11.07.2015 Views

мяктябдя коррупсийайа гаршы тярбийя имканлары

мяктябдя коррупсийайа гаршы тярбийя имканлары

мяктябдя коррупсийайа гаршы тярбийя имканлары

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙАТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЦмумтящсил вя али мяkтябляр цчцнметодиk вясаит


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙАТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЫСБН 9952243608-4Мцасир Тящсил вя Тядрися Йардым Мяркязи2007


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 3ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙАТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЦмумтящсил вя али мяkтяблярцчцнметодиk вясаитМЦАСИР ДИДАКТИКАЛАР МЯРКЯЗИ


4 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫУДК 37.035Ан-143Спонсорлар:Литва АчыгЪямиййятФондуЛитвадаДанимаркаКраллыьыСяфирллийиТящсилдяДяйишикликФондуБирляшмишМиллятлярТяшкилаты ИнкишафПрограмыЛитваРеспубликасыЩюкумятиЛайищяляр цзря партнйорлар:ЛитваРеспубликасыХцсуси ТящгигатХидмятиЛитваРеспубликасыТящсил вя ЕлмНазирлийиТранспаренъйИнтернатионалЛитва бюлмясиЦз габыьынын дизайны: Алвидас ЛадигаМакет: Рокас ЭелажусЦз габыьында - 9-ъу синиф шаэирди Одетта Петравичутенин рясмиТяръцмя вя редактя: Хавяр ГамбайзадяНяшриййат: АмиБи© Литва Республикасы Тящсил вя Елм Назирлийи, 2006© Мцасир Дидактикалар Мяркязи, 2006© АмиБи, 2007


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 5МЦНДЯРИЪАТЭИРИШЦмумтящсил мяктябляриндя коррупсийайа гаршы тядгигатларЭИРИШГЫСАЪА КОРРУПСИЙА ЩАГГЫНДАКоррупсийа нядир? ............................................................................13Коррупсийанын формалары...................................................................14Коррупсийанын “лещиня” вя “ялейщиня” дялилляр .................................14Коррупсийаны доьуран нядир? ............................................................16Коррупсийайа гаршы стратеэийалар .......................................................17МЯКТЯБДЯ КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИМКАНЛАРЫКОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯЩСИЛДЯ ИСТИФАДЯ ЕДИЛЯН ЯСАСМЯФЩУМЛАРМЯКТЯБДЯ КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯНИН МЯЬЗИДар вя эениш (kонтеkстуал) йанашма .................................................25Коррупсийайа гаршы тяdrisин ясас мювзулары.......................................25Коррупсийайа гаршы тярбийянин интеграсийа едилмиш програмы...............26Интеграсийа едилмиш програм нцмуняси..............................................27МЯКТЯБДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯRБИЙЯСИНЯ ДАИР ДИДАКТИКМЯСЛЯЩЯТМялуматландырма ............................................................................30Мцнасибятин ашыланмасы ....................................................................30Мцнасибятин дяйишдирилмяси ..............................................................31Яхлаги вя kонвенсионал (яняняви) мювгеляр.....................................32Коррупсийайа гаршы фярди програмын щазырланмасы ..............................35МЯКТЯБДЯ МЦХТЯЛИФ ФЯНЛЯР ЧЯРЧИВЯСИНДЯ КОРРУПСИЙАЙАГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ПРГРАМЫНЫН ТЯТБИГ ЕДИЛМЯСИНЯ ДАИРНЦМУНЯЛЯРТарих ...............................................................................................38Вятяндашлыг тярбийяси, политолоэийа ...................................................54Етика, психолоэийа, дин ....................................................................74ЯЛАВЯЛЯРТянгиди тяфяккцр инкишафы схеми цзря мятнлярля ишя неъя щазырлашмаг олар? ....101ЯДЯБИЙЙАТ ВЯ ДИЭЯР МЯНБЯЛЯРАли мяктяблярдя коррупсиyанын тядгигиЮН СЮЗКоррупсийа феномени .....................................................................108Йоланта ПилипонитеАли тящсил системиндя коррупсийанын таксономийасы ..........................129Наталийа Румйантсева


6 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЛитва али мяктябляриндя коррупсийа:нязяр нюгтяляри, проблемляр, щялл йоллары .........................................142Тадас ТамошунасКОРРУПСИЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯНИН ТЯДРИС ПРОГРАМЛАРЫНАИНТЕГРАСИЙАСИКоррупсийа девиасийа формасы кими .................................................148Сосиал тяшкилат курсу модулу .........................................................148Тадас ТамошунасКоррупсийа вя щцгуг .....................................................................150Щцгуг ясаслары курсу модулу........................................................150Чинтаре ШатенеЯСАС МЯФЩУМЛАР ЛЦЬЯТИМяктябдя мяняви тярбийя вя антикоррупсийа тящсили.........................166


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 7ЭИРИШИки щиссядян ибарят olan bу китабa 2005-ъи илдя Литва дилиндя йазылмыш вя чап олунмушвя цмумтящсил вя али мяктяб мцяллимляри цчцн нязярдя тутулмуш методик ишлярдахилdir.Биринъи щисся - “Цмумтящсил мяkтяблярдя kоррупсийайа гаршы тярбийя имканлары:методик вясаит” - коррупсийайа гаршы тярбийяни юз фянляри цзря програмлара дахил етмякистяйян вя буну етмяйя имканы олан мцяллимляр цчцндцр. Бунун цчцн тарих, вятяндашлыгтярбийяси, етика, дин дярсляри яла йарайыр. Ядябиййат вя дил дярсляриндя дя мцнасибмювзулардан истифадя етмяк олар. Китабын биринъи щиссясиндя мцяллимляр ялавя саат айырмадан,мювъуд програм, дярслик вя методик вясаитлярдян истифадя едяряк буну щяйатакечирмяк цсуллары щаггында мяслящят тапа билярляр.Икинъи щисся - “Ali мяkтяблярдя kоррупсийанын тядгиги: бахышлар, проблемляр, щяллинмцмкцн йоллары” - тядрис програмлары, тядрис едилян фянлярин мювзулары коррупсийащаггында мялуматын йайылмасы вя коррупсийайа гаршы тярбийя, коррупсийа ялейщиня мцнасибятинашыланмасы, фяал вятяндаш мювгейи вя иътимаи дяйярляри олан шяхсиййятин йетишдирилмясицчцн йарайан али мяктяб, университет мцяллимляри цчцн нязярдя тутулуб. Бущиссядя коррупсийайа гаршы тярбийянин бу мягсядля узлашан тядрис модуллары вя програмларынаинтеграсийасы, щабеля коррупсийайа гаршы айрыъа тядрис курсунун щазырланмасынцмуняляри тяклиф едилир.Бу китабда щямчинин мцзакиря едилян мясяляляри вя ясас мяфщумлары даща йахшыанламаьа кюмяк едян нязяри материал тягдим едилир. Бурада щям дя апарылмыш тядгигатларынматериаллары, ялавя мянбяляр вя ядябиййат эюстярилир.Китаб билаваситя тядрисля мяшьул олан мцяллимляр тяряфиндян ишляниб. Бурада тягдимедилян бцтцн нцмуняляр мяктяб синифляриндя вя тялябя аудиторийаларында сынагданкечиб.Хариъи иш йолдашларымызын коррупсийайа гаршы тярбийяйя вя Литванын бу сащядя тяърцбясиняэюстярдикляри бюйцк мараг китабын тяръцмясиня сябяб олду.Китабын тяртибчиляри спонсорлара - Литвада Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилаты ИнкишафПрограмына, Литва Республикасы Хцсуси Тящгигат Хидмятиня, Ачыг Ъямиййят ИнститутуРЕ: ФЫНЕ програмына, бу китабын щазырланыб ишыг цзц эюрмясиня кюмяк едян бцтцнадамлара миннятдарлыг билдирирляр.Цмид едирик ки, башга юлкялярин мцяллимляри бу китабда онлара ямяли кюмяк едянвя юлкяляриндя коррупсийайа гаршы тящсилин эенишляндирилмясини стимуллашдыран фикирляр вяфайдалы нцмуняляр тапаъаглар.ДАЙВА ПЕНКАУСКЕНЕ


8 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 9Цмумтящсил мяктябляриндя коррупсийайа гаршы тядгигатларМетодиk вясаит


10 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫBu metodik vяsait“Тящсил kоррупсийа ялейщиня” (2002-2003) вя“Коррупсийайа гаршы тярбийя програмларынын тяkмилляшдирилмяси вя йайылмасы”(2004) layihялярi материаллары яsasыnda тяртиб едилибMяслящятчиляр:Арне Ниелсен, ПЛС Рамбoлл Манаэемент, ДанимаркаЕвалдас Баконис, Тящсил Инкишафы МяркязиДр. Ваива Ваиъекаускиене, Тящсил Инкишафы МяркязиАртурас Палиушис, Литва Республикасы Хцсуси Тящгигат ХидмятиАида Мартинкениене, Литва Республикасы Хцсуси Тящгигат ХидмятиМетодик вясаитин тяртибчиляри:Евалдас Баконис, Тящсил Инкишафы МяркязиДр. Ваива Ваиъекаускиене, Тящсил Инкишафы МяркязиДаива Пенкаускиене, Мцасир Дидактикалар Мяркязи


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 11ЭИРИШБу методиk вясаит ня цчцн щазырланмышдыр?Бу методik vяsait “Тящсил kоррупсийа ялейщиня” вя “Коррупсийайа гаршы тярбийяпрограмларынын тяkмилляшдирилмяси вя йайылмасы” layihялярi материаллары яsasыnda йарадылмышдыр.Бу лайищяляр 2002-2006-ъы илляр язиндя щяйата кечирилян Литва РеспубликасыКоррупсийа Ялейщиня Милли Програм чярчивясиндя апарылмышдыр. Литва РеспубликасынынСейми Коррупсийа Ялейщиня Милли Програмын щяйата кечирилмяси цчцн нязяrдя тутулантядбирляри тяшкил етмяйи Щюкумятя вя Хцсуси Тящгигат Хидмятиня щяваля етмишди(2002). Бу програмда Литва Республикасынын бир сыра назирликляри, Литвада ЪинайяткарлыьынГаршысы Алынмасы Мяркязи, ПЩАРЕ експертляри иштирак едирляр. Програмын ясас мягсяди- ъямиййятин маарифляндирилмяси, щабеля коррупсийа ялейщиня фяалиййят вя превентивтядбирляр щаггында мялуматын йайылмасыдыр.Бир гайда олараг щесаб едилир ки, башга гярб юлкяляриня нисбятян пост-коммунистюлкяляриндя коррупсийа даща актуал проблемдир. Коммунист системляриндя коррупсийабирляшдириъи гцввя ролуну ойнайыр, клептократийа вя сифаришчилик ися норма щесаб едилирди.Беля давраныш адятляри вя дцшцнъя стереотипляри демократик дювлятлярин вя азад рягабятяясасланан юзял игтисадиййатын йаранмасына янэял тюрядир. Коррупсийа иля баьлыъинайятлярин мцряккяблийи вя юзцнямяхсус ъящятляриня эюря 1997-ъи илин пайызындаЛитвада коррупсийа иля мцбаризя апармаг цчцн хцсуси идаря - Хцсуси Тящгигат Хидмяти(ХТТ) йарадылмышды.Литва Республикасы Сейми тяряфиндян тясдиг едилмиш Коррупсийа Ялейщиня МиллиПрограмы тядбирляринин мягсяди тякъя ъинайятлярин ачылмасы дейил. Коррупсийанын гаршысыалынмасы вя ъямиййятин маарифляндирилмясиня дя бюйцк диггят йетирилир. Програм янваъиб вязифяляриндян бирини беля эюрцр:“Коррупсийа тязащцрляриня дюзцлмязлийи щяр вяъщля дястялямяк, бу мягсядлягейри-щюкумят тяшкилатлары вя кцтляви информасийа васитяляри иля сых ямякдашлыгетмяк, хцсуси тядрис програмлары йарадыб маариф вя тящсил системиндятятбиг етмяк”.Програмын щяйата кечирилмяси цчцн тядбирляр планы коррупсийайа гаршы тярбийя цзряметодик мяслящятляр лайищясинин щазырланмасы вя бу методик мяслящятлярин тятбигедилмясини нязярдя тутур.Цмумтящсил мяктяблярин коррупсийайа гаршы маарифляндирмядя иштиракыnы ЛитваРеспубликасы Сейми тяряфиндян гябул едилмиш Коррупсийанын Гаршысы Алынмасы ЩаггындаЛитва Республикасы Ганунунун (2002) 10-ъу Маддяси дя нязярдя тутур:“1. Ъямиййятин коррупсийайа гаршы маарифляндирилмяси шяхсиййятин мянявиййатыныйцксялтмяк, вятяндашлыг щисслярини ашыламаг, ъямиййят вя Литвадювляти гаршысында шяхси щцгуг вя ющдяликлярини анлатмаг, щабеля коррупсийанынгаршысы алынмасы цчцн апарылан тядбирляри щяйата кечирмяк мягсядиля ъямиййятинмялуматландырылмасынын тяркиб щиссясидир.2. Ъямиййятин коррупсийайа гаршы маарифляндирилмяси щазырланмыш тядриспрограмларына ясасян нювцндян вя сявиййясиндян асылы олмайараг бцтцн


12 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫцмумтящсил мцяссисяляриндя, кцтляви информасийа васитяляри йолу иля, щабелябашга цсулларла апарылыр.”Методик материалларын щазырланмасында цмумтящсил мяктябляр фяал иштирак едибляр.Лайищядя иштирак цчцн мцсабигя елан едиляндян сонра 70-дян артыг мяктяб иштирак етмякарзусуну билдирди. Бунлардан 11 мяктяб командасы сечилди ки, бунларын тяркибиндяпсихолоэийа, етика, тарих, политолоэийа вя вятяндашлыг тярбийяси мцяллимляри вар иди. Лайищяиштиракчылары коррупсийа ялейщиня мяшьялялярдя алдыглары биликляри вя сынагдан кечмишцсуллары юз дярсляриндя вя тярбийя ишляриндя тятбиг едиб. 2004-ъц илдян ися лайищядяиштирак етмямиш мцяллимляр цчцн ихтисасартырма семинарлары тяшкил едилмяйя башланды.Бу методиk вясаитдян неъя истифадя етмяk олар?Vяsaitin йарадыъылары цмид едирляр ки, бу няшр коррупсийайа гаршы маарифляндирмяфяалиййяти иля мяшьул олмаг истяйян мцяллимляря “коррупсийа” анлайышынын юзц щаггында,коррупсийайа гаршы тярбийяни тядрис фянляриня вя мяктябдянкянар фяалиййятя интеграсийаетмяк имканлары щаггында даща чох билик топламаьа имкан веряъяк, юлкянин иътимаищяйаты иля даща фяал шякилдя марагланмаьа вя щамымыз цчцн ящямиййятли мясялялярщаггында юз вятяндашлыг мювгелярини даща фяал вя ясасландырылмыш гайдада билдирмяйявадар едяъяк. Дярсдя вя ялавя тядрис чярчивясиндя апарылан тядбирлярин практикинцмуняляри коррупсийайа гаршы тярбийянин мяьзини, бу цсулларын тятбиг едилмяси имканларыныдаща йахшы анламаьа кюмяк едяъяк.Даща ятрафлы мялумат алмаг истяйянляря ялавя материаллар, мянбяляря истинад, Интернетсящифяляри тяклиф едилир. “Цмумтящсил мяkтяблярдя kоррупсийайа гаршы тярбийяимканлары” ихтисасартырма програмы иля мараглананлар ашаьыдакы цнванда йерляшян МцасирДидактикалар Мяркязиня мцраъият едя билярляр: Студентu 39-401, ЛТ-08106 Вилниус;тел./факс (+370 5) 275 14 10; емаил: даива.дъвпу.лт; щттп://www.vpu.lt/sdc


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 13ГЫСАЪА КОРРУПСИЙА ЩАГГЫНДАКоррупсийа щаггында чох данышылыр, амма иътимаи фикир вя йа кцтляви информасийаваситяляри тяряфиндян коррупсийа кими гялямя верилян щалларын щеч дя щамысы сюзцн яслмянасында коррупсийа дейил. Диэяр тяряфдян, коррупсийа щеч дя щямишя ъинайят кими танынмыр.Бязян ися korrupsiyanын сябябляри, илкин шяртляри, нятиъяляри вя она гаршы мцбаризящаггында сятщи дцшцнъя дя мювъуддур. Буна эюря мцяллимляр коррупсийайа гаршытярбийяйя башламагдан юнъя коррупсийанын бир феномен кими мянасыны юзляри цчцнайдынлашдырмалыдыр.Коррупсийа нядир?Вахт вар иди ки, “коррупсийа” сюзц даьылма вя яхлаги тяняззцл мянасыны дашыйырды.Бу эцн онун гыса тярифи шяхси файдаланма мягсядиля иътимаи вязифядян суи истифадядир.КГМП коррупсийайа “дювлят гуллугчусу вя йа буна бярабяр статуслу шяхсин юзц вяйа диэяр шяхсляр цчцн газанъ мягсяди эцдяряк вя беляликля башга шяхслярин вя дювлятинмарагларына хялял эятиряряк она верилян сялащиййятя вя йа гябул едилмиш етикастандартларына уйьун олмайан щяр щансы давранышы вя йа беля давранышы тяшвиг етмяси”кими тяриф верир.Коррупсийанын бир чох тярифи мювъуддур вя бу феномен щаггында тясяввцрляр дяйишдикъяонлар да даим дяйишир. Буна эюря, коррупсийаны онун тярифи иля дейил, онун хцсусиййятлярииля мцяййянляшдирмяк даща асандыр. Коррупсийанын мцхтялиф тярифлярининмцгайисяси эюстярир ки, коррупсийа кими гиймятляндирилян ямялляр адятян ашаьыдакыелементлярдян ибарятдир:1. ъямиййятя аидиййаты олан гярарлар гябул етмяк сялащиййяти (эцъц) олан шяхс;2. гярарвермяни тянзимляйян ганун нормалары (ганунвериъилик, принсипляр, мейарлар,цсуллар);3. юз мянафеляриня уйьун гярарын гябул едилмясиндя мараьы олан шяхс вя йашяхсляр;4. гярар гябул едянля щямин гярарда мараьы олан шяхс вя йа шяхсляр арасында щярики тяряф цчцн сярфяли мцбадиля;5. гярарвермя нормаларынын позулмасы, ъямиййятя вурулан зийан [Ван Дуйне,2001:74-76]Башга сюзля, коррупсийа, ядаляти позараг гярарларын алынмасы вя йа сатылмасыдыр.Ядалятсизлик йа гануни (йазылы норма позулурса) вя йа яхлаги форма (мцяййян давранышстандартлары мювъуд олмаса беля саьлам дцшцнъя ямялин ядалятсизлийиня дялалят едирся)ала биляр.Йухарыда верилян тярифляря мцвафиг олараг йалныз о гярарлар коррупсиондур ки, дювлятгуллугчулары вя сийасятчиляр тяряфиндян “сатылыр”, коррупсийанын юзц ися йа дювлят вяйа сийаси ола биляр. Яслиндя, коррупсийа гейри-щюкумят секторунда да баш веря биляр вяъямиййятин марагларыны поздугда ъинайят щесаб едилир.


14 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫКоррупсийанын формаларыСатылмыш гярарлар бир чох мцхтялиф мясяляляря тясир едя билир (хидмятлярин эюстярилмяси,иъазя вя визаларын верилмяси вя бунун асанлашдырылмасы; ишя гябул едилмя вя ишчиляринирялилямяси; ганунларын гябул едилмяси; ъязанын ляьв едилмяси; ъинайятин юрт-басдыр едилмяси;мцкафатландырылма вя диэяр мадди цстцнлцкляр; грантлар; дювлят гярарлары; мяхфимялуматын верилмяси; верэилярдян азад едилмя вя с.). Беля гярарларын явязи бир чох мцхтялифформаларда тяклиф едиля биляр, йяни коррупсийанын бир чох формасы вар вя бунлары тяснифетмяк чятиндир. Бу иши чятинляшдирян бир дя одур ки, мцхтялиф юлкялярдя мцхтялиф ъинайятляркоррупсийа щесаб едилир (бурада йягин ки, рцшвятхорлуг истисна тяшкил едир). Мцхтялифюлкялярин ганунвериъилийиня дахил едилмиш коррупсийа ъинайятляри ашаьыдакылардыр:1. рцшвят алма, истямя вя вермя;2. дювлят ямлакындан суи истифадя вя йа онун мянимсянилмяси;3. мяхфи дювлят мялуматындан ганунсуз истифадя;4. вязифядян суи вя йа шяхси мянафе цчцн истифадя;5. сечкилярин сахталашдырылмасы вя йа сечкилярин эедишиня мцдахиля;6. сахта мялуматын йайылмасы вя йа мцстянтигляри алдатмаг мягсядиля сахта мялуматынверилмяси;7. ганунсуз варланма;8. дювлят сифаришляри базарынын позулмасы вя йа она мцдахиля;9. дювлят гуллугчуларынын ляйагятсиз давранмасы щаггында мялумат веряншяхслярин ъязаландырылмасы;10. вязифялярин йериня йетирилмямяси;11. дювлят хидмятиня зяряр эятирмя [Эроссе, 2000].Коррупсийа цчцн мювъуд гарма-гарышыг имканлар сырасыны тясниф етмяк тяшяббцсциля П. Ван Дайне онлары секторлара бюлцм системини тяклиф етмишдир [Ван Дайне,2001:76]. Бу систем эюстярир ки, коррупсийа цч секторун (дювлят, юзял вя сийаси) щамысында,щабеля онларын арасында да мцмкцндцр:Дювлят секторуЮзял секторСийаси секторДювлят сектору Юзял сектор Сийаси секторБу тяснифата ясасян алты ъинайят групу мцмкцндцр. Ейни ъинайят формасы (мясялян,рцшвят) щяр групда баш веря биляр.Коррупсийанын “лещиня” вя “ялейщиня” дялиллярКоррупсийа нятиъяляринин илк системли арашдырмаларындан чох вахт кечмяйиб. Яввяллярбязи игтисадчы вя сийасятчиляр коррупсийанын файдалы олмаьыны дейирдиляр, она эюряки о:


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 15• дювлят машыны механизмини йаьлайараг гярарвермяни сцрятляндирир вя беляликляигтисади сямярялилийи артырыр;• вахта гянаят едир вя “вахт пулдур”са, пула да гянаят едир;• азад базар рягабяти принсиплярини дювлят гярарлары сащясиня кечирир, она эюряки, щяр щансы дювлят гярарынын гябул едилмясиндя рягабят едяркян щяр щансыширкятин тяклиф етдийи рцшвятлярин мигдары онун эцъцня дялалят едир;• дювлят гуллугчуларынын ашаьы маашларыны мцвазинятляндирир вя беляликля бцдъявясаитляриня гянаят едир.Бунунла беля коррупсийа нятиъяляриня, онун мцхтялиф юлкялярдя сявиййясиня вя буюлкялярин игтисадиййатына даща йахындан баханда ъямиййят щяйатынын бир сыра сащяляриндякоррупсийанын ойнадыьы мянфи ролу эюрмяк олар.Игтисадиййата тясир:• коррупсийалы дювлятлярдя ишэцзар даиряляр вясаитляринин бир щиссясини коррупсийайаайырмалы олурлар ки, бу да сярмайялярин вя цмуми милли мящсулун азалмасынаэятирир;• коррупсийа азад рягабяти мящдудлашдырараг ян бюйцк зийаны кичик ширкятлярявурур;• рягабят азалдыгъа малларын вя хидмятлярин кейфиййяти ашаьы дцшцр;• дювлят эялирляри ашаьы дцшцр, кюлэя игтисадиййаты ися инкишаф едир;• коррупсийайа йол верилян йерлярдя дювлят мямурлары ашаьы мааш алыр, бунунлабеля бцдъя хяръляриня гянаят едился дя, ади вятяндашлар онлара юз ъибляриндянрцшвят вермяли олурлар;• хариъи сярмайячилярин беля дювлятя инамы аз олур вя онларын юлкя игтисадиййатындапайы азалыр.Дювлят идарячилийиня тясир:• дювлят сярмайяси азалыр вя дювлят сифаришиля йериня йетирилян ишлярин сямярялилийиашаьы дцшцр;• щюкумятин фяалиййят сащяляри вя мясряфлярин структуру дяйишя билир - рцшвятхордювлят мямурлары даща йцксяк эялирляр тямин едян лайищяляря цстцнлцкверир;• коррупсийалы щюкумят зяиф вя тязйигя мяруздур;• дювлят мямурларынын худбинлийи дювлятин ещтийаълары щаггында стратежи дцшцнмяйикюлэядя гойур, буна эюря дя игтисади вя сосиал проблемляря лазыми диггятйетирилмир;• дювлят хидмятляринин кейфиййяти ашаьы дцшцр.Сосиал-сийаси нятиъяляр:• рцшвятхор сийасятчиляря вя дювлят мямурларына инамы олмайан вятяндашлардювлятя дя инамларыны итирир;• иътимаи фяалиййятдя иштирак вя демократик гурумларын ишиня мараг азалыр;


