعامل انرژى آفتاب جذب شده و به انرژى<br />
كيمياوى تبديل ميشود.<br />
تعامل تاريك Reaction) :(Dark مرحلة دوم تركيب ضيايى بوده كه در سترومايى<br />
كلوروپلاست صورت ميگيرد. درين تعامل انرژى حاصلة كيمياوى، كاربن داى اوكسايد، و<br />
هايدروجن را به كاربوهايدريت تبديل مى نمايد.<br />
عوامل مربوطة تركيب ضيايى عبارت اند از: نور، كلوروفيل،آب، كاربن داى اوكسايد و<br />
درجه حرات مناسب.<br />
در داخل كلوروپلاست در قسمت گرانا (Grana) ساختمان هاى خريطه مانند به نام<br />
تالاكوييد وجود دارد كه در هر كدام از تالاكوييد ها ذرات پگمنت جابه جا شده است.<br />
ماليكول هاى ATP براى موجودات زنده ذخيرة عمده انرژى است.<br />
C O 2<br />
57
سؤالات فصل چهارم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد. در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در<br />
مقابل جملة غلط حرف "غ" بنويسد.<br />
تعامل روشن در گرانا صورت ميگيرد. ) (<br />
آب در داخل كلوروپلاست به اكسيجن و هايدروجن تجزيه مى شود. ) (<br />
ستوماتا عبارت از حجرات محافظ ميباشد. ) (<br />
خاليگاه هاى ذيل را با كلمات مناسب پر نماييد.<br />
1- تركيب ضيايى دو قسمت دارد: الف- ......................... ب- .............................<br />
2- تعامل تاريك تركيب ضيايى در ................................... كلوروپلاست صورت<br />
ميگيرد.<br />
برگ در داخل خود دو قسمت دارد: الف-...................<br />
3- اپى درمس يا نسج محافظوى<br />
ب- ..................<br />
سوالات تشريحى:<br />
را به صورت مختصر تشريح كنيد.<br />
1. عملية تركيب ضيايى تركيب ضيايى تاثير دارند واضح سازيد؟<br />
2. عواملى كه بالاى را تشريح نماييد؟ 3. ساختمان كلوروپلاست<br />
(<br />
( )<br />
.<br />
...........<br />
........................<br />
58
فصل پنجم<br />
تنفس حجروى Respiration) :(Cellular<br />
در دروس گذشته خوانديد كه تمام موجودات زنده براى انجام فعاليت<br />
هاى مختلف حياتى به انرژى مسلسل ضرورت دارند و انرژى مورد<br />
ضروروت خود را از مواد خوراكه حاصل مى نمايد. ولى از انرژى مواد<br />
خوراكه تا وقتى استفاده كرده نمى تواند تا به وسيله عمل تنفس از مواد<br />
خوراكه جدا نگردد. عملية كه به وسيله آن حجرات از مواد غذايى انرژى<br />
تهيه مى نمايد بنام تنفس حجروى ياد مى شود به عبارت ديگر تقسيم<br />
مرحله به مرحلة مواد خوراكه به مركبات ساده كه در اثر آن انرژى توليد<br />
مى شود به نام تنفس حجروى ياد ميشود.<br />
تنفس حجروى در موجوديت انزايم هاى مختلف صورت ميگيرد.<br />
تنفس در تمام موجودات زنده يك عمل مشترك و مسلسل است. عمليه<br />
تنفس عبارت از عمليه هاى پيچيده تحمض (Oxidation) و ارجاع<br />
(Reduction) مى باشد. در اساس عمليه تنفس در حجرات حيوانات و<br />
نباتات يك قسم است، فرق آن تنها در تنفس خارجى (تنفس شش ها)<br />
است. در عملية تنفس تبادلة گازات (تنفس شش ها) تنها يك مرحلة<br />
تنفس است. به صورت عموم تنفس به دو نوع است: يكى هوازى و<br />
ديگرى غير هوازى.<br />
با مطالعة اين فصل مى توانيد كه: تنفس حجروى (تنفس هوازى) تجزية<br />
گلوكوز، توليد ،ATP تنفس غير هوازى (تخمر) را بدانيد و اهميت هر<br />
كدام را درك نماييد.<br />
59
تجزيه گلوكوز و توليد :ATP<br />
تنفس هوازى Respiration) :(Aerobic<br />
تنفس هوازى چيست؟<br />
اكسيجن در عمليه تنفس چه رول دارد؟<br />
آيا بدون اكسيجن سوختن مواد عضوى امكان دارد؟<br />
براى توليد انرژى در بدن تجزية مواد خوراكه در موجوديت اكسيجن<br />
به نام تنفس هوازى ياد مى شود.<br />
در نتيجة اين عمليه CO به حيث مواد اضافى به وجود<br />
مى آيند. فورمول تنفس حجروى برعكس فورمول تركيب ضيايى<br />
است:<br />
H 2<br />
و O<br />
2<br />
C6H12O6<br />
6O2<br />
6CO2<br />
6H<br />
2O<br />
Energy 38ATP<br />
Glycolysis<br />
Glucose<br />
Cytoplasm 2 Pyruvic Acid + 2 ATP<br />
تنفس حجروى در حقيقت تنفس هوازى است كه در سه مرحله<br />
تكميل ميشود و عبارت اند از:<br />
-1 گلايكوليز (Glycolysis)<br />
-2 دوران كربس Cycle) (Krebs<br />
3- زنجير انتقال الكترون Chain) (Electron Transport يا<br />
مرحلة توليد انرژى زياد.<br />
مرحلة اول (گلايكوليز):<br />
1- گلايكوليز: گلايكوليز عمليه اوكسيديشن كاربوهايدريت بوده و<br />
در نتيجة آن پايرويك اسيد به وجود مى آيد كه مرحلة اول تنفس<br />
حجروى است و در تمام موجودات زنده به وجود مى آيد. درين<br />
مرحله مواد قندى (كاربوهايدريتى) بعد از يك سلسله تعاملات<br />
كيمياوى پيچيده كه در عدم موجوديت اوكسيجن تحت فعاليت<br />
انزايم ها صورت ميگيرد به پايرويك اسيد تبديل ميشود. چون<br />
عملية گلايكوليز در سايتوپلازم حجره در عدم موجوديت اكسيجن<br />
صورت ميگيرد از اين سبب آنرا تنفس غير هوازى Anaerobic)<br />
(Respiration هم ميگويند. درين عمليه از يك ماليكول گلوكوز<br />
دو ماليكول ATP حاصل ميشود، قرار معادله ذيل:<br />
60
پايروييك اسيد به دوران كربس و زنجير انتقال الكترون ها<br />
ميشود در معادلة ذيل ديده ميشود.<br />
2 Pyruvic Acid<br />
Krebs<br />
Electron Transportation<br />
6<br />
2<br />
CO<br />
2<br />
6 H O 3 6 ATP (2831Kal)<br />
انرژي<br />
دوران كربس Cycle) :(Krebs كيميادان انگليسى به نام<br />
H.Krebs دربارة تنفس حجروى تحقيقات زيادى انجام داده است.<br />
موصوف براى تنفس حجره سه مرحله را نشان داده است.<br />
در مرحلة اول مواد خوراكه در سيستم هاضمه به واسطه عملية هضم به<br />
ماليكول هاى كوچك تجزيه ميشوند كه قابل جذب باشند. ولى درين<br />
عملية هضم، انرژى قابل استفاده يا مفيده حاصل نمى شود. در مرحله دوم<br />
مواد خوراكة قابل تجزيه به پايرويك اسيد تجزيه ميشوند. طوريكه قبلاً<br />
گفته شد اين عمل در سايتوپلازم صورت ميگيرد. بعد پايرويك اسيد به<br />
ميتوكاندريا (دوران كربس و زنجير انتقال الكترون) داخل ميشود درين<br />
مراحل ميتوكاندريا براى بدست آوردن انرژى به آكسيجن ضرورت<br />
دارد. ازين سبب آنرا تنفس هوازى ميگويند.<br />
در دوران تمام اين عمليه ها انرژى كه توليد مى شود معادلة آن قرار ذيل است:<br />
C H O O 6<br />
C O 6 H O Energy 38ATP<br />
6 12 6<br />
6<br />
2<br />
2 2<br />
<br />
38 ATP<br />
انزايم<br />
آب كاربن داى اوكسايد اکسيجن گلوكوز<br />
+ +<br />
+<br />
+<br />
از معادلة بالا معلوم ميشود كه عملية تنفس يك عملية خيلى<br />
پيچيده بوده كه در مراحل مختلف در ميتوكاندريا تكميل<br />
ميشود. هر مرحلة آن به انزايم مشخص ضرورت دارد.<br />
از معادلة بالا اين هم معلوم ميشود كه در نتيجه تعامل اكسيجن و<br />
گلوكوز آب و CO به وجود مى آيد و به شكل ATP انرژى<br />
2<br />
حاصل ميگردد. انرژى حاصلة در نتيجة اوكسيديشن، آن قدر<br />
ميباشد كه در دروان تركيب ضيايى در مواد خوراكه جمع شده<br />
است. هم چنان معلوم ميشود كه يك ماليكول گلوكوز به طور<br />
مكمل به آب و CO تبديل گرديده است كه تقريباً 38 ATP<br />
2<br />
توليد شده است. هرگاه در محيط حجره آكسيجن نباشد (در<br />
61
حالى كه مسموميت يا متوقف شدن اكسيجن باشد) اول زنجير<br />
الكترون و بعد دوران كربس مختل ميگردد. ولى گلايكوليز<br />
كه به شكل مستقل (بدون اكسيجن) عمل مى نمايد ادامه دارد.<br />
ازينكه به حجره به قدر كافى انرژى نمى رسد حجره ميميرد.<br />
معلومات اضافي:<br />
در شكل (5-1) تنفس هوازى<br />
و غير هوازى به صورت<br />
مختصر ديده ميشود.<br />
تخمر<br />
گلايكوليز<br />
گلوكوز<br />
پايرويك اسيد<br />
تنفس<br />
2ATP<br />
پايرويك اسيد<br />
اسيتايل كوانزايم<br />
عملية تخمر<br />
دوران كربس<br />
2ATP<br />
الكترون ها<br />
34ATP<br />
Total= 38ATP<br />
زنجير انتقال الكترون<br />
شكل (5-1): تنفس هوازى و غير هوازى<br />
فكر كنيد:<br />
ATP چيست و در بدن كدام وظايف را انجام ميدهد؟<br />
62
تنفس غير هوازى Respiration) (Anaerobic<br />
آيا موجودات زندة وجود دارند كه بدون اكسيجن انرژى مورد<br />
ضرورت خود را به دست بياورند؟ بعضى حجرات قدرت آنرا دارد<br />
كه در عدم موجوديت اكسيجن ماليكول هاى قند را تجزيه و پايرويك<br />
اسيد را به ماليكول هاى ديگرى تبديل نمايد. در تنفس غير هوازى<br />
مواد خوراكه در عدم موجوديت اكسيجن تجزيه ميشود. در اين نوع<br />
تنفس انرژى نسبتاً كم به وجود مى آيد. تخمر يا Fermentation<br />
هم يك تنفس غيرهوازى است. در تخمر دو قسم عمليه وجود دارد<br />
كه عبارت از تخمر الكولى و تخمر لكتيك اسيد. در تخمر الكولى<br />
قند به الكول تبديل ميشود (در تجارت الكول). و در تخمر لكتيك<br />
اسيد، قند به لكتيك اسيد تبديل ميشود (در انقباض عضلات). عمليه<br />
تخمر به واسطه اجسام كوچك ذره بينى مثل بكتريا و خميرمايه<br />
(Yeast) صورت ميگيرد. درين عمليه مواد حاصله مثل الكول و<br />
CO2 مى باشند قرار معادلة ذيل:<br />
C<br />
6<br />
H<br />
12<br />
O<br />
62 C<br />
2<br />
H O O H 2 C O<br />
2<br />
Energy (2 ATP)<br />
118 C<br />
Glucose Ethyl Alcohol + Carbon Di Oxide + Energy<br />
مگر در حيوانات توسط اين عمليه عوض ايتايل الكول لكتيك اسيد<br />
توليد مى شود، قرار معادلة ذيل:<br />
En y e<br />
C6H12O6<br />
<br />
A energy (2 ATP)<br />
118<br />
اهميت تنفس غيرهوازى: اين يك عملية خيلى مهم بوده كه به<br />
واسطة آن در نباتات از تخمر قند الكول و CO به وجود مى آيد كه<br />
2<br />
هردوى آنها در صنعت استعمال زياد دارند.<br />
از همين لحاظ خميرمايه و بكتريايى كه در تخمر الكول حصه ميگيرند<br />
از لحاظ صنعتى بسيار اهميت دارند.<br />
امروز از اجسام كوچك زندة ذره بينى در زمينه كار گرفته ميشود تا<br />
باقيمانده هاى زراعتى را به الكول تبديل نمايد. در حيوانات به واسطة<br />
تخمر قند لكتيك اسيد توليد ميشود. از تخمر لكتيك اسيد در ساختن<br />
شير، پنير و ماست كار گرفته ميشود.<br />
63
تنفس حجروى<br />
مايتوكاندريا<br />
فرق تنفس به واسطة شش ها و تنفس حجروى<br />
تنفس عام يا تنفس شش ها با تنفس حجروى چه فرق دارد؟<br />
تنفس شش عبارت از گرفتن اكسيجن و عوض آن خارج نمودن<br />
CO2 است. مگر در تنفس حجروى انرژى توليد ميشود. درين مرحله<br />
براى به دست آوردن انرژى مواد خوراكى تجزيه ميشوند.<br />
عمل تنفس و تركيب ضيايى<br />
عملية تنفس به صورت كامل برعكس تركيب ضيايى است. تركيب<br />
ضيايى يك عمل تعميرى است. درين عمليه نباتات انرژى را جذب مى<br />
نمايد. مواد خام تركيب ضيايى آب و CO است اين عمليه در قسمت<br />
2<br />
هاى سبز نباتات در كلوروپلاست حجرات صورت ميگيرد.<br />
تركيب ضيايى به انرژى نور آفتاب ارتباط دارد و معمولاً از طرف روز<br />
صورت ميگيرد. برعكس آن عملية تنفس يك عمليه تخريبى است<br />
انرژى آزاد ميكند. درين<br />
عمليه تنها گلوكوز مادة خام<br />
است كه در نتيجة اين عمليه<br />
آب و كاربن داى اوكسايد<br />
كلوروپلاست<br />
انرژى نورى<br />
توليد و انرژى آزاد ميشود.<br />
عملية مذكور در موجوديت<br />
انزايم ها در ميتوكاندرياى<br />
حجرات صورت ميگيرد كه<br />
يك عمل مسلسل بوده و در<br />
حجرات تمام موجودات زنده<br />
شب و روز جريان دارد. شكل<br />
(5-2)<br />
تركيب ضيايى<br />
حجرة حيوانى<br />
حجرة نباتى<br />
شكل(5-2): تركيب ضيايى و تنفس<br />
64
خلاصة فصل پنجم<br />
تنفس حجروى: عملية ييست كه به واسطه آن در حجره از تجزية مواد خوراكة انرژى<br />
به وجود مى ايد. و يا در حجره تقسيم مرحلة به مرحلة مواد خوراكه به مركبات ساده<br />
كه انرژى از آن حاصل ميشود به نام تنفس حجروى ياد ميشود. تنفس حجروى در<br />
موجوديت انزايم هاى مختلف صورت ميگيرد. به صورت عموم تنفس به دو قسم است:<br />
هوازى و غيرهوازى.<br />
تنفس هوازى: در موجوديت اكسيجن تجزية مواد غذايى كه در نتيجة آن انرژى توليد<br />
ميشود به نام تنفس هوازى ياد ميشود. در نتيجة اين عمليه آب و CO به حيث مواد<br />
2<br />
اضافى به وجود مى آيند.<br />
تنفس غيرهوازى: در عدم موجوديت اكسيجن تجزيه مواد خوراكى و توليد كمى<br />
انرژى به نام تنفس غير هوازى ياد ميشود. تخمر يك تنفس غيرهوازى است. در تنفس<br />
غيرهوازى نسبت به تنفس هوازى انرژى كمتر توليد ميشود.<br />
65
سؤالات فصل پنجم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و براى تكميل جاهاى خالى آنها بدور جواب<br />
مناسب دايره بكشيد.<br />
1. در حجره از تجزية مواد خوراكه عملية انرژى حاصله را ............................ ميگويند.<br />
الف: تنفس غيرهوزاى ب: گلايكوليز ج: تنفس حجروى د: هيچ كدام<br />
2. در عملية تنفس هوازى مواد حاصله عبارت اند از:<br />
الف: آب ب: كاربن داى اوكسايد ج: لكتيك اسيد د: الف و ب هردو<br />
3. عملية گلايكوليز مرحلة اول تنفس حجروى است كه در .................... صورت ميگيرد.<br />
الف: پلاستيد ب: هسته ج: سايتوپلازم د: ميتوكاندريا<br />
4. در تنفس حجروى مواد خام عبارت اند از ..............................<br />
الف: گلوكوز ب: انزايم ج: كاربن داى اوكسايد د: همه (الف، ب و ج)<br />
جملات ذيل را در كتابجه هاى خود بنويسيد به مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در مقابل<br />
جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
در دوران كربس مواد خوراكى به پايرويك اسيد تجزيه ميشوند. ) (<br />
تركيب ضيايى و تنفس حجروى هردو يك نوع عمليه مى باشند. ) (<br />
تنفس شش ها و تنفس حجروى هردو يك نوع عمليه است. ) (<br />
در تنفس غيرهوازى نسبت به تنفس هوازى انرژى بيشتر حاصل ميشود. ) (<br />
سوالات تشريحى:<br />
شباهت ها و تفاوت هاى تنفس حجروى و تنفس شش را توضيح نماييد؟<br />
فرق هاى عمدة تركيب ضيايى و تنفس حجروى را واضح سازيد؟<br />
تنفس غيرهوازى چه اهميت دارد؟ واضح سازيد؟<br />
66
فصل ششم<br />
دوران حجره و تقسيم حجروى<br />
تمام موجودات زنده در پهلوى فعاليت هاى حياتى براى نمو و<br />
دوام نسل تكثر مى نمايند.<br />
بدن بعضى موجودات زنده از يك حجره و بدن بعضى آنها از<br />
حجرات زياد ساخته شده است. هر حجره قابليت بزرگ شدن<br />
و تقسيم را دارد.تعداد حجرات به اساس تقسيم حجروى زياد<br />
ميشود. موجودات يك حجروى مثل اميب به دو حصه تقسيم<br />
شده و از آن دو اميب به وجود مى آيند. موجودات زندة كه بدن<br />
آنها از حجرات زياد ساخته شده است، حجرات آنها چندين بار<br />
تقسيم مى شوند. تقسيم حجروى يك اساس براى نمو، تكثر نسل<br />
و توارث مى باشد.<br />
ازدياد نسل ها (تكثر) چيست؟ چرا موجودات زنده زياد ميشود؟<br />
نمو و تكثر نسل ها با تقسيم حجروى چه ارتباط دارد؟<br />
هرگاه موجودات زنده تكثر نه كنند چه حالت به ميان خواهد آمد؟<br />
با مطالعة اين فصل خواهيد توانست تا براى همچو سوال ها جواب<br />
داده و مراحل و تنظيم دوران حجره را بدانيد، اهميت عمليه هاى<br />
ميتوسس و ميوسس را فهميده و آنها را از هم فرق كرده بتوايند.<br />
67
تقسيم حجروى Division) :(Cell تقسيم حجروى يك عمل<br />
مهم بيولوژيكى است. به واسطه اين تقسيم حجره مادرى به حجرات<br />
جديد تقسيم ميشود. حجرات جديد جاى حجرات قبلى را ميگيرند<br />
كه عيناً خواص حجرة قبلى را دارا ميباشد. درباره تقسيم حجروى<br />
(Virchow) بيولوژى دان در سال 1805 م. اين طور ابراز نظر نموده<br />
است: وقتيكه حجره به حد معين خود ميرسد سطح و حجم آن زياد<br />
شده و به تقسيم شروع مى نمايد. در حيوانات عالى به واسطه تقسيم<br />
حجروى علاوه بر تكثر نسل انساج نيز ترميم ميشوند و به طورى<br />
عادى به نموى خود ادامه ميدهند. نموى انسان با وجوديكه حد معين<br />
داشته و توقف مى نمايد اما حجرات برخى از بدن وى هميشه به<br />
طور فعال در حالت تقسيم مى باشند، مثل: حجرات كرويات خون،<br />
حجرات زير جلد، حجرات سيستم تكثرى وغيره. بدن حيوانات<br />
فقاريه دو نوع حجره دارند:<br />
-1 حجرات جسمى Cells) (Vegetative<br />
-2 حجرات جنسى Cells) (Reproductive<br />
حجرات اولى، حجرات ساختمانى بدن و حجرات دومى حجرات<br />
جنسى اند. به صورت عموم تقسيم حجروى به دو قسم است:<br />
1- تقسيم مستقيم.<br />
2- تقسيم غير مستقيم.<br />
تقسيم مستقيم :(Amitosis) در تقسيم مستقيم اول حجره<br />
طويل شده و در قسمت وسطى حجره فرورفتگى به وجود مى آيد،<br />
مواد هستوى به دو حصه مساوى تقسيم گرديده بعد سايتوپلازم<br />
به دو حصه تقسيم ميگردد. اين نوع تقسيم در موجودات يك<br />
حجروى زيادتر ديده ميشود. به همين ترتيب در حجرات غضروف<br />
(Cartilage) حيوانات عالى و هم در حجراتى كه در حال تخريب<br />
باشند اين نوع تقسيم ديده ميشود. در عمليه اميتوسس مراحل نامكمل<br />
ميتوسس ديده ميشود.<br />
شكل (6-1): تقسيم مستقيم<br />
68
تقسيم غير مستقيم: در اين نوع تقسيم قبل ازينكه يك حجره به<br />
حجرات ديگر تقسيم گردد، يك سلسله مراحل پيچيده را طى ميكند.<br />
در اينجا دو نوع تقسيم را مورد مطالعه قرار ميدهيم:<br />
-1 ميتوسس Mitosis و -2 ميوسس .Meiosis<br />
تقسيم اول ازدياد حجرات جسمى بدن است كه در نتيجه موجب<br />
رشد و نمو ميشود. تقسيم دومى تقسيم توليد حجرات جنسى است.<br />
قبل ازينكه تقسيم غيرمستقيم (ميتوسس را مطالعه نماييم، دوران<br />
حجره را تحت مطالعه قرار ميدهيم).<br />
دوران حجره:<br />
تقسيم حجرات يوكاريوت ها نسبت به پروكاريوت ها خيلى پيچيده<br />
است، زيرا در تقسيم حجروى يوكاريوت بعد از يك سلسله مراحل<br />
پيچيده هسته و سايتوپلازم هردو تقسيم ميشوند. بيولوژى دانها مراحل<br />
زنده گئ يوكاريوت ها را به شكل دوران دايروى<br />
نشان داده اند و آنرا به نام دوران حجره ناميده است.<br />
دوران حجروى از ختم يك تقسيم شروع و تا تقسيم<br />
بعدى دوام نمايد. اين دوران پنج مرحله دارد شكل<br />
.(6-2)<br />
90٪ زنده گى حجره در سه مرحلة ابتدايى يا اولى<br />
كه در مجموع آنرا انترفيز ميگونيد مى گذرد. در<br />
مرحلة انترفيز حجره به حد نهايى خود رسيده و براى<br />
تقسيم آماده مى شود. حجرات صرف وقتى به دو<br />
مرحلة آخرى دوران حجره داخل ميشوند كه براى<br />
تقسيم آماده باشد.<br />
پنج مرحلة دوران حجره قرار ذيل اند:<br />
1- مرحلة اولى رشد و نمو (G1): Growth حجره در اين مرحله<br />
به سرعت رشد نموده و بزرگ ميشود.<br />
2- مرحلة ساختن يا تركيب (S): Synthesis در اين مرحله DNA<br />
مثل خود را مى سازد يا كاپى مى نمايد. كاپى سازى DNA عملية<br />
ييست كه در آن از يك ماليكول DNA دو ماليكول DNA كه<br />
كاملاً يك قسم باشد مى سازد.<br />
3- مرحله دوم نمو (G2): در دوران اين مرحله براى تقسيم هسته و<br />
G1<br />
S<br />
G2<br />
ميتوسيس<br />
سايتوكينيسيس<br />
شكل (6-2): دايرة دوران حجرة يوكاريوت<br />
69
ساختن ميتوكاندريا و ديگر اعضاى حجره زمينه مساعد ميگردد.<br />
4- ميتوسس، 5- سايتوكنيسيس<br />
تنظيم دوران حجره:<br />
آيا ميدانيد كه حجره چطور و چه وقت تقسيم ميشود؟<br />
مراحل دوران حجره چطور تنظيم ميگردد؟<br />
طوريكه چراغ هاى ترافيكى چهار راهى ها موتر ها را از يك چهار<br />
راهى تا چهار راهى ديگر كنترول مى نمايد. در حجره نيز اين نوع سيستم<br />
موجود است كه در دوران حجره گذشتن از يك مرحله به مرحلة ديگر<br />
را كنترول مى نمايد. در دوران حجره يك وقت بسيار حساس موجود<br />
است كه آنرا به نام نقطة كنترول يا Check Point ميگويند.<br />
اين نقطه در دوران حجره گذشتن از يك نقطه به نقطة ديگر را كنترول<br />
مى نمايد. از روى تمام واقعات كه در حجره<br />
صورت ميگيرد اجازه گذشت از مرحلة نهايى<br />
عبارت از چراغ سبز و اجازه ندادن عبارت از<br />
چراغ سرخ است كه در شكل (6-3) ديده ميشود.<br />
تا وقتيكه مرحلة قبلى ختم نشده باشد از گذشتن<br />
به مرحلة نهايى جلوگيرى ميشود. تنظيم دوران<br />
حجره در سه وقت (زمان) اصلى صورت ميگيرد<br />
كه به اين سه نقطة زمانى، نقطه هاى رسيدن يا<br />
نقطه هاى كنترول ميگويند در اين نقاط پروتين<br />
هاى مختلف فعاليت مى نمايند.<br />
G1<br />
S<br />
G2<br />
ميتوسيس<br />
سايتوكينيسيس<br />
شكل (6-3): سه نقطه دوران تنظيم حجروى<br />
عملية ميتوسيس :(Mitosis)<br />
در ميتوسيس يا تقسيم غير مستقيم حجروى، هسته قبل از تقسيم يك<br />
