Historia. Po prostu

SZKOŁY 

PONADGIMNAZJALNE 

zakres podstawowy 

Po prostu 

Historia 

Podręcznik

Rafał Dolecki 

Krzysztof Gutowski 

Jędrzej Smoleński 

Po prostu 

Historia 

SZKOŁY ZAKRES PONADGIMNAZJALNE 

PODSTAWOWY 

Podręcznik do zakres liceum podstawowy i technikum

SPIS TREŚCI 

3 

1 Wprowadzenie do historii najnowszej .................................................................................8 

I. SYSTEM WERSALSKO-WASZYNGTOŃSKI 

2 Świat po wielkiej wojnie ................................................................................................... 10 

3 Dwudziestolecie międzywojenne ......................................................................................20 

II. ODRODZONE PAŃSTWO POLSKIE 

4 Powstanie niepodległej Rzeczypospolitej ..........................................................................28 

5 Walka o granice państwa polskiego ..................................................................................36 

6 Konstytucja marcowa i ustrój II Rzeczypospolitej ..............................................................46 

Lekcja podsumowująca ..................................................................................................52 

III. KRYZYS DEMOKRACJI W EUROPIE 

ZACHODNIEJ 

7 Narodziny faszyzmu we Włoszech ...................................................................................54 

8 Gospodarka w dwudziestoleciu międzywojennym .............................................................62 

9 Niemcy pod władzą Hitlera ..............................................................................................70 

10 Świat u progu wojny ........................................................................................................80 

IV. SYSTEM TOTALITARNY W ZSRR 

11 Pierwsze lata Rosji Radzieckiej ........................................................................................88 

12 ZSRR pod władzą Stalina ................................................................................................96 

Lekcja podsumowująca ................................................................................................ 104 

V. POLSKA W CZASIE RZĄDÓW SANACYJNYCH 

13 Rządy autorytarne w Polsce 1926–1939 ........................................................................... 106 

14 Polska polityka zagraniczna w latach 1918–1939 ..............................................................116

4 

VI. GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO 

II RZECZYPOSPOLITEJ 

15 Społeczeństwo polskie w latach 1918–1939 ..................................................................... 122 

16 Przemiany gospodarcze w Polsce ................................................................................... 132 

17 Dorobek kulturalny polskiego dwudziestolecia ................................................................ 140 


VII. II WOJNA ŚWIATOWA 

18 Geneza i wybuch II wojny światowej. Wojna obronna Polski ............................................ 150 

19 Blitzkrieg. Działania na frontach w latach 1939–1941 ...................................................... 160 

20 Europa pod okupacją ..................................................................................................... 170 

21 Wielka koalicja .............................................................................................................. 178 

22 Przełom na frontach. Koniec II wojny światowej ............................................................. 184 


VIII. POLSKA I POLACY W CZASIE 

II WOJNY ŚWIATOWEJ 

23 Sprawa polska w latach 1939–1943 ................................................................................. 200 

24 W okupowanej Polsce ................................................................................................... 208 

25 Polskie państwo podziemne .......................................................................................... 218 

26 Komuniści i ich program ............................................................................................... 226 

27 Operacja „Burza” i powstanie warszawskie ..................................................................... 234 

28 Sprawa polska w latach 1943–1945 ................................................................................. 244 

Lekcja podsumowująca ................................................................................................ 252

SPIS TREŚCI 

5 

IX. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ 

29 Europa po II wojnie światowej ....................................................................................... 254 

30 Niemcy po II wojnie światowej ...................................................................................... 262 

31 Dominacja ZSRR w Europie Środkowej i Wschodniej ..................................................... 270 

32 Świat po II wojnie. Rywalizacja USA i ZSRR .................................................................. 278 

33 Procesy integracyjne w Europie Zachodniej .................................................................... 292 

34 Rozpad systemu komunistycznego ................................................................................ 298 

35 Zagrożenia i szanse współczesnego świata ..................................................................... 308 


X. POLSKA W SYSTEMIE 

KOMUNISTYCZNYM 

36 Walka o władzę w powojennej Polsce ............................................................................. 318 

37 Polska w latach 1948–1956. Przekształcenia gospodarcze po 1945 r. ................................. 328 

38 PRL w okresie rządów Władysława Gomułki ................................................................... 338 

39 Dekada Gierka .............................................................................................................. 348 

40 Narodziny „Solidarności” i stan wojenny ......................................................................... 358 

41 Od stanu wojennego do okrągłego stołu ......................................................................... 366 


XI. POLSKA PO 1989 R. 

42 Trzecia Rzeczpospolita .................................................................................................. 376 

43 Polska droga do NATO i Unii Europejskiej ..................................................................... 384

6 

Jak korzystać z podręcznika 

PODRĘCZNIK SKŁADA SIĘ z dwunastu bloków tematycznych – działów. Każdy z działów 

podzielony jest na rozdziały odpowiadające jednostce lekcyjnej. Rozdział zawiera: tytuł i numer 

lekcji, zagadnienia do przypomnienia przed rozpoczęciem lektury rozdziału, tekst autorski, 

materiały źródłowe, informacje rozszerzające ważne problemy, ilustracje z podpisami, 

schematy i zestawienia, infografiki przybliżające wybrane zagadnienia, mapy oraz polecenia 

do wykonania przez uczniów. Na końcu rozdziału zamieszczone są wybrane materiały źródłowe 

do danego tematu. Lekcje podsumowujące zawierają dodatkowe materiały źródłowe ważne 

dla danego działu. 

Tytuł i numer lekcji 

Polecenia zachęcające do przypomnienia 

sobie wcześniejszego materiału 

Pas wyróżniający kolejne działy 

z informacją o treści danej strony 

Ilustracje z podpisami 

Treści poszerzające 

wybrane zagadnienia 

Wyróżnienia 

najważniejszych 

pojęć i zagadnień

JAK KORZYSTAĆ Z PODRĘCZNIKA 

7 

Mapy poglądowe 

Infografiki 3D 

przybliżające 

wybrane 

zagadnienia 

Materiały 

źródłowe 

do analizy 

Polecenia na 

końcu rozdziału, 

w tym trudniejsze 

oznaczone * 

Lekcje podsumowujące

132 

16 

Przemiany 

gospodarcze 

w Polsce 

▪ Przedstaw sytuację gospodarczą Europy po zakończeniu 

I wojny światowej. 

▪ Wymień ziemie, które weszły w skład Rzeczypospolitej 

do 1922 r., i powiedz, do jakich państw wcześniej należały. 

SKUTKI ROZBIORÓW 

Po 1922 r. w granicach Polski znalazły się tereny, 

których nie łączyły więzy gospodarcze. Na każdym 

z tych obszarów obowiązywały inne waluty (w zaborze 

rosyjskim były to ruble, w austriackim – korony, 

w pruskim zaś – marki niemieckie) oraz inne 

systemy prawne i administracyjne. Problemów 

przysparzał brak jednolitej infrastruktury kolejowej 

i drogowej. Istniejące linie kolejowe i sieć dróg bitych 

(utwardzonych) były zintegrowane z sieciami 

kolejowymi państw zaborczych 

(najlepiej rozwinięta była sieć kolejowa 

w zaborze pruskim, następnie 

w austriackim; najgorsza sytuacja 

panowała pod tym względem 

w zaborze rosyjskim). Mogło zatem 

nie istnieć bezpośrednie połączenie 

kolejowe między dwiema 

Sytuację gospodarczą pogarszały ogromne 

zniszczenia wojenne. Łączna wartość produkcji 

przemysłowej w Polsce u progu niepodległości 

osiągała poziom zaledwie 30% produkcji na tych 

samych ziemiach sprzed wojny, a wojna pochłonęła 

ok. 30% polskiego majątku. 

PIERWSZE LATA NIEPODLEGŁOŚCI 

Aby uporządkować system walutowy, już 

w styczniu 1919 r. wprowadzono markę polską, 

choć minął rok, zanim zaczęła ona 

obowiązywać na terenie całego kraju. 

Odradzało się rolnictwo i Polska 

szybko stała się jednym z czołowych 

producentów zbóż w Europie. Dzięki 

zamówieniom rządowym rozwijał 

się przemysł produkujący na 

potrzeby armii (m.in. zbrojeniowy 

dużymi miejscowościami oddalonymi 

od siebie o kilkadziesiąt kilotemu 

gospodarczego Polski został 

10 000 marek polskich z 1922 r. 

i włókienniczy). W 1922 r. do sysmetrów, 

jeśli przed wojną leżały one w różnych włączony Górny Śląsk z kopalniami i przemysłem 

zaborach (np. między Warszawą a Poznaniem). ciężkim. Coraz więcej produkowały dobrze rozwinięte 

okręgi przemysłowe dawnej Kongresów- 

Ponadto duża część trakcji kolejowej w zaborze 

rosyjskim (podobnie jak w całej Rosji) miała szerszy ki: Warszawa, okręg łódzki i Zagłębie Dąbrowskie. 

rozstaw torów niż pozostałe linie. Problem stanowiły 

też niejednolite przepisy drogowe, np. na tere- 

wojennych, rozwijał się więc rynek wewnętrzny. 

Społeczeństwo podnosiło się po zniszczeniach 

nie dawnego zaboru austriackiego obowiązywał Niestety, młody kraj nie miał wystarczających 

ruch lewostronny. 

dochodów, aby móc opłacić wszystkie swoje wy- 

» Infrastruktura – podstawowe urządzenia i instytucje, niezbędne do funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. 

dział VI Gospodarka i społeczeństwo II Rzeczypospolitej | lekcja 16

Hiperinflacja 

133 

DOCHODY I WYDATKI PAŃSTWA POLSKIEGO w latach 1919–1923 

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1999, s. 83. 

Władysław Grabski 

(1874–1938), 

ekonomista 

i polityk. W lipcu 

1920 r. jako premier 

reprezentował 

Polskę na 

konferencji w Spa. 

W 1923 r. ponownie 

objął funkcję 

premiera i ministra 

skarbu. 

Doprowadził do 

zahamowania 

inflacji 

i wprowadzenia 

reformy walutowej. 

Ustąpił z urzędu 

w 1925 r. i poświęcił 

się pracy naukowej. 

datki. Powstawała ogromna dziura 

budżetowa. Starano się ją załatać dzięki 

pożyczkom zagranicznym. Polska 

nie była jednak wiarygodnym partnerem 

dla banków i państw zachodnich. 

W 1920 r. obawiano się, że kraj upadnie 

pod ciosami armii bolszewickiej. 

Niemiecka propaganda często przedstawiała 

Polskę jako „kraj sezonowy”, 

co dodatkowo obniżało jej wiarygodność 

w oczach inwestorów. Znaczących 

kredytów nie udało się uzyskać, więc 

rząd musiał równoważyć budżet, drukując 

i wprowadzając na rynek ogromne 

ilości pieniędzy. Wywołało to inflację. 

Początkowo była ona korzystnym 

zjawiskiem. Polskie towary stały się 

bardziej konkurencyjne na rynkach 

międzynarodowych. Rósł eksport, malał 

zaś import (nie opłacało się sprowadzać do kraju 

coraz droższych produktów zagranicznych). Ludność 

szybko zauważyła, że marka traci na wartości 

i nie opłaca się jej oszczędzać. Powodowało 

to wzrost popytu i rozwój rynku wewnętrznego. 

Ponadto coraz tańsza praca sprawiała, że przedsiębiorcy 

mogli sobie pozwolić na zatrudnianie 

dodatkowych pracowników. Spadało więc bezrobocie. 

Z czasem jednak inflacja się nasiliła i przerodziła 

się ok. połowy 1923 r. w hiperinflację. 

Ceny rosły w zastraszającym 

tempie, trudno było zatem kalkulować 

produkcję (nie wiadomo było, czy przychody 

ze sprzedaży danej partii towarów 

wystarczą, aby np. zakupić surowce do 

produkcji następnej). Eksport stawał się 

nieopłacalny. Zanikał też rynek wewnętrzny, 

gdyż zubożałe i zarabiające 

coraz mniej społeczeństwo nie mogło 

sobie pozwolić na zakupy i starało się 

uciekać od marki polskiej. Kwitła spekulacja. 

REFORMY RZĄDU WŁADYSŁAWA 

GRABSKIEGO 

Ubożejące społeczeństwo uważało, 

że rząd premiera Wincentego Witosa 

KURS DOLARA W POLSCE w latach 1918–1923 

(w markach polskich, stan na 31 grudnia) 

Lata 

Kurs 

1918 9 

1919 110 

1920 590 

1921 2922 

1922 17 800 

1923 6 375 000 

» Inflacja – stały wzrost przeciętnego poziomu cen. 

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 

1918–1939, Warszawa 1999, s. 85.

134 

Przemiany gospodarcze 

RUCH STATKÓW W PORCIE GDYŃSKIM W LATACH 1923–1934 

E. Kwiatkowski, Pisma o Rzeczypospolitej morskiej, Szczecin 1985, tabl. 

nie robi nic, aby poprawić sytuację gospodarczą. 

Narastało niezadowolenie 

społeczne. Na początku listopada 1923 r. 

w Krakowie doszło do strajku powszechnego, 

który przerodził się 

w zamieszki. Życie straciło kilkadziesiąt 

osób. Rządowi udało się co prawda opanować 

sytuację, ale już po kilku tygodniach 

zmuszony został do ustąpienia. 

