Klucz do historii, Klasa 4 (SP 4-6)

Klucz 

DO HISTORII 

PODRĘCZNIK DO HISTORII I SPOŁECZEŃSTWA 

DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ 

4

Wojciech Kalwat 

Małgorzata Lis 

Klucz 

DO HISTORII 

PODRĘCZNIK DO HISTORII I SPOŁECZEŃSTWA 

DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ 

4

3 

Spis treści 

Część I 

Zapoznaj się z historią 

1. Historia… Co to takiego – 8 

2. Wśród starych ksiąg, obrazów i budowli – 12 

3. Historia zegara i nie tylko… – 18 

4. Kiedy to było Obliczanie czasu – 22 

5. Palcem po mapie – 26 

Poznaj to, co nieznane… – 30 

To już znamy, powtarzamy – 32 

Część II 

Człowiek 

i społeczeństwo 

6. Każdy człowiek jest inny – 36 

7. W domu, w szkole, w społeczeństwie – 40 

8. Ja i moja historia – 46 



Część III 

Mała i wielka ojczyzna 

9. Moja ojczyzna – 58 

10. Polska niejedno ma imię – 62 

11. Moja wielka i mała ojczyzna – 68 



Część IV 

Dawno, dawno temu… 

12. Bardzo dawna historia człowieka – 80 

13. Nad wielkimi rzekami – 86 

14. Historia pisma – 88 

15. Gliniane tabliczki – 90 

16. Na rydwanie faraona – 96 

17. A tymczasem na ziemiach polskich… – 104 



Część V 

Starożytna Grecja 

18. Grecja i jej mieszkańcy – 114 

19. Greckie wychowanie – 116 

20. W Atenach Peryklesa – 122 

21. W świecie greckich bogów – 128 



Część VI 

Starożytny Rzym 

22. Rozwój państwa rzymskiego – 140 

23. Miasto na siedmiu wzgórzach – 144 

24. Rzymianina dzień powszedni – 150 

25. Rzymianin zostaje chrześcijaninem – 156 

26. Upadek cesarstwa rzymskiego – 162 



Indeks pojęć historycznych – 169

4 klucz do historii // Jak korzystać z podręcznika 

Jak korzystać 

z podręcznika 

Numer lekcji 

i temat lekcji 

Duże kolorowe 

ilustracje z opisami 

pomagają wyobrazić 

sobie przeszłość i poznać 

najważniejsze wydarzenia. 

Oś czasu 

z najważniejszymi 

wydarzeniami 

historycznymi 

i ilustracjami. 

Słowniczek, 

gdzie wyjaśniono 

i zilustrowano 

trudne słowa. 

Tekst główny 

w formie wykładu 

lub opowiadania 

osadzonego w historii. 

Ciekawostka 

– dodatkowe informacje 

na marginesach 

wraz z ilustracjami. 

Zapamiętaj 

– podsumowanie lekcji, 

czyli najważniejsze 

wiadomości w kilku 

zdaniach. 

Pytania i polecenia 

do każdej lekcji.

5 

Duże mapy 

z pytaniami 

i poleceniami 

Infografika 

pozwala na 

poznanie budowli, 

grodów, miast, 

których dziś już nie 

można zobaczyć. 

Praca z tekstem 

– teksty źródłowe 

z pytaniami, ami 

dobrane ściśle 

do poszczególnych 

tematów. 

Lekcja dodatkowa: 

Poznaj to, co nieznane 

– ciekawe, zaskakujące 

tajemnice historii. 

Lekcja powtórzeniowa 

po każdym dziale. 

Zadania do lekcji powtórzeniowej. W zadaniach polegających 

na uzupełnieniu treści znajdziesz zaciemnione pola. Pamiętaj, 

by takie polecenia oraz wszystkie inne zadania wymagające 

pisemnej odpowiedzi wykonywać poza podręcznikiem.

Część VI 

139 

Starożytny 

Rzym 

Rodzina mieszkająca 

w starożytnym Rzymie. 

Mała Tulia 

ubrana w długą 

tunikę – strój 

uszyty z dwóch 

kawałków tkaniny, 

z otworami na 

głowę i ramiona. 

Mama Julia nosi 

togę szytą 

specjalnie dla 

kobiet. 

Cała rodzina nosi skórzane 

sandały, najbardziej popularne 

w starożytności obuwie. 

Tata Lukullus 

ubrany w togę 

– bogatą wełnianą 

szatę układaną 

w fałdy.

140 

klucz do historii // Starożytny Rzym 

22● Rozwój państwa 

rzymskiego 

753 rok p.n.e. . 509 rok p.n.e. 

30 rok p.n.e. 

narodziny 

Chrystusa, 

założenie 

Rzym 

Rzym 

początek 

Rzymu 

republiką 

cesarstwem 

naszej ery 

VIII VII VI V IV III II I 

P R Z E D N A S Z Ą E R Ą 

Wilczyca kapitolińska 

karmiąca Romulusa 

i Remusa, rzeźba 

z VI wieku p.n.e. 

Początki Rzymu 

Według legendy wilczyca wykarmiła porzuconych 

na brzegu rzeki Tyber bliźniaków Romulusa 

i Remusa. Gdy chłopcy dorośli, postanowili 

założyć własne miasto, ale podczas wytyczania 

jego granicy doszło między nimi do sporu i Romulus 

zabił Remusa. Nowe, położone na siedmiu 

wzgórzach miasto, nazwano Roma na cześć 

założyciela, który został pierwszym królem. Rzymianie 

twierdzili, że miało to miejsce w 753 ro- 

ku p.n.e. 


Jeden z rzymskich autorów pisał o legendarnym Romulusie: 

[…] Romulus wykorzystał dogodne położenie niedaleko wybrzeża, a zarazem 

uniknął wielu niedogodności, bo założył miasto na brzegu rzeki zawsze spławnej, 

o spokojnym nurcie i szerokim ujściu. Dzięki temu drogą morską sprowadzono 

do Rzymu potrzebne towary i wywożono ich nadmiar. […] Zaletą pagórkowatego 

obszaru było […] dobre przewietrzenie oraz cień padający w doliny. 

Marek Tulliusz Cycero, O państwie, przeł. I. Żółtowska, Kęty 1999 

1. Jakie zalety położenia Rzymu wymienia autor 

2. Na podstawie tekstu odpowiedz, w jaki sposób Rzymianie wykorzystywali rzekę Tyber.

141 

Podboje państwa rzymskiego 

Rzymianie prowadzili wiele wojen. O panowanie nad 

Italią walczyli ponad 250 lat, następnie zaczęli podbijać 

cały basen Morza Śródziemnego. Wojny były prowadzone 

przez republikę, a następnie przez wielu cesarzy. 

W ich wyniku powstało rozległe Imperium Romanum. 

Pytania do mapy 

1. Wskaż na mapie Rzym. 

2. Na jakich kontynentach położone było państwo rzymskie 

3. Dlaczego Rzymianie nazywali Morze Śródziemne Mare 

Nostrum, czyli „nasze morze” 

Podboje rzymskie: 

okresu królewskiego (ok. 500 r. p.n.e.) 

za republiki (30 r. p.n.e.) 

cesarskie (za Trajana w 117 r.) 