سلسله مراحل پيچيده مختلف را طى مى كند. در هستة حجرة مادرى<br />
كروموزوم ها دو چند ميشوند و به دو سيت مساوى تقسيم ميگردند. در<br />
نتيجة آن دو حجرة مشابه به وجود مى آيند كه اين دو حجرة جديد<br />
يا حجرات دخترى Cells) (Daughter عيناً خواص حجرة مادرى<br />
دارند و تعداد كروموزوم ها نيز در آن ثابت مى ماند. عملية ميتوسس<br />
مراحل ذيل دارد.<br />
انترفيز، 1- پروفيز، 2- ميتافيز، 3- انافيز، 4- تيلوفيز و در آخر<br />
70
71<br />
سايتوكنيسس.<br />
مرحلة انترفيز :(Interphase) اين مرحله، مرحلة وسطى تقسيم<br />
حجره است. در اين مرحله مواد هستوى به قسم تارهاى تاب خورده<br />
در حجره به صورت واضح ديده ميشوند. غشاى هستوى و هسته چه<br />
وجود دارد. حجره به حد اعظمى رسيده و براى تقسيم آماده ميباشد.<br />
بعد ازين حالت تقسيم حجره شروع ميشود كه مراحل ذيل را دارد:<br />
1- پروفيز :(Prophase) مرحلة اول ميتوز بوده و حجره كه<br />
حالت آرام داشت تغييرات جديد در آن به وجود مى آيند. غلظت<br />
حجره زياد ميشود. كروماتين شكل تارهاى دراز را به خود ميگيرند.<br />
كه به نام كروموزوم ها ياد ميشود. ضخامت كروموزوم ها زياد شده<br />
و كوتاه ميشوند. اين حالت به نام كرومومير (Chromomer) ياد<br />
ميشود. در اين وقت در حجرات حيوانى و نباتات ابتدايى سنتروزوم<br />
معلوم ميشود. سنتروزوم به دو سنتريول تقسيم ميشود و به قطب هاى<br />
حجره حركت مى نمايند و رشته هاى كوتاه سايتوپلازمى را به وجود<br />
مى آورد كه به نام شعاع استرى Rays) (Aster ياد ميشود. سنتريول<br />
ها در قطبين شكل ستاره مانند را به خود گرفته و كروموزوم ها دوچند<br />
ميشوند. هر كروزموزوم دو ساختمان رشتوى را به وجود مى آورد كه<br />
هر كدام آنرا كروماتيد ميگويند. كروماتيد ها طولاً با هم چسپيده مى<br />
باشند كه نقطه اتصال آنرا سنترومير ميگويند. درين وقت هسته چه و<br />
غشاى هستوى از بين رفته نيكلوپلازم (مادة هستوى) رشته هاى مشابه<br />
دوك (Spindle) را ميسازد.<br />
2- ميتافيز :(Metaphase) در اين مرحلة كروموزوم ها شكل<br />
واضح را به خود گرفته و هر تار كروموزوم در قسمت سنترومير با<br />
يك نقطة دوك تماس پيدا مى نمايد.<br />
3- انافيز :(Anaphase) در اين مرحله در قسمت سنترومير هر<br />
كروموزوم به دو بخش جدا ميشود و توسط انقباض دوك به قطب<br />
هاى مخالف حركت مى نمايد، كروموزوم شكل (7 يا زاويه) را<br />
گرفته كه قسمت رأس زاويه به طرف قطب حجره مى باشد.<br />
4- تيلوفيز :(Telophase) يك مرحلة طويل بوده كه كروموزوم<br />
ها در هر قطب در پهلوى سنتريول خود جاى ميگيرند. ساختمان هاى<br />
استوانه يى از بين رفته غشاى هستوى و هسته چه براى بار دوم به<br />
وجود مى آيد. بعد ازين تقسيم سايتوپلازمى حجره يعنى مرحلة يعنى
سايتوكنيسس شروع ميشود.<br />
سنترومير<br />
كروماتيد<br />
سپيندل ميتوتيك<br />
سنترومير<br />
استر<br />
غشاى از بين رفتة هسته<br />
كروماتين<br />
سنتروزوم با جوره سنتريول<br />
كروماتين هاى جلا شده<br />
شبكة كروماتين<br />
سنتروميرها<br />
كروموزم هاى درز شده<br />
درز جدايى<br />
غشاى پلازما<br />
غشاى پلازما<br />
غشاى هسته<br />
هسته چه<br />
G2 Interphase<br />
Prometaphase<br />
Prophase<br />
غشاى هسته<br />
هسته چه<br />
غشاى پلازما<br />
حجرة حيوانى در مرحلة انترفيز<br />
ساخته شدن هسته چه<br />
كروموزوم هاى دختر<br />
Metaphase Anaphase Telophase & Cytokinesis<br />
(٤-٦) شکل: د ميوسس عمليه<br />
سايتوكنيسس :(Cytokinesis)<br />
تقسيم سايتوپلازم را سايتوكنيسس ميگويند. زمانيكه در ختم تيلوفيز<br />
دو هستة دخترى به وجود آيند بعد از آن در بين سايتوپلازم فرورفتگى<br />
پيدا شده كه اين فروفتگى به نام درز تقسيم ياد ميشود. فرورفتگى زياد<br />
شده و حجرة قبلى (حجرة مادرى) به دو حجرة دخترى تقسيم ميشود.<br />
زمانى كه تقسيم تكميل شود دو حجرة جديد به وجود مى آيند كه<br />
عيناً مشابه حجرة مادرى ميباشد. بعد از آن هر حجرة دخترى به مرحلة<br />
انترفيز داخل ميشود و تا حدى عادى بزرگ ميشود. ناگفته نماند كه<br />
در ختم مرحلة ميتوسز در حجرات حيوانى و نباتى در تقسيم مواد<br />
سايتوپلازمى تفاوت ديده ميشود. زيرا در حجره حيوانى در قسمت<br />
وسط سايتوپلازم فرورفتگى به وجود مى آيد. اين فرورفتگى تا وقتى<br />
دوام مى كند كه حجره به دو حصه تقسيم شود. ولى در حجرة نباتى<br />
72
تارهاى استرى از قسمت مركز آهسته آهسته به طرف سطح از بين<br />
رفته و به عوض آن ديوار سلولوزى به وجود مى آيد. شكل (6-5)<br />
ديوار سلولوزى<br />
(Cell Plate)<br />
تارهاى پروتينى جدا شونده<br />
سايتوكينيسيس در حجرة حيوانى<br />
هسته<br />
ديوار حجره<br />
شكل (6-5): سايتوكينيسيس<br />
ميخانيكيت تقسيم حجره:<br />
1- حالت فزيكى: زمانى كه يك حجره به حد نهايى خود<br />
ميرسد نموى آن توقف نموده يا شكل آن تغيير ميكند و يا<br />
تقسيم ميشود.<br />
2- حالت كيمياوى: ماليكول هاى DNA زياد ميشود. هورمون<br />
مشخص سبب تقسيم حجروى ميگردد.<br />
اهميت ميتوسيس: نموى موجودات زنده، التيام زخم ها، به<br />
وجود آوردن حجرات جديد، برابرى كروموزوم ها در حجرات<br />
جديد، انتقال خواص ارثى از والدين به اولاد (از حجرة اولى به<br />
حجرات جديد) وغيره شامل اهميت ميتوسز است.<br />
ميوسيس :(Meiosis) ميوسيس به معنى كم يا كمى:<br />
ازينرو اين عمليه را تنقيص يا كمى كروموزوم ها نيز ميگونيد.<br />
ميوزس تقسيم توليد حجرات جنسى مى باشد. اين نوع تقسيم<br />
در موجودات زندة كه به صورت زوجى توليد مثل مى كنند<br />
به وجود مى آيد. در حيوانات اين عمليه در اعضاى جنسى<br />
سايتوكينيسيس در حجرة نباتى<br />
73
يا گونادها (Gonads) صورت گرفته و به واسطه اين عمليه<br />
حجرات جنسى (گميت ها) به وجود مى آيد و در نباتات<br />
سپورها توليد ميگردد. در دوران عملية ميوزس از يك حجرة<br />
مادرى چهار حجرة دخترى به وجود مى آيند.<br />
حجرات جديداً توليد شده به مقايسه حجرات مادرى نصف<br />
تعداد كروموزوم ها را دارد.<br />
در اين تقسيم در حجرات توليد شده (n) تعداد كروموزوم مى<br />
باشد كه بعد از يك جاشدن گميت هاى مذكر و مؤنث در<br />
زايگوت تعداد كروموزوم ها دوباره به ) ( ميرسد.<br />
عملية ميوسيس يكى بعدى ديگرى در دو مرحله تكميل ميشود<br />
كه عبارت از ميوسيس اولى و ميوسيس دومى مى باشد.<br />
ميوسيس اولى: اين تقسيم مراحل ذيل را دارد.<br />
1- پروفيز : 1 اين مرحله به پنج مرحلة ديگر تقسيم گرديده<br />
است. در اين مرحله كروموزوم ها با يكديگر حلقه (Colling)<br />
شده كروموزوم هاى مشابه (هومولوگ) با هم جوره ميشوند<br />
كه بعد ازين در كروموزوم هاى هومولوگ گذشتن بالاى يك<br />
ديگر Over) (Crossing به وجود مى آيد يعنى كروماتيدها<br />
بعضى قسمت هاى خود را يكى بديگر تبادله مى كنند.<br />
2- ميتافيز : 1 در اين مرحله غشاى هستوى از بين ميرود و<br />
تارهاى به نام دوك ) (Spindle به وجود مى آيد. جوره<br />
هاى كروموزوم ها به طرف قسمت استوايى كج شده در قسمت<br />
سنترومير به تارهاى باريك سپندل مى چسپد.<br />
3- انافيز : 1 درين مرحله تارهاى سپندل باريك شده، كروموزوم<br />
هاى جوره جدا شده و از استوا به قطبين حركت مى كند.<br />
4- تيلوفيز : 1 درين مرحله كروموزوم ها به قطبين رسيده و<br />
كروموزوم ها شكل جال را به خود گرفته و غشاى هستوى آنرا<br />
احاطه مى نمايد، هسته چه براى بار دوم نمايان گرديده استر<br />
(Aster) و سپندل از بين ميروند و هسته هاى دو حجرة دخترى<br />
به وجود مى آيد.<br />
74
در غشاى حجروى فرورفتگى (Groove) پيداشده و آهسته<br />
آهسته زياد ميشود. هستة حجره به دو هستة جديد تقسيم<br />
ميگردد. هسته هاى مذكور هسته هاى حقيقى نمى باشد. متعاقباً<br />
عملية ميتوز دوم آغاز ميشود.<br />
واقع شدن كروموزوم ها بالاى يكديگر<br />
كروماتيدهاى جدا شده<br />
پروفيز ١ ميتافيز ١ انافيز ١<br />
مراحل ميوسيس اولی<br />
تيلوفيز ١ پروفيز ٢ ميتافيز ٢ انافيز ٢ تيلوفيز ٢<br />
تقسيم سايتوپلازم اولى<br />
مراحل ميوسيس دومی<br />
(6-6) شكل: مراحل عملية ميوسيس<br />
تقسيم سايتوپلازم دومى<br />
75
ميوسيس دوم (2 :(Meiosis<br />
ميوسيس دومى عيناً مانند عملية ميتوسيس صورت ميگيرد<br />
كه قبلاً مطالعه گرديد ولى در ختم اين مرحله چهار هستة n<br />
كروموزومى به وجود مى آيد شكل (6-6).<br />
اهميت عملية ميوسيس: اين يك عملية مشخص تقسيم تنقيصى<br />
است. در اين عمليه گميت ها توليد ميشود. بعضى مشخصات اين<br />
عمليه اين است كه تعداد كروموزوم ها نسبت به اصل تعداد كم<br />
ميشود. يعنى حالت ديپلوييد (Diploid) در حجره به حالت هپلوييد<br />
(Haploid) تبديل ميشود. زمانى كه گميت هاى جنس مذكر و<br />
جنس مؤنث با هم يكجا شود در نتيجة القاح، كروموزوم ها حالت<br />
اولى و ثابت را اختيار مى نمايند. ازينكه تمام امكانات يك جاشدن و<br />
جداشدن Segregation در حجرات جنسى صورت ميگيرد ازين<br />
سبب در بين آنها تبديلى مواد و مخلوط شدن خواص ارثى هم به وجود<br />
مى آيد. در موجودات زنده هر نوع آن به تعداد معين كروموزوم ها<br />
دارد كه نصف آن از پدر و نصف آن از مادر مى باشد. هريكى از<br />
والدين نصف كروموزوم ها را دارند، مثلاً: انسان 46 عدد كروموزوم<br />
دارد كه 23 عدد آن كروموزوم پدرى و 23 عدد آن كروموزوم<br />
مادرى است. يك گميت انسان اگر از مادر باشد يا پدر 23 عدد يعنى<br />
هپلوييد (n) كروموزوم ها دارد. تعداد مساوى كروموزوم ها كه از<br />
كروموزوم هاى جوره به وجود آمده باشد ديپلوييد () ميباشد كه<br />
يك سيت آن از پدر و سيت ديگرى آن از مادر ميباشد.<br />
تفاوت ها: در ميوسيس وميتوسيس دو فرق مهم موجود است. اول<br />
اينكه در ميوسيس كروموزوم ها دوچند كروماتيد ها نمايان نمى<br />
شوند، بلكه اين عمل بعداً واقع ميشود. دوم اينكه سنترومير ها در نيمة<br />
اول ميوزس تقسيم نمى شوند از همين سبب كروموزوم ها از 2n به<br />
1n تنقيص مى نمايد. عوض دوچند شدن هر كروموزوم، كروموزوم<br />
ها با هم يكجا و پهلو به پهلو واقع ميشوند.<br />
76
خلاصة فصل ششم<br />
تقسيم حجروى يك عملية بيولوژيكى است درين عمليه يك حجرة مادرى به حجرات جديد<br />
دخترى تقسيم ميشوند. حجرات جديد عيناً جاى حجرة قبلى يا حجرة مادرى را ميگيرد.<br />
بدن حجرات فقاريه دو نوع حجرات يعنى حجرات جسمى و جنسى دارد.<br />
تقسيم حجروى دو قسم است: يكى تقسيم مستقيم و ديگرى تقسيم غير مستقيم.<br />
در تقسيم مستقيم يك حجره به دو حجره تقسيم ميشود و مراحل ميتوسيس به صورت<br />
مكمل در آن ديده نمى شود، مانند: اميب و يا در پروتوزواى ديگر.<br />
ميتوسيس يك تقسيم غير مستقيم است كه با طى بعضى مراحل تكميل ميگردد.<br />
در عملية ميتوزس كروموزوم هاى حجرة مادرى دو چند ميشود و به دو سيت مساوى تقسيم<br />
و در نتيجه دو حجرة مشابه به وجود مى آيد كه عيناً خواص حجرة اولى را دارا مى باشد.<br />
ميوزس عملية تنقيص كروموزوم ها است و تقسيم حجرات جنسى مى باشد. دردوران اين<br />
عمليه چهار حجرة جديد (حجرات دخترى) به ميان مى آيد. حجرات جديد نسبت به حجرات<br />
اولى نصف تعداد كروموزوم ها را دارد. اين عمليه يكى بعد از ديگرى در دو مرحله تكميل<br />
ميشود كه عبارت از ميوسيس اولى و ميوزس دومى مى باشد.<br />
سايتوكنيسس عبارت از عمليه تقسيم سايتوپلازم است. زمانى در تقسيم حجروى، حجرات<br />
جديد يعنى حجرات دخترى به وجود آيد، بعداً در بين سايتوپلازم فرورفتگى پيداشده و به<br />
قسمت هاى مساوى تقسيم ميشود.<br />
77
سوالات فصل ششم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و براى پر كردن جاهاى خالى بدور جواب هاى<br />
مناسب دايره بكشيد.<br />
1. حيوانات فقاريه دو نوع حجره دارد كه عبارت اند از ....................<br />
الف: جنسى ب: جسمى ج: الف و ب هردو د: هيچكدام<br />
2. تقسيم مستقيم حجروى عبارت است از ...................<br />
الف: ميوسيس ب: ميتوسيس ج: اميتوسيس د: همه<br />
3. در تقسيم حجروى مرحلة انترفيز عبارت است از ..........................<br />
الف: تقسيم هسته ب: دوچند شدن كروموزوم ج: مرحلة وسطى حجره د: همه<br />
4. عملية سايتوكنيسس عبارت است از:<br />
الف: تقسيم حجروى ب: توليد حجرات جديد ج: تقسيم سايتوپلازم د: همه<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد. در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در مقابل<br />
جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
در عملية ميوسيس تعداد كروموزوم هاى حجرات جديد با حجرة قبلى مساوى است. ) (<br />
در عملية ميوسيس يك حجره به چهار حجره تقسيم مى شود. ) (<br />
عملية دومى ميوسيس عيناً مانند عملية ميتوزس است. ) (<br />
مرحلة انترفيز مرحلة وسطى است، حجره در اين مرحله به حد اعظمى رسيده و براى تقسيم<br />
آماده ميباشد. ) (<br />
سوالات تشريحى:<br />
1. عمليه سايتوكنيسس را تشريح نماييد؟<br />
2. فرق بين ميوسيس و ميتوسيس را توضيح دهيد؟<br />
3. عملية ميوسيس چه نوع عمليه است؟ نام هاى مراحل آنرا بگيريد؟<br />
اهميت عمليه ميتوسيس چيست؟ توضيح دهيد؟<br />
78
بخش سوم<br />
حيوانات غيرفقاريه<br />
و مقايسة سيستم هاى شان<br />
حيوانات فوق فقاريه اند يا غيرفقاريه؟<br />
79
فصل هفتم<br />
طبقه بندى موجودات زنده و مشخصات آنها:<br />
علمى كه از حيوانات بحث ميكند به نام زولوژى (Zoology) ياد<br />
ميشود.<br />
زولوژى از دو كلمة يونانى تركيب گرديده است، Zoo به معنى حيوان<br />
و Logy به معنى بيان يا علم.<br />
در جهان تقريباً زيادتر از يك ميلون نوع حيوانات شناخته شده اند.<br />
حيوانات مختلف از لحاظ زنده گى، ساختمان، شكل، طريقه هاى<br />
بدست آوردن غذا، محيط زنده گى و ديگر مشخصات يكى از ديگرى<br />
فرق دارد. از روى همين مشخصات بيولوژى دانان حيوانات را به طبقه<br />
هاى مختلف تقسيم نموده اند. از نظر داشتن و نداشتن استخوان ها به دو<br />
گروپ يعنى حيوانات فقاريه و غيرفقاريه تقسيم شده اند.<br />
غيرفقاريه حيواناتى اند كه بدن آنها فاقد استخوان و مهره هاى كمر مى<br />
باشند. اين حيوانات به هشت فايلم تقسيم گرديده اند كه عبارت اند از:<br />
1- فايلم اسفنج ها، 2- فايلم سولنتريتا، 3- فايلم كرم هاى پهن، 4- فايلم<br />
كرم هاى مدور، 5- فايلم كرم هاى حلقوى، 6- فايلم نرم تنان، 7- فايلم<br />
خارپوستان (ايكانودرماتا)، 8- فايلم بندپايان (مفصليه). با مطالعة اين<br />
فصل خواهيد توانست تا: دربارة فايلم هاى حيوانات غيرفقاريه مثل: نرم<br />
تنان، كرم هاى حلقوى، حيوانات مفصليه و خارپوستان معلومات حاصل<br />
نماييد و در مورد مشخصات عمومى و تفاوت هاى آنها معلومات بدست<br />
آورده و اهميت آنها را درك نماييد.<br />
80
فايلم نرم تنان Molluska) :(Phylum<br />
در اين فايلم از انواع ساده تا انواع مغلق و پيچيده ديده ميشوند.<br />
بعضى انواع آن خيلى كوچك بوده اما اكتوپوس تا 18 متر ميرسد.<br />
از لحاظ محيط زنده گى از استوا تا قطبين و حتى در ساحات<br />
بسيار عميق پيدا ميشوند. اكثرى آنها در ابحار و آبهاى شيرين<br />
زنده گى دارد، ولى بعضى آنها در خشكه به سر ميبرند.<br />
مشخصات نرم تنان (مولسكا): مولسكا كلمة لاتين بوده<br />
كه از Mollis گرفته شده است و معنى آن تن نرم است. اين<br />
حيوانات بدن نرم و ملايم دارند. بدن آنها از سه قسمت (سر،<br />
پاى و شكم) ساخته شده است. اينها تناظر دو جانبه داشته و به نام<br />
منتل (Mantle) يك غشاى نازك دارند كه از كلسيم كاربونيت<br />
ساخته شده است به نام راديولا (Radula) ساختمان اره مانند<br />
وظايف زبان و دندان ها را اجرا مى نمايد. سيستم هاى هاضمه،<br />
عصبى، تنفسى، اطراحى و دوران خون دارند. مخرج آنها به منتل<br />
باز ميشود و دوران خون باز دارند.<br />
مگر نرم تنان كه پاى آنها در سرشان ميباشد دوران خون آنها بسته<br />
است اينها از طريق برانشى و جلد تنفس مى نمايند. برانشى آنها در<br />
منتل واقع ميباشند. تعداد گردة آنها يك يا دو عدد ميباشد و مواد<br />
اضافى و بيكاره را در منتل مى چكاند. چهار جوره عقدات عصبى<br />
دارند كه در سر، پاى و شكم واقع مى باشند. از عقدات عصبى،<br />
اعصاب حسى و حركى به قسمت هاى مختلف بدن امتداد يافته<br />
است. اعضاى حسى مانند، شامه، لامسه، باصره و توازن دارند.<br />
خاليگاه بدن يا Coelom آن كوچك است (عبارت از خاليگاه<br />
بدن است كه ديگر اعضاى بدن در آن واقع است). يكى از<br />
مشخصات عمدة نرم تنان داشتن صدف است. صدف در حقيقت<br />
سكليت خارجى است.<br />
81
معلومات اضافي:<br />
طبقه بندى فايلم نرم تنان: كلاس هاى مهم اين فايلم عبارت اند از:<br />
1- كلاس گستروپودا :(Gastropoda) پاهاى اين حيوانات با شكم چسپسده مى باشد.<br />
مثال آنها حلزون هاى صدف دار و بى صدف ميباشد.<br />
2- كلاس سفالوپودا :(Cephalopoda) پاهاى اين حيوانات در سر مى باشد، مثل: كتل<br />
فش، سكويد و اكتوپس.<br />
3- كلاس پولى سيپودا Cypoda) :(Poly اين حيوانات سر ندارند، مثال آن حيوان به نام<br />
گوش ماهى يا دو كفه يى ميباشد.<br />
اكتوپس<br />
سكوييد<br />
شکل (١-٧): انواع نرم تنان<br />
كتل فش<br />
حلزون :(Snail) حلزون از جملة نرم تنان بوده پاهايش چسپيده<br />
با شكم و اعضاى بدن آن در يك صدف تاب خورده موقعيت<br />
دارند. در وقت حركت، سر و پاى آن از پوش صدف خارج<br />
ميشود. در سر آنها دو عدد شاخ معلوم ميشود. چشم هايش<br />
در نوك شاخ هاى دراز موقعيت داشته و از شاخ هاى كوتاه<br />
منحيث اعضاى حسى كار ميگيرند. دهن آنها زبان اره مانند كه<br />
نباتات را توسط آن قطع مى كنند دارد. حلزون درجاهاى سبز،<br />
باغ ها، كردهاى گندم و شبدر ديده ميشود. آن نوع حلزون كه<br />
82
قشر ندارند به نام گوك (Slug) ياد ميشود.<br />
گوك (Slug)<br />
شكل (7-2): انواع حلزون<br />
حلزون درخت ها<br />
حلزون (Snail)<br />
قشر<br />
گنگليا<br />
معده<br />
معلومات اضافي:<br />
حلزون كه يك نوع از نرم تنان است، ساختمان داخلى ) اعضا و سيستم هاى آن) كه كمك<br />
كننده درس هاى مربوطه آن ميباشد در شكل (7-3)به صورت مكمل نشان داده شده است.<br />
اعضاى تكثرى<br />
قلب<br />
سيلوم<br />
منتل<br />
دهن<br />
رادولا<br />
پاها<br />
نفريديم<br />
امعا<br />
تناب عصبى<br />
شكل(7-3): ساختمان داخلى حلزون<br />
اعضاى تنفسى<br />
خاليگاه منتل<br />
83
دو كفه يي :(Bivalve)<br />
دوكفه يى از جمله كلاس پولى سيپودا (پاى تبر مانند) مى باشند.<br />
بدن اين نوع نرم تنان در يك صدف محكم دوكفه يى جابجا شده<br />
است. چون سر ندارند ازينرو به نام بى سران ياد مى شوند.<br />
(7-4) شكل: دوه پله يي<br />
تشكيل صدف: با وجوديكه شكل صدف در نرم تنان مختلف است<br />
مگر ساختمان آن يك قسم مى باشد. صدف از چند طبقه ساخته شده<br />
است كه عبارت اند از:<br />
1- روى فوقانى صدف يك پوش نازك رنگين شاخى است.<br />
2- طبقة وسطى كه مانند منشور طبيعى بوده و از كلسيم كاربونيت<br />
ساخته شده است.<br />
3- قسمت داخلى كه از برگ هاى نازك به وجود آمده و به نام<br />
كنكيولين (Conchioline) جسم عضوى دارد كه به جلاى نور<br />
يك شكل خاص ميدهد. اين پوش دوكفه يى به نام پوش ساختن<br />
مرواريد ياد ميشود. هرگاه كدام قسمت صدف بشكند به واسطه همين<br />
پوش ترميم ميشود. هرگاه كدام جسم خارجى داخل اين پوش گردد<br />
دورادور جسم خارجى مادة عضوى احاطه شده و به نام مرواريد كتلة<br />
متحد المركز مى سازد.<br />
اهميت نرم تنان: بعضى انواع نرم تنان در كشورهاى مانند آسياى<br />
شرقى، امريكا و افريقا خورده ميشوند. در هسپانيا گوشت نرم تنان<br />
يك نوع غذايى مهم است. گوشت بعضى نرم تنان از نقطه نظرداشتن<br />
مواد معدنى و آيودين و دوكفه يى ها از نگاه ساختن مرواريد اهميت<br />
دارند. يك تعداد نرم تنان مضر هم ميباشند. مثلاً: حلزون براى نباتات<br />
مضر بوده زيرا آنها را قطع مى نمايند، و يك تعداد نرم تنان سبب<br />
انتقال امراض ميشوند.<br />
84
سفنج<br />
معلومات اضافي:<br />
حيوانات غير فقارى از لحاظ ساختمان تناظرى بدن به سه قسم اند:<br />
1- تناظر دو جانبه Symmetry) :(Bilateral يعنى بدن اينها به دو حصه مساوى تقسيم<br />
ميشود كه يك قسمت آن با قسمت ديگرش متناظر ميباشد.<br />