Dnia 19 grudnia 1923 r. prezydent 

Wojciechowski powołał pozaparlamentarny 

rząd fachowców, na którego 

czele stanął Władysław Grabski. Nowy 

gabinet, którego celem było zrównoważenie 

budżetu i wprowadzenie nowej, 

stabilnej waluty, musiał działać 

zdecydowanie. Uzyskał poparcie parlamentu 

i nadzwyczajne uprawnienia 

(np. możliwość wydawania dekretów 

z mocą ustawy). Przyspieszył wpłatę nadzwyczajnego 

podatku majątkowego, urealnił wysokość 

podatków i przyspieszył ich ściąganie. Wprowadził 

też bardzo ostre oszczędności w administracji 

państwowej, a dzięki podniesieniu stawek za 

przewozy zmniejszył deficyt na kolei. Udało mu 

się również ustabilizować kurs marki polskiej 

względem dolara. Dzięki tym posunięciom zrównoważono 

budżet. 

Eugeniusz 

Kwiatkowski 

(1888–1974), polityk 

i działacz 

gospodarczy, 

żołnierz Legionów 

Polskich. 

W latach 1926–1930 

minister przemysłu 

i handlu. 

Od 1935 r. 

wicepremier 

i minister skarbu. 

Zainicjował 

rozpoczęcie planu 

4-letniego 

i budowę 

Centralnego 

Okręgu 

Przemysłowego. 

Nadszedł czas na zmianę waluty. Na 

początku kwietnia 1924 r. powołano do 

życia Bank Polski, który zastąpił dotychczasową 

Polską Krajową Kasę Pożyczkową. 

Udziałowcem Banku Polskiego był 

przede wszystkim kapitał prywatny, dzięki 

czemu rząd nie miał możliwości drukowania 

i emitowania pustych pieniędzy. 

W czerwcu 1924 r. markę polską zastąpił 

złoty polski. Kurs wymiany ustalono na 

1,8 mln marek za jednego złotego, a wartość 

jednego dolara wynosiła 5,18 złotego. 

Nowa waluta musiała mieć ustawowe 

pokrycie w rezerwach kruszcowo-walutowych 

Banku Polskiego. Dzięki wysiłkowi 

całego społeczeństwa, przede 

wszystkim zaś kapitału prywatnego, sytuacja 

powoli wracała do normy. 

BUDOWA PORTU W GDYNI 

I MAGISTRALI WĘGLOWEJ 

Na mocy postanowień traktatu wersalskiego Polska 

miała 140 km granicy morskiej (z czego połowa 

przypadała na Półwysep Helski). Na całym 

wybrzeżu nie było jednak ani jednego portu, do 

którego mogłyby wpływać większe statki handlowe. 

Zapadła więc decyzja o budowie w Gdyni 

nowoczesnego portu pełnomorskiego, okna 


Port w Gdyni 

135 

na świat dla rozwijającej się gospodarki. Prace 

ruszyły w 1921 r. i już dwa lata później do tymczasowego 

nabrzeża przybił pierwszy pełnomorski 

statek handlowy. Wkrótce powstawały porty: towarowy, 

rybacki, pasażerski. Zbudowano też stocznię. 

Wokół portów rozwijało się nowoczesne miasto. 

Do szybkiego rozwoju Gdyni przyczynił się przede 

wszystkim minister przemysłu i handlu Eugeniusz 

Kwiatkowski. Po dziesięciu latach od rozpoczęcia 

prac Gdynia stała się najnowocześniejszym 

portem na Bałtyku i zajmowała pierwsze miejsce 

w tym regionie pod względem wielkości przeładunków. 

Była też główną bazą Polskiej Marynarki 

Wojennej i marynarki handlowej. 

Aby gdyński port dobrze pełnił swe funkcje, 

należało zapewnić mu komunikację z resztą kraju. 

Szczególnie ważne było kolejowe połączenie 

Gdyni ze Śląskiem, skąd przywożono węgiel eksportowany 

potem za granicę. W latach 1926–1930 

zbudowano we współpracy z kapitałem francuskim 

tzw. magistralę węglową, która w pewnym 

stopniu uniezależniła polską gospodarkę od eksportu 

węgla kamiennego tylko do Niemiec. 

WOJNA CELNA Z NIEMCAMI 

Poprawa sytuacji gospodarczej nie trwała jednak 

długo. Na jej pogorszenie wpłynęło kilka czynników, 

przede wszystkim sytuacja na Kresach 

Wschodnich i wojna celna z Niemcami. 

TRANSATLANTYKI m/s „Batory” i m/s „Piłsudski” 

zacumowane w porcie gdyńskim 

Mocna złotówka powodowała, że polskie towary 

nie były konkurencyjne za granicą. Malał eksport, 

a jednocześnie coraz więcej importowano. Aby 

ograniczyć ujemny bilans w handlu międzynarodowym, 

rząd Grabskiego został zmuszony do podwyższenia 

ceł. W styczniu 1925 r. wygasły umowy 

o bezcłowym wwozie polskiego węgla do Niemiec. 

W odpowiedzi na podniesienie ceł przez Polskę 

rząd niemiecki zabronił importu polskiego węgla. 

Wkrótce obie strony zaczęły podnosić wzajemnie 

cła i zakazywać importu określonych towarów. 

Wojna celna stała się faktem. Polska nie miała 

jednak większych szans w starciu z jedną z najpotężniejszych 

gospodarek świata. Rosły wydatki 

i malały dochody Skarbu Państwa, powiększał się 

deficyt budżetowy. Rząd znów ratował się drukiem 

WSKAŹNIK PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ W POLSCE W LATACH 1923–1938 

[100 – produkcja przemysłowa w 1928 r.] 

Wielki kryzys 

Wybuch II wojny światowej 

Reforma 

walutowa 

Otwarcie Centralnego 

Okręgu Przemysłowego

136 


SYTUACJA GOSPODARCZA POLSKI PO PRZEWROCIE MAJOWYM 

Pierwsze lata po przewrocie majowym to okres korzystnej koniunktury gospodarczej w kraju, związanej głównie z bardzo 

dobrą sytuacją ekonomiczną na świecie. Ekipa Józefa Piłsudskiego prowadziła politykę etatyzmu, czyli zwiększonej ingerencji 

państwa w życie gospodarcze kraju. Dzięki tzw. pożyczce stabilizacyjnej uzyskanej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej 

Brytanii udało się ponownie ustabilizować złotówkę i ustalić jej kurs tak, aby polskie towary znów stały się konkurencyjne 

na rynkach zagranicznych. Do Polski zaczął napływać kapitał zagraniczny lokowany w strategicznych gałęziach przemysłu. 

Jednocześnie państwo stało się bardzo ważnym inwestorem, angażując się m.in. w przedsiębiorstwa produkujące uzbrojenie 

i wyposażenie wojskowe. Postępowała też rozbudowa Gdyni. Budowano nowe linie kolejowe. Dzięki tym wysiłkom udało się 

zrównoważyć budżet oraz uzyskać nadwyżki budżetowe i wysoki dodatni bilans w handlu zagranicznym. 

pustych pieniędzy, tym razem jednak na znacznie 

mniejszą skalę. Na kłopoty gospodarcze nałożyły 

się też porażki na arenie międzynarodowej (niekorzystne 

dla Polski postanowienia konferencji 

w Locarno w październiku 1925 r.). Zaufanie do 

rządu znacznie spadło i w listopadzie 1925 r. gabinet 

Grabskiego podał się do dymisji. 

Po kilku latach okazało się, że wojna celna przyniosła 

Polsce określone korzyści, uniezależniła 

bowiem w pewnym stopniu jej gospodarkę od 

Niemiec i przyspieszyła zakończenie ważnych 

inwestycji: budowy portu w Gdyni i magistrali 

węglowej. 

WIELKI KRYZYS GOSPODARCZY 

W październiku 1929 r. rozpoczął się na świecie 

wielki kryzys gospodarczy. Szczególnie dotkliwy 

okazał się dla Polski, która była krajem rolniczym, 

słabo uprzemysłowionym i uzależnionym gospo- 

darczo od partnerów zagranicznych. 

Inwestorzy zagraniczni, aby ratować gospodar- 

ki swoich państw, wycofywali udziały i domagali 

się wcześniejszych spłat wyłożonych kapitałów. 

Uderzyło to w cały polski rynek. Przedsiębiorstwa 

zaczęły ograniczać produkcję i zatrudnienie, wiele 

z nich zlikwidowano. Wzrastało bezrobocie. 

Ubożejące społeczeństwo nie mogło sobie pozwolić 

na znaczące zakupy. Ceny jednak nie spadały, 

ponieważ przedsiębiorcy umówili się, że będą 

solidarnie utrzymywać je na określonym poziomie. 

Zmiany w gospodarce szczególnie boleśnie 

odczuli rolnicy. Ceny płodów rolnych zaczęły 

gwałtownie spadać. Aby temu zaradzić, chłopi 

zadłużali się lub rzucali na rynek jeszcze większe 

ilości towarów, co powodowało dalszy spadek cen. 

Ponieważ większość produkcji rolnej musiała iść 

na sprzedaż, w niektórych częściach kraju, we 

wsiach, gdzie dominowały małe gospodarstwa 

rolne, pojawił się głód. 

Spadek wpływów do budżetu państwa doprowadził 

do jego załamania. Rząd musiał ograniczyć 

wydatki państwowe, przede wszystkim na opiekę 

socjalną, kulturę i instytucje oświatowe. Zmniejszono 

też pensje urzędników państwowych. 

Aby zrównoważyć deficyt w obrotach zagranicznych, 

sprzedawano produkty za granicą po cenach 

dumpingowych (niższych od faktycznych kosztów 

produkcji), a przede wszystkim uszczuplono re- 

zatrudnieni 

bezrobotni 

BEZROBOCIE poza 

rolnictwem w Polsce w latach 1929–1936 

Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej 

Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 45. 


Centralny Okręg Przemysłowy 

137 

A 

B 

CENTRALNY OKRĘG PRZEMYSŁOWY. Ważniejsze ośrodki 

przemysł 

chemiczny 

produkcja 

opon 

produkcja sprzętu 

artyleryjskiego 

produkcja 

amunicji 

wydobycie 

ropy 

przemysł 

maszynowy 

produkcja 

samochodów 

produkcja samolotów 

i części lotniczych 

produkcja broni 

strzeleckiej 

elektrownie 

zerwy kruszcowo-walutowe. Ponieważ jednak 

groziło to inflacją, zdecydowano się na wycofanie 

pieniędzy z rynku (np. ograniczając pensje 

i świadczenia społeczne). Doprowadziło to do 

deflacji, czyli spadku ilości pieniędzy na rynku. 

Ceny nie wzrastały, złoty zachował stabilność, 

ale pozbawione dochodów społeczeństwo ubożało 

coraz bardziej. Kurczył się rynek wewnętrzny, 

producenci nie mogli znaleźć odbiorców na swe 

artykuły, ograniczali więc produkcję i zatrudnienie, 

co prowadziło do wzrostu bezrobocia. Należało 

szukać innych rozwiązań. 

Wzorce znaleziono w amerykańskiej polityce 

New Deal. W 1932 r. postanowiono obniżyć ceny, 

umorzyć zaległe podatki i zlikwidować zadłużenie 

rolników. Zorganizowano też roboty publiczne 

opłacane z powołanego w 1933 r. Funduszu Pracy. 

Osłabiono również i rozbito porozumienia między 

przedsiębiorcami. Rząd uratował także wiele 

bankrutujących przedsiębiorstw, wykupując 

w nich udziały. Działania te, choć prowadzone 

bardzo ograniczonymi środkami, zaczęły dawać 

rezultaty. Polska jednak bardzo długo wychodziła 

z gospodarczej depresji. Jej skutki udało się ostatecznie 

przezwyciężyć dopiero ok. 1935 r. 

CENTRALNY OKRĘG PRZEMYSŁOWY 

W połowie lat 30. Polska korzystała z ogólnego 

ożywienia gospodarczego. Na rynkach światowych 

wzrosło zapotrzebowanie na polskie zboże. 

Rósł popyt wewnętrzny, pojawiały się nowe miejsca 

pracy. Szybko jednak zdano sobie sprawę,

138 


PREZYDENT MOŚCICKI wizytuje zakłady 

w Stalowej Woli, 1939 r. 

że polska gospodarka nie będzie w stanie poradzić 

sobie z narastającymi problemami. Mimo ogromnych 

starań, aby zniwelować dysproporcje w rozwoju 

gospodarczym między poszczególnymi 

rejonami kraju, różnice te pogłębiały się. Ukształtował 

się podział na lepiej rozwiniętą gospodarczo 

Polskę A, obejmującą przede wszystkim 

województwa zachodnie i północno-zachodnie, 

gdzie istniał dobrze rozwinięty przemysł i wysoko 

rozwinięte, intensywne rolnictwo z przewagą 

dużych gospodarstw rolnych, i słabo rozwiniętą 

Polskę B, w której skład wchodziły województwa 

wschodnie i południowe, gdzie poza nielicznymi 

wyjątkami (np. przemysł naftowy) dominowało 

tradycyjne, bardzo rozdrobnione, a niekiedy 

wręcz prymitywne rolnictwo. Z Polski A pochodziło 

ponad 90% ogółu polskiej produkcji przemysłowej 

(w tym np. niemal 100% produkcji 

energii elektrycznej i ponad 80% produkcji żelaza 

i nawozów sztucznych). Polska B miała zaś do 

zaoferowania niemal wyłącznie produkty rolnicze. 