0 500 km

142 


Rzym królewski 

Według tradycji po Romulusie panowało w Rzymie jeszcze sześciu królów. 

Miasto kwitło, wzbogacało się o nowe budowle, rozszerzało swoje panowanie. 

Ostatni z władców miał być ponoć człowiekiem gwałtownym i niesprawiedliwym. 

Rzymianie zbuntowali się przeciw niemu i wypędzili go z miasta. 

Miało to miejsce w 509 roku p.n.e. Od tej pory Rzym stał się republiką. 

Romulus, pierwszy król 

Rzymu 

SŁOWNICZEK 

Senatorzy 

– członkowie senatu 

rzymskiego, głównego 

organu rządzącego 

w Rzymie. 

Legiony 

– jednostki organizacyjne 

armii rzymskiej. 

Każdy legion liczył 

4500 żołnierzy: 

4200 piechurów i 300 

jeźdźców. 

Republika rzymska 

Słowo „republika” pochodzi z języka łacińskiego 

(tak nazywał się język, którym 

mówili starożytni Rzymianie) i oznacza 

dosłownie „rzecz publiczną”, „to, 

co należy do ogółu”. Rządy w Rzymie 

sprawowali urzędnicy wybierani co 

roku przez zgromadzenie obywatelskie. 

Najwyższą władzę powierzano urzędnikom 

nazwanym konsulami. Między 

innymi dowodzili oni rzymską armią, 

która była zorganizowana w legiony. 

Senat składał się z ludzi, którzy poprzednio sprawowali urzędy. Byli to 

przedstawiciele najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin Rzymu. 

Senatorów było kilkuset i w senacie zasiadali dożywotnio. 

Przedstawiano im wszystkie ważniejsze sprawy po to, 

by mogli wyrazić swoje zdanie. 

Rzym cesarstwem 

Potężnym i ogromnym państwem rzymskim bardzo 

trudno było rządzić. Pojawili się ambitni wodzowie 

armii rzymskiej, którzy sami chcieli sprawować władzę 

i odebrać ją senatowi i wybieranym urzędnikom. 

Najwybitniejszym był Juliusz Cezar, który zwyciężył 

innych kandydatów do władzy. Zginął w zamachu, 

ale w testamencie usynowił swego siostrzeńca Oktawiana. 

W 30 roku p.n.e. Oktawian rozpoczął panowanie 

jako pierwszy cesarz. Odtąd republika rzymska 

stała się cesarstwem, rządzili w nim kolejni cesarze. 

Cesarz Oktawian August wraz z pretorianami, 

czyli strażą przyboczną

143 

Kartagińczycy wykorzystywali do walki słonie. 

W przymocowanych na grzbietach wieżyczkach 

siedzieli łucznicy lub włócznicy. 

Legioniści rzymscy 

w walce ze słoniami 

bojowymi. 

Zapamiętaj 

▶ Miasto Rzym zostało założone na siedmiu wzgórzach około roku 753 p.n.e. 

▶ Na początku Rzym był królestwem, potem republiką, a następnie 

władze przejęli cesarze i republika stała się cesarstwem. 

▶ Rzym prowadził liczne wojny i podboje. W ich wyniku opanował cały basen 

Morza Śródziemnego. 

▶ Juliusz Cezar przejął władzę w republice. Jego następca Oktawian został 

pierwszym cesarzem. 

Pytania 

1. Dlaczego symbolem miasta Rzymu jest wilczyca karmiąca dwoje małych dzieci 

2. Kto wchodził w skład senatu Jaka była rola tego organu władzy 

3. Rzym był najpierw republiką, a później cesarstwem. Wytłumacz, jak to się stało. 

ciekawostka 

Najcięższe wojny 

Rzymianie stoczyli 

z Kartaginą, silnym 

państwem położonym 

w północnej Afryce. 

Jeden z wodzów 

kartagińskich – 

Hannibal (fot.) – 

przeprawił się nawet 

z armią przez Alpy 

i zaatakował państwo 

rzymskie na jego 

terytorium, zadając 

Rzymianom dotkliwe 

klęski. Ze względu 

na topniejącą armię 

musiał się jednak 

wycofać. Dzięki 

zwycięstwom nad 

Kartaginą terytorium 

państwa rzymskiego 

znacznie się 

powiększyło, powstały 

prowincje.

144 


23● miasto na siedmiu 

wzgórzach 

44 rok p.n.e. 

śmierć Juliusza 

Cezara 

30 rok p.n.e. 

koniec republiki, 

Rzym cesarstwem 

narodziny 

Chrystusa, 

początek 

naszej ery 

I WIEK PRZED NASZĄ ERĄ 

I WIEK NASZEJ ERY 

ciekawostka 

Rzymianie byli narodem 

rolników. 

Uprawiali zboże, drzewa 

oliwne i owocowe, 

a także winną latorośl, 

czego nauczyli się 

od Greków. 

W drodze do Rzymu 

Markus jest synem chłopa. Po raz pierwszy w życiu idzie z ojcem do Rzymu 

na targ. Popędza krowę, a jego ojciec niesie kosz winogron i królika zawieszonego 

na kiju. W oddali widzą kamień milowy, na którym jest wyryty napis: 

„Do Rzymu 2 mile” (około trzech kilometrów). Kiedy tam dotarli, zobaczyli 

robotników pracujących przy budowie nowej drogi. Markus, choć ma 

dopiero dziewięć lat, słyszał, jak bardzo rzymskie drogi są podziwiane przez 

cudzoziemców, którzy przybywają nimi do Rzymu. 

Strudzeni długim marszem wędrowcy siadają na poboczu. Rozwiązują zawiniątko, 

w którym jest chleb, ser i butelka z wodą. Jedząc, przyglądają się robotnikom. 

Jedni kopią rów. Inni układają na dnie i po jego bokach tłuczone kamienie. 

Następnie sypią na nie żwir i piach, który mocno uklepują. Wreszcie 

ostatnia grupa robotników układa nawierzchnię z dużych płaskich kamieni.

145 

Rzym – miasto 

na siedmiu wzgórzach. 

Przydrożna kapliczka 

poświęcona 

rzymskim bogom. 

Rów odprowadzający wodę. 

Pinia – drzewo 

rosnące w Italii. 

Kamienne 

płyty 

Kamień milowy 

wskazujący 

odległość do Rzymu. 

Piasek 

Ciekawostka 

Żwir 

Tłuczone 

kamienie 

Drogi rzymskie 

budowano niezwykle 

solidnie. Wiele z nich 

przetrwało do dzisiaj. 

Ich kształt był lekko 

wybrzuszony na środku, 

by woda szybko 

spływała do wyżłobionych 

po obu stronach 

rowów. Aby podróżny 

mógł zorientować się, 

jaką trasę ma 

do przebycia, przy 

drodze ustawiano 

kamienie milowe. 

Spełniały one rolę 

dzisiejszych drogowskazów.

