Hanes Robin Gwyndaf am Sant Swithin a saint eraill y glaw

Llên a Llafar Bro Hiraethog (36)
Colofn Robin Gwyndaf
Y SWITHIN A CHEWYDD Y GLAW
Os bydd hi'n glawio ar ddydd Gwyl Sant Swithin, sef y 15ed o Orffcnnaf, bydd
yn glawio am ddeugain niwrnod.
(Papur Bro Y Bedol, Mawrth 1983, 9)
Dyma, wrth gwrs, un o'r coelion tywydd mwyaf adnabyddus. Cyfeirir at enw'r Sant
yng Nghymru, fel arfer, wrth y ffurf Swiddin, neu Swithin (gan ynganu'r 'th' yn 'th'). I
gyfeirio at Ŵyl y Sant, neu'r cyfnod, defnyddir y fannod 'y' (e.e., 'Os deil hi'n braf tan
ar ôl y Swithin ...'). Mewn rhai rhannau o'r wlad, e.e. Gwynedd, defnyddir hefyd y
ffurf dafodieithol hyfryd 'Switan'.
Mynegwyd y goel yn y rhigymau a ganlyn, a dichon fod eraill ar gael gyda man
amrywiadau:
Gwlaw ar Ddydd San Swithin,
Deugain ddaw i ddilyn.
Os glaw fydd Ddydd Gwyl Switan,
Glaw ddeugain niwrnod cyfan.
Os bydd dŵr ar ruddiau Swiddin,
Deugain dydd o ddwr fydd wedyn.
Os bydd gwen ar wyneb Swiddin,
Deugain dydd o wres a ganlyn.
Mae'n bosibl mai ychwanegiad diweddarach at y goel wreiddiol yw'r cyfeiriad yn ail
ran y pennill uchod at wres, er bod yr un goel yn cael ei mynegi mewn pennill tebyg
o'r Alban:
Saint Swithin't day if ye do rain,
For forty days it will remain.
Saint Swithin's day and ye be fair,
For forty days twill rain nae mair.
Esgob Caer-wynt (Winchester) oedd Swithin, neu Swithinus, fel y cyfeirir ato yn
Lladin. Urddwyd ef yn y flwyddyn 852 a bu'n esgob hyd ei farw yn 862. Ar yr ail o
Orffennaf y bu hynny, a deil Eglwys Rufain i ddathlu ei wyl ar y dyddiad hwn. Yn
gyffredinol, fodd bynnag, dyddiad dydd Gwyl Sant Swithin yw'r 15fed o Orffennaf, a
cheir traddodiad diddorol sy'n gais i egluro paham y dethlir ei ŵyl ar yr union
ddyddiad hwn a sut hefyd y cysylltwyd y goel am y deugain niwrnod o wlaw a Sant
Swithin.
Yn ôl yr hanes dymuniad Swithin oedd cael ei gladdu yn y fynwent agored, yn
hytrach nag yng nghangell yr eglwys, fel yr oedd hi'n arferiad gydag esgobion a
mawrion eraill. Cyfeirir at hyn, er enghraifft, gan yr Esgob Hall yn ei 'Bregeth ar
Abraham yn prynu Ogof Machpelah yn lle beddrod'. Meddai'r Esgob: 'Dewisodd

Swithin gael ei gladdu yn y fynwent lle y byddai i wlith a gwlaw y nef wlychu ei
orweddfa, a lle gallai fforddolion dderbyn gwers ar wacter y byd wrth edrych ar ei
wely ...'
Ond pan ganoneiddiwyd Swithin yn sant gan Eglwys Rufain ymhen canrif a mwy,
tybiwyd na ddylid gadael corff gŵr mor enwog yn y gladdfa gyffredin, ac fe
benderfynwyd ei symud i gor yr Eglwys a'i osod mewn ysgrin ysblennydd wedi'i
pharatoi'n arbennig iddo gan y Brenin Egbert.
