W okowach okupacji. Pierwsze przysięgi

FRANCISZEK STAL
W OKOWACH OKUPACJI.
PIERWSZE PRZYSIĘGI
Ze wspomnień porucznika Stala
– część szósta
zajęciu Wileńszczyzny Niemcy z wydatną pomocą Litwinów przystąpili do eksterminacji
Po Żydów. Już w trzecim dniu wojny sowiecko-niemieckiej jednostki Wehrmachtu zajęły Wilno.
Około godz. 10.00 Litwini postawili u wylotu ul. Mickiewicza na Plac Łukiski okazałą bramę
triumfalną na powitanie armii hitlerowskiej. Wokół bramy zgromadzili się litewscy notable,
orkiestra i młodzież w strojach ludowych. Na chodnikach stały rzędy beczek z piwem. Zupełnie
przypadkiem szliśmy tamtędy z kolegą, który odezwał się do mnie tymi słowy:
- Czy nad naszym podwórkiem nie zaświeci już słońce?
Widząc entuzjazm litewskiej mniejszości nie znajdowałem słów by go pocieszyć. Jedno,
co można było zauważyć to radykalna zmiana zachowania się ludności żydowskiej. Ich butę
i pewność siebie z okresu sowieckiego nagle zastąpił strach i niepewność. Niebawem Żydzi zostali
zmuszeni do noszenia na ramieniu Gwiazdy Syjonu. Przeczuwali chyba nadejście ciężkich
czasów, bo naraz z żydowskich sklepów poznikał towar. Pieniądz stał się bezużyteczną makulaturą;
moja gospodyni nie mogąc sobie poradzić z aprowizacją zwróciła mi resztę z miesięcznego
czynszu, który jej płaciłem. Należałem do ludzi niepraktycznych i w takim okresie nie potrafiłem
o siebie zadbać. Efekt był taki, że któregoś dnia wracając do domu przy ul. Lwowskiej 53 zemdlałem
przy furtce. To był sygnał ostrzegawczy, postanowiłem wracać do Ignalina. Pani Michałkowa,
moja gospodyni i późniejsza teściowa (ta, której 3 września 1939 roku idąc na front oddałem
trzymiesięczną odprawę) przyjęła mnie życzliwie.
Do 1941 szlak kolejowy Wilno – Dyneburg był jednotorowy. Zaraz po wejściu Niemcy
w szybkim tempie przystąpili do budowy drugiego toru wykorzystując do tych prac Żydów (cyt.
w numerze 5 przypadek znajomego Muszkina). Zacząłem pracę na posterunku-mijance Baławecki,
które były położone blisko majątku Krenkinów. Tu także miałem możliwość zaobserwować,
że Litwini już zdążyli przestawić się ze współpracowników NKWD na oddanych pomocników
Gestapo. Nie zmienia kwalifikacji moralnej owych przemian fakt, iż z dzisiejszej perspektywy
mogę powiedzieć, że u podstaw takiego zachowania Litwinów leżały nadzieje związane z nadejściem
Niemców w świetle niedawnej stalinowskiej okupacji.
Cała „stacja” w Baławeckach składała się z wagonu towarowego, w którym mieścił się telegraf
i telefon oraz kolejowe urządzenia, jak nafta do oświetlenia semaforów i zwrotnic, sprzęt do
odśnieżania torów itp. Taka prowizorka podyktowana była niemieckim pośpiechem, front ustalał
się już pod Stalingradem. W Ignalinie, aż do wybuchu wojny, był zatrudniony wraz ze mną dyżurny
ruchu Wacław Budrecki, starszy ode mnie o jakieś 10 lat. Jego ojciec posiadał mająteczek
zaraz za granicą, na Litwie. Zdaje się, że Wacław, jako pracownik „dwójki”, przechodził przez zieloną
granicę na Litwę; znał zresztą litewski i w mowie i w piśmie, choć jego matka była Gruzinką,
a ojciec Polakiem. Był to człowiek wybitnie przystojny, o pięknym barytonowym głosie, bardzo
muzykalny, grał zresztą na pianinie. Miał żonę nauczycielkę i dwóch synków, w 1941 roku około
12 – 13-letnich. Kiedy weszli Sowieci, groziła im oczywiście wywózka, przeto potajemnie wyje-
18

chał z Ignalina do Wilna, gdzie klepał biedę jak wielu Polaków. Od czasu do czasu przyjeżdżał
incognito do Ignalina, aby wymienić coś z własnego dobytku na żywność. Dodam, że zawsze
zatrzymywał się u mnie. Podczas jednej z wizyt oświadczył mi, że w bardzo ważnej sprawie chce
się ze mną spotkać kapitan Jerzy Bronikowski, do 1939 roku dowódca kompanii KOP.