16 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• автократик идеолоэийалар даща популйар оланда сийаси рягабят азалыр;• сосиал эярэинлик артыр вя дювлятин сийаси стабиллийи зяифляйир.Коррупсийаны доьуран нядир?Коррупсийанын ясас сябяби инсан тамащкарлыьыдыр. Буна эюря биз коррупсийаны давранышынмцстясна вя йа патоложи формасы кими гиймятляндиря билмярик: бизим щамымызвя щяр биримиз юз марагларымызы эцдмяйя мейллийик. Истещлакчы мейлляри эенишляндикъявя шяхси фираванлыг ялдя етмяк щявяси ъямиййятин рифащындан даща цстцн йер тутдугъавя йа бу анлайыш тамамиля йаддан чыхарылдыгъа коррупсион шякилдя давранмаг тамащыартыр. Буна эюря сийасятчиляр вя мямурлар юз вязифяляриндян шяхси фираванлыглары цчцнистифадя етмяйя башлайыр. Буну мцшащидя едян эянъляр дювлят гуллуьуна ялвяришли вяъялбедиъи щяйат тярзи кими бахырлар. Истещлак мейлли ъямиййят коррупсийа галмагалларынданщиддятлянир, амма бу щиддят икили характер дашыйыр: коррупсийа фактынын юзцндян киминсяварланмасы даща чох щиддят доьурур.Бунунла беля, инсан тябиятинин щяр йердя ейни олмаьына бахмайараг ъямиййятляринкоррупсийа сявиййяси мцхтялиф олур. Коррупсийанын сявиййяси ъямиййятин мядяниййяти,менталитети вя яняняляри иля баьлы ола биляр. Мясялян, щесаб едилир ки, коррупсийабяла кими протестант ъямиййятляриндя даща асан дярк едилир, она эюря ки, протестант етикасындаиътимаи вя фярди дяйярляр айдын фяргляндирилир. Коррупсийанын демяк олар ки, гануниляшдирилмишолдуьу ъямиййятлярдя, мясялян, щимайячилийин бирляшдириъи гцввя ролунуойнадыьы коммунист системляриндя, щяйат вя дцшцнъя тярзиндя вярдишляри дяйишмякдаща чятиндир. Иътимаи инкишаф сявиййяси ашаьы олан вя вятяндаш дяркетмяси йетишмямишюлкялярдя коррупсийа даща асан кюк салыр.Коррупсийаны тюрядян вя ону сахлайан бир сыра сосиал вя игтисади амилляр вардыр: зяифигтисадиййат, иш йерляринин чатышмазлыьы, дювлят бцдъясинин зяиф идаря едилмяси, даща эцълцхариъи дювлятлярин вя корпорасийаларын мцдахиляси. Дювлят мямурларынын дцшкцнлцйцняашаьы маашлар, даща йцксяк вязифяйя кечирилдикдя иш кейфиййятинин нязяря алынмамасы,тяшкилат мягсядляринин айдын олмамасы, щабеля мцдирлярля онларын табечилийиндя оланишчиляр арасында бяргярар олмуш щимайячилик гайдасы сябяб ола биляр. Мцдириййятин узунмцддят вязифядя галмасы вя щакимиййятин шяхсляндирилмяси ясасында гурулмуш идарячилийинашаьы сявиййяси, нязарят вя щесабатын зяифлийи, гярар гябул едилмя гайдаларынын чатышмазлыьыбеля мцнасибятляря кюмяк едир. Бундан башга, вязифяли шяхсин нязарятиндяолан немятлярин щяъми ня гядяр чох оларса вя бунларын пайланмасы ня гядяр эизли вямонополист цсулла апарыларса, коррупсион давраныш ещтималы о гядяр йцксяк олар.Коррупсийанын сявиййяси щям дя щцгуг системинин камиллийиндян асылыдыр. Анлашылмаз,зиддиййятли вя даим дяйишдирилян ганунвериъилик, сявиййясиз мящкямяляр, шащидляринмцдафияси програмларын чатышмазлыьы вя бунунла баьлы щцгугмцдафия органларынаетимадсызлыг коррупсийайа кюмяк едир. Буна эюря щцгуг вя демократийанын гядимяняня ясасында гурулдуьу вя дювлятчилийи чохдан формалашмыш дювлятлярдя коррупсийанынсявиййяси даща ашаьы олур.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 17Коррупсийайа гаршы стратеэийаларСон заманлар демократик юлкялярдя коррупсийайа гаршы йюнялмиш иътимаи-сийаси тяшяббцслярининсайы артыр. Транспаренъй Интернатионал тяшкилаты мящз коррупсийайа гаршымцбаризя апармаг цчцн йарадылмышдыр. Бу тяшкилат мцхтялиф дювлятлярдя коррупсийа сявиййясининтядгиги, щабеля коррупсийайа гаршы стандартларын щазырланмасы вя тяблиьи илямяшьул олур. Коррупсийайа гаршы тядбирляр Дцнйа Банкы, Бейнялхалг Валйута Фонду,Авропа Игтисади Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилаты (ОЕЪД), Авропа Иттифагы, БирляшмишМиллятляр Тяшкилаты тяряфиндян дястяклянир. Литва Республикасында коррупсийайа гаршымцбаризя апаран ясас орган, 1997-ъи илин сонларында тяшкил едилмиш Литва РеспубликасыХцсуси Тящгигат Хидмятидир.Коррупсийа сявиййясинин ашаьы салынмасы чятин вя аьыр просесдир. Бир щалда ки, коррупсийаныдоьуран зяиф игтисади сийасят, ъямиййятин тящсил сявиййясинин ашаьы олмасы, вятяндашъямиййятинин зяифлийи, дювлят органларынын щесабатвермя чатышмазлыгlары, йерлиадятляр вя с. бир-бириля баьлы олан вя йа олмайан сябябляр ола биляр, коррупсийайа гаршымцбаризя мцхтялиф тядбирляр комплекси ясасында гурулмалыдыр. Ня гядяр ки, коррупсийасистем характер дашыйыр, коррупсион вязифяли шяхслярин ъязаландырылмасы садяъя олараг бирнечя “гапазалты”нын ачыг мцщакимясиня чеврилир, бахмайараг ки, бир чох башгалары ъязаданбойун гачыра билсяляр дя, онларын ейни дяряъядя эцнащкар олмаглары щамыйа бяллидир.Мцяййян дювлятдя коррупсийаны дястякляйян вя она кюмяк едян сябябляри нязяряалмаг шяртиля коррупсийайа гаршы стратеэийалар бир сыра мцхтялиф тядбирлярдян ибарят олабиляр, мясялян:• дювлят мямурларынын ишя гябулу вя вязифя ирялиляйиши цчцн айдын мейар вягайдаларын тясдиг едилмяси;• ъямиййят вя дювлят цчцн ящямиййятли вя бцтцн вятяндашларын рифащына йюнялмишвя ядалятя ясасланан гярарларын гябул едилмяси цчцн айдын (шяффаф)гайдаларын тясбит едилмяси;• сийаси вязифялярля дювлят вязифяляринин айрылмасы, йерли юзцнцидаря гуллугчуларынынсийаси партийалары тямсил етмяйинин гадаьан едилмяси;• йерли юзцнцидаря гуллугчуларын тиъарят фяалиййяти иля мяшьул олмаьынын гадаьанедилмяси;• сийаси партийаларын эялир вя хяръляринин шяффафлыьы вя ганунилийи тяляби;• сийасятчилярин эялирляри цзяриндя нязарят, эялирлярин ачыгланмасы (бяйан едилмяси);• сийасятчилярин алдыглары щядиййяляринин гейдиййаты;• щцгуг системини тамамлайан дювлят хидмяти вя сийасятчилярин етиккодексляринин ишлянмяси;• ганунвериъилийя коррупсион ямяллярин дягиг тярифини верян ялавялярин едилмяси;• дювлят мямурлары тяряфиндян гябул едилмиш гярарларын тясдиг едилмяси вя хцсусиляваъиб олан гярарларын коллеэиал гайдада гябул едилмяси;• дювлят тядарцкц вя дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси гайдаларынын тякмилляшдирилмяси.


18 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЛитвада коррупсийайа гаршы мцбаризя тядбирляри Коррупсийайа Гаршы Милли Програмдаяксини тапыб. Ъямиййятин мялуматландырылмасынын артырылмасында вя вятяндашлыг дяркетмясининашыланмасында тящсилин бюйцк ящямиййяти вар.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 19МЯКТЯБДЯ КОРРУПСИЙАЙАГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИМКАНЛАРЫМяктябдя коррупсийайа гаршы тярбийя щям формал, щям дя гейри-формал шякилдяапарыла биляр. Формал тярбийя коррупсийайа гаршы тядрис елементляринин цмумтящсил програмларынадахил едилмяси, гейри-формал тярбийя ися - ялавя тядрисдя вятяндаш щярякатлары,шаэирд конфранслары вя с. мцхтялиф тяшяббцслярин дястяклянмясини нязярдя тутур.Бир щалда ки, коррупсийайа гаршы тярбийянин ясас мягсяди вятяндаш дяркетмясининформалашмасыдыр, вятяндашлыг тярбийяси, тарих, политолоэийа, етика кими иътимаи фянляр бутярбийяни апармаг цчцн ян ялверишли йердир. Эюстярилян фянлярля ялагя бир дя она эюрялабцддцр ки, коррупсийа проблеми щцгуг, сийасят, тарих вя игтисадиййат елмляри мяфщумларынданистифадя едяряк тящлил едилир.Коррупсийайа гаршы тярбийянин цмуми тящсилля интеграсийасы, бунун цчцн мцнасибмювзу контексти йарадылмадан мцмкцн дейил. Мясялян, дювлят хидмятинин мягсядини,щабеля дювлят гуллугчулары гаршысында гойулан етик вя щцгуги тялябляри мцзакиря етмядянкоррупсийа проблемини анламаг чох чятиндир. Бу мясяляляр вятяндашлыг тярбийяси вяйа политолоэийа дярсляриндя юйрянилмирся, коррупсийа мясялясини интеграсийа етмяк чятинола биляр. ДИэяр тяряфдян, коррупсийайа гаршы тярбийя йалныз коррупсийа щаггында маарифляндирмядeйил, щям дя мялуматландырмадыр. Коррупсийайа гаршы щисслярин формалашмасыцчцн мцщцм дяйярляр башга мювзуларын мцзакиряси заманы да ашылана биляр.Щяр дяфя цмуми тящсил програмына йени мювзуларын дахил едилмяси тяклиф едиляндятядрис програмларынын артыг дяряъядя йцклянмяси вя вахт азлыьы наращатлыг доьурур.Коррупсийайа гаршы тярбийя мясяляси дя истисна дейил. Бу наращатлыьа сон гоймаг цчцндцшцнмяк кифайятдир ки, беля интеграсийа цчцн бир нечя йол вар. Коррупсийайа гаршы тярбийяпроблемлярини айдын ифадя едяряк бир нечя дярсдян ибарят айрыъа модул йаратмаголар, йа да коррупсийа проблемини мцяййян мясялянин ачыгланмасы цчцн вя йа мисалшяклиндя башга мювзу вя мясялялярин тяркиб щиссяси кими мцзакиря етмяк олар. Ашаьыдащяр ики цсул - интеграсийа едилмиш модул вя интеграсийа едилмиш програм тягдим едилир.Ваъиб одур ки, коррупсийайа гаршы тярбийя диэяр фянлярдян айрылмадан апарылмалыдыр.Коррупсийайа гаршы тярбийянин хцсуси проблеми бу програмын коррупсион давранышимканлары щаггында мялуматландырма курсуна чеврилмяси тящлцкясиня йол вермямякдянибарятдир. “Ращат” давраныша зидд олан дяйярляри мяктябдя тяблиь едян диэяр щалларкими, коррупсийайа гаршы тярбийя дя мцяллимлярдян мцдриклик, психоложи бясирят вяметодоложи баъарыг тяляб едир.Коррупсийайа гаршы тярбийянин мягсяди эянълярдя коррупсийайа гаршы вятяндашмювгейинин формалашмасы цчцн ваъиб олан дяйярлярин ашыланмасы вя баъарыгларын инкишафетдирилмясиндян ибарятдир.Коррупсийайа гаршы тярбийянин вязифяляри:1. Коррупсийа феномени, онун мяьзи, сябябляри вя нятиъяляри иля таныш етмяк.2. Коррупсийа щаллары иля барышмазлыг мювгейини алгышламаг.


20 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ3. Коррупсийайа гаршы мцбаризя апармаг имканларыны нцмайиш етдирмяк.4. Цмуми тящсил програмларына артыг дахил едилмиш стандартлара юз тющфясинивермяк, йяни:• юзцндя мцвафиг дяйярляр ашыламаг (демократик дяйярляря щюрмят; ятрафдабаш верянляря биэаня галмама; дцзлцк, щярякятляриня, ямялляриняъавабдещлик; даими юзцнцтякмилляшдирмя, сосиал вя мядяни биликляри вябаъарыглары артырма вя с.);• шяхси имкан вя баъарыглары инкишаф етдирмяк (цнсиййят сахламаг, мялуматтапмаг, ондан истифадя етмяк вя ютцрмяк; тянгиди дцшцнмяк вя проблемщялл етмяк; сямяряли планлашдырмаг вя фяалиййяти тяшкил етмяк; вахт,малиййя ве диэяр вясаитлярдян сямяряли истифадя етмяк; йарадыъы сурятдя,мяналы щярякят етмяк, тяшяббцс эюстярмяк, мцстягил олмаг, юз ямялляриняъавабдещ олмаг, цнсиййят сахламаг вя ямякдашлыг етмяк, наразылыг вямцнагишяляри конструктив шякилдя щялл етмяк; мяктябин, йерли иътимаиййятинвя ъямиййятин иътимаи щяйатында иштирак етмяк; лазым эялдикдя планларынвя с. щяйата кечирилмясиндя лидерлик нцмайиш етдирмяк вя с.).Эюзлянилян нятиъя - ъямиййятин рифащы вя дювлятин тящлцкясизлийи цчцн коррупсийатящлцкясини анлайан, коррупсийа щалларына лагейд олмайан, онлары арадан галдырмаг баъарыьывя истяйи олан бир шяхсин йетишдирилмясидир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 21КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯЩСИЛДЯ ИСТИФАДЯЕДИЛЯН ЯСАС МЯФЩУМЛАРКоррупсийа - Вязифяляринин йериня йетирилмяси вя йа йетирилмямяси цчцн дювлят гуллугчусувя йа буна бярабяр статуслу шяхсин юзц вя йа башгасы цчцн бирбаша вя йа долайышякилдя мадди вя йа башга газанъ (щядиййя, хидмят, вяд вя йа имтийаз) ахтармасы, тялябивя йа ялдя етмяси, щабеля дювлят гуллугчусу вя йа буна бярабяр статуслу шяхсинюзц вя йа башгасы цчцн бирбаша вя йа долайы шякилдя мадди вя йа башга газанъ ахтармасывя йа тяляби мягсядиля фяалиййят вя йа фяалиййятсизлийи вя йа беля газанъын ялдяедилмяси, щабеля вязифяляринин йериня йетирилмяси вя йа йетирилмямяси цчцн дювлят гуллугчусувя йа буна бярабяр статуслу шяхся бирбаша вя йа долайы шякилдя мадди вя йабашга газанъын (щядиййя, хидмят, вяд вя йа имтийаз) тяклиф едилмяси, щабеля бурадаэюстярилмиш ямяллярин щяйата кечирилмясиндя васитячилик фяалиййятидир [Литва РеспубликасыХцсуси Тящгигат Хидмяти щаггында Гануну, 2000].Коррупсийанын гаршысынын алынмасы - мцвафиг тядбирляр системинин ишлянмяси вя тятбигиваситясиля коррупсийаны доьуран сябяб вя шяраитин цзя чыхарылмасы вя ляьв едилмяси,щабеля коррупсийа ъинайят ямялляриндян цзлярини дюндярмяк цчцн шяхсляря тясир едилмяси.Коррупсийа ъинайят ямялляри - рцшвят алма, васитячинин кюмяйи иля рцшвят алма, рцшвяттяклиф етмя, щабеля дювлят секторунда вя йа дювлят гуллуьу заманы шяхси варланмавя йа башгаларынын варланмасы мягсядиля сялащиййятляри ашма вя йа вязифядян суи истифадя,рясми сялащиййятлярдян суи истифадя, сянядлярин вя йа юлчц васитяляринин сахталашдырылмасы,ямлакын мянимсянилмяси вя йа исраф едилмяси, хидмяти вя йа коммерсийасирринин ачылмасы, эялирляр, газанълар вя йа ямлак щаггында сахта мялуматларын верилмяси,ъинайят йолу иля ялдя едилмиш эялир вя йа ямлакын гануниляшдирилмяси, дювлят гуллугчусувя йа дювлят хидмятиндя олан шяхсин фяалиййятиня мцдахиля, йахуд рцшвят алмагвя йа вермяк вя йа рцшвят алма вя йа вермя ямялини эизлятмяк мягсядиля тюрядиляндиэяр ъинайят ямялляриндян ибарятдир.Рцшвят алма [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси, 2000, Маддя 225].Дювлят гуллугчусу, рясми шяхс вя йа буна бярабяр статуслу шяхс юзцнцн вя йа башгасынынмянафейини эцдяряк юз сялащиййятлярини иъра етдийи дюврдя гануни вя йа ганунсузфяалиййят вя йа фяалиййятсизлик явязиндя рцшвят алыр, алмаьы вяд едир вя йа алмаьаразылыг верир, тяляб едир вя йа ону вермяйя тящрик едир (Бу, тязащцрцн ян садя формасыдыр).Ири мябляьдя - 250 МAМ [Minimum aylыq maas] (щазырда МAМ = 125 ЛТЛ)Cinayяt mяsuliyyяti dasыyan huquq pozuntusu - 1 МAМ-a гядярдир.Рцшвятхорлуьа эюря тякъя физики шяхсляр дейил, щцгуги шяхсляр дя мясулиййят дашыйыр(щцгуги шяхсляря гаршы пул ъяримяляри, фяалиййятин мящдудлашдырылмасы вя с. тятбигедилир) [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси, 2000, Маддя 20].


22 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫРцшвят вермя [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси, 2000, Маддя 227]Дювлят гуллугчусу, рясми шяхс вя йа буна бярабяр статуслу шяхся сялащиййятляринииъра етдийи дюврдя гануни вя йа ганунсуз фяалиййят вя йа фяалиййятсизлик явязиндя (вяйа щямин нятиъяляр ялдя етмяк цчцн васитячийя) бирбаша вя йа долайы йолла рцшвят тяклифедян, вермяйи вяд едян вя йа вермиш шяхс < >Бир шяхсдян рцшвяти тяляб едиблярся, ону вермяйя тящрик едиблярся вя ону веряндяндярщал сонра о, щцгугмцщафизя органларына бу барядя хябяр верибся вя йа бу рцшвятищцгугмцщафизя органларынын разылыьы иля тяклиф едиб, вяд едиб вя йа верибся, щяминшяхс рцшвят вермяйиня эюря mясулиййятдян азад едилир.Рцшвят алан вя рцшвят верян тяряфлярин щяр икиси мясулиййят дашыйыр.Вязифядян суи истифадя [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси, 2000, Маддя 228]Вязифясиндян суи истифадя едян вя йа сялащиййятлярини ашан дювлят гуллугчусу вяйа буна бярабяр статуслу шяхс - о щалда ки, беля фяалиййят дювлятя, бейнялхалг иътимаигурума, щцгуги вя йа физики шяхся бюйцк зийан вурур.Хидмяти вязифялярин йериня йетирилмямяси [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси,2000, Маддя 229]Сящлянкарлыг цзцндян юз хидмяти вязифялярини йериня йетирмяйян вя йа лазымынъайериня йетирмяйян дювлят гуллугчусу вя йа буна бярабяр статуслу шяхс - о щалда ки, беляямялляр дювлятя, бейнялхалг иътимаи тяшкилата, щцгуги вя йа физики шяхся бюйцк зийанвурур.Беля ъинайят ямялляриня эюря ъяза тядбирляриня ашаьыдакылар дахилдир:• мцяййян иши эюрмяк вя йа мцяййян фяалиййятля мяшьул олмаьын гадаэанедилмяси;• цч иля гядяр (ири мябляьдядирся, ики илдян сяккиз иля гядяр) мцддятиня азадлыгданмящрум едилмя.Дювлят вязифяли шяхси - дювлят щакимиййят органларында, идаря вя юзцнцидаря органларында,щцгугмцщафизя, дювлят тяфтиш вя нязарят гурумларында вя йа бунлара бярабяр гурумлардачалышан, дювлят нцмайяндяси вязифялярини йериня йетирян вя йа инзибати сялащиййятлярямалик олан шяхсдир [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси, 2000, Маддя290].Ашаьыдакылар дювлят вязифяли шяхсляри щесаб едилир: Литва Республикасынын Президенти,Сейм цзвляри, Баш Назир, Литва Банкы Шурасынын Сядри, Дювлят Нязарятчиси, назирляр,Сейм Омбудсманы, яйалятдя щюкумят нцмайяндяси, яйалят губернаторлары, бялядиййяшурасынын цзвляри, мерляр, кяндхудалар, щакимляр, дювлят нотариуслары, прокурорлар, мцстянтигляр,Милли Мцдафия Назирлийи, Дахили Ишляр Назирлийи, Дювлят Тящлцкясизлийи Департаменти,Малиййя Назирлийи няздиндя Эюмрцк Департаменти ишчиляри, полис забитляри, тяфтишвя нязарят вязифялярини йериня йетирян гурумларын башчылары, мцфяттишлик башчылары, онларынмцавинляри, мцфяттишляр вя с.Дювлят вязифяли шяхсляри - низамнамяйя ясасян хидмят едян дювлят гуллугчуларыдыр.Бу о демякдир ки, Дювлят Хидмяти Щаггында Ганундан башга онлар юз низамна-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 23мяляриня дя табе олмалыдыр. Мясялян, Хцсуси Тящгигат Хидмятиндя чалышан вязифялишяхс ХТХ низамнамясини рящбяр тутмалы вя она риайят етмялидир. Бу, бцтцн низамнамялищцгугмцщафизя органларына аиддир.Дювлят гуллугчусу - дювлят хидмятиндя олан шяхсдир - дювлят сийасятчиси, Дювлят ХидмятиЩаггында Гануна мцвафиг олараг дювлят идарячилийиндя ишляйян дювлят гуллугчусу,щабеля дювлят вя йа бялядиййя органларында йа гурумларында, мящкямя вя щцгугмцщафизяорганларында, дювлят нязаряти вя тяфтиш органларында вя бунлара бярабяр тутуланорганларда ишляйян заман щакимиййят нцмайяндяси вязифялярини йериня йетирян вяйа инзибати сялащиййятляря малик олан диэяр шяхсляр, щабеля эюстярилян вязифяляря рясминамизядлярдир [Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси, 2000, Маддя 230].Хариъи дювлятин щяр щансы гурумунда, бейнялхалг тяшкилатда вя йа бейнялхалгмящкямя органында мцяййян сялащиййятляря малик олан шяхсляр, щабеля эюстярилян вязифялярярясми намизядляр дювлят гуллугчусуна бярабяр тутулур.Бундан башга, тясяррцфат вя йа техники хидмят эюстярян шяхслярдян башга щяр щансыдювлят, гейри-дювлят вя йа юзял гурумда, тяшкилатда йа мцяссисядя ишляйян, йахудпрофессионал фяалиййятля мяшьул олан вя дювлят инзибати идарячилийи сащясиндя мцяййянсялащиййятляря малик олан йа дювлят хидмятляри эюстярян шяхс дювлят гуллугчусуна бярабяртутулур.Дювлят хидмятиндя ишляйян шяхсляр - дювлят сийасятчиляри, Дювлят Хидмяти ЩаггындаГануна мцвафиг олараг дювлят идарячилийиндя ишляйян дювлят гуллугчулары, щабеля дювлятвя йа бялядиййя органларында йа гурумларында, мящкямя вя щцгугмцщафизя органларында,дювлят нязаряти вя тяфтиш органларында вя бунлара бярабяр тутулан органлардаишляйяряк, щакимиййят нцмайяндяси вязифялярини йериня йетирян вя йа инзибати сялащиййятлярямалик олан диэяр шяхсляр, щабеля Дювлят вя бялядиййя бцдъяляриндян вяфондларындан малиййяляшдирилян иътимаи гурумларда ишляйян вя инзибати сялащиййятлярямалик олан шяхслярдир [Дювлят Хидмятиндя иътимаи вя шяхси мянафелярин узлашдырылмасыщаггында Литва Республикасынын Гануну, 1997].Коррупсийайа гаршы стандартлар - коррупсион давранышын мящдудлашдырылмасына кюмякедян давраныш вя щцгуги нормаларын мяъмусу.Иътимаи мянафе - дювлят хидмятиндя олан шяхслярин гярязсиз вя ядалятли гярарлар гябулетмясиндя иътимаиййятин мараьы демякдир [Дювлят Хидмятиндя иътимаи вя шяхси мянафеляринузлашдырылмасы щаггында Литва Республикасынын Гануну, 1997].Шяхси мянафе - дювлят хидмятиндя олан шяхсин вя йа намизядин хидмяти вязифяляринийериня йетиряркян гябул едяъяйи гярарлара тясир эюстяря биляъяк юзцнцн (йахуд онун йахынгощуму вя йа аиля цзвцнцн) шяхси мадди вя йа гейри-мадди мараглары демякдир[Дювлят Хидмятиндя иътимаи вя шяхси мянафелярин узлашдырылмасы щаггында Литва РеспубликасынынГануну, 1997].