146 klucz do historii // Starożytny Rzym 

SŁOWNICZEK 

Niewolnicy 

– ludzie pozbawieni 

wolności. Byli to 

jeńcy wojenni, ludzie 

porwani przez korsarzy 

lub osoby urodzone 

z matki niewolnicy. 

Podlegali władzy swego 

właściciela, który 

mógł ich dowolnie 

karać, a nawet zabić. 

(Na ilustracji widzisz 

tabliczkę, którą niewolnik 

musiał nosić 

na szyi). 

W Rzymie 

Markus pomyślał, że życie bez dróg byłoby dużo trudniejsze. Czas jednak ruszyć 

dalej. Widać już wzgórza Rzymu, na których wznoszą się świątynie i pałace. 

Do miasta ojciec z synem weszli przez jedną z licznych bram w murach 

obronnych. Od razu skierowali się na targ. Mieli szczęście. Szybko sprzedali 

przyniesione produkty i uzyskali za nie dobrą cenę. Ojciec był bardzo zadowolony. 

Postanowił pokazać synowi stolicę państwa. 

Szli przez zatłoczone ulice, przy których wznosiły się trzy-, czteropiętrowe 

kamienice. Stały tak blisko siebie, że chłopcu wydawało się, że niebo pociemniało. 

Przybysz widział, jak ludzie z mozołem wdrapują się po stromych 

schodach, dźwigając wiadra z wodą i pożywieniem. Spostrzegł, że w niektórych 

domach, na parterze, znajdowały się warsztaty rzemieślników. W jednym 

z nich ojciec kupił Markusowi mały nożyk. Chłopiec nie posiadał się ze 

szczęścia. Zawsze marzył o takim! 

Szli dalej. Mijali przechodniów oraz lektyki, w których niewolnicy nosili bogatych 

Rzymian. Mijali sklepy z towarami z całego wielkiego państwa rzymskiego. 

Czego tam nie było: piękne greckie naczynia i biżuteria, rzymskie 

miecze i sztylety, wspaniałe tkaniny pochodzące ze Wschodu, egipskie kosmetyki 

dla kobiet. Było już dobrze po południu. Chłopcu wydawało się, że 

miasto nie ma końca. Zmęczenie i głód zaczęły dawać się we znaki. Doszli 

wreszcie do gospody, w której zamierzali spędzić noc. Ojciec zamówił kolację: 

ryby, porcję prażonego bobu, placek i trochę rozcieńczonego wina. 


Mieszkaniec Rzymu skarżył się na zatłoczone ulice swego miasta: 

Ogromne domy nie są już w stanie pomieścić ludności w znacznym procencie 

napływowej: są to ludzie z miast italskich, z prowincji¹, z całego świata. 

Jedni przyjeżdżają do Rzymu dla kariery, innych zatrzymują tu obowiązki 

służbowe […], przyjeżdżają także dla studiów lub na igrzyska, odwiedzają 

znajomych i przyjaciół. 

Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, przeł. W. Kornatowski, Warszawa 1988 

1. Skąd przybywali do Rzymu nowi mieszkańcy 

2. W jakim celu osiedlali się w mieście 

¹ prowincje – terytoria podbite przez Rzym.

147 

Kilkupiętrowa 

rzymska kamienica. 

Mieszkańcy 

wylewali 

nieczystości 

na ulicę. 

Warsztat 

rzemieślnika 

na parterze. 

Bogaty 

Rzymianin 

niesiony 

w lektyce. 

Na ścianach 

rzymskich 

kamienic 

pojawiało się 

graffiti. 

Sadzawka 

z czystą 

wodą. 

W amforach 

– glinianych 

naczyniach 

z dwoma 

uchwytami – 

przechowywano 

wino, miód lub 

oliwę.

148 


Triumf Juliusza Cezara 

Markus, mimo zmęczenia, nie mógł spać. Budziły go miejskie hałasy, czekał 

niecierpliwie na następny dzień. Nazajutrz przybysze ruszyli w stronę najważniejszego 

placu w Rzymie – Forum Romanum. Chłopiec nie mógł się 

nadziwić wspaniałym świątyniom i pięknym budynkom. Stojące na Forum 

rzeźby były olbrzymie i wydawały się jak żywe. 

Nie można było jednak swobodnie 

chodzić po placu. 

Świątynie 

na Forum 

Romanum. 

Wieniec z laurowych liści 

– symbol zwycięstwa. 

Pomalowana na 

czerwono twarz 

– wyraz czci dla 

boga Jowisza. 

Rzymianie 

pozdrawiają 

Juliusza Cezara 

palmowymi 

gałązkami. 

Rzymski 

legionista

149 

Ludzi przybywało z minuty na minutę. Wszyscy z niecierpliwością 

czekali na uroczystość, która miała się rozpocząć lada chwila. W pewnej 

chwili dało się słyszeć dźwięk trąb i piszczałek. Na plac wkroczyli 

senatorzy, za którymi szli muzykanci. Za nimi na wozach wieziono 

dzikie zwierzęta i skrzynie ze złotem. Pędzono także związanych jeńców 

i niewolników. 

Wreszcie rydwanem zaprzężonym w cztery białe konie, jechał zwycięski 

wódz – Juliusz Cezar. Miał wieniec laurowy na głowie i purpurowy 

płaszcz. Jego twarz była pomalowana na czerwono jako wyraz religijnej 

czci dla boga Jowisza. Dalej kroczyli oficerowie i żołnierze. Cały orszak kierował 

się w stronę świątyni Jowisza na Kapitolu. Ludzie wiwatowali i rzucali 

kwiaty. 

Chłopiec nie mógł oderwać oczu od maszerujących osób i wiezionych kosztowności. 

Ojciec tłumaczył, że Cezar podbił dla Rzymu Galię, ogromny kraj 

na zachodzie, zamieszkany przez liczne plemiona. Wytłumaczył mu także, 

że taki uroczysty wjazd nazywa się triumfem. Przysługuje on tylko największym 

wodzom. Po uroczystościach rozpoczęły się zabawy i uczty. Mogli 

w nich wziąć udział wszyscy, którzy mieli na to ochotę, ale Markus z ojcem 

wrócili do gospody, bo chcieli odpocząć, skoro jutro o świcie mieli ruszyć 

z powrotem. Przed nimi daleka droga. 

Po powrocie do wioski Markus miał co opowiadać swym kolegom. Zazdrościli 

mu wizyty w wielkim mieście. Oznajmił im, że i on, jak dorośnie, zostanie 

legionistą. 

Zapamiętaj: 

▶ Rzymianie słynęli jako budowniczowie dróg i mostów. Część z nich przetrwała 

do dzisiaj. 

▶ Starożytny Rzym był wielkim miastem zamieszkanym przez setki tysięcy 

ludzi. 

▶ Zwycięscy wodzowie uroczyście wjeżdżali do Rzymu. Ich wjazdy nazywano 

triumfami. 