Poważnym problemem było też bezrobocie. 

Na rynek wchodziły bowiem nowe roczniki młodzieży 

urodzonej już po zakończeniu I wojny. 

Aby ograniczyć bezrobocie, zwiększyć eksport 

i zapewnić dostawy dla armii, wicepremier Kwiatkowski 

przedstawił w czerwcu 1936 r. 4-letni plan 

inwestycyjny. 

Na początku 1937 r. zapadła decyzja o budowie 

Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), 

w którym miały powstać zakłady przemysłu chemicznego, 

zbrojeniowego i elektrownie. Budowa 

fabryk miała być finansowana z funduszy pochodzących 

z planu 4-letniego. COP zaplanowano 

w widłach Wisły i Sanu, strategicznym rejonie 

daleko od granic kraju i zagrożeń militarnych, 

zamieszkanym przez wielu bezrobotnych. Szybko 

powstały m.in. zakłady przemysłu zbrojeniowego 

w Radomiu i Sanoku, elektrownia w Rożnowie, 

zakłady przemysłu metalowego w Stalowej 

Woli, fabryki lotnicze w Mielcu i chemiczne 

w Dębicy, Chorzowie i Mościcach pod Tarnowem. 

Ta ostatnia – Państwowa Fabryka Związków Azotowych 

– była jedną z najnowocześniejszych fabryk 

chemicznych w Europie. 

Na początku 1939 r. ogłoszono zakończenie 

przed czasem planu 4-letniego. W rzeczywistości 

jednak plan nie został do końca zrealizowany. 

Aby inwestycje sfinansowane w jego ramach mogły 

dobrze funkcjonować, potrzeba było jeszcze 

znacznych nakładów. W 1938 r. Eugeniusz Kwiatkowski 

przedstawił założenia planu 15-letniego. 

Zakładał on pięć trzyletnich okresów, podczas 

których zamierzano rozwijać przemysł zbrojeniowy, 

komunikację, rolnictwo, na końcu zaś 

– oświatę i naukę. Celem planu było zatarcie różnic 

między Polską A i Polską B. Plan był ambitny, 

ale ponieważ opracowywano go w obliczu zbliżającej 

się wojny, miał raczej znaczenie propagandowe. 

Szybki rozwój polskiego przemysłu w 

ostatnich latach przed wojną nie mógł jednak 

zmienić ogólnej sytuacji gospodarczej. 

Wykonaj polecenia 

1. Omów główne etapy rozwoju polskiej gospodarki w dwudziestoleciu międzywojennym. 

*2. Wyjaśnij, jaki wpływ na gospodarkę polską miała sytuacja gospodarcza i wydarzenia polityczne na świecie. 

3. Przedstaw znaczenie Centralnego Okręgu Przemysłowego dla rozwoju ziem polskich. 


139 

RÓD O 1. 

▪ Przeczytaj wypowiedź Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1930 r. i odpowiedz na pytania. 

Trzy zasadnicze powody domagają się szerokiego uprzemysłowienia Polski. Powody te stanowią równocześnie najbardziej 

zdrowe i logiczne warunki rozwoju produkcji przemysłowej w państwie. Już więc dotychczasowy bieg wypadków 

przekonał całe społeczeństwo dostatecznie, że powodzenie rolnictwa należy wiązać przede wszystkim z rozwojem 

potrzeb rynku wewnętrznego. Jeżeli uzależnimy zbytnio wytwórczość rolną od samych fluktuacji na rynkach zagranicznych, 

to powtarzające się w ostrych formach kryzysy podkopią byt tej najważniejszej dziś i na długo jeszcze dziedziny 

produkcji. Kryzys rolniczy daje zarazem silne refleksy na stan konsumpcji wyrobów przemysłowych, a więc w ten sposób 

najmniejsze zachwianie się równowagi w dziedzinie rolniczej musi stopniowo ogarniać całe gospodarstwo społeczne 

państwa. Odwrotnie, przy właściwej rozbudowie produkcji przemysłowej powstaje natychmiast podwójna asekuracja 

tworząca na rynku polskim silną i ustabilizowaną sytuację, bardziej odporną na wpływy wciąż zmieniających się koniunktur. 

Cały rynek wewnętrzny rozszerzy się […]. 

Drugim czynnikiem, domagającym się rozbudowy produkcji fabrycznej w Polsce, jest szybki i silny przyrost ludnościowy. 

Trzecim wreszcie elementem […] jest bogactwo posiadanych surowców. Mało który kraj na świecie posiada tak różnorodne, 

tak obficie zgromadzone surowce w stosunku do swej przestrzeni i swego zaludnienia. Ponadto jednak 

wielkie przestrzenie państwa nie zostały dokładnie pod względem geologicznym zbadane, a podejmowane coraz systematyczniej 

próby w bardzo wielu wypadkach naprowadzają na możliwość i prawdopodobieństwo bardzo doniosłych 

rezultatów. 

E. Kwiatkowski, Pisma o Rzeczypospolitej Morskiej, Szczecin 1985, s. 76–77. 

1. Jak wyglądała sytuacja gospodarcza Polski w chwili powstania tekstu E. Kwiatkowskiego 

2. Dlaczego według E. Kwiatkowskiego konieczne jest planowe uprzemysłowienie kraju Wymień trzy główne powody. 

RÓD O 2. 

▪ Po analizie obu tabel porównaj stan gospodarczy ziem polskich w 1913 i 1938 r. 

▪ Kiedy ziemie polskie osiągnęły taki poziom rozwoju jak w roku 1913 Na uzasadnienie swojej odpowiedzi przytocz dane 

z tabeli. 

Udział produkcji przemysłowej Polski w wytwórczości światowej w latach 1913 i 1938 

Produkty 

Jednostka 

miary 

1913 1938 

Produkcja 

Produkcja 

Udzia Polski 

wiat Polska w prod. wiatowej wiat Polska 

Udzia Polski 

w prod. 

wiatowej 

wgiel kamienny mln ton 1216 41 3,37% 1220 38 3,11% 

ropa naftowa mln ton 53,7 1,1 2,05% 273 0,5 0,18% 

sól mln ton 19,3 0,2 1,03% 34 0,6 1,76% 

rudy cynku tys. ton 1139 502 44,17% 1867 498 26,67% 

surówka elaza mln ton 78,8 1,1 1,39% 83 0,9 1,08% 

papier tys. ton 11 420 65 0,57% 29 750 205 0,68% 

Liczba czynnych zakładów przemysłowych i zatrudnianych przez nie robotników na ziemiach polskich w latach 1913 i 1938 

Rodzaje zakadów 

Liczba czynnych zakadów 

Liczba zatrudnionych (w tys.) 

1913 1938 1913 1938 

kopalnie wgla 90 60 123,4 80,7 

kopalnie ropy naftowej 444 854 8,6 10,7 

kopalnie rud elaza 37 26 4,4 7,5 

kopalnie cynku i oowiu 18 4 13,3 2,1 

huty elaza b.d. 23 48 46,6 

huty cynku i oowiu 31 10 15 5,3 

cukrownie 86 61 b.d. b.d. 

gorzelnie 2466 1403 b.d. b.d. 

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1999, s. 297, 313.

184 

22 

Przełom na frontach. 

Koniec II wojny 

światowej 

▪ Przypomnij sobie, jak przebiegały działania wojenne w Europie 

i Afryce w latach 1939–1941. 

▪ Przypomnij, na czym polegała taktyka wojny błyskawicznej 

– Blitzkriegu. 

ROK 1942 – NADCHODZI PRZEŁOM 

W grudniu 1941 r. doszło do dwóch wydarzeń, 

które stały się pierwszym sygnałem, że wojna nie 

musi zakończyć się zwycięstwem Hitlera i jego 

sojuszników. Pierwszym z nich był atak japoński 

na Pearl Harbor. Wkrótce Niemcy i Włochy wypowiedziały 

wojnę Stanom Zjednoczonym, które 

włączyły się do walki przeciwko wszystkim państwom 

osi. Wniosły one do sił koalicji swój ogromny 

potencjał gospodarczy i zasoby ludzkie. Dla 

Wielkiej Brytanii i ZSRR oznaczało to zwiększenie 

dostaw broni i surowców, 

a w dalszej perspektywie 

pewność pojawienia się 

żołnierzy amerykańskich 

w Europie. Musiało jednak 

upłynąć jeszcze wiele 

miesięcy, zanim gospodarka 

amerykańska w 

pełni przestawiła się na 

tory produkcji wojennej, 

a zmobilizowana armia 

uzyskała pożądaną sprawność 

bojową i dotarła na 

pole walki. 

Drugim istotnym wydarzeniem 

była zwycięska 

dla Rosjan bitwa pod Moskwą. 

Ten pierwszy znaczący 

sukces Rosjan pozwalał 

mieć nadzieję, że nadchodzący rok 1942 

przyniesie tak oczekiwane klęski III Rzeszy. Jednak 

wraz z nastaniem wiosny Hitlerowi ponownie 

udało się zaskoczyć Stalina. Wojska niemieckie 

nie podjęły ofensywy ku radzieckiej stolicy, ale 

uderzyły na południu, by poprzez Ukrainę dotrzeć 

do Wołgi i roponośnych terenów Kaukazu. Wojska 

radzieckie próbowały powstrzymać niemieckie 

kolumny pancerne, ale zostały rozbite. W sierpniu 

niemiecka 6. Armia dowodzona przez generała 

Friedricha Paulusa stanęła u wrót Stalingradu. 

Zarówno dla Hitlera, 

NIEMIECKI 

PLAKAT 

PROPAGANDOWY 

wzywający 

społeczeństwo do 

pracy na rzecz 

walczących żołnierzy 

ADOLF HITLER PODCZAS NARADY z generałami 

na froncie wschodnim 

jak i Stalina walki o Stalingrad 

nabrały specjalnego 

wymiaru. Miasto 

noszące imię Stalina 

było niezwykle ważnym 

ośrodkiem przemysłowym 

i węzłem komunikacyjnym, 

ale przede 

wszystkim miało znaczenie 

propagandowe. 

Zdobycie miasta lub jego 

udana obrona odbiłoby 

się echem na całym 

świecie. Obie strony były 

więc gotowe do wykorzystania 

wszystkich sił, aby 

osiągnąć postawione sobie 

zadania. 

dział VII II wojna światowa | lekcja 22

Stalingrad 

185 

RADZIECKA PIECHOTA 

kontratakuje w ruinach 

Stalingradu. 

NIEMIECCY ŻOŁNIERZE odpoczywają 

przed kolejnym atakiem 

WALKI W STALINGRADZIE 

Rosjanie bronili każdej ulicy, każdego budynku, a nawet każdego pomieszczenia. Często dochodziło 

do walki na noże, saperki a nawet pięści. Specjalne formacje NKWD pilnowały, aby radzieccy 

żołnierze nie wycofywali się, a każdy przypadek odwrotu karano bez sądu śmiercią. 

Prasa niemiecka, także w krajach zajętych przez Niemców, informowała o przebiegu walk 

i podkreślała ich zażarty charakter. Relacje te doczekały się w okupowanej Warszawie złośliwych 

komentarzy. Sparodiowane przez warszawską ulicę obwieszczenie spod Stalingradu brzmiało tak: 

„Niemieckie dowództwo podaje. Wielkie sukcesy pod Stalingradem! Zdobyliśmy dwa pokoje 

z kuchnią! W ubikacji bronią się jeszcze bolszewicy…”. 

KOLUMNA JEŃCÓW NIEMIECKICH 

wziętych do niewoli pod Stalingradem 

W listopadzie 1942 r. Niemcy kontrolowali już 

blisko 90% zrujnowanego miasta. Wydawało się, 

że zwycięstwo jest w zasięgu ręki. Wówczas, całkowicie 

niespodziewanie, ruszyła ofensywa przeciwnika. 

Rosjanie na północ i na południe od 

Stalingradu zgromadzili w tajemnicy znaczne 

siły. Wykorzystali fakt, że Niemcy skierowali 

najlepsze formacje do walki w mieście, a osłonę 

skrzydeł pozostawili formacjom sojuszniczym: 

Rumunom, Włochom i Węgrom. Dnia 19 listopada 

uderzenie radzieckie przełamało w dwóch miejscach 

front broniony przez te oddziały. Wkrótce 

atakująca z północy i południa Armia Czerwona 

połączyła swe siły i zamknęła w okrążeniu niemiecką 

6. Armię. Zaskoczeni Niemcy musieli 

przejść do obrony. Hitler stanowczo zakazał opuszczania 

pozycji, obiecując wesprzeć oblężonych 

i dostarczyć im środków potrzebnych do walki. 