24 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМянафеляр ихтилафы - дювлят хидмятиндя олан шяхсин вязифялярини вя йа тапшырыьы йериняйетирдийи заман юз шяхси мянафеляриня тохунан гярар гябул етмяли, йахуд беля гярарынгябул едилмясиндя иштирак етмяли, йахуд беля тапшырыьы йериня йетирмялы олдуьу вязиййятдир[Дювлят Хидмятиндя иътимаи вя шяхси мянафелярин узлашдырылмасы щаггында ЛитваРеспубликасынын Гануну, 1997].Лоббизм - мялумат мцбадиляси нятиъясиндя мцяййян груп, тяшкилат вя йа бунун бирщиссясинин ялдя етдийи цмуми фикринин юз мянафеляриня уйьун олан гярарын гябул едилмясицчцн щакимиййятдя олан (истяр сечилян, истярся дя тяйин едилян) вязифяли шяхслярячатдырылмасы просесидир.Сифаришчилиk - щами иля диэяр шяхс вя йа шяхсляр (сифаришчиляр) арасында щяр ики тяряф цчцнялверишли ющдяликляр вя ялагяляр ясасында гурулмуш мцнасибятляр системидир.Непотизм - мцяййян вязифяйя ян йарарлы ишчи принсипиня риайят етмядян, мцсабигясизгощум, дост вя йахын танышларын ишя эютцрцлмяси. Бунун нятиъясиндя бир-бириня борълуолан ишчиляр системи йарадылыр ки, бундан да гярар гябул едилдикдя истифадя едилир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 25МЯКТЯБДЯ КОРРУПСИЙАЙАГАРШЫ ТЯРБИЙЯНИН МЯЬЗИДар вя эениш (kонтеkстуал) йанашмаМяктяб тяърцбясиндя коррупсийайа гаршы тярбийянин азы ики цсулундан истифадя етмяколар. Биринъи цсул ондан ибарятдир ки, мяктяб програмы вя факултатив дярсляря коrрупсийайааид олан мювзулар ялавя едилсин. Бу асанлыгла тяшкил едилир, чох вахт тяляб етмир, амма,буна бахмайараг, програмда “йамаг” вя бир-дяфялик тядбир кими эюрсянir. Икинъи цсулондан ибарятдир ки, коррупсийа феноменинин щансы илкин дяйярляр вя анлайышларла баьлы олмасынытящлил едяряк мювъуд мяктяб фянляри програмларына мцяййян дяйишикликляр етмякки, индийя гядяр диггятдян кянар галмыш мягамлара хцсусу йер айрылсын.Коррупсийайа гаршы тярбийянин биринъи цсулу тякъя тяшкиледилмя бахымындан дейил,щям дя нязарят бахымындан даща асандыр: садяъя бцтцн мяктяблярин вя синифлярин коррупсийаялейщиня тядбирлярдя иштиракыны тямин етмяк кифайятдир. Икинъи цсул бир нечя илдавам едян сосиал тярбийяйя ясасланыр. Бу цсулу сечянляр ямин олмалыдырлар ки, иътимаифянлярдян дярс дейян мцяллимлярин щамысы коррупсийайа гаршы тярбийянин мягсядляри,тяркиби вя имканлары иля танышдыр.Ялбяття, цчцнъц цсул да мювъуддур - шаэирдляри коррупсийа ялейщиня иътимаи щярякатларавя иътимаи маарифляндирмя програмларына ъялб етмяк. Лакин бу щярякатлар мяктябтяряфиндян йалныз гисмян тянзимляня биляр, она эюря онларын чешидляри бу програмдамцзакиря едилмир.Бу китабда мяктябдя коррупсийайа гаршы тярбийянин щяр ики мцмкцн цсулу тягдим едилир- щям дар, щям дя эениш (интеграсийа едилмиш). Дар програмын мягсяди шаэирдляря коррупсийаныбир феномен кими тягдим етмякдир. Эениш програма ися коррупсийайа гаршы тярбийянининтеграсийа едиля биляъяк бир сыра мювзулар дахилдир. Бундан башга, артыг тятбиг олунмуш интеграсийаедилмиш програмын нцмуняси - йяни мцхтялиф синифляр вя фянляр цчцн дярсликляря интеграсийаедилмиш коррупсийа иля баьлы мювзулары эюстярян ъядвял - ялавя едилир.Коррупсийайа гаршы тяdrisин ясас мювзуларыКоррупсийа анлайышы. Мцхтялиф тярифляр. Коррупсийа иля диэяр ъинайятляр арасындафярглярин ясасында дуран мейарлар. Коррупсийа ъинайятляринин субйектляри вя формамцхтялифлийи.Коррупсийанын нятиъяляри. Коррупсийанын игтисади, иътимаи, сийаси, щцгуги, яхлаги нятиъяляри.Ашкар вя эюзля эюрцнмяйян зийан. Коррупсийа ъинайятляринин гурбанлары.Коррупсийанын мяншяйи. Коррупсийанын мцхтялиф дюврлярдя, ъямиййятлярдя вя дювлятгурулушларында йайылмасы. Коррупсийанын психоложи, мядяни, иътимаи, игтисади вя сийасисябябляри. Демократик гурумларда (сийаси партийалар, сечкиляр, парламент, щюкумят,


26 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫмящкямяляр вя йерли юзцнцидаря органлары) коррупсийа имканлары. Иътимаи вя шяхси мянафеляр.Коррупсийайа гаршы мцбаризя имkанлары. Вятяндаш ъямиййятинин ролу (юз-юзцнцтящлил етмя, барышмазлыг, шцурлулуг). Кцтляви информасийа васитяляринин ролу (ашкарлыг).Щцгуги базанын мющкямляндирилмяси: ганунлар, етикa нормалары, гайдалар. Коррупсийасябяблярини вя илкин шяртлярини арадан галдырмаг цчцн стратеэийалар вя програмларда тяклифолунан йоллар.Коррупсийайа гаршы мцбаризянин проблемляри. Литвада коррупсийа сявиййяси (сорьунятиъяляри). Ъямиййятин юз юлкясиня гаршы мцнасибятинин формалашмасында сорьу нятиъялярининвя кцтляви информасийа васитяляриндя галмагалларын ролу. Ири вя хырда, ъязаландырыланвя ъязаландырылмайан коррупсийа ъинайятляри. Коррупсийа ъинайятляринин ачылмасындачятинликляр. Коррупсийайа гаршы мцбаризя - сонсуз мцбаризядир.Коррупсийайа гаршы тярбийянин интеграсийа едилмиш програмыШяхсиййят вя давраныш• Автопортрет: мян кимям вя ня олмаг истяйирям?• Шяхси дяйяр вя ягидяляр• Щяйатын мяьзи вя мягсяди• Кянардан тясир едян амилляр: нцмуняляр, нцфузлу шяхсиййятляр, сосиал роллар,вязиййятляр• Йахшыны писдян, дцзэцн давранышы налайиг давранышдан айырмаг цчцн мейарлар• Гярарлар вя сечимляр, сябябляр вя нятиъяляр• МясулиййятДавранышы тянзимляйян нормалар• Яхлаги норма, яхлаги хейир вя шяр• Яхлаг вя конвенсийа• Вярдишляр, адят-яняняляр вя сосиал нормалар• Гануни вя гейри-гануни давраныш• Яхлаг вя ганун арасында ялагя• Ганунларын гейри-мцкяммяллийи проблеми• Сосиал тянзимлямя нормалары иля шяхси азадлыг арасында ялагяЯдалят• Ядалят дцзэцнлцк кими• Инсан щцгуглары, бярабярлик вя гярязсизлик• Сосиал ядалят (бярабяр бюлцшдцрмя)• Ядалят ганунун алилийи кими


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 27Тягсир вя ъинайят• Зийан вя инъиклик тягсирин яхлаги сябябляри кими• Ъинайят ганун позулмасы кими• Ъинайятлярин сябябляри• Ъязаландырма вя диэяр санксийалар• Ъязалары тянзимляйян ганунлар (Ъинайят Мяъялляси вя диэяр ганунлар)• Ядалятин бярпа едилмясиВятяндаш ъямиййяти вя дювлят• Демократийа принсипляри: иштирак, сялащиййят вермя вя нцмайяндялик• Щакимиййятин цч голу• Дювлят хидмяти: вязифяляр вя сялащиййятляр• Дювлят нязаряти: щесабатвермя, мялуматвермя вязифяси• Кцтляви информасийа васитяляри щакимиййятин дюрдцнъц голу кимиКарйера планлашдырылмасы• Ня баъарырам вя ня истяйирям• Ихтисас сечиминдя мейарлар• Иш йери сечиминдя мейалар• Ишя эютцрмя мейарлары вя цсулларыИнтеграсийа едилмиш програм нцмунясиМЮВЗУЛАР ПСИХОЛОЭИЙА ЕТИКА ВЯТЯНДАШТЯРБИЙЯСИФярди хцсусиййятлялярФярди хцсусиййят-Сян кимсян? (5 Няъиб ямял (8 си-нязяриййяси синиф) ниф)(11 синиф) Ъям вя мяъму(8 синиф)ШЯХСИЙЙЯТ ВЯ ДАВРАНЫШЯтраф мцщитиндавранышатясириШяхси мцнасибятвядавранышСосиал тяърцбямянимсямяси нязяриййяси(11 синиф)Давраныш сябябляри(7-8 синиф)Мян мянсубам(7 синиф)Мцнасибят вя стереотипляр(10 синиф) вермя (6 синиф)Малик олма вяГцсур вя ляйагят(5 синиф)Мян дцшцнцрямвя сечирям(7 синиф)”Давраныш - юзцмцзцэюрдцйцмцзэцзэцдцр”(8 синиф)Анаданэялмя вягазанылмыш кейфиййятляр(10 синиф)ТАРИХССРИ дурьунлугдюврцндя (10 синиф)Франсада mцтлягиййят(8 синиф)ПОЛИТОЛОЭИЙАХаризматик шяхсиййят(11 синиф)Ашкар вя гейри-ашкарщакимиййят (11синиф) Вятяндашларлащюкумят арасындамцнагишяляр (11 синиф)


28 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМЮВЗУЛАРМЯСУЛИЙЙЯТБЯРАБЯРЛИК/ ЯДАЛЯТ СЯАДЯТ ВЯ РИФАЩЩЦГУГЛАР ВЯАЗАДЛЫГЛАРВязифяляр вяющдяликлярЕгоизм вяалтруизмЮз гаршындающдяликлярЕщтийаъ вяняфсЭюзял щяйатвя сяадятанлайышыМягсяд вяваситялярЯдалят яхлагимяфщумуБярабярликщцгуги мяфщумуГанунун алилийиЪинайятмяфщумуМцсбят вямянфи щцгугларГанун гаршысындабярабярликЩцгугларынмцдафиясивя позулмасыПСИХОЛО-ЭИЙАСосиал роллар(12 синиф)Ещтийаълар вясябяблярЕТИКАГайдалар, гайдалар…(7 синиф)Вязифя (8, 11,12синиф)Дяйяр вя дяйярляр(6 синиф)Цмуми рифащ (6 синиф)Хошбяхтлик (8 синиф)Мцлкиййят (7 синиф)Щяйатын мянасы(10-11 синиф)ВЯТЯНДАШТЯРБИЙЯСИЯсас ушаг щцгугларынынмцдафиясищаггында ЛитваРеспубликасынынГануну (8 синиф)”Сян вя мяктябиъмасы” (7 синиф)“Эюзял щяйат анлайышы”(ачыг мцзакиря,8 вя 10 синиф)”Мягсяд васитялярябяраят газандырыр”(8 синиф)Ядаляти неъя тапмаголар? (6 синиф)Йахшы ганунлар (7синиф)Ядалят (7-10 синиф)Щцгуглар (7 синиф) Щцгуги ясас (10синиф)Йахшы ганунлар (6 Ганунлар юз-юзцняишлямир (8 синиф)синиф)Щакимиййят (10синиф)Ъинайят вя ъяза (6синиф)Ушаг щцгуглары (5синиф)Инсан щцгуглары (8-9 синиф)ТАРИХСосиалист юлкяляриндяноменклатура(10 синиф)ССРИ-дя дефиситфеномени (10синиф)”Коррупсийа - ъинайятдир?”(мцза-Чаушеску дикта-Румынийада Н.киря, 10 синиф)турасы (10 синиф)Щолокост (10 синиф)Инсан щцгуглары (8 Бюйцк Франсызвя 10 синиф) Ингилабы (8 синиф)Щцгугларымызыким мцдафия едир?(8 синиф)Цчцнъц дцнйаюлкяляринин инкишафхцсусиййятляри(10 синиф)ПОЛИТОЛОЭИЙАСийаси доктриналар(11 синиф)Щакимиййят (11 синиф)Леэитимлик (11 синиф)


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 29МЮВЗУЛАРВЯТЯНДАШЛЫГ МЮВГЕЙИДЕМОКРАТИЙАИГТИСАДИЙЙАТИътимаиййятчиликГануна щюрмятУзагэюрянликвя мясулиййятИштиракВЯТЯНДАШТЯРБИЙЯСИТАРИХ ПОЛИТОЛОЭИЙАСийасят: идеалларвя мянафеляр (10синиф)Мян - вятяндашам(10 синиф)Ики Миллийят Республикасындаислащатъящдляри(8 вя11 синиф)Демократийа ъямиййятдя,Рома республи-Сечкиляр (11 синиф)мяктябкасы(7 вя 11 си-дя вя евдя (8 синиф) ниф)Литваны ким вя неъяПост-коммунист Сечкиляр (11 синиф)идаря едир? (10 юлкялярин гаршы-синиф)лашдыьы проблемляр(10 синиф)Демократийа: бу АБШ Мцстягилликнядир? (8 синиф)Бяйаннамя-си вя Конститусийасы(8 синиф)СялащиййятвермявянцмайяндяликЩюкумятинцч голуДювлят хидмяти.ДавранышкодексиШяффафлыг. Информасийаялдя етмякимканыЕтимад. Нязарят.ЩесабатвермяДювлят ямлакывя онунидаря едилмясиДювлят идарячилийи.БцрократийаКоррупсийанынгиймятиПСИХОЛО-ЭИЙАЕТИКАСийасятдя демократийа(10 синиф)Демократик ъямиййятдяДемократийада вякцтлявиинформасийа васитялярининролу (10синиф)диктатурада кцтлявиинформасийа васитялярининролу (11 синиф)Даща ядалятли ъямиййятинйарадылмасы(10 синиф)Дювлят мягсяд вя Мянафелярин узлашдырылмасыМцасир Литванын Иъра щакимиййятиваситя кими (8 синиф)(10 проблемляри (10 (11 синиф)синиф)синиф)Франса мцтлягиййяти(8 синиф) ниф)Бцрократийа (11 си-ССРИ дурьунлугдюврцндя (10синиф)Литвада мятбуатынгадаьан синиф)Мараг груплары (11едилмяси (9 синиф)


30 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМЯКТЯБДЯ АНТИКОРРУПСИЙАТЯRБИЙЯСИНЯ ДАИР ДИДАКТИК МЯСЛЯЩЯТМялуматландырмаКоррупсийа ялейщиня щярякат артыг дяряъядя емосионал олур. Бу щеч дя пис дейил,амма бязян бу емосийалар ялейщдарларын яксиня чыхдыглары феномен щаггында чох сятщивя думанлы тясяввцрцня ясасланыр, буна эюря дя онлар нятиъя етибарыля щеч бир шейидяйишмяйя наил ола билмир. Беля олдуьу щалда, мяктябдя коррупсийа ялейщиня тярбийянингаршысында дуран ясас вязифялярдян бири шаэирдляря зярури биликляри вермякдян ибарятдирки, онлар:• коррупсийаны танымаьы (вя башга ъинайятлярдян сечмяйи) юйрянсин;• коррупсийанын шяр олмаьыны сцбут едян дялилляр ялдя етсин;• коррупсийа сявиййясинин ашаьы салынмасы цсуллары иля таныш олсунлар.Коррупсийайа гаршы тярбийяйя даир мялуматын ялдя едилмяси вя верилмяси цчцн адятянмяктяб сосиал тярбийясиндя истифадя едилян цсуллар истифадя едиля биляр: мцщазиряляр,мцхтялиф йазылы мялумат мянбяляринин (мягаляляр, арашдырма щесабатлары, тарихи мянбяляр)тящлили; мцхтялиф адамларла (щцгугмцщафизя органлары ишчиляри, шащидляр, сийасятчиляр,дювлят гуллугчулары) сющбятляр; видеоматериаллара бахыш вя с. Бунунла беля, коррупсийайагаршы тярбийя иля мяшьул оларкян сырф мялуматын верилмясинин эянълярин коррупсиондавраныш имканлары иля методик шякидя таныш едилмясиня дюнмясиндян, щабеля йашадыьымызъямиййятин вя онун гурумларынын шаэирдлярин эюзцндя даьылмасына кюмяк етмясиндянщямишя ещтийат етмяк лазымдыр. Буна эюря шаэирдляря коррупсийа щаггында данышаркянщядд вя ядяби сахламаг лазымдыр, она эюря ки, ясас мягсяд шаэирдлярин мцмкцнгядяр чох мялумат топламаьындан дейил, мцмкцн гядяр дягиг гиймятляндирмя габилиййятиялдя етмякдян ибарятдир.Мцнасибятин ашыланмасыМцнасибят - мцяййян обйектя гаршы гиймятляндирмя мювгейидир вя дярк етмя,емосионал реаксийа, давраныш тяърцбяси вя ниййятляря ясасланыр [Зимбардо, Леиппе,1991]. Мясялян:


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 31Бу беш елементин щамысы бир-бириня баьлыдыр вя бир-бирини явяз едя билир. Бизим мисалдаемосионал реаксийа иля ади давраныш модели вя дярк етмя арасында уйьунсузлуг вар,буна эюря коррупсийапяряст мцнасибят гяти дейил. Бир елементдя дяйишиклик диэярелементлярин дяйишмясиня эятириб чыхара биляр. Мясялян, давраныш ниййятляри вя давранышдяйишярся, дярк етмя, емосионал реаксийа вя мцнасибятдя дя дяйишиклик баш веря биляр.Шаэирдляря коррупсийа щаггында данышаркян мцяллимляр дярк етмя ясасында мцнасибяташыламаьа чалышыр. Бу мягсядя наил олмаг цчцн шаэирдляр:1. Мялуматы анламалыдыр. Коррупсийанын вурдуьу зийан адятян игтисади вясосиал-сийаси дялиллярин кюмяйи иля изащ едилир. Кичик йашлы шаэирдляр цчцн бунларыбаша дцшмяк чятин олар, онларын яксяриййяти цчцн ися бунлар о гядяр дяящямиййятли дейил. Буна эюря дялилляри шаэирдлярин дилиня “тяръцмя” едяряккоррупсийанын онларын, аиляляринин вя достларынын мянафеляриня ня ъцр тохунмаьыныэюстярмяк лазымдыр.2. Йадда сахламалыдыр. Шцбщясиз ки, “тякрар, юйрянмяйин анасыдыр”. Аммабир шей цч дяфядян артыг тякрар едился, адам тянэя эялир вя юзцнц сечмяк щцгугунданмящрум едилмиш щисс едир. Буна эюря мялуматы тягдим етмя цсулунудяйишяряк ону мцмкцн гядяр эюзлянилмяз вя тясирли шякилдя вермяк лазымдыр.3. Юзлярини инандырмалыдыр. Мцнасибят о заман даща эцълц олур ки, о, кянарданзорла йеридилмир, интенсив дцшцнмя вя тящлил нятиъясиндя йараныр. Демяли,шаэирдляря мялуматы веряркян мцяййян щадисянин гиймятляндирилмясини“чейнямяк” лазым дейил. Шаэирдляр мялуматы юзляри тящлил едяр, ясасландырарвя цмумиляшдирярся, башга сюзля, фяал юйрянмя методикасындан истифадяедилярся, бу даща тясирли нятиъя веряр.“Юзцнцинандырма еффекти” о заман даща эцълц олар ки, фяал дцшцнмянин нятиъяляри(хцлася, тезис, мяслящят вя с. шяклиндя) йазылы сурятдя гейд едилиб ачыг шякилдя тягдимедилсин. Бундан башга, инсан аловлу мцдафия етдийи шейя инанмаьа мейллидир. Бунаэюря коррупсийайа гаршы тярбийя цчцн бир тяряфин коррупсийапяряст мювгедян чыхыш етмялиолдуьу дебатлар йарамыр: инсанын юзцнцн ифадя етдийи дялилляр узун мцддятя йаддашдащякк олунур. Яэяр мяктябдя мцтляг бу ъцр дебат кечирмяк истяйирсинизся, ондакоррупсийанын тяряфдашлары мювгейиндян йалныз мцяллимляр юзляри чыхыш едя биляр. Аммабеля олдугда етик мясяля ортайа чыхыр (мцяллимляр няйи тяблиь едир?).Дярин вя даими мцнасибятин ашыланмасы цчцн башга цсул, шаэирдляри фяалиййятя ъялбетмякдир. Инсанлар юзляри щаггында эюстярдикляри фяалиййят мянасында дцшцнмяйямейллидир (юзцнцидентификасийа гануну: “Мян йахшыйам, она эюря ки, достларымла бирликдясосиал йардым фяалиййяти иля мяшьулам”). Эянълярин коррупсийа ялейщиня лайищя вящярякатлара ъялб едилмяси онларын коррупсийайа гаршы мцнасибятлярини мющкямляндирир.Мцнасибятин дяйишдирилмясиДяйярлярин ашыланмасы иля мяшьул олан мцяллимляря щямишя мане олан бир шейшаэирдлярдя мцяллимин мцдафия етдийи дяйярлярдян фярглянян мцнасибятин артыг мювъудолмасыдыр. Инкар вя мцгавимятля растлашанда бязиляри юзлярини аъиз щисс едир. Мцна-


32 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫсибят дяйишмясинин психоложи ганунауйьунлуьундан хябярдар олсалар юзлярини даща эцълцщисс едярляр. Доьрудан да, илкин мцнасибят инсанын билдийиня якс олан бир мялуматынгаршысына сядд гойур (мясялян: “Йеня дя коррупсийа щаггында бу бошбоьазлыг”). Белящала йол вермямяк цчцн мялуматы эюзлянилмядян (мясялян, дярсин мювзусу вя йамягсяди щаггында габагъадан хябяр вермядян) вя гейри-ади цслубда (експериментойун,парадокс ящвалат вя с. кими) тягдим етмяк лазымдыр.Мцнасибятин дяйишдирилмяси цчцн башга стратеэийа о факта ясасланыр ки, биликлярлямцнасибятляр йаддашда бири-бириндян айры сахланылыр вя онларын бир-бириля узлашмасы цчцнмцяййян вахт тяляб олунур. Буна эюря коррупсийапяряст мцнасибятляря инандырма васитясилящцъум етмяк мяслящят эюрцлмцр. Мцяллим коррупсийаны эюздян салан информасийанымянтигли вя тясирли сурятдя тягдим едиб онун щаггында фяал дцшцнмя просесинитящрик едя бился, вахт кечдикъя бу мцнасибятляр юзляри дяйишяъяк. “Тяхирясалма еффекти”адланан реаксийайа эюря информасийанын яввялъя инамсызлыгла гаршыланмасы мцмкцндцр,амма вахт кечдикъя гаврама емосионал мцнасибятляри кюлэядя гойаъаг.Яхлаги вя kонвенсионал (яняняви) мювгелярКоррупсийайа гаршы тярбийя, дяйярлярин ашыланмасына ясасланыр. Дяйярлярин ашыланмасыися сосиал тянзимлямянин ики формасы - яхлаг вя конвенсийа арасында о гядяр дяайдын фярг гойулмур. Буна эюря дялилляр вя шярщляр бязян йерсиз олур. Яхлаг фялсяфясининдяринликляриня ваrмадан садяъя ону гейд едяк ки, яхлаг бахымындан йахшы давранышо заман йахшы щесаб едилир ки, бу, бир адамын дцшцндцйцндян асылы олмайараг универсалгайдада щамы цчцн йахшыдыр вя щамы цчцн mяъбуридир. Бундан башга, яхлаг бахымынданщяр щансы щярякятин йахшы вя йа пис олмасы онун нятичяляри иля мцяййян едилир:бу щярякят башга инсанларын гялбиня тохунурму, онлара зяряр эятирирми, ядаляти (бярабярлийи,гярязсизлийи) позурму? Щярякятин яхлаг бахымындан кейфиййяти щям дя онуедян адамын ниййятляри нюгтейи-нязяриндян гиймятляндириля биляр: щярякят о заман пислянирки, ону едян шяхс гясдян пислик етмяк ниййятиндя олуб (мцяййян сябябдян нятиъялярпис олмаса беля) вя о заман она бяраят газандырыла биляр ки, адам йахшылыг етмякниййятиндя олуб, амма нятиъя етибарыля едя билмяйиб.Конвенсийалар - мцяййян ъямиййятдя мцяййян вахт чярчивясиндя мювъуд оланцмуми разылашмалара ясасланан нормалардыр, буна эюря бу нормалар башга ъямиййятляринцзвляри цчцн мяъбури дейил вя универсал щесаб едилмир. Реал щяйатда яхлаг вя конвенсийаларбир-бириня баьлы ола биляр: цмуми яхлаг принсипляри конкрет нормалара чеврилир(мясялян, “оьурлама”, “алдатма” вя йа “щамы иля ейни сурятдя ядалятли ол”), ъямиййятцчцн чох мцщцм конвенсийаларын (мясялян, яняняви юлянляри йад етмя мярасиминин)позулмасы ися яхлагы да поза биляр, она эюря ки, башга адамларын гялбиня тохунабиляр. Буна бахмайараг, яхлаг вя иътимаи разылашма (конвенсийа) мяфщумлары бири-бириндянфярглидыр вя мянтигин башга-башга формаларына ясасланыр.Коррупсийайа гаршы тярбийя заманы бу фяргляр барядя вя яхлаг нюгтейи-нязяриляконвенсийа нюгтейи-нязяри арасында йарана билян эярэинлик барясиндя унутмаг олмаз.Конвенсийа бахымындан, “гадаьан едилмяйян щяр шейя иъазя верилир”. Яхлаг бахымындан,щяр щансы ямял, ону тянзимляйян конкрет норманын олуб-олмамаьындан асылы олмайараггиймятляндирилир. Яхлаги йанашма инсана дяйян зийан нюгтейи-нязяриндян да-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 33ща щяссасдырса, конвенсионал йанашма даща чох разылашмаларын, ардыъыллыьын, гайданын,нцфуз цмидляринин позулмасындан наращатдыр. Яхлаг принсипляринин позулмасы конвенсийаларынпозулмасындан даща эцълц емосионал реаксийа (гязяб, наразылыг, гям, аьры,тягсир щисси, утанма, тяяссцф) йарадыр. Ейни гайда иля адамын давранышы да яхлагы дайохса конвенсийаны позмагда эцнащландырылмаьындан асылы олараг фярглянир. Яхлагыпозмагда эцнащландырылан адам йа цзр истяйир, йа вурдуьу зийаны дцзялтмяйя вя йаонун явязини юдямяйя чалышыр, йа ямялини башга ъцр изащ етмякля (дцшцнцлмямиш щярякятетдийини, щеч бир зийан вурмадыьыны, юз щярякятиля ня вахтса позулмуш ядалятибярпа етдийини дейяряк) юзцнц мцдафия етмяйя чалышыр. Яхлаг принсипинин юзц вя йа онумцяййян едян норма шцбщя доьурмур. Иътимаи разылашманы (конвенсийаны) позан шяхсися йа бу норманы, йа да онун мянбяйини тянгид едяряк юзцня бяраят газандырыр. Норманыпозан ушагларын интизама алышдырылмасы цсуллары да фяргли олур: яхлагы позана яксярщалларда юзцнц инъидилмиш шяхсин йериндя тясяввцр етмяк тяклиф едилирся, конвенсийаныпозан, гарышыглыг йаратмагда, разылашмалара риайят етмямякдя, цмидляридоьрултмамагда, шяраити нязяря алмамагда вя йа нязакятсиз олмагда эцнащландырылыр.Беляликля, адамлар яхлагла конвенсийанын арасындакы фярги интуитсийа иля щисс едирляр.Яхлагла конвенсийанын (иътимаи нормаларын) мцхтялиф дяряъядя унверсал вя мяъбуриолмасы, щабеля онларын позулмасына реаксийанын мцхтялифлийи коррупсийайа гаршытярбийя цсулларынын сечиминдя мцщцм рол ойнайыр. Щцгуг мцщафизяси бахмындан коррупсиондавраныш ганунун позулмасы, ъямиййят бахымындан ися бу, илк нювбядя яхлаггайдаларынын позулмасыдыр. Бу, даща чох ушаглар вя йенийетмяляря хас олан хцсусиййятдир:онлар яхлагын позулмасына бюйцклярдян даща щяссас, иътимаи разылашманын (конвенсийанын)позулмасына ися бюйцкляря нисбятян хейли аз фикир верирляр. “Коррупсийа шярдир,она эюря ки, гануну позур” - дялили шаэирдляр тяряфиндян ешидилмямиш гала биляр.Ушаглар бюйцдцкъя онларын яхлаги вя конвенсионал тяфяккцрц дя инкишаф едир, аммаохшайыр ки, бунлар бир-бириня паралел шякилдя, бир нюгтяйя эялмядян инкишаф едир.Ашаьыдакы ъядвялдя Л. Кощлбергин яхлаг инкишафы нязяриййясиня ясасланан Л.Нуъъи яхлагивя конвенсионал тяфяккцрцн инкишафы просеслярини эюстярир.