2- تناظر شعاعى Symmetry) :(Radial كه در خارپوستان (ستاره هاى بحرى) ديده<br />
ميشود. اينها را ميتواند در اشكال ذيل مشاهده نماييد.<br />
3- بدون تناظر :(Asymmetry) اين نوع موجودات به دو يا زيادتر از دو قسمت مشابه<br />
تقسيم نمى شوند شكل (7-5).<br />
ستارة بحرى<br />
مورچه<br />
بى تناظر<br />
تناظر شعاعى<br />
شكل (7-5): ساختمان تناظرى (سميتريك) بدن حيوانات غير فقاريه<br />
تناظر دو طرفه<br />
فايلم كرم هاى حلقوى Annelida) (Phylum<br />
آيا جوك را مى شناسيد؟ چه نوع حيوان است؟<br />
اناليد كلمة لاتين بوده و در زبان لاتين Annelus به معناى حلقه<br />
هاى خورد ميباشد.<br />
بدن اين حيوانات از حلقه هاى مسلسل ساخته شده است. حيوانات<br />
كه شامل اين فايلم است اكثراً در ابحار پيدا ميشوند، ولى يك تعداد<br />
آنها در آب هاى شيرين و جاهاى مرطوب زندگى داشته و تعدادى<br />
آن به شكل آزاد و يك عدة آن به شكل پرازيت در حيوانات زنده<br />
گى مى نمايند.<br />
85
مشخصات كرم هاى حلقوى:<br />
اينها تناظر دو جانبه دارند.<br />
به استثناى جوك ها بدن اكثرى شان تارهاى شيتينى به نام شيتا<br />
دارند.<br />
بدن شان از كيوتيكل نازك و مرطوب پوشانده شده است.<br />
كانال هاضمة آن مشابه تيوب است كه در طول بدن امتداد يافته<br />
است.<br />
دوران بستة خون دارند.<br />
بواسطة جلد يا برانشى تنفس مى كنند.<br />
(Nephridia) اطراح در هر حلقة خود يك جوره نفريد براى<br />
دارند، مواد اطراحى را از خاليگاه عمومى و خون گرفته و مستقيماً به<br />
خارج اطراح مى نمايد.<br />
سيستم عصبى آن عبارت از يك جوره عقده هاى مغزى (مغز) و<br />
تناب عصبى دولاية بطنى مى باشد. به همين قسم حجرات حسى و<br />
اعضاى حسى آن وظيفه چوشيدن، ديدن وغيره را انجام ميدهد.<br />
معلومات اضافي:<br />
طبقه بندى كرم هاى حلقوى:<br />
اين حيوانات از لحاظ داشتن و نداشتن مواد شيتا به كلاس هاى ذيل تقسيم شده اند:<br />
1- كلاس پولى شيتا :(Polychaeta) كه شيتا زياد دارند. حيوانات بحرى بوده مثال آن<br />
نايرس برانى brani) (Nirus است كه در كنار بحر<br />
كاليفورنيا پيدا ميشود.<br />
2- كلاس اوليگوشيتا :(Oligochaeta) شيتا كم دارد،<br />
در آبهاى شيرين و جاهاى مرطوب زنده گى دارند، مثل:<br />
كرم زمينى.<br />
3- كلاس هيرودينا :(Hirudinea) حيوانات اين صنف<br />
شيتا ندارد، در آبهاى شيرين زنده گى مى كنند، مثال آن<br />
جوك است.<br />
شكل (7-6): نايرس بروني<br />
4- كلاس يا صنف ارك اناليدا: همه حيوانات بحرى اند.<br />
86
فكر كنيد:<br />
شما در محيط خود چند نوع كرم هاى حلقوى را ميشناسيد، نام هاى محلى آنها را بگيريد.<br />
كرم زمينى Worm) :(Earth<br />
آيا شما كرم زمينى را ديده ايد؟ رنگ آن چگونه است؟ و در كجا<br />
زنده گى مى نمايد؟<br />
كرم زمينى از جملة اوليگوشيتا بوده كه Oligos در لاتين به معنى<br />
چند يا كم و Chaeta معنى تار ميدهد. نام علمى كرم زمينى<br />
لومبريكوس ترس ترس Terrestris) (Lumbricus است. بدن<br />
كرم زميني استوانه يى طويل و حلقه حلقه است. به استثناى حلقة اول<br />
و آخر متباقى در هر حلقة آن 4 جوره شيتا ديده ميشود. سر و اعضاى<br />
حسى مشخص ندارد، قسمت خارجى بدن آن به واسطه كيوتيكل<br />
پوشانده شده است. در بدن آن بين حلقه هاى 32 تا 37 ساختمان به<br />
نام كليتليوم داشته كه به نام كليتيليوم (Clittellum) دارد كه تخم<br />
در آن انكشاف مى كنند.<br />
هم چنان در بدن كرم زمينى خاليگاه (Coelom) وجود دارد كه<br />
مملو از مايع بوده و اعضاى بدن در آن موقعيت دارند شكل (7-7).<br />
سر<br />
خاليگاه بدن (Coelom)<br />
كليتيليوم<br />
كانال هضمى (Gut)<br />
دم<br />
شكل(7-7): خاليگاه بدن در كرم زمينى<br />
87
معلومات اضافي:<br />
كرم زمينى كه يك نوع كرم هاى حلقوى است، ساختمان داخلى (اعضا و سيستم ها) كه<br />
كمك كننده درس هاى مربوطه آن ميباشد در شكل (7-8) به صورت مكمل نشان داده شده<br />
است.<br />
كليتيليوم<br />
مخرج<br />
رگهاى خون كمر<br />
عضلات مدور<br />
حلقوم<br />
قلبها<br />
مرى<br />
جاغور<br />
سنگدان<br />
دهن<br />
مغز<br />
امعا<br />
نفريديم<br />
رگهاى خون معده<br />
سيتا تناب عصبى معده<br />
مجموعة بندهاى عصبى<br />
اعضاى تكثرى<br />
شكل(7-8): ساختمانهاى داخلى كرم زمينى<br />
جوك :(Leeches) جوك از جمله كرم هاى حلقوى بوده طول<br />
بدنش از 4 تا 6 انچ مى باشد تعداد حلقه هاى آن به 33 حلقه ميرسد.<br />
موى يا شيتا (Setae) ندارند و در آب هاى شيرين زنده گى مى<br />
نمايند. دهن آن در قسمت پيش روى و مخرج آن در قسمت آخر<br />
بدن واقع است. يك چوشك پيش روى و يك چوشك در قسمت<br />
آخر دارد. در بعضى حيوانات فقاريه به شكل پرازيت<br />
خارجى زنده گى مى نمايد. توسط يك چوشك خود<br />
را در بدن ميزبان چسپانده و توسط چوشك دومى<br />
خون حيوان را مى مكد طوريكه اول جلد ميزبان را<br />
تخريب نموده و بعد يك نوع مادة خاص را در زخم<br />
مى چكاند تا خون لخته نشود. جوك مى تواند زياتر<br />
شكل (7-9): جوك از سه برابر وزن خود خون را جذب نمايد.<br />
88
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة جوك.<br />
مواد مورد ضرورت: جوك، عدسيه دستى.<br />
طرزالعمل: جوك ها اكثراً در آب درياها، چشمه ها، جوى ها و كاريزها پيداميشود. از<br />
جاهاى كه پيدا ميشود آنرا گرفته و به صنف بياوريد، ساختمان بدن آنرا توسط عدسية دستى<br />
مشاهده كنيد. نتيجة كار را در كتابچه خود بنويسيد و در صنف بالاى آن بحث نماييد.<br />
اهميت كرم هاى حلقوى: بعضى كرم هاى حلقوى يك حلقة<br />
زنجير غذايى را تشكيل ميدهد. براى حيوانات بحرى غذاى خوب<br />
بوده و از آن ماهيان تغذيه مى نمايند. همچنان كرم زمينى در زراعت<br />
سبب حاصل خيزى ميشود.<br />
فايلم خارپوستان Echinodermata) :(Phylum ايكاينو<br />
از لفظ يونانى گرفته شده است. ايكانو (Echino) به معنى خار<br />
و درم (derm) به معنى جلد. ازينكه جلد اين حيوانات درشت و<br />
خارها دارند ازين سبب به اين نام ياد ميشود. بالاى جلد ساختمان<br />
هاى خار مانندى كه از كلسيم كاربونيت ساخته شده اند مى داشته<br />
باشند. اكثرى آنها آزاد بوده بعضى ها ساكن و بعضى ها شنا كننده<br />
مى باشند.<br />
مشخصات ايكاينودرماتا:<br />
تناظر اينها شعاعى است، در حيوان بالغ تناظر پنج جانبه داد. و در<br />
لاروا تناظر دوجانبه مى باشد.<br />
به واسطه پاهاى تيوبى حركت ميكند.<br />
سيستم انتقال آب System) (Water Vascular دارند.<br />
بدن شان بواسطه اپى درمس پوشانده شده است.<br />
اسكليت آهكى داخل دارند.<br />
جهاز اسكليت آهكى داخلى دارند.<br />
جهاز هاضمة مكمل و لوله يى داشته بعضى آنها مخرج ندارند.<br />
دوران خون شان شعاعى بوده خاليگاه بدن آنها بزرگ و پر از<br />
مايع ميباشد كه در رسيدن اكسيجن و مواد غذايى كمك ميكند.<br />
89
مذكر و مؤنث آنها جدا ميباشد (به استثناى چند محدود آنها) بيشترى<br />
آنها تخم مى گذارند .(Oviparous) بعضى آنها چوچه زاى هستند<br />
.(Viviparous) بسيار كمى آنها به صورت غير جنسى توليد مثل<br />
مى نمايند. يك تعداد شان قابليت ترميم دوباره (Regeneration)<br />
هم دارند.<br />
استحاله دارند (در فصل هشتم تشريح شده است)<br />
تنفس را توسط برانشى ها و يا ساختمان هاى بر آمده از سولوم<br />
اجرأ ميكنند.<br />
سيستم عصبى دارند ولى سر و دماغ ندارند.<br />
معلومات اضافي:<br />
طبقه بندى خارپوستان: اين فايلم به صنف هاى ذيل تقسيم گرديده است:<br />
1- صنف استريودى :(Asteroidea) مثل آن ستاره بحرى star) (Sea است.<br />
2- افيوريدى :(Ophioridea) مثال آن Brittle star است.<br />
3- ايكاينويدى :(Echinoidea) مثال آن درشت پوستان Sea urchins بحرى و سند دالر<br />
dollar) (Sand ميباشد.<br />
4- كراينويدى :(Crinoidea) مثال آن لالة بحرى است.<br />
5- هلوتورويدى :(Holothoroidea) مثال آن بادرنگ بحرى cucumber) (Sea است.<br />
همچنان بعضى از صنوف (كلاس ها)<br />
آن از بين رفته اند.<br />
الف: بريتل ستار<br />
ب: سي ارچن<br />
ج: سند دالر<br />
د: سي ليلي<br />
شكل(7-10): انواع خارپوستان<br />
ه: سي كوكمبر<br />
90
ستارة بحرى star) (Sea يا : اين حيوان در كتار<br />
ابحار در بيخ سنگ ها و دورادور آن زنده گى ميكنند. ساختمان بدن<br />
آن به ستاره شباهت دارد. در قسمت بالايى و پايانى بدن در هردو<br />
طرف در قسمت مركزى ساختمان گرد يا حلقوى (Disc) ديده<br />
ميشود. در قسمت پايانى آن دهن واقع شده است كه به نام اورل و در<br />
قسمت بالايى آن مخرج موقعيت دارد. خوراك اينها را حلزون ها و<br />
ديگر حيوانات كوچك بحرى تشكيل ميدهد.<br />
معلومات اضافي:<br />
ستارة بحرى كه يك نوع از خارپوستان است، ساختمان داخلى (اعضا و سيستم ها) كه<br />
كمك كننده درس هاى مربوطه آن ميباشده در شكل (7-11) به صورت مكمل نشان داده<br />
شده است.<br />
پاهاى تيوبى<br />
كانال شعاعى<br />
كانال سنگى<br />
بازوى شعاعى<br />
اعضاى تكثرى<br />
ساختمان مركزى بشقاب مانند (Disc)<br />
مخرج<br />
معدة بالايى<br />
معدة پاينى<br />
(D<br />
غده هاى هضمى<br />
پوست<br />
شكل(7-11): ستارة بحرى<br />
فايلم حيوانات مفصليه Arthropoda) :(Phylum<br />
آيا شما زنبورعسل، پشه، عنكبوت، گژدم، كنه وصد پاى راديده ايد؟<br />
اين ها چه نوع حيوانات اند؟<br />
كدام آنها مفيد و كدام آنها مضر اند؟<br />
91
بزبان بيولوژى همة اين حيوانات به نام آرتروپودا ياد ميشوند. در زبان<br />
يونانى Arthro به معنى بند يا حلقه و Poda به معنى پاى است.<br />
به اين حيوانات Joint feet هم ميگويند، Joint به معنى مفصل و<br />
feet به معنى پاى. اين حيوانات در هر محيط يافت ميشوند. در اين<br />
فايلم حيوان بزرگ آن عبارت از خرچنگ است كه طول آن تا به سه<br />
متر ميرسد و در جاپان يافت ميشود.<br />
مشخصات عمومى آرتروپودا: بدن اين حيوانات از بندها يا حلقه<br />
ها ساخته شده است.<br />
داراى تناظر دوجانبه بوده و اسكليت خارجى آنها توسط مواد شيتينى<br />
شاخى پوشيده شده است، كه قسمت داخلى بدن را از صدمات<br />
خارجى محافظه نموده از تبخير آب بدن شان جلوگيرى مى كند.<br />
بدن آنها از سه قسمت (سر، سينه و شكم) تشكيل گرديده در<br />
بعضى آنها سر و سينه يك جا ميباشد. كه به نام سفالوتوراكس<br />
(Cephalothorax) ياد ميشود.<br />
سيستم دوران خون شان باز است. خون بوسيله شريان ها به تمام<br />
بدن انتقال داده ميشود. مگر پس بوسيله رگها جمع نمى شوند بلكه<br />
به واسطه خاليگاه خون (Hemocoel) به قلب مى آيد. در خون<br />
آنها عوض هموگلوبين، هموسيانين وجود دارد كه به خون رنگ<br />
آبى داده است و O2 را انتقال ميدهد.<br />
بعضى حيوانات اين فايلم در هنگام بلوغ چندين مرتبه جلد خود<br />
را از دست ميدهند.<br />
استحاله: (تغيير از وقت تخم تا وقت بلوغ): در بعضى آرتروپودا<br />
استحالة مكمل و در بعضى استحالة نامكمل ديده ميشود.<br />
طبقه بندى فايلم آرتروپودا: اين فايلم به صنوف ذيل تقسيم شده<br />
است:<br />
1- صنف قشريه (سخت پوستان)<br />
2- صنف حشرات<br />
3- صنف عنكبوتها<br />
4- صنف صدپاها و هزارها<br />
92
صنف قشريه Crustacean) :(Class Crustacea or<br />
كرتسا در لاتين به معنى پوش يا غلاف محكم، در اين صنف خرچنگ<br />
آب هاى شيرين ) ،(Cray خرچنگ معمولى ،(Crab) شرمپ<br />
(Shrimp) وغيره شامل اند. اين حيوانات بيشتر بحرى بوده ولى<br />
بعضى آنها در حوضها، جوى ها، درياها و كاريزها زنده گى مى<br />
نمايند. همچنان يك عدة آنها به صورت آزاد و عدة ديگرى به شكل<br />
پرازيت زنده گى دارند. از بعضى قشريه در بعضى كشورها منحيث<br />
غذا استفاده مى نمايند.<br />
معده سفالوتوراكس آنتن<br />
شرمپ<br />
خرچنگ معمولى<br />
شكل (7-12): انواع قشريه<br />
پاها<br />
خرچنگ آب هاى شيرين<br />
مشخصات سخت پوستان: اين حيوانات دو جوره شاخ دارند.<br />
سينة آنها از 2 تا 6 حلقة آزاد يا چسپيده ساخته شده است، حلقه هاى<br />
شكم آنها جدا جدا مى باشند.<br />
عمل تنفس را به وسيله برانشى اجرا مى نمايد.<br />
در اكثر قشريه، جنس ها جدا مى باشد ولى در بعضى ها عمليه<br />
پارتينوجينيسس نيز صورت ميگيرد. (در مورد پارتينوجينيسس بعداً<br />
معلومات داده ميشود)<br />
خرچنگ دراز: حيوان آب هاى شيرين بوده طول آن به 15 سانتى<br />
متر ميرسد. نام انگليسى آن Cray است.<br />
خرچنگ معمولى: اين خرچنگ به نام خرچنگ معمولى يا ده پاى<br />
هم ياد ميشود و در تمام قسمت هاى افغانستان يافت ميشود.<br />
93
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة شكل خارجى خرچنگ.<br />
مواد مورد ضرورت: خرچنگ، طشت تسليخ.<br />
طرزالعمل: يك خرچنگ معمولى را از آب گرفته و به صنف بياوريد و در طشت تسليخ<br />
بگذاريد. به صورت عملى ساختمان قسمت خارجى آنرا مشاهده نماييد. شكل آنرا در<br />
كتابچه هاى خود ترسيم و هر قسمت آنرا نامگذارى كنيد.<br />
صنف حشرات Insects) :(Class مگس، ملخ، كيك، پشه همه<br />
حشره اند.<br />
علم حشره شناسى به نام انتومولوژى (Entomology) ياد ميشود.<br />
در زبان يونانى Entomon به معنى حشره است.<br />
Insecta كلمة لاتين است (در قسمت هاى مختلف قطع شده) يا به<br />
معنى بند بند ميباشد.<br />
قسمت زياد حيوانات غيرفقارى را حشرات تشكيل ميدهد. حشرات<br />
در هر جاه پيداميشود، مانند: آبهاى شيرين، آبهاى شور، خشكه، بالاى<br />
نباتات، داخل بدن حيوانات و يا سطح خارجى آنها توافق حاصل<br />
مى نمايند. انواع حشرات از قسمت هاى مختلف نباتات مثل: ريشه،<br />
ساقه، برگ، ميوه و دانه تغذيه مى كنند. اكثر حشرات، گل دوست<br />
و يا بالاى گل مى نشينند. ازين لحاظ در انتشار گرده كمك مى<br />
نمايد. يك تعداد حشرات از مواد اطراحية حيوانات استفاده مى كند.<br />
حشرات لاشخور از حيوانات و نباتات مرده تغذيه مى نمايند.<br />
بعضى آنها پرازيت تخم ها مى باشد. بعضى آنها ميزبان امراض و يا<br />
مستقيماً سبب انتقال امراض ميشوند.<br />
مشخصات عمومى حشرات:<br />
بدن حشرات از سه قسمت (سر، سينه و شكم) ساخته شده است.<br />
در سر آنها يك جوره آنتن (شاخها) موجود است، قسمت هاى<br />
مختلف دهن آنها براى جويدن، چوش كردن، ليسيدن و خوردن<br />
ساخته شده است. سينة آنها از سه حلقه ساخته شده است كه در هر<br />
حلقة آن يك جوره پاى ديده ميشود. حشرات دو جوره بال دارند<br />
94
ولى بعضى آنها يك جوره و بعضى هيچ بال ندارند.<br />
شكم حشرات داراى يازده و يا كمتر از يازده حلقه دارند.<br />
داراى قلب نازك و يك شريان پيش روى دارد. موى رگها و<br />
وريدها در آنها ديده نمى شود.<br />
تنفس را توسط نلهاى هوايى (تراكيا) انجام ميدهند.<br />
در دو پهلوى شكم و سينه سوراخ هاى تنفسى به نام سپيريكل<br />
(Spiricle) وجود دارد كه از طريق سوراخ هاى تنفسى اكسيجن<br />
را گرفته به انساج مى رساند. حشرات به واسطه برانش ها تنفس مى<br />
نمايند.<br />
اطراح را توسط دو ويا زياده از دو تيوب مالپيگى اجرا مى كنند.<br />
داراى سيستم هاى عصبى و اعضاى حسى مى باشند و بعضى شان<br />
براى آواز كشيدن اعضاى مخصوص دارند.<br />
جنس مذكر و مؤنث آنها جدا بوده و القاح داخلى دارند. مراحل<br />
نمو و انكشاف آنها به واسطه افتادن پوست آنها صورت ميگيرد.<br />
طوريكه مستقيماً پوست خود را از دست ميدهند و يا استحاله دارند.<br />
در كرم هاى چوب و يا در بعضى زنبورها عمليه پارتينوجينيسس<br />
(Partenogenisis) هم ديده ميشود. (عمليه هاى نمو و انكشاف<br />
گميت مؤنث بدون يكجاه شدن گميت هاى مذكر و مؤنث را<br />
پارتينوجنيسس ميگويند.)<br />
ملخ معمولى Grasshopper) :(The<br />
آيا شما ملخ را ديده ايد؟ چند قسم ملخ را مى شناسيد، ايا ملخ ها<br />
حشرات مفيد اند يا مضر؟<br />
ملخ ها اشكال مختلف و انواع مختلف دارند. در تمام جهان خاصتاً<br />
در چراگاه و جاهاى كه گياه و نباتات ديگر موجود باشد پيداميشود.<br />
بعضى ملخ ها به شكل جمعى از يك جا به جاى ديگر پرواز نموده و<br />
سبب از بين رفتن نباتات ميشوند.<br />
ساختمان خارجى ملخ:<br />
1- سر: ملخ در سر خود يك جوره شاخ (آنتن) و موى نازك و دو<br />
چشم مركب و سه چشم ساده دارد. چشمان مركب از عدسيه هاى<br />
چند وجهى ساخته شده است كه در يك وقت هر طرف را ديده<br />
95
آنتن<br />
چشمهاى ساده<br />
چشمهاى مركب<br />
سر<br />
لب فوقانى<br />
سينه يا توراكس<br />
الاشة منديبل<br />
الاشة مكسيلا<br />
بال ها<br />
لب پاينى<br />
پاهاى راه رونده<br />
پاهاى خيز زننده<br />
معده<br />
اعضاى تكثرى<br />
سوراخ هاى تنفسى<br />
شكل (7-13): ساختمان خارجى بدن ملخ<br />
ميتوانند. دهن ملخ در قسمت<br />
هاى پايانى سر ملخ قرار دارد.<br />
2- سينه: سينة ملخ از سه قسمت<br />
ساخته شده است. الف: سينة<br />
پيش روى (Prothorax)<br />
ب:سينة وسطى(Mesothorax)<br />
ج: سينة اخرى Metathorax<br />
در هر قسمت سينة ان يك<br />
جوره پاهاى بند دار موجود<br />
است، علاوه بر پاها در قسمت<br />
وسطى سينه و حلقه اخرى يك<br />
يك جوره بال هم موجود<br />
است.<br />
3- شكم: شكم آن بند بند بوده<br />
اعضاى تناسلى در آن موقعيت<br />
دارند.<br />
معلومات اضافي:<br />
ملخ كه يك نوعى از حشرات است،<br />
ساختمان داخلى (اعضا و سيستم ها)<br />
كه كمك كننده درس هاى مربوطه آن<br />
ميباشده در شكل (7-14) به صورت<br />
مكمل نشان داده شده است.<br />
مغز<br />
دهن<br />
رگهاى خون كمر<br />
قلبها<br />
بال<br />
كيسة منى<br />
جاغور<br />
مخرج<br />
سنگدان<br />
گنگليا<br />
غدوات لعابيه<br />
تيوب هاى مالپيگى<br />
قسمت وسطى هاضمه<br />
تناب عصبى<br />
شكل (7-14): ملخ<br />
96
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة ملخ<br />
مواد مورد ضرورت: ملخ و عدسية دستى.<br />
طرزالعمل: چند نوع ملخ را به صنف بياوريد، ساختمان خارجى آنرا عملاً توسط عدسيه دستى<br />
مشاهده كنيد. شكل آنرا در كتابچه هاى خود رسم كنيد و هر عضو آنرا نامگذارى نماييد.<br />
زنبور عسل: زنبور عسل يكى از حشره هاى مفيد است كه زنده گى<br />
اجتماعى داشته و از نظر ساختمان عمومى مشابه ملخ است و استحالة<br />
مكمل دارد. از نظر كار و وظيفه به سه قسم اند:<br />
1- ملكه: كه تخم مى گذارد، 2- جنس مذكر كه وظيفه آنها تنها<br />
القاح ملكه است و 3-كارگران: كه عبارت از زنبورهاى مؤنث عقيم<br />
بوده وظيفه آنها ساختن خانه (كندو)، پاك نگهداشتن كندو، ساختن<br />
خوراكه، محافظت ملكه و چوچه هايش مى باشد. زنبورهاى كارگر<br />
شيرة (Nectar) گلها را جمع نموده با دادن تغيير كيمياوى و به شكل<br />
محلول مواد قندى به عسل تبديل مى<br />
نمايند. زنبورهاى كارگر از شيره گلها<br />
براى لاروا مواد سفيد رنگ مى سازد. به<br />
همين ترتيب صمع نباتات را جمع نموده<br />
و از آن چسپ يا موم زنبور تيار ميكند<br />
كه در ساختن كندو از آن كار ميگيرند.<br />
جنس مذكر<br />
ملكه كارگر شكل (7-15): زنبور عسل<br />
عسل: زمانيكه زنبور كارگر در يك مزرعه منبع خوراك پيدا مى<br />
نمايد، از شيرة گل هاى آن معدة عسل Stomach) (Nectar پر<br />
نموده و به كندو مى آيند. نكتر (Nectar) در معدة عسل تحت تاثير<br />
انزايم هاى خاص دهن آمده مواد قندى آنرا به قندهاى دكستروز و<br />
لولوز تبديل مى كند.<br />
زنبورهاى كارگر اين مايع را در يك خانة كندو جابجا نموده كه<br />
بعداً زنبورهاى ديگرى به وسيله دهن خود آنرا تغيير كيمياوى ميدهد<br />
97
آب آن تبخير ميگردد. در عسل 17٪ آب، 77,5٪ قندهاى مختلف و<br />
همچنين يك مقدار مواد معدنى، انزايم ها و گرده موجود مى باشد.<br />
رنگ و بوى عسل به مواد غذايى و يا گل هاى ارتباط دارد كه زنبور<br />
عسل از آن استفاده مى نمايد.<br />
كرم ابريشم: كرم ابريشم يك حشرة اقتصادى بوده از غوزة اينها<br />
ابريشم طبيعى بدست مى آيد. اگر تخم آنها در شرايط مناسب<br />
نگهدارى شود از تخم هايش كرم سفيد رنگ خارج ميشود. كرم يا<br />
لاروا تا يك وقتى برگ توت را مى خورد به سرعت نمو كرده در<br />
اين وقت خوراك نمى كنند. در زيردهن كرم مذكور يك غده قرار<br />
دارد كه غدة مذكور مادة لزجى چسپناك را ترشح نموده و توسط<br />
هوا خشك گرديده و به تار ابريشم تبديل ميگردد. لاروا تار را از<br />