Budrecki mieszkał w Wilnie przy ulicy Bobrujskiej, tam też udałem się na umówione spotkanie.
Nie będę owijał w bawełnę, że nasza rozmowa zakończyła się złożeniem przeze mnie przysięgi
AK-owskiej. Owej przysiędze towarzyszyło moje ogromne wzruszenie, połączone jednakże
z przeczuciem ciężaru, jaki musi towarzyszyć konspiracji w tak trudnym, jak Wileńszczyzna,
wielonarodowym środowisku. Mój optymizm wynikał głównie z tego, że nie miałem zobowiązań
rodzinnych (byłem kawalerem) i cieszyłem się sympatią środowiska, w którym pracowałem.
Moje rozterki wyczuwał pewnie kpt. Bronikowski, skoro powiedział:
– Gdybyś wyczuł, że nie dasz rady ugryźć terenu, to odstąp, nie angażuj się, nie narażaj ludzi
i siebie!
Jechałem do Ignalina mocno podekscytowany, droga więc nie dłużyła mi się zupełnie. Jak
tu zacząć? Z kim na początek rozmawiać? Takie myśli przelatywały mi przez głowę. Wiedziałem
jedno: trzeba wszystko przemyśleć na chłodno, mierzyć siły na zamiary! Po dwóch dobach
– przyznaję, że bardzo ciężkich dla mnie – podjąłem pierwsze decyzje. Około kilometra od
„śródmieścia” Ignalina leżała dzielnica Zalesie; wśród kilku willi swoją okazałością wyróżniała
się posiadłość Aleksandra Żełobowskiego, nauczyciela pochodzącego spod miejscowości Widze,
znanej z czasów insurekcji kościuszkowskiej. Żełobowski miał w tym czasie około 50-ciu lat, znał
doskonale w mowie i piśmie język polski, litewski, białoruski i rosyjski. Jako człowiek pogodnego
usposobienia, od lat zasiedziały w tych stronach, cieszył się niekłamanym autorytetem wśród
miejscowej, zróżnicowanej etnicznie ludności. Do wszystkiego podchodził bez emocji, ale kiedy
podjął decyzję, był konsekwentny i wszystko doprowadzał do końca. Znając te jego przymioty
byłem przekonany, że kieruje kroki do właściwej osoby.
19

Bez wstępnych ceregieli, w męskiej rozmowie przekazałem mu swoją konspiracyjną propozycję.
Takiej sceny nie sposób było zapomnieć: oto ten dystyngowany i zawsze opanowany Olek
rzuca mi się w ramiona szlochając, a po chwili składa przysięgę „W obliczu Boga Wszechmogącego...”.
Jak wspaniałym żołnierzem był Żełobowski, miało się wkrótce okazać. Od razu, nie
szczędząc trudów, rzucił się w wir pracy organizacyjnej. Każdą kandydaturę na żołnierza Armii
Krajowej omawialiśmy wspólnie i trzeba przyznać, że nigdy nie zawiodła nas intuicja. Świadczyło
to tyleż o naszym „nosie”, co o jakości tamtejszego społeczeństwa. Nieliczny element polski
w okolicach Ignalina był godnym następcą szlachty zagrodowej, która masowo wstępowała
w szeregi oddziałów Sierakowskiego w okresie Powstania Styczniowego. Dziś trudno dać wiarę
temu, że nie zdarzyła mi się odmowa wstąpienia do AK. Nic zatem dziwnego, ze stąd właśnie
rekrutowała się całość VII Brygady AK.
Następnym żołnierzem mógł być tylko Michał Danilewicz, do wybuchu wojny zawiadowca
odcinka drogowego PKP z siedzibą w Ignalinie. Był on rówieśnikiem Żełobowskiego, a także jego
szwagrem. W czasie okupacji został wyrzucony z rodziną ze służbowego mieszkania i przygarnięty
właśnie przez szwagra.
Przysięgi odbierał przeważnie Żełobowski, gdyż reguły konspiracji nie pozwalały mi na to.