34 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЯхлаги вя kонвенсионал тяфяkkцрцн инkишаф сявиййяляри(Нуъъи Л. П. 2001)Йаш Яхлаг сащяси Конвенсийа сащяси5-7 Ясас вязифялярин гавранмасы (башгаларыны инъитмя).Амма йахшы вя йа дцзэцн давраныш дынлар ятяк эейинмялидир, она эюря ки, гадынлар онуКонвенсийалар мювъуд тяърцбядян йараныр (га-худбинъясиня анланыр.эейинир, кишиляр ися йох).8-10 Йахшы вя йа дцзэцн давраныш анламы “гаршылыглыядалят”я гядяр эенишлянир. Бу, илк нювнункими мянфи анламы. Конвенсийаларда истисналарКонвенсийанын тяърцби гайдада тясдиглянмиш габядямцяййян гярязсизлик елементляри олан (бязи гадынлар шалвар эейинир, шотландийалы кишиляргяти бярабярчiлик кими баша дцшцлцр (ядалят, ися - ятяк) конвенсийанын зорла гябул етдирилмясинифяргляри нязяря алмалыдыр).(разылашдырылмасыны) сцбут едир. Норманын мювъудолмасы артыг она риайят етмяк цчцн йетярли ясас щесабедилмир.10-12 Йахшы вя йа дцзэцн давраныш бярабярликдян Иътимаи гайдаларын низам-интизамы сахламасы (мясялян,сярхош сцрцъцлярдян горумасы) конкрет ола-артыг бир шей тяляб едян давраныш кими гавранылыр.Хцсуси ещтийаълар, шяраит вя йа хидмятляркими фяргляри нязяря алараг ядалят гаршы-оланлар щесабланыр, онлар гайдалары йарадыр. Гайдараггавранылыр. Иътимаи нцфуз сащибляри “йухарыда”лыглылыгла узлашмаьа башлайыр.лар дяйишя биляр вя контекстдян асылыдырлар.12-14 Фяргляри нязяря алан вя инсанлар арасында сосиалялагялярин мювъудлуьуну ортайа эятирян рилир.Ямялляр гайдалардан асылы олмайараг гиймятлянди-ядалят принсиплярини гяти бярабярчилик анламыиля узлашдырмаг ъящдляри едилир. Конвенсийаларсадяъя олараг сосиал цмидляр щесаб едилир.Бу онларын мяъбурилийини азалдыр.14-17 Йухарыда эюстярилян принсиплярин узлашдырылмасыдавам едир.венсийалар дягиг мцяййян едилмиш роллардан вяСистемли сосиал структур анламы формалашыр. Кон-статик мянсяб структурундан ибарят олан сосиал системитянзимлямя вя бяркитмя васитяси кими дяркБюйцкляр17-20 Бюйцклярин сосиал тяфяккцрцня кечид (ашаьыда)едилир.Сосиал системляри сахламаг мягсяди эцдян нормаларынщамы цчцн мяъбури олмасына мянфи мцнасибят.Конвенсийалар - садяъя олараг ади давранышламцяййян едилян сосиал стандартлардыр. Нормативсистемляр -конвенсионал (разылашдырылмыш) бир шейдир.Сосиал систем щаггында дцшцнъялярдя ядалят Конвенсийалар сосиал ялагяляри тянзимлямяк цчцнвя йахшылыг мяфщумларындан истифадя едилмяси.Яхлаг конкрет сосиал систем нормаларын-груп дахилиндя конвенсийанын ейни ъцр дярк едил-хейирли олан стандартлар кими баша дцшцлцр. Сосиалдан асылы олмайан бир шей кими дярк едилир. мяси груп цзвляри арасында ялагяляри вя бцтювлцкдясистемин фяалиййятини асанлашдырыр.Яхлагын универсал вя мяъбури хцсусиййятлярищяр бир шяхсиййятин бянзярсиз вя фитри дяйярииля узлашдырылыр.Бу моделдя эюстярилян конвенсионал тяфяккцр инкишафы щягигятя уйьундурса, ондамцхтялиф йашлы шаэирдляря коррупсийанын шяр олмасыны изащ едяркян буну мцхтялиф дялиллярляясасландырмаг лазымдыр. 10-12-йашлы ушаглар баша дцшяр ки, ганун коррупсион давранышыгадаьан едирся, о, йол верилмяздир. 12-14-йашлы йенийетмяляр щцгуги вя йа сосиалсырадан дялилляри анламаз, йалныз яхлаги ядалят дялилляриня щяссас олаъаглар. 14-17-йаш-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 35лы йенийетмяляря изащ етмяк олар ки, коррупсийайа гаршы давраныш стандартлары мцхтялифвязифяляр тутан адамлар цчцн мяъбуридир, она эюря ки, бу, сосиал системи сахлайыр. Янйухары синиф шаэирдляри бу фикря бир гядяр скептик йанашаъаг, она эюря ки, онлар нормаларымювъуд давраныш тяърцбяси иля ялагяляндирир. Ашаьы синиф шаэирдляриля мцгайисядяйухары синиф шаэирдляри Литвада коррупсийа сявиййясинин йцксяк олмаьыны эюстярян сорьунятиъяляриня вя “щамы коррупсиондур” фикриня даща чох диггят верярляр. Буна эюрябеля мянфи мялуматы мцсбят мисалларла таразлашдырмаг лазымдыр: мясялян, дювлят гуллугчуларынынетик давраныш кодекси, шяффаф гайдалар, бярабярлик вя гярязсизлик принсипляри,вя с. Шцбщясиз ки, йашындан асылы олмайараг, шаэирдлярля ишляйян заман щямишя бирсуал мейдана чыхаъаг: коррупсийа нядир - гайда вя конвенсийаларын позулмасы, йохсаяхлаги бяла?Коррупсийайа гаршы фярди програмын щазырланмасыБурада тягдим олунмуш мяслящятлярин мягсяди коррупсийайа гаршы фярди програмын,щабеля ъинайяткарлыьын гаршысы алынмасы цчцн тядбирлярин вя материалларын щазырланмасынадаир тяклифляр вермякдир. Щяр щалда превенсийа айрыъа бир елемент кими дейил,эцндялик тярбийя просесиня ардыъыл сурятдя интеграсийа едилмиш, амма мцстягил дя истифадяедиля билян бир мювзу кими гиймятляндирилмялидир. Коррупсийайа гаршы тярбийяпрограмы юйрянилян фянлярля вя йа ялавя тярбийя тядбирляриля баьлы олан лайищялярин щазырланмасыцчцн имканлар йарадыр. Ясас одур ки, шаэирдлярин рифащыны вя бир-бирини башадцшмяк габилиййятини инкишаф етдирян фянляря цстцнлцк верилсин. Ушаглар вя йенийетмялярюз валидейнляри, мцяллимляри, тящсил мцтяхяссисляри вя башга адамлар тяряфиндянщюрмят щисс едяндя, онларда юзцня щюрмят щисси вя башгаларына гаршы дюзцм йараныр.Коррупсийайа гаршы тярбийя киминся тяряфиндян тяртиб едилмиш яхлаги давраныш гайдаларытоплусу дейил. Диэяр ъинайят ямялляри кими коррупсийа да - сечим мясялясидир.Бюйцклярин вязифяси ъямиййятин мянафеляриня ъаваб верян сечимин едилмяси цчцн шяраитйаратмагдан ибарятдир. Биз шаэирдляримизи онларын щцгуглары, вязифяляри вя ямяллярининнятиъяляри, йяни башга адамлара тясири, ашкар вя гейри-ашкар нятиъяляри иля таныш етмялийик.Мцяййян сечими мцзакиря едяндя шаэирдляря онун яксини дя тягдим етмяк лазымдырки, йахшы иля пис арасында фярги эюрсцнляр. Шаэирдляр “щя” вя “йох” демяйи юйрянмялидир.Коррупсийайа гаршы тярбийя йени иш цсуллары вя методларына ещтийаъ дуйулмасыны цзячыхарыр. Биринъиси, коррупсийайа гаршы тярбийя програмы мцяллимляр цчцн тамамиля йени бирфянн олдуьуну вя бундан щеч бир щазырлыг кечмямялярини нязяря алсаг, тамамиля тябиидирки, онлар бу мювзуйа аид билик вя баъарыг топламалыдыр. Буна эюря мящз бурада ролларыныасанлыгла дяйишяряк синиф рящбяриндян, нцфузлу шяхсдян кюмякчийя, апарыъыйа чевриля билярляр.Апарыъынын мягсяди идаря вя йа рящбярлик етмяк дейил, шаэирдин йанында эетмяк,она мцшаиййят етмяк, имканларындан там истифадя етмяйя кюмяк етмякдир. Буна эюрякоррупсийайа гаршы тярбийядя ян мягсядяуйьун цсуллар - синифдя вя йа кичик групда мцзакиря,щадисянин тящлили, шаэирдлярля мцсащибя, дебат вя рол ойнамагдыр. Бунларын щамысындамцяллим йардымчы олмалы, шаэирдляри юйрянмяйя щявясляндирмяли вя дярси баша дцшмяйякюмяк етмялидир. Икинъиси, тарих, сийасят вя йа психолоэийа кими фянлярдян фяргли олараг,коррупсийайа гаршы тярбийядя ясас диггят фактларын юйрянилмясиня йюнялмир. Бу щазырлыьын


36 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫмягсяди тякъя фактик суала (мясялян, “Дювлят мямурларынын нечя фаизи коррупсийайамейллидир?”, “Коррупсион ямялляря эюря щансы ъяза вериля биляр?” вя с.) ъаваб ахтармагданибарят дейил. Бу йетярли дейил. Мцяллимин ясас гайяси шаэирдляря мювъуд мялуматмянбялярини ялдя етмякдя вя анламагда, йяни фактик мялумат щарадан вя неъя ялдя едилябиляр, онун ящямиййяти неъя мцяййянляшдириля биляр, мялуматын щансы етибарлыдыр, щансымювгеляри тутмаг олар кими суаллара ъаваб тапмагда кюмяк етмякдир. Шаэирдлярдян хащишетмяк олар ки, тутдуглары мювгеляри тящлил едиб етдикляри сечими ясасландырсынлар вя диэярмювгелярдян няйя эюря имтина етдиклярини изащ етсинляр. Бу суалларын бир чохуна тянгидидцшцнмяйин юйрядилмяси цсулларындан истифадя едяряк ъаваб вермяк олар.Тянгиди дцшцнмяйин юйрядилмяси методикасы цч-пилляли тярбийя просеси нязярдя тутур.Щазырлыг мярщялясиндя мцяллимин вязифяси шаэирдляри онларын тяърцбя топламасы цчцнлазым ола билян щяр шейи юйрянмяйя щявясляндирмякдян ибарятдир. Бу, фяаллашма вя ишягошулма мярщялясидир. Икинъи мярщяля - мяьзи гаврама мярщялясидир: шаэирдляр йенимялумат вя идейалар алыр, бунларын мянасыны гаврайыр. Цчцнъц, дярк етмя (рефлексийа)мярщялясиндя щям шаэирдляр, щям дя мцяллимляр яввялки ики мярщялядя баш верянляритящлил едирляр. Онда мялум олур ки, шаэирдляр няйи юйряниб, няйи щяля юйрянмялидирляр(Тянгиди дцшцнмяйин юйрядилмяси. Нязяриййя вя тяърцбя. Критинио мaстймо уэдймас.Теорижа и практика. - В.: Эарнелис, 2001).Коррупсийайа гаршы тярбийя цзря фярди програм тяртиб едяркян планын ясас тяркибщиссяляринин схемини щямишя эюз габаьында сахламаг ваъибдир. Бу схем няляр едилмялиолдуьуну, щабеля онун мязмуну вя йериня йетирилмяси формасына нялярин тясир едябиляъяйини эюстярир.ЩАНСЫ ФИКИР ЧАТДЫРЫЛМАЛЫДЫРЕДИЛЯН ЪЯЩДЛЯР ЩАНСЫ ГРУП ЦЧЦН НЯЗЯРДЯ ТУТУЛУРЩАНСЫ ДЯЙИШИКЛИКЛЯР ЭЮЗЛЯНИЛИР?НЯЗЯРДЯ ТУТУЛАН ДЯЙИШИКЛИКЛЯРЯ НЕЪЯ ЧАТМАГ ОЛАР?МЯЛУМАТ ЩАНСЫ МЯНБЯЛЯРДЯН ВЯ НЯ ЪЦР ТОПЛАН-МАЛЫДЫР?МЯЛУМАТ НЕЪЯ ТЯГДИМ ЕДИЛЯЪЯК?ТЯГДИМ ЕДИЛМИШ МЯЛУМАТЫН ТЯСИРИ ЩАНСЫ ЦСУЛЛАР-ЛА ЙОХЛАНАЪАГ?Тябиидир ки, шаэирдляр бир-бириндян фярглянир. Биринъиси, онлар мцхтялиф йашдадырлар.Мяктяблилярин орта йаш групунда яксяр ушагларда бюйцклярин щяйат тярзи иля ялагялян-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 37дирилян сащялярин юйрянмясиня цмуми мейл мцшащидя олунур. Бу йашда “бюйцкляринщяйат тярзиня” доьру илк аддым атылыр: ушаглар сигаретин, спиртли ичкилярин дадына бахыр вяхырда ъинайятляр тюрядирляр. Буна эюря чох ваъибдир ки, ъидди нятиъяляри олан сечим етмялиолаъаглары шяраитя дцшяндян яввял ушагларын мцяййян истигамят алмаг вя юз мювгеляринивя мцнасибятлярини мцяййян етмяк имканы олсун. Бу мярщялядя чох ваъибдир ки,шаэирдляр юз ролларыны тапыб “щя” вя йа “йох” демяйи юйрянсинляр.Мясулиййят вя щюрмят кими мяфщумлара диггяти ъялб етмяк лазымдыр. Бундан башга,шаэирдлярдя иътимаи гайда-гануна эюря цмуми мясулиййят hissini aшыlamaq лазымдыр. Онларыниътимаи тяшяббцслярин мцзакирясиня ъялб едилмяси дя чох ваъибдир.Биз адятян дцшцнцрцк ки, йухары синиф шаэирдляри даща цмуми вя абстракт фянляриюйрянмяк цчцн артыг формалашыблар. Беля тясяввцр, тябии ки, щямин шаэирдлярля яввяллярдярс вахты превентив ишин апарылмасындан асылыдыр. Башга сюзля, бу, щяр бир шаэирддя яноптимал сурятдя щярякят етмяк баъарыьынын ня гядяр йахшы ашыланмасындан асылыдыр. Бязян,бу шаэирдляр ибтидаи вя орта синифлярдя охуйаркян онларда анламаг вя щярякят етмякбаъарыьыны ашыламаг мягсядиля апарылмыш иши эцъляндирмяк вя щятта тякрар етмяклазым эялир.Коррупсийайа гаршы превентив тярбийя ади тярбийяйя чох охшайыр. Бурада шаэирдямцяййян информасийа, мясялян, ъинайятин щцгуги аспектляри вя йа хцсуси ъящятлярищаггында мялумат верилир. Беля ъинайятин нятиъяляри щаггында билийин ялдя едилмяси вябеля ъинайяткар давраныша гаршы дялил тапмаг баъарыьы хцсуси превентив тярбийя щесабедилир.Йухары синиф шаэирдляри цчцн мяслящят эюрцлян тапшырыгларын нцмуняси:• Йерли вя йа шаэирдлярин ятрафындакы мцщитдя ъинайятин тябияти вя мигйасынынтящлил едилмяси цчцн материалын щазырланмасы.• Тящлил цчцн нязярдя тутулмуш мялуматын топланмасы, ишлянмяси вя ъинайятщаггында пресс-релизляр вя диэяр статистик мялуматларла мцгайисяси.• Ашаьы синиф шаэирдляри цчцн лайищянин планлашдырылмасы вя щяйата кечирилмяси.• Лайищянин щяйата кечирилмя тарихинин планлашдырылмасы вя щазырланмасы• Мцхтялиф йаш групларынын цстцнлцк вердийи дяйярлярин тящлил едилмяси.• Йерли телевизийа вя йа радио програмынын щазырланмасы.• Рясм сярэисинин тяшкил едилмяси.• “Мцасир эянълик: ъялбедиъи имканлар” адлы слайд-шоусунун щазырланмасы.• “Ъинайяткар: Ону ня эюзляйир?” вя йа “Ъинайяткар: Ня цчцн дя йох?” мювзусундавидеофилмин щазырланмасы.• Хцсуси Тящгигат Хидмяти нцмайяндясинин синифя дявят едилмяси. Мцзакиряцчцн суалларын щазырланмасы.• Мящкямя заманы чякилмиш материала бахышын кечирилмяси.• Валидейнляр цчцн “Ъинайят - щамынын проблеми вя мясулиййятидир!” мювзусундатядбирин щазырланмасы вя кечирилмяси.


38 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМЯКТЯБДЯ МЦХТЯЛИФ ФЯНЛЯР ЧЯРЧИВЯСИНДЯКОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ПРГРАМЫНЫНТЯТБИГ ЕДИЛМЯСИНЯ ДАИР НЦМУНЯЛЯРТАРИХМЮВЗУ: ГЯДИМ РОМА РЕСПУБЛИКАСЫ ДЮВРЦНДЯКОРРУПСИЙА ЩАЛЛАРЫМЦЯЛЛИФ: Дайва Тручинскене, Антанас Баранаускас адына Аникшчай орта мяктябининтарих мцяллимиСИНИФ: 7МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Шаэирдляри задяэан Рома республикасы иля таныш етмяк2. Шаэирдляря эюстярмяк ки, вязифяли шяхсляр арасында рцшвятхорлуг, рцшвят алмавя ямлакын мянимсянилмяси гядим заманлардан мювъуддур3. Шаэирдляря коррупсийа мяфщумуну анлатмагЯДЯБИЙЙАТ:• Sеткус Б., Побединска Л. Сеновeс историжа: вадовeлис 7 класеи. - Вилниус:Кронта, 2000, 42 параэрафас.• Плутаръщас. Ринктинeс биоэрафижос. - Вилниус: Вйтурйс, 1996.ЦСУЛЛАР: дярслик материалы иля иш, сянядлярля иш, рол ойнамаДЯРСИН ЭЕДИШИ:Дярсин яввялиндя шаэирдляр Рома республикасы щакимиййяти иля таныш едилир. Хцсуси олараггейд едилир ки, о, задяэанлар тяряфиндян идаря едилирди. Сялащиййят, вязифялярини йериняйетирмяк мцгабилиндя мяваъиб алмайан варлы вятяндашларын ялиндя ъямляшмишди.Лювщядя ашаьыдакы суал вя тапшырыглар йазылыр:1. Сянядляри тящлил едяряк сцбут един ки, Рома республикасында коррупсийавар иди. О юзцнц неъя бцрузя верирди?2. Ганунлара риайят едилмямяси Рома республикасы вятяндашларына неъя зийанвурурду?3. Рома республикасында йцксяк вязифяляр тутан Сисерон вя Веррусун давранышынымцгайися един. Онлары бу ъцр давранмаьа ня вадар едирди?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 39Шаэирдляр цч група бюлцнцр:1. Бир груп Сисеронун Верросу иттищам етмяйиня аид фактларын ахтарышы мягсядилясянядляри охуйур.2. Икинъи груп Верросун давранышыны изащ едян дялилляр тапмаьа чалышыр.3. Цчцнъц груп зяряр чякянлярин ким олдуьу вя дяйян зийанын нядян ибарятолдуьу щаггында дцшцнцр.Шаэирдляря мящкямя просесинин эедишини ролларда тягдим етмяк тяклиф олунур.ДЯРСИН ХЦЛАСЯСИ: Сянядляри тящлил едяндян сонра шаэирдляр Веррусун ъинайятляринимцяййян едир. Онлар нятиъяйя эялир ки, Рома республикасында гануна риайят едилмирди,бу да вятяндашлара зяряр вурурду. Шаэирдляря о заманлар эениш йайылмыш вязифядянсуи истифадя, ямлакын мянимсянилмяси вя рцшвятхорлуг щаггында данышылыр.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Гейд едилир ки, коррупсийа гядимРома дюврцндян бяри мювъуддур. Онун дювлят хадимляринин щяйатына эюстярдийитясир, щабеля ъямиййятя вя дювлятя вурдуьу зийан эюстярилир.ЯЛАВЯЛЯР:Мянбя А: Плутарх Сисерон щаггында:“Онун ямлакы, ещтийаъларыны юдямяк цчцн йетярли олса да, кичик иди вя буна эюряадамлар тяяъъцблянирди ки, ня цчцн вякил кими эюстярдийи хидмятляря эюря ня пул,ня дя бяхшиш эютцрмцр, ялялхцсус Веррусун мящкямя ишини апардыьы заман. Сиъилийанынпретору олан вя бир чох чиркин ямялляриня эюря сиъилийалылар тяряфиндян мящкямяйявермилмиш бу инсанын эцнащкар олдуьуну Сисерон нитг сюйлямякля дейил,яслиндя, демяк олар ки, нитг сюйлямямякля сцбут етмишдир. Верруса йалтаглананпреторлар ишя бахылманы ахырынъы эцня гядяр узатдылар, она эюря ки, вякиллярин чыхышларыцчцн бир эцнцн йетярли олмайаъаьыны вя беляликля иши сона чатдырмаг мцмкцнолмайаъаьыны билирдиляр. Амма Сисерон айаьа галхараг деди ки, нитгляря ещтийаъйохдур, шащидляри дявят етди вя диндирди, сонра ися щакимляря сяс вермяйи тяклиф етди.”.Плутаръщас. Ринктинeс биоэрафижос. - Вилниус: Вйтурйс, 1996, сящ.140.Мянбя Б:Сисеронун Верруса гаршы нитгиндян:“Бу инсан претор олдуьу дюврдя сиъилийалылар ня юз ганунларындан, ня бизим Сенатынгярарларындан, ня дя щяр бир миллятя хас олан ади щцгуглардан файдалана билирди.Сиъилийада щяр бир кясин ялиндя галан йалныз о шейляр иди ки, сонсуз дяряъя тамащкарвя юзбашына бу инсанын эюзцндян йайынмыш вя йа диггятиня лайиг олмамышдыр.Цч ил ярзиндя бцтцн мящкямя гярарлары йалныз онун гашынын тярпяниши илягябул олунурду, щеч бир кяс юз ямлакындан архайын ола билмирди, бу ямлак она атасынданйа бабасындан ирсян кечмиш олса беля, щяр шей Веррусун ямри иля онун ялиндяналынырды , ян гаты ъаниляр рцшвят веряряк мящкямя мясулиййятиндян азадедилирди; ян щюрмятли вя сон дяряъя сяхавятли инсанлар ися гийаби гайдада иттищам


40 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫедиляряк мящкум олунур вя сцрэцн едилирди вя онлардан даща щеч бир хябяр эялмирди”.Плутаръщас. Ринктинeс биоэрафижос. - Вилниус: Вйтурйс, 1996, сящ.300._________________________________________________________________________МЮВЗУ: РОМА РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЩАКИМИЙЙЯТ ФОРМАСЫМЦЯЛЛИФ: Ирена Лиздениене, Мажейк “Вента” орта мяктябинин тарих мцяллимиСИНИФ: 11МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Рома республикасы щакимиййят гурулушу схеминя ясасланараг республикадащакимиййят системини, сенат вя диэяр вязифяли шяхслярин дювлятдя ролуну,плебейлярля патрисиляр арасында мцбаризянин сябяблярини мцяййян етмяк.2. Рома республикасынын ня цчцн задяэан щесаб едилдийини ясасландырмаг.3. Тягдим едилмиш мялумат ясасында ромалыларын вязифя ялдя етмяк цсулларыны,бу адамларын ким олдуьуну, онларын щансы дяйярляря цстцнлцк вердикляриниачыгламаг, онларын фяалиййятиндян дювлятя, ъямиййятя дяйян зийаны эюстярмяк,беля вязифяли шяхслярин агибяти щаггында данышмаг.ДЯРС ВЯСАИТЛЯРИ:• Рома республикасы щакимиййят гурулушу схеми, дювлят мямурларынын фяалиййятищаггында материаллар.• Гай Валери Бусикум вя онун оьлу Кичик Гайын щяйат вя фяалиййяти щаггындамцяллимин щазырладыьы материаллар.• Дярсликляр:Баконис Е., Жануsас Ж. Лиетува ир пасаулис: историжос вадовeлис 11 кл. -Каунас: Sвиеса, 2001.Баконис Е. Сеновeс ъивилизаъижu историжа: мокоможи кнйэа 11 кл. - Каунас:Sвиеса, 1992.ЦСУЛЛАР: изащ, тящлил, гыса рол ойнама вя онун ясасында мцзакиряДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Романын ня заман вя щансы шяраитдя республика олмаьы хатырладылыр.2. Рома республикасы щакимиййят гурулушу схеми вя дювлят мямурларынын фяалиййятищаггында материаллар шаэирдляря тягдим олунур. Бунларын ясасында шаэирдлярмцяллимля бирликдя щакимиййят формасыны мцзакиря едир.3. Плебейлярля патрисиляр арасындакы мцбаризянин сябябляри вя нятиъяляри мцзакиряедилир.4. Шаэирдляря ашаьыдакы суаллар верилир:• Дювлятдя консулун вя халг трибунунун ролу нядян ибарят олуб?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 41• Кичик Гай щансы йолла вязифясиндя ирялилямяйя чалышырды? О, консул олмаьа неъянаил олду?• Кичик Гай ня цчцн коррупсийайа гарышды? Бу юзцнц нядя бцрузя верди?Шаэирдлярин коррупсийаны ня ъцр анламаьы мцяййян едилир.• Бу инсанын агибяти ня олду? Сизъя, бу ня цчцн беля олду?• Ата цчцн щансы дяйярляр ваъиб иди вя оьул ня цчцн бунларын цстцндян кечди?• Кичик Гай щакимиййяти дюврцндя кимя зийан вурулду?5. Шаэирдлярин кичик групу евдя щазырланмыш роллары ойнайыр.6. Рол ойнанмасындан яввял шаэирдляря верилмиш тапшырыглар ясасында мцзакиряапарылыр.7. Нятиъяляр чыхарылыр, Рома республикасынын задяэан характери вурьуланыр.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Сцбутлар эятирилир ки, коррупсийагядим дюврлярдян бяри мювъуддур. Онун дювлят хадимляринин щяйатына эюстярдийитясир, щабеля ъямиййятя вя дювлятя вурдуьу зийан эюстярилир.ЯЛАВЯ:Эай Валери Бусикум Ъянуби Италийада, зейтун йаьы тиъарятиля мяшщур олан бир шящярдяанадан олуб. Онун аиляси дя бу ишля мяшьул иди вя бу иши уьурла инкишаф етдирирди.Иллярля щакимиййятдя олан атасы Бюйцк Гай консул сечилди. Бюйцк Гай щюрмятли вянамуслу консул иди. Онун консул олдуьу дюврдя Ромада сцлщ вя ямин-аманлыгщюкм сцрцрдц. О, яввялляр дцшмян щесаб етдийи дювлятлярля бир сыра сцлщ мцгавилясиимзалайыб. О истяйирди ки, onun оьлу да мющтярям щюкмдар олсун, амма КичикГай юз агрессивлийи вя сябирсизлийи иля мяшщур иди. Бош-бошуна итирдийи бир нечя илдянсонра Кичик Гай щакимиййят сащиби олмаг вя атасынын йолуну давам етдирмяк гярарынаэялди. Амма о, атасы гядяр эюзлямяк истямирди, буна эюря дя йахшы вязифятутмаг цчцн атасынын нцфузундан истифадя етмяйя чалышды. Яввялъя о, трибун йеринитутмаг истяди, лакин ъяфянэ чыхышлары вя ъцрбяъцр чаьырышларына эюря юзцнц эцлцнъ вязиййятягойду. О заманлар, фювгяладя вязиййят йарананда трибунлар эцнцн истянилянвахты, щятта эеъя дя чаьырыла билярди. Трибунлара али щакимиййят гярарларыны дайандырмагсялащиййяти верилмишди. Амма онлара Романы тярк етмяйя иъазя верилмирди, бушярт ися Кичик Гайы тямин етмирди, она эюря о, трибун вязифясини ялдя етмяк гярарынданчякинди. Бир нечя илдян сонра она Италийанын бир яйаляти, Сиъилийаны идаря етмяктапшырылды. Амма сарсаг данышыьы вя ъящалятиня эюря тезликля бу вязифядян азад едилибРомайа гайытды. Ромайа дюняндян сонра консул йерини тутмаг фикриня эялди.Консуллар иълас чаьырмаг щцгугуна малик идиляр. Атасы Бюйцк Гайын юлцмцндянсонра ону явяз едя билян шяхс тапмаг ромалылар цчцн чох чятин иди. Кичик Гай няйинбащасына олурса олсун бу вязифяни тутмаг цчцн ялиндян эяляни едирди. Халгындястяйиня ещтийаъы олан Гай консул сечилян эцндян адамлара вар-дювлят вя фираванщяйат тямин едяъяйини вяд едирди. Нящайят цч илдян сонра Гай Валери Бусикум консулсечилди, Рома вятяндашлары ися онун вяд етдийи йардымы эюзляйирди. Мювгейинидаща да бяркитмяк цчцн Гай сенаторун гызы Типерийа иля евлянди. Бир мцддятдянсонра дювлят хязинясини идаря едян квесторларла бирликдя Бусикум коррупсийайа га-