Ciekawostka 

Juliusz Cezar jest 

jedną z najbardziej 

znanych postaci 

w historii. Był 

politykiem, pisarzem 

oraz znakomitym 

wodzem. Postać 

Cezara jest wam 

z pewnością znana 

z komiksów i filmów 

o dzielnych Galach 

Asteriksie i Obeliksie, 

którzy dzięki 

cudownemu napojowi 

bronią swojej wioski 

przed legionami 

Juliusza Cezara. 

Trzeba jednak pamiętać, 

że te opowiadania 

i filmy są wynikiem 

fantazji autorów. 

Pytania 

1. Opowiedz, jak i po co budowano rzymskie drogi. 

2. Jak myślisz, o czym mógł opowiedzieć kolegom Markus 

3. Wyjaśnij w kilku zdaniach, kim był Juliusz Cezar.


24● Rzymianina 

dzień powszedni 

narodziny 

Chrystusa, 

początek 

naszej ery 

80 rok n.e. 

budowa 

Koloseum 

534 rok n.e. 

prawo rzymskie zebrane 

w jeden Kodeks Justyniana 

III 

II 

I 

I II III 

IV V VI 

P R Z E D N A S Z Ą E R Ą N A S Z A E R A 

VII 

SŁOWNICZEK 

Prawnik 

– osoba zawodowo 

zajmująca się prawem. 

Prawo to ogół przepisów 

regulujących 

stosunki między członkami 

społeczności. 

Prawo określa zasady 

postępowania oraz zawiera 

zakazy, których 

naruszenie grozi karą. 

ciekawostka 

Przez stulecia rzymscy 

prawnicy wprowadzili 

wiele zasad prawnych, 

które obowiązują do 

dzisiaj. Między innymi: 

„nie ma kary bez 

przestępstwa”, „trzeba 

wysłuchać drugiej 

strony”, „prawo nie 

działa wstecz”. 

Powitanie dnia 

Niewolnicy i służba stali w oczekiwaniu na swego pana – Rufia Paulusa i jego 

rodzinę. Kiedy zjawili się na dziedzińcu oświetlonym porannym słońcem, 

wszyscy zebrani złożyli pokłon, a następnie rozeszli się do swoich 

zajęć. Jedni do kuchni, by przygotować śniadanie, inni na targ. 

Po śniadaniu pan domu zajął się odpisywaniem na listy 

oraz przyjmowaniem interesantów. Rufio jest znanym 

prawnikiem, więc wielu ludzi przychodzi 

do niego po porady. W załatwianiu interesów pomaga 

Rufiowi jego sekretarz – Pomponiusz. Jak 

nikt potrafi pisać listy i przedstawić sprawę, z którą 

przychodzili goście. Oryginalnym osiągnięciem 

Rzymian było ich prawo, niezwykle precyzyjne 

i surowo przestrzegane. Rozwój prawa doprowadził 

do powstania grupy prawników. Jego znajomość 

ułatwiała karierę urzędniczą i państwową. 

W VI wieku n.e. prawo rzymskie zostało zebrane w jeden 

kodeks. 

Wejście 

Żona Rufia zajęła się domowymi obowiązkami, dwaj synowie 

zaś zdobywali trudną sztukę pisania. Siedzieli na stołeczkach, 

trzymając drewniane tabliczki pokryte woskiem, na których 

z mozołem wyskrobywali koślawe jeszcze litery. Ich nauczycielem jest 

wykształcony niewolnik Anter. Pochodzi z Grecji i dopiero niedawno został 

zakupiony na targu niewolników, by uczyć chłopców. Młodzi Rzymianie 

pilnie słuchali swego nauczyciela i zapisywali podyktowane wyrazy.

151 

Dom bogatego Rzymianina 

Nauka pisania 

i czytania odbywała 

się w domu pod 

okiem nauczyciela, 

który najczęściej był 

niewolnikiem. 

Rzymianie spożywali posiłki 

w pozycji półleżącej, usługiwali im 

niewolnicy. 

Dach 

z ceramicznych 

dachówek. 

Rynny, którymi 

spływała woda 

do sadzawki. 

Ogród 

z fontanną 

Małe okna 

chroniły przed 

upałem. 

Kuchnia 

Atrium z sadzawką, 

w której zbierano 

deszczówkę. 

Sypialnie 

Prawnik Rufio z sekretarzem 

Pomponiuszem, który trzyma zwoje 

zawierające przepisy prawa rzymskiego.

152 


Rzymskie termy 

zdobiono barwnymi 

malowidłami 

i mozaikami. 

Niewolnik 

wykonujący 

masaż. 

Ćwiczenia 

z ciężarkami. 

W termach 

toczono dyskusje 

na różne tematy. 

Niewolnik 

posługujący 

w termach. 

Basen z zimną 

wodą. 

SŁOWNICZEK 

Termy – łaźnie 

rzymskie, składające 

się z wielu części, 

m.in. z sal do 

masażu, basenów 

z zimną i ciepłą 

wodą, pomieszczeń 

wypełnionych 

parą oraz sal 

wypoczynkowych, 

boisk sportowych, 

bufetów, bibliotek. 

W termach 

Aż do obiadu czas upłynął na pracy i nauce. Po południu Rufio postanowił, 

że uda się do łaźni. Lubił tam chodzić, by poćwiczyć, wykąpać się i spotkać 

się z przyjaciółmi. Dzisiaj nie miał jednak ochoty podnosić ciężarów. Od razu 

skierował się do basenu z ciepłą wodą. Ach! Jak przyjemnie jest stąpać po 

rozgrzanych płytkach i zanurzyć się w nagrzanej wodzie. Później Rufio udał 

się do sali wypełnionej parą. Nie wytrzymał tam długo. Szybko poszedł więc 

do kolejnego pomieszczenia, by zanurzyć się tym razem w zimnej wodzie. 

Wreszcie zajrzał do sali, w której mężczyźni grali w różne gry i prowadzili 

rozmowy.

153 

Ciekawostka 

W Koloseum 

Nazajutrz był dzień świąteczny. Rufio udał się do Koloseum, by oglądać walki 

gladiatorów. Koloseum to olbrzymi amfiteatr, w którym mogło zasiąść ponad 

50 tysięcy ludzi. Czasem rozwijano nad nim specjalne płótno, mające 

ochraniać widzów przed nadmiernym słońcem. Rufio zajął swoje miejsce 

nieopodal loży cesarza. 

Najpierw na owalną, wysypaną piaskiem arenę wprowadzono dzikie zwierzęta: 

lwy, tygrysy, niedźwiedzie. Niestety ku uciesze widzów walczyły one 

z ludźmi bądź między sobą. Po południu rozpoczynało się przedstawienie, 

na które czekano z niecierpliwością. Na arenę wyszli gladiatorzy. Ustawili się 

przed cesarzem i krzyknęli: 

– Cesarzu! Idący na śmierć pozdrawiają cię! 

Najsilniejszych 

niewolników kierowano 

do specjalnych szkół 

gladiatorów, w których 

uczyli się walczyć. Ich 

przeznaczeniem była 

walka na śmierć i życie 

podczas igrzysk. Najlepsi 

cieszyli się wielką sławą, 

a nawet uzyskiwali 

wolność. 