Y dyddiad a bennwyd ar gyfer symud y corff oedd y 15fed o Orffer.naf, 971, ond ar
yr union ddiwrnod hwnnw gwlawiodd mor drwm - a pharhau i wlawio am 40 niwrnod
- fel na fedrcn nhw symud y corff hyd nes y peidiodd y gwlaw!
Traddodiad arall, yn arbennig yn Nyfcd, yw mai ar y 15fed o Orffennaf y dechreuodd
y Dilyw, ac fe gofiwn i hwnnw barhau am 40 niwrnod a deugain nos (Gen. VII, 12).
Er mai â Sant Swithin o Loegr yr ydym ni yng Nghymru ers canrifoedd bellach yn
cysylltu'r goel am 40 niwrnod o wlaw, yr oedd gennym ninnau gynt ein sant gwlaw
ein hunain. Dau yn wir.
Yr amlycaf ohonynt, yn arbennig yn ne Cymru, oedd Cewydd ap Caw, neu, fel y
cyfeirid ato mewn rhai rhannau o'r wlad, megis Morgannwg: 'Hen Gewydd y Gwlaw'.
Sant o'r 6ed ganrif oedd ef a chysylltir ei enw, er enghraifft, a Llangewydd, ger Pen-ybont
ar Ogwr, Morgannwg, ac eglwys Aberedw a Diserth, Maesyfed. Yr oedd yn fab i
Gaw o Brydyn (Pictland). Gorfodwyd ei deulu i adael eu tiriogaeth yn yr hen Ogledd
a dod i Gymru i fyw.
Dethlid ei ŵyl yntau tua'r un adeg a Sant Swithin, sef ar y laf neu'r 2il o Orffennaf
mewn rhai rhannau o'r wlad, ac ar y 15fed o Orffennaf mewn rhannau eraill. Y mae'r
amrywiaeth yn y dyddiadau (fel rhwng yr 2il a'r 15fed o Orffennaf gyda Sant Swithin)
yn deillio, o bosibl, o'r ansicrwydd a gafwyd yn sgil y newid o'r Hen Gyfrif (Calendr
Julian) i'r Cyfrif Newydd (Calendr Gregorian) yn 1752 - yn yr un modd ag y mae
Cwm Gwaun a'r cylch, yn Sir Benfro, hyd heddiw yn parhau i ddathlu'r Hen Galan
neu Galan Hen (ar 12-13 Ionawr).
Ceir o leiaf un rhigwm Cymraeg sy'n awgrymu i'r ŵyl (yn gysylltiedig a Sant Swithin
neu Sant Cewydd) gael ei dathlu ar un adeg ar yr 2il o Orffennaf, sef, mae'n debyg, y
dyddiad yn ôl y Cyfrif Newydd:
Yr ail o Orffennaf os gwlaw fydd yn disgyn,
Bydd gwlaw am fis cyfan rhyw chydig yn dilyn.
Cyfeirir at Gewydd a'r goel am y 40 niwrnod o wlaw, e.e., gan Lewis Glyn Cothi, y
bardd o'r 15fed ganrif. Mewn cywydd marwnad i Morgan ap Syr Dafydd Gam (gwr o
Beutyn a gladdwyd yn Llan-faes, Aberhonddu) dywed y bydd Gwlad Frychan (sef
Brycheiniog) yn wylo ar ei ôl am 40 niwrnod, a'r dagrau fel 'aweddwr', hynny yw,
'dwr glan, rhedegog'.
Gwlad Frychan am Forgan fydd
Ail i gawod Gwyl Gewydd;
Deugain niau dafnau dŵr

Ar ruddiau yw'r awyddwr:
Deugain mlvnedd i heddiw
Yr ŵyl y beirdd ar ôl y byw.
Y sant gwlaw arall ydoedd Sant Pedr, ac ymddcngys mai ef, yn hytrach na Chcwydd,
oedd y sant gwlaw amlycaf yng ngogledd Cymru. Dethlid ei ŵyl (yn ôl yr Hen Gyfrif)
ar yr 11eg o Orffennaf.