42 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫтылды. Онлар ясэярляр цчцн нязярдя тутулан вясаити ики дяфя азалдыб Рома вятяндашларынданйыьылан верэиляри артырды. Романын дцшмянлярдян щярб йолу иля алдыьы торпагларыГай эизлиъя щямин дцшмянляря сатырды. О, Рома вятяндашларына там азадлыгверилмясинин ялейщиня иди. Ромада хейли вахт иди ки, вар-дювляти вятяндашлар арасындабярабяр шякилдя бюлцшдцряряк варлыларла йохсуллар арасындакы дярин ямлак бярабярсизлийиниарадан галдырмаг фикри вар иди. Гай буна имкан вермяди вя бунунла варлыларынэцълц щимайясини газанды. Гай Валери Бусикум коррупсийа васитясиля вардювлятялдя етди, амма бунунла бярабяр халгын инамыны итирди. Нящайят, Рома яйалятляриндяцсйанлар башланды, инсанлар юз щцгугларыны бярпа етмяйя чалышырды. ТезликляГай цсйанчылар тяряфиндян юлдцрцлдц, онун йериня сечилян йени консул ися яввялкиганунлары бярпа етди вя Рома вятяндашларынын азадлыьы уьрунда мцбаризя апарды.Университй Ъоллеэе Дублин: Тще ливес оф Бусиъум анд Эориус. -www.ucd.ie/~classics/thirdyear/ancbiogr.htm____________________________________________________________________МЮВЗУ: РОМА ИMPERИYASЫНЫН ГЦДРЯТИМЦЯЛЛИФ: Едита Галинаитите, тарих мцяллими, Паневежис шящ. 9 №-ли орта мяктябининметодистиСИНИФ: 7МЯГСЯД:1. Рома Империйасынын гцдрятинин хцсусиййятлярини вя зяиф ъящятлярини изащ етмяк.ВЯЗИФЯЛЯР:1. Август Октавиан щакимиййяти дюврцндя Рома Империйасында баш веряндяйишикликляри вя онун Сената тясирини тящлил етмяк.2. Рома Империйасында щакимиййятин мянфи хцсусиййятлярини ачыгламаг: вязифяляринсатын алынмасы, инсанларын намуссузлуьу, вязифяли шяхслярин мясулиййятсизлийиниачыгламаг.ЯДЯБИЙЙАТ:• Sеткус B., Pobedinska L. Senoves istorija, vadovelis 7 klassei/ - Vilnius:Kronta, 2000.• Senoves istorijos chrestomatija. - Kaunas, Sviesa, 1983.ЦСУЛЛАР: mцqayisя, тящлил, групларда иш, мянбялярля иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Tякрар: Рома Республикасында щакимиййят.2. Рома Республикасы иля Рома Империйасында щакимиййят мцгайися едилир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 43Дярслийин 187-ъи вя 203-ъц сящифялярдя тягдим едилян схемлярдян истифадя едилир.3. Тякрар: Рома Республикасы дюврцндя сенатын вязифяляри.4. Шаэирдляр беш няфярдян ибарят груплара бюлцнцр.5. Шаэирдляр мянбяни охуйур вя суаллара ъаваб верир:• Республика дюврц иля мцгайисядя Рома Империйасы заманы сенатын тяшкиледилмягайдалары неъя дяйишилди?• Сенатын бу ъцр тяшкил едилмяси кимя вя няйя эюря сярф едирди?• Империйа дюврцндя сенатын ролу няйя эюря азалды?• Империйа дюврцндя сенатын тяшкиледилмя гайдалары щаггында ромалылар ня фикирдяиди? Няйя эюря?• Сенатын бу ъцр тяшкил едилмяси Рома ъямиййятиня неъя зийан вурурду?• Октавиан Август юз щакимиййятиндян ня ъцр суи истифадя едирди?6. Мянбя, дярслик мятни вя йухарыдакы суаллара верилмиш ъаваблара ясасланарагшаэирдляр Рома империйасы дюврцндя сенатын тясиринин дяйишмяси вя император ролунунартмасы щаггында нятиъяляри сясляндирирляр.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Республика вя импеийада щакимиййятимцгайися едяряк шаэирдляр республика щакимиййятинин мянфи ъящятляринимцяййян едир. Нятиъяляр чыхарараг “пост-мортум” (“юлцмцндян сонра”) сенаторларынщакимиййятинин дювлятя нийя мянфи тясир эюстярмяйи щаггында суала ъаваб верирляр. Ромаимперийасында щюкм сцрян сенатор рцшвятхорлуьуна мянфи мцнасибят йарадырлар.ЯЛАВЯ“Сенат чохдандыр ки, бюйцйцб низамсыз бир кцтляйя чеврилмишди - онун миндян артыгцзвц вар иди, бунларын арасында ян налайиг адамлар да вар иди ки, бунлар Сезарын юлцмцндянсонра йа танышлыгла, йа да рцшвят вермякля гябул едилмишляр. Халг бунлары“юлцмцндян сонракы” сенатор адландырырды.”Senoves istorijos chrestomatiya. - Kaunas, Sviesa, 1983.____________________________________________________________________МЮВЗУ: АВРОПАДА РЕФОРМАСИЙАМЦЯЛЛИФ: Едита Галинаyтиte, тарих мцяллими, Паневежис шящ. 9 №-ли орта мяктябининметодистиСИНИФ: 8МЯГСЯД:1. Шаэирдлярдя мянбяляри тящлил етмяк вя нятиъяляр чыхармаг баъарыьыны ашыламаг.ВЯЗИФЯЛЯР:1. Империйа кнйазларынын Алманийа императорунун щакимиййятиня эюстярдикляритясири тящлил етмяк.


44 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ2. “Симонийа” мяфщумунун мянасыны мцяййян етмяк.3. Авропада реформасийа сябяблярини тящлил етмяк.4. Император щакимиййятинин зяифлилийи сябяблярини мцяййян етмяк.ЯДЯБИЙЙАТ:• Пасаулио ир Лиетувос istorija. ВЫ-ХВЫЫЫ амzиаи: vadovelis 8 klassei. - Vilnius:Kronta, 2002.• Видуриниu амzиu chrestomatiжa. Д. 2. - Kaunas, Sviesa, 1977.ЦСУЛЛАР: групларда иш, мянбялярля иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Шаэирдляр груплара бюлцнцр.2. Дярслик мятниня (сящ. 39) ясасланараг Алманийа империйасында императорщакимиййятинин формалашмасы просеси йада салыныр.3. Шаэирдляр мянбяни охуйур вя суаллара ъаваб верир:• Алманийа императору Рома Папасындан щакимиййяти неъя алды?• Рома Папасына ким вя ня цчцн пул верирди?• Алманийа императору щакимиййятинин зяифлийинин сябяби ня иди?• Алманийа империйасында щакимиййятин бу ъцр тяшкил едилмясиня Алманийаящалиси неъя бахырды?4. Йухарыдакы суаллара верилмиш ъаваблара ясасланараг шаэирдляр Алманийа империйасындамянфи щаллар щаггында мцмкцн гядяр чох нятиъя сясляндирирляр.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Алманийада щюкм сцрян мямурвя кился хадимляринин рцшвятхорлуьуна гаршы мянфи мцнасибят йараныр.ЯЛАВЯ:“Сизин башыныза Рома таъыны гоймаг цчцн, мяня вя йягин ки, йалныз мяня етибар едянбязи кнйазлар гаршысында биз цзяримизя ющдялик эютцрмцшцк; биз сизин комиссарларыныза,ясасян юз достларымыздан ялдя етдийимиз бюйцк мябляьдя наьд пул вермишик. Айдынмясялядир ки, мяним кюмяйим олмаса иди Зати-Алиниз Рома таъыны ала билмязди”.Видуриниu амzиu chrestomatiжa. Д. 2. - Kaunas, Sviesa, 1977._________________________________________________________________________МЮВЗУ: ИКИ ХАЛГ РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗАДЯЭАН ЩЮКМ-РАНЛЫЬЫМЦЯЛЛИФ: Ирена Лиздениене, тарих мцяллими, Мажейк “Вента” орта мяктябинин методистиСИНИФ: 8


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 45МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Ики Халг Республикасында задяэан мювгеляринин мющкямлянмясинин нядянбашланмасыны вя бунун ясасыны щансы сянядляр тяшкил етдийини изащ етмяк.2. Й. Грушасын “Реквием бажорамс” (“Задяэанлыьа реквийем”) ясяриндянпарчалар ясасында задяэан щцгуглары эенишлянмясинин дювлят инкишафына мянфитясирини ачыгламаг.3. Шаэирдляр юзбашыналыг, ганун позунтусу, груплашмалар йарадылмасынын дювлятявурдуьу зийаны ясасландырмалыдыр.ЯДЯБИЙЙАТ:• Пасаулио ир Лиетувос istorija. ВЫ-ХВЫЫЫ амzиаи: vadovelis 8 klassei. -Vilnius: Kronta, 1999.• Реквием бажорамс // Эруsас Ж. Раsтаи. Т. 2. - Вилниуs, Ваэа, 1980.ЦСУЛЛАР: изащ, дярслик мятни иля иш, бядии ядябиййатдан парчаларла иш, групларда иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Лйублин Унийасынын ня заман вя щансы шяраитдя имзаланмасы, онун шяртляривя нятиъяляринин гыса тякрары.2. Jiэимантас Ауэустасын юлцмцндян сонра Ики Халг Республикасындакы вязиййятиндярслик материалы ясасында тящлили.3. Щенрих Валуа тяряфиндян задяэянлара верилян вядлярин тящлили, паъта ъонвентавя либерум вето-нун гцввяйя минмяси.4. Синиф дюрд група бюлцнцр. Щяр група Й. Грушасын “Реквием бажорамс”ясяриндян бир парча тягдим едилир.Тапшырыглар:• Задяэан щюкмранлыьы, ялялхцсус либерум вето щцгугу дювляти эцъляндирирдими?• Щакимиййятя ъан атан задяэянлар щансы цсуллардан истифадя едирди?• Задяэанлар юз араларында мцнасибятляри ня ъцр гурурду?• Задяэан щюкмранлыьы о дюврцн дювляти вя ъямиййятиня неъя зийан вурурду?Задяэанлар щансы дяйярляри тапдалады?• Беля дювлятдя крал щакимиййяти щаггында ня дейя билярсиниз?5. Мцзакирядян сонра шаэирдляр беля нятиъяйя эялир ки, задяэан щюкмранлыьы ИкиХалг Республикасынын зяифлямясиня эятирян сябяблярдян бири иди.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: ХВЫЫЫ ясрдя Ики Халг Республикасындамцхтялиф коррупсийа щаллары ачыгланыр. Бунун дювлятин даьылмасына эятириб чыхармасыщаггында фикир вурьуланыр.____________________________________________________________________МЮВЗУ: IKI XALQ RESPUBLIKASЫ: ДЮВЛЯТИН СЦГУТУ, ЗА-ДЯЭАНЛАРЫН АНАРХИЙАСЫМЦЯЛЛИФ: Даива Тручинскиене, Антанас Баранаускас адына Аникшчай орта мяктябинтарих мцяллими


46 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫСИНИФ: 8Бцтцн дярс бу мювзуйа щяср олунурМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Шаэирдляри Ики Халг Республикасынын зяифлямяси сябябляри иля таныш етмяк.2. Конкрет мисаллары тящлил едяряк Бюйцк Литва Кнйазлыьында артыг ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя коррупсийа, задяэанлыг юзбашыналыьы, сярхошлуьун щюкм сцрмяйинивя бунун дювлятдя бюйцк гарышыглыг йаратмаьыны вя дювлятин нцфузунуашаьы салмаьыны эюстярмяк.3. Задяэан щцгугларынын дювлятин инкишафына мянфи тясирини ачыгламаг.ЯДЯБИЙЙАТ:• Пасаулио ир Лиетувос istorija. ВЫ-ХВЫЫЫ амzиаи: vadovelis 8 klassei. -Vilnius: Kronta, 1999, 51-ъи бянд.• Лиетувос исtорижa. - Вилниус, Мокслас, 1989.ЦСУЛЛАР: фикир мцбадиляси, сянядлярля иш, ъядвялин долдурулмасы.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Лйублин Унийасы ня заман вя щансы шяраитдя имзаландыьыны, Лйублин Унийасындансонра Литва дювлятчилийинин юзцнц нядя эюстярдийини хатырламаг.2. Дярслик материаллары вя сянядлярдян истифадя едяряк эюстярилир ки, Ики ХалгРеспубликасынын гаршылашдыьы чятинликлярин сябябляриндян бири крал щакимиййятининзяифлийи иди.3. Фикир мцбадиляси заманы шаэидляря ашаьыдакы суал верилир:”Ъямиййятдя башверян щансы щаллары сиз “коррупсийа” мяфщуму иля ялагяляндирирсиниз?”Шаэирдлярин ъаваблары лювщядя вя йа бюйцк каьызда йазылыр (бу, рцшвят алма,вязифядян суи истифадя, намуссузлуг, дювлят вясаитинин даьыдылмасы, рцшвятвермя вя с. мяфщумлар ола биляр.)4. Хатырладылыр ки, йухарыда эюстярилян щаллар Бюйцк Литва Кнйазлыьында да башверирди, хцсусян дя Лйублин Унийасындан сонра.5. Шаэирдляр 4-5 няфярдян ибарят груплара бюлцнцр вя онлара ашаьыдакы тапшырыгларверилир:• крал щакимиййятинин зяифлямясини щансы фактлар сцбут едир;• мянбяляри тящлил едяряк коррупсийа мяфщуму иля баьлы проблемляри сечин;• бу чатышмазлыгларын сябяблярини мцяййян етмяйя чалышын;• задяэан юзбашыналыьы вя “вето” щцгугунун мювъудлуьу дювлятя няъцр зийан вурурду;• задяэанлар юз араларында мцнасибятляри неъя щялл едирди.6. Ъядвяллярля иш заманы шаэирдляр ъядвял долдура биляр (бах: Ялавя)


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 47НЯТИЪЯ: Задяэанларын юзбашыналыьы вя щюкмранлыьы Ики Халг Республикасынын сцгутусябябляриндян бири иди.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: ХВЫЫЫ ясрдя Ики Халг Республикасындамцхтялиф коррупсийа щаллары ашкар едилир вя онларын дювлятин сцгутуна тясириэюстярилир.ЯЛАВЯМянбя А:“ Республикада кралын щеч бир щакимиййяти йох иди. Цмумиййятля мяркязинкиминся тяряфиндян сайылан щеч бир щакимиййяти йох иди. Нязяри бахымдан бурадабцтцн щакимиййят вятяндашларын, йяни задяэанларын, юз ялиндя иди, амма яслиндяонлар щеч няйя гадир дейилди. Щакимиййят бир-бириля мцщарибя едян вя бир-бириняцстцн эяля билмяйян яйанларын ялиндя иди, буна эюря ашаьы сеймляр (нцмайяндялярпалаталары) бир-биринин ардынъа даьылыр вя юлкядя щеч бир щакимиййят йох иди; беляолан щалда йадларын рцшвятхорлуьу вя яйанларын юзбашыналыьы цчцн йол ачыгиди Задяэанлар дахил олмагла яйанлар йалныз кеф чякмяйи вя яййашлыг етмяйиюйрянмишди. Задяэанлар арасында ян чох шющрят газанан, сярхош олмаданщамыдан чох ичмяйи баъаранлар иди. Щяр шянликдя ев сащибинин вязифяси, щяр биргонаьын еви тярк едяркян гуллугчулар тяряфиндян йардымсыз йерийя билмямяйиндяямин олмагдан ибарят иди.”Лиетувос историжа. - Вилниус: Мокслас, 1989Мянбя Б:“ …Ашаьы сеймляр. Сийаси щяйат ашаьы сеймлярдя кечирди. Бурада щансы яйанын дащагцдрятли олдуьу, щансыны ися Сейм вя йа трибуналда чятинликляр эюзлядийи мцяййянедилирди. Буна эюря яйанлар задяэанлары юз тяряфиня чякмяйя чалышырды. Бунуися йалныз даими щимайя вя гонаглыгларла етмяк олурды. Еля бу мягсядля дя ашаьысеймляря ятраф кяндлярдян чохлу мцфлисляшмиш хырда задяэанлар - шлйахта - эятирилирди,чцнки яйанлар кими, онларын да сясвермя щцгугу, ян башлыъасы ися задяэанлыгяламяти олан гылынъы вар иди ки, истянилян вахт ондан юз щамиляринин вя йа даща чохпул верянин тяряфини сахламаг цчцн истифадя едя билярдиляр.”Лиетувос историжа. - Вилниус: Мокслас, 1989Мянбя Ъ:“Сеймляр. Айдын мясялядир ки, ашаьы сеймляря бу гядяр мцфлисляшмиш шлйахта эятирмякимканы йалныз бурада гярар гябул едиляркян сясвермя нятиъяляриня тясирэюстяря билян яйанларда вар иди. Буна эюря орта сявиййяли задяэанлар да яйанларынятрафында долашмалы идиляр, якс тягдирдя онлар хейли зяряр чякя билярди. Беляликля,ашаьы сеймляря йалныз яйанларын истядийи нцмайяндяляр сечиля билирди. Бязи яйалятлярдябир яйан даща эцълц иди, диэярляриндя башгасы, буна эюря онларын нцмайяндяляриашаьы сеймлярдя топлашанда, тябии ки, юз араларында щеч бир разылыьа эяля билмирдиляр.Щямишя бир няфяр тапылырды ки, “вето” десин вя бунунла сейм даьылмалы ол-


48 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫсун. Бунунла беля, бу гайда ясл азадлыг адланырды. Яйанлар ону йцксяк гиймятляндирир,дяйишдирилмямясини тямин едирдиляр, чцнки йалныз беля гайда-ганун шяраитиндящяр кяс юзцнцн дяйярли олдуьуну вя газанъ ялдя едя биляъяйини щисс едирди.”Лиетувос историжа. - Вилниус: Мокслас, 1989ЪЯДВЯЛ: Лйублин Унийасындан сонра Бюйцк Литва Кнйазлыьында коррупсийа щалларыКоррупсийа щаллары Коррупсийа щалыны доьуран Бюйцк Литва Кнйазлыьы цчцн коррупсийаныннятиъялярисябябРцшвят вермя вя алма Юз мянафеляриня ъаваб верян Ганунлар Республика вятяндашларынынйалныз бир щиссясинин мянафеляри-ганунлар гябул етмяк истяйини горуйурдуВя с.___________________________________________________________________МЮВЗУ: LITVADA ГЕЙРИ-ГАНУНИ MЯТБУАТ ЙАЙЫМЫМЦЯЛЛИФ: Ирена Лизденене, Мажейк орта мяктябинин тарих мцяллимиСИНИФ: 9МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Рус мямурларынын мювгейини, эизли китабдашыйанларын фядакарлыьы вя баъарыьыны,гейри-легал мятбуатын йайымы цсулларыны ачыгламаг, китаб йайымы илямяшьул олан ъямиййятлярин фяалиййятини ишыгламаг.2. Шаэирдлярдя фактлары мцстягил тящлил етмяк вя гиймятляндирмяк баъарыьыныашыламаг.ЯДЯБИЙЙАТ:• “Гейри-легал Литва мятбуат йайымы” хяритяси.• Ъядвялляр:а) эюмрцкханада сахланылмыш Литва китабларынын сайы;б) 1887-1897-ъи иллярдя Гаршвиай китабдашыйанлар ъямиййяти тяряфиндянйайылан китабларын характери щаггында (Тйла А. Эарsвиаu кнйэнеsиu драуэижа.- Vilnius: Минтис, 1991, с. 34);• Китабдашыйан Й. Белинисин фяалиййяти щаггында сянядляр. (1864-1904 м.-Вилниус: Валстйбинис леидйбос ъентрас, 1992, сящ. 50-51);• Китабдашыйан Ваиъекаускасын фяалиййяти щаггында сянядляр.• “1864-1904-ъц иллярдя Литва мяктяби” (“Гямэин мяктяб”) адлы щейкялтарашлыгясяринин шяклинин нцмайиши.Бразаускас Ж. Наужuжu амzиu историжа: нуо Дидzиосиос пранъuзu ъижос ики Пирможопасаулинио каро пабаиэос: vadovelis 9 klassei. - Vilnius: Kronta, 1999.ЦСУЛЛАР: изащ; хяритя, ъядвял, мянбяляр, яйани вясаитлярля иш.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 49ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Litва мятбуатынын гадаьан едилмяси сябябляри щаггында мялуматын тякрары.2. Хяритя васитясиля Пруссийада гейри-легал Литва мятбуат мяркязляри вя бу мятбуатынЛитвада йайым цсуллары юйрянилир.3. Китабдашыйанлар ъямиййятляринин фяалиййяти4. Ян йахшы китабдашыйанларын фяалиййяти, онларын халг йолунда ъанларындан кечмяйи.Й. Белинисин фяалиййяти щаггында сянядляр тягдим едилир (бурада жандармларарцшвят верилмясиндян данышылыр); тапшырыглар верилир:• Й. Белинис ня цчцн урйадника вя приставын арвадына рцшвят верди?• О, юзц цчцн щяр щансы газанъ ялдя етмяйя чалышырдымы?• О вахтын рус мямурлары щаггында ня дейя билярсиниз? Онлар щансы фикирлярцшвят алырды? (ХЫХ ясрдя рус мямурлары щесаб едирди ки, мяваъибляринийалныз чар цчцн эюрдцкляри ишя эюря алырлар, садя вятяндашларын хейринябир гярар гябул етмякляриня эюря ися айрыъа бяхшиш дцшцр).• Кимин давранышы кимя зийан верирди?• Й. Белинис цчцн щансы дяйярляр мцщцм иди? Бунлар рус мямурларыцчцн мцщцм идими?5. Мажейк яйалятиндя китабдашыйанларын фяалиййяти (Шаэирдлярин чыхышлары яввялъядянщаззырланмыш материаллара ясасланыр).6. Мювзунун хцласяси.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Русийа империйасы мямурларынынщяйатында рцшвятин коррупсийа елементи кими ролу ачыгланыр. Дювлятин нцфузуна вуруланзийан вурьуланыр.ЯЛАВЯЙ. Белинис щаггында мятн, бах: сящ. 120.____________________________________________________________________МЮВЗУ: СОЙУГ МЦЩАРИБЯ ДЮВРЦНДЯ ССРИ-нин ИНКИШАФЫМЦЯЛЛИФ: Лайма Маминскиене, Вайжгантас адына Радвилишкис эимназийасынын тарихмцяллими вя методистиСИНИФ: 12, тарих фянниндян ихтисаслашан шаэирдлярМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. ССРИ-нин мисалында ХХ ясрин икинъи йарысында тоталитар юлкялярин ясас инкишафхцсусийятлярини ачыгламаг.2. Лятифялярин тящлили заманы Совет Иттифагынын инкишафы щаггында ашаьы синифлярдяялдя едилмиш биликляря ясасланмаг.3. Шаэирдлярдя:• Совет щакимиййятинин мцхтялиф дюврляриня хас олан проблемляри мцгайисяетмяк;


50 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• бунлары шаэирдлярин юзляри мцяййян етдийи мейарлара уйьун олараг тяснифетмяк;• soyuq мцщарибя дюврцндя ССРИ-нин сосиал, тясяррцфат, сийаси инкишафыныгиймятляндирмяк;• совет дюврц проблемлерини Литванын буэцнкц проблемляриля ялагяляндирмякбаъарыьыны инкишаф етдимяк.4. Мцхтялиф тарихи дюврляр цчцн сяъиййяви олан коррупсийа проблемини вурьуламаг,фяал, коррупсийа иля барышмаз шяхсиййят тярбийя етмяк.ЯДЯБИЙЙАТ:• Лиетува ир пасаулис: историжос вадовeлис 12 класеи.- Каунас: Sвиеса, 2001,бянд 39.• Zемаичиуос эирдeти анекдотаи. - Таураэe: Таураэиsкиu балсас, 1992, ъ.8.• 815 анекдотu апие валдzиa, валдймa ир верслининкус.-Вилниус: Минтис, 1992.• Наужаусиuжu лаикu историжос пратйбu сaсиувинис 10 кл. - Вилниус: прадаи, 1998,сящ. 34.ЦСУЛЛАР: кичик групларда иш, мянбялярля (анекдотларла) иш, мцгайися, тящлил, груплардамцзакиря, групларын щазырладыьы мялуматлар.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Шаэирдляр 5 мцхтялиф рянэдя картлардан ибарят топадан чякдикляри картларамцвафиг олараг 5 група бюлцнцр.2. Щяр група Совет Иттифагында мювъуд олан мцхтялиф проблемляря аид 9-10лятифя пайланыр (проблемлярин ады чякилмир):• Ы груп: игтисади проблемляр (екстенсив тясяррцфат, эеридя галмыш технолоэийалар,ещтийатлардан сямярясиз истифадя, ашаьы кейфиййят, эериляйян кяндтясяррцфаты вя с. щаггында лятифяляр);• ЫЫ груп: сосиал проблемляр (сярхошлуг, оьурлуг вя с. щаггында лятифяляр);• ЫЫЫ груп: эцълц бцрократийа (иш йерляринин шиширдилмиш сайы, сяриштясиз дювлятгуллугчулары, сцрцндцрмячилик вя с. щаггында лятифяляр);• ЫВ груп: коррупсийа (рцшвятхорлуг, номенклатура имтийазлары, дювлятямлакынын оьурланмасы вя с. щаггында лятифяляр);• В груп: тяшвигат вя реаллыг арасында зиддийятляр (баш вермяйян “гялябяляр”,партийанын вя рящбярлярин мядщ едилмяси вя с. щаггында лятифяляр).3. Тапшырыг: Групда охунуш вя мцзакирядян сонра група тягдим едилмиш лятифялярибирляшдирян проблемин адыны чякмяк.4. Груплар проблемлярин адыны чякяндян сонра онлара цзяриндя тапшырыглар йазылмышвяряг верилир ки, бу тапшырыглара ясасян груплар мцзакирядян сонра гысамярузя йазсын.ЫВ ГРУП ЦЧЦН ТАПШЫРЫГ ВЯРЯГИ:• Лятифялярин ясасында Совет Иттифагында коррупсийа юзцнц неъя бцрузявердийини мцяййян един.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 51• Совет Иттифагы ящалисинин щансы тябягялярини коррупсийа иля ялагяляндирмяколар? Ян йухары вязифяляри тутанлардан башлайараг ардыъыллыгла бунларысайын.• Совет Иттифагы щаггында лятифялярин арасына сящвян бир башга лятифя дцшцб:бу лятифя ня Совет дюврцндя йараныб, ня дя Совет дюврцнц якс етдирир. Бу,щансы лятифядир? Сечиминизи ясасландырын.• Совет дюврцня аид лятифялярдян щансылар буэцнкц Литвайа да шамил едилябиляр? Нийя?5. Груплар мярузялярини тягдим едир.6. Мярузяляр ясасында бцтцн синиф ХХ ясрин икинъи йарысында Совет Иттифагындамювъуд олан проблемляр щаггында нятиъяляр чыхарыр; бунлардан щансыларынпост-коммунист юлкяляриндя (Литва тимсалында) бу эцн дя щюкм сцрмяйинитящлил едир.7. Евя тапшырыг:• Синиф иши щаггында дцшцняряк Совет дюврц ъямиййятинин дярсдя мцзакирядянкянар галмыш 2-3 проблемини гейд етмяк;• Мцзакиря едилмиш мясяляляря аид лятифяляр ахтармаг.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Дярс ССРИ мямурларынын менталитетхцсусиййятлярини, коррупсийанын эцндялик щяйатда гануниляшдирилмясини ачыглайыр.Бу, бир тяряфдян, пост-совет тяфяккцрцндян мирас галмыш дцшцнъя тярзини даща йахшы анламаьа,диэяр тяряфдян ися ССРИ-нин даьылмаьындан сонра ъямиййятин ня гядяр дяйишмясинигиймятляндирмяйя кюмяк едир.ЯЛАВЯКоррупсийа щаггында лятифялярСовет Иттифагы Коммунист Партийасынын Баш Катиби АБШ-да гонагдыр. Онун цчцнбюйцк зийафят верилир.- Бу ъцр тямтяраглы гябул цчцн вясаит щарадандыр? - гонаг марагланыр. АБШ Президентиону пянъяряйя доьру апарараг сорушур:- О кюрпцнц эюрцрсцнцз?- Эюрцрям.- Мясяля дя бундадыр. Бу кюрпцнцн тикилмясиндя бир аз гянаят едилиб.Бир илдян сонра АБШ Президенти Совет Иттифагына эялир. Юмрцндя чох шей эюрся дя,зийафятин мигйасы ону тяяъъцбляндирир. Совет Иттифагынын башчысы ону пянъяряйядоьру апарыр:- Орада кюрпц эюрцрсцнцз?- Йох, эюрмцрям.- Мясяля дя бундадыр.•- Неъя олур ки, кечян дяфя сян имладан дюрд алдын, бу дяфя ися беш? Сящвляринсайы азалмайыб ки.- Билирсян, онда мяним атам мцавин иди, инди ися мцдирдир.