Rzymianin Seneka tak pisał w liście do swego przyjaciela Lucyliusza: 

Przypadkiem trafiłem na popołudniowe przedstawienie, spodziewając się 

tam rozgrywek, dowcipów i nieco odprężenia […]. Stało się wręcz przeciwnie! 

Z rana […] wydaje się ludzi na pastwę lwom i niedźwiedziom, a w południe 

– widzom. Każą zabójcom rzucić się na tych, którzy mają być zabici, 

a zwycięzców zachowują do dalszych morderstw. Bo przeznaczeniem 

walczących jest śmierć. Załatwia się sprawę ogniem i mieczem. Trwa zaś 

to tak długo, póki arena nie zostaje pusta. 

Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, przeł. W. Kornatowski, Warszawa 1988 

1. W jakim celu Seneka przyszedł oglądać igrzyska 

2. Wyjaśnij, co to znaczy, że w południe wydaje się ludzi na pastwę widzów.

154 


Niewolnicy starożytnego Rzymu 

Grecki nauczyciel 

uczył dzieci 

w domach bogaczy. 

Gladiator walczył 

na arenie. 

Tancerka umilała 

czas na ucztach. 

Górnik w kopalni 

wydobywał cenne 

kruszce. 

Rolnik pracował 

w wielkich 

gospodarstwach. 

Galernik 

wiosłował 

na okrętach. 

ciekawostka 

Miasta rzymskie miały 

sieć kanalizacyjną, 

którą odprowadzano 

nieczystości i nadmiar 

wody deszczowej. 

Co ciekawe, największy 

kanał ściekowy 

w Rzymie (Cloaca 

Maxima) jest czynny 

do dziś. 

Na dany znak zaczęły się walki. Walczono bez litości. Pokonany gladiator 

na ogół był zabijany. Na dalsze życie mogli liczyć wyłącznie ci, którzy walczyli 

wyjątkowo dzielnie. Jeżeli widzowie unosili kciuki ku górze, oznaczało to 

litość dla walczących. Najczęściej skierowane były one jednak ku dołowi, 

co oznaczało śmierć. Krwawe rozrywki źle świadczyły o stosunku Rzymian 

do życia niewolników. Nazajutrz Rufio zamierzał wybrać się na wyścigi rydwanów, 

które były drugą pasją Rzymian. 

Zapamiętaj 

▶ Wielkim osiągnięciem Rzymian było ich prawo. Jest ono podstawą prawa 

używanego współcześnie. 

▶ Nie wszyscy mieszkańcy państwa rzymskiego byli ludźmi wolnymi. Część z nich 

to niewolnicy, nie mieli żadnych praw. 

▶ Ulubionymi rozrywkami Rzymian były walki gladiatorów oraz wyścigi 

rydwanów, czas spędzano także w termach. 

Pytania 

1. Opowiedz, jak wyglądała nauka w starożytnym Rzymie. 

2. Wymień, w jakich rozrywkach wziął udział Rufio. Opisz krótko każdą z nich. 

3. W Rzymie mieszkało wielu niewolników. W kilku zdaniach wyjaśnij, 

skąd się brali i czym się zajmowali.

155 

Rzymianie 

wielkimi 

budowniczymi 

Szczyt potęgi cesarstwo rzymskie osiągnęło w I–II wieku n.e. 

Jego stolica – Rzym był prawdziwym centrum 

śródziemnomorskiego świata. 

Największym problemem dużych 

miast był brak wody pitnej. Rzymianie 

rozwiązali go, budując olbrzymie 

akwedukty. Były to specjalne 

kilkukilometrowe mosty, na ich 

najwyższym piętrze układano rury, 

którymi woda płynęła do miasta. 

Pod łukami triumfalnymi 

maszerowały rzymskie 

legiony, jechały wozy z łupami, 

prowadzono jeńców. Na końcu 

pochodu na rydwanie jechał 

zwycięski wódz. 

Prócz domów, świątyń 

i pałaców Rzymianie wznosili 

wiele budynków użyteczności 

publicznej. W wybudowanych 

przez nich teatrach, amfiteatrach 

czy stadionach mogło 

jednocześnie zasiąść kilkadziesiąt 

tysięcy ludzi. Największy 

rzymski amfiteatr to 

Koloseum wzniesione 

około 80 roku. 

Rzymianie słynęli z tego, 

że potrafili wznosić wielkie 

budowle. Były one trwałe, 

ponieważ do ich budowania 

używano rzymskiego 

wynalazku – cementu. 

Przypominał on swymi 

właściwościami współczesny 

beton. O biegłości inżynieryjnej 

Rzymian świadczy fakt, że 

niektóre budowle przykrywano 

kopułami. Najsłynniejszą tego 

typu budowlą był Panteon 

– świątynia poświęcona 

wszystkim bogom, wzniesiona 

w Rzymie w II wieku.


25● Rzymianin zostaje 

chrześcijaninem 

narodziny 

Chrystusa, 

początek 

naszej ery 

okres działania 

Jezusa 

w Palestynie 

okres 

prześladowań 

chrześcijan 

313 rok n.e. 

wolność wyznawania 

religii dla chrześcijan 

II 

I 

I II III IV 

P R Z E D N A S Z Ą E R Ą N A S Z A E R A 

SŁOWNICZEK 

Katakumby 

– podziemne cmentarze, 

na których gromadzili 

się chrześcijanie. Tu 

rozwinęła się najstarsza 

sztuka chrześcijańska. 

SŁOWNICZEK 

Barbarzyńcy 

– Rzymianie określali 

tym mianem wszystkie 

ludy, które otaczały 

ich państwo i nie 

posługiwały się ich 

językiem – łaciną. 

Spotkanie w katakumbach 

Jest noc. W migotliwym świetle oliwnych lampek zebrane w katakumbach 

osoby z ożywieniem o czymś rozmawiają. Po co zgromadziły się w podziemnych 

korytarzach, w których chowani są zmarli Co tu robią Słychać gwar 

licznych głosów. 

– Dlaczego władze rzymskie nas prześladują Zamykają do więzień, rzucają 

na pożarcie dzikim zwierzętom na arenach. Co złego robimy – pyta kobieta 

ubrana w kosztowną tunikę. 

Sędziwy mężczyzna stoi pośrodku i cierpliwie wyjaśnia. 

– Wierzymy w jednego Boga i nie możemy oddawać czci ani cesarzowi, ani 

składać krwawych ofiar rzymskim bogom, a od tego, według władzy, zależy 

pomyślność państwa. Podobno barbarzyńcy przełamali umocnienia na granicach. 

Mordują ludzi, niszczą i rabują. Niedługo nawet mogą wtargnąć 

do samej Italii, ale Rzymianie mówią, że to wina chrześcijan, że bogowie się 

gniewają. 

– Przecież to nieprawda! Co mamy robić – mówi mężczyzna, który na co dzień 

jest niewolnikiem posługującym w termach. 