Yr oedd gan wledydd eraill yn Ewrop hwythau eu seintiau gwlaw, a'u gwyliau'n cael
eu dathlu ym misoedd Mehefin a Gorffennaf. E.e. yn Ffrainc: Sant Medrad (8 Meh.),
a Sant Gervais a Sant Protais (19 Meh.), yn Yr Almaen: Y Saith Gysgadur (27 Meh.),
yng Ngwlad Belg: Sant Godelieve (6 Gorll.).
Ond y cwestiwn i'w ofyn yn awr yw: pam y gred hon mewn seintiau gwlaw yr adeg
hon o'r flwyddyn? Anodd ateb cwcstiwn o'r fath ar ei ben, ond mentraf awgrymu
gymaint a hyn: mai'r prif reswm oedd ofn. Cysylltwyd y seintiau a gwlaw oherwydd y
dethlid eu gwyliau ar yr union adeg o'r flwyddyn yr oedd gan bobl fwyaf o ofn cael
gwlaw cyson, rhag iddo ddifetha'r cynhaeaf. Tystir i hyn, er enghriafft, mewn nifer o
rigymau. Rhoddid croeso arbennig i wlaw ym mis Mai:
Gwlaw ym Mai sy'n fara drwy'r flwyddyn.
Daw cawodydd mis Mai fel y llanw a'r trai.
Mai gwlybyrog ganddo cair
Llwythi llawn o yd a gwair.
Roedd peth gwlaw yn dderbyniol hefyd ym mis Mehefin:
Gwlaw Mehefin, cynnydd yr egin.
Mis Mehefin, gwych os daw
Peth yn sych a pheth yn wlaw.
Ond o ddiwedd Mehefin ymlaen y gobaith oedd ain gyfnod go dda o dywydd braf:
Tes Gorffennaf, ydau brasaf.
Y mae tymhestl Gorffennaf
Yn ddrwg ar les cynhaeaf;
Cyweiriwch wair a chludwch,
Rhag ofn gwlaw, nac oedwch.
Awst os ceir yn anian sych
Wna i Gymro ganu'n wych.
Mis Awst os bydd yn hindda
Ni wna niwed i'r cynhaea.

Anodd iawn i ni heddiw yw amgyffred mor hanfodol bwysig i'n cyndadau gynt oedd
cael hindda i gywain y gwair a'r yd. Mewn cyfnodau o dlodi roedd colledion ar adeg y
cynhaeaf yn golledion drwy'r flwyddyn.
Cofiaf pan oeddwn yn blentyn glywed fy Modryb Maggie (Mrs Margaret Jones), Plas
Nant, Llangwm, yn son am 'Y Weirglodd Wlaw' ar dir y ffarm. Ni feiddient gynt,
meddai hi, dorri'r gwair yn y weirglodd hon hyd nes y byddai amaethwyr eraill yr
ardal wedi cael eu gwair hwy i ddiddosrwydd, oherwydd y gred oedd: pan dorrid y
gwair yn y Weirglodd Wlaw, roedd y gwlaw yn siwr o ddod!
Ond pam 40 niwrnod? Haws ateb y cwestiwn hwn. Gwyddom fod rhai rhifau (3, 7 a
12, er enghraifft) yn rhifau ag iddynt arwyddocad arbennig iawn mewn llên gwerin.
Felly, y rhif 40. Cyfeiriwyd eisoes at y 40 niwrnod o Ddilyw, ond cofiwn hefyd mai
am 40 niwrnod y bu Sodom a Gomora yn llosgi; am 40 mlynedd y bu'r Israeliaid yn
yr Anialwch; am 40 niwrnod a 40 nos y bu'r Iesu yn cael ei demtio gan Ddiafol; ac
mewn rhai gwledydd, megis Iwerddon, un dull o gosbi drwgweithredwyr gynt oedd
peri iddyn nhw orfod aros yn noeth mewn dŵr oer am 40 niwrnod!
Papur Bro Y Bedol, Mawrth 1983, 9