Obowiązywała żelazna zasada: jak najmniej wiedzieć. Siedziba gminy znajdowała się w oddalonych
o 7 km Daugieliszkach. Czwartym żołnierzem został Józef Kątski z rodziny – jakby to można
powiedzieć – ignalińskiej arystokracji. Ojciec Józka zginął w wojnie polsko-bolszewickiej. On
sam miał około 20 lat, był człowiekiem nad wiek zrównoważonym. W niedługim czasie stworzył
pierwszy patrol. Zastępcą Kątskiego został Zenon Winik; w ogóle cały patrol Józka składał się
z rówieśników szkolnych. Niestety Kątski w niedługim czasie zginął śmiercią tragiczną. Pracował
w truście rybnym. Kiedyś przy doczepianiu przyczepy do auta został zmiażdżony. Wielka to była
strata, opłakiwałem ją rzewnymi łzami. Jedynym kandydatem na miejsce Józka mógł być tylko
Zenek Winik, ps Śrut, blondyn o bujnej fryzurze, wysportowany (narty, siatkówka), wychowany
na tutejszych jeziorach. Był odważny do szaleństwa – w jego słowniku nie było słowa strach. Zawsze
szedł tam, gdzie było najniebezpieczniej i może dlatego jego podkomendni byli mu oddani
20

ezgranicznie. Była to grupka kmicicowych zabijaków, ale w najlepszym tego słowa znaczeniu.
Za swoje brawurowe akcje Winik odznaczony został Krzyżem Walecznych (ale o tym później).
Na stacji Ignalino zatrudniony był również Kazimierz Szostak, pracował na stanowisku
zwrotniczego. Miał dwóch synów i dwie córki, z których trójka działała w AK – byli to Maria,
Edward i Stanisław. Właśnie ze Stachem los złączył mnie na wiele lat. Dowiedział się on pewnie
od starszego brata, że w okolicy działa już polska organizacja. Któregoś dnia zaczepił mnie na peryferiach
miasteczka: - Panie Franciszku! Ja wiem, ja czuję to wewnętrznie, że w Ignalinie coś się
dzieje dla Ojczyzny... Pan mnie rozumie, Pan mnie m u s i zrozumieć – ja nie mogę stać z boku,
ja chcę walczyć!... Pan mnie musi przyjąć! - jego głos zdradzał najwyższe podniecenie.
Widząc tak rozentuzjazmowanego młodzieńca – Stachu był przecież z dziesięć lat młodszy
ode mnie (do wybuchu wojny chodził do liceum w Święcianach) - zacząłem go uspokajać
i niebawem rozstaliśmy się; obiecałem mu, że rychło wrócimy do naszej rozmowy. Rzecz prosta,
nie wolno mi było zlekceważyć takiego zapału, niezwłocznie więc przeprowadziłem rozmowy
z Olkiem Żełobowskim i Edkiem Szostakiem, a po kilku tygodniach osobiście odebrałem Stachową
przysięgę. Czy już wtedy miałem świadomość, że przyjmuję w nasze szeregi prawdziwy skarb,
najdzielniejszego z dzielnych, późniejszego mego adiutanta i kawalera Krzyża Walecznych?!
W niedługim czasie Stachu zorganizował kolejny patrol; jakby dla kontrastu w stosunku
do ludzi Winika, żołnierze Szostaka byli prawdziwymi intelektualistami. Stanisław Szostak był
nieodrodnym synem Wileńszczyzny – kto nie poznał tych ludzi, nie do końca zrozumie, o czym
teraz mówię! Fizyczną urodę oraz lotność intelektu łączył z wielką pogodą ducha, z której wypływała
też łatwość nawiązywania serdecznych, partnerskich stosunków z ludźmi. Dziś, kiedy
wspominam początki naszej znajomości, napływają do mnie także ciemne wspomnienia z lat
powojennych. Po tzw. wyzwoleniu Stachu jako oficer do specjalnych poruczeń kpt. Jerzego Łozińskiego
w ostatniej Komendzie Wileńskiej został aresztowany i skazany na 15 lat więzienia;
przetrzymał katusze i okrucieństwa stalinowskiego „wymiaru sprawiedliwości”, które przerwała
dopiero amnestia 1956 roku. Przy tej okazji pokuszę się o jeszcze jedną – niestety – gorzką uwagę:
mało kto zatrzymuje się myślą nad tym, kto komu udzielał tej „amnestii”, wszak to nowa ekipa,
trochę tylko mniej krwiożerczych i dotąd odsuwanych od władzy komunistów, łaskawie wypuszczała
z więzień najwspanialszych Polaków, niezłomnych synów Najjaśniejszej Rzeczpospolitej,
którym owi degeneraci spod znaku PPR (a potem PZPR), w „nagrodę” za sześcioletnią walkę
z niemieckim najeźdźcą, zgotowali los banitów, po prostu łownej zwierzyny.