Jednak wszelkie próby przebicia się do uwięzionych 

w kotle zakończyły się niepowodzeniem, 

a niemieckie lotnictwo nie było w stanie przewieźć 

odpowiedniej ilości amunicji, żywności, paliwa 

i lekarstw. Sytuacja Niemców pogarszała się z każdym 

dniem, a wraz z nastaniem mrozów stała się 

katastrofalna. Wreszcie 2 lutego 1943 r. niedobitki 

6. Armii skapitulowały. Licząca 230 tysięcy 

żołnierzy armia przestała istnieć. Do radzieckiej 

niewoli trafiło ponad 90 tys. żołnierzy.

186 

Kursk 

Bitwa pod Kurskiem 1943 

1000 

czołgów 

1660 

czołgów 

1550 

czołgów 

1380 

czołgów 

1750 

czołgów 

NIEMIECCY GRENADIERZY 

pancerni i czołg Tygrys 

„NIEMIECKI CZOŁG TĘDY NIE 

PRZEJDZIE!” – radziecki plakat 

propagandowy 

PANZER VI, zwany Tygrysem, na 

front trafił w 1942 r., ale dopiero pod 

Kurskiem pokazał swoje możliwości. 

Dziewięćdziesiąt uczestniczących 

w bitwie Tygrysów zniszczyło setki 

radzieckich maszyn. Osłonę załodze 

gwarantował pancerz, dochodzący 

miejscami do 110 mm grubości. 

Wadą Tygrysa był ciężar – ponad 56 

ton, duże zużycie paliwa i podatność 

na awarie. Był również kosztowny 

i czasochłonny w produkcji, dlatego 

przez całą wojnę wyprodukowano 

zaledwie 1350 sztuk. 

Na polu bitwy Tygrysom przyszło się zmierzyć ze 

wszystkimi rodzajami pancernych pojazdów aliantów. 

W 1944 roku podstawowym czołgiem Rosjan był T-34, 

Amerykanów – Sherman M4, a Brytyjczyków – Cromwell. 

Tygrys mógł skutecznie 

walczyć z radzieckim T-34 

z odległości 1400 m. 

T-34 z armatą 85 mm 

mógł od czoła zniszczyć 

Tygrysa dopiero 


Sherman mógł zostać 

zniszczony przez Tygrysa 


Sam nie miał jednak 

skutecznej armaty, 

aby podjąć z nim walkę 

od przodu. 

Tygrys niszczył brytyjskie 

Cromwelle już z odległości 

2500 m. Armata Cromwella 

nie była w stanie przebić 

przedniego pancerza 

Tygrysa z żadnej 

odległości. 

0 m 

1400 m 

1800 m 

2500 m 


Kursk 

187 

Kiedy trwały zmagania pod Stalingradem, zaczęły 

się również odwracać losy wojny w Afryce. 

W lipcu 1942 r. Brytyjczycy powstrzymali w końcu 

niemiecki marsz na Egipt, a w październiku 

w wielkiej bitwie pod El-Alamein zmusili siły osi 

do odwrotu. Jednocześnie w listopadzie w Algierii 

i Maroku, podległych francuskiemu rządowi Vichy, 

wylądowały oddziały amerykańskie. Choć nie 

miały jeszcze doświadczenia bojowego, po przełamaniu 

słabego oporu Francuzów ruszyły ku 

Tunezji, zagrażając niemiecko-włoskim pozycjom 

w Libii. Zaniepokojony rozwojem wydarzeń Hitler 

skierował do północnej Afryki dodatkowe siły. 

ODWRÓCENIE LOSÓW 

WOJNY W EUROPIE 

Klęska Niemiec pod Stalingradem odbiła się głośnym 

echem na całym świecie. Pierwszy raz w 

tej wojnie poddała się cała armia niemiecka. Wehrmacht 

jednak nie był jeszcze pokonany i Rosjanom 

rychło przyszło się o tym boleśnie przekonać. 

Upojeni zwycięstwem stalingradzkim 

kontynuowali ofensywę, wyzwalając Charków. 

Tutaj jednak zostali powstrzymani potężnym 

kontruderzeniem niemieckim, które odrzuciło 

ich spod miasta aż o 150 km na wschód. 

Hitler chciał jak najszybciej wymazać z pamięci 

widmo Stalingradu i odzyskać przewagę na 

froncie wschodnim. Postanowił więc wydać Rosjanom 

wielką bitwę i zadać im ogromne straty. 

Do tego zadania wyznaczył wojska pancerne, które 

uzbrojono w nowe typy czołgów. Do starcia 

miało dojść w okolicach Kurska. Wywiad radziecki 

zdobył jednak plany ofensywy niemieckiej, 

a Stalin przyjął wyzwanie Hitlera. Na wyznaczonych 

przez Niemców kierunkach natarcia zbudowano 

potężny pas umocnień i zgromadzono 

liczne siły pancerne. 

Operacja rozpoczęła się 5 lipca 1943 r. Niemieckie 

czołgi ruszyły do natarcia, jednak napotkały 

wszędzie zaciekły opór Rosjan. Tydzień później, 

12 lipca, koło wsi Prochorowka doszło do największej 

bitwy pancernej w dziejach. Całodzienne 

zmagania nie przyniosły zdecydowanego rozstrzygnięcia 

– Rosjanie stracili ponad 500 maszyn, 

Niemcy kilkadziesiąt, ale musieli wycofać 

się na pozycje wyjściowe. Następnie rozpoczęli 

odwrót na zachód. Bitwa pod Kurskiem (zwana 

także bitwą na łuku kurskim) stała się punktem 

zwrotnym na froncie wschodnim. Armia Czerwona 

przejęła inicjatywę. 

Do decydujących rozstrzygnięć doszło również 

w Afryce. Napierani od strony Egiptu przez Brytyjczyków, 

a od strony Algierii przez Amerykanów 

(wspartych przez Francuzów, którzy przyłączyli 

się do sił alianckich), Niemcy i Włosi 

zostali zepchnięci do Tunezji. Pozbawieni dostaw 

paliwa i amunicji skapitulowali w maju 1943 r. 

Do niewoli poszło 130 tys. Włochów i aż 95 tys. 

Niemców. Wojna w Afryce dobiegła końca. Alianci 

nie zamierzali jednak przerywać swojego zwycięskiego 

marszu. Dnia 10 lipca 1943 r. ich oddziały 

wylądowały na Sycylii. Zaskoczyło to 

Niemców, którzy spodziewali się raczej desantu 

na Bałkanach. Wojska osi nie były w stanie stawiać 

długo oporu na wyspie i wycofały się do 

Włoch. Decyzja o odwrocie była tym bardziej 

konieczna, że Wielka Rada Faszystowska i król 

Wiktor Emmanuel III pozbawili Mussoliniego 

urzędu premiera i przywództwa w partii, a następnie 

duce aresztowano. 

Premierem Włoch został marszałek Pietro Badoglio, 

który, nieudolnie zachowując pozory lojalności 

wobec Niemiec, zaczął szukać porozumienia 

z aliantami. Dnia 8 września 1943 r. Włochy 

poprosiły o zawieszenie broni, a Amerykanie 

i Brytyjczycy wylądowali w Tarencie i Salerno. Odpowiedź 

Niemców była szybka i zdecydowana. 

Rozbroili i internowali armię włoską oraz rozpoczęli 

budowę umocnień, które miały zatrzymać 

idących na północ aliantów. Centralnym punktem 

niemieckich pozycji (tzw. linii Gustawa) stało się 

OBROŃCY MONTE CASSINO – niemieccy 

spadochroniarze

188 Przełom na frontach 

ŻOŁNIERZE II KORPUSU w walce o Monte 

Cassino. Boje wokół klasztoru toczyły się 

w skalistym terenie, gdzie zdecydowanie 

łatwiej się bronić, niż atakować. O zwycięstwie 

decydowała często determinacja żołnierzy. 

średniowieczne opactwo benedyktyńskie na 

Monte Cassino. Od stycznia 1944 r. cały świat 

patrzył na nieskuteczne ataki wojsk amerykańskich, 

brytyjskich, francuskich, hinduskich i nowozelandzkich. 

Alianci ponosili ogromne straty. 

W maju 1944 r. do kolejnego szturmu wyznaczono 

II Korpus Polski gen. Władysława Andersa. 

Pierwsze natarcie Polaków zostało odparte, ale 

drugie krwawe starcie doprowadziło do zajęcia 

części niemieckich pozycji. Ponieważ w tym samym 

czasie jednostkom francuskim udało się 

przełamać niemieckie linie na innym odcinku, 

Niemcy zdecydowali się opuścić klasztor. Dnia 

18 maja nad Monte Cassino, na ruinach klasztoru, 

załopotała polska flaga. 

Bitwa o Monte Cassino otworzyła aliantom 

drogę na Rzym. Amerykanie wkroczyli do Wiecz- 

nego Miasta 4 czerwca 1944 r. Walki na Półwyspie 

Apenińskim trwały jednak aż do kwietnia 

1945 r. i pochłonęły jeszcze wiele ofiar. 

LĄDOWANIE ALIANTÓW WE FRANCJI 

Kiedy w 1940 r. wojska alianckie musiały uciekać 

z francuskich plaż do Wielkiej Brytanii, było pewne, 

że, jeśli myślą o wygraniu wojny, muszą wrócić 

na kontynent. Tego powrotu spodziewali się także 

Niemcy. Dlatego już w 1941 r. rozpoczęli budowę 

nadbrzeżnych umocnień, które miały przeszkodzić 

desantowi. W 1944 r. fortyfikacje te rozciągały 

się wzdłuż wybrzeża atlantyckiego od granicy 

francusko-hiszpańskiej aż po północne krańce 

Norwegii (ponad 3800 km), a propaganda hitlerowska 

nazywała je dumnie Wałem Atlantyckim. 

Najsilniej umocniony został rejon Calais, gdzie 

spodziewano się głównego uderzenia. 

Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do 

wojny plan inwazji na Europę był stale obecny 

w rozmowach przywódców alianckich. Stalin domagał 

się od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 

jak najszybszego lądowania i zmuszenia 

w ten sposób Wehrmachtu do walki na dwa fronty. 

Gorącym zwolennikiem tego pomysłu był 

prezydent Roosevelt, który w 1942 r. zlecił przygotowanie 

odpowiednich planów. Zamiarowi 

temu ostro sprzeciwili się jednak Brytyjczycy. 

Argumentowali, że w 1942, a nawet w 1943 r. nie 

uda się zgromadzić odpowiednich środków 

i przeszkolić żołnierzy do tego typu operacji. 

Alianci zdawali sobie sprawę, że Niemcy spodziewają 

się inwazji w Calais, dlatego na swój cel 

wybrali Normandię. Aby utwierdzić wroga 

w błędnym przekonaniu, wybudowali naprzeciwko 

Calais setki fałszywych baz wojskowych, 

w których zgromadzili atrapy czołgów, samolotów 

i dział. Podstęp się udał. Inwazja rozpoczęła 

się 6 czerwca 1944 r. Nadano jej kryptonim Over- 

lord (suzeren). Najpierw w nocy na polach 

i w miasteczkach normandzkich wylądowali 

alianccy spadochroniarze. Mieli opanować 

ważne mosty i węzły drogowe. O świcie 

do plaż podpłynęły okręty desantowe 

i wysadziły na 

ląd żołnierzy amerykańskich, 

brytyjskich i kanadyjskich 

(w późniejszych dniach dołączyli do nich Francuzi 

i Polacy). Mimo strat, zwłaszcza wśród 

EMBLEMATY noszone przez żołnierzy 

II Korpusu: „Tarcza Krzyżowców” – godło 

brytyjskiej 8. Armii, godło 5. Kresowej Dywizji 

Piechoty i 3. Dywizji Strzelców Karpackich.

II wojna światowa w Europie 1942–1945 

189

190 

Normandia 

ALIANCKIE BARKI DESANTOWE zbliżają się do wybrzeży Normandii. Na plaży oznaczonej kryptonimem 

„Omaha” – nazwanej potem „krwawą Omaha” – broniący się Niemcy zmasakrowali wysiadających z barek 

żołnierzy amerykańskich. Pozostałe trzy plaże alianci zajęli bez większego trudu. 

Generał Dwight 

Eisenhower 

Marszałek Bernard 

Law Montgomery 

Generał George 

Patton 

Amerykanów, lądujące oddziały uchwyciły i umocniły 

przyczółki na brzegu. Wkrótce przystąpiono 

do budowy sztucznych portów, aby okręty mogły 

wyładować na nich ciężki sprzęt. Przez cały czas 

alianckie lotnictwo i marynarka wojenna zapewniały 

wojskom lądowym odpowiednią osłonę. 

Zaskoczeni Niemcy dopiero po kilku 

dniach zorientowali się, że desant w Normandii 

nie jest pozorowaną operacją, ale 

rzeczywistą inwazją. Aby nadrobić stracony 

czas, zaczęli przerzucać w zagrożony rejon 

dywizje pancerne. Było to bardzo trudne, 

gdyż ich oddziały były stale atakowane przez 

samoloty alianckie i partyzantów francuskich. 

Przez cały czerwiec i lipiec w Normandii 

trwały zaciekłe walki, w których fanatyzm 

i upór Niemców przeciwstawiał się przewadze 

technicznej i ilościowej wojsk alianckich. Dopiero 

w sierpniu szala zwycięstwa przechyliła się ostatecznie 

na korzyść wojsk koalicji. Rozbite jednostki 

niemieckie zostały otoczone w kotle pod Falaise. 