خود دور داده و غوزه (Cocoone) را مى سازد، در غوزه دورة<br />
استراحت را گذشتانده به شفيره تبديل ميشود. شفيره دو جوره بال<br />
پيدا و غوزه را سوراخ نموده و پرواز مى كند. قبل ازينكه كرم غوزه<br />
را سوراخ نمايد اشخاص فنى غوزه را در آب جوش انداخته حيوان<br />
آن مى ميرد و ابريشم طبيعى از آن به دست مى آيد.<br />
بالغ<br />
غوزه<br />
داخل غوزه<br />
لاروا<br />
شكل (7-16): مراحل زنده گى كرم ابريشم<br />
98
پشه ها:<br />
پشه بدن نازك و نرم داشته و خرطوم سوراخ كننده دارد. در بالاى<br />
مرغها، انسان و ديگر حيوانات پستاندار نشسته و خون آنها را مى<br />
مكد. پشه حشرة مضر بوده و سبب انتقال بعضى امراض ميشود. پشه<br />
انواع مختلف دارد كه يك آن انافيل است كه پرازيت (پلازموديم)<br />
ملاريايى انسان را انتقال مى نمايد.<br />
انافيل<br />
پشة معمولي<br />
شكل(7-17): انواع پشه ها<br />
كيك: كيك انواع زياد دارد. اين حشره بدن كوتاه، چشم ساده و<br />
شاخ هاى كوتاه دارد. ضمايم دهن آن تخريش كننده و چوشنده اند.<br />
پاهايش طويل و براى خيز زدن ساخته شده اند. از روشنى فرار نموده<br />
و جاى گرم را خوش دارند. تخم را در محيط زيست يا بالاى بدن<br />
ميزبان مى گذارد.<br />
كيك مواد عضوى گنده را مى خورد و بعضى آنها خون حيوانات<br />
فقاريه را مى مكد. يك نوع آن كيك انسان است كه در جاهاى<br />
مرطوب و ناپاك زنده گى مى نمايد و سبب اذيت انسان ها شده و<br />
بعضى آنها سبب انتقال امراض ميشوند.<br />
شكل (7-18): كيك<br />
99
صنف عنكبوت ها Archnoidea) :(Class<br />
غوندل را ديده ايد؟ چگونه حيوانى است؟ آيا غوندل مى گزد؟<br />
Archne از دو كلمة يونانى ساخته شده است، يكى Archnoid<br />
به معنى كنه و ديگرى Oid به معنى (شبه) ميباشد. با وجوديكه درين<br />
صنف حيوانات مختلف شامل اند ولى از لحاظ يك عده مشخصات<br />
به نام صنف عنكبوتيه نام داده شده است. درين صنف كنه ها، غوندل<br />
ها، عنكبوت ها، گژدم وغيره شامل اند.<br />
مشخصات عنكبوت ها: به استثناى كنه بدن متباقى عنكبوت ها از<br />
سر، سينه و شكم تشكيل گرديده. سر و سينة آنها يك جا مى باشد<br />
كه به نام سفالوتوراكس ياد ميشود. شكم آنها چهار جوره پاى دارد.<br />
شاخ ها و الاشة پاينى ندارند.<br />
دهن شان براى چوشيدن ساخته شده و دهن يك تعداد عنكبوت<br />
ها غده هاى زهرى دارد. تنفس را ذريعه شش هاى كتاب مانند،<br />
توسط نل هاى هوايى يا برانش ها اجرا مى نمايند.<br />
عمل اطراح را ذريعه تيوبهاى جوره يى مالپيگى و يا توسط غده<br />
هاى به نام كوكسال Gland) (Coxal انجام ميدهند.<br />
سيستم عصى آن عبارت از گره هاى كمر و طناب عصبى شكم<br />
مى باشد. اينها معمولاً چشم ساده و بدن شان موهاى لمس كننده<br />
دارد.<br />
جنس مذكر و مؤنث جدا دارند و اكثر آنها تخمگذار مى باشند.<br />
اكثر آنها در خاك به صورت منفرد زنده گى مى كنند، مگر<br />
بعضى آنها به صورت پرازيت، بعضى شكار كننده و يك عده آنها<br />
به شكل آزاد زنده گى مى نمايند.<br />
عنكبوت يا جولاگك: جولاگك انواع زياد دارد و در تمام جهان<br />
پيدا ميشود. بدن جولاگك از سه قسمت ساخته شده است: سر، سينه<br />
و شكم.<br />
سر و سينة آن يك جا بوده و به نام سفالوتوراكس ياد ميشود، شكم<br />
آن نرم، مدور و بدون قطعات ميباشد. سفالوتوراكس و شكم آن<br />
ذريعة كمربند نازك وصل شده است. حس ديد آن قوى است.<br />
داراى هشت چشم و چهار جوره پاى مى باشند. در هرپاى آن دو يا<br />
100
سه چنگال دندانه دار ديده ميشود. در پاهاى بعضى از آنها ساختمان<br />
هاى موى دار ديده ميشود كه حيوان مذكور توسط آن خود را<br />
آويزان مى كند. مؤنث و مذكر آن جدا بوده در بعضى شان جنس<br />
مؤنث بزرگتر ميباشد. جولاگك ها حيوانات شكارى بوده حشرات<br />
را مى خورند. بعضى از آنها براى<br />
گرفتن شكار خود از جال كار<br />
ميگيرند. اكثر انواع جولاگك ها<br />
يك سال عمر دارند.<br />
شكل(7-19): عنكبوت<br />
تخمدان<br />
معلومات اضافي:<br />
جولاگك كه يك نوعى از كلاس عنكبوت است، ساختمان داخلى (اعضا و سيستم ها) كه<br />
كمك كننده درس هاى مربوطه آن ميباشد در شكل (7-20) به صورت مكمل نشان داده<br />
شده است.<br />
غده هاى هضمى<br />
تيوب هاى مالپيگى<br />
نل هضمى<br />
قلب<br />
معده مغز پاها<br />
چشمهاى ساده<br />
مخرج<br />
اعضاى بافتن تار غده هاى ابريشم<br />
ششهاى كتاب مانند<br />
سوراخ جنسى<br />
دهن<br />
ضمايم<br />
غده هاى زهرى<br />
شكل (7-20) : عنكبوت<br />
101
شكل(7-21): گژدمى كه دو دم دارد<br />
شكل (7-22): گژدم<br />
گژدم :(Scorpion)<br />
در شكل (7-21) چه را مى بينيد؟ اين قسم موجود زنده را گاهى ديده<br />
ايد؟<br />
گژدم بدن دراز و هشت پاى دارد و بدنش از سه قسمت<br />
ساخته شده است كه عبارت از سفالوتوراكس، شكم و دم<br />
مى باشند. در قسمت پيش روى آن دو چنگك دارد كه در<br />
بالاى آن يك جوره چشم واقع است.<br />
در دوجانب پيش روى بدن گژدم از 2 تا 5 جوره چشم مثل<br />
دانه هاى سياه موقعيت دارند.<br />
قدرت ديد گژدم كم است. بعضى گژدم ها چشم ندارند،<br />
شكم آنها از هفت حلقه ساخته شده است. در حلقة اول آن<br />
سوراخ هاى تناسلى واقع است و به دو طرف حلقه هاى (4-3-<br />
5 و 6) سوراخ هاى تنفسى موقعيت دارد. دم آن باريك و بدون ضمايم<br />
بوده پنج حلقه دارد. حلقة اخرى آن به كيسة زهرى ختم ميشود. در آخر<br />
كيسه زهرى نيش گژدم جاى دارد. بعضى گژدم ها دو دم و ساختمان<br />
هاى زهرى دارد. دم گژدم يك قسمت بدن بوده و كانال هضمى از<br />
آن عبور مى نمايد. مخرج آن توسط كيسة زهرى پوشيده شده است.<br />
در وقت حركت دم خود را بلند مى گيرد. گژدم ها در جاهاى خشك<br />
و گرم زنده گى مى كند. گژدم از طرف روز در زيرسنگ ها و يا<br />
سوراخ ها پنهان ميشود. ولى از طرف شب به خاطر گرفتن حشرات به<br />
صورت فعال حركت مى نمايد. گژدم شكار خود<br />
را توسط ضمايم پيش روى محكم گرفته و توسط<br />
پاهاى خود آنرا پاره ميكند. اينها حريص نبوده و اگر<br />
كدام شكار از خود دفاع نمايد آنرا رها مى كند. اين<br />
حيوان عنكبوت ها، پروانه ها، مورچه ها، هزارپاها<br />
را ميخورند. جنس مذكر و مؤنث آنها جدا بوده<br />
تخم گذار و چوچه زاى اند .(Ovoviviparous)<br />
چوچه هاى نو در دو نوبت در مدت يك يا دو روز<br />
از بدن مادر خارج ميشوند. چوچه هايش تقريباً يك<br />
هفته در پشت مادر بدون حركت مى باشند. تعداد<br />
چوچه هاى گژدم نظر به گژدم ها فرق مى كند.<br />
102
صد پاها Chilopoda) :(Class<br />
در شكل (7-23) چه مى بينيد؟ آيا اين حيوانات زهرى است يا بدون<br />
زهر؟ حيوانات مضر اند يا مفيد؟<br />
صدپاها بدن دراز حلقه حلقه دارند. در سر آنها يك جوره شاخ، يك<br />
جوره الاشة پايين و دو جوره الاشة بالايى دارند. در انواع مختلف<br />
آنها تعداد حلقه از 15 تا 173 عدد ميرسد.<br />
در حلقة اولى آنها يك جوره چنگال داشته و حيوانات گوشت خور<br />
اند كه حشرات و كرم ها را ميخورند. شكار خود را توسط زهر<br />
بى هوش ساخته و ميخورد. بعضى آنها تخم مى گذارند و بعضى<br />
شان چوچه ميدهند. صدپاى مناطق حاره از (12-10) سانتى متر طول<br />
دارند. بعضى آنها براى انسان خطرناك و زهرى ميباشد. صدپاى<br />
خانگى صدپاى داشته و سريع حركت مى نمايد. حشرات را مى<br />
خورند و انسان را نمى گزند.<br />
شكل (7-23): صد پاها<br />
103
هزار پا Millipedes) :(Class Dipllopoda,<br />
هزارپا چه ميخورد؟ آيا مى گزد؟<br />
بدن اين حيوان هم طويل استوانه يى و حلقه حلقه است. در سر خود<br />
دو جوره چشم، يك جوره شاخ كوتاه، الاشه هاى پايانى و بالايى<br />
قرار دارند. سينة آن كوتاه و چهار حلقه دارد. شكم اين حيوان طويل<br />
و از 100-20 جوره حلقه ها تشكيل گرديده است. در هر حلقة آن دو<br />
جوره پاوجود دارد اين حيوانات در جاهاى مرطوب و تاريك مثل<br />
زيرسنگ ها، سوراخ ها و ديوار ها زنده گى مى كنند. از روشنى فرار<br />
مى كنند، حيوانات گياه خور بوده و نمى گزند.<br />
شكل (7-24): هزار پا<br />
فعاليت:<br />
شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.<br />
گروپ الف حيوانات مفصلية مضر را لست نموده و ضررهاى آنرا توضيح دهند.<br />
گروپ ب حيوانات مفصلية مفيد را لست نموده و مفاد آنها را توضيح نمايند.<br />
نماينده هر گروپ نتيجه كار خود را در صنف تشريح و بالاى آن بحث صورت گيرد.<br />
104
خلاصة فصل هفتم<br />
حيوانات غيرفقارى، حيوانات اند كه استخوان ندارند و به هشت فايلم تقسيم شده اند.<br />
مولوسكا كلمه لاتين بوده به معنى نرم. اين حيوانات به وسيله يك پوش آهكى كه<br />
به نام منتل ياد ميشود، پوشانده شده است. به نام رادولا (Radula) ساختمان شبه اره،<br />
وظيفة زبان را انجام ميدهد. خاليگاه (Coelom) بدن شان كوچك است.<br />
اناليدوس (Anneledus) كلمه لاتين بوده معنى حلقه هاى كوچك را ميدهد.<br />
حلقه هاى بدن اين حيوان همه يك قسم اند. اين حيوانات به نام شيتا موى هاى شيتينى<br />
(Chitin) دارد.<br />
كليتيليوم (Clittlum) از حلقه 37-32 از ساختمان پنديدة است كه تخم در آن<br />
انكشاف مى كند.<br />
ايكاينو (Echino) در زبان يونانى به معنى خار مانند و درم (derm) به معنى جلد<br />
است.<br />
Water Vascular يعنى تناظر دوجانبه و (Radial Symmetric) سمتريك راديل<br />
System عبارت از سيستم انتقالى آب است.<br />
آرترو (Arthro) در زبان يونانى به معنى مفصل يا حلقه و پودا (poda) به معنى<br />
پاها.<br />
سكليت خارجى حيوانات مفصليه از مادة شتين ساخته شده است.<br />
پارتينوجينيسس (Parthenogenesis) عمليه نمو و انكشاف گميت مؤنث بدون<br />
القاح ميباشد.<br />
كرست (Crust) كلمة لاتين بوده معنى آن سخت پوست است.<br />
انزكت (Insect) در لاتين (به قسمت هاى مختلف تقسيم شده) معنى ميدهد.<br />
علم حشرات به نام انتومولوژى (Entomology) ياد ميشود. بدن حشرات از سه<br />
قسمت يعنى سر، سينه و شكم ساخته شده است. در بعضى آرتروپودا، سر و سينه يك جا<br />
مى باشد كه به نام سفالوتوراكس ياد ميشود.<br />
عنكبوت، گژدم، غوندل و كنه از جملة عنكبوت ها مى باشند. صدپاها زهرى و<br />
گوشت خوار اند ولى هزار پا بى زهر و گياخوار اند.<br />
105
سؤالات فصل هفتم<br />
اصطلاحات ذيل بيولوژيكى را تعريف نماييد.<br />
مولسكا، منتل، اناليد، تناظر دوجانبه، كراس فرتيلايزيشن، آرتروپودا، پارتينوجنيسس،<br />
تناظر شعاعى.<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد. در مقابل جمله صحيح حرف "ص" و در<br />
مقابل جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
آرتروپودات اسكليت داخلى دارند. ) (<br />
ملخ استحالة نيمه و زنبور عسل استحاله مكمل دارند. ) (<br />
انتومولوژى علم حشرات است. ) (<br />
ايكانودرماتا اسكليت داخلى دارند. سيستم هايش مكمل ولى سر ندارند. ) (<br />
بدن مولسكا از سه قسمت (سر، سينه و شكم) ساخته شده است. ) (<br />
القاح كرم هاى حلقه كراس فرتيلايزيشن است. ) (<br />
سوالهاى تشريحى:<br />
1. مشخصات عمومى مولسكا را تشريح نماييد؟<br />
2. مشخصات فايلم آرتروپودا را واضح سازيد؟<br />
3. سيستم عصبى و دوران خون كرم زمينى را توضيح نماييد؟<br />
4. ايكاينودرماتا چه نوع حيوانات هستند؟ در كجا پيدا ميشوند و چطور تكثر مى<br />
نمايند؟<br />
106
فصل هشتم<br />
مقايسة سيستم هاى حيوانات غير فقاريه<br />
اكثر حيوانات فقارى و حيوانات غيرفقارية عالى براى انجام<br />
فعاليت هاى مختلف زنده گى سيستم هاى مشخص دارند.<br />
بعضى حيوانات غيرفقاريه هم وجود دارد كه براى اجراى<br />
فعاليت هاى زنده گى خود سيستم هاى مشخص ندارند<br />
ولى با آن هم عمليه هاى مربوطه را انجام ميدهند، مثلاً:<br />
سولنتريتا اعضاى تنفسى و ترشحى ندارند. مگر باز هم اين<br />
عمليه ها را بدن شان انجام ميدهند.<br />
با مطالعه اين فصل قادر خواهيد بود تا:<br />
سيستم هاى هاضمه، سيستم دوران خون، تنفس تكثر،<br />
سيستم عصبى و اعضاى حسى حيوانات غير فقاريه (نرم<br />
تنان، كرم هاى حلقوى، خارپوستان و مفصليه) و هم چنان<br />
استحاله را بدانيد و آنرا با هم مقايسة نموده بتوانيد.<br />
107
سيستم هضمى:<br />
سيستم هاضمة حيوانات غيرفقاريه ساختمان مشابه نل كوتاه يا طويل يا<br />
تاب خورده دارند. حيوانات مختلف غيرفقارى غذا را توسط اعضاى<br />
مختلف خود گرفته بعد از هضم داخل بدن ميشود. و مواد اضافى از<br />
مقعد يا سوراخ خاص خارج ميشود. به طور مثال در كرم هاى حلقوى<br />
(كرم زمينى) سيستم هاضمه قسمت هاى ذيل دارد.<br />
دهن نيم دايروى،حلقوم، مرى، جاغور، سنگدان، روده و مخرج.<br />
در نرم تنان (حلزون) سيستم هاضمه شامل دهن، راديولا، معده، روده<br />
ها و مخرج مى باشد. آرتروپودا (ملخ) سستم هاضمة مكمل دارد.<br />
اعضاى آن عبارت از دهن، جاغور، سنگدان، معدة وسطى، روده و<br />
مخرج ميباشد. شكل (8-1)<br />
امعا<br />
معده<br />
خاليگاه منتل<br />
مخرج<br />
مخرج<br />
دهن<br />
مرى<br />
جاغور<br />
سنگدان<br />
الف<br />
دهن<br />
امعا<br />
مخرج<br />
معده<br />
سنگدان<br />
مرى<br />
ب<br />
سيتا<br />
شكل (8-1) الف: سيستم هاضمه حلزون، ب: سيستم<br />
هاضمه كرم زمينى، ج: سيستم هاضمه ملخ<br />
ج<br />
امعا<br />
جاغور<br />
كيسة هضمى<br />
دهن<br />
108
فكر كنيد:<br />
در حيوانات غيرفقاريه، كدام حيوانات دوران بستة خون دارند؟<br />
هموگلوبين چه وظيفه را انجام ميدهد؟<br />
دوران خون: بعضى حيوانات غيرفقاريه دوران بسته خون دارند،<br />
درحاليكه بعضى ديگرى آنها دوران باز دارد.<br />
نرم تنان سيستم دوران باز خون داشته قلب شان يك يا دو دهليز<br />
و ديوار نازك دارد ولى آن عده نرم تنان كه پاى آنها در سرشان<br />
موقعيت دارد داراى دوران بسته خون مى باشند. اكثر حيوانات<br />
مفصليه داراى سيستم باز خون بوده و خون آنها عوض هموگلوبين<br />
داراى هموسيانين ميباشد. كرم هاى حلقوى (كرم زمينى) دوران بستة<br />
خون دارند. پنج جوره رگ هاى قوسى كه در قسمت قدامى بدن<br />
(مرى) واقع اند وظيفة قلب را انجام ميدهد. خون آنها داراى رنگ<br />
سرخ است زيرا هموگلوبين دارد. در خون بعضى كرم هاى حلقوى<br />
عوض هموگلوبين پگمنت هاى رنگه ديگرى موجود مى باشد.<br />
قلب<br />
رگ خون كمر<br />
قلب تيوبى<br />
سوراخ<br />
رگهاى خون معده<br />
ب: دوران خون ملخ<br />
الف: دوران خون كرم زمينى<br />
شكل (8-2): دوران خون<br />
109
سيستم تنفسى: عمليه تنفس در حيوانات غيرفقاريه از طروق<br />
مختلف، مثل: جلد، برانشى، سطح بدن يا شش ها انجام داده ميشود.<br />
ستارة بحرى توسط برانشى تنفس مى نمايد.<br />
آرتروپودا عملية تنفس را به وسيله سطح بدن، برانشى، نل هاى تنفسى<br />
يا شش هاى شبيه كتاب بسر مى رساند.<br />
حشرات و بعضى مفصليه ها سوراخ هاى تنفسى دارند، به طور مثال:<br />
ملخ در شكم خود سوراخ هاى تنفسى به نام سپايريكل دارد كه با<br />
نل هاى هوايى وصل است. نل ها در تمام بدن امتداد يافته است و<br />
اكسيجن را به تمام بدن مى رساند و CO را خارج مى سازد. در كرم<br />
2<br />
زمينى اعضاى مشخص تنفسى وجود ندارد تبادله گازات از طريق<br />
جلد مرطوب آن صورت ميگيرد.<br />
برانشها<br />
الف: خرچنگ<br />
ششهاى كتاب مانند<br />
قلب<br />
ب: عنكبوت<br />
سپاريكل<br />
ج: ملخ<br />
شكل (8-3) الف: اعضاى سيستم تنفسى خرچنگ، ب: اعضاى<br />
سيستم تنفسى عنكبوت، ج: اعضاى سيستم تنفسى ملخ<br />
اطراح: در حيوانات مختلف غيرفقاريه عملية اطراح يا خارج ساختن<br />
مواد اضافى و بيكارة بدن از راه هاى مختلف انجام ميشود. نرم تنان<br />
يك يا دو جوره اعضاى شبه نفريديا دارند كه مواد فاضله را به منتل<br />
انتقال ميدهند. حشرات و بعضى مفصليه ها تيوب هاى به نام مالپيگى<br />
دارند. مالپيگى تيوب هاى موى مانند است. اين نل هاى كوچك مواد<br />
فاضله را از خون جمع نموده از طريق مخرج آنرا اطراح مى نمايد. در<br />
يك عده حيوانات مفصله نفريديم و در بعضى ها يك نوع اعضاى<br />
غدوى (Coxal) وجود دارد.<br />
در كرم هاى حلقوى (كرم زمينى) به استثناى سه حلقة اولى و يك<br />
110
حلقة آخرى متباقى در هر حلقه يك جوره نفريديا وجود دارد كه<br />
مواد اضافى را اطراح مينمايد.<br />
مخرج<br />
اعضاى اطراحية كرم زمينى<br />
اعضاى اطراحية ملخ<br />
تيوب هاى مالپيگى<br />
نفريديا<br />
شكل (8-4): اعضاى اطراحية كرم زمينى و ملخ<br />
فكر كنيد:<br />
هرگاه در موجودات زنده عمل اطراح صورت نگيرد چه حالت به وجود خواهد آمد؟<br />
111
سيستم عصبى: در حيوانات غيرفقاريه سيستم عصبى فرق مى<br />
كند در بعضى ها سيستم عصبى مشخص وجود ندارد ولى باز هم<br />
در مقابل عوامل (منبهات) خارجى عكس العمل نشان ميدهند. آنعده<br />
حيوانات كه تناظر دو جانبه دارند سيستم عصبى باريك و كش شده<br />
داشته و معمولاً يك جوره يا زيادتر گره هاى عصبى يا گانگليون<br />
(Ganglion) و در قسمت پيش روى آن مغز ميباشد. مغز حشرات<br />
متشكل از چند گره است طناب عصبى شكم در هر بند بدن يك<br />
گره عصبى دارد در خارپوستان (ستارگان بحرى) سيستم عصبى<br />
شعاعى است. در كرم هاى حلقوى در بالاى حلق يك جوره گره<br />
عصبى (مغز) كه با طناب عصبى شكم وصل مى باشد در هر حلقه<br />
يك گره عصبى و جورة اعصاب جاى دارد.<br />
گرده يا عقدة عصبى مغز<br />
تناب عصبى بطن<br />
عقدة عصبى مغز<br />
عقدة عصبى مغزها<br />
تناب عصبى معده<br />
شكل (8-5): اعضاى عصبى كرم زمينى و ملخ<br />
عقدات عصبى بندها<br />
فكر كنيد:<br />
حيواناتيكه جهاز عصبى ندارد، چه قسم عكس العمل را نشان ميدهد؟<br />
112
تكثر: جنس هاى نرم تنان كه حلزون نمايندة آن است معمولاً جدا<br />
مى باشند.<br />
در حلزون جنس مذكر و مونث هردو در يك حيوان مى باشد<br />
ولى القاح متقابل Fertilization) (Cross دارند. در كرم هاى<br />
حلقوى جنس مذكر و مونث جدا مى باشد يا حالت خنثى يعنى<br />
هرموفرودايت (Hermaphrodite) دارند. در كرم زمينى جنس<br />
هاى مذكر و مونث هردو در يك حيوان مى باشند. ولى خودشان<br />
خود را القاح كرده نمى توانند. القاح آنها عبور مواد جنسى القاح<br />
متقابل است. يعنى دو كرم از طرف شب با هم يكجا شده حجرات<br />
جنسى مذكر مبادله ميشود و يك ديگر را در بين خود القاح مى<br />
نمايد و تخم القاح شده در كليتيليوم انكشاف مى كند. در ستاره<br />
هاى بحرى القاح خارجى مى باشد. سپرم و اووم (Ovum) در<br />
آب با هم يكجا مى شوند. از تخم لارواى شنا كننده خارج ميشود<br />
و به اثر استحاله به حيوان بالغ مبدل ميشود. در حيوانات مفصليه<br />
جنس مذكر و مونث جدا مى باشد، القاح داخلى دارند، در بعضى<br />
مفصليه ها عملية پارتينوجنيسس هم صورت ميگيرد.<br />
113
استحاله :(Metamorphosis) يعنى (تغيير يا تحول از تخم<br />
يا چوچه تا بلوغ). چوچه هاى بعضى حيوانات غيرفقاريه كه از تخم<br />
خارج مى شوند با حيوان بالغ فرق مى نمايد و تا بلوغ اشكال مختلف<br />
به خود ميگيرد كه اين حالت به نام استحاله يادميشود. استحاله به دو<br />
قسم است: استحالة مكمل و استحاله نا مكمل. استحالة مكمل عبارت<br />
از تخم، بطيطه ،(Larva) شفيره (Pupa) و بالغ (Adult) مى باشد.<br />
استحالة نامكمل آن است كه مراحل فوق در آن ديده نمى شود،<br />
مثلاً: در استحالة خسك يا ملخ مراحل بطيطه و شفيره وجود ندارد. از<br />
جملة حيوانات غير فقاريه، استحاله در خارپوستان و مفصليه ها ديده<br />
ميشود. شكل (8-8)<br />
بطيطه (Larva)<br />
تخم هاى القاح شده<br />
بالغ<br />
بالغ (Adult)<br />
بالغ<br />
ب<br />
شفيره (Pupa)<br />
ب<br />
الف<br />
شكل (8-6): الف: استحاله نا مكمل ب: استحاله مكمل در پروانه<br />
114
115<br />
فعاليت:<br />
هدف: مقايسه سيستم هاى حيوانات غير فقاريه:<br />
طرز العمل: شاگردان به چهار گروپ تقسيم شوند.<br />
1- گروپ الف: سيستم هاى حيوانات غير فقاريه را بصورت مختصر مقايسه و در روى<br />
كاغذ بنوسيد.<br />
2- گروپ ب: دوران خون حيوانات غير فقاريه را مقايسه و بنوسيد.<br />
3- گروپ ج: سيستم عصبى اين حيوانات را بصورت مختصر مقابله و نتيجه را بنوسيد.<br />
4- گروپ د: سيستم تكثرى حيوانات مذكور را مختصراً مقايسه و بالاى استحاله روشنى<br />
اندازند.<br />
در ختم كار نمايندة هر گروپ نتايج كار خود را در صنف تشريح و بالاى آن بحث شود.