52 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ•- Мян мцдиря рцшвят тяклиф етдим, о ися мяня гапыйа ишаря етди.- Говду?- Говмады, гапыйа ишаря етди, йяни ки, кимся ешидя биляр вя йа ачар дешийиндянэюря биляр.•- Тяфтиши нядян башлайаг?- Конйакдан.•Миллят вякили иш адамына:- Сиз мяня 50 мин верин, мян сизи милйончу едим...•Балыгчы чайын цстцндян кюрпц салмаг фикриня дцшцр. Она бир вагон семент лазымолду. Назирлийя ъанавар эюндярди - о улады, улады, бир шей чыхмады. Тцлкц эюндярди- ня гядяр щийля ишлятди, хейри олмады. Нящайят, ешшяк эюндярди. Бир щяфтя кечди,ики щяфтя кечди - ешшяк гайытмыр… Ахыр ки, бир ешелон сементля эялиб чыхыр.- Биз бу гядяр сементи нейнирик?- Наращат олмайын. Назирликдя мян хейли таныша раст эялдим вя сцбут етдим ки,биз кюрпцнц чайын узунуна тикяъяйик.•Вятяндаш гапынын габаьында дуруб йазыны охуйур: “Мцдир 10-дан 15-я гядяр гябуледир”. Бу заман Киндзулис она йахынлашыб сорушур:- Эюрясян, бундан аз гябул етмир?•Бириси мямура бир нечя яскиназ тяклиф едир.- Бу нядир, рцшвятдир? - дейя мямур щирслянди.Адам, горхараг, пулу эери эютцрмяк истяйир. Мямур ися давам едир:- Бяхтин эятириб ки, мян рцшвятхорам.•- Тясяввцр едирсиниз, бизим идарядя рцшвятхорлуьа эюря артыг 50 няфяри мясулиййятяъялб едибляр.- О! Бизим идарядя бу, мцмкцн дейил.- Сизинкилярин щамысы дцзэцн адамлардыр?- Йох. Бизим идарядя ъями 40 няфяр чалышыр.•Бир эцн крал, парламент цзвляри иля нащар едяркян, тяяъъцбля дейир ки, йцксяк верэилярябахмайараг, дювлят хязиняси бошдур. Онда бир йашлы парламент цзвц шампаншцшяси гойулан буз ведрясиндян бир парча буз эютцряряк ону йанында отурана верирки, о бирисиня ютцрсцн. Буз парчасы крала эялиб чатынъа тамам ярийир.- Ялащязрят, хязиня буна эюря бошдур, - парламент цзвц дейир.•Шереметйево аеропортунда репортйор Италийалы туристлярдян сорушур:- ССРИ-йя эялишинизин мягсяди нядир?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 53- Биз кянд тясяррцфаты сащясиндя тяърцбя топлайырыг.- Кянд тясяррцфаты?- Бяли. Ишин беля гурулмасы щаггында йалныз хяйал етмяк олар. Совхозлар - фантастикадыр!Шефлярин кюмяйи - язямятлидир! Торпаьы ясэярляр шумлайыр, фящлялярмалалайыр, мящсулу тялябяляр йыьыр, профессорлар, аспирантлар, досентляр сортлайыр!Щамысы да пулсуз. Мящсул сатыландан сонра совхоз директору елан едир:”7 милйонитки”. Она да о милйонлары верирляр. Мамма миа! Биз буну йухуда да эюрмямишик!- Сиз фермерсиниз?- Ялбяття! Биз - Италийа мафийасынын нцмайяндялярийик!•Бир гадын 20 ил самовар дцзялдян заводда чалышыб, амма бу дювр ярзиндя самоварялдя едя билмяйиб. Цмидини итирян гадын Коммунист Партийасы Мяркязи Комитясинямяктуб йазыб: “Мян артыг 20 илдир ки, самовар заводунда чалышырам, аммаюзцмдя щяля дя самовар йохдур”.Бир мцддятдян сонра гярибя олса да, ъаваб алыб: “Щюрмятли йолдаш…, тяяссцф ки,Мяркязи Комитя Сизя самовар ялдя етмякдя кюмяк едя билмир. Бунунла беля, сизиниш стажынызы вя хидмятляринизи нязяря алараг Сизя щяр эцн заводдан бир детал чыхарарагсамовар йыьмаьа иъазя веририк”.Бир-ики илдян сонра гадын йеня МК-йа мяктуб йазыр: “Мян цмцдцмц итирмишям.Мян йаздыьыныз кими етмишям. Щяр эцн ишдян бир детал эятирмишям. Бунун ахырыня олду? Инди мяним щяйятимдя ики ядяд Йер-Йер ракети вар, самоварым ися щялядя йохдур”.


54 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫВЯТЯНДАШЛЫГ ТЯРБИЙЯСИ, ПОЛИТОЛОЭИЙА____________________________________________________________________МЮВЗУ: ГАНУНИ ВЯ ГАНУНСУЗ, ЯДАЛЯТЛИ ВЯ ЯДАЛЯТСИЗМЦЯЛЛИФЛЯР: Реэина Петрайтене, Эинтаутас Петрайтис, Стасис Шалкаускис адына Шйауляйорта мяктябинин тарих мцяллимляриСИНИФ: 8ФЯНН: Вятяндаш ъямиййятинин ясасларыМЯГСЯД: вятяндашлыг, тянгиди тящлили, тяфяккцрц тярбийя етмякВЯСАИТ:Щалларын сийащысы (бах: Ялавя)ЦСУЛЛАР: кичик групларда иш, тящлил, сющбят, дискуссийа.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Шаэирдляр груплара бюлцнцр.2. Щяр група мцяййян щалын (щалларын) тясвири верилир. Бу щаллар айры-айры вяряглярдятягдим едилир.3. Лювщядя суаллар йазылыр:а) Эюстярилян щалда зяряр чякян вармы? Варса, кимдир?б) Тягсирли вармы? Варса, кимдир?ъ) Щяр щансы ъинайят щадисяси баш верибми?д) Баш верибся, щансы ъинайят: оьурлуг, фырылдагчылыг, коррупсийа?4. Шаэирдлярин щяр групу она верилян щалы (щаллары) тящлил едир, ону (онлары) мцзакиряедир.5. Груплар юз щалларыны башгаларына тягдим едир, шярщлярини верирляр.6. Мцзакиря: “Ъинайят цчцн ялверишли шяраит неъя йараныр?”, “Беля ъинайятляринсайыны азалтмаг цчцн ъямиййятдя ня ъцр дяйишикликляр етмяк лазымдыр?”ЭЮЗЛЯНИЛЯН НЯТИЪЯ: Щаллары тящлил едяряк шаэирдляр ятрафларындакы алями дащайахшы анлайаъаг, дискуссийалар апарараг щягигят йолуну ахтармаьы, ямялляри гиймятляндирмяйиюйряняъяк, юзляриндя фяаллыг, фикирлярини айдын ифадя вя мцдафия етмяк габилиййятитярбийя едяъякляр.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Нязяри ъящятдян коррупсийаныння олдуьуну юйряняндян сонра шаэирдляр ону ямялдя танымагда, щяр щансы щалынкоррупсийа олуб-олмамаьыны мцяййян етмякдя чятинлик чякирляр. Конкрет щалларын тящлилибуну гаврамаьа кюмяк едир. Реал щяйатдан эютцрцлмцш мисаллар шаэирдляри эерчяклийитянгиди гиймятляндирмяйи, утопик олса да, дцзэцн, виъданла йашамаг йолларыны ах-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 55тармаьы юйрядир. Шаэирдляр юз дцшцнъяляриндя еля ъямиййятин моделини йарадырлар ки, бурадащамы ейни ганунлара риайят едир вя ясл демократийанын мяьзини баша дцшцр.ЯЛАВЯЩаллар:а. Йонас гатар нязарятчисиня дейир ки, кассадан билет алмаьа чатмады. Нязарятчиона тяклиф едир ки, билет алмаса, билетин йарысыны юдяйиб эедя биляр.б. “Ишыглы эяляъяк” фирмасы мяктяб тикинтисиня сифариш алмаг цчцн мцсабигядяиштирак едир. О, фирманын нцмайяндяляри дедийи кими, “комиссийанын ишини асанлашдырмагмягсядиля” комиссийа цзвляриня мобил телефонлар тяклиф едиб.ъ. Она Р. сцрцъцлцк вясигяси алмаг цчцн вердийи имтащандан кясиляндяинструктор она деди ки, мцяййян кичик юдянишля икинъи дяфя имтащан вермядянвясигяни ала биляр.ч. Дярс илинин сона чатмасы иля ялагядар синиф юз синиф рящбяриня бюйцк дястя эцлбаьышлады.д. Йол щярякятини поздуьуна эюря йол полиси Миколасы сахлайыр. Рясми ъяримя- 200 литдир. Миколасын йанында бу гядяр пул йохдур, она эюря о, полисдян щесабйазмаьыны хащиш едир.- Ня гядяр варындыр? - дейя, полис сорушур.Миколасын 50 лити вар. Полис буну эютцрцр вя видалашыр.е. Назирликдян бир йцксяк вязифяли шяхси йол щярякяти гайдаларыны поздуьуна эюряполис сахлайыр вя сцрцъцлцк вясигясини эюстярмяйи хащиш едир. Мямур, сцрцъцлцквясигяси иля бярабяр хидмяти вясигясини дя она тягдим едир. Полис сянядляря бахыр,мямура дейир ки, бир даща беля позунтуйа йол вермясин вя эетмяйя иъазя верир.я. Х. шящяриндяки район музейинин директору вязифясиня район шурасы сядринингардашы оьлу сечилди.ф. Калвелисляр аиляси цч няфярдян ибарятдир: ана, ата вя Томас. Онлар мцяййяншяртляря ямял едирляр. Мясялян, габлары эцнашыры нювбя иля йуйурлар, Томаса исяахшамлар телевизора бахмаг иъазя верилмир. Габ йумаьы, тябии ки, щеч ким хошламыр,амма атанын бундан лап зящляси эедир. Бир эцн ана евдя олмайанда, атагаблары йумалы иди. Томас тяклиф етди: “Мян сянин явязиндя габлары йусам, сянмяня бу ахшам телевизорда триллеря бахмаьы иъазя верярсян?” Ата разылашды.э. Беата С. “Гайьы” тикинти ширкяти иля разылыьа эялди ки, ширкят онун район шурасынасечкилярини малиййяляшдирся, о сонра районда мцхтялиф биналарын тикинтисиняйахшы сифаришлярин алынмасында бу ширкятя кюмяк едяъяк.


56 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫь. Район бялядиййясинин мямурлары ресторан офисианты иля разылашыблар ки, о онлараясл сифаришляриндян ики дяфя артыг мябляьи эюстярян щесаб веряъяк.щ. Верэиляр сащясиндя бир сыра ъидди ъинайятляр тюрядилмясиндя эцнащландырылансащибкар Эенрикас Й. щакими шам йемяйиня бащалы ресторана дявят етди. Танынмамагцчцн щаким о ахшам гара ейняк тахмышды.х. Ушаьыны аьыр хястяликдян мцалиъя етдийиня эюря Она З. щякимя бюйцк гутушоколад конфети вя юз баьындан гызыл гцл баьышлады.ы. Синиф нцмайяндя сечмяйя щазырлашыр. Гызларын щамысы Расанын, оьланлар исяДайниусун нцмайяндя сечилмяйини истяйир. Гызларын сайы оьланлардан 2 няфярчохдур, буна эюря сясвермянин нятиъяляри габагъадан айдындыр. Оьланлар мяслящятляшмякцчцн йыьышыб чыхыш йолу тапырлар: гызлардан икисиня тяклиф етсинляр ки,оьланларын велосипедчи командасына гошулсунлар. Гызлар бу тяклифдян чох мямнунолур, ики эцндян сонра ися Дайниус нцмайяндя сечилир.и. Литва дили мцяллими евя чохлу тапшырыг верир. Лайищяляря йахшы щазырлашмагцчцн хейли ялавя ядябиййат охумаг, ахшамлар вя истиращят эцнляриндя чалышмаглазым олур. Агненин анасы мцяллимля сющбят етмяк цчцн мяктябя эедир. Онларыннядян сющбят етдийини щеч ким билмир, амма о вахтдан Агне щамыдан азвя ян асан тапшырыглар алыр.____________________________________________________________________МЮВЗУ: МЯН - ВЯТЯНДАШАММЦЯЛЛИФ: Елиана Жукаускене, Стасис Шалкаускис адына Шаулйай орта мяктябинин башмцяллимиСИНИФ: 10СААТ: 3ФЯНН: Вятяндашлыг тярбийясиМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Вятяндашлыг дяйярляри вя етик мцнасибятляр ашыламаг.2. Мялуматы тапмаг, гиймятляндирмяк вя ондан йарадыъыlыqla истифадя етмяйиюйрятмяк.3. Башгаларыны тярбийя етмяк мягсядиля вясаитляр щазырламаьы юйрятмяк.ЯДЯБИЙЙАТ:• Залеъкиенe Ы. Мес: пилиетинeс висуоменeс паэриндаи: вадовeлис 10 кл. -Вилниус:Щомо либбер, 1999.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 57• ЛТВ верилишляри материаллары, йерли мятбуат мягаляляри, шаэирдлярин шяхси тяърцбяси,щабеля гощумлары вя танышларынын тяърцбяси.• Литва Республикасы Хцсуси Тящгигат Хидмятинин материаллары. - www.stt.ltЦСУЛЛАР: kiчик групларда иш, мцстягил иш, дискуссийа.ДЯРСЯ ЩАЗЫРЛЫГ: Бу, коррупсийайа щяср едилмиш биринъи дярс олмамалыдыр.Шаэирдляр артыг коррупсийанын ня олдуьуну билмяли вя онун яламятлярини танымалыдырлар.1-ъи ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Мювзу лювщядя йазылыр.2. Шаэирдлярин фикринъя вятяндаш цчцн мцщцм олан дяйярляр мцзакиря едилир вябюйцк вяряглярдя гейд едилир.3. Шаэирдляря мялум олан, ушаглыгда ойнадыглары вя йа щал-щазырда ойнамаьыхошладыглары столцстц ойунлар мцзакиря едилир.4. Дярсин мягсяди изащ едилир: еля бир ойун тяшкил етмяк ки, орада реал щяйатдамювъуд олан мцхтялиф щаллар, дцзэцн вя сящв, йахшы вя пис щярякятляр юз яксинитапсын.5. Ойунун мювзусу “Коррупсийа” вя йа “Ганун позунтусу” кими бир мясяляйягядяр daralarса, ялавя мялумат ялдя етмяк цчцн мянбяляр эюстярилир .6. Ишин шяртляри вя вахты мцяййян едилир. Адятян вятяндашлыг тярбийяси дярслярищяфтядя бир дяфя олур, буна эюря ишин йериня йетирилмяси цчцн ики дярс айырмаглазымдыр.7. Шаэирдляр дюрд група бюлцнцр вя груп-груп отурурлар.8. Груп дахилиндя шаэирдляр щансы ойун йаратмаг истядиклярини, бунун цчцн щансымялумат ялдя етмяк лазым олдуьуну мцзакиря едир вя фяалиййят планы щазырлайырлар.9. Евя тапшырыг: ойун цчцн материал топламаг.2-ъи ДЯРСИН ЭЕДИШИ1. Ойун цчцн материалларын топланмасы вя щазырланмасы просесиндя ялдя едилянтяърцбянин мцбадиляси.2. Ойунларын тяшкили цзря групларда иш.3. Евя тапшырыг: ойунун тяшкилини битирмяк.3-ъц ДЯРСИН ЭЕДИШИ1. Шаэирдлярин щяр групу юз ойунуну тягдим едир: ойунун шяртлярини изащ едир,ойунун тяшкили просесиндя ялдя етдийи тяърцбя вя цзляшдийи чятинликляр щаггындаданышыр.2. Груплар ойунларыны бир-бириля дяйишир, бунлары ойнамаьа чалышыр, айдын олмайанмягамлары ойунун йарадыъылары иля айдынлашдырыр.3. Дярс йени тяърцбя, етик вя вятяндашлыг дяйярляри щаггында мцзакиря иля тамамланыр.Биринъи дярс заманы цзяриндя дяйярляр гейд олунмуш вяряг йенидянлювщядян асылыр, дяйярляр вя мцнасибятляр сийащысы дягигляшдирилир вя дцзялдилир.


58 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫБеля ойунлардан ашаьы (мясялян, сяккизинъи) синифлярдя вятяндашлыг тярбийясидярсляриндя дя истифадя етмяк олар.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Иш просесинин юзц шаэирдляри тярбийяедир, материал ахтармаьа юйрядир, йарадыъылыг просесиня тякъя шаэирдляр дейил, онларындостлары вя гощумлары да гошулур.Техники сябяблярдян ойуну тяшкил етмяк мцмкцн олмадыса, шаэирдлярин тяърцбя вя фикирмцбадиляси иля кифайятлянмяк олар.____________________________________________________________________МЮВЗУ: ОЙУН ГАЙДАЛАРЫНА РИАЙЯТ ЕТМЯЛИМЦЯЛЛИФ: Вайва Вайсекаускене, Тящсил Инкишафы Мяркязи мониторинг шюбясинин башмцтяхяссиси.СИНИФ: 8-10ФЯНЛЯР: Вятяндаш ъямиййяти ясаслары, етикаМЯГСЯД: башгаларынын щцгугларына щюрмят щисси, тянгиди вя тящлили дцшцнмяк габилиййятининашыланмасы.ВЯСАИТЛЯР:1-ъи ойун цчцн• 2 ейни дяст ойун карты;• ойунчуларын сайындан тягибян 5 дяфя артыг каьыза бцкцлмцш конфет;• конфет цчцн габ;• цзяриндя ойун гайдалары йазылмыш кичик вярягяляр.2-ъи ойун цчцн• ойунчуларын сайындан асылы олараг “Сяйащят” типли столцстц ойунун бир нечянцсхяси, щямин сайда зяр, щяр ойунчу цчцн бир дяня (мясялян, “КиндерСурприсе” йумурталарындан) фяргли кичик ойунъаг;• цзяриндя ойун гайдалары вя мцшащидячиляр цчцн эюстяришляр йазылмыш кичиквярягяляр.ЦСУЛЛАР: експеримент ойунлар, тянгиди тящлил, сющбят, мцзакиря.ШЯРЩ: Яслиндя мювзцнун ады “Ядалятсиз ойун” олмалы иди, она эюря ки, биринъиойун заманы мцяллим ойун цчцн ядалятсиз шяраит йарадыр, икинъи ойунда ися гайдаларыойунчуларын юзляри тящриф едяъяк. Бунунла беля, бу ойунлар реал щяйаты тяглид едянексперимент тяшкил едир, буна эюря бурада эюстярилян шяртляр шаэирдляря габагъаданмялум олмалы дейил.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 59Бу ойунлардан дярсдя коррупсийа щаггында сющбят едиляндя фярди тяърцбяни щярякятяэятирян, она тякан верян эириш кими истифадя етмяк олар. Йягин ки, бир-биринин ардынъащяр ики ойуну ойнамаьа дяймяз - онлардан бирини сечин.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1-ъи ойун1. Ойун цчцн бир дяст карт лазымдыр. Дярсдян габаг ики дяня гаратохмаг картынданбашга бцтцн гаратохмаг картлары дястдян сечиб эютцрцн, шаэирдляр бунущисс етмясин дейя бунлары икинъи дястдян башга картларла явяз един.2. Шаэирдляри бюйцк “дяйирми” стол архасында яйляшдирин. Щярясиня 5 конфетвериб хябярдар един ки, конфетляри дярсин сонуна гядяр йемяк олмаз - онларойун цчцн лазымдыр.3. Столун цстцня ойун гайдаларынын бир нечя нцсхясини гойун вя ялавя оларагтапшырыьы ушаглара уъадан охуйун.4. Ойунун ня заман битяъяйи щаггында разылыьа эялин - мцяййян вахт кечяндянсонра, ойунчуларын бир нечяси ойуну тярк едяндян сонра, йохса столун ортасындакыконфет топасы чох бюйцйяндя.5. Столун ортасына карт дястини цзц ашаьы гойун (дястдя галан ики гаратохмагкарты щарадаса дястин цст щиссясиндя олмалыдыр). Ойунчуларын арасында отурубойуна башлайын.6. Ойунун сонунда дейин ки, инди ян йахшы ойунчунун адыны елан едяъяксинизвя столун ортасында йыьылмыш конфетлярин щамысы она чатаъаг. Бир анлыг фасилядянсонра дейин ки, щямин ойунчу Сизсиниз вя бцтцн конфетляри юзцнцзя эютцрцн.Щеч бир вяъщля конфетляри пайламаг щявясиня дцшмяйин.7. Ойуну, онун “режиссор тяртибатыны” вя ойунчуларын щисслярини мцзакиря един.Дискуссийа цчцн суаллар:1. Бу ойунун айдын гайдалары вар иди. Бу гайдалар ядалятли идими?2. Ойунун юзцнц ядалятли адландырмаг олармы? Фикринизи изащ един.3. Ойун вахты юзцнцзц неъя щисс едирдиниз? Ойун битяндян сонра юзцнцзц неъящисс едирдиниз?4. Бу ойун сизя реал щяйатдан бир шей хатырлатмыр ки? Хатырладырса, няйи?5. Бу ойун сизин щцгугларынызы позмады ки? Поздуса, щансылары?2-ъи ойун1. Синифи ойунчуларын сайына эюря бярабяр груплара бюлцн вя щяр група азы бирняфяр мцшащидячи тяйин един.2. Груплар яйляшян столларын цзяриня бир ядяд ойун, зяр, кичик фигурлар (ойунчуларабеля фигурлары юзляри иля эятирмяйи тапшырмамышсынызса) гойун.3. Ойунчулара эюстяришляри пайлайын - групларын бир йарысына А варианты, о бирийарысына - Б варианты. Мцшащидячиляря дя эюстяриш верин.4. Ойунун гайдаларыны изащ едяряк башланмасыны елан един.5. Ойуну биринъи гуртаран групу тябрик един, амма дейин ки, башга груплара


60 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫойуну битирмяк цчцн ня гядяр вахт лазым олмасы Сизи марагландырыр вя ойунунсона чатмасыны эюзляйин.6. Сонунъу груп ойуну битиряндян сонра групларын гайдалара ня ъцр риайят етмясищаггында мялумат вермяйи мцшащидячилярдян хащиш един. А вариантындагайдаларын позулмасы даща ъидди гиймятляндирилир, она эюря ки, А вариантындабу, гадаьан едилмишди, Б вариантында ися бунун щаггында дейилмирди.Дискуссийа цчцн суаллар:1. Щансы груп галиб елан едилмялидир? Ня цчцн?2. Щяйатда адамлар чох вахт мягсядляриня чатмаг цчцн башгалары иля рягабятапарырлар. Щансы рягабят виъданлыдыр, щансы - йох?КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Коррупсийа ойунун шяффаф вяядалятли гайдаларынын позулмасына бянзяйир: мцяййян едилмиш норма вя гайдалара риайятедилмир вя йа йанлыш норма вя гайдалар йарадылыр. Ядалятсиз ойун тимсалында коррупсийанынмяьзини изащ етмяк вя онун шяхси щцгуглары ня ъцр позмаьыны эюстярмяк олар.ЯЛАВЯОйун гайдалары___________________________________________________________________________Щяр ойунчу нювбя иля бир карт эютцрцр. Сонракы аддым щансы карты эютцрмяйиндян асылыдыр.гырмызытохмаг - конфетляриндян бирини сяндян саьда отурана вермялисян;хач - конфетляриндян бирини сяндян солда отурана вермялисян;кярпиъхаллы - столун ортасындакы габа бир конфет гоймалысан;гаратохмаг - столун ортасындакы габдан ики конфет гютцря билярсян; габ бошдурса, конфети истядийинойунчудан эютцря билярсян.Конфетляри гуртаран ойунчу ойуну тярк едир.Ойундан чыхмыш адам столун архасында отуруб йухарыда тясвир олунан гайдада киминся она конфетютцряъяйини эюзляйя биляр. Конфет аландан сонра о йенидян ойуна гошула биляр.Ойунун сонунда мцяллим ян йахшы ойунчуну елан едир. Ян йахшы ойунчу столун ортасындакы габдаолан бцтцн конфетляри эютцрцр.Ян чох конфети олан ойунчу ойунун галиби олур. Ойун гуртаран заман ойунчуларын ялиндя галанконфет онлара галыр.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 61“Сяйащят” ойунунун гайдалары (А)____________________________________________________________________________Бу, ади столцстц ойундур: щяря зяр атыб, дцшян халларын сайы гядяр фигуру иля иряли аддым атыр. Фигурэери гайытмаг эюстяриши олан ханайа дцшяндя, эюстяришя уйьун олараг эери гайытмаг лазымдыр.Фигур финиш ханасына о заман дцшцр ки, зярдя чыхан халла финишя галмыш аддымларын сайы ейни олсун.Халларын сайы финишя галмыш аддымларын сайындан артыгдырса, финишя чатандан сонра артыг халларынсайы гядяр эерийя аддым атмаг лазымдыр.Ойуну командалар ойнайыр. Фигурларын щамысыны финишя биринъи чатдырмыш команда ойунун галиби олур.Команданын ойунчулары зяри нювбя иля ейни ардыъыллыгла атыр. Башга ойунчунун фигуру даща йахшымювгедя йерляшся дя (эери гайытмадан бирбаша финишя чата бился дя) эедишлярин ардыъыллыьыны дяйишмяколмаз.“Сяйащят” ойунунун гайдалары (Б)_________________________________________________________________________Бу, ади столцстц ойундур: щяря зяр атыб, дцшян халларын сайы гядяр фигуру иля иряли аддым атыр. Фигурэери гайытмаг эюстяриши олан ханайа дцшяндя, эюстяришя уйьун олараг эери гайытмаг лазымдыр.Фигур финиш ханасына о заман дцшцр ки, зярдя чыхан халла финишя галмыш аддымларын сайы ейни олсун.Халларын сайы финишя галмыш аддымларын сайындан артыгдырса, финишя чатандан сонра артыг халларынсайы гядяр эерийя аддым атмаг лазымдыр.Ойуну командалар ойнайыр. Фигурларын щамысыны финишя биринъи чатдырмыш команда ойунун галиби олур.Команданын ойунчулары зяри нювбя иля ейни ардыъыллыгла атыр.“Сяйащят” ойунунун мцшащидячиляри цчцн эюстяриш____________________________________________________________________________Бу, ади столцстц ойундур: щяря зяр атыб, дцшян халларын сайы гядяр фигуру иля иряли аддым атыр. Фигурэери гайытмаг эюстяриши олан ханайа дцшяндя, эюстяришя уйьун олараг эери гайытмаг лазымдыр.Фигур финиш ханасына о заман дцшцр ки, зярдя чыхан халла финишя галмыш аддымларын сайы ейни олсун.Халларын сайы финишя галмыш аддымларын сайындан артыгдырса, финишя чатандан сонра артыг халларынсайы гядяр эерийя аддым атмаг лазымдыр.Ойуну командалар ойнайыр. Фигурларын щамысыны финишя биринъи чатдырмыш команда ойунун галиби олур.Команданын ойунчулары зяри нювбя иля ейни ардыъыллыгла атыр. Башга ойунчунун фигуру даща йахшымювгедя йерляшся дя (эери гайытмадан бирбаша финишя чата бился дя) эедишлярин ардыъыллыьыны дяйишмяколмаз. Сянин вязифян бу тялябин йериня йетирилмясиня нязарят етмякдир. Буну етмякцчцн, щяр ойунчунун истифадя етдийи фигуру йахшы йадда сахла. Щяр гайда позунтусуну гейдя алки, сонра онларын сайыны билясян.Сянин ойуна мцдахиля етмяк, ону шярщ етмяк, ойунчуларын сящвлярини сюз, ишаря, йахуд сифятинифадясиля дцзялтмяйя ихтийарын йохдур. Иштирак йох, мцшащидя ет!