Drogę ucieczki zamknęła im polska 1. Dywizja 

Pancerna gen. Stanisława Maczka. Przez kilka dni 

Niemcy zaciekle atakowali Polaków, którzy mimo 

wysokich strat i zniszczenia wielu czołgów wytrwali 

na swoich pozycjach. Tylko nielicznym oddziałom 

niemieckim udało się wydostać z okrążenia 

i wycofać na wschód. Już 25 sierpnia wojska 

francuskie wyzwoliły Paryż. 

CZOŁG CROMWELL 

gen. S. Maczka, 

dowódcy polskiej 

1. Dywizji Pancernej 


Arnhem 

191 

KONIEC WOJNY ZA ZACHODZIE 

Po zdobyciu Paryża wydawało się, że wojna zakończy 

się jeszcze przed Bożym Narodzeniem 

1944 r. W opinii alianckiego dowództwa jedyną 

przeszkodę na drodze do Niemiec stanowił Ren. 

Wehrmacht, po klęsce pod Falaise, nie wydawał 

się groźnym przeciwnikiem. W słoneczne niedzielne 

popołudnie 17 września w Holandii zaczęli 

lądować amerykańscy i brytyjscy spadochroniarze. 

Tak rozpoczęła się największa operacja 

powietrznodesantowa II wojny światowej. Nadano 

jej kryptonim Market-Garden. Amerykanie mieli 

opanować mosty i główną drogę od granicy belgijsko-holenderskiej 

do miasta Arnhem. W okolicach 

Arnhem wylądowali spadochroniarze brytyjscy. 

Ich zadaniem było zdobyć i utrzymać znajdujący 

się tam most na Renie do chwili nadejścia czołgów. 

Anglików wesprzeć mieli w następnych dniach 

Polacy z 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej. 

Niespodziewanie Niemcy stawili zaciekły opór 

i w ciągu tygodnia rozprawili się z brytyjskimi 

i polskimi spadochroniarzami. Operacja Market- 

-Garden zakończyła się klęską i przekreśliła nadzieje 

na szybki koniec wojny. 

Zwycięstwo niemieckie pod Arnhem pokazało, 

że Hitlerowi udało się w bardzo krótkim czasie 

odbudować siły zbrojne i że zdolne są one jeszcze 

do stawiania twardego oporu. Nikt jednak nie przypuszczał, 

że Niemcy zdecydują się na podjęcie 

ofensywy. Tymczasem niemieckie dowództwo 

przystąpiło do opracowania planów ataku, który 

miał przynieść klęskę armiom alianckim 

i zmusić przywódców zachodnich do zawarcia 

odrębnego traktatu pokojowego z III Rzeszą. 

Atutem Niemców, oprócz zaskoczenia, miały być 

nowe ciężkie czołgi oraz samoloty odrzutowe. 

Trzon atakujących jednostek tworzyły dywizje 

pancerne Waffen SS. Operacja miała rozpocząć 

się w Ardenach, w których stacjonowały nieliczne 

i świeżo przybyłe na front oddziały amerykańskie. 

Dnia 16 grudnia 1944 r. Niemcy ruszyli na pozycje 

całkowicie zaskoczonego przeciwnika, przełamali 

amerykańskie linie i wzięli tysiące jeńców. Jednak 

amerykańskie dowództwo zareagowało błyskawicznie, 

kierując na zagrożony odcinek spadochroniarzy 

i wojska pancerne z zadaniem powstrzymania 

Niemców za wszelką cenę. Wkrótce tempo 

POLSCY I BRYTYJSCY SPADOCHRONIARZE 

podczas walk wokół Arnhem 

MOST W ARNHEM – cel operacji Market-Garden 

niemieckiego natarcia zaczęło słabnąć. Niemcy 

coraz bardziej odczuwali brak paliwa, a poprawa 

pogody umożliwiła aliantom masowe wykorzystanie 

lotnictwa. Po tygodniu „ofensywa ostatniej 

szansy” załamała się, a próby jej wznowienia nie 

przyniosły zamierzonych skutków i doprowadziły 

do wysokich strat, których Wehrmacht nie mógł 

już uzupełnić. 

Na początku 1945 r. alianci wkroczyli do Niemiec. 

W marcu siłom amerykańskim udało się 

zdobyć nieuszkodzony most na Renie w Remagen 

i rozpocząć natarcie na Zagłębie Ruhry. Walki 

o gospodarcze centrum Rzeszy trwały miesiąc 

i zakończyły się jedną z największych klęsk armii 

niemieckiej. Wkrótce potem wojska amerykańskie 

wyszły nad Łabę i tutaj zatrzymały się, rezygnując, 

zgodnie z porozumieniem zawartym ze Stalinem, 

z ataku na stolicę III Rzeszy. Nad Łabą doszło do 

spotkania z idącymi od wschodu żołnierzami radzieckimi.

192 

Operacja Bagration 

T-34 był podstawowym czołgiem Armii Czerwonej. 

Jego rewolucyjne rozwiązania (pochyły pancerz, 

silnik wysokoprężny, szerokie gąsienice) sprawiły, 

że w 1941 r. był uważany za najlepszy czołg świata. 

Dzięki masowej produkcji i swym walorom znacząco 

wpłynął na wynik wielu bitew II wojny światowej. 

★ 

★ 

T-34 

57 350 

SHERMAN 

49 000 

PANZER IV 

9 200 

PRODUKCJA PODSTAWOWYCH TYPÓW CZOŁGÓW W LATACH 1939–1945 

PANZER V PANTHER 

6 000 

KLĘSKA NIEMIEC NA WSCHODZIE 

Bitwa na łuku kurskim w lipcu 1943 r. oznaczała 

przejęcie przez Rosjan inicjatywy strategicznej na 

froncie wschodnim. Jesienią tego roku Armia 

Czerwona wyzwoliła większość ziem, jakie zajmował 

Związek Radziecki przed 17 września 1939 r. 

Kolejny rok przyniósł dwie wielkie ofensywy. 

Pierwsza z nich rozpoczęła się w styczniu 1944 r. 

i pozwoliła na północnym odcinku frontu na odblokowanie 

po 900 dniach Leningradu i dotarcie 

do granic państw nadbałtyckich, a na południu, 

na wyzwolenie Krymu i dotarcie nad granicę 

z Rumunią. Druga ofensywa, rozpoczęta w czerwcu 

1944 r., przyniosła całkowite rozbicie sił niemieckich 

na Białorusi (operacja Bagration) 

i doprowadziła do wkroczenia Armii Czerwonej 

na tereny Polski oraz innych okupowanych lub 

sprzymierzonych z Niemcami państw europejskich. 

Część z nich (Rumunia, Bułgaria, Finlandia) 

w obliczu wkraczających Rosjan porzuciła 

dotychczasowych sojuszników i wypowiedziała 

im wojnę, inne (Węgry) wraz z Niemcami broniły 

się zaciekle, ponieważ widziały w Rosjanach zagrożenie 

dla swej niepodległości. 

NAUKA OBSŁUGI Panzerfausta (ręcznych granatników 

przeciwpancernych) dla członków Hitlerjugend. Ta prosta 

i skuteczna broń okazała się zabójcza dla radzieckich 

czołgów, ale nie powstrzymała ich naporu na stolicę Rzeszy. 


Berlin 

193 

RADZIECKI 

SZTANDAR 

w zdobytym Berlinie 

– zdjęcie 

prawdopodobnie 

inscenizowane 

★ 

Marszałek 

Gieorgij Żukow 

Marszałek Konstanty 

Rokossowski 

★ 

★ 

Marszałek 

Iwan Koniew 

Ostatnia faza walk na froncie wschodnim rozpoczęła 

się zimą 1945 r. Rosjanie na prośbę walczących 

w Ardenach Amerykanów przyspieszyli 

jej rozpoczęcie i zaatakowali już 12 stycznia, ruszając 

najkrótszą drogą w stronę Berlina. W ramach 

operacji wiślańsko-odrzańskiej oddziały 

Armii Czerwonej i walczące wraz z nimi dywizje 

ludowego Wojska Polskiego zajęły tereny pomiędzy 

Wisłą a Odrą i Nysą Łużycką, przełamując 

w ciężkich walkach umocnienia tzw. Wału Pomorskiego. 

W rękach niemieckich pozostały niektóre 

miasta (np. Poznań, Wrocław, Kołobrzeg), przekształcone 

na rozkaz Hitlera w twierdze. Na kierunkach 

pomocniczych Rosjanie wkroczyli na 

północy do Prus Wschodnich, a na południu zaczęli 

walki o Czechosłowację i Austrię. 

W połowie kwietnia 1945 r. wojska 1. Frontu 

Białoruskiego marszałka Gieorgija Żukowa 

(w jego składzie Pierwsza Armia WP) oraz wojska 

1. Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa 

(wraz z 2. Armią WP) rozpoczęły forsowanie Odry 

i Nysy Łużyckiej. Celem ich ataku był Berlin. 

Niemcy, zadając Rosjanom wielkie straty, bronili 

zaciekle swojej stolicy. Do walki powołano młodzież 

z Hitlerjugend i starszych mężczyzn. Hitler, 

ukryty w bunkrze w podziemiach Kancelarii Rzeszy, 

zdecydowany był walczyć do samego końca. 

W końcu 30 kwietnia, gdy radzieckie czołgi dochodziły 

do centrum Berlina, wódz III Rzeszy popełnił 

samobójstwo. Dnia 2 maja Berlin skapitulował. 

Wobec śmierci przywódcy, upadku stolicy i zajęcia 

prawie całego terytorium Niemiec przez wojska 

sojuszników niemieckie dowództwo podjęło 

decyzję o poddaniu walczących jeszcze oddziałów. 

Dnia 7 maja w kwaterze generała Eisenhowera 

podpisano odpowiednie dokumenty. Ponowny 

akt bezwarunkowej kapitulacji podpisano 

w nocy z 8 na 9 maja w kwaterze marszałka 

Żukowa. W Europie nastał pokój. 

ŻOŁNIERZE RADZIECCY w zdobytym Berlinie

194 

Midway 

1942 

Midway 

1941 

Pearl Harbor 

1942–43 

Guadalcanal 

WOJNA NA DALEKIM WSCHODZIE 

Na przełomie 1941 i 1942 r. wojska japońskie odniosły 

wiele spektakularnych sukcesów. Zdobyły 

Malaje i najważniejszy port brytyjski Singapur, 

wyparły Amerykanów z Filipin, a w wielkiej bitwie 

na Morzu Jawajskim rozbiły połączone floty Stanów 

Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Australii 

i Holandii. Następnie Japończycy opanowali Birmę 

i Indonezję, aż w końcu wylądowali na Nowej Gwinei 

i zagrozili bezpośrednio Australii. Tutaj na 

początku maja 1942 r. w bitwie na Morzu Koralowym 

ofensywa japońska została powstrzymana. 

Punktem zwrotnym w wojnie na Dalekim 

Wschodzie okazała się bitwa stoczona na początku 

czerwca 1942 r. koło wyspy Midway. W ciężkich 

walkach powietrznych Amerykanie stracili 

jeden lotniskowiec, Japończycy zaś – aż cztery 

okręty tego typu i setki samolotów. Zagłada tylu 

jednostek oznaczała kres ofensywnej polityki 

japońskiej. Inicjatywa przechodziła w ręce 

Amerykanów, którzy systematycznie 

wysyłali na front przeciw Japończykom 

coraz więcej sprzętu i żołnierzy. 

W sierpniu 1942 r. rozpoczęła się pierwsza 

amerykańska ofensywa mająca odzyskać 

utracone terytoria. Jej celem były Wyspy Salomona, 

a przede wszystkim wyspa Guadalcanal. Od 

7 sierpnia 1942 r. do lutego 1943 r. żołnierzom 

Stanów Zjednoczonych przyszło walczyć w morderczych 

warunkach klimatycznych, w trudnym 

terenie z fanatycznym przeciwnikiem, który nie 

zamierzał kapitulować. Opanowanie wyspy kosztowało 

Amerykanów stratę blisko 6300 zabitych 

i rannych, Japończycy stracili w obronie Wysp 

Salomona ponad 25 000 ludzi. Wśród nich znalazł 

się głównodowodzący floty japońskiej, admirał 

Isoroku Yamamoto. 

Koniec walk na Guadalcanal rozpoczął amerykańską 

ofensywę w stronę Wysp Japońskich. Amerykańskie 

dowództwo odrzuciło koncepcję atakowania 

każdej bronionej przez wroga wyspy 


Guadalcanal 

195 

PIECHOTA AMERYKAŃSKA w dżungli Guadalcanal. Natura była równie groźnym przeciwnikiem co Japończycy. 

i postanowiło zajmować jedynie najważniejsze 

obiekty, oddalone od siebie na tyle blisko, aby desantujące 

wojska miały zawsze wystarczające 

wsparcie lotnicze. Taktyka ta została nazwana „żabimi 

skokami”. 