خلاصه فصل هشتم<br />
سيستم هاضمه: سيستم هاضمه اكثر حيوانات غير فقاريه ساختمان نل مانند دارند كه كوتاه يا<br />
دراز و يا تاب خورده مى باشد غذا را بواسطه اعضاى مختلف ميگيرند كه بعد از هضم به بدن<br />
جذب شده مواد اضافى از مقعد (سوراخ مخصوص) خارج مى شود؛ به طور مثال: در كرم هاى<br />
حلقوى سيستم هاضمه از دهن شروع و به مخرج ختم ميگردد در بعضى حيوانات غير فقاريه<br />
سيستم هاضمه مكمل نمى باشد.<br />
دوران خون: دوران خون در بعضى حيوانات غير فقاريه بسته مى باشد، خون از قلب به شريان<br />
ها پمپ مى شود و توسط شريان ها به تمام بدن انتقال ميگردد و از بدن توسط وريد ها به قلب<br />
انتقال مى يابد دوران خون كرم زمينى بسته مى باشد مگر در بعضى حيوانات غير فقاريه سيستم<br />
دوران خون باز مى باشد، خون آنها توسط رگ ها در بدن تقسيم مى شود و بعد توسط خاليگاه<br />
بدن به قلب مى رود.<br />
سيستم تنفس: در حيوانات غير فقاريه تنفس مختلف است زيرا اين ها يا از طريق جلد يا<br />
سوراخهاى تنفسى، يا برانشى ها يا توسط سطح بدن و يا توسط شش ها تنفس را اجرا مى<br />
كنند.<br />
اطراح: خارج ساختن مواد اضافى و بيكاره كه براى بدن ضرور نمى باشد اطراح گفته ميشود<br />
در يك تعداد حيوانات غير فقاريه ساختمان هاى بنام نفريديا ديده مى شود كه توسط آن مواد<br />
اضافى را دفع مى نمايد حشرات بواسطه تيوب هاى مالپيگى و بعضى حيوانات مفصليه بواسطه<br />
نفريديم يا بواسطه غده هاى كوكسال دفع مى كند. خارپوستان بوسيله خاليگاه بدن اطراح مى<br />
نمايند.<br />
سيستم عصبى: در حيوانات غير فقاريه سيستم عصبى فرق ميكند حيواناتى كه تناظر دو<br />
جانبه دارند سيستم عصبى باريك كش شده و يك و يا چند جوره گره هاى عصبى دارند در<br />
خارپوستان سيستم عصبى شعاعى مى باشند.<br />
تكثر (زياد شدن): تكثر در حيوانات غير فقارى مختلف است در بعضى ها خصيه ها جدا مى<br />
باشد القاح آن ها داخلى يا خارجى مى باشد اين ها يا تخم مى گذارند و يا چوچه ميدهند در<br />
يك تعداد آن ها تكثر غير زوجى بواسطه تيغ زدن و جوانه زدن صورت ميگيرد بعضى شان<br />
قابليت ترميم دوباره را دارند. يك تعداد آن ها خنثى يا هر موفرودايت اند يعنى اعضاى جنسى<br />
مذكر و مونث هر دو در يك حيوان موجود مى باشد.<br />
116
استحاله: تغيير شكل از تخم تا بلوغ بنام استحاله ياد مى شود از جملة حيوانات غير فقاريه<br />
در حيوانات مفصليه و خارپوستان اين عمليه ديده مى شود.<br />
بعضى اصطلاحات بيولوژيكى:<br />
1- ترميم دوباره :(Regeneration) هر گاه يك قسمت بدن بعضى موجودات زنده قطع<br />
گردد دوباره بوجود مى آيد.<br />
2- القاح داخلى Fertilization) :(Internal عبارت از القاحى است كه از يك جا<br />
شدن حجرة مذكر و حجرة مونث در داخل جنس مؤنث صورت ميگيرد.<br />
3- جوانه زدن (Budding)<br />
4- القاح خارجى Fertilization) :(External عبارت از القاحى است كه سپرم و<br />
تخمه در خارج بدن حيوان در يك جاى مناسب صورت ميگيرد؛ مثل كه در ستارة بحرى<br />
سپرم و تخمه در آب باهم يك جاه مى شوند.<br />
5- گانگليون :(Ganglion) عبارت از عقدات (گره ها) عصبى است.<br />
6- القاح متقابل Fertilization) :(Cross القاحى است كه حجرات جنسى مذكر يك<br />
حيوان به حجرة جنسى مؤنث حيوان ديگر انتقال و سبب القاح ميشود.<br />
117
سوالات فصل هشتم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و براى جاهاى خالى جواب مناسب انتخاب<br />
نماييد.<br />
بدن اكثر حيوانات از يك پوش محكم به نام ................... بوسيله پوشيده شده مى باشد.<br />
ج: اسكليت خارجى د: هيچكدام<br />
الف: اپى درمس ب: كيوتيكل<br />
اسكليت نرم تنان و خارپوستان از مواد .................. ساخته شده است.<br />
الف: شيتين ب: آهكى (كلسيم كاربونيت) ج: كيوتيكل د: همه<br />
در كرم هاى حلقوى سيستم هاضمه ................... مى باشد.<br />
د: الف و ب<br />
ج: هيچكدام<br />
الف: مكمل ب: نا مكمل<br />
جملات ذيل را كتابچه هاى خود بنويسيد در مقابل جملات صحيح حرف (ص) و در مقابل<br />
جملات غلط حرف (غ) بنويسيد.<br />
1- حيوانات مفصليه دوران بسته خون دارند. ) (<br />
2- كرم هاى پهن دوران باز خون دارند. ) (<br />
3- ستاره هاى بحرى بوسيله برانشى تنفس مى كند. ) (<br />
4- خار پوستان سيستم عصبى دارند ولى سر و دماغ مشخص ندارند. ) (<br />
سوالات تشريحى:<br />
در حيوانات غير فقاريه تكثر چند قسم است هر كدام آنرا تشريح نماييد؟<br />
دوران خون كرم زمينى را توضيح و با آرتروپودا مقايسه نماييد؟<br />
سيستم عصبى خارپوستان و نرم تنان را با هم مقايسه كنيد؟<br />
مشخصات نرم تنان را تشريح نماييد.<br />
118
بخش چهارم<br />
حيوانات فقاريه و مقايسه<br />
سيستم هاى آنها<br />
در شكل فوق شما چه نوع حيوانات را مى بينيد اين<br />
119 حيوانات در بين خود چه شباهت ها دارند؟
فصل نهم<br />
حيوانات فقاريه (Vertebrata)<br />
در دروس گذشته خوانديد كه حيوانات از لحاظ داشتن و نداشتن<br />
استخوان بدو گروپ تقسيم شده اند فقاريه و غير فقاريه اما بصورت<br />
عموم حيوانات به نه (9) فايلم تقسيم شده اند، كه از جمله هشت<br />
فايلم آن ها حيوانات غير فقاريه و فايلم نهم آن فايلم كورداتا است<br />
كه حيوانات فقاريه در آن شامل اند حيواناتى كه در فايلم كورداتا<br />
شامل اند سه شباهت مشترك دارند كه اين ها عبارت از نوتو كورد،<br />
درز هاى تنفسى (سوراخ ها) و طناب ميان خالى عصبى ميباشد. نوتو<br />
كورد ساختمان ميله مانند است كه در طول عصب كمر امتداد يافته<br />
مى باشد اكثرى حيوانات فقاريه در مرحلة جنين ميداشته باشند كه در<br />
بعضى حيوانات تا آخر عمر مى ماند و در بعضى ها به ستون فقرات<br />
تبديل مى شود. درز هاى تنفسى سوراخ هاى كوچك اند كه در دو<br />
طرف حلقوم در مرحلة جنين به ميان مى آيد و در بعضى حيوانات<br />
تا آخر عمر مى ماند، حيوانات آبزى منحيث اعضاى تنفسى از آن<br />
كار مى گيرند ولى در حيواناتى كه شش ها دارند از بين مى رود و<br />
يا به قسمت گوش داخلى تبديل ميگردد. طناب خالى عصبى (تيوب<br />
ظهرى عصبى) در قسمت كمر در هنگام جنين معلوم مى شود كه از<br />
مايع مغزى پر و در بالاى نوتوكورد واقع مى باشد. كه با مطالعه اين<br />
فصل خواهيد توانست تا: حيوانات فقاريه و صنف هاى آنرا بشناسيد و<br />
مشخصات مشترك آنها را بفهميد.<br />
120
مشخصات مشترك حيوانات فقاريه:<br />
حيوانات فقاريه حيواناتى اند كه تير كمر آنها از فقرات ،Vertebra<br />
ساخته شده است و نسبت به حيوانات ديگر پيشرفته تر اند. اين<br />
حيوانات علاوه بر سه مشخصه مشترك (نوتو كورد، سوراخ ها<br />
تنفسى و طناب عصبى) داراى مشخصات ذيل نيز ميباشند.<br />
تير كمر از مهره ها ساخته شده است.<br />
داراى جمجمه بوده مغز در آن قرار دارد.<br />
سكليت داخلى دارند كه در بعضى حيوانات غضروف و در<br />
حيوانات عالى عبارت از استخوان ها است.<br />
بدن شان تناظر دو جانبه Bilatral Symmetric دارد.<br />
دوران خون بسته دارند.<br />
گرده هاى جوره دارند.<br />
غده هاى اندوكراين آنها هورمون ها ترشح مى نمايند كه نمو،<br />
توليد مثل و ديگر فعاليت هاى فزيولوژيكى را كنترول مى نمايد.<br />
طبقه بندى حيوانات فقاريه:<br />
حيوانات فقاريه به پنج صنف ذيل تقسيم گرديده اند.<br />
1- صنف ماهيان (Pices)<br />
2- صنف ذومعيشتين (Amphibian)<br />
3- صنف خزنده گان (Reptalia)<br />
4- صنف پرنده گان Aves<br />
5- صنف پستانداران Mammalia<br />
ماهيان :(Pisces)<br />
ماهيان در آب چطور تنفس مى كنند؟<br />
ماهيان را در زبان يونانى ايكتايس Ichthyes و در لاتين Pices<br />
ميگويند.<br />
علمى كه از ماهيان بحث مى كند بنام ايكتالوژى Ichthylogy ياد<br />
مى شود.<br />
ماهيان حيوانات فقاريه اند كه تمام زنده گى خود را در آب سپرى<br />
مى نمايند بعضى آنها در آب هاى شيرين بعضاً در آب هاى شور و<br />
بعضى ها در هر دو زنده گى مى نمايند تمام ماهيان توسط برانشى<br />
121
تنفس مى كنند يك نوع ماهيان موجود است كه بواسطه برانشى<br />
و شش تنفس مى نمايند يك نوع كه بنام دپنوى Dipnoi ياد مى<br />
شود توسط شش تنفس مى نمايند. به استثناى چند نوع ماهيان متباقى<br />
تمام ماهيان بواسطه فلس ها پوشيده شده اند بدن ماهيان به سه قسمت<br />
تقسيم شده است كه عبارت از سر، تنه و دم مى باشد قلب ماهيان دو<br />
جوف (يك دهليز و يك بطن) دارد ماهيان تخم گذار اند بعضى آنها<br />
تخم گذار و چوچه زا اند.<br />
انواع ماهيان:<br />
شما چند نوع ماهى را مى شناسيد؟<br />
ماهيان انواع زياد دارند، بيولوژى دان ها ماهيان را از لحاظ ساختمان<br />
به سه دسته تقسيم نموده است.<br />
1- دهن گرد Cyclostoma يا ماهيان بى الاشه Agnatha<br />
2- غضروفى<br />
3- ماهيان استخواندار<br />
ماهيان دهن گرد: در زبان يونانى ، Cyclo گرد و stoma دهن<br />
را ميگويند. اين حيوانات بدن استوانه يى دم پهن نازك و پوست نرم<br />
و صاف دارند. الاشه و اعضاى حركى در آن ها ديده نمى شود نوتو<br />
كورد تا آخر عمر در آن ها مى ماند دهن شان چوشنده است و تنفس<br />
را بواسطه (14-5) جوره برانشى اجرا مى كنند در آب هاى شورو<br />
شيرين زنده گى داشته و القاح خارجى دارند مثال آن ها عبارت از<br />
لمپرى Lampery و هگ فيش مى باشد.<br />
غدوات ترشحى<br />
لمپري<br />
شكل (9-1) : ماهيان دهن گرد<br />
هگ فش<br />
122
ماهيان غضروفى: سكليت اين ماهيان از غضروف ساخته شده<br />
اند حيوانات بحرى بوده داراى جلد سخت مى باشند كه از فلس ها<br />
پوشيده است اين ها دو جوره شهپر هاى جانبى داشته دندان ندارند<br />
تنفس را بوسيله (5 تا 7) جوره برانشى اجرا مى نمايند.<br />
جنس هايش جدا بوده تخم گذار يا چوچه زا مى باشند؛ مثل:<br />
سگ ماهى، اره ماهى ،() شارك، شارك چكش مانند<br />
.Ray ماهى رى ،Hammer Head shark<br />
سگ ماهى<br />
اره ماهى<br />
شارك<br />
شارك چكش سر<br />
شكل (9-2) انواع ماهيان غضروفى<br />
ماهى رى<br />
123
ماهيان استخواندار:<br />
فكر كنيد:<br />
شما چند نوع ماهيان استخوانى را مى شناسيد؟ نام هاى محلى آن ها را بگيريد.<br />
سكليت اين نوع ماهيان از استخوان ها ساخته شده است. طول بدن در<br />
ماهيان فرق مى نمايد. ماهى بسيار خورد بنام گوبى ده ملى طول دارد<br />
ماهيان به انواع مختلف پيدا مى شوند از نظر زنده گى در آب هاى<br />
شيرين و شور ويك تعداد آنها در ساحات گرم و ديگر آنها در آب<br />
هاى ساحات سرد زنده گى مى نمايند.<br />
مشخصات ماهيان استخواندار: جلد اين ها مخاطى و سطح<br />
خارجى شان داراى فلس و بعضى آنها فلس ها ندارند بواسطه برانشى<br />
تنفس مى كنند يك تعداد آنها داراى شش ها اند.<br />
اپى سرتودوس Epicertodous يك نوع ماهى است كه در آستراليا<br />
پيدا مى شود هم شش ها و هم برانشى ها دارد. با خشك شدن آب<br />
و شرايط سخت بواسطه شش ها تنفس مى كنند اكثرى ماهيان داراى<br />
كيسه هاى هوايى براى شنا دارند. مثال هاى ماهيان استخواندار عبارت<br />
است از لابيو ، Labeo اسپ آبى ، Sea horse قاب مانند Flat<br />
، تروت ،Trout مار Eel وغيره ماهيان مشهور و طن ما را<br />
ماهيان لقه، پتره، زغاره و خال دار تشكيل ميدهد كه در تمام درياهاى<br />
افغانستان پيدا ميشود.<br />
ابف: لبيو<br />
شكل (9-3): انواع ماهيان استخواندار<br />
ب: تروت<br />
124
د: مارماهي<br />
و: ماهى قاب مانند<br />
ج: اسپ آبى ساختمان خارجى ماهيان استخواندار:<br />
بدن ماهيان از سه قسمت ساخته شده است ) سر، تنه و دم ).<br />
1-سر :Head سر ماهيان در قسمت پيش روى بدن واقع است. دهن<br />
آن در سر واقع بوده داراى دندان هاى است كه براى گرفتن است نه<br />
براى جويدن هم چنان در سر آنها دو سوراخ بينى و دو چشم موقعيت<br />
داشته و چشم هايش توسط يك پردة شفاف كه آب در آن داخل شده<br />
نمى تواند پوشيده است. ماهيان بدون گوش خارجى بوده ولى گوش<br />
هاى داخلى دارند و آواز را مى شنوند. به دو طرف سر ساختمان هاى<br />
اوپركولم<br />
سوراخ بينى چشم<br />
شهپر جانبى<br />
شهپر بطنى<br />
گوش مانند مو جود اند كه به نام<br />
اوپركولوم Operculum ياد مى<br />
شود. در اوپركولوم ساختمان هاى<br />
شانه مانند موجود اند كه بنام برانشى<br />
ياد مى شود و تبادله گازات در آن<br />
صورت ميگيرد.<br />
2- تنه : Trunk در سطح خارجى<br />
ماهيان شهپرها واقع است. كه در<br />
توازن بدن و شنا كردن از آنها<br />
استفاده مى كنند. شهپرها بدو نوع<br />
است. شهپرهاى تاق و شهپرهاى<br />
جوره (جفت). مخرج در قسمت<br />
آخر بدن ماهيان واقع بوده بدو<br />
شهپر بالايى كمر<br />
مخرج<br />
خط وسطى<br />
شهپر آخرى كمر<br />
شهپر وصل شده با مخرج<br />
پوست<br />
شكل (9-4): ساختمان خارجى ماهى<br />
شهپر دم<br />
125
طرف بدن ماهيان خط باريك موجود است كه خط مذكور سلسله<br />
سوراخ هاى است كه با اعضاى حسى ارتباط دارد بواسطه اين خط<br />
جهت آب را تعيين و موازنة بدن را حفظ مى نمايند.<br />
3- دم :Tail قسمت بيشتر دم را شهپر دم تشكيل داده است. كه در<br />
حركت كمك مى كند.<br />
معلومات اضافي:<br />
ماهى كه يك نوع حيوان فقاريه است، ، ساختمان داخلى (اعضا و سيستم ها) كه كمك<br />
كننده درس هاى مربوطه آن ميباشد در شكل (9-5) به صورت مكمل نشان داده شده است.<br />
مغز<br />
زبان<br />
گرده جگر<br />
حرام مغز<br />
اعضاى تكثرى<br />
الاشه ها<br />
عضلات<br />
قلب<br />
مرى<br />
كيسة صفرا<br />
معده<br />
امعا<br />
مخرج<br />
شكل (9-5): ساختمان داخلى ماهى<br />
126
ذوحياتين :(Amphibian) ذوحياتين كلمة عربى است ذو به<br />
معنى صاحب و حياتين دو حيات معنى دارد. در لاتين امفى بيوس<br />
Amphibious بمعنى دو حياته (خشكه و آب) مى باشد. اين<br />
حيوانات در آب و خشكه زنده گى را پيش مى برند. انواع ذوحياتين<br />
عبارت اند از:<br />
الف: ذوحياتين بدون دم: مثال آن بقه (Frog) و تود Toad است.<br />
ب: ذوحياتين دم دار: مثال آن ها، سلمندر Salamander و نيوتس<br />
.Newts<br />
ج: ذوحياتين بدون پاها: مثال .Caecilian<br />
الف: تاود<br />
ب: سلمندر<br />
ج: سي سيليان<br />
د: نيوتس<br />
شكل (9-6): انواع ذوحياتين<br />
مشخصات مشترك ذوحياتين:<br />
جلد ذوحياتين بدون فلس اند يك قسم غده دارد كه جلد آنها را<br />
مرطوب نگهميدارد.<br />
اعضاى حركى (پاها) آنها دو جوره مى باشد كه براى حركت و<br />
شنا كردن بكار مى برند.<br />
127
ذوحياتينى كه پاى ندارند بنام سيسليان Ceacillian ياد ميشود.<br />
قلب آنها سه جف دارد (دودهيلز و يك بطن).<br />
توسط برانشى، جلد و شش ها تنفس مى نمايند.<br />
نل جهاز هضمى به مخرج آن ها كه بنام<br />
كلواكا ياد مى شود چسپيده است.<br />
مغز آن يك جوره عصب مغزى دارد.<br />
القاح شان داخلى يا خارجى است، اغلباً تخم<br />
مى گذارند.<br />
شكل (9-7): بقة درخت<br />
بقه :(Frog) بقه به انواع مختلف پيدا مى شود مثل بقة معمولى،<br />
زهر دار، به درخت بالا شونده و غيره. بقة زهرى در عقب گردن<br />
داراى غده زهرى است شكل (9-7)<br />
بقة معمولى Tigrana) :(Rana از جمله ذوحياتين بوده يك<br />
قسمت عمر خود را خصوصاً هنگام تخم گذارى و لاروا در آب بسر<br />
مى برد و در وقت بلوغ به خشكه مى برايد.<br />
ساختمان خارجى بقه: بقه گردن و دم مشخص ندارد در قسمت<br />
پيش روى سر دهن واقع است زبان آن در دهن موقعيت داشته و<br />
بالبش مثل ديگر حيوانات با كام نه چسپيده است و در قسمت پيش<br />
روى دهن چسپيده است. كه در وقت شكار حشرات به آسانى بيرون<br />
مى برآيد. در سر بقه يك جوره سوراخ بينى و يك جوره چشم<br />
واقع است بدو طرف سر پرده هاى گوش ها قرار دارد مخرج آن<br />
در قسمت آخر بدن قرار داشته پاهاى پيش روى آن كوتاه و پاهاى<br />
عقبى آن طويل مى باشد كه براى خيززدن خوب است. هر پاى آن<br />
چهار انگشت دارد در بين انگشتان آن پرده موجود است كه براى<br />
شنا كردن از آن كار ميگيرند. انگشت كلان جنس مذكر نسبت به<br />
جنس مونث بزرگ است، كه در وقت القاح جنس مونث را توسط<br />
128
آن محكم ميگيرد . جنس مذكر آن دو عضو صوتى دارد كه توسط<br />
آن آواز مى كشد.<br />
معلومات اضافي:<br />
بقه كه يك نوع ذوحياتين است، ساختمان داخلى (اعضا و سيستم ها) كه كمك كننده<br />
درس هاى مربوطه آن ميباشد در شكل (9-8) به صورت مكمل نشان داده شده است.<br />
چشمها<br />
پردة گوش<br />
زبان<br />
تارهاى صوتى<br />
شش ها<br />
قلب<br />
پاها<br />
استخوانهاى كمر<br />
امعا<br />
شكل(9-8): بقة معمولى<br />
جيگر<br />
خزنده گان :(Reptilia)<br />
اگر شما به ديوارهاى خانه خاصتاً از طرف شب به روشنى نظر<br />
اندازيد يك نوع حيوان را مشاهده خواهيد كرد كه بالاى ديوار<br />
محكم چسپيده و اين طرف و آن طرف حركت مى نمايد اين ها چه<br />
قسم حيوانات مى باشند و چطور بديوارها خود را محكم گرفته مى<br />
توانند؟<br />
ريپتايل Reptile در لاتين به معنى خزنده است اين حيوانات هنگام<br />
حركت خود را توسط سطح شكم كش مى نمايند، ازين سبب آنها<br />
را خزنده گان مى نامند. علمى كه از خزنده گان بحث مى كند<br />
هرپتالوژى Herptalogy گفته مى شود اين حيوانات داراى جلد<br />
خشك و درشت مى باشند كه از تبخير زياد آب بدن جلوگيرى مى<br />
129
سوسمار<br />
كند درين صنف حيوانات ذيل شامل اند.<br />
چلپاسه<br />
تمساح يا كروكوديل<br />
مارها<br />
سنگپشت هاى بحرى ، Turtle سنگ پشت هاى معمولى،<br />
دايناسورها Dinosaurs وغيره. دايناسور حيوانات بزرگ بوده و<br />
فعلاً موجود نيست نسل آنها از بين رفته است. به استثنايى سنگ پشت<br />
هاى بحرى و مار آبى متباقى تمام خزنده گان حيوانات خشكه مى<br />
باشند. بجز مار متباقى تمام خزنده گان پاهاى دارند.<br />
مشخصات مشترك خزنده گان:<br />
1- قلب آن ها داراى سه جوف بوده و دوران خون بستة دارند. صرف<br />
قلب كروكوديل چهار جوف دارد.<br />
2- بواسطه شش تنفس مى كنند.<br />
3- جنس مذكر و مؤنث شان جدا بوده القاح داخلى دارند، اغلباً تخم<br />
گذار بوده، استحاله ندارند.<br />
4- تعداد اعصاب مغز شان 12 جوره است.<br />
انواع خزنده گان:<br />
چلپاسه از جمله خزنده گان بوده،<br />
بدن دراز استوانه يى دارد و داراى<br />
رنگ هاى مختلف مى باشند.<br />
بدن آن از سه قسمت يعنى سر،<br />
تنه و دم تشكيل گرديده است.<br />
سلمندر<br />
چلپاسه ها حشرات را ميخورند.<br />
اگر دم چلپاسه قطع شود دوباره<br />
ترميم مى شود.<br />
چلپاسة دشتى<br />
شكل (9-9): انواع چلپاسه ها<br />
چلپاسة ديوارى<br />
130
تمساح (كروكوديل :(Crocodile اين حيوان داراى جسامت<br />
بزرگ بوده، دم كلان و دندان هاى قوى و بزرگ دارد. در آب و<br />
خشكه زنده گى كرده مى تواند و حيوان گوشت خوار است و در<br />
خشكه تخم گذارى مى كند بدن اين حيوان از سر، گردن، تنه و دم<br />
تشكيل شده است انگشتان هر چهار پاى آن داراى پرده و ناخن است<br />
پاهايش در شنا كردن كمك مى كند در سر خود دو چشم كلان<br />
دارند و در آخر بدنش مخرج موقعيت كه مواد اضافى را از آن طريق<br />
بخارج طرح مى نمايند. جلد آن سخت و محكم مى باشد تمساح<br />
افريقايى تقريباً هشت متر طول دارد.<br />
اليگاتور امريكايى<br />
شكل (9-10): انواع تمساح<br />
سنگ پشت ها (Tortoise) يا :(Turtle)<br />
اين حيوانات در آب و خشكه<br />
زنده گى مى نمايند بدن آنها در<br />
بين دو كاسه سخت استخوانى<br />
موقعيت دارد. پاهايش پنج<br />
انگشت و ناخن هاى تيز دارد<br />
در وقت حركت سر پاها و دم<br />
آنها از كاسه ها خارج مى شود<br />
تمساح<br />
سنگپشت آبزى<br />
سنگ پشت خشكه<br />
131<br />
شكل (9-11): انواع سنگ پشت ها
و دندان ها ندارند. سنگ پشت هاى كه در آب زنده گى مى كنند<br />
پاهايش براى آب بازى داراى پرده مى باشد به همين قسم يك نوع<br />
ساختمان هاى تنفسى دارد كه در عمق آب مانند برانشى از آن كار<br />
ميگيرد سنگ پشت ها در خشكه تخم گذارى مى كنند طول يك نوع<br />
سنگ پشت افريقايى به سه متر مى رسد.<br />
مارها :(Snakes)<br />
چند نوع مار را مى شناسيد آيا تمام مارها زهرى هستند؟<br />
مارها بدن طويل و باريك دارند در بعضى از آنها تير كمر از 200 تا<br />
400 حلقه دارد. مارها خزنده گان بدون پاى اند. بدن شان فلس هاى<br />
كاذب دارد كه در حركت كمك مى كنند. چشم آنها بدون پلك بوده<br />
و پلك زده نمى تواند دهن مارها خاصيت ارتجاعى داشته بسيار باز مى<br />
شود در دهن آنها زبان و دندان قرار دارد كه در وقت گرفتن و بلعيدن<br />
غذا از آن كار ميگيرند و جويده نمى توانند. شكار خود را مى بلعند.<br />
مارها حيوانات گوشت خوار بوده بقه ها، گنجشك ها، موش ها و غيره<br />
را ميخورند حس ذايقه ندارند و مارهاى زهرى در الاشه بالايى خود بنام<br />
فنگ Fung دندان هاى مخصوص دارند كه با غده هاى زهرى وصل<br />
است، كبرا و كارف Karf از جمله ماران زهرى قوى مى باشند. مارها<br />
تخم مى گذارند تعداد اندكى آنها آن ها چو چه زا اند.<br />
انواع مارها: مارها به انواع مختلف يافت مى شوند در اينجا نام چند نوع<br />
زنگ<br />
آنرا ميگيريم:<br />
الف: مار زنگى Rattle snake<br />
ب: مار آبى بى زهر<br />
ج: مار كبرا يا كپچه<br />
د: مار افعى، ه : بوا Boa<br />
چشمها<br />
الف<br />
سوراخ بينى<br />
شکل (١٢-٩): انواع مارها<br />
ب<br />
ج<br />
132
د<br />
انواع مارها از لحاظ زهر:<br />
مارها از نگاه شكل و چگونگى دندان هاى الاشه فوقانى انواع ذيل<br />
دارد.<br />
1- مارهاى بى زهر يا مارهاى داراى دندان هاى ساده.<br />
2- مارهاى زهرى كه فنگ Fung يا انياب آخرى دارند.<br />
3- مارهاى زهرى كه دندان هاى انياب قدامى (پيش روى) دارند.<br />
زهر مار:<br />
اگر زهر مار خورده شود خطر دارد؟<br />
زهر مار مادة خطرناك زرد، بى بو و بى مزه است. اگر خورده شود<br />
بشرطيكه در معده زخم نباشد و يا در خون داخل نشود خطر ندارد<br />
در آلاشة فوقانى مارهاى زهرى يك جوره غده زهرى وجود دارد<br />
كه زهر را ترشح مى كند. هر غدة زهرى توسط يك نل با دندان<br />
هاى زهرى Fung ارتباط دارد زهر مار خاصيت انزايمى پروتينى<br />
دارد شدت زهر نظر به مارها فرق مى كند زهر<br />
هر مار مشخصات مختلف دارد، بطور مثال:<br />
دندانهاى زهرى<br />
زهر مار كبرا سيستم تنفسى شكار خود را فلج<br />
سوراخ دندان زهرى<br />
مى نمايد. زهر بعضى مارها به قلب و دستگاه<br />
عصبى ضرر مى رساند.<br />
ژبه<br />
ه<br />
سوراخ بينى<br />
مجراى زهر<br />
غدة زهرى<br />
شكل (9-13): دندانهاى زهرى مار<br />
133
پرنده گان (Aves)<br />
آيا شتر مرغ را ديده ايد؟ چه نوع حيوان است.<br />
شتر مرغ و فيل مرغ چرا پريده نمى توانند؟<br />
در لاتين Aves (پرندگان) معنى ميدهد علمى كه از پرنده گان<br />
بحث مى كند بنام اورينتولوژى Orinthology ياد ميشود.<br />
مشخصات مشترك پرنده گان:<br />
بدن پرنده گان بوسيله پرها پوشيده شده است.<br />
دو جوره اعضاى حركى (بال ها) دارند. بال در پريدن، پاها در<br />
حركت كردن و پاليدن غذا و آب بازى كمك مى نمايد. پاهاى<br />
شان توسط فلس ها پوشيده شده است.<br />
لب هاى آن به منقار (نول) تبديل گرديده و دندان ندارند.<br />