62 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ________________________________________________________________МЮВЗУ: КЦТЛЯВИ ИНФОРМАСИЙА ВАСИТЯЛЯРИМЦЯЛЛИФ: Елиана Жукаускене, Стасис Шалкаускис адына Шауляй орта мяктябинин башмцяллимиСИНИФ: 10СААТ: 2ФЯНН: Вятяндашлыг тярбийясиМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР: Шаэирдляри кцтляви информасийа васитяляри мяфщуму илятаныш етмяк, онун мялумат йайымы функсийасыны изащ етмяк, онларда мялуматы тапмаг,истифадя вя тящлил етмяк габилиййяти ашыламаг вя онлара тягдим едилян мялумата тянгидийанашмаг баъарыьыны инкишаф етдирмяк.ВЯСАИТ:• Литва Республикасынын Конститусийасы.• Залеъкиенe Ы. Мес: пилиетинeс висуоменeс паэриндаи: вадовeлис 10 кл. -Вилниус:Щомо либбер, 1999.• ЛТВ верилишляри материаллары, йерли мятбуат мягаляляри.ЦСУЛЛАР: сющбят, изащ, шаэирдлярин КИВ вя сянядлярля мцстягил иши, дискуссийа.1-ъи дярсин эедиши:1. Мювзу елан едилир, лювщядя йазылыр. “Кцтляви Информасийа Васитяляри” ифадясининмяналары гейд едилир.2. Мцзакиря планы:а) KIV rяmzlяri (ялиндя ... адам) - шаэирдляр ифадяни тамамлайыр.б) КИВ вязифяляри (дярслик материаллары, Литва Республикасы Конститусийасы,маддя 44).ъ) КИВ функсийалары: мялумат, мядяниййят вя яйлянъя.3. Шаэирдлярин dяrslik materialы ilя mцstяqil iши.4. Шаэирдляр КИВ функсийалары гаршысында гойулан тялябляри гейд едирляр: мялумат(обйективлик), мядяниййят вя яйлянъя (истиращят, динъялмя, биликляринчатдырылмасы, идейалар вя дяйярлярин формалашдырылмасы, мяняви алямин зянэинляшдирилмяси,цмумбяшяри дяйярлярин бяргярар едилмяси, мцсбят нцмуняниннцмайиш етдирилмяси вя с.).5. КИВ нювляри мцзакиря едилир: мятбуат, радио вя телевизийа.6. Шаэирдляр сорьц вярягини долдурур (бах: Ялавя)7. Евя тапшырыг: бирэя щазырланан мятбуат досйеси цчцн щяр шаэирд йерли мятбуатданбир актуал мягаля тапыр. Бу иш цчцн бир щяфтя вахт верилир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 632-ъи дярсин эедиши1. Мини-сорьу вя онун нятиъяляри мцзакиря едилир. Шаэирдлярин КИВ-я мцнасибятининясас мягамлары мцяййян едилир, КИВ гаршысында гойулан ясас тяляблярлювщядя йазылыр: обйективлик, ян эениш йайылмыш КИВ нювц, тясир, тягдиматынйарадыъы формасы вя с.2. Шаэирдлярин топладыьы мягалялярдян бир щяфтялик мятбуат досйеси йыьылыр.3. Цстцнлцк тяшкил едян мювзулар вя няшрляр мцяййян едилир. Цстцнлцк тяшкиледян мювзуларын ъядвяли тяртиб едилир:• шящяр сийасяти• идман• мяктяб щяйаты• эянълик проблемляри• ъинайят хроникасы• мядяниййят вя тящсил• галмагаллар• диэяр мялумат4. Мцасир эянълийи ян чох марагландыран вя наращат едян мясяляляр мцяййянедилир. “Бизим шящяр мятбуатымыз” мювзусунда кичик дискуссийа йараныр.Дискуссийа цчцн мцмкцн суаллар:• мяним шящярим неъядир;• бу щяфтянин ясас щадисяси;• информасийа неъя тягдим едилир;• шящяр мятбуатында обйективлик;• мятбуат коррупсийайа гаршы (тапылмыш нцмуняляр);• ъямиййят: шящяр щяйатынын иштиракчысы йохса мцшащидячи;• мян няйи сечирям: мятбуат, радио йохса телевизийа5. Шаэирдляр нятиъя чыхарыр: коррупсийа, суи-истифадя вя с. щалларла мцбаризяцчцн ясас шярт олан ашкарлыьа ъямиййятин ещтийаъы вар.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Шаэирдляр фактлары гиймятляндирмяк,мцгайися вя тящлил етмяк, КИВ-ин коррупсийа иля мцбаризя апармасы цчцнясас тяшкил едя билян мцмкцн нятиъяляри габагъадан эюрмяйи юйрянирляр;дярслярдя коррупсийа ялейщиня мотив ясас тяшкил едир.ЯЛАВЯ“Кцтляви информасийа васитяляри” сорьу вярягиСуаллар:1. Сян эцндя КИВ-я ня гядяр вахт сярф едирсян?2. КИВ-ин щансы нювц сянин цчцн цстцнлцк тяшкил едир?3. Сян мятбуат, радио, телевизийайа ня гядяр вахт айырырсан?4. Сян щансы гязетляри охуйурсан?5. Сян щансы радиостансийалара гулаг асырсан?6. Сян щансы телевизийа каналларына бахырсан?


64 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ7. Щансы КИВ сянин цчцн ясас информасийа мянбяйидир?8. Щансы радио вя йа телевизийа верилишляри сянин цчцн ян мараглыдыр?9. Сян бу верилишлярдян щансы мялуматы алырсан?10. Алдыьын мялумата етибар едирсянми?11. Зоракылыг вя юзбашыналыг сящняляриня мцнасибятин неъядир?12. Щансы телевизийа (вя йа радио) верилишляри цчцн дарыхырсан?13. Мялуматын щамысы обйективдирми?14. Ян обйектив верилиш щансыдыр (ады)?15. Бахмаг (гулаг асмаг) истямядийин верилиш щансыдыр?16. КИВ-дя ъямиййятин ролу: фяал (иштирак едир, йазыр, дискуссийа апарыр), пассив(йалныз охуйур, taмаша едир).17. Коррупсийа щалларынын ачылмасында КИВ-ин ролу нядян ибарятдир?18. Мятбуат, телевизийа, радиода коррупсийа (суи истифадя) мцмкцндцрми?19. Ъямиййятя ашкарлыг лазымдырмы?20. Гязетдя, радиода, телевизийада ишляйян ян чох бяйяндийин журналист кимдир?____________________________________________________________________МЮВЗУ: КОРРУПСИЙАМЦЯЛЛИФ: Дайва Вилеикиене, Електренай сящ. “Ажуолинас” орта мяктябинин тарих цзрябаш мцяллимиСИНИФ: 10СААТ: 2МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР: Коррупсийа мяфщумуну вя онун йаранмасынын тарихисябяблярини мцзакиря етмяк, коррупсийанын йаранма сябяблярини вя нятиъялярини, онагаршы мцбаризянин цсуллары вя васитялярини тящлил етмяк, тянгиди дцшцнмяк баъарыьыны инкишафетдирмяк.ВЯСАИТ: нязяри материаллар, хариъи сюзляр лцьятиЦСУЛЛАР: мцщазиря, дискуссийа, групларда иш.1-ъи дярсин эедиши:1. Дярсин яввялиндя шаэирдляр коррупсийа щаггында билдикляри вя она мцнасибятлярищаггында данышыр. Дискуссийа цчцн тапшырыглар верилир:• Коррупсийа инсанларын марагларына хялял эятиря билярми?• Литвада коррупсийа щаллары вармы?• Коррупсийаны ляьв етмяк мцмкцндцрмц?2. Евя тапшырыг верилир: аиля цзвляринин коррупсийайа мцнасибятини юйрянмяк:• Ъямиййят щяйатынын щансы сащяляри даща чох коррупсийайа уьрайыб?• Бюйцкляр коррупсийайа гаршы щансы цсулларла мцбаризя апармаьы тяклифедирляр?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 652-ъи дярсин эедишиШаэирдляр груплара бюлцнцр. Щяр груп она верилян вярягдя евдя апарылмыш сорьудан ялдяедилмиш мялуматы гейд едир. Ясас фикирляр лювщядя йазылыр. Мцзакиря апарылыр. Щяргрупа мцяййян ихтисасын ады верилир. Шаэирдляр щямин ихтисас нцмайяндяляринин коррупсийаиля мцбаризя апармалары цчцн цсул вя васитяляр дцшцнцрляр. Онлар юз фикирлярини тягдимедир. Коррупсийа иля мцбаризянин мювъуд цсуллары синифдя ялдя едилмиш нятиъяляр вяшаэирдлярин евдя йыьдыглары мялуматла мцгайися едилир. Дискуссийа апарылыр.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Шаэирдляр юз фикирлярини, щабелявалидейнляри вя башга бюйцклярин фикирлярини тящлил едяряк коррупсийа феноменини,онун нятиъялярини анламаьа чалышыр, юз мювгелярини мцдафия етмяйи, фикирлярини ифадя етмяйи,нятиъя чыхармаьы юйрянирlяr.____________________________________________________________________МЮВЗУ: ЛИТВАДА КОРРУПСИЙАМЦЯЛЛИФ: Неринга Битковене, “Атжалинас” Кедайн орта мяктябинин баш мцяллимиСИНИФ: 10СААТ: 2ФЯНН: Вятяндашлыг тярбийясиМЯГСЯД:1. Литвада коррупсийа сябяблярини мцяййян етмяк.2. Мцхтялиф мянбялярля ишлямяйи юйрятмяк.ЯДЯБИЙЙАТ ВЯ ВЯСАИТЛЯР:• Алиsалеъкиенe Р. Коррупъижа каип покомунистинeс висуоменeс бруоzас (Вилниаусуниверситетас, “Балтижос тйримаи / ЭАЛЛУП”.• Трумпа У. Коррупъижос sакнu sалинимас - ефектйвиос ковос су корупъижа паэриндаи(“Коррупсийанын кюкцнц неъя кясмяли: коррупсийайа гаршы мцбаризянинясаслары” - “Идарячилик ислащатындан коррупсийа иля еффектив мцбаризяйя доьру”конфрансында чыхыш, Вилнцс, 20 ийун 2001-ъи ил)• 2001-ъи ил Литванын коррупсийа хяритяси.• Тапшырыг вярягяляри.• “ТЫ Коррупсийа гаврайышы индекси, 2002” ъядвяли.• Скаистис А. Коррупъижос повеикис наъионалиниам сауэумуи.ЦСУЛЛАР: кичик групларда иш, експертиза.1-ъи дярсин эедиши:1. Шаэирдляр 5-6 няфярлик 5 група бюлцнцр (3 дяг.).2. Мцяллим шаэирдляря мягаляляри вя тапшырыг вярягялярини пайлайыр. Тягдимедилмиш материаллары тящлил едяряк шаэирдляр вярягяляри долдурур (20 дяг., тапшырыгвярягяляри ялавя едилир).


66 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ3. Груплар юз ишлярини тягдим едир вя лювщядян асыр (10 дяг).Ы груп коррупсийа иштиракчыларыны тягдим едир;ЫЫ груп коррупсийа сябяблярини тягдим едир;ЫЫЫ груп коррупсийа щалларыны вя коррупсион ямялляри тягдим едир;ЫВ груп ъямиййят вя игтидарын ян чох коррупсийайа уьрамыш сащялярини тягдим едир;В груп коррупсийаны азалтмаг йолларыны тяклиф едир.4. Мцяллим дейилянляри цмумиляшдирир вя шаэирдлярля бирликдя “ТЫ Коррупсийагаврайышы индекси, 2002” ъядвялини тящлил едир.2-ъи дярсин эедиши1. Групларда эюрцлмцш ишин гыса хцласяси (5 дяг).2. Мцяллим шаэирдляря тапшырыг верир: “Коррупсийанын хейри вя зийаны” ъядвялинидолдурмаг (20 дяг., ъядвял ялавя едилир).3. Груплар ишлярини тягдир едир, сонра шаэирдлярин ян ваъиб тезисляри ясасында“Коррупсийанын хейри вя зийаны” ъядвялинин цмумиляшдирилмиш варианты тяртибедилир (10 дяг).4. “Коррупсийа хейирлидир йохса зийанлы?” мювзусунда дискуссийа апарылыр (10дяг.).Ы груп. Коррупсийайа даща чох уьрайан кимляр олур?ЫЫ груп. Адамлар ня цчцн коррупсийайа гошулур?ЫЫЫ груп. Коррупсийа юзцнц ня ъцр бцрузя верир?ЫВ груп. Коррупсийа даща чох щансы сащялярдя йайылыб?В груп. Коррупсийаны неъя азалтмаг олар?ЯЛАВЯЛЯР:


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 67Коррупсийанын хейри вя зийаныХейирЗийанКимя? Мадди Мяняви Мадди МянявиВерян тяряфАлан тяряфДювлятЪямиййят____________________________________________________________________МЮВЗУ: КОРРУПСИЙА НЯДИР?МЦЯЛЛИФ: Неринга Битковене, Кедайн шящ. “Атжалинас” орта мяктябинин тарих цзрябаш мцяллими, Йурате Блинструбайте, Кедайн шящ. “Атжалинас” орта мяктябинин тарих цзрябаш мцяллими, Виолета Вайткиавиъщане, Кедайн шящ. “Атжалинас” орта мяктябинин етикамцяллими.СИНИФ: 10МЯГСЯД:1. Коррупсийа иштиракчыларыны, онларын ниййятляри, ямялляри вя бунларын нятиъяляринимцяййян етмяк.2. Ямякдашлыг етмяйи юйрянмяк.3. Сябябля нятиъя арасында ялагяни баша дцсмяк.ВЯСАИТ:• Аь каьыз, фломастер, пайламаг цчцн коррупсийа мяфщумунун тярифини верянматериаллар.ЦСУЛЛАР: кичик групларда иш, мцстягил юйрянмя.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Фикир мцбадиляси. Мцяллим ушаглардан хащиш едир ки, коррупсийа сюзц ешидяндяаьылларына эялян фикирляри десинляр. Бу фикирляр лювщядя гейд едилир (тягрибян3 дяг.).2. Шаэирдляр 5-6 няфярдян ибарят 5 група бюлцнцр. Груплара аь каьыз вя фломастерверилир.3. Мцяллим иш просесини изащ едир: груплар вяряглярдяки схеми долдурламыдыр(15 дяг.).


68 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫК О Р Р У П С И Й АИШТИРАКЧЫЛАРНИЙЙЯТЛЯР, МЯГСЯДЛЯРЯМЯЛЛЯРНЯТИЪЯЛЯР4. Вярягляр асылыр. Груплар ишлярини гыса шякилдя тягдим едир (тягрибян 10 дяг.)5. Групларда иш. Вяряглярдя тягдим едилмиш мялумат ясасында коррупсийанынтярифи ишлянилиб щазырланыр, бурада коррупсийа иштиракчылары, онларын мягсядляри,ямялляри вя бунларын нятиъяляри юз яксини тапыр (тягрибян 5 дяг.).6. Груплар коррупсийа тярифлярини тягдим едир (5 дяг.)7. Мцяллим шаэирдляря коррупсийа мяфщумунун тярифини верян материалларыпайлайыр, шаэирдляр юзляри ишляйиб щазырладыглары тярифляри бу материаллардакы тярифлярлямцгайися едир.8. Хцлася. Груплар юз мцлащизялярини билдирир (тягрибян 5 дяг.).____________________________________________________________________МЮВЗУ: ИШЯ ГЯБУЛМЦЯЛЛИФ: Вайва Вайсекаускене, Тядрис Инкишафы Мяркязи мониторинг шюбясининБаш мцтяхяссисиСИНИФ: 10ФЯНН: Вятяндашлыг тярбийяси/ ИътимаиййятМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Ишя гябул принсиплярини мцяййян етмяк.2. Ядалят вя гярязсизлик мяфщумларыны дяринляшдирмяк.3. Юзцнцн эяляъяк ишчи кими гиймятляндирилмяси цчцн шяраит йаратмаг.ВЯСАИТ:• “Аз гала детектив ящвалат” щекайяси• “Щюрмятли мяктяб директору…” мяшьялясиЦСУЛЛАР: дискуссийа, тящлил, щекайянин охунмасы, кичик групларда иш.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 69ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Мцяллим шаэирдляря “Аз гала детектив ящвалат” щекайясини охуйур. Бундансонра щяр груп цзвц яслиндя ня баш вердийи щагда юз фикрини сюйляйир вяйа истядийи суалы верир. Мцяллим суаллара йалныз “щя/йох” йахуд “дцздцр/дцздейил” сюзляри иля ъаваб веря биляр. Груп “илишиб галарса”, онлара ашаьыдакыларытялгин етмяк олар:• адамын йашы, хариъи эюрцнцшц, палтары вя мяншяйинин щеч бир ящямиййятийохдур;• намизядлярин щамысы ишя гябул щаггында яризярини ейни дяряъядя йахшыйазмышлар;• мцдир бунларын щеч бирини яввялъядян танымырды.Шаэирдляр юз фикирлярини ня баш вердийини тапана гядяр йахуд йоруланагядяр сюйляйирляр. Дцзэцн ъаваб тапылмазса, мцяллим ону юзц дейир.2. Мцяллим (вя йа габагъадан тяйин едилмиш шаэирд) сюйлянилян мцлащизяляринщамысыны лювщядя гейд етмяли иди. Инди бунлара йенидян нязяр салыныр вямцзакиря апарылыр:• Ишя гябул едянля гябул едилян щаггында ян чох шцбщя доьуран няолуб?• Бу шцбщялярин ясасында ня дайаныр?3. Щяр шаэирдa.йени ишчилярин мцдирляр тяряфиндян ахтарылмасы вя ишя гябул едилмясицсулларындан билдиклярини вя йа эцман етдиклярини йазмалы;b. юзц мцдир олсайды истифадя едяъяйи цсулллары сийащыдан сечмяли;c.иш ахтарсайды, ишя гябул заманы истифядя едилмяйини истядийи цсулларысечмялидир.Ъаваблар ашаьыдакы ъядвялдя гейд едилир (яввял ортадакы графа долдурулур,бундан сонра сол вя саь графаларда гуш гойулур).Б. Мян ишя эютцрян олсайдым,ишчиляри беля гябул едяр-беля ахтарыр/ гябул едир дим kи, ишя гябул беля апарыл-А. Ишя эютцрянляр йени ишчиляри Ъ. Мян иш ахтарсайдым, истярдимsын:…………………………………………………………………………………………………………4. Шаэирдляр кичик груплар шяклиндя отурур, ъядвяллярини бир-бириля дяйишир вяонлары уъадан охуйурлар.5. Щяр група ашаьыдакы суаллара ъаваб вермяк тапшырыьы верилир:• Дювлят мцяссисяляриндя ишя гябул неъя апарылмалыдыр?


70 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЯЛАВЯЛЯР:• Дювлят мцяссисяляри вя юзял мцяссисялярдя ишя гябул гайдаларыфярглянмялидирми? Ня цчцн?Груплар юз ъаваб вя дялиллярини синифя тягдим едир.6. Щяр шаэирдя “Щюрмятли мяктяб директору…” мяшьялясинин бир нцсхяси верилир.Ону ня ъцр долдураъаьы щаггында дцшцнмяк цчцн вахт верилир. Диэяр вариант:анкети синиф йолдашы долдурур. Мяшьялянин мягсяди тянгиди юзцнцтящлилдир.Аз гала детектив ящвалатБу ящвалат ХЫХ ясрин биринъи йарысында баш вериб. Бир адам кичик бир мцяссисяйяишя дцзялмяк истяйирди. Бош олан йер щаггында еланда охумушду. Сяс-кцйлц мцяссисяйяэяляндя катибянин она вердийи анкети долдурду вя юз нювбясини эюзлямяйябашлады. Бир-ики дягигядян сонра бирдян айаьа галхыб мцдирин отаьына эирди. Бундансонра мцдир гябул отаьында эюзляйян башга намизядляря елан етди ки, артыгюзцня ишчи сечиб. О адамдан яввял эялянляр наразылыг етмяйя башладылар. Мцдир няцчцн мящз бу ишчини сечдийини изащ едяндян сонра онлар сакитляшди.Бу, ня цчцн беля олду?ЪАВАБ: Сяс-кцйлц мцяссися телеграф иди (ахы бу, ХЫХ ясрин биринъи йарысы иди).Мцдир телеграфист ахтарырды. Ишя гябул едилмиш шяхс йеэаня адам иди ки, сянэимяйянсяс-кцйдя Морзе ялифбасы иля эюндярилмиш еланы ешитди:”Гябул отаьындакы намизяд,буну баша дцшдцнцзся, дярщал мяним отаьыма эялин”. Беляликля намизядляринпрофессионал имканлары сынагдан кечирилмишди.МЯШЬЯЛЯ: Чох вахт йени ишчиляри ишя зяманятля гябул едирляр. Тясяввцр еля ки, бирэцн сян охудуьун мяктябин директору беля бир мяктуб алыр:


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 71Щюрмятли мяктяб диряктору,Мяктябинизин кечмиш шаэирди …………………..……………………………….. рящбяри олдуьумширкятдя иш ахтарыр. Мян билирям ки, эянъляри мцяллимляриндян йахшы щеч ким танымыр. Онун хасиййятищаггында бир нечя суалымыза ъаваб веря билсяйдиниз, Сизя чох миннятдар олардыг. Тягдимедяъяйиниз мялумат мяхфи сахланылыъаг вя йалныз намизядин иш габилиййятини гиймятляндирмякцчцн истифадя едиляъяк.ХАСИЙЙЯТНАМЯАды чякилян шяхсля нечя ил таныш олмушсунуз?Сиз ону неъя гиймятляндирярдиниз? Хащиш едирик, ян йарарлы сюзцн алтындан хятт чякиб фикринизи бираз эениш ачыглайасыныз:Мяктябин директору вя йа мцяллимляр бу анкетдя сянин щаггында ня йазарды?____________________________________________________________________МЮВЗУ: КОРРУПСИЙА ИЛЯ МЦБАРИЗЯМЦЯЛЛИФ: Дайва Тручинскене, Антанас Баранаускас адына Аникшчай орта мяктябининтарих мцяллимиСИНИФ: 11-12A. Намуслу/Намуссуз……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………B. Чалышган/Тянбял……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………C. Групда ишлямяк баъарыьы:Щямишя групда йахшы ишляйир/ Арабир групда йахшы ишляйир/ Групда ишляйя билмирD. Груп ишиндя мювгейи (бир нечя ъаваб сечя билярсиниз):a. башгаларына кюмяк едир/ башгаларына кюмяк етмирb. груп ишинин нятиъяси щаггында дцшцнцр/ йалныз юз мцвяффягиййяти щаггында дцшцнцр/цмумиййятля нятиъя щаггында дцшцнмцрc. ямякдашлыг едир/ рягабят апарырE. Лидер кейфиййятляри:a. рящбярлик етмяйя мейллидир/ рящбярлик етмяйя мейлли дейил/ бязян рящбярлик едирb. башгаларына эюря, цмуми ишя эюря мясулиййяти юз цзяриня эютцря биляр/ цзяриня мясулиййятэютцрмцрФЯНН: ПолитолоэийаМЯГСЯД:1. Шаэирдляри коррупсийайа гаршы мцбаризя цсуллары иля таныш етмяк.