Równocześnie z desantami na wyspach trwały 

zmagania na morzach i w powietrzu. Japońska 

flota, mimo że dysponowała największymi 

BOMBA OHKA 

wykorzystywana 

przez część kamikaze 

LOTNISKOWIEC 

W toku walk na Pacyfiku 

lotniskowce stały się podstawową 

siłą uderzeniową. Startujące 

z ich pokładów samoloty mogły 

atakować skuteczniej i z większej 

odległości niż uzbrojone 

w działa pancerniki. Lotniskowce 

zabierały na pokład kilkadziesiąt 

samolotów, które – w zależności 

od celu ataku – mogły być 

uzbrojone w bomby lub torpedy. 

Osłonę okrętu zapewniały 

myśliwce i silna artyleria 

przeciwlotnicza. 

KAMIKAZE – „boski wiatr” – nazwa japońskich 

pilotów-samobójców. Najwięcej ataków piloci 

kamikaze wykonali podczas walk o Okinawę. Pilot- 

-samobójca nadlatywał nad okręt-cel, a następnie 

kierował na niego dziób swojego samolotu 

i przechodził w lot nurkowy. Aby zniszczyć okręt, 

musiał trafić w konkretne miejsce, co nie było 

proste, ponieważ okręty starały się uniknąć 

trafienia, a artyleria przeciwlotnicza za wszelką 

cenę usiłowała zestrzelić atakujący samolot. 

W sumie kamikaze zniszczyli 56 amerykańskich 

jednostek, a ponad 270 uszkodzili. W misjach 

samobójczych zginęło blisko 4000 pilotów. 

AMERYKAŃSKI LOTNISKOWIEC 

USS „Randolph” trafiony przez kamikaze pod Okinawą 

Piloci kamikaze 

do ostatniego lotu 

zabierali ze sobą 

miecz samurajski, 

a na czole wiązali 

hachimaki 

(haszimaki) 

– opaskę 

z wschodzącym 

słońcem, 

symbolem Japonii.

196 

Japonia 

AMERYKAŃSCY PIECHURZY 

zatykają sztandar na Iwo-jimie 

– najsłynniejsze amerykańskie 

zdjęcie z II wojny światowej. 

pancernikami świata, musiała 

ulec przewadze ilościowej 

i technicznej Amerykanów. 

Amerykańskie lotnictwo 

całkowicie panowało w powietrzu, 

bombardując coraz częściej i na coraz 

większą skalę japońskie miasta. W lutym 

1945 r. Amerykanie wylądowali na wyspie 

Iwo-jima, a w kwietniu na Okinawie. Obie 

wyspy zaliczano już do terytorium japońskiego. 

Walki o nie były niezwykle 

krwawe. Na Okinawie polegli prawie 

wszyscy obrońcy, a ludność cywilna 

masowo popełniała samobójstwa, by 

nie dostać się w ręce wroga. Do odparcia 

floty inwazyjnej władze w Tokio 

rzuciły setki kamikaze – pilotów- 

-samobójców oraz pancernik „Yamato” – największy 

pancernik na świecie, uzbrojony w potężną 

artylerię. Okręt ten nigdy jednak nie dotarł do 

celu, gdyż w drodze ku Okinawie zatopiły go amerykańskie 

samoloty. 

Straty Amerykanów w obu bitwach również 

były ogromne. W Waszyngtonie zdawano sobie 

sprawę, iż dalsze walki będą jeszcze bardziej zacięte, 

a ofiary po obu stronach gigantyczne. W tej 

sytuacji podjęto decyzję o zastraszeniu Japonii 

i użyciu nowej broni – bomby atomowej. Decyzja 

ta, obok przesłanek militarnych, miała 

także podłoże polityczne. 

Chciano pokazać wszystkim 

państwom, zwłaszcza 

ZSRR, siłę Stanów Zjednoczonych. 

Dnia 6 sierpnia 

1945 r. pierwsza bomba 

spadła na Hiroszimę. Trzy 

dni później drugą zrzucono 

na Nagasaki. W wyniku ataków 

oba miasta zniknęły z powierzchni 

ziemi, a śmierć poniosło ok. 160 tys. 

cywilów. Dziesiątki tysięcy padło ofiarą 

choroby popromiennej. 

Wybuch bomb atomowych zbiegł się 

w czasie z atakiem Związku Radzieckiego 

na wojska japońskie w Chinach. W tej 

sytuacji cesarz Hirohito podjął decyzję 

o kapitulacji. Podpisano ją 2 września 

w Zatoce Tokijskiej na pokładzie amerykańskiego 

pancernika. Zakończyła 

się II wojna światowa. 


1. Wymień i omów wydarzenia przełomowe dla losów II wojny światowej. 

2. Przedstaw proces wyzwalania Europy Zachodniej z rąk niemieckich. 

3. Korzystając z mapy (s. 189) i innych materiałów z podręcznika, przedstaw najważniejsze fazy zajmowania Europy przez 

Armię Czerwoną. 

4. Scharakteryzuj przebieg walk na Dalekim Wschodzie podczas II wojny światowej. 

*5. Wymień czynniki, które miały decydujący wpływ na zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej. 


197 

RÓD O 1. 

▪ Przeczytaj fragment książki M.K. Barbiera Kursk. Największa bitwa pancerna w dziejach świata i wykonaj polecenia. 

Dla Związku Radzieckiego strategiczne konsekwencje bitwy pod Kurskiem były inne od tych odczuwanych przez 

Niemcy. Sowietom udało się zadać cios, po którym niemieckie siły nie mogły się podnieść. Choć utracili więcej ludzi 

i sprzętu niż ich przeciwnik, Sowieci mieli dość środków, aby wytrzymać przez długi czas wojnę na wyczerpanie, na 

pewno dłużej niż Niemcy. Nawet mimo tego, że radzieccy dowódcy popełnili wiele błędów, nie zrobili ich aż tyle co 

podczas dwóch lat walki. Co więcej, niektóre z nich poprawili w późniejszych kampaniach. […] 

Jednym ze skutków bitwy pod Kurskiem była strategiczna i operacyjna śmierć Blitzkriegu. […] Niezdolność Niemców 

do dokonania głębokich włamań w radzieckie linie miała duży wpływ psychologiczny na obie strony. Nie tylko wstrząsnęło 

to niemiecką pewnością siebie, już osłabioną przez Stalingrad, ale pokazało, że nie wzbudzają już strachu 

w radzieckich żołnierzach, jak to miało miejsce w 1941 i 1942 r. […]. 

Bitwa pod Kurskiem pokazała nie tylko, że klęska Niemiec jest kwestią czasu, ale zniszczyła także mit o niezwyciężoności 

niemieckiej machiny wojennej. Niemcy ponieśli poważną klęskę pod Stalingradem, jednak losy wojny uległy 

zmianie dopiero pod Kurskiem. 

M.K. Barbier, Kursk. Największa bitwa pancerna w dziejach świata, Warszawa 2010, s. 242. 

1. Powiedz, jakie znaczenie dla Rosjan, a jakie dla Niemców miała bitwa pod Kurskiem. 

2. Korzystając z tekstu i informacji z podręcznika, powiedz, czy losy wojny na froncie wschodnim odwróciły się pod 

Stalingradem czy pod Kurskiem. Uzasadnij swój wybór. 

RÓD O 2. 

▪ Poniższe tabela przedstawia dane dotyczące produkcji czołgów w wybranych państwach. 

1940 1941 1942 1943 1944 

Niemcy 2295 5290 9395 19 885 26 345 

ZSRR 2794 6590 24 668 20 000* 17 023 

USA 331 4052 24 997 29 497 17 565 

Wielka Brytania 1399 4841 8611 7476 5000* 

* - dane przyblione 

Na podstawie: Tablice historyczne, oprac. W. Mizerski, Warszawa 1996. 

1. Powiedz, w jakich krajach w jakim czasie odnotowano największy wzrost produkcji czołgów. Jaki ma to związek z wydarzeniami 

na frontach 

2. Jakie informacje o gospodarce poszczególnych państw możemy wyczytać z tej tabeli 

▪ W toku wojny Niemcy i Wielka Brytania były systematycznie bombardowane. Tabela ukazuje skalę ataków bombowych 

na oba kraje (w tys. ton bomb). 

1940 1941 1942 1943 1944 1945 

na Wielk Brytani 37 22 3,3 2,3 9,2 0,8 

na Niemcy 14,6 35,5 53,8 226,5 1188,6 477,1 

Na podstawie: Tablice historyczne, oprac. W. Mizerski, Warszawa 1996. 

1. Powiedz, kiedy była najsilniej bombardowana Wielka Brytania. 

2. Powiedz, w jakim okresie przypada największe nasilenie nalotów na Niemcy. Analizując przebieg wojny, wyjaśnij 

przyczyny tego nasilenia. 

3. Na podstawie danych z tabeli i informacji z lekcji omów krótko skuteczność nalotów alianckich na Niemcy.

318 

X. POLSKA W SYSTEMIE KOMUNISTYCZNYM 

36 

Walka o władzę 

w powojennej Polsce 

▪ Powtórz, jakie były polityczne i militarne powody przygotowania 

planu „Burza” oraz jak przebiegało jego wykonanie. 

▪ Przypomnij sobie, kiedy i jakie decyzje w sprawie Polski i jej granic 

podjęła wielka trójka. 

PIERWSZE SŁUPY GRANICZNE na Odrze i Nysie 

Łużyckiej postawili żołnierze ludowego Wojska Polskiego. 

POLSKA W NOWYCH GRANICACH 

W połowie 1945 r., na konferencji wielkiej trójki 

w Poczdamie, zapadły ostateczne decyzje 

w sprawie granic Polski. Polska utraciła na rzecz 

ZSRR ponad 45% przedwojennego terytorium, 

w dużej części słabo rozwiniętego gospodarczo, ale 

z dwoma ważnymi ośrodkami kultury: Wilnem 

i Lwowem. W zamian uzyskała na zachodzie 

i północy ok. 100 tys. km² należących przed wojną 

do Niemiec. Ziemie te, nazwane przez propagandę 

„Odzyskanymi”, stały na wyższym poziomie rozwoju 

niż utracone Kresy, zostały jednak bardzo 

dotknięte zniszczeniami wojennymi i systematyczną 

grabieżą dokonywaną przez Armię Czerwoną. 

W sumie obszar powojennej Rzeczypospolitej 

zmniejszył się z ok. 388 tys. km² do ok. 312 tys. km². 

Zmianom granic towarzyszyło przemieszczanie 

się olbrzymich mas ludzkich. Z ziem zajętych 

przez ZSRR i Polskę jeszcze przed przejściem 

frontu uciekło bądź zostało ewakuowanych ponad 

5 mln Niemców. Następne ponad 2,5 mln zostało 

wysiedlonych z ziem przyznanych Polsce, a kilkaset 

tysięcy znalazło się w łagrach i obozach pracy 

w ZSRR. Po akcji wysiedleńczej na ziemiach polskich 

pozostało ok. 1 mln Niemców. Miejsce uciekinierów 

i wysiedlonych zajęło ok. 2,9 mln Polaków 

przybyłych z centralnej Polski, ponad 1,5 mln 

przesiedleńców (potocznie zwanych repatriantami) 

z ziem Rzeczypospolitej włączonych do ZSRR 

oraz kilkaset tysięcy osób powracających z głębi 

Związku Radzieckiego. 

Do Polski wróciło też ok. 150 tys. Żydów, którzy 

wojnę przeżyli w ZSRR. Większość z nich jednak 

szybko wyemigrowała, głównie do Palestyny i Stanów 

Zjednoczonych. Na mocy porozumienia 

z Moskwą do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki 

Radzieckiej przesiedlono prawie 40 tys. Białorusinów, 

a do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki 

Radzieckiej przymusowo wywieziono prawie 

500 tys. Ukraińców. Następnie blisko 140 tys. 

Ukraińców zostało w 1947 r. przesiedlonych przez 

» Repatrianci – osoby, które powracają do kraju po długim pobycie na obczyźnie. W ten sposób, niezgodnie z prawdą, 

propaganda komunistyczna określała polskich przesiedleńców z ziem II Rzeczypospolitej wcielonych do ZSRR. 

dział X Polska w systemie komunistycznym | lekcja 36

Emigranci 

319 

Polacy 

97,6% 

Niemcy 0,7% 

Białorusini 0,6% 

Ukraińcy 0,6% 

Żydzi 0,3% 

Inni 0,2% 

STRUKTURA 

NARODOWOŚCIOWA 

POLSKI W 1954 R. 

R. Kaczmarek, Historia Polski 

1914–1989, Warszawa 2010, 

s. 668–672. 

władze polskie z południowo-wschodniej części 

kraju na Ziemie Odzyskane. 

Do Polski wróciło też kilkaset tysięcy robotników 

przymusowych wywiezionych w czasie wojny do 

Niemiec i okupowanej Francji oraz ponad 100 tys. 

żołnierzy z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. 

Intensywne wędrówki ludów trwały do końca 

1947 r., a repatrianci z ZSRR przyjeżdżali jeszcze 

w drugiej połowie lat 50. (tzw. druga repatriacja 

Polaków z ZSRR). 

W wyniku zagłady Żydów, przesunięcia granic 

oraz przymusowych i dobrowolnych ruchów migracyjnych 

Polska stała się krajem narodowościowo 

jednolitym, z niewielkimi mniejszościami 

narodowymi: niemiecką, ukraińską, białoruską, 

żydowską i litewską. 