قلب پرنده گان چهار جوف داشته دوران خون بسته دارند.<br />
تعداد اعصاب مغز آن ها 12 جوره مى باشد.<br />
مذكر و مونث آن جدا بوده، القاح داخلى دارند، جنين شان خارج<br />
از بدن مادر نمو مى كند.<br />
دو عدد گرده دارند، مثانه ندارند و مواد فاضله شان نيمه جامد از<br />
طريق كلواكا اطراح مى كنند.<br />
ساختمان خارجى پرنده گان:<br />
بدن پرنده گان از سه قسمت (سر، تنه و گردن) ساخته شده است.<br />
1- سر: در سر پرنده گان نول، چشم، سوراخ هاى بينى و دو گوش<br />
قرار دارد.<br />
2- گردن: در پرنده گان مهره هاى گردن متحرك بوده، گردن را<br />
هر طرف حركت داده مى توانند بعضى پرنده گان گردن دراز و<br />
بعضى گردن كوتاه دارند.<br />
3- تنه: تنه پرنده گان شكل بيضوى داشته كه دوبال و دو پاى به آن<br />
وصل است. در قسمت آخر تنه دم قرار دارد. پرهاى پرنده گان از<br />
134
حجرات جلد بوجود مى آيند.<br />
پرها<br />
چشمها<br />
سوراخ بينى<br />
منقار<br />
انگشتان محكم گيرنده<br />
چنگال<br />
شكل (9-14): ساختمان خارجى پرنده گان<br />
معلومات اضافي:<br />
عقاب كه حيوان فقاريه و<br />
يك نوعى از پرنده گان است<br />
ساختمان داخلى (اعضا و سيستم<br />
ها) كه كمك كننده درس هاى<br />
مربوطه پرنده گان ميباشد در<br />
شكل (9-15) به صورت مكمل<br />
نشان داده شده است.<br />
مرى<br />
قصبة الريه<br />
كيسة هوايى<br />
جاغور<br />
قلب<br />
جيگر<br />
مغز<br />
شش چپ<br />
تخمدان چپ<br />
گرده<br />
امعاى كوچك<br />
امعاى بزرگ<br />
سنگدان<br />
پانكراس<br />
كلوايكا<br />
شكل (9-15): ساختمانهاى داخلى پرنده گان<br />
135
انواع پرنده گان از لحاظ حركت و زنده گى: پرنده گان از لحاظ<br />
طرز زنده گى بعضاً در آب ها آب بازى مى نمايند، بعضى ها در<br />
خشكه يا درختان زنده گى دارند. از لحاظ حركت بدونوع مى باشند<br />
. در هوا مى پرند (پرواز كننده) و در زمين مى دوند (دونده).<br />
پرنده گان دونده: مرغ هاى دونده آنعده پرنده گان هستند كه<br />
پريده نمى توانند اين ها جسامت بزرگ و پرهاى كم دراند، در<br />
قسمت بال و دم آنها پرها كم و يا ندارند. مثال آن ها عبارت از<br />
كيوى ، Kiwi شترمرغ ،Ostrich پنگوين ، Penguin كسوويرى<br />
Cassowary مى باشد.<br />
كيوى<br />
كيسوويري<br />
پنگوين<br />
شكل (9-16): پرنده گان دونده<br />
شترمرغ<br />
كيوى :(Kiwi) اين حيوان رنگ خاكسترى داشته داراى سرو<br />
منقار بوده و پرهاى كم زور دارد دم ندارد، پاهايش قوى بوده جنس<br />
مونث آن يك عدد تخم كلان مى گذارد. كيوى يك حيوان شب<br />
فعال يعنى از طرف شب براى بدست آوردن غذا سر گردان است.<br />
خانة خود را در سوراخ هاى كلان آباد مى كند.<br />
136
پرنده گان پرواز كننده Birds) :(Flying پرها و عضلات<br />
اين پرنده ها براى پرواز ساخته شده است مثال آنها: مينا، طوطى،<br />
شاهين، بلبل وغيره مى باشد.<br />
بلبل<br />
طوطي<br />
شانه سرك<br />
كبك<br />
شاهين<br />
شكل (9-17): پرنده گان پرواز كننده در هوا<br />
137
فكر كنيد:<br />
اشكال ذيل را بدقت ديده و در باره هر كدام آن ها معلومات دهيد.<br />
1- چه نوع حيوانات اند؟ نام هاى شانرا بگيريد.<br />
2- در كدام گروپ شامل اند؟<br />
3- مشخصات آن ها<br />
4- طرز زنده گى و طريقة بدست آوردن خوراك<br />
شکل (١٨-٩):<br />
رگ اصلى<br />
چنگك<br />
گيرا<br />
پرها:<br />
پرها از اپى درم جلد نمو مى كنند. پرها پرنده گان را از صدمات<br />
خارجى محافظه مى نمايند. پرهاى دم و بال در پرواز كمك مى<br />
نمايد. پرها در ابتدا داراى رگ ها مى باشد كه در هنگام نمو به پر<br />
مواد غذايى مى رساند. زمانيكه نمويى پر تكميل گرديد رگ ها<br />
خشك شده و با عمل تنفس ارتباط آن ها قطع مى شود.<br />
شكل (9-19): پر<br />
138
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة پر بوسيله مايكروسكوپ.<br />
مواد مورد ضرورت: مايكروسكوپ، سلايد، پوش سلايد، قيچى، روغن قطره چكان و پر.<br />
طرز العمل: پر مرغ و يا كدام پرندة ديگر را به صنف بياوريد. بوسيله قيچى به اندازه پنج ملى<br />
متر مربع قطع نماييد. توتة قطع شده را بالاى سلايد بگذاريد، يك قطره روغن زيتون و يا<br />
كدام روغن ديگر بالاى آن توسط قطره چكان علاوه نماييد و بالاى آن پوش سلايد بگذاريد<br />
كمى فشار دهيد تا روغن خوب انتشار نمايد حال ساختمان پر را زير مايكروسكوپ مشاهده<br />
نماييد. شكل راكه مى بينيد در كتابچه هاى خود رسم و در صنف بالاى آن بحث نماييد.<br />
پستانداران :(Mammalian)<br />
نهنگ چگونه حيوان است؟واز كدام گروپ حيوانات فقاريه است؟<br />
آيا كدام پستاندارى را ديده ايد كه پرواز كند؟<br />
پستانداران حيوانات عالى و پيشرفته بوده جنس مونث آنها داراى<br />
پستان مى باشد كه چوچه ها را شير مى دهد.<br />
مشخصات عمومى پستانداران:<br />
بدن پستانداران كم يا زياد توسط پشم پوشيده مى باشد. بدن آن<br />
غدوات زياد مثل (غدوات شيرى، روغن، عرق و غيره) دارند.<br />
گردن شان هفت مهره دارند.<br />
بعضى آنها دم دراز و متحرك دارند.<br />
دندان هاى آنها به اساس مواد خوراكه آنها فرق مى نمايد.<br />
سيستم دوران خون بسته داشته و قلب شان چهار جوفى است.<br />
بواسطه شش ها تنفس نموده و حنجرة آن ها طناب صوتى<br />
دارند.<br />
قفس سينه و جوف شكم آن ها توسط پرده حجاب حاجز (ديا<br />
فرگم) كه يك پردة عضلاتى است از هم جدا شده است.<br />
در سيستم اطراحيه مثانه دارند.<br />
تعداد اعصاب مغز آن ها به 12 جوره مى رسد مغر شان خوب<br />
139
نمو كرده است.<br />
مذكر و مونث آنها جدا بوده و اعضاى جنسى در آن ها خوب<br />
انكشاف كرده است القاح آن ها داخلى است تخم القاح شده در<br />
رحم نگهدارى مى شود و مراحل جنين را در رحم مكمل مى نمايد.<br />
طبقه بندى حيوانات پستاندار:<br />
1- پستانداران از لحاظ بدست آوردن غذا به سه گروپ تقسيم شده اند<br />
الف: علف خوران Herbivores مثل گاو، گوسفند وغيره<br />
ب: گوشت خوار Carnivorous مثل گرگ، سگ، پلنگ وغيره<br />
ج: همه چيز خوران Omnivorous<br />
2- از لحاظ چوچه دادن بدو گروپ تقسيم شده اند.<br />
الف: تخم گذار Oviparous<br />
ب: چوچه دهنده گان Viviparous<br />
حيوانات پستاندار تخم گذار: اين خيوانات تخم مى گذارند، زمانى<br />
كه چوچه ها از تخم خارج مى شوند از پستان مادر شير ميخورند اين<br />
نوع حيوانات در آستراليا و نيوگينى پيدا مى شوند مثال آن خار پوست<br />
مورچه خور است كه ما آنرا خار پشتك مى ناميم و مثال ديگرش<br />
دك بل پلاتى پس Duckbill platypus است.<br />
دك بيل<br />
شكل (9-20): پستانداران تخم گذار<br />
خارپشتك<br />
چوچه دهند ها: اين ها بدو گروپ تقسيم مى شوند كيسه داران و<br />
جوره (Placenta) داران.<br />
حيوانات كيسه دار: جنس مونث اين نوع حيوانات در قسمت شكم<br />
در نزديك پاهاى عقبى ساختمان كيسه مانند دارند نوك پستان هاى<br />
140
آن در داخل كيسه مى باشد زمانى كه چوچه ميدهند چوچة آن<br />
كوچك و كمزور مى باشد مادرش آنرا داخل كيسه نموده در آنجا<br />
تغذيه و محافظه مى كند. چوچه تا وقت زياد داخل كيسه مى باشد<br />
اين نوع حيوانات در آستراليا و امريكاى جنوبى بسيار يافت مى شوند<br />
مثال هاى آن كانگرو ، Kangaroo اوپوسم Opossum و خرس<br />
كوالا Koala bear مى باشد.<br />
اوپوسم كوالابير كانگرو<br />
شكل (9-21): حيوانات كيسه دار<br />
حيوانات جوره (خس) دار :Placental Mammalia چوچة<br />
اين حيوانات تا وقت زياد در رحم مادر مى باشند. جوره يا خس در<br />
رحم بوجود مى آيد و با ديوار رحم چسپيده مى باشد چوچه از همين<br />
طريق مواد غذايى و آكسيجن ميگيرد ازين سبب اين ها را حيوانات<br />
پلاسنتا دار ميگويند و چوچه اين حيوانات بعد از تولد شير را مى<br />
مكد. حيوانات پلاسنتادار از نقطه نظر بعضى مشخصات مثل: شكل،<br />
ساختمان، و بدست آوردن غذا قرار ذيل اند<br />
1- پستانداران حشره خوار: اين حيوانات حشره خوراند از طرف<br />
شب از خانه هاى خود خارج مى شوند و خوراكه خود را جستجو<br />
مى كنند مثال آن: هيج هاگ ،Hedgehog شريو Sherew و مول<br />
141
Mole مى باشد بدن هيج هاگ از ساختمان هاى خار مانند پوشيده<br />
شده است.<br />
پنگولين<br />
هيج هاگ<br />
شكل (9-25): حيوانات قطع كننده<br />
مول<br />
شريو<br />
شكل (9-22): پستانداران حشره خوار<br />
2- پستانداران مورچه خوار<br />
:(Edenate) اين حيوانات<br />
دندان هاى پيش روى ندارند و<br />
يا اگر دارند بسيار كوچك مى<br />
باشد. بواسطه پنجه هاى دراز<br />
خود زمين را حفر مى كنند.<br />
مورچه ها را توسط زبان دراز<br />
خود گرفته و ميخورند. مثال<br />
هاى آن: پنگولين Pangolin<br />
ارماديلو<br />
و ارماديلو Armadillo است.<br />
3- حيوانات قطع كننده :(Rodent) دندان هاى پيش روى اين<br />
حيوانات بسيار تيز بوده اشيا را به آسانى قطع مى كنند. مثال آن جيره،<br />
خرگوش و موش ها مى باشند.<br />
موش<br />
خرگوش<br />
شكل (9-24): حيوانات قطع كننده<br />
جيره<br />
142
4- حيوانات پستاندار پرواز كننده: در بين پاهاى پيش روى و<br />
آخرى آنها ساختمان هاى پرده مانند و جود دارد كه حيوان توسط آن<br />
پرواز كرده مى تواند مثال آن شب پرك چرمى Bat است. شب پرك<br />
حيوان فعال شب بوده و يك طريق مخصوص دارد طوريكه موج يك<br />
آواز مخصوص را توليد مى نمايد<br />
و انسان فكر مى كند كه حيوان<br />
مذكور بسيار نزديك از پيش روى<br />
من مى گذرد.<br />
زمانيكه موج آواز با چيزى تصادم<br />
مى نمايد. دوباره انعكاس نموده و<br />
حيوان مذكور آنرا مى شنود، به اين<br />
اساس اين حيوان جهت خود را تغيير<br />
ميدهد رادارهاى ميدانهاى هوايى بر<br />
اساس همين اصول ساخته شده اند.<br />
شكل (9-25): شب پرك چرمى<br />
5- حيوانات دارندة دماغ عالى: مغز اين حيوانات خوب نمو<br />
نموده است مثلاً: مغز شادى ها، گوريلا و شمپانزى ها نسبت به ديگر<br />
حيوانات خوبتر نمو كرده است.<br />
گوريلا<br />
شكل (9-26): حيوانات دارندة دماغ عالى<br />
6- پستاندارن گوشت خوار: اين حيوانات داراى دندان پاره كننده<br />
Canine بسيار تيز و قوى مى باشند. پنجه هاى تيز و قوى دارند تا<br />
شكار خود را به آسانى بگيرند. مثال هاى آن ها عبارت اند از: پشك،<br />
شمپانزى<br />
143
سگ، شير، گرگ وغيره.<br />
شير (Lion)<br />
Tiger<br />
شغال (Jackal)<br />
روباه (Fox)<br />
شكل (9-27): حيوانات گوشت خوار<br />
گرگ (Wolf)<br />
گوزن<br />
7- حيوانات پستاندار سُ م دار :(Hoofed) پاهاى اين حيوانات<br />
سم (ناخن) دارند و از لحاظ داشتن سم بدو نوع اند: يك سمه مثل مركب،<br />
اسپ وغيره و دوسمه مثل گاو، بز و گوسفند وغيره اين ها همه حيوانات<br />
علف خوار اند علف را در معدة خود جمع نموده و در وقت آرام نشخوار<br />
مى كنند و بعد از ميده كردن دوباره به معده انتقال ميدهند.<br />
زرافه<br />
گورا خر<br />
شكل (9-28): حيوانات سُم دار<br />
آهو<br />
144
8- حيوانات خرطوم دار: حيوان كلان علف خور بوده در جنگلات<br />
زنده گى مى نمايند در پيش روى خود خرطوم دراز دارد مثال آن<br />
فيل است.<br />
شكل (9-29): فيل<br />
9- حيوانات پستاندار ماهى مانند like) :(Fish اين حيوانات<br />
در ابحار زنده گى مى كنند از تمام حيواناتى كه در آب زنده گى<br />
مى نمايند كلانتر مى باشند. نهنگ يا وهيل Whale صد فت طول و<br />
تا 150 تن وزن دارد دربين اين حيوانات دلفين يك حيوان ذهين بوده<br />
و با انسان ها محبت مى نمايد.<br />
دالفين<br />
شكل (9-30): حيوانات پستاندار ماهى مانند<br />
نهنگ<br />
145
فكر كنيد:<br />
اشكال ذيل را بدقت مشاهده نماييد بكمك درس هاى گذشته در بارة هر كدام معلومات<br />
عليحده بنوسيد و به سوالات ذيل جواب بدهيد.<br />
1- كدام نوع حيوانات اند؟<br />
2- در كدام گروپ شامل اند؟<br />
3- چه مشخصات دارند؟<br />
4- طرز زنده گى و طريقه بدست آوردن غذايى آنها را بنوسيد.<br />
خوك يا خنزير<br />
پاندا<br />
خرس (Bear)<br />
كفتاز (Hyena)<br />
كرگدن<br />
شكل(9-31): حيوانات فقاريه<br />
146
خلاصة فصل نهم<br />
حيوانات فقارية حيواناتيست كه تير كمر شان از (مهره) ساخته شده است. و در زبان بيولوژى مهره را Vertebra<br />
ميگويند.<br />
حيوانات فقاريه به پنج كلاس (صنف) تقسيم شده اند كه ماهيان، ذوحياتين خزنده گان، پرنده گان و پستانداران<br />
در آن ها شامل اند.<br />
ماهيان: حيوانات آبى بوده بواسطه برانشى تنفس مى كنند و به سه نوع مى باشند، دهن گرد يا بى الاشه،<br />
غضروفى و استخوان دار، بدن آنها از سه قسمت يعنى سر، تنه و دم ساخته شده است.<br />
ذوحياتين: حيواناتيست كه هم در آب و هم در خشكه زنده گى كرده مى توانند عمليه تنفس را بواسطه جلد،<br />
برانشى ويا شش ها اجرا مى نمايند در اين گروپ بقه معمولى، تاود، سلمندر و غيره شامل اند.<br />
خرنده گان: حيوانات خشكه بوده جلد شان خشك و درشت مى باشد بواسطه شش ها تنفس مى كنند و<br />
توسط شكم مى خزند. در ين گروپ، چلپاسه، مارها، سنگ پشت ها و تمساح شامل اند.<br />
پرنده گان: بدن پرنده گان توسط پر پوشيده شده و از نظر حركت بدونوع اند: دونده و پرواز كننده ها : از<br />
نظر زنده گى هم بدو گروپ تقسيم شده اند. آب بازى كننده گان و گشتنده گان در خشكه.<br />
پستانداران: پستانداران حيواناتيست كه جنس مونث آن داراى پستان مى باشد و به چوچه هاى خود شير<br />
ميدهند از نظر توليد نسل بددو نوع است : تخم گذار و چوچه زا، چوچه زا بدو گروپ تقسيم گرديده اند: كيسه<br />
داران و پلاسنتا (جوره يا خس دار).<br />
حيوانات جوره دار به انواع ذيل تقسيم گرديده اند:<br />
1- حشره خوران 2- مورچه خوران 3- قطع كننده گان 4- پرنده گان پستاندار<br />
5-گوشت خوران 6- سم داران 7- خرطوم داران 8- پستانداران ماهى مانند.<br />
بعضى اصطلاحات بيولوژى قرار زيل است.<br />
Bilateral symmetric تناظر دو جانبه<br />
Cyclostoma ماهيان دهن گرد<br />
Internal Fertilization القاح داخلى<br />
فعال شب يا آنعده حيوانات كه غذايى خودرا از طرف شب مى پالند<br />
داراى دندانهاى زهرى هستند كه در آلاشه فوقانى مارها قرار دارند<br />
Opercatum ساختمان هاى گوش مانند بدو طرف سر ماهى ها<br />
Coloaca مجرايى مواد فاضله و تناسلى<br />
External fertilization القاح خارجى از بدن<br />
147
سوال هاى فصل نهم<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود نوشته در مقابل جملات صحيح (ص) و در مقابل<br />
غلط حرف (غ) بنوسيد.<br />
تمام ماهيان توسط برانشى تنفس مى كنند( ).<br />
قلب پرنده گان دو جوف دارد ) ).<br />
خزنده گان دوران بستة خون دارند ) ).<br />
القاح ماهيان و ذوحياتين القاح داخلى است ) ).<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود نوشته و براى جاى خالى هر جمله جواب صحيح<br />
انتخاب نماييد.<br />
1. اورينتولوژى Orinthology علمى است كه از ..............بحث مى كند.<br />
الف: ماهيان ب: خزنده گان ج: پرنده گان د: هيچكدام<br />
2. هرپيتولوژى علميست كه در مورد ...............بحث مى نمايد.<br />
الف: پستانداران ب: خزنده گان ج: پرنده گان د: هيچكدام<br />
3. ايكتالوژى علميست كه از ................بحث مى نمايد.<br />
الف: ماهيان غضروفى ب: خزنده گان ج: پرنده گان د: هيچكدام<br />
سوالات تشريحى:<br />
چند مشابهت عمده ماهيان و ذوحياتين را بنوسيد.<br />
فرق هاى عمدة خزنده گان و پرنده گان را واضح سازيد.<br />
مشخصات عمدة پستانداران را تشريح نماييد.<br />
148
فصل دهم<br />
مقايسة سيستم هاى حيوانات فقاريه<br />
آيا ساختمان سيستم هاى تمام حيوانات فقاريه يك قسم<br />
است؟<br />
حيوانات فقاريه نسبت بديگر حيوانات پيشرفته تر اند براى<br />
اجراى فعاليت هاى مختلف زنده گى سيستم هاى مشخص<br />
دارند كه هر كدام آن ها وظايف معين را انجام ميدهند. چون<br />
اين حيوانات از نقطه نظر محيط زيست، خوراك و ديگر<br />
فعاليت ها از همديگر فرق دارند، ازين سبب در حيوانات<br />
مختلف ساختمان سيستم آنها كم يا زياد از همديگر فرق<br />
مى كند. ولى بصورت عموم از لحاظ وظيفه و فعاليت ها با<br />
هم مشابه اند.<br />
با مطالعه اين فصل خواهيد توانست تا: سكليت، عضلات،<br />
سيستم هاضمه، سيستم تنفسى، سيستم دوران خون، سيستم<br />
اطراحيه، سيستم تكثرى، اعضاى حسى و تنظيم درجة<br />
حرارت آنها را با همديگر مقايسه نموده شباهت ها و تفاوت<br />
هاى آنها را بدانيد.<br />
149
استخوان تير كمر<br />
استخوان پاى<br />
دم<br />
استخوان پر<br />
الف: سكليت پرنده<br />
استخوان پاى<br />
مهرة تير كمر<br />
ب: سكليت پشك<br />
سيستم سكليتى: كاسه سر، تير كمر، پاها، اعضاى حركى<br />
(دست و پا) و مجموعة ديگر استخوان هاى بدن كه يك ساختمان<br />
مشخص را بوجود آورده است بنام سيستم سكلتى ياد مى شود.<br />
سكليت بدو نوع است: سكليت داخلى و خارجى: سكليت داخلى بر<br />
خلاف سكلت خارجى زنده بوده در سكليت داخلى انساج زنده مثل<br />
غضروف و استخوان شامل اند چون سكليت خارجى در حيوانات<br />
مفصليه ديده مى شود نمويى حيوانات مذكور را محدود نگهميدارد<br />
بر خلاف در سكليت داخلى اين محدوديت ها وجود ندارد. از همين<br />
سبب در حيوانات فقاريه حيوانات كلان ديده ميشوند. در حيوانات<br />
فقاريه سكليت از نظر شكل و اندازة جسامت از هم<br />
فرق مى نمايد. سكليت بعضى ماهيان از غضروف<br />
ساخته شده است اما سكليت متباقى حيوانات از<br />
استخوان ها ساخته شده است.<br />
سكليت بقه را سر كه ساختمان پهن دارد، مهره هاى<br />
استخوان سينه<br />
قبرغه ها<br />
استخوان سر<br />
مهرة گردن<br />
كاسة سر<br />
مهرة هاى گردن<br />
شكل (10-1): سيستم سكليتى حيوانات فقاريه<br />
تير كمر، كمر بند شانه ها، لگن خاصره و اعضاى<br />
حركى (دست و پا) تشكيل ميدهد.<br />
پرنده گان استخوان سخت ميان خالى دارند كه<br />
براى بدن پرنده گان ساختمان خاص داده است.<br />
سر پرنده گان از استخوان ها نازك و گردن آن ها<br />
از استخوان هاى متحرك ساخته شده است. مهره<br />
هاى كمر آنها با لگن خاصره وصل است و<br />
يك قسمت تير كمر پرنده گان با قفس سينه<br />
چسپيده است.<br />
در قسمت پيش روى سينه آنها استخوان<br />
چناق مى باشد. استخوان سينه پرنده گان<br />
Sternium به كشتى شباهت داشته و در<br />
هنگام پرواز در حفظ توازن آنها كمك مى<br />
نمايد، همچنين استخوان پاها و بال ها ميباشد.<br />
در شكل (10-1) ساختمان سكليت پشك<br />
كه يك نوع حيوان فقاريه است و ساختمان<br />
سكليت پرنده ديده ميشود.<br />
150
فعاليت:<br />
در قسمت وظايف سكليت شكل گروپى بحث نموده و نتيجه را در بين خود شريك<br />
نماييد.<br />
عضلات: با و جوديكه در حيوانات فقاريه عضلات فرق مى كند ولى<br />
بصورت عموم از لحاظ وظيفه و فعاليت ها با هم مشابه اند. قسمت<br />
زياد بدن اين حيوانات را عضلات تشكيل داده است اعضا سبب<br />
شكل بدن و حركات متنوع ميگردد. انساج عضلات از حجرات<br />
مشخص ساخته شده است كه قدرت انقباض و انبساط را دارند. از<br />
نظر كار و فعاليت بدو قسم است، عضلات ارادى و عضلات غير<br />
ارادى و از لحاظ ساختمان به سه قسم اند: عضلات لشم، عضلات<br />
قلب و عضلات سكليتى.<br />
سيستم هاضمه: سيستم هاضمة حيوانات فقارى از لحاظ مواد<br />
خوراكه، طريقه هاى بدست آوردن آن، محيط زنده گى و ديگر<br />
فعاليت هاى زنده گى فرق مى كنند ولى بصورت عموم سيستم<br />
هاضمة حيوانات فقاريه داراى اعضايى ذيل مى باشند:<br />
1- دهن: در دهن زبان، دندان ها و غدوات لعابيه جاى دارند به<br />
استثناى پرنده گان و چند حيوان فقاريه متباقى همة اين حيوانات<br />
داراى دندان ها مى باشند.<br />
2- حلقوم، 3: مرى، 4: معده، 5: روده هاى كوچك كه در آن عمل<br />
هضم و جذب صورت ميگيرد، 6: روده هاى كلان كه به مخرج ختم<br />
مى شود به همين قسم جگر و پانكراس با سيستم هاضمه در عمليه<br />
هضم كمك مى نمايد زيرا مواد خودرا از طريق يك مجرايى شريك<br />
به روده هاى كوچك مى چكاند تادر عمل هضم كمك نمايد.<br />
ماهيان، ذوحياتين، خزنده گان و پرنده گان ادرار، مواد فاضله و<br />
حجرات جنسى را از طريق يك مجرا كه بنام كلواكاا ياد مى شود<br />
خارج مى سازد، ولى اكثر حيوانات پستاندار مجرا هاى جدا گانه<br />
براى اخراج مواد اضافى دارند.<br />
سيستم هاضمة بقه نل عضلاتى دراز است كه اعضاى آن عبارت اند<br />
از: دهن، حلقوم، مرى، معده، امعاى كوچك و بزرگ كه به مخرج<br />
ختم مى شود. دهن بقه در قسمت پيش روى سر واقع است آلاشة<br />
151
دهن<br />
مرى<br />
جاغور<br />
سنگدان<br />
امعا<br />
مرى<br />
معده امعا<br />
جيگر<br />
مثانه<br />
الف: بقه<br />
ب: پرنده<br />
كلواكاا<br />
كلوايكا<br />
بالايى آن دندان هاى باريك باريك دارد، كه مواد غذايى را توسط<br />
آن ها گرفته ولى جويده نمى تواند. الاشة پايانى آنها دندان ندارد در<br />
قسمت پايانى دهن آن ها زبان موقعيت دارد كه توسط آن شكار را به<br />
آسانى ميگيرد. بعد از دهن حلقوم و بعد مرى واقع شده است مرى نل<br />
است كه با معده وصل شده است.<br />
معدة آن ها ساختمان كيسه مانند داشته كه در هضم غذا كمك مى<br />
كند بعد از معده روده هاى كوچك كه در هضم و جذب كمك مى<br />
نمايد جاى دارد بعد از روده كوچك رودة بزرگ واقع گرديده است<br />
كه قسمت آخرى روده كلان را به نام ركتوم Rectum ياد مى نمايد<br />
كه در آن مواد نا هضم شده ذخيره شده و با كلواكا وصل است كه<br />
مواد فاضله از راه كلواكا خارج ميگردد. در پرنده گان سيستم هاضمه<br />
نظر به خوراك شان فرق مى كند. دهن پرنده گان داراى نول بوده كه<br />
هم دانه هاى غله را توسط آن جمع مى نمايند و هم گوشت را توسط<br />
آن توته توته مى نمايند بعد از دهن مرى واقع است كه قسمت آخر<br />
مرى به جاغور تبديل شده است كه در آن مواد جمع و نرم مى شود.<br />
بعد از جاغور معدة اولى و بعد سنگدان مى باشد (در پرنده<br />
گان گوشت خوار جاغور و سنگدان و جود ندارد) بعد از<br />
معده در روده هضم و جذب صورت ميگرد و مواد اضافى از<br />
طريق كلواكا خارج مى شود. در حيوانات پستاندار سيستم<br />
هاضمه به تناسب غذا فرق مى نمايد منبع انرژى حيوانات<br />
پستاندار علف خوار سلولوز است كه در نباتات يافت<br />
مى شود اين حيوانات در بدن خود انزايم هضم سلولوز<br />
را ندارند. بلكه توسط<br />
انزايم سلولوزى بكتريا،<br />
سلولوز را پارچه مى<br />
نمايد از جمله حيوانات<br />
علف خوار معدة<br />
حيوانات نشخوار كننده<br />
مثل گاو، گوسفند،<br />
شتر و غيره داراى چهار<br />
قسمت مى باشد كه در<br />
وقت چريدن و خوردن<br />
ج: پستاندار<br />
شكل (10-2): سيستم هاى هاضمة حيوانات فقاريه<br />
152
علف به قسمت اول معده داخل مى شود در هنگام استراحت براى بار دوم<br />
آنرا بدهن آورده و نشخوار مى نمايند كه بعد از ميده كردن دوباره به معده<br />
مى رود و هضم صورت ميگيرد.<br />
آنعده پستانداران كه گوشت خوار اند دندان هاى انياب آن ها خيلى تيز بوده<br />
سيستم هاضمة آن ها با ديگر حيوانات پستاندار شباهت دارد شكل (10-2).<br />
فعاليت:<br />
هدف: مقايسه كردن سيستم هاى هضمى حيوانات فقاريه<br />