– Musimy ufać, że Jezus Chrystus dał nam życie wieczne i wybawił od grzechów 

przez swoją śmierć, że zmartwychwstał po trzech dniach. Bez tej wiary 

nie zdołamy przetrwać prześladowań. Wybaczajmy też naszym nieprzyjaciołom 

i kochajmy ich, bo tego nauczył nas Zbawiciel, wybaczając tym, którzy 

go ukrzyżowali. 

– Oni tego nie rozumieją! Słyszałam też plotki, że podobno zatruwamy studnie, 

że przez nas zdycha bydło, ustaje handel i spadają dochody – krzyczy kobieta.

157 

Mężczyzna podnosi rękę i ucisza zgromadzonych chrześcijan. 

– Zbieramy się tu na modlitwę i łamanie chleba wszyscy: wolni i niewolnicy, 

bogaci i biedni, obywatele rzymscy i przybysze z dalekich stron. I wszyscy 

musimy ufać, że kiedyś będziemy mogli swobodnie wyznawać naszą religię. 

A teraz módlmy się, bo przyjście Jezusa Chrystusa jest bliskie! 

Jezus przedstawiony 

jako Dobry Pasterz. 

Krzyż – najważniejszy 

symbol 

chrześcijaństwa. 

Oznacza śmierć 

i zmartwychwstanie 

Jezusa. 

Kotwica – oznacza postawę 

niezachwianej wiary chrześcijanina. 

Ryba – najstarszy 

symbol oznaczający 

Chrystusa. 

Chryzmon został utworzony 

przez połączenie 

dwóch pierwszych 

greckich liter imienia 

Chrystus: X (Ch) i P (R). 

Gliniana lampka 

napełniana oliwą.

158 


Bogowie starożytnego Rzymu 

Mars – bóg 

wojny 

Jowisz – ojciec wszystkich 

bogów, bóg nieba i światła 

Westa – opiekunka 

domu i rodziny 

Wenus – bogini 

miłości 

Ubóstwiony cesarz 

Antoninus Pius 

Ciekawostka 

Wielu bogów rzymskich 

było podobnych 

do bogów greckich. 

Grecki Zeus w Rzymie 

był Jowiszem, 

Ares – Marsem, 

Posejdon – Neptunem, 

Dionizos – Bachusem, 

Atena – Minerwą, 

a Afrodyta – Wenus. 

Tak jak bogowie greccy, 

także i rzymscy przybierali 

ludzką postać. 

Życie religijne Rzymian 

Rzymianie byli ludźmi pobożnymi. Podobnie jak inne ludy czcili wielu bogów, 

składali im ofiary i modlili się do nich w świątyniach, przy domowych 

ołtarzach i ulicznych kapliczkach. 

Podbój wielkich obszarów doprowadził do zetknięcia się Rzymian z innymi 

religiami. Nie zwalczali ich. Przeciwnie, wykazywali się tolerancją. Pozwalali 

podbitym ludom na praktykowanie swej wiary. Niekiedy sami przejmowali 

obcych bogów. Cześć boską oddawano także cesarzom. 

Jezus z Nazaretu 

Palestynę, która podbili Rzymianie, zamieszkiwali Żydzi. Wierzyli oni tylko 

w jednego Boga – Jahwe. Część z nich uznała, że Mesjaszem, czyli tym, który 

wyzwoli ich spod rzymskiego panowania, jest Jezus z Nazaretu. 

Jezus, nazwany Chrystusem (greckie słowo Christos jest tłumaczeniem hebrajskiego 

mesjasz), ogłosił się Synem Bożym i zaczął nauczać, a wokół 

siebie zgromadził grupę uczniów, zwanych apostołami. Wzywał do miłości 

bliźniego i czynienia dobra. Pomagał biednym i cierpiącym. Obiecywał, 

że pobożnych i miłosiernych czeka zbawienie w przyszłym życiu. Nauczając, 

posługiwał się przypowieściami pełnymi przykładów wziętych z życia.

159 

Nie występował przeciwko władzy Rzymian. Wokół Jezusa gromadziły się 

tłumy ludzi porwanych jego nauką. Zaniepokojeni działalnością Jezusa wpływowi 

Żydzi skłonili rządzącego Palestyną rzymskiego namiestnika Piłata, 

aby skazał go na śmierć przez ukrzyżowanie. 

Apostołowie głoszą ewangelię 

Śmierć na krzyżu nie była końcem wyznania stworzonego przez Jezusa. 

Uczniowie ogłosili, że po trzech dniach Chrystus zmartwychwstał. Zaczęli 

także nawracać na nową wiarę, którą zaczęto zwać chrześcijaństwem. Apostołowie 

nawracali nie tylko Żydów, ale wszystkich, którzy chcieli przyjąć naukę 

Chrystusa. 

W głoszeniu ewangelii szczególnie zasłużył się święty Paweł. W licznych podróżach 

nawracał mieszkańców państwa rzymskiego. Zwracał się do wszystkich 

i dlatego nowa wiara szybko zyskiwała wyznawców. Chętnie była przyjmowana 

zwłaszcza przez ludzi biednych, ciężko pracujących na kawałek 

chleba: najemników, rzemieślników oraz niewolników. Ludzie ci, którym źle 

się działo na świecie, wierzyli, że wobec Boga wszyscy są równi i wszystkich 

sprawiedliwych czeka po śmierci szczęśliwe życie w niebiosach. Z czasem 

chrześcijaństwo zaczęli wyznawać także bogatsi i zajmujący ważne stanowiska 

w państwie Rzymianie. Chrześcijanie kładli wielki nacisk na wzajemną 

pomoc. Opiekowali się wdowami, sierotami, niepełnosprawnymi. Dbali 

o chorych i odwiedzali więźniów. 

SŁOWNICZEK 

Chrześcijaństwo 

– religia oparta na 

nauce Jezusa. 

Jej podstawą jest wiara 

w jedynego Boga, 

który został w pełni 

objawiony przez 

swego Syna, Jezusa 

Chrystusa. 

Ewangelia 

– po grecku „dobra 

nowina”. Życie i nauki 

Jezusa zostały spisane 

w tekstach zwanych 

ewangeliami. 


Jezus z Nazaretu zwracał się do otaczających go osób: 

Miłujcie waszych nieprzyjaciół; dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą 

[...]. Jeśli cię kto uderzy w policzek, nadstaw mu i drugi. Jeśli 

zabiera ci płaszcz, nie broń mu i szaty. Dawaj każdemu, kto cię prosi. 

Ewangelia według świętego Łukasza 6, 27–30 

1. Czego domagał się Jezus od swoich wyznawców 

2. Przypomnij sobie, co już wiesz o historii i życiu Rzymian. Zastanów się, 

czy mieszkańcy państwa rzymskiego mogli być zaskoczeni nauką głoszoną 

przez Jezusa, czy raczej traktowali ją jak coś normalnego. Odpowiedź uzasadnij.

160 


Widzowie spędzali 

w amfiteatrze długie 

godziny. 

Dzikie zwierzęta 

przed wyprowadzeniem 

na arenę 

specjalnie 

głodzono. 

Modlący się 

przed śmiercią 

chrześcijanie. 