Ludność Polski w 1946 r. wynosiła ok. 24 mln, 

w tym ok. 20,5 mln Polaków. Na terenach ZSRR 

pozostało ok. 1,5 mln. Polaków – z czego ok. 200 tys. 

REPATRIANCI OPUSZCZAJĄ POCIĄG w nowym miejscu 

osiedlenia. Podróż koleją, całymi rodzinami, z dobytkiem 

i z żywym inwentarzem, zajmowała nawet kilkanaście dni. 

na Wileńszczyźnie i ok. 500 tys. na Białorusi. 

Na Zachodzie zdecydowało się pozostać ponad 

150 tys. byłych oficerów i żołnierzy Polskich Sił 

Zbrojnych oraz kilkaset tysięcy robotników pracujących 

we Francji i zachodniej części Niemiec. 

Wielu z emigrantów zaangażowało się w zwalczanie 

komunistycznego reżimu w Polsce i jałtańskiego 

porządku. Kontynuował pracę nieuznawany 

już przez mocarstwa rząd emigracyjny

320 

Proces szesnastu 

PROCES SZESNASTU stał się symbolem zdradzieckich 

i bezwzględnych metod, jakimi ZSRR narzucił Polsce nowy 

ustrój, a skazani przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego 

stali się dla rodaków bohaterami walki o niepodległość. 

 

 

 

GENERAŁ 

LEOPOLD 

OKULICKI 

„Niedźwiadek” 

JAN STANISŁAW 

JANKOWSKI 

„Soból” 

KAZIMIERZ 

PUŻAK „Grzegorz” 

w Londynie, a w Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach 

Zjednoczonych ukazywały się polskie książki 

i gazety. Ośrodkami polskiej emigracji stały się 

Londyn, Paryż i Nowy Jork, spore grupy emigrantów 

osiedliły się też w Belgii, Kanadzie, a nawet 

Australii i Argentynie. 

PRZEJMOWANIE PRZEZ KOMUNISTÓW 

WŁADZY NA ZIEMIACH POLSKICH 

Dnia 31 grudnia 1944 r. podporządkowany Stalinowi 

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego został 

przekształcony w Rząd Tymczasowy. Formalnie 

był to rząd koalicyjny, ponieważ premierem został 

dotychczasowy przewodniczący PKWN Edward 

Osóbka-Morawski z Polskiej Partii Socjalistycznej, 

a wicepremierem Stanisław Janusz z powołanego 

przez komunistów rozłamowego Stronnictwa Ludowego. 

Jednak realną władzę sprawował Stalin, 

a „opiekunem” rządu z jego ramienia został generał 

NKWD Iwan Sierow oraz komuniści z Polskiej 

Partii Robotniczej: wicepremier Władysław 

BOLESŁAW BIERUT I JÓZEF STALIN 

Gomułka, minister bezpieczeństwa publicznego 

Stanisław Radkiewicz i minister obrony gen. Michał 

Rola-Żymierski. Nowy rząd został oczywiście 

natychmiast uznany przez ZSRR, a ponieważ na 

terytorium Polski realną władzę sprawowały Armia 

Czerwona i NKWD, radzieccy komendanci 

wojskowi współpracowali wyłącznie z organami 

władzy powoływanymi przez ten rząd. Armia 

Czerwona zapewniała nowym władzom wszystko: 

od pojazdów, siedzib, urządzeń technicznych 

i zaopatrzenia w żywność do ochrony osobistej. 

Jednocześnie Rosjanie i komuniści zwalczali działające 

nadal struktury Polskiego Państwa Podziemnego, 

uznające rząd polski w Londynie. 

PROCES SZESNASTU 

Władze Polski Podziemnej odrzucały wprawdzie 

postanowienia jałtańskie, ale zdawały sobie sprawę 

z konieczności wypracowania wzajemnych relacji 

z Rosjanami. W marcu 1945 r. w Pruszkowie doszło 

do spotkania przedstawicieli władz radzieckich 

z szesnastoma przywódcami władz konspiracyjnych. 

Na spotkanie przybyli m.in. ostatni 

dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki 

„Niedźwiadek”, Delegat Rządu na Kraj i wicepremier 

Jan Stanisław Jankowski, przewodniczący 

Rady Jedności Narodowej (podziemnego parlamentu) 

Kazimierz Pużak. Po krótkich, wstępnych 

rozmowach Polacy zostali niespodziewanie aresztowani 

przez NKWD i natychmiast wywiezieni do 

Moskwy. Tam 18–21 czerwca 1945 r. zorganizowano 

publiczny, pokazowy proces, w którym oskar- 


Mikołajczyk 

321 

PRZYWITANIE STANISŁAWA MIKOŁAJCZYKA na lotnisku w Warszawie po powrocie do Polski w 1945 r. 

Wielu Polaków wierzyło, że były premier nie pozwoli na utratę suwerenności i odsunie komunistów od władzy. 

żono polskich przywódców o współpracę z Niemcami, 

działalność na szkodę ZSRR i przeciw Armii 

Czerwonej. Po trzech dniach rozprawy większość 

oskarżonych skazano na stosunkowo łagodne kary 

więzienia. Kary tej nie przeżyli jednak gen. 

Okulicki i J.S. Jankowski – obaj zmarli w więzieniu 

w niewyjaśnionych okolicznościach. Proces Szesnastu 

– jak powszechnie zaczęto nazywać 

to wydarzenie – pokazał, że ZSRR 

będzie zwalczać przeciwników politycznych 

w Polsce wszelkimi środkami oraz 

udowodnił, że w walce o powojenny 

ksztat państwa Polacy nie mogą liczyć 

na pomoc państw zachodnich. 

TYMCZASOWY RZĄD 

JEDNOŚCI NARODOWEJ 

Równocześnie z procesem Szesnastu 

w Moskwie toczyły się rozmowy między 

byłym premierem rządu polskiego na 

emigracji Stanisławem Mikołajczykiem 

a Władysławem Gomułką, Bolesławem 

Bierutem i Edwardem Osóbką-Morawskim 

na temat warunków utworzenia 

Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. 

Miał on, według postanowień 

wielkiej trójki, reprezentować wszystkie 

siły polityczne w kraju i na emigracji i stać się jedynym 

legalnym przedstawicielem Polski. Podstawowym 

zadaniem TRJN miało być przygotowanie 

wolnych i demokratycznych wyborów 

w Polsce. Dzięki presji Stalina szybko doszło do 

Stanisław 

Mikołajczyk 

(1901–1966), 

działacz ruchu 

ludowego. 

Wicepremier 

w emigracyjnym 

rządzie 

gen. 

Władysława 

Sikorskiego. 

Od lipca 1943 r. 

do listopada 1944 r. 

premier. W 1945 r. 

wicepremier 

w TRJN oraz 

przywódca PSL. Po 

1947 r. na emigracji. 

uzgodnienia warunków powstania nowego rządu 

(28 czerwca 1945 r.), w skład którego weszło tylko 

trzech polityków, którzy nie byli związani z Kremlem: 

Stanisław Mikołajczyk jako wicepremier 

i minister rolnictwa i reform rolnych oraz Władysław 

Kiernik i Czesław Wycech. Premierem został 

Edward Osóbka-Morawski, wicepremierem Władysław 

Gomułka. Wszystkie kluczowe 

ministerstwa pozostały pod kontrolą 

komunistów. 

Dnia 5 lipca 1945 r. TRJN został uznany 

przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. 

Jednocześnie oba mocarstwa 

cofnęły poparcie dla dotychczasowego 

rządu polskiego na uchodźstwie. Większość 

polskich polityków znajdujących 

się na emigracji nie uznała TRJN 

i otwarcie popierała zbrojne podziemie 

antykomunistyczne w Polsce. 

Stalin, zyskawszy pewność, że kontroluje 

rząd polski, mógł ostatecznie 

zgodzić się na bardziej korzystny dla 

Polski przebieg zachodnich granic Rzeczypospolitej. 

Dawał tym oręż propagandowy 

polskim komunistom, którzy 

mogli przedstawiać ZSRR jako jedyne 

mocarstwo broniące interesów Polski. 

Wielka Brytania i Stany Zjednoczone bowiem, 

mając na celu osłabienie ZSRR i ułatwienie odbudowy 

zniszczonych wojną Niemiec, dążyły w Poczdamie 

do korzystniejszej dla Niemców rewizji 

przebiegu granicy.

322 

Referendum ludowe 

Kapitulacja Niemiec i zakończenie 

okresu dwuwładzy zmieniło 

sytuację polityczną na ziemiach 

polskich. 

Dnia 1 lipca 1945 r., na wieść 

o powołaniu TRJN, rozwiązała się 

Rada Jedności Narodowej – ciało 

będące podczas okupacji reprezentacją 

większości przedwojennych 

partii politycznych. W opublikowanej 

przy tej okazji deklaracji, nazwanej 

„Testamentem Polski Walczącej”, 

ugrupowania reprezentowane 

w RJN zapowiadały walkę „z otwartą 

przyłbicą” o wolną i demokratyczną 

Polskę. 

Szybko jednak okazało się, 

że komuniści nie mają zamiaru 

pozwolić na jawną i swobodną 

działalność przedwojennych ugrupowań 

politycznych. Zablokowano 

natychmiast próbę wznowienia 

działalności przez Stronnictwo Narodowe. 

Jednocześnie, poprzez 

kontrolowanych przez siebie działaczy 

politycznych innych ugrupowań, 

komuniści odtwarzali partie 

nawiązujące do przedwojennej 

tradycji. Uniemożliwiali w ten sposób 

działanie wychodzącym z podziemia 

lub wracającym z emigracji 

przedwojennym politykom tychże 

ugrupowań. Właściwie pozwolono 

działać tylko jednemu ugrupowaniu opozycyjnemu 

– założonemu w sierpniu 1945 r. przez wicepremiera 

Stanisława Mikołajczyka Polskiemu 

Stronnictwu Ludowemu. PSL utworzone przez 

działaczy działającego w konspiracji Stronnictwa 

Ludowego „Roch”, szybko stało się reprezentacją 

wszystkich sił politycznych niechętnych PPR. 

NA PLAKATACH Z OKRESU 

REFERENDUM PPR wzywała 

do głosowania 3 x TAK oraz 

ostro atakowała przeciwników, 

zarzucając im współpracę 

z hitlerowcami oraz wspieranie 

obszarników i kapitalistów. 

REFERENDUM LUDOWE 

W połowie 1946 r. PSL liczyło już ponad 800 tys. 

członków, podczas gdy rządząca PPR tylko 

ok. 500 tys. Komuniści, widząc szybki rozwój PSL, 

zaczęli obawiać się o wynik wyborów, które zgodnie 

z postanowieniami wielkiej trójki byli zobowiązani 

przeprowadzić. Dlatego do 

rozprawy z PSL skierowano nie 

tylko najlepszych specjalistów od 

propagandy, ale przede wszystkim 

funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa 

Publicznego, któremu 

podlegały m.in. Urząd Bezpieczeństwa 

(UB – policja polityczna) oraz 

Milicja Obywatelska (MO). Jednocześnie 

zamiast wyborów PPR postanowiła 

przeprowadzić tzw. referendum 

ludowe (30 czerwca 1946 r.), 

aby sprawdzić rzeczywiste poparcie 

społeczne oraz sprawność aparatu 

partyjnego i państwowego w przeprowadzaniu 

brutalnej kampanii 

wyborczej. Chciano również zbadać 

reakcję społeczeństwa i zachodnich 

mocarstw na masowe fałszerstwa 

wyników głosowania. 

Pytania referendum brzmiały: 

„1) Czy jesteś za zniesieniem senatu 

2) Czy chcesz utrwalenia w przyszłej 

konstytucji ustroju gospodarczego, 

zaprowadzonego przez 

reformę rolną i unarodowienie podstawowych 

gałęzi gospodarki krajowej, 

z zachowaniem ustawowych 

uprawnień inicjatywy prywatnej 

3) Czy chcesz utrwalenia zachodnich 

granic Państwa Polskiego na Bałtyku, 

Odrze i Nysie Łużyckiej”. Pytania 

zostały przygotowane w ten sposób, 

żeby opozycji trudno było głosować inaczej niż 

trzy razy TAK. Stronnictwo Ludowe Mikołajczyka 

przed wojną opowiadało się bowiem za zniesieniem 

senatu. Żeby jednak udowodnić mocarstwom, 

jakim poparciem społecznym się cieszy 

opozycja w Polsce, PSL wezwało do głosowania 

NIE na pierwsze pytanie. 

Mimo zmasowanej kampanii propagandowej 

oraz zatrzymywania i zastraszania działaczy opozycji 

wynik referendum okazał się bardzo niekorzystny 

dla komunistów. Nie pomogło im też 

ogłoszenie kilka tygodni przed referendum decyzji 

o zniesieniu bardzo uciążliwych dla rolników 

obowiązkowych świadczeń rzeczowych (tzw. kon- 


Sfałszowane wybory 

323 

WYNIKI REFERENDUM LUDOWEGO Z 1946 R. 