Niemniej jednak, dzięki tej amnestii tysiące żołnierzy Polski Podziemnej ujrzało wtedy polskie
niebo nad głowami, wiem coś o tym! Stanisław Szostak ukończył przerwane aresztowaniem
studia; mieszka w Warszawie, udziela się wraz ze swą żoną Alicją, też zresztą żołnierzem AK
z Okręgu Kieleckiego, w środowiskach katolickich. Utrzymujemy stały serdeczny kontakt mimo
sporego oddalenia i niełatwych przecież PRL-owskich czasów.
* * *
Pozostałe, podlegające mi patrole stworzyli ppor. rez. WP Stanisław Korybutiak, ps. Korab
(w Łabuńcach, około 10 km na północ od Ignalina) oraz w nieodległych stamtąd Kajryszkach
– Wiktor Kluk. To był wzorowy, gospodarujący na jakichś 20 ha (nie licząc jezior) gospodarz,
noszący się z godnością posiadacz pięknego dworku i sporej biblioteki; sąsiedzi-Litwini przychodząc
tam zdejmowali czapki... Czytelnik zauważa z pewnością, że delektuję się opisem tych ludzi,
ale niewielu później spotkałem wspanialszych! Właśnie pochodzący z tego patrolu Stanisław Śliwa,
kombatant kampanii 1920, pochwalił mi się, że może nawiązać kontakt z oddziałem opozycyjnym
wobec Armii Czerwonej (?). Uznałem to za prowokację sowieckiej „razwiedki”, ale mimo
mojego ostrzeżenia, by uchodził wraz z rodziną, Śliwa zniknął bez śladu. Zapewne powiększył
armię polskich łagierników.
21

22
Stopniowo rodziła się nasza konspiracyjna siatka. Działania szły w różnych kierunkach.
Prowadziliśmy małą dywersję, działał nasłuch radiowy realizowany przez Edwarda Szostaka
i jego żonę Genowefę. Radio ukryte było w pniu służącym do rąbania drew na opał. Na linii kolejowej
działał dyżurny ruchu Wktor Kozłowski, ps. Dunin; hojną ręką sypał piasek do maznic wagonowych,
co po kilkunastu kilometrach skutkowało zatarciem panewek i wyłączeniem wagonu
ze składu pociągu. Ten proceder stosowali wszyscy Polacy pracujący w niemieckich kolejach.
Opatrzność pozwoliła mi spotkać na swej konspiracyjnej drodze wspaniałego człowieka,
jakim był Józef Adamowicz ps. Szperacz. Pseudonim pasował do niego jak ulał; ten łagodny człowiek
o błękitnych oczach, rumianej twarzy i sumiastym wąsie polskiego szlachciury znał powiat
święciański jak własną kieszeń. Osiadł w Ignalinie po tym jak musiał uciekać przed Sowietami
ze swojego dworku na Białorusi. Szczęśliwie udało mu się w tej ucieczce ocalić piękną, rasową
klacz z ładnym wozem, którym przemierzyliśmy z Józiem powiat święciański wzdłuż i wszerz.
Szperacz miał „węch” do wyszukiwania broni. Instynkt go nigdy nie mylił i zawsze wracaliśmy na
melinę z łupem. W terenie znajdowała się broń dwojakiego pochodzenia; ukryta przez żołnierzy
polskich pod koniec kampanii wrześniowej oraz porzucona przez Armię Czerwoną uciekającą
przed Niemcami po 22 czerwca 1941 r. Nie muszę dodawać, że w warunkach okupacji broń była
na wagę złota i stanowiła dumę każdego żołnierza AK. Nasze łowy postępowały tak pomyślnie,
że kiedyś na odprawie kpt. Janusz, dowódca obwodu, zwrócił się do dowódcy sąsiedniego
Ośrodka Dywersyjnego Nr 24: „- Słuchaj, Chabina wybierze Ci całą broń, jaka znajduje się na
Twoim terenie!...” Ten niewątpliwy komplement pod mym adresem w istocie należał się Józiowi
Adamowiczowi. (cdn.)
[całość opracował Marek Rapnicki]