Wysypana 

piaskiem arena. 

Ciekawostka 

Chrześcijaństwo 

rozwijało się przede 

wszystkim w miastach. 

Na wsi w większości 

mieszkali zwolennicy 

dawnych religii. 

Zaczęto ich określać 

mianem pogan. 

Prześladowania i sukces 

Rozwój chrześcijaństwa nie podobał się zwolennikom innych religii. Chrześcijanie 

nie chcieli składać ofiar starym bogom ani cesarzowi. Zaczęto więc 

ich niesprawiedliwie oskarżać, że są winni gniewu bogów, a przez to ściągają 

na kraj nieszczęścia: wojnę, epidemię, głód. Dochodziło do krwawych 

prześladowań. Chrześcijan skazywano na śmierć, mordowano i torturowano. 

Egzekucje odbywały się także w amfiteatrach. Ci zaś, którzy ponieśli śmierć 

za wiarę, stawali się męczennikami, a niektórych uznawano za świętych. 

Prześladowania okazały się nieskuteczne. Liczba wyznawców ciągle rosła 

i z czasem chrześcijaństwo wyparło dawne religie. W początkach IV wieku n.e. 

zezwolono na wyznawanie religii chrześcijańskiej. Pod koniec tego stulecia, 

chrześcijaństwo stało się jedyną oficjalną religią w cesarstwie rzymskim. 

Stare religie zostały zabronione. Zwyciężyła religia, której początek dał Jezus 

z Nazaretu.

161 

Ciekawostka 

Zapamiętaj 

▶ Miejscem powstania religii chrześcijańskiej była Palestyna. 

▶ Jezus głosił, że jest Synem Bożym i Zbawicielem. Jego nauki dały początek 

chrześcijaństwu. 

▶ Po śmierci Jezusa jego nauki głoszone były przez apostołów. 

▶ Rzymianie prześladowali chrześcijan, obciążając ich winą za nieszczęścia, jakie 

spadały na cesarstwo. 

▶ W IV wieku chrześcijaństwo stało się najważniejszą religią w cesarstwie 

rzymskim. 

Kiedy mówimy 

„kościół”, na ogół 

mamy na myśli budynek, 

świątynię. 

Kościół jednak to 

przede wszystkim 

wspólnota osób wierzących. 

Takie znaczenie 

słowo to (pisane 

wielką literą) miało już 

w czasach pierwszych 

chrześcijan. 

Na czele wspólnot 

chrześcijańskich stali 

biskupi. Wśród nich 

najważniejszy był biskup 

Rzymu – miasta, 

gdzie działali święci 

Piotr i Paweł. 

Pytania 

1. Wolność wyznawania chrześcijaństwa ogłoszono w 313 roku n.e. 

Który to wiek i która jego połowa 

2. Opowiedz w kilku zdaniach, jak i gdzie narodziło się chrześcijaństwo. 

3. Chrześcijanie długi czas byli w Rzymie prześladowani. Wskaż tego przyczyny.


26● Upadek cesarstwa 

rzymskiego 

narodziny 

Chrystusa, 

początek 

naszej ery 

395 rok n.e. 

podział cesarstwa rzymskiego 

na dwie części: zachodnią i wschodnią 

476 rok n.e. 

upadek cesarstwa rzymskiego 

na Zachodzie, początek średniowiecza 

STAROŻYTNOŚĆ 

ŚREDNIOWIECZE 

I II III IV V VI VII 

Ciekawostka 

Historycy przyjęli 

rok 476 za koniec 

starożytności. 

Następna epoka 

– średniowiecze 

– będzie trwała 

tysiąc lat. Więcej 

o tych niezwykłych 

i barwnych czasach 

dowiesz się w klasie 

piątej. 

Dlaczego cesarstwo rzymskie 

stało się słabe 

Przez długie stulecia w cesarstwie rzymskim 

panował pokój i dobrobyt. Legiony strzegły 

granic, a państwo mogło pomyślnie się rozwijać. 

Ale wkrótce pojawiły się pierwsze oznaki 

przyszłych trudności. Za północną granicą 

państwa rozciągały się siedziby licznych ludów 

barbarzyńskich. Większość z nich stanowiły 

plemiona Germanów. Atakowali oni państwo 

rzymskie, które musiało utrzymywać na tym 

terenie liczne armie. To z kolei powodowało, 

że ludność musiała płacić coraz większe podatki 

na potrzeby wojska. 

Podział cesarstwa 

Te problemy sprawiły, że pod koniec IV wieku 

państwo rzymskie zostało podzielone na dwie 

części: wschodnią i zachodnią, które odtąd miały 

osobnych cesarzy. Stolicą części zachodniej był 

Rzym, a wschodniej – Konstantynopol, miasto 

położone nad cieśniną Bosfor. W części zachodniej 

dominującym językiem była łacina, w części 

wschodniej – język grecki. 

W 455 roku Wandalowie – jedno 

z plemion barbarzyńskich – 

zdobyli i złupili Rzym. Od nich 

pochodzą określenia „wandal” 

i „wandalizm”.

163 

Koniec cesarstwa zachodniego 

W 476 roku jeden z barbarzyńskich wodzów odebrał władzę 

ostatniemu cesarzowi w Rzymie i odesłał symbole władzy 

do Konstantynopola. Miejsce państwa rzymskiego na Zachodzie 

zajęły królestwa barbarzyńskie. Natomiast cesarstwo 

wschodnie ocalało i istniało jeszcze przez 1000 lat. 

wandalowie 

hunowie 

Z Azji nadciągnęli 

Hunowie, którzy 

zaatakowali innych 

barbarzyńców, 

a ci wdarli się do 

państwa rzymskiego. 

Bizancjum 

Część wschodnią 

cesarstwa rzymskiego 

nazwano Bizancjum 

lub cesarstwem 

bizantyjskim. 

Przez setki lat, w tzw. 

drugim Rzymie, czyli 

w Konstantynopolu, 

rządzili kolejni cesarze, 

a także bronili kraju 

przed najazdami 

licznych ludów. 

Pytania 

1. Wskaż na mapie zachodnią i wschodnią część państwa 

rzymskiego oraz ich stolice. 

2. Dlaczego działalność Wandalów do dziś przetrwała 

w określeniu „wandalizm”

164 

Poznaj to, co nieznane 

● + 

Jak walczono 

w starożytnym 

Rzymie 


Taran 

 

Armia rzymska potrafiła 

skutecznie oblegać 

i zdobywać miasta. 

Mury rozbijano taranem. 

Sporządzano go 

z grubego, prostego pnia 

drzewa gładko ociosanego. 

Taran zawieszano 

na skórzanych pasach 

przymocowanych do stojaków. 

Taran osłaniano 

szopą pokrytą solidnym 

dachem, aby oblężeni nie 

mogli razić jego obsługi. 