1) Czy jesteś za zniesieniem senatu 

2) Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną 

i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej 

3) Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej 

Wyniki 

oficjalne 

68% 

77,1% 

91,4% 

Wyniki 

szacunkowe 

26,9% 

42,0% 

66,9% 

tyngentów), wprowadzonych jeszcze 

przez okupanta niemieckiego i utrzymanych 

po wojnie. Komuniści przewidywali 

niekorzystny wynik głosowania. 

Dlatego przysłana wcześniej grupa 

„fachowców” z Moskwy, sfałszowała 

protokoły z kilku tysięcy komisji tak, 

że można było ogłosić oficjalnie, iż społeczeństwo 

poparło nową władzę. Według 

podanych wyników na pierwsze 

pytanie TAK odpowiedzieć miało 68% 

głosujących, na drugie 77,1%, 

a na trzecie aż 91,4%. Prawdziwe protokoły 

zniszczono, ale szacuje się, że 

naprawdę na TAK głosowało odpowiednio 

26,9%, 42,0% i 66,9% głosujących. 

Najbardziej niechętni nowej władzy 

okazali się mieszkańcy Krakowa. 

Bolesław Bierut 

(1892–1956), 

działacz 

komunistyczny, 

pierwszy prezydent 

Polski Ludowej. 

Od 1918 r. członek 

KPP. Agent NKWD 

i współpracownik 

wywiadu 

radzieckiego. 

W 1943 r. wszedł do 

kierownictwa PPR. 

Prezydent Krajowej 

Rady Narodowej. 

W 1947 r. wybrany 

na prezydenta. 

WYBORY DO SEJMU 

Pierwsze po wojnie wybory odbyły się ostatecznie 

19 stycznia 1947 r. Poprzedziła je kampania terroru 

wymierzona przeciw PSL, jedynemu ugrupowaniu, 

które nie zgodziło się wejść do tak zwanego 

Bloku Demokratycznego. Była to 

wspólna lista wyborcza, na której większość 

zagwarantowała sobie PPR, 

a o podziale zdobytych poselskich mandatów 

decydowali nie wyborcy lecz ustalenia 

międzypartyjne. W toku kampanii 

wyborczej aresztowano kilkadziesiąt 

tysięcy działaczy PSL, a ok. 200 zostało 

zabitych przez „nieznanych sprawców”. 

Reszcie utrudniano działalność m.in. 

zabraniano organizacji spotkań wyborczych, 

rozwiązywano pod rozmaitymi 

pozorami terenowe struktury, pozbawiano 

pracy. Ponadto, żeby zmarginalizować 

w nowym sejmie stronnictwo Mikołajczyka, 

znowu masowo fałszowano 

wyniki. W rezultacie, według oficjalnych 

danych, PSL uzyskało 10% poparcia, czyli 28 mandatów 

w 444-osobowym sejmie. Sam Mikołajczyk 

szacował, że rzeczywiste poparcie dla PSL dochodziło 

do 74%, ale żadne protesty nie zostały 

uwzględnione. Złożony z PPR, PPS, SL i SD Blok 

Demokratyczny oficjalnie zdobył 80,1% poparcia 

i zapewnił sobie aż 394 miejsca. Taki wynik wybo-

324 

Żołnierze wyklęci 

„…Z ORŁAMI 

NA CZAPKACH, 

Z RYNGRAFAMI 

NA PIERSIACH…” 

Żołnierzy podziemia antykomunistycznego, którzy walczyli 

do końca mimo braku szansy na zwycięstwo, nazywa się 

żołnierzami wyklętymi, ponieważ na wiele lat wyklęto 

ich z oficjalnej wersji historii i robiono wszystko, by pamięć 

o nich nie przetrwała. 

Mjr „Łupaszka” – Zygmunt 

Szendzielarz, stracony w 1951 r. 

St. sierż. „Rój” – Mieczysław 

Dziemieszkiewicz, poległ w 1951 r. 

Ppor. „Olech” – Anatol 

Radziwonik, poległ w 1949 r. 

Kpt. „Huzar” – Kazimierz 

Kamieński, stracony w 1953 r. 

Mjr „Orlik” – Marian 

Bernaciak, zginął w 1946 r. 

Mjr „Zapora” – Hieronim 

Dekutowski, stracony w 1949 r. 

Por. „Ogień” – Józef 

Kuraś, zginął w 1947 r. 

Ppor. „Żelazny” – Edward 

Taraszkiewicz, zginął w 1951 r. 

ODDZIAŁ PARTYZANCKI 6. Brygady Wileńskiej „Młota”. W 1994 r. w jednym 

z procesów rehabilitacyjnych Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej stwierdził: 

„[…] żołnierze AK działający później w organizacji WiN byli zmuszeni 

do przeciwstawienia się zbrojnej masowej eksterminacji, poprzez walkę zarówno 

z oddziałami NKWD, jak i wspierającymi je formacjami polskimi, tj. milicją, 

UB i tzw. Wojskami Wewnętrznymi. Była to walka potrzebna i celowa, polegająca 

na odbijaniu jeńców lub zapobieganiu morderstwom i aresztowaniom”. 


Terror 

325 

rów społeczeństwo polskie szybko nazwało cudem 

nad urną. 

Większość parlamentarna wkrótce stworzyła 

nowy rząd z premierem Józefem Cyrankiewiczem 

z PPS na czele, a na stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej 

wybrano Bolesława Bieruta. 

Po wygraniu sfałszowanych 

wyborów nowa władza nie 

przestała prześladować PSL, 

dążąc do jego likwidacji. 

Obawa o życie i niewiara 

w możliwość legalnego przeciwstawiania 

się komunistom 

doprowadziły do opuszczania 

szeregów partii przez jej 

członków. W październiku 

1947 r. zagrożony aresztowaniem 

Stanisław Mikołajczyk 

uciekł z Polski – pomogły mu 

w tym zachodnie służby specjalne. 

W listopadzie zamknięto 

organ prasowy PSL „Gazetę 

Ludową”, a w partii władzę 

przejęła grupa działaczy popieranych 

przez PPR. Doprowadzili 

oni w listopadzie 1949 r. do połączenia ze 

stworzonym przez komunistów Stronnictwem 

Ludowym. W ten sposób powstało Zjednoczone 

Stronnictwo Ludowe, które „uznając kierowniczą 

rolę” komunistów, funkcjonowało aż do końca 

istnienia Polski Ludowej. 

WALKA KOMUNISTÓW ZE ZBROJNYM 

PODZIEMIEM NIEPODLEGŁOŚCIOWYM 

Mimo oficjalnego rozwiązania Armii Krajowej 

w styczniu 1945 r., większość jej struktur nie uległa 

likwidacji i pozostała w konspiracji. Największą 

z „poakowskich” organizacji było założone we 

wrześniu 1945 r. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 

(WiN), na czele którego stanął płk Jan Rzepecki. 

Wiele oddziałów partyzanckich działało pod 

szyldem Narodowych Sił Zbrojnych zorganizowanych 

przez działaczy przedwojennego ruchu narodowego, 

od początku wojny traktującego ZSRR 

jako drugiego okupanta. W sumie na ziemiach 

polskich oraz obszarach wcielonych do ZSRR walczyło 

w 1945 r. ok. 150 oddziałów partyzanckich, 

CELEM PROPAGANDY 

KOMUNISTYCZNEJ było zburzenie legendy 

i autorytetu AK w społeczeństwie polskim. 

liczących ponad 20 tys. dobrze uzbrojonych i wyszkolonych 

żołnierzy. Żołnierze podziemia likwidowali 

lub przepędzali działaczy PPR 

i agentów Urzędu Bezpieczeństwa, rozbijali lub 

rozbrajali posterunki powołanej przez komunistów 

Milicji Obywatelskiej, uwalniali aresztowanych 

przez nowe władze, ale 

także dawali schronienie zagrożonym 

aresztowaniem 

przez NKWD. Ważnym zadaniem 

partyzantów była również 

ochrona ludności cywilnej 

przed pospolitym bandytyzmem, 

rozpowszechnionym 

z powodu łatwego dostępu do 

broni. 

Komuniści, zdając sobie 

sprawę z siły i autorytetu oddziałów 

podziemia, musieli 

zaangażować do jego zwalczania 

olbrzymią armię. Do akcji 

antypartyzanckich rzucono 

stacjonujące w Polsce oddziały 

Armii Czerwonej i wojska 

NKWD, jednostki ludowego 

Wojska Polskiego, specjalnie utworzony w tym 

celu i wzorowany na pułkach specjalnych NKWD 

Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Wojska 

Ochrony Pogranicza. W sumie pod koniec 

1945 r. podziemie było zwalczane przez ok. 24 tys. 

funkcjonariuszy „bezpieczeństwa”, ok. 100 tys. 

żołnierzy i milicjantów, do „pomocy” włączyło się 

15 pułków wojsk wewnętrznych NKWD, liczących 

łącznie ok. 30 tys. enkawudzistów. 

W sierpniu 1945 r., chcąc okazać dobrą wolę 

i opanować trudną sytuację w kraju, 

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej 

ogłosił amnestię. Skorzystało 

z niej ok. 30 tys. żołnierzy podziemia. 

Wielu z nich potem aresztowano 

i zamordowano. 

W 1946 r. walczyło jeszcze od 

6,5 tys. do 8,5 tys. „leśnych”. 

KARYKATURA Z „TRYBUNY 

ROBOTNICZEJ” z 1945 r. 

– organu prasowego PPR

326 

Bieszczady w ogniu 

W lutym 1947 r. komuniści ogłosili drugą 

amnestię. Skorzystało z niej ponad 

75 tys. osób, w tym również byli żołnierze 

podziemia, którzy nie prowadzili po 

wojnie walki, dezerterzy z ludowego 

Wojska Polskiego bądź osoby unikające 

poboru. Po amnestii w lasach pozostawało 

jeszcze ok. 1,8 tys. żołnierzy wyklętych. 

Woleli zginąć z bronią w ręku, niż 

poddać się komunistom. W końcu siłom 

bezpieczeństwa, milicji i wojsku 

udało się zlikwidować te grupy. Pojedynczy 

żołnierze wytrwali jeszcze do połowy 

lat 50. Ostatni żołnierz podziemia, 

Józef Franczak „Lalek”, poległ w walce 

z obławą milicyjną w 1963 r. 

Karol Świerczewski 

(1897–1947), 

ps. „Walter”, 

działacz 

komunistyczny, 

generał radziecki 

i polski. Od 1917 r. 

w Armii Czerwonej, 

walczył przeciw 

Polakom w 1920 r. 

W latach 1944–45 

dowodził 2. Armią 

Wojska Polskiego. 

Od 1946 r. 

wiceminister 

obrony narodowej. 

Członek Komitetu 

Centralnego PPR. 

Zginął w marcu 

1947 r. w zasadzce 

UPA. 

WALKA Z UPA I AKCJA „WISŁA” 

Oprócz polskiego podziemia niepodległościowego 

komuniści musieli walczyć z dobrze 

zorganizowaną i uzbrojoną partyzantką Ukraińskiej 

Powstańczej Armii. Walki toczyły się w południowo-wschodniej 

Polsce: na Podkarpaciu 

i w Bieszczadach. Korzystające z poparcia miejscowej 

ludności, w większości ukraińskiej lub 

łemkowskiej, i unikające walki z regularnymi oddziałami, 

kurenie i sotnie UPA (odpowiedniki 

polskich batalionów i kompanii), 

długo nie dawały się pokonać, 

a nawet przeprowadzały akcje zaczepne 

i przeciwstawiały się wysiedlaniu 

Ukraińców do ZSRR. 

Na początku 1947 r. władze komunistyczne 

rozpoczęły przygotowania 

do przesiedlenia ludności ukraińskiej. 

Pretekstem stała się śmierć gen. Karola 

Świerczewskiego w zasadzce zorganozowanej 

przez UPA. W ciągu trzech 

miesięcy wywieziono na ziemie odzyskane 

prawie 150 tys. Ukraińców 

i Łemków, także z terenów objętych 

działaniami UPA. Akcję tę opatrzono 

kryptonimem „Wisła” i przeprowadzono 

bardzo brutalnie. Mieszkańcy mogli 

zabrać bardzo niewielką część dobytku, 

ponadto zadbano o to, by Ukraińców nie 

osiedlać w zwartych skupiskach. Pozbawione 

żywności i kryjówek oddziały Ukraińskiej Powstańczej 

Armii rozwiązały się lub przedostały 

na Ukrainę bądź do Czechosłowacji. W 1948 r. 

działalność podziemia ukraińskiego w Polsce 

praktycznie całkowicie ustała. 

ŻOŁNIERZE LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO 

palą wieś podejrzewaną o sprzyjanie UPA. 


1. Przedstaw konsekwencje zmiany granic Polski po II wojnie światowej. 

2. Omów metody działania komunistów w walce o władzę w latach 1945–1947. 

3. Przedstaw i oceń działalność Stanisława Mikołajczyka oraz PSL w latach 1945–1947. 

4. Wyjaśnij, jakie znaczenie dla komunistów miało referendum ludowe. 

*5. Przedstaw cele i metody działania zbrojnego podziemia niepodległościowego. Dokonaj oceny postępowania „żołnierzy 

wyklętych”.

Historia. Po prostu

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?