طرزالعمل: شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند<br />
گروپ الف: ساختمان سيستم هاى هاضمه ماهيان و ذومعيشتين را با هم مقايسه نمايند.<br />
گروپ ب : ساختمان سيستم هاى هاضمه خزنده گان و پرنده گان را باهم مقايسه كنند.<br />
گروپ ج: ساختمان سيستم هاى هاضمه پرنده گان و پستانداران و فرق هاى آنرا مقايسه<br />
نموده در ختم كار در صنف بالاى آن بحيث نمايند.<br />
فكر كنيد:<br />
آيا سيستم دوران خون تمام حيوان فقاريه از نظر ساختمان و وظيفه يك قسم است ؟<br />
دوران خون كدام و ظايف را انجام ميدهد؟<br />
دوران خورن حيوانات فقاريه: حيوانات فقاريه دوران بستة خون<br />
دارند اعضاى آن به قرار ذيل اند: قلب، شريانها، وريدها، موى<br />
رگها و خون. سيستم لمفاوى نيز با خون يكجا كار ميكند. قلب از<br />
وريد ها خون را گرفته و بعد<br />
از تصفيه در شش ها توسط<br />
شريانها به بدن انتقال ميدهد.<br />
قلب ماهيان دو جوف دارد<br />
(يك دهليز و يك بطن).<br />
قلب آنها در زير گلون<br />
موقعيت دارد. خون از بطن<br />
به برانشى رفته بعد از تبادله<br />
موى رگهاى<br />
اعضاى بدن<br />
موى رگهاى برانشى<br />
قلب<br />
شكل(10-3): دوران واحد خون ماهيان<br />
موى رگها<br />
شريانهاى كوچك<br />
خون اكسيجن دار<br />
CO 2 دار<br />
خون<br />
کوچني وريدونه<br />
وريد<br />
زړه<br />
دهل5ز<br />
بطن<br />
موى رگهاى برانشى<br />
153
گازها به واسطه رگ بزرگ معده از طريق موى رگها به ديگر<br />
اعضاى بدن انتقال ميگردد. به اين دوران ماهيان دوران واحد گفته<br />
ميشود.<br />
در حيوانات ديگرى فقاريه دو نوع دوران (دوران كوچك يا صغير<br />
و دوران بزرگ يا كبير) موجود است سيستم دوران خون بقه با<br />
ماهى شباهت دارد. مگر در بقة بالغ با ماهيان فرق دارد قلب بقه سه<br />
جوف (دو دهليز و يك بطن دارد) و دو نوع دوران خون (دوران<br />
كوچك و دوران بزرگ) دارد. خون آكسيجن دار (خون پاك) از<br />
شش ها به دهليز چپ رفته و خون كاربن داى اكسايد دار (خون نا<br />
پاك) از قسمت هاى مختلف بدن به دهليز راست قلب مى رود هر<br />
دو دهليز در يك وقت انقباض مى نماييد و خون داخل بطن مى<br />
شود و در آن جاه مخلوط ميگردد به اين اساس بقه دوران ناقص<br />
خون دارد.<br />
موي رگهاي ششها<br />
به بدن<br />
به ششها<br />
شريان ششها د س8و وي+ته ر-ونه<br />
از ششها<br />
از بدن<br />
قلب<br />
دهليز چپ<br />
دهليز راست<br />
بدن ته<br />
بطن<br />
خون اكسيجن دار<br />
موى رگهاى اعضاى بدن<br />
خون CO 2 دار<br />
شكل (10-4): دوران خون بقه<br />
در خزنده گان نسبت به بقه دوران خون كامل تر است در آنها دو<br />
دهليز بواسطه يك ديوار جدا شده است در تمساح كاملاً توسط يك<br />
ديوار جدا گرديده است. تمساح اولين حيوان فقاريه است كه قلب<br />
آن چهار جوف دارد. دوران خون پرنده گان با دوران خون پستاندارن<br />
شباهت دارد قلب آنها چهار جوف دارد جوف هاى فوقانى آنها بنام<br />
دقليز ها و جوف هاى تحتانى آن ها بنام بطن ها ياد مى شود خون<br />
صاف (خون آكسيجن دار) از خون ناصاف (خون كاربن داى اكسايد<br />
154
دار) جدا مى باشد دوران خون (دوران كوچك و دوران بزرگ)<br />
دارند.<br />
از ششها<br />
دهليز راست<br />
بطن چپ<br />
به بدن<br />
از بدن<br />
به ششها<br />
دهليز راست<br />
بطن راست<br />
ديوار بين بطن و دهليز<br />
از بدن<br />
شكل (10-5): دوران خون پرنده گان<br />
سيستم تنفسى حيوانات فقاريه در حيوانات مختلف فقاريه عمليه<br />
تنفس فرق مى كند ماهيان از آكسيجن منحل در آب استفاده مى كنند<br />
طوريكه آب از راه دهن و حلقوم به برانشى ها داخل گرديده تبادله<br />
گازات صودت ميگرد و آب دوباره از راه برانشى ها خارج مى شود<br />
بقه در وقت لاروا اول از طريق جلد و بعد توسط برانشى تنفس مى<br />
نمايد بقة بالغ شش ها پيدا مى كند. هم چنان بقه بواسطه جلد مرطوب<br />
خود هم تنفس كرده مى تواند. تنفس از راه جلد معمولاً در وقت<br />
خواب زمستانى صورت ميگيرد. به جلد بقه رگ هاى باريك خون<br />
آمده است كه تبادلة گازات در آنجا صورت ميگيرد. اعضاى سيستم<br />
تنفسى پرنده گان عبارت اند از بينى، بلعوم و نل هوايى. نل هوايى به<br />
دوشاخه (Branch) تقسيم گرديده است كه يك آن به شش راست<br />
و ديگرش به شش چپ رفته است. در شش آنها به كيسه هاى هوايى<br />
Alveoli رگ هاى كوچك آمده است كه تبادله گازات در آن<br />
صورت ميگيرد.<br />
پرنده گان دوشش دارند به همين ترتيب شش هاى پرنده گان كيسه<br />
هاى هوايى دارند كه به اندازه كافى هوا در آن ذخيره مى شود كه در<br />
وقت پرواز خيلى كمك مى نمايد در بلعوم پرنده گان بكس صوتى<br />
به نام Syrinex و جود دارد كه در آن تارهاى صوتى موجود بوده<br />
و توسط هواى شش ها آواز ها ى مختلف مى كشند اعضاى سيستم<br />
تنفسى حيوانات پستاندار قرار ذيل اند. حنجره، قصبة الريه يا نل<br />
هوايى. و دوشش، بدوشاخه (برانش ها) تقسيم گرديد است كه يكى<br />
155
به شش راست و ديگر به شش چپ رفته است برانش ها به ببرانشيول<br />
هاى خورد تقسيم مى شود هر برانشيول به يك كيسه هوايى ختم<br />
ميگردد كه تبادله گازات در آن ها صورت ميگيرد.<br />
سوراخ بينى<br />
ششها<br />
نل هوايى<br />
كيسه هاى هوايى<br />
شكل (10-6): اعضاى سيستم تنفسى پرنده گان<br />
معلومات اضافي:<br />
در شكل (10-7) عمليه سيستم تنفسى پرندگان ديده ميشود.<br />
شش راست<br />
گرفتن هوا<br />
هوا<br />
كيسة هوايى پيشروى<br />
نل هوايى<br />
كيسة هوايى پيشروى<br />
كيسة هوايى عقبى<br />
نل هوايى<br />
كيسة هوايى عقبى<br />
خارج ساختن هوا<br />
خارج ساختن هوا<br />
هوا گرفتن<br />
شكل(10-7): عمليه تنفسى پرنده گان<br />
به شش ها داخل شدن هوا (نفس گرفتن): در وقت گرفتن هوا به اندازه زياد هواى تازه<br />
(رنگ زرد) به كيسه هاى هواى آخرى داخل مى شود در همين وقت هواى سابق (سبز<br />
رنگ) به كيسه هاى هواى پيش روى تيله و از بدن خارج مى شود.<br />
156
سيستم اطرحيه حيوانات فقاريه:<br />
با وجوديگه حيوانات فقاريه مواد اضافى و بيكاره را از راه هاى<br />
مختلف اطراح مى نمايند؛ مثلاً: CO2 توسط شش ها يا برانش و<br />
يا توسط جلد، مواد فضله را از طريق امعأ طرح مى نمايند ولى مواد<br />
نايتروجنى يوريا، و ديگر مواد اضافى از طريق گرده ها صورت<br />
ميگيرد. در ماهيان دو گرده موجود است كه مواد اضافى و بيكاره<br />
را از خون گرفته و از طريق مجراى ادرار خارج مى سازد بقه با و<br />
جوديكه CO2 را از راه جلد طرح مى نمايد يك جوره گرده هم<br />
دارد مواد اضافى و بيكاره و نمك هاى نايتروجن دار از طريق مثانه<br />
به كلواكا فرستاده مى شود. مرغ ها يك جوره گرده هاى قهوى كم<br />
رنگ دارند مواد اضافى مثل يوريك اسيد وغيره را از خون گرفته<br />
بواسطه نل باريك به كلواكا مى فرستند. پرنده گان مثانه ندارند. نبود<br />
مثانه در پرواز كمك مى نمايد. آنعده پرنده گان كه پرواز نمى كنند<br />
مثل شتر مرغ داراى مثانه مى باشد به همين قسم در پرنده گان غدوات<br />
عرقيه وجود ندارند زيرا موجوديت غدوات عرقيه وزن را زياد ساخته<br />
و پرواز را مشكل مى سازد. پستانداران هم يك جوره گرده دارند كه<br />
بدوطرف تير كمر و در قسمت شكم موقعيت دارند هر گرده آب و<br />
مواد اضافى را از خون گرفته بواسطه نل هاى گرده (حالبين) به مثانه<br />
انتقال ميگردد و از آنجا از طريق مجراى ادرار يا حالب (Urethra)<br />
بخارج دفع ميگردد.<br />
فكر كنيد:<br />
سيستم عصبى كدام وظايف را انجام ميدهند؟<br />
هرگاه كدام رشتة عصبى بدن قطع شود چه حالت بوجود مى آيد؟<br />
سيستم عصبى و اعضاى حسى حيوانات فقاريه:<br />
سيستم عصبى حيوانات فقاريه نسبت بديگر سيستم هاى بدن شان<br />
خوب نمو كرده است. مغز و نخاع شوكى آنها از طريق اعصاب تمام<br />
فعاليت هاى آن ها را نظارت و كنترول مى نمايد.<br />
اين حيوانات حواس پنجگانه دارند.<br />
157
در ماهيان قسمت هاى عمده سيستم عصبى عبارت اند از: مغز، نخاع<br />
و اعصاب. اعضاى حسى آن ها مثل چشم ها، دوسوراخ بينى و خط<br />
هاى دو جانب بدن آن ها است.<br />
بقه داراى مغز، نخاع و اعصاب مى باشد. اعضاى حسى آن مشتمل از<br />
آخذه هاى جلدى و آخذه هاى چشيدنى بالاى زبان مى باشد.<br />
حس شنوايى بسيارى از خزندگان ضعيف است. در پرنده گان حس<br />
ذايقه و حس شامه خيلى ضعيف مى باشد مگر حس بينايى آنها خيلى<br />
قوى است و چشمان قوى دارند. تخمك چشم آنها مثل انسان ها<br />
حركت كرده نمى تواند به همين دليل فقرات يا مهره هاى گردن<br />
آنها قابليت دور خوردن دارد و گردن خود را هر طرف دور داده<br />
مى تواند. پرنده گان مى توانند بفاصلة زياد ببينند. سيستم عصبى<br />
حيوانات پستاندار نسبت به ديگر سيستم هاى آن نمو كرده است و<br />
سيستم عصبى آن ها شامل مغز، حرام مغز و اعصاب مى باشد. حواس<br />
پنجگانه خوب نمو كرده و عوامل خارجى را گرفته به دماغ مركزى<br />
مى فرستند و در مقابل آن عكس العمل نشان ميدهد.<br />
مغز<br />
نخاع شوكى<br />
مغز<br />
رشته هاى عصبى حسى<br />
نخاع شوكى<br />
پيشك<br />
رشتة عصبى<br />
سلمندر<br />
شكل (10-8): سيستم عصبى حيوانات فقاريه<br />
فكر كنيد:<br />
آخذه هاى حسى چيست؟ و وظايف خود را چطور انجام ميدهند؟<br />
158
تكثر: در حيوانات فقاريه تكثر فرق مى كند در ماهيان غضروفى القاح<br />
داخلى است. تخم مى گذارند ولى در بعضى ها جنين در داخل تخم<br />
در بدن ما در نمو مى نمايد در بدن جنس مؤنث از تخم چوچه خارج<br />
مى شود. ماهيان استخواندار اكثراً تخم ميگذارند بسياركم آنها چوچه<br />
مى آورند. القاح خارجى دارند، سپرم و تخمه در آب با هم يك جا<br />
مى شوند. در بقه ها جنس مونث و جنين مذكر از هم جدا مى باشند.<br />
القاح خارجى دارند. جنس مونث آن تا 200 عدد تخم را در آب<br />
آزاد مى سازد. جنس مذكر سپرم خود را در بالاى آب تخمه ها آزاد<br />
مى نمايد از تخم القاح شده در وقت مناسب بنام تادپول Tadpole<br />
لاروا خارج مى شود لاروا سر و دم كلان ميداشته باشد دهن و چشم<br />
ندارد و بواسطه جلد تنفس مى نمايد چند روز بعد دهن پيدا مى كند<br />
و توسط برانشى تنفس مى نمايند اين ها آهسته آهسته بزرگ شده<br />
در مدت يكنيم ماه اول پاهاى عقبى و در مدت دونيم ماه پاهاى پيش<br />
روى پيدا مى كنند بعضى بقه ها در يك سال و بعضى ها در مدت سه<br />
سال به بلوغ ميرسند.<br />
در پستانداران نيز مذكر و مونث جدا مى باشد و القاح داخلى دارند<br />
جنين در رحم جنس مونث مراحل خود را طى مى نمايد.<br />
چوچه هاى نو تولد شده از پستان مادر شير مى خورد.<br />
شكل (10-9): تكثر و دوران زنده گى بقه<br />
159
تنظيم محيط داخلى بدن: حجرات موجودات كثيرالحجروى در<br />
مايع بين الحجروى قرار دارد كه بنام محيط داخلى بدن موجودات<br />
زنده ياد مى شود. خون يك بخش اين محيط است كه مواد<br />
مورد ضرورت را به قسمت هاى بين الحجروى انتقال داده و نيز<br />
مواد اطراحيه را به اعضاى اطراحى مى برد. براى اينكه حجرات<br />
زنده بمانند و به حالت طبيعى فعاليت كنند بايد محيط اطراف آن<br />
حالت يك نواخت و ثابت داشته باشد. تمام عمليه هاى كه در بدن<br />
موجودات كثرالحجروى براى پايدار ساختن محيط داخلى بدن<br />
صورت ميگيرد بنام هو موستاسز Homeostasis ياد مى شود.<br />
عمليه هوموستاسز شامل اطراح قندها، نمك ها، آب، تيزاب ها،<br />
قلوى، حرارت، مواد اضافى و غيره ميباشد.<br />
تنظيم حرارت بدن فقاريه ها: حيوانات فقاريه از نظر حرارت<br />
بدن دو نوع اند:<br />
1- حيوانات خون سرد :Piokelthermous حيواناتى اند كه<br />
درجة حرارت بدن آن ها تابع محيط باشد.<br />
2- حيوانات خون گرم :Homo Athermous حيواناتى اند كه<br />
درجة حرارت بدن آن ها تابع محيط نبوده بلكى درجة حرارت بدن<br />
آنها ثابت مى باشد.<br />
از جمله صنوف حيوانات فقاريه ماهيان، ذومعيشتين و خزندگان<br />
خون سرد اند. اين حيوانات درجة حرارت بدن خود را بوسيله<br />
فعاليت حجرات كنترول كرده نمى توانند، درجة حرارت بدن شان<br />
مربوط به درجة حرارت محيط است و با تغير درجة حرارت محيط<br />
درجة حرارت بدن شان تغيير مى نمايد. اكثر اين حيوانات خواب<br />
زمستانى (Hibernation) دارند. پستانداران و پرنده گان خون<br />
گرم اند درجة حرات بدن اين ها با در تغير درجة حرارت محيط<br />
تغيير نمى كند اين حيوانات به اثر انرژى كه از تعاملات كيمياوى<br />
داخل بدن توليد مى شود درجة حرارت داخلى بدن خود را ثابت<br />
نگهميدارد بطور مثال درجه حرارت ثابت بدن انسان 37 درجة<br />
سانتيگريد مى باشد.<br />
160
خلاصة فصل دهم<br />
حيوانات فقاريه براى انجام فعاليت هاى زنده گى خود سيستم ها جداگانه دارند.<br />
سكليت: ساختمان منظم و يك جاه شدن كاسه سر، تير كمر، پاها، ضمايم (دست ها و<br />
پاها) را سكليت ميگويند. سكليت به حيوان شكل معين داده در حركت كردن و محافظت<br />
اعضاى داخلى كمك مى نمايد.<br />
سيستم هاضمه: سيستم هاضمه حيوانات فقاريه تيوب طويل است كه از دهن شروع و<br />
به مخرج ختم ميگردد. بطور عموم سيستم هاضمه حيوانات فقاريه اعضاى ذيل دارند:<br />
دهن، حلقوم، مرى، معده، روده ها و مخرج.<br />
دوران خون: حيوانات فقاريه سيستم دوران بسته خون دارند خون آنها ذريعه شريان ها<br />
به تمام بدن تقسيم و توسط وريد ها به قلب انتقال ميگردد ماهيان دوران واحد خون دارند<br />
يعنى خون آكسيحن دار از برانشى به قلب نمى آيد بلكه مستقيماً از برانشى ها توسط رگها<br />
به بدن انتقال داده مى شود و از بدن توسط رگها به قلب مى آيد متباقى حيوانات فقاريه دو<br />
نوع دوران خون دارند (دوران كوچك ياصغير و دوران بزرگ يا كبير).<br />
سيستم تنفس: در حيوانات فقاريه اعضاى تنفسى فرق دارد. ماهى ها به وسيلة برانشى<br />
تنفس مى كنند، مگر بقه در وقت لاروا بوسيله برانشى و بقة بالغ بوسيله شش ها، جلد و<br />
يا بوسيله حلقوم تنفس مى نمايد. خزنده گان، پرنده گان و پستانداردان بواسطه شش ها<br />
تنفس مى كنند حيواناتى كه بوسيله شش تنفس مى نمايند اعضاى تنفسى آن ها عبارت<br />
از سوراخ هاى بينى، حلقوم حنجره قصبته الريه، برانش، برانشيول ها، كيسه هاى هوايى و<br />
دو شش مى باشد.<br />
اطراح: حيوانات فقاريه مواد اضافى و بيكاره بدن خود را از راه هاى مختلف طرح مى<br />
نمايند بصورت عموم اعضاى اطراحى عبارت اند از: گرده ها، حالبين، مثانه و حالب. در<br />
پرنده گان مثانه و جود ندارد مواد اضافى و بيكاره از طريق كلواكا خارج ميشود.<br />
سيستم عصبى: در حيوانات فقاريه سيستم عصبى شامل مغز، حرام مغز و اعصاب مى<br />
باشد كه از تمام قسمت هاى بدن و فعاليت ها آن كنترول و نظارت مى نمايند به همين<br />
ترتيب حيوانات فقاريه اعضاى حسى، ديدن، شنيدن، بوى كردن، چشيدن و لمس كردن<br />
را دارا اند.<br />
تكثر: در حيوانات فقاريه جنس مذكر و مؤنث جدا مى باشد. القاح در ماهيان و ذوحياتين<br />
خارجى بوده و در حيوانات خزنده، پرنده گان و پستانداران القاح داخلى مى باشد.<br />
161
سوالؤالات فصل دهم<br />
جملات ذيل را دركتابچه هاى خود بنوسيد و براى جاهاى خالى از جواب مناسب دايره<br />
بكشيد.<br />
1- قسمت هاى عمده سيستم عصبى حيوانات فقاريه عبارت اند از .........................<br />
د: ب و ج همه<br />
الف: مغز ب: حرام مغز ج: اعصاب<br />
2- قسمت هاى عمده سكليت حيوانات فقاريه عبارت از .......................... مى باشند.<br />
الف: كاسه سر ب: تير كمر ج: پاها و دست ها و قبرغه د: همه<br />
3- ماهيان سيستم دوران .......................خون دارند.<br />
الف: بسته ب: باز ج: واحد د: الف و ج<br />
جملات ذيل را در كتابچه ها حود بنويسيد، در مقابل جمله هاى صحيح حرف (ص) و در<br />
مقابل جمله هاى غلط حرف (غ) بنوسيد.<br />
1. در حيوانات فقاريه جگر و پانكراس هر دو با سيستم هاضمه كمك مى كنند ) ).<br />
2. بقه و ماهيان القاح داخلى دارند ازينرو تخم مى گذارند ) ).<br />
3. خزنده گان دوران باز خون دارند ) ).<br />
4. در پرنده گان حس بينايى ضعيف است ) ).<br />
سوالات تشريحى:<br />
تكثر حيوانات پستاندار را تشريح و فرق آنها را با پرنده گان توضيح نماييد؟<br />
سيستم هاى تنفسى ذوحياتين و خزنده گان را مقايسه نموده فرق هاى آنها را بنوسيد؟<br />
دوران واحد خون چه قسم دوران است ؟ و در كدام حيوانات ديده ميشود؟<br />
سكليت پستانداران از چند قسمت ساخته شده و كدام وظايف را اجرا مى نمايد؟<br />
162
بخش پنجم<br />
ايكالوژى<br />
عمل متقابل بين جمعيت ها و بايوم ها<br />
در شكل فوق كدام نوع جمعيت هاى موجودات زنده را مى بينيد و در<br />
بين خود چه رابطه دارند؟<br />
163
فصل يازدهم<br />
عمل متقابل بين جمعيت ها:<br />
موجودات زنده در محيط ) اگر كوچك باشد يا كلان ( در بين خود<br />
يك جمعيت حياتى را مى سازند، و در بين آنها ارتباط وعمل متقابل<br />
موجود مى باشد. در حقيقت مجادله براى زنده گى، محافظت افراد<br />
و ادامة نسل براى تمام انواع جوامع اهميت دارد ازدياد نفوس اصلاً<br />
ازدياد رقابت نيازمندى هاى زنده گى است.<br />
اختلاف بين هم نوع نسبت به مختلف النوع خطرناك است چنانچه<br />
يك عالم بيولوژى ميگويد. بدون شك مبارزه در بين افراد هم نوع<br />
كه در يك ساحه زنده گى مى كنند و از يك قسم خوراك تغذيه<br />
مى نمايند خطرناك است.<br />
با مطالعه اين فصل قادر خواهيد بود تا: در باره عمل متقابل جمعيت<br />
ها، شكار كننده و شكار شونده هم چنان ارتباط بين علف خوران و<br />
همه چيز خوران، ميوچولزم، كامن سليزم و غيره را بدانيد و اهميت<br />
ارتباط بين آنها را پى بيريد.<br />
164
عمل متقابل ايكالوژيكى انواع مختلف: موجودات زنده از نقطة<br />
نظر بدست آوردن غذا و ديگر فعاليت ها يكى با ديگر ارتباط دارند.<br />
نبات انرژى خود را از آفتاب ميگرد مصرف كننده گان اولى مثل:<br />
اسپ، گاو، خرگوش بعضى ماهيان و يا حيوانات ديگر از نباتات<br />
تغذيه مى كنند كه همة اين ها بنام علف خوران Herbivores<br />
ياد مى شوند. مصرف كننده گان دومى مثل پيشك، سگ، عقاب<br />
و غيره بعضى حيوانات را ميخورند كه اين نوع موجودات را كه<br />
گوشت خوار اند به نام Carnivores ياد مى شود.<br />
بعضى موجودات زنده هم از نباتات و هم از حيوانات استفاده<br />
مى نمايند كه بنام همه چيز خوران Omnivores ياد مى شوند.<br />
موجودات زندة كه در يك قسم محيط زنده گى مى نمايند در بين<br />
آنها (هم در بين خود و هم با انواع ديگر ( عمل متقابل Interact) (<br />
و جود دارد. در يك محيط موجوديت انواع مختلف از نظر خوراك،<br />
محل زنده گى، و ديگر نياز مندى هاى زنده گى داراى اهميت است<br />
مگر برعكس انواع مختلف موجودات زنده همسايه هاى خوب نمى<br />
باشند و موجوديت آنها براى نوع هاى ديگر مشكل مى باشد بصورت<br />
عموم ارتباطات بين دو نوع مختلف بدوقسمت عمده تقسيم گرديده<br />
است.<br />
الف: همزيستى يا زيست با همى يا :Symbiosis<br />
ب: دشمنى (خصومت) :Antagonism<br />
در حالت الف هر دو نوع و يا يك نوع آن فايده مى برد و در حالت<br />
دوم يك نوع آن ضرر مى بيند.<br />
الف: همزيستى: يك جا زنده گى كردن معنى دارد. در اين نوع<br />
زنده گى انواع مختلف يكى از ديگرى فايده ميگيرد. زيست با همى<br />
سه قسم است:<br />
1- هم سفرى يا كامن سيلزم Commensalisms<br />
2- كمك متقابل يا ميوچواليزم Mutualism<br />
3- بى طرفى Neutralism<br />
1- هم سفرى :(Commensalisms) در ينوع زنده گى دو<br />
نوع مختلف طورى باهم نزديك مى مانند كه براى يكى فايده مى<br />
رسد و براى ديگرى كدام فايدة يا ضرر نمى رسد طور مثال بعضى<br />
165
بكترياى بى ضرر در روده هاى حيوانات فقاريه زنده گى مى كنند<br />
ولى براى حيوان كدام ضرر نمى رساند.<br />
2- كمك متقابل يا تعاون :(Mutualism) عبارت از آن قسم<br />
ارتباطات زنده گيست كه در آن براى فعاليت هاى زنده گى هر دو<br />
نوع مفيد باشد درين نوع ارتباطات يك نوع بدون نوع دوم زنده گى<br />
كرده نمى تواند مثلاً گل سنگ يا Lichin كه از زنده گى يك جايى<br />
الجى و فنجى بوجود مى آيد هر دو يكى به ديگرى ضرورت دارد<br />
شكل (11-1 ). و يا اين نوع ارتباط در بين مورچة سفيد Termite و<br />
فلاجيلا تا هم ديده مى شود. ترمايت يك نوع مورچه است كه چوب<br />
را ميخورد و جز مهم چوب (سلولوز) را هضم كرده نمى توانند در نل<br />
هاضمة مورچه مذكور فلاجيلاتا زنده گى مى كند كه بواسطه فلاجيلاتا<br />
سلولوز هضم شده و مورچه از آن بحيث غذا استفاده مى نمايد در مقابل<br />
مورچه براى فلاجيلاتا محل يا محيط مصؤن زندگى را مهيا مى سازد.<br />
شكل (11-1): انواع گلسنگ<br />
فكر كنيد:<br />
زنده گى بكتريا در ريشه هاى شيدر و رشقه<br />
Rhizobiom كدام نوع ارتباط است.<br />
شكل(11-2): بكتريا رايزوبيوم<br />
166
3- بى طرفى :(Neutralism) درين نوع ارتباطات به هيچ نوع<br />
ضرر نمى رسد.<br />
فكر كنيد:<br />
در يك جامعه دشمنى چه نتايجى دارد و بالاى انواع و افراد چه تاثير دارد؟<br />
ب- دشمنى: در ارتباطات بين انواع مختلف كه در آن به يكى يا<br />
به هر دوى آن در دوران زنده گى ضرر برسد عبارت از دشمنى و<br />
مخالفت است. ارتباطات دشمنى و مخالفت براى يكديگر از جهات<br />
ذيل مضر اند.<br />
1- انتى بيوزس :Antibiosis در اين نوع ارتباط، يك نوع مواد<br />
زهرى توليد مى نمايد كه محيط را تغيير ميدهد و يا به واسطه زهر<br />
نوع ديگر را متضرر مى سازد.<br />
2- گرفتن فايده :Explaitation درين حالت يك نوع، نوع ديگر<br />
را به منظور مفاد خود مستقيماً زيان مى رساند يعنى يك نوع بخاطر<br />
مفاد خود نوع ديگر را به حيث منبع غذا استعمال مى كند كه مثال<br />
هاى عمدة آن پرازيتيزم و شكار نمودن است.<br />
الف: پرازيتيزم : Parasitism ارتباط بين دو نوع مختلف است كه<br />
به يكى فايده و به ديگرى ضرر مى رسد. پرازيت طفيلى غذا و جاى<br />
بودوباش را از ميزبان (Host) حاصل مى كند پرازيت عموماً به يك<br />
ميزبان ارتباط دارد ولى بعضاً در چندين ميزبان زنده گى خود را بسر<br />
مى برند. پرازيت خطر ناك مى باشد زيرا كه از ميزبان غذا ميگيرد يا<br />
در بدن ميزبان زهر توليد مى نمايد پرازيت بدونوع است.<br />
1- پرازيت خارجى :Ectoparasite اين نوع پرازيت خارج از بدن<br />
ميزبان زنده گى مى نمايد مثل شپش، كيك و خسك.<br />
2- پرازيت داخلى :Endoparasite پرازيت هاى اند كه در داخل<br />
بدن ميزبان زنده گى مى نمايند.<br />
مثل كرم اسكريز، اوگزيور Oxior يا كوخك، كرم كدودانه و<br />
غيره. بعضى پرازيت هاى نيز و جود دارند كه بالاى پرازيت هاى<br />
167
ديگرى زنده گى مى نمايند كه بنام پرازيت<br />
هايپر Hyperprastie ياد مى شود بعضى<br />
نباتات هم و جود دارند كه بشكل پرازيت زنده<br />
گى مى نمايند مواد غذاى خود را از نباتات<br />
ديگر اخذ مى نمايند خصوصيات نباتات مذكور<br />
اين است كه بنام هستوريا Haustoria تنه هاى<br />
مخصوص اند كه ريشه را از تنة ميزبان دور داده<br />
و از ميزبان غذاى آماده شده را ميگيرد ريشه<br />
هاى مذكور با زايلم و فلويم نبات ميزبان ارتباط<br />
شكل (11-3): نبات كسكيوتا<br />
بر قرار نموده و به صورت مسلسل از ميزبان،<br />