 

żółw rzymski 

W celu obrony przed strzałami przeciwnika legioniści 

rzymscy ustawiali się na polu walki w figurę przypomi- 

nającą żółwia. Robili to w następujący sposób: legioniści 

z pierwszego szeregu formacji trzymali tarcze przed sobą, 

natomiast legioniści z wewnętrznych 

szeregów unosili 

tarcze poziomo nad sobą i nad legionistami pierwszego 

szeregu. 

 

Okręty 

Rzymianie początkowo nie 

potrafili tak dobrze walczyć 

na morzu jak Grecy, ale 

byli pojętnymi uczniami 

i dobrymi wynalazcami. 

Z czasem zaopatrzyli 

swoje okręty w ruchome 

pomosty, które zarzucali 

za pomocą haków 

na okręty przeciwników, 

po nich legioniści 

dostawali się na pokład 

i rozstrzygali walkę 

na swoją korzyść. 

katapulta 

Rzymianie wykorzystywali różne rodzaje katapult. Jeden z nich przypominał 

ogromną kuszę, za pomocą której miotano wielkie strzały. Naciągano ją 

dzięki systemowi korbowemu – po naciągnięciu zwalniano cyngiel i pocisk 

wystrzeliwał z dużą szybkością. Rzymianie wkrótce zbudowali inny typ katapulty: 

na podwoziu z kołami, z długim ramieniem zakończonym pojemnikiem na 

kamienie. Żeby wystrzelić pocisk, ramię odciągano do tyłu, niemal do pozycji 

poziomej i przymocowywano do liny spełniającej rolę cyngla. Wtedy umieszczano 

w pojemniku pocisk i zwalniano ramię, które po wystrzeleniu, zatrzymywało się 

na umocowanej na środku belce.

165 

Pilum – ciężki 

oszczep miotany 

w stronę wroga. 

Hełm 

z ruchomymi 

osłonami 

na 

policzki. 

Prostokątna 

wypukła tarcza. 

Skórzany pas 

zakończony 

rzemykami 

z metalowymi 

okuciami 

dla ochrony 

wrażliwych 

części ciała. 

Zbroja segmentowa 

– stalowe elementy łączone 

skórzanymi pasami. 

Gladius – krótki 

obosieczny 

miecz. 

Skórzane sandały 

z grubą nabijaną 

gwoździami 

podeszwą. 

 

rzymski LEGIONISTA 

Rzym miał bardzo liczną i dobrze zorganizowaną 

armię. Jednostkami organizacyjnymi armii były 

legiony. Każdy legion składał się z 4200 piechurów 

i 300 kawalerzystów. Rzymski legionista walczył 

ciężkim oszczepem (mógł być miotany nawet 

na odległość 30 m) i krótkim mieczem, którym 

posługiwał się z wielką sprawnością. Chroniła go 

prostokątna tarcza i pancerz. Legion dzielił się 

na 30 manipułów, które ustawiały się do walki 

w 3 liniach. Na polu bitwy manipuły tworzyły 

rodzaj szachownicy – taki szyk pozwalał na lepsze 

manewrowanie: wstrzymanie ataku na wybranym 

odcinku, udawany odwrót, okrążanie oddziałów 

przeciwnika.

166 

To już znamy, powtarzamy 

starożytny rzym 

● 


! 

Rzym z niewielkiego miasta przekształcił się w olbrzymie 

imperium, między innymi dzięki świetnej, 

bardzo licznej i zdyscyplinowanej armii . 

Rzymianie byli znakomitymi 

budowniczymi : budowali drogi, mosty 

i akwedukty. Wznosili świątynie, termy 

i amfiteatry. 

Republika , jak określali swe 

państwo Rzymianie, rządzona była 

przez wybieranych urzędników, 

następnie wybitny wódz Juliusz 

Cezar przejął władzę. Jego następca 

Oktawian został pierwszym 

cesarzem, a państwo rzymskie 

stało się cesarstwem. 

Wielkim osiągnięciem Rzymian 

było ich prawo . Jest ono podstawą 

prawa używanego współcześnie. 

Nauki głoszone przez Jezusa z Nazaretu 

dały początek chrześcijaństwu . 

Rzymianie prześladowali chrześcijan, 

jednak w IV wieku chrześcijaństwo 

stało się najważniejszą religią w cesarstwie 

rzymskim.

Zadania 

● 

167 

Zadanie 1. Tym razem powtórzenie to podróż po starożytnym państwie rzymskim. Rozpoznaj i nazwij 

wskazane literą miejsce. Zapisz nazwy miejsc w zeszycie. Do każdego z miejsc przygotowane są pytania. 

Jeśli na nie odpowiesz, możesz jechać dalej. Szerokiej drogi! 

A 

Co jest symbolem Rzymu Dlaczego 

C 

Czego stolicą został Konstantynopol pod koniec 

Jak Rzymianie budowali drogi 

IV wieku 

Jakie było najważniejsze i najbardziej oryginalne 

Dlaczego tak się stało 

rzymskie osiągnięcie 

Jak z czasem zaczęto nazywać tę część imperium 

Co to jest akwedukt Kim był gladiator 

rzymskiego 

B 

Do rzymskich prowincji dość łatwo było dotrzeć. 

D 

Skąd pochodził Jezus i jakiej religii dał początek 

Co ułatwiało komunikację w imperium 

Co oznacza nazwa „poganie” 

Rzymskie wojsko było nieocenione w zdobywaniu 

Dlaczego Rzymianie prześladowali pierwszych 

ogromnych terenów. Jak je nazywamy 

chrześcijan 

Opisz triumf zwycięskiego wodza wjeżdżającego 

do Rzymu. 

Co to są ewangelie


Zadanie 2. 


Pewien Rzymianin tak przemawiał do posła przybyłego z Kartaginy: 

Gdy jednak zaczęliśmy wojny z Samnitami, uzbroiliśmy się w ich podłużne 

tarcze i oszczepy i zaczęliśmy z nimi walczyć z konia; w ten sposób, naśladując 

styl walki wroga, staliśmy się panami tych, którzy tak się niegdyś 

pysznili. Wiedzcie też, Kartagińczycy, że kiedyś nie znaliśmy się na sztuce 

oblężniczej; ale przejęliśmy ją od Greków, którzy w niej celowali, i okazaliśmy 

się w zdobywaniu miast lepsi od nich, mistrzów w tej dziedzinie, 

i od wszystkich w ogóle ludów. Nie pchajcie więc Rzymian do zajęcia się 

sprawami morskimi; bo gdy raz zaczniemy tworzyć flotę, już wkrótce wystawimy 

więcej okrętów niż wy i lepszych, i w bitwach morskich przewyższymy 

tych, którzy od dawna walczą na morzu. 

Ineditum Vaticanum, oprac. H. von Arnim, „Hermes”, 1892, 27 

1. Wymień starożytne ludy wspomniane w tekście. 

2. Czego nauczyli się Rzymianie od tych ludów 

Zadanie 3. 

Na koniec, w ramach odpoczynku, rozwiąż rebus. Jak rozumiesz jego rozwiązanie 

Zapisz w zeszycie hasło i kilka zdań na jego temat. 

Fun 

E 

ma 

i 

f=r

Klucz do historii, Klasa 4 (SP 4-6)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?