آب، نمك ها و مواد خوراكه اخذ مى نمايد در<br />
شكل (11-3) نبات پرازيت را كه به نام كاسكوتا Cascuta ياد مى<br />
شود مى بينيم.<br />
ب: شكار نمودن : Predation شكار در حقيقت به قتل رساندن<br />
حيوانات آزاد است كه شكار كننده و بعضى حيوانات ديگر از<br />
گوشت آن ها استفاده مى نمايد. حيوانى كه حيوان ديگرى را شكار<br />
مى كند آنرا شكارى Predator و حيوان شكار شده را Prey و<br />
عمل شكار را Predation ميگويند بطور مثال پشك شكار كننده و<br />
موش شكار شونده Prey است شكل (11-4).<br />
پلنگ<br />
شكل (11-4): شكار كردن<br />
168
بعضى نباتات نيز شكار مى نمايند مثلاً نبات Drosera يك نبات<br />
حشره خوار است كه حشرات را شكار مى كند نبات شكارى بواسطه<br />
رنگ، بوى و مادة چسپناك خود حشرات را جلب و شكار مى نمايد<br />
نبات حشره خور بصورت مطلق هتروتروف Heterotroph نيست<br />
داراى كلورو فيل بوده عمليه تركيب ضيايى در آن صورت ميگيرد.<br />
ولى پروتين ساخته نمى تواند به منظور ساختن پروتين از حشرات<br />
استفاده مى كند درين نوع نباتات انزايم هاى موجود اند كه در هضم<br />
حشرات كمك مى كند در شكل (11-5) نبات برگ دار صراحى<br />
مانند يك نبات حشره خوار است.<br />
سر يا كلاهك<br />
صراحي<br />
طبقه<br />
گردن<br />
شكل (11-5): برگ نبات حشره خوار<br />
فكر كنيد:<br />
بين باز و كبوتر كدام نوع ارتباط زنده گى موجود است و در مورد آن بحث نماييد؟<br />
توضيح نماييد كه گرفتن ملخ توسط مينا در جملة شكار مى آيد يا نه؟<br />
169
رقابت :(Competition) عبارت از اجراى فعاليت دو جسم زنده<br />
براى بدست آوردن عين شى است موجودات زنده كه در بين خود<br />
براى مواد مشترك مثل: خوراك، آب، زمين و آفتاب مقابله مى<br />
نمايند بنام رقابت كننده ها Competitors و عمل مقابلة آن ها را<br />
رقابت يا Competition ميگويند رقابت در محيط زنده گى نسبت<br />
كمبود مواد مورد ضرورت بوجود مى آيد رقابت دو نوع است:<br />
1- رقابت در بين انواع مختلف: عبارت از مقابله بين دو نوع<br />
مختلف است شكل(11-6) مثلاً مقابله بين سگ و پشك به منظور<br />
بدست آوردن گوشت و غيره.<br />
بعضى اوقات يك حيوان، حيوان ديگرى را ميخورد، كه بالاخره نسل<br />
حيوان خورده شده از بين مى رود شكل (11-6).<br />
شكل(11-6): رقابت<br />
2- رقابت بين هم نوع: عبارت از مقابله بين دو هم نوع است در<br />
اين مقابله حيوان قوى حيوان ضعيف را از محيط خارج مى سازد كه<br />
بالاخره بخاطر عدم دستيابى به وسايل زنده گى مى ميرد.<br />
فكر كنيد:<br />
آيا تمام رقابت هاى زنده گى نتايج منفى دارد؟<br />
170
خلاصة فصل يازدهم<br />
عمل متقابل انواع مختلف بدو قسمت تقسيم شده است سمبيوزس و دشمنى.<br />
سمبيوزس يك جا زنده گى كردن را ميگويند در ينوع زنده گى انواع مختلف براى<br />
مفاد يكديگر يك جا زنده گى مى نمايند و به قسمت هاى ذيل تقسيم گرديده است<br />
هم سفرى (كامن سليزم) ، تعاون (ميو چوليزم و بى طرفى (نويترليزم).<br />
كامن سليزم: دو نوع مختلف طورى با هم نزديك زنده گى مى نمايند كه به يكى از<br />
آنها فايده مى رسد و به ديگرى آن ضرر ويا فايده نمى رسد مثل بكترياى بى ضرر كه<br />
در بين روده هاى حيوانات فقاريه زنده گى مى نمايد.<br />
تعاون: درينوع ارتباطات: هردو نوع يكى از ديگرى فايده ميگيرند؛ مثلى كه در گل<br />
سنگ، الجى و فنجى يك جا زنده گى مى نمايد.<br />
دشمنى: درينوع ارتباط يك يا هر دو نوع متضرر مى شوند روابط دشمنى براى<br />
يكديگر از راه هاى ذيل ضرر رسان اند.<br />
الف: انتى بيوزس: يك نوع به نوع ديگرى توسط زهر ضرر مى رساند.<br />
ب: فايده گرفتن: يك نوع براى مفاد خود به نوع ديگرى ضرر مى رساند.<br />
ج: پرازتيزم: غذاى خود را از ميزبان مى گيرد و بدوقسم است پرازيت داخلى و<br />
پرازيت خارجى.<br />
شكار كردن: به قتل رساندن حيوانات آزاد را شكار كردن ميگويند. و بعضاً حيوانات<br />
ديگر از گوشت آن ها استفاده نمايد.<br />
Drosera يك نوع نبات شكارى است.<br />
رقابت: عبارت از اجراى فعاليت دو جسم زنده براى بدست آوردن عين شى است.<br />
رقابت بدو قسم است: يكى رقابت بين هم نوع و ديگرى رقابت بين انواع مختلف.<br />
171
سوالات فصل يازدهم<br />
اصطلاحات بيولوژيكى ذيل را تعريف نماييد.<br />
.Symbiosis, Antagonisim, Commonsalism, Mutualism<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و براى جاهاى خالى از جواب مناسب دايره<br />
بكشيد.<br />
I- حيوانات همه چيز خوران بنام ................... ياد ميشوند.<br />
الف: Herbivores ب: Cornivores ج: Omnivores د: هيچ كدام<br />
-II آميب در رودة انسان به شكل .................. زنده گى مى نمايد.<br />
الف: انتى بيوزس ب: پرازيت داخلى ج: پرازيت خارجى د: شكارى<br />
-III در روابط دشمنى هر دو نوع ....................<br />
الف: سود مى برند ب: ضرر مى برند ج: يك نوع متضرر د: هيچكدام<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد در مقابل جمله صحيح حرف (ص) و در<br />
مقابل غلط حرف (غ) بنويسيد.<br />
در دشمنى هر دو نوع متضرر مى شوند ) ).<br />
در ميوچوليزم هر دو نوع فايده مى برند ) ).<br />
در زنده گى همسفرى بيك نوع فايده مى رسد و به نوع ديگر ضرر نمى رسد ) ).<br />
در رقابت در بين دو نوع مبارزه براى عين شى است ) ).<br />
سوالات تشريحى:<br />
زيست با همى به چند قسمت تقسيم گرديده است؟ هر كدام آنرا تشريح نماييد؟<br />
دشمنى چيست؟ چند قسم است ؟ صرف نام بگيريد؟<br />
چند مثالى شكار كردن را واضح سازيد؟<br />
رقابت چيست؟ چند نوع است؟ به صورت مختصر توضيح دهيد.<br />
172
فصل دوازدهم<br />
بايومها (Biomes)<br />
اگر انسان در جهان امروزى سفر نمايد. جمعيت هاى بيولوژيكى<br />
بروى خشكه و آب مشاهده خواهد كرد و يقيناً خواهد ديد كه<br />
جمعيت هاى مشابه در جاهاى مختلف كه داراى اقليم ها و جغرافياى<br />
مشابه اند موقعيت دارند. جمعيت ها عبارت از يك گروپ از انواع<br />
Species مختلف اند كه در عين محل زنده گى نموده و با همديگر<br />
عمل متقابل داشته باشد.<br />
اقليم در حقيقت اوسط درجة حرارت، نور و بارندگى يك منطقه<br />
براى سال هاى متمادى مى باشد.<br />
يا بعبارت ديگر: حالات حاكم آب و هوا دريك منطقه عبارت از<br />
اقليم است. اقليم ها بعضاً سرد ، بعضاً گرم و بعضى خشك اند. نور<br />
توسط نباتات جذب ميگردد تا مواد غذايي بسازد. درجة حرارت<br />
يك ايكوسيستم كمك مي نمايد كه كدام نوع زنده جان ها در آن<br />
زنده گى مي كنند، مثلاً خرس قطبى در يك ايكو سيستم سرد، در<br />
حاليكه شيرها و فيل ها و درخت خرما دريك ايكو سيستم گرمتر<br />
زنده گى مي نمايند هم چنان درجة حرارت و نوع بارنده گى را كه<br />
بزمين ميرسد (باران، برف يا ژاله) تعيين مي نمايد.<br />
با مطالعه اين فصل ميتوانيد در مورد با يوم، انواع بايوم حيوانات و<br />
نباتاتى كه در بايوم هاي مختلف زنده گى كرده ميتوانند معلومات<br />
حاصل نماييد.<br />
173
بايوم و انواع آن:<br />
اوضاع اقليمى در ساحات مختلف جمعيت ها يا واحد هاي اجتماعى<br />
را ساخته است. اين واحد ها بنام بايوم ها ياد ميشود.<br />
به عبارت ديگر يك قسمت يا ساحة زمين كه داراى اقليم خاص.<br />
نباتات و حيوانات خاص باشد بنام بايوم ياد مي شود.<br />
بايوم ها به دونوع اند: بايوم ها خشكه و بايوم هاى آبى.<br />
الف- بايوم هاى خشكه: اين ها شامل بايوم هاى جنگل هاى بارانى<br />
استوايي ، Forest Tropical Rain ساوانا ،(Savanna) تايگا<br />
،(Taiga) تندرا ،(Tundra) علف زار (Grassland) بيابان،<br />
چپارال (Chaparral) جنگل هاى معتدل برگ ريز، و مناطق علف<br />
زار معتدل مى باشد كه در ذيل هر كدام آنها را تحت مطالعه قرار<br />
ميدهيم.<br />
جنگل بارانى استوايى: درين بايوم سالانه 200 تا 400 سانتى متر<br />
باران مي بارد. البته مقدار باران از يك فصل به فصل ديگرى كمى<br />
تفاوت ميداشته باشد. درجة حرارت آن بين 25 تا 29 درجه سانتى<br />
گريد بوده و از يك فصل به فصل ديگرى تغيير مي كند. از لحاظ<br />
داشتن زنده جان ها يكى از غنى ترين بايوم ها بوده و شامل انواع<br />
(Species) زياد زنده جان ها، خصوصاً پستانداران، خزنده گان،<br />
وپرنده گان مي باشد.<br />
اين نوع جنگل ها در افريقاى مركزى و جنوبى زياد بوده اكثراً نباتات<br />
آن هميشه سبز است. انكشاف زراعت سبب تخريب اين جنگل ها<br />
ميگردد.<br />
شكل (12-1): جنگل هاى بارانى استوايى<br />
174
ساوانا :(Savanna) علف زار بزرگ و خشك دنيا بنام ساونا ياد<br />
شده و مناطق گرم را كه بارنده گى نسبتاً پايين يا فصل هاى خشك<br />
طولانى دارد در بر ميگيرد.<br />
بارنده گى سالانه در آن بين 90 تا 150 سانتى متر مى باشد و اوسط<br />
درجة حرارت آن از 24 تا 29 درجة سانتى گريد بوده و در طول<br />
سال نوسان درجه حرارت در آن نسبت به جنگل هاى بارانى استوايى<br />
زياد و داراى خشك سالى موسمى يا فصلى است. بيشتر حيوانات<br />
آن صرف هنگام موسم هاى بارانى كه هوا براى فعاليت مساعد مى<br />
باشد فعال مى باشد. رمه هاى بزرگ چرندة پستانداران در ساوانايى<br />
افريقاى شرقى يافت مى شود.<br />
د کينيا ساوانا<br />
شكل(12-2): اشكال ساوانا<br />
ساواناى افريقاى شرقى<br />
جنگل باتلاقى يا تايگا :(Taiga) يكى از بزرگترين بايوم هاى<br />
روى زمين بوده و نام آن از كلمه روسى (تايگا (Taiga گرفته شده<br />
است.<br />
زمستان تايگا سرد و طولانى است. بارنده<br />
گى سالانه درين بايوم از 25 تا 50 سانتى<br />
متر ميرسد.<br />
حيوانات پستاندار مثل آهو، گرگ و خرس<br />
و هم چنان پرنده گان و نباتات مانند خزه<br />
ها در آن زنده گى مى كنند.<br />
شكل(12-3): جنگل هاى باتلاقي<br />
175
1 5 حصة سطح<br />
تندرا :(Tundra) تندرا ساحه وسيع (٪20) يا<br />
زمين را تشكيل داده است. اوسط بارنده گى سالانه دران از 20 تا 60<br />
سانتى متر ميرسد. زمستان هاى طولانى و سرد داشته درجة حرارت آن<br />
در زمستان به منفى سى (30-) درجة سانتى گريد مى رسد. چون آب<br />
آن منجمد مى باشد ازين سبب در اكثر اوقات سال، آب ميسر نمى<br />
شود. حيوان موش مانند، روباه، گوزن كانادايى و جغد از جملة مهره<br />
داران ساكن اين منطقه است.<br />
خزه ها، گل سنگ ها و بعضى علف هاى<br />
زود رس مواد غذايى حيوانات را تشكيل<br />
مى هد. پرنده گان از حشراتى كه در آنجا<br />
موجود است تغذيه مى كنند. روز هاى<br />
تابستان طويل ولى موسم نمو كوتاه است.<br />
كوتاهى موسم نمو، عامل محدود كنندة<br />
زنده گى در اين بايوم است. حيوانات<br />
و نباتات اين منطقه با هواى سرد توافق<br />
نموده اند.<br />
علف زار :(Grassland) اوسط بارنده گى سالانه درين بايوم 20<br />
انچ بوده و مقدار زياد بارنده گى در طول موسم نمو صورت گرفته و<br />
سبب نموى قوى علف ها مى شود. بايوم مذكور پوشيده از علف ها و<br />
نباتات خورد مشابه به آن بوده و نسبت به تمام بايوم هاى زمينى ساحة<br />
بيشترى را اشغال كرده و براى زرع حبوبات مناسب است. زيرا اكثر<br />
علف ها در زمستان مى ميرندو<br />
خاك را حاصل خيز مى سازد.<br />
بايوم علف زار زمستان سرد و<br />
تابستان گرم دارد.<br />
شكل (12-4): تندرا<br />
شكل (12-5): جنگل هاى علف دار<br />
176
بيابان :(Desert) بيابان عبارت از منطقة خشك با نباتات پراگنده<br />
بوده درجة حرارت اعظمى آن 50 درجه سانتى گريد و درجه حرارت<br />
اصغرى آن 30 درجه سانتى گريد مى باشد . درجة حرارت نظر به<br />
موسم فرق مى كند، بارنده گى سالانه در بايوم بيابانى كمتر از 30<br />
سانتى متر است؛ مثلاً: بيابان اتاكانا (Atacana) در چلى كه بارنده<br />
گى سالانة آن صفر مى باشد. روييدن گياهان در بيابان زيادتر مربوط<br />
بارش است.<br />
ساحاتيكه بارنده گى بيشتر دارند جمعيتى از علف زار هاى را توليد<br />
مى نمايد كه شامل درختان مقاوم در مقابل خشكسالى مى باشد.<br />
برگ هاى نباتات بيابان طوريست كه در هنگام گرمى زياد از ضياع<br />
آب (تبخير) جلو گيرى مى نمايد بعضى از نباتات داراى خار هاى<br />
زهرى بوده و حيوانات علف خوار از خوردن آن امتناع مى ورزند.<br />
حيوانات علف خوار هنگام گرمى روز، خود را پنهان نموده و از<br />
طرف شب از علف استفاده مى نمايد. حيواناتى مثل مارها، چلپاسه<br />
ها، حشرات و حتى بعضى پرنده گان به نقب زدن توافق نموده و از<br />
آفتاب سوزان بيابان خود را پنهان و اكثر آنها مواد غذايى خود را از<br />
طرف شب تهيه مى كنند.<br />
دشت تكزاس<br />
شكل (12-6): بيابان<br />
دشت هاى ايالات متحده<br />
چپارال :(Chaparral) در بايوم چپارال بارنده گى سالانه به<br />
30 تا 50 سانتى متر مى رسد، همة اين بارنده گى تقريباً در زمستان<br />
صورت ميگيرد. درجة حرارت آن در تابستان 30 درجه سانتى گريد<br />
و در زمستان از 10 تا 12 درجة سانتى گريد مى باشد ازين سبب<br />
زمستان، خزان و بهار سرد دارد. نباتات اين بايوم شامل علف ها و<br />
177
درختان خورد بوده و به خشكسالى توافق كرده<br />
اند. حيوانات آن شامل آهو، بزو نوع (Species)<br />
از خزنده گان، پرنده گان و ذوحياتين مى باشد.<br />
جنگل هاى معتدل برگ ريز: اقليم هاى نسبتاً<br />
ملايم و بارش كافى سبب ارتقاى نموى جنگلات<br />
شكل (12-7): چپارال كاليفورنيا مى شود. جنگل هاى برگ ريز در مناطقى كه<br />
تابستان نسبتاً گرم و زمستان هاى سرد دارند نمو<br />
مى كند.بارنده گى سالانه اين بايوم بين 75 تا 250<br />
سانتى متر معادل 30 تا 100 انچ ميرسد. اوسط<br />
درجة حرارت آن در تابستان 28 سانتى گريد و در زمستان به 6 درجة<br />
سانتى گريد بالغ ميگردد. اين نوع جنگلات قسمت هاى شرقى امريكا<br />
را پوشانده و جاى بود و باش براى حيوانات چون آهو، سگ آبى،<br />
خرس سياه، سنجاب، خرگوش، موش و بسيارى از پرنده گان مى<br />
باشد.<br />
شكل (12-8): جنگل هاى معتدل برگ ريز<br />
مناطق علف زار معتدل: داراى اقليم معتدل بوده زمستان خشك و<br />
تابستان مرطوب دارد. بارنده گى سالانه آن كه اكثراً موسمى است<br />
بين 30 تا 100 سانتى متر مى باشد.<br />
درين بايوم خشكسالى دورانى معمول بوده، درجة حرارت آن در<br />
178
زمستان به منفى ده (10-) درجة سانتى گريد و در تابستان بطور<br />
اوسط به 30 درجة سانتى گريد مى رسد.<br />
نباتات آن شامل علف ها و سبزه هاى است كه قد آن ها از چند<br />
سانتى تا دو متر مى رسد.<br />
حيوانات آن شامل پستانداران چرنده، مثل اسپ و حشى و غيره بوده و<br />
خاك آن براى زراعت خيلى مساعد است خصوصاً براى حبوبات.<br />
شكل (12-9): مناطق معتدل علف زار<br />
جنگل هاى هميشه سبز معتدل: اين بايوم با داشتن هواى<br />
خشك و خاك مختلف شرايط رابراى نموى جنگل هاى هميشه<br />
سبز مساعد مى سازد. قسمت اعظم<br />
جنوب شرق و غرب امريكا داراى<br />
همچو جنگلات مى باشد. جنگل<br />
هاى نورستان، كنر ها و پكتيا در<br />
افغانستان از جملة جنگل هاى<br />
هميشه سبز مى باشد.<br />
شكل (12-10): جنگل هاى معتدل هميشه سبز<br />
179
بايوم هاى آبى Biomes) :(Aquatic بايوم هاى آبى به بايوم<br />
هاى بحرى (آب هاى شور) و آب هاى تازه (آب هاى شيرين) تقسيم<br />
شده اند.<br />
بايوم بحرى: نزديك به 2/3 حصة سطح زمين را بحر پوشانده است<br />
و بحر ها از سه نوع جمعيت بحرى ذيل تشكيل گرديده است.<br />
1- آب هاى بحر كم عمق: منطقة آب كم عمق از لحاظ ساحه<br />
خورد بوده ولى به مقايسه ديگر قسمت هاى بحر انواع (Species)<br />
زيادى اجسام زنده در آن زنده گى مى نمايد ازينرو منطقة مذكور<br />
جايگاه حيوانات غير فقاريه به شمار ميرود.<br />
2- آب هاى سطح بحر: در آب هاى سطح بحر جمعيت هاى<br />
مختلف پلانكتون Plankton (اجسام خورد مايكروسكوپى كه به<br />
صورت آزاد در محيط هاى آبى نزديك سطح آب هاى تازه و بحر<br />
شنا مى كنند) و متشكل است از الجى مى باشد و تعداد زياد حيوانات<br />
خورد فقاريه مانند: ماهيان و حيوانات غيرفقاريه مانند: شرمپ،<br />
خرچنگ، كرم ها وغيره از پلانكتون هاى مذكور تغذيه مى نمايند.<br />
3- آب هاى اعماق بحر: در عميق ترين آب هاى بحر جمعيت<br />
هاى بحرى به صورت كل در تاريكى مطلق، سردى و تحت فشار<br />
زياد زنده گى مى نمايند. حيواناتى كه در قسمت هاى عميق زنده<br />
گى مى نمايند به كم يابى غذا و تاريكى توافق كرده و معمولاً از<br />
پلانكتون ها به صورت مستقيم يا غير مستقيم (با خوردن اجسام زنده<br />
كه از پلانكتون ها تغذيه مى نمايند.) استفاده مى كنند.<br />
بايوم آب تازه<br />
بايوم آب تازه را جهيل ها، حوض ها، درياها و چشمه ها تشكيل<br />
داده و از لحاظ ساحه بسيار محدود مى باشد. زيرا جهيل ها صرف<br />
٪1،8 درياها و چشمه ها ٪0،3 سطح زمين را پوشانده است. بسيارى<br />
از انواع اجسام زنده، شامل نباتات، ماهى، انواع و اقسام بند پايان<br />
(Arghropds) نرم تنان (Mollsuks) و ديگر غير فقاريه هاى<br />
خورد كه بدون مكروسكوپ ديده نمى شوند. جهيل ها و حوض<br />
ها داراى سه زون يا منطقة است كه اجسام زنده در آن زنده گى مى<br />
كنند.<br />
1- زون يا منطقة ساحلى Zone) (Littoral : منطقه كم عمق<br />
180
نزديك كنار ساحل بوده درينجا نباتات آبى با حشرات شكار كنندة<br />
ذوحياتين و ماهيان خورد زنده گى مى نمايند.<br />
2- Zone :Limmonitic به منطقة گفته مى شود كه از منطقه<br />
ساحلى دورتر بوده ولى نزديك به سطح باشد. اين منطقه جاى<br />
سكونت الجى شنا كننده، پلانكتون هاى شنا كننده و ماهى مى<br />
باشد.<br />
3- زون عميق(Zone :(Profunded منطقة عميق آب بوده و<br />
پائينتر از حد تأثير نور آفتاب مى باشد. تعداد بى شمارى از بكتريا<br />
ها و اجسام كرم مانند در بستر اين زون زنده گى مى نمايند. قابل ياد<br />
آوريست كه تمام آب هاى تازه به قدر كافى عميق نيست كه شامل<br />
اين زون گردد.<br />
Limnetic Zone<br />
زون ساحلى<br />
زون عميق<br />
شكل (12-11): سه زون هاى مختلف<br />
181
بايوم زمين هاى مرطوب: با طلاق هاى كه توسطه طبقة آب پوشيده<br />
شده اند عبارت از بايوم زمين مرطوب است. زمين هاى مرطوب توسط<br />
نباتات آبى پوشانده شده و در بايوم مذكور غير فقاريه ها پرنده گان<br />
و ديگر حيوانات زنده گى مى نماينداين بايوم كه بنام هايدروفايت ها<br />
Hydrophytes ياد ميشود از جملة حاصل خيز ترين ايكو سيستم<br />
هاى زمين مى باشد.<br />
فعاليت:<br />
من كدام بايوم هستم؟<br />
شاگردان به چهار گروپ تقسيم شوند، در هر گروپ يك شاگرد يك بايوم را انتخاب و<br />
عنوان آنرا نزد خود مخفى نگهدارد. بعد بايومى را كه انتخاب نموده است آنرا به ديگران<br />
تشريح نمايد اعضاى گروپ ها كوشش نمايند تا در مورد بايومى كه شاگرد تشريح كرده<br />
است حدس زده و بگويند كه كدام بايوم است، به شاگرد موفق نوبت دوم داده شود به همين<br />
ترتيب بازى تا وقتى دوام داده شود تا تمام گروپ ها در آن حصه بگيرند.<br />
182
خلاصة فصل دوازدهم<br />
جمعيت: يك گروپ از انواعى (Species) مى باشند كه در عين محل زنده گى نموده با<br />
يكديگر عمل متقابل داشته باشد.<br />
اقليم : حالات حاكم آب و هوا در يك منطقه عبارت از اقليم است.<br />
بايوم: يك ساحة زمين كه داراى اقليم خاص، نباتات و حيوانات خاص باشد بنام بايوم ياد<br />
ميشود.<br />
بايوم ها در مجموع به دو نوع اند: بايوم هاى خشكه و بايوم هاى آبى.<br />
بيابان: عبارت از منطقة خشك با نباتات پراگنده و درجة حرارت بلند مى باشد.<br />
بايوم هاى آبى شامل بايوم هاى بحرى و آب هاى تازه مى باشد.<br />
بحر ها از سه نوع جمعيت بحرى تشكيل شده است (آب هاى بحر كم عمق، آب هاى سطح<br />
بحر و آب هاى اعماق بحر).<br />
بايوم آب تازه را جهيل ها، حوض ها، درياها و چشمه ها تشكيل ميدهد.<br />
پلانكتون Plankton عبارت از اجسام ميكروسكوپى است كه بصورت آزادانه در محيط<br />
هاى آبى شنا مى كند.<br />
183
سوال هاى فصل دوازدهم<br />
4<br />
3<br />
1<br />
سوالات تشريحى:<br />
1- بايوم هاى خشكه را صرف نام بگيريد<br />
2- چرا در بايوم تندرا Tundra در طول سال آب ميسر نمى شود توضيح داده و بگوييد كه<br />
كدام نوع حيوانات در آن زنده گى مى كنند؟<br />
3- جنگل هاى هميشه سبز در كدام ولايات كشور عزيز ما افغانستان موجود اند؟<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده و جاهاى خالى را با كلمات مناسب<br />
پركنيد.<br />
ا: تايگا Taiga يك كلمه .........است.<br />
ب: درجة حرارت نوع............را كه به زمين ميرسد تعيين مى كند.<br />
ج: خرس قطبى در يك ايكوسيستم.............زنده گى مى كند.<br />
د: بايوم علف زار Grassland براى زرع.........مناسب است.<br />
براى هر سوال ذيل چهار جواب داده شده است بدور جواب صحيح دايره بكشيد.<br />
بايوم چپارال Chaparal شامل حيوانات ذيل مى باشد.<br />
الف: اسپ و شتر ب:پشك صحرايى ج:گرگ وپلنگ د:آهو، بز و پرنده گان<br />
9- بحر ها چند حصة سطح زمين را پوشانده است:<br />
ج: حصه د: دهم<br />
الف: حصه ب: حصه<br />
6<br />
3<br />
4<br />
184
مأخذها<br />
١) Life Science Teacher Edition Holt, Rinehart and Winston ٢٠٠٦, A<br />
Harcourt Education Company.<br />
٢) Biology: The Dynamic of Life Science, Daniela Bluestein, ٢٠٠٤.<br />
٣) Biology, Salvias Mader, ٧th edition, ٢٠٠١, Mc Graw Hill<br />
٤) Holt Biology Teacher Edition, Johnson and Raven, ٢٠٠٦ U.S.A.<br />
٥) Biology: An Everyday Experience, Albert Kaskel, Paul J, Hummer Jr,<br />
١٩٩٩, New York.<br />
٦) Biology: THE DYNAMICS OF LIFE SCIENCE, Alton Biggs, Chris<br />
Kapicka, Linda Lundgren, ٢٠٠٤.<br />
٧) Biology Concepts & Connections, Third Edition, Neil Campbell,<br />
Lawrence G, Mitchell Jane B. Reece. ١٩٩٤<br />
٨) Campbell, Reece Biology Eighth Edition, Campbell, Reece, Urry, Cain,<br />
Wasserman, Minorsky, Jackson. ٢٠٠٨<br />
٩) GLENCOE Biology: AN EVERYDAY EXPEIRENCE, Albert Kaskel,<br />
Paul J. Hummer, Jr. Luck Daniel, ١٩٩٩.<br />
١٠) Biology: The Study of Life, Third Edition, Allyn and Bacon. ١٩٩٠<br />
11) حياتيات ،NWFP تكست بوك بورد پشاور،<br />
مؤلفين: پروفيسر محمد اكرم، صيغم حسن، پروفيسر مسز صفيه گل.<br />
12) حياتيات ،NWFP تكست بورد بوك بور پشاور،<br />
مؤلفين: پروفيسر داكتر ناهيد على، پروفيسر منظرى، پروفيسر عبدالغنى.<br />
١٣) الأحياء للصف الثاني الثانوي العلمي، ١٩٩٦<br />
مؤلفين: إبراهيم علي دوعر، د. شتيوي 請 الح العبداالله، عبدالقادر مصطفی عيسی، فاتن حنا مقطش الدقم، د.آحمد<br />
محمد الديسي (محرراً).<br />
١٤) العلوم الحياتية للمرحلة الثانوية/ الفرع العلمي، ٢٠٠٦<br />
مؤلفين: د. فلاح حسن شديفات، عطاف عايش الهباهة، نهاد عبدالفتاح 請 الح، ميسون عبد علي ياسين<br />
15) جانورشناسى عمومي جلد: اول، دوم، سوم و چهارم،<br />
مؤلف: داكتر طلعت حبيبي 1386.<br />
16) زيست شناسى عمومى 1385، تأليف: داكتر حسن زارع.<br />
(17 زيست شناسى آزمايشگاه ،1385 ، 2<br />
مؤلفين: محمد كرام الدين، شهريار غريب زاده، وحيد نيكنام، الهه علوى، سيد علي ال محمد، مريم انصارى.<br />
185
Change language