72 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ2. Коррупсийа мигйасынын бизим щяр биримиздян асылы олмаьыны эюстярмяк.3. Щяйатда дцзэцн гярар гябул етмяйи юйрятмяк.ВЯСАИТ:• Петкевичиuтe А. Сщелл ширкятинин коррупсийайа гаршы мцбаризя тяърцбяси(“Дювлят идарячилийи ислащатындан коррупсийайа гаршы еффектив мцбаризяйядоьру” конфрансында мярузя, Вилнйус, 20 ийун 2001-ъи ил).• “Коррупсийа иля мцбаризянин ачары” схеми.ЦСУЛЛАР: cut-cut иш, сянядлярля иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ1. Дярсин яввялиндя шаэирдляр “ганун”, “рцшвят”, “сечим”, “щцгуг позунтусу”,“газанъ ялдя етмяк щявяси” мяфщумлары иля таныш олурлар.2. “Достунла мяслящятляш” ойуну: шаэирдляр бир-бирилия цз-цзя ики даиряйядайаныр. Онлара тапшырыг верилир: тяклиф едилмиш мяфщуму (мясялян, “рцшвят”)цзбяцз дайананла мцзакиря етмяк. Мцзакирядян сонра хариъи даирядя дайананойунчулар бир тяряфя щярякят едяряк дахили даирядян нювбяти шаэирдля цзцзядайанырлар. Йени йаранан ъцтя мцзакиря цчцн йени мяфщум верилир. Беляликлятяклиф олунан бцтцн мяфщумлар мцзакиря едилир.3. Ойундан сонра шаэирдляр мцяллимля бирликдя мцзакиря едилмиш мяфщумларынхцласясини верир. Мцяллим гейд едир ки, мцзакиря едилмиш бцтцн мяфщумлар“коррупсийа” анлайышы иля баьлыдыр. Хцласядян сонра лювщядя коррупсийанынтярифи йазылыр.4. Дярсин мювзусу - “Коррупсийа иля мцбаризя”дир, буна эюря ясас диггяткоррупсийа иля мцбаризя цсулларынын тящлилиня айрылыр.СЯНЯДЛЯ ИШШаэирдляр групларда мярузя мятнини охуйур, коррупсийа иля мцбаризя цчцн цсулларымцяййян едир вя бунлары коррупсийа иля мцбаризянин ачары кими системляшдирир.Шаэирдляря “Сщелл ширкятинин коррупсийайа гаршы мцбаризя тяърцбяси” мярузясинин мятнитягдим едилир:“Сщелл Эроуп корпорасийасы дцнйанын 130 юлкясиндя иш апарыр. Бу иши апардыьыузун илляр ярзиндя Сщелл, коррупсийа иля мцбаризя сийасяти ишляйиб щазырламышдыр. Групун тяркибиндя олан ширкятляри дахилдян тямизлямяк мягседиля Сщелл илк юнъягрупун цмуми иш принсиплярини бярпа етди. Бунлардан тякъя ширкят дахилиндя дейил, тядарцкчцляр,мцштяриляр, дювлят органлары иля мцнасибятлярдя дя истифадя едилир. Бупринсипляр щансылардыр? Бунлар чох садядир: щяр мцштярийя ян йцксяк сявиййядя хидмятэюстярмяк вя ян кейфиййятли мящсул вермяк, иш апарылан юлкялярин ъямиййяти вя ганунларынащюрмят етмяк, сящмдарларын сярмайясини горумаг, азад рягабят шяраитиндя дцзэцнвя “тямиз” фяалиййят апарылмасыны тямин етмяк. Гойулан принсипляря ямяледилмясиня нязарят етмяк зяруруидир.Щяр ил ширкятин щяр ишчиси марагларын узлашмасы щаггында ющдялик имзаламалы вяСщелл бизнес принсипляриня зидд олан щяр бир щадися щаггында хябяр вермялидир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 73“Сщелл Репорт” 1998-ъи илдян няшр едилир. Онун ясас мягсядляриндян бири - ширкятинцзяриня эютцрдцйц ющдяликляри щяйата кечирмяк цчцн апарылан ишляри сянядляшдирмякдир. Мялумат верилдийи кими, 2000-ъи ил ярзиндя дюрд йцзя йахын рцшвят алмащалы гейдя алыныб (мцгайися цчцн: 1999-ъу илдя ъями цч беля щал гейдя алыныб), бунуннятиъясиндя ися 7 няфяр ишдян азад едилиб. Бу щалларын цмуми малиййя дяйяри 89 миндоллар олуб. 130 юлкя вя 90 мин ишчи цчцн бу чохдур йохса аз?…Ширкят дахилиндя апарылмыш тямизлямядян сонра да ширкятин коррупсийадан там азадолмаьыны ъямиййятя сцбут етмяк асан дейил . Бу эцн, 7-иллик фяалиййятдян сонра,биз ъясарятля елан едя билярик ки, Литвада дцзэцн вя етик бизнес принсипляриня уйьун шякилдяиш апармаг мцмкцндцр . Садя бир мисал: 1996-1997-ъи иллярдя эцндялик гязетляришлямяйян Мажейкиу нафта консерни щаггында вя бензиндолдурма стансийаларындайанаъаг ещтийатларынын азалмасы щаггында мялуматла долу иди. Бир сящяр бензиндолдурмастансийасына ики 20-литрлик габла бир дювлят мямуру эялир вя уъа сясля билдирир ки, сатыланйанаъаьын кейфиййятини йохлайаъаг. Стансийанын мцдири ня едир? Ян садя чыхыш йолубу ики габы долдурараг нязакятля йохламаны башламамаьы хащиш етмяк оларды. Ня мцдирцчцн проблем йаранарды, ня дя мямур цчцн. Лакин мцдир щяр габа ъями 1 литр йанаъагтюкцр (она эюря ки, йохлама цчцн 1 литрдян артыг лазым олмадыьыны йахшы билир). Сонра15 дягигя ярзиндя мямурун наразылыьына вя ъяримя гоймаг щядяляриня сакитчя гулагасыр. Бундан сонра Сщелл Лиетува йанаъаьын кейфиййятиня эюря ъязаландымы? Йох.Щямин мямурун Сщелл бензиндолдурма стансийасына йенидян эялмяк арзусу олубму?Йох. Бяс мцдир биринъи варианты сечиб мямурун габларыны аьзынаъан бензинля долдурсайды,“кейфиййят йохлайан” бура нечя дяфя йенидян эялярди? Йягин ки, бир дяфядян артыг.Диэяр мисал: бензиндолдурма стансийасыны санитар инспектору тез-тез йохламаьабашлайыб. Бензиндолдурма стансийасынын рящбярляри баш чыхара билмирдиляр ки, няйя эюряайда бир нечя дяфя онларын ишиня мане олурлар. Мялум олду ки, пулсуз гящвя ичмяк тяклифляринясон гоймаг лазым имиш. Нювбяти “йохлама” заманы “йохлайана” бир финъангящвянин гиймятини билдириб она касса чеки тягдим етдиляр.Сщелл Гроупун фяалиййятиндян даща бир мисал. Асийа юлкяляринин бириня газ емалыплатформасынын гурулмасындан юнъя щеликоптер идхал едилмяли иди. Щеликоптер идхалы гадаьанедилмямишди, чцнки юлкядя щеликоптер кирайяйя эютцрмяк чятин иди. Лакин бурадабир ямма вар иди: эюмрцк системиндяки сцрцндцрмячилик еля иди ки, бир шейи идхал етмякцчцн нювбяйя йазылыб цч ай сянядлярин щазырланмасыны эюзлямяк эяряк иди. Щеликоптеринэятирилмясиня дя ялавя ики ай лазым иди. Йубадылманын щяр бир айы 2 милйондоллар итки демяк иди. Эюмрцк ишчиляриня илкин мцраъиятляр айдын эюстярди ки, ялавя юдянишедилмяся, нювбяни сцрятляндирмяк мцмкцн олмайаъаг. Мювъуд системдян долайыйолла кечмяк цчцн лазым олан пулун мигдарыны практики олараг тясяввцр етмяк мцмкцндейил . Бизнес принсипляри иля бизнесин нятиъялярини неъя узлашдырмаг олар? Сщелл, дцзэцнлцк йолуну сечди. Эюмрцйцн щеч бир ишчиси “язизлянмяди”, щеликоптеринидхалы хейли вахт апарды. Иткиляр мцщасибат дяфтярляриня салынмалы олду. Амма бурадабир шейи гейд етмяк лазымдыр. Сщеллин бу юлкядяки мцяссисясиндя дювлятин дя пайывар. Тякчя эялирляр дейил, иткиляр дя 50:50 нисбятиндя бюлцнцрдц. Бир милйон итирилдикдянсонра дярщал эюмрцк системинин ислащаты башланды. Йарым илдян сонра юлкядя эюмрцкдянкечмяк цчцн щеч бир нювбя галмамышды ”.


74 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫСяняддян парчаларла таныш оландан сонра шаэирдляр “Коррупсийа иля мцбаризянин ачары”тапшырыьыны йериня йетирирляр. Бунун цчцн онлар “ачарын” бош ханаларына коррупсийа илямцбаризядя Сщелл корпорасийасынын ишлятдийи цсуллары йазырлар. Ишин нятиъяляри мцзакиряедилир вя цмуми нятиъя чыхарылыр.ЕТИКА, ПСИХОЛОЭИЙА, ДИН___________________________________________________________________МЮВЗУ: МЯСУЛИЙЙЯТЛИ, ЮЗЦНЯ ВЯ БАШГАЛАРЫНА ЪА-ВАБДЕЩ ОЛМАЛЫМЦЯЛЛИФ: Владас Вайъулис, Вайжгантас адына Радвилишкис эимназийасынын етика мцяллими.СИНИФ: 6МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Юз щярякят вя ямялляриня эюря ъавабдещ олмаьы юйрятмяк.2. Дискуссийа апармаьы вя дялилляр эятирмяйи юйрятмяк.ЦСУЛЛАР: щекайя, сющбят, дискуссийа.ВЯСАИТЛЯР:• Етика 5-6 классеи. Дeмесйс китиемс.- Вилниус: Алма литтера, 1997.• Мяктяб ящвалатлары.ЯСАС МЯФЩУМЛАР: 6-ъы синиф шаэирдляри цчцн “коррупсийа” мяфщумуну мцяййян


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 75дяряъядя охшар мянаны верян ашаьыдакы сюзлярля явяз етмяк олар: “истифадя етмя”,“гуллуьун явязини вермяк”, “вяд”, “эюзлямя”, “разы салмаг истяйи”.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:“Кючцрдц” ящвалаты сюйлянилир (кючцрмя, кючцрмяйя иъазя вермя, кючцрмяйя иъазяверсинляр дейя тязйиг эюстярмя вя с. бунунла баьлы проблемляр щаггында).Шаэирдляря суаллар верилир:Бу йахшыдыр йохса пис?Эцнащкар кимдир?Бялкя, щяр икиси эцнащкардыр?Кимин эцнащы даща чохдур?Бу ня иля нятиъяляня биляр?Ня цчцн кючцрцрляр?Ня цчцн кючцрмяйя иъазя верирляр?Дискуссийа заманы сющбяти хейир вя зийан, башгаларындан истифадя, неъя елямяк ки, сяндянистифадя етмясинляр, бунларын нятиъяляри вя с. мювзулара йюнялтмяйя чалышмаг.Юзцня вя башгаларына ъавабдещ олмаг ня демякдир?____________________________________________________________________МЮВЗУ: ШЯХСИЙЙЯТИН ДАХИЛИ ЗИДДИЙЙЯТЛЯРИМЦЯЛЛИФ: Реэина Дирэинчене, Мажейк шящ. “Вента” орта мяктябинин етика мцяллимиСИНИФ: 8МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. “Дахили зиддиййят” мяфщуму иля танышлыг.2. Дахили зиддиййятляри щялл етмяк баъарыьынын ашыланмасы.3. Юзцнц: шяхсиййятинин хцсусиййятляри, мейлляри, дахили зиддийятлярини дащайахшы танымаг имканынын верилмяси.4. Коррупсийа щалларына мцнасибятинин мцяййян едилмяси.ВЯСАИТ:• Дирэинчиенe Р., Саулйтe А. Бендравимо етика: мокоможи кнйэа 8 классеи.-Sиаулиаи: К. Ж. Василиауско жм., 2003, сящ. 105-106.• Дирэинчиенe Р., Саулйтe А. Бендравимо етика: мокоможи кнйэа 8 классеи.-Sиаулиаи: К. Ж. Василиауско жм., 2003, сящ. 76-80.ЦСУЛЛАР: мцщазиря, дискуссийа, мцхтялиф шяраит ролларыны ойнамаг тапшырыьы.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:Шаэирдляр “дахили зиддиййят” мяфщуму иля таныш олурлар. Бу анлайышын мянасыны баша дцшярякшаэирдляр юз дахили зиддиййятлярини ня ъцр щялл етмяляри щаггында дискуссийа апарыр, юздахили зиддиййятляриндя щансыса бир тяряфи сахламаг, о бирини ися тякзиб етмяк лазым олан вя-


76 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫзиййятляри ойнайырлар. Юз сечимлярини ясасландырырлар. Ашаьыдакы вязиййятляр тящлил едилир:“Шаэирд Америкайа эетмяк истяйир. Она виза лазымдыр. Ики вариант мцмкцндцр:a. Шаэирд, мямурун гябулуна эедир, бцтцн гайдалара ямял едир, амма визаалыб-алмайаъаьыны билмир;b. Шаэирд гайдалара ямял етмир, мямура рцшвят верир вя виза алаъаьына зяманяталыр”.Шаэирдляр, иш дяфтярляриндя 1-3 тапшырыг йериня йетирир.ХЦЛАСЯ: Бу дярс шаэидляря юз шяхсиййятляринин хцсусиййятлярини, о ъцмлядян индийягядяр фикир вермядикляри вя йа тамамиля инкар етдикляри ъящятляри даща йахшы танымаьакюмяк едир.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: “Дахили зиддиййят” мювзусунунмцзакирясинин эедишиндя шаэирдляр коррупсийайа юз мцнасибятлярини анлайырлар.____________________________________________________________________МЮВЗУ: “ЙОХ” НЕЪЯ ДЕМЯЛИМЦЯЛЛИФ: Реэина Дирэинчене, Мажейк шящ. “Вента” орта мяктябинин етика мцяллимиСИНИФ: 8МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. “Йох” демяйин чятин олмаьынын сябябляри иля шаэирдляри таныш етмяк.2. Башгалары бизя “йох” дейяндя ня щисс етдийимизи мцяййян етмяк.3. Юзцмцзц вя башгалары даща йахшы танымаг имканы йаратмаг.4. Коррупсийайа гаршы юз мцнасибятляринин мцяййян едилмясиндя шаэирдляряшяраит йаратмаг. Коррупсийайа “йох” демяйи юйрянмякВЯСАИТ:• Дирэинчиенe Р., Саулйтe А. Бендравимо етика: мокоможи кнйэа 8 классеи.-Sиаулиаи: К. Ж. Василиауско жм., 2003, сящ. 80-82.• Дирэинчиенe Р., Саулйтe А. Бендравимо етика: мокоможи кнйэа 8 классеи.-Sиаулиаи: К. Ж. Василиауско жм., 2003, сящ. 60-62.ЦСУЛЛАР: мцщазиря, дискуссийа, тамамланмамыш ъцмля цсулу, рясм, тест, групларда иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:Мцщазирянин мяьзи: Шаэирдляри баша салмаг ки, “йох” демяйи баъармаг - юз щцдудларынымцяййян етмяк, юз дахили мцстягиллийини бяргярар етмяк, юзцн олмаг демякдир.“Йох” демяк чятин олан вязиййятляр тяклиф олунур. “Йох” позасынын мянасы изащ едилир.Дярсликдян тапшырыглар йериня йетирилир:“йох” позасы;неъя “йох” демяли;


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 77“йох, олмаз”.Тапшырыгларын коррупсийа ялейщиня мювзулара уйьунлашдырмаг цчцн дярся ашаьыдакывязиййят ялавя едилир:“Мян рийазиййат имтащаныны йахшы вермяк истяйирям. Рийазиййат сащясиндя габилиййятимйохдур, буна эюря эяряк имтащандан габаг мцяллимя щядиййя апарым. Йох,олмаз, бу - рцшвятдир”.Иш дяфтяриндя тапшырыг 1-2 йериня йетирилир. Тест йазылыр.ХЦЛАСЯ: “Йох” демяйи баъарыб-баъармамаьымызы, буну етмяк асан вя йа чятин олдуьунувя буну ня ъцр етмяк лазым олдуьуну мцяййян едирик.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: шаэирдляр юзляринин вя башгаыарынынкоррупсийайа мцнасибятлярини мцяййян едир. Коррупсийайа “йох” демяйи юйрянирик.____________________________________________________________________МЮВЗУ: ИШ СЕЧИМИМЦЯЛЛИФ: Вайва Вайсекаускене, Тащсил Инкишафы Мяркязи мониторинг шюбясинин башмцтяхяссисиСИНИФ: 9-10ФЯНН: етика, психолоэийа (ялавя тящсил дярсляриндя дя истифадя етмяк олар).МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Шаэирдлярин юз карйераларыны планлашдыраркян щансы мейарлара ясасланмагларынымцяййян етмяк.2. Иш сечими цчцн мейарлары мцяййян едиб гиймятляндирмяк.ВЯСАИТ:Пайланма цчцн материаллар (бах: ялавяляр)ЦСУЛЛАР: фярди рефлексийа, дискуссийа, дебат.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Пешя, иш сечими щаггында илкин сющбят (контекстдян асылы олараг мцяллимюзц сечир).2. Иш сечими цчцн мейарларын тясвири верилян вярягин нцсхяляри, щабеля тапшырыг1 вя 2 шаэирдляря пайланыр.3. Тапшырыг 1 фярди гайдада йериня йетирилдикдян сонра нятиъяляр вя дялилляр синифдяцмуми дискуссийа заманы мцзакиря едилир.4. Тапшырыг 2 фярди гайдада йериня йетирилдикдян сонра нятиъялярин цмуми хцласясищазырланыр, йяни:• шаэирдлярин сийащысына ясасян сечмяк цчцн тягдим олунмуш


78 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫвариантлардан щяр биринин нечя бал топладыьы мцяййян едилир;• сечилмиш вариантлар сыра иля дцзцлцр - топладыьы баллар ня гядяр аз олса,ящямиййяти о гядяр йцксякдир 1 ;• мцяллимин рящбярлийи иля нятиъяляр мцзакиря едилир.5. Цчцнъц тапшырыьын нцсхяляри пайланыр. Тапшырыг фярдидир, лакин ону бир нечяцсулла йериня йетирмяк мцмкцндцр. Мясялян, шаэирдин няйя габил олмаьыны,щансы иши йахшы баъармаьыны достлары гейд едир, “Щяйат о заман мяналыдырки,…” графасыны долдурмагдан юнъя ися “Щяйаты йашамаьа дяйярли едян нядир?”тапшырыьы йериня йетирилир.6. “Щава шарында учан заман дебат”. Бу тапшырыьын мягсяди сечдикляри пешялярибашгаларын сечдийи пешялярля мцгайися етмяк вя сечимлярини ясасландырмагцчцн шяраит йатармагдыр. Шаэирдлярдян хащиш едилир ки, онлара даща чохйарайан бир пешя сечиб юзляри цчцн ашаьыдакы суаллара ъаваб версинляр:• бу пешя ня цчцн хошума эялир?• башга адамлара, ъямиййятя онун хейри нядир?Бундан сонра шаэирдляр 5 няфярдян ибарят груплара бюлцнцр. Онлардан хащишолунур ки, щава шарында учмаларыны тясяввцр етсинляр. Бу шар чох алчаьа енирвя йалныз бир няфяри сахлайа биляр. Бу, о адам олаъаг ки, мцяййян пешя нцмайяндясикими ян чох хейир эятирмяйини динляйиъиляря сцбут етсин. Щяряйячыхыш цчцн 4 дягигя вахт верилир. Беш сярнишиндян щансы шарда галмалы олдуьунусиниф йолдашлары сясвермя йолу иля мцяййян едирляр.7. Мювзунун хцласясини йа мцяллим, йа да шаэирдляр юзляри веря биляр.Шаэирдляр суаллара ъаваб верир:• Мян достларын щаггында йени няляр юйряндим?• Мян юзцм щаггында йени ня юйряндим?КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Коррупсийапяряст мювге ишетикасы иля баьлыдыр. Иш етикасы ися, юз нювбясиндя, ишчилярин мягсядляриндян асылыдыр. Бумювзу мцяллимляря шаэирдляр щаггында, карйера планларынын ясасландырылмасы щаггындавя бунларын тясщищ едилмяси щаггында мялумат ялдя етмяк имканы верир.ЯЛАВЯЛАРИш сечими цчцн мейарларЧятин гярарлар гябул едиляркян мцхтялиф амилляр нязяря алыныр. Бу амиллярин щеч дящамысы ейни дяряъядя ваъиб дейил. Мясялян, мяктяб сечиминдя ян ясас мясяля -орада йахшы мцяллимлярин олмасыдыр, мяктяб йемякханасында исти булкаларын сатылыб-сатылмамасыися о гядяр дя ящямиййятли амил дейил. Конкрет гярарларын гябуледилмясиндя нязяря алынан ясас амилляр мейар адланыр.Гярарларын ясасында дайанан сябябляр дя мейар ола биляр. Мясялян, бирадамдан ня цчцн хошумуз эялир йа эялмир суалына биз, “Она эюря ки, онун йуморщисси вар” вя йа “Она эюря ки, о, аъыглыдыр” ъаваб веря билярик. Бурада йумор щиссивя аъыг гиймятляндирмя мейарыдыр.___________________________1 Шаэирдлярин мювгеляринин ня ъцр пайланмасыны даща айдын эюрмяк цчцн диаграм чякмяк олар.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 79Бязян мцгайися стандартлары да мейар ролуну ойнайыр. Мясялян, Б мяктябиндямцяллимляр сянин яввялляр охудуьун А мяктябин мцяллимляриндян йахшыдыр,амма Ъ мяктяби дя вар ки, бурадакы мцяллимляр Б мяктябин мцяллимляриндян дяйахшыдыр. Одур ки, Б мяктябини йалныз “йахшы мцяллимляр” мейары иля юлчсяк, о янйахшы мяктяб тясяввцрц баьышламайаъаг.Щяйатларыны планлашдыраркян, щабеля пешя вя иш сечяркян адамлар йеня дя мейарларданистифадя едир.Тапшырыг 1. Ашаьыдакы мейарлардан щансы(лары)ны сян иш сечиминдя нязяря алардын?Щансыларыны нязяря алмаздын? Сябябини изащ ет.Сян еля бир иш йери ахтарырсан ки, орада:a. юзцн цчцн мараглы иш тапасан;b. чохлу йахшы эянъ ишчи вар;c. йахшы мааш верирляр;d. иш аздыр;e. нащар фасиляси узун, иш щяфтяси гысадыр;f. иш эедишиндя даим охумаг лазымдыр;g. мцдирляр йахшыдыр:h. иш сянин баъарыгларына уйьундур;i. щям бина, щям дя иш йерляри эюзялдир;j. ялавя эялир ялдя етмяк олар.Тапшырыг 2. Ашаьыдакы сийащыда иш сечиминин ясасында дайанан сябяблярин йерляриниистядийин кими дяйишяряк ян ваъибиндян башлайараг ящямиййятиня эюря сырайа дцз...…мяним щимайямдя олан адамлары мадди ъящятдян сахламаг;…..бцтцн дцнйа цчцн мянасы олан хейирли бир иш эюрмяк;…..щюрмят газанмаг, танынмаг, нцфуз сащиби олмаг;…..истедадымы (хцсуси габилиййятими) щяйата кечирмяк;…...юзцм цчцн йцнэцл, хош щяйат йаратмаг;…..аиля янянясини давам етдирмяк, валидейнлярин цмидлярини доьрултмаг;…...охумаг, тякмилляшмяк;башга (йаз) ……………………………………………………………………….Биринъи сечимини юз сюзляринля ясасландыр.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Тапшырыг 3. Пешя вя йа иш сечиминдя яксяр щалларда дюрд мейардан истифадя едилир:мараг; габилиййят; эялир; мяна. Эюстярилян мейарлардан истифадя етмякдян габагСяни марагландыран нядир; Сян няйи йахшы баъарырсан вя йа еляйя билирсян; Сян няъцр эялир ялдя етмяк фикриндясян; Сянин щяйатыны мяналы едян нядир.


80 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМяни марагландырыр: Габилиййятляримдянян эцълцсц:Мян истярдим о гядяргазаным ки,Щяйат о вахт мяналыдырки,………………… ………………… ………………… …………………………………… ………………… ………………… …………………………………… ………………… ………………… …………………………………… ………………… ………………… …………………………………… ………………… ………………… …………………………………… ………………… ………………… …………………Сечмяк истядийин бир нечя пешянин вя йа фяалиййят нювцндян ибарят бир сийащы тяртибет. Ашаьыдакы ъядвялин кюмяйи иля бу пешяляри гиймятляндир:Пешя, иш Мараг Габилиййят Эялир Мяна……………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ……………………………… ……………… ……………… ……………… ………………Щяйаты йашамаьа дяйярли едян нядир?Мяшьяля. Ашаьыда мцхтялиф шейлярин ады чякилир ки, бунлара эюря бялкя дя йашамаьадяйяр. Бунлары шяхсян Сянин цчцн ящямиййятиня эюря йерляшдир. Няинся адыйохдурса, ону юзцн сийащыйа ялавя едя билярсян.…..инсанларын бир-бириля ялагяси;…..яманят, ямлак, коллексийалар;…..йаратмаг, иъад етмяк имканы;…..нясли давам етдирмяк;…..сяйащят етмяк, юйрянмяк, кяшф етмяк имканы;…..севилмяк;…..севмяк;…..мяшщурлуг, шющрят;


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 81…..ъцрбяъцр мараглы шейляр (компйутерляр, автомобилляр, плейерляр, велосипедлярвя с.)…..дцнйанын эюзяллийи;…..ябядиййата инам.________________________________________________________________МЮВЗУ: ЕТИКА КОДЕКСИНИ НЕЪЯ ЙАЗМАЛЫМЦЯЛЛИФ: Вайва Вайсекаускене, Тащсил Инкишафы Мяркязи мониторинг шюбясинин башмцтяхяссисиНЯЗЯРДЯ ТУТУЛУБ: йухары синиф шаэирдляри вя мцяллимляр цчцнМЯГСЯД:1. Мцхтялиф идаря, мцяссися вя групларын ишинин тянзимлянмясиндя етикакодексляринин йери иля таныш олмаг.2. Мцхтялиф функсийалары йериня йетирян органларын фяалиййятинин ясасында дайанандяйяр принсипляри вя нормаларыны мцяййян етмяк.ВЯСАИТ:• Етика кодексляринин йазылма принсипляринин ачыгланмасы (пайланма материалы).• “Идеал мягсядляр ня цчцн лазымдыр” тапшырыьы (пайланма материалы).• Етика кодексляринин нцмуняляри (пайланма материалы, бах: Ялавя - “Етикакодексляри”, сящ. 125-173).ЦСУЛЛАР: мятнля иш, дискуссийа.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Мятни охуйараг, шаэирдляр етика кодексляринин мяьзи вя мягсядини мцяййянедирляр.2. Щансы тяшкилат (юз мяктябляри, синифляри, фянн мцяллимляри вя йа щяр щансыхидмят) цчцн етика кодекси йаратмаг истядикляри щаггында гярара эялирляр.3. “Идеал мягсядляр ня цчцн лазымдыр” тапшырыьыны йериня йетиряркян шаэирдлярюз груплары, тяшкилатлары, хидмятляринин ниййятини неъя баша дцшдцкляри щаггындамяслящятляширляр.4. 7 аддымын изащына ясасланараг шаэирдляр етика кодекси йарадыр. Етикакодексляринин нцмуняляри тящлил едилир.ВАРИАНТЛАР:Мцхтялиф хидмятлярин, тяшкилатларын, профессионал групларын мягсяд вя дяйярлярини башгамянбялярдян даща айдын ачыглайан етика кодексляри мараглы тядгигат обйекти ола биляр.Бунлардан башга ъцр дя истифадя едиля биляр:1. Мцхтялиф хидмятлярин етика кодекслярини тящлил едяряк ашаьыдакы суаллараъаваб тапмаг:


82 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• Бу хидмятлярин вязифяси нядир?• Ишчиляр цчцн мяъбури олан нядир?• Гадаьан едилян нядир?• Бу хидмятин кодексиндян мян онун щаггында йени ня юйряндим?2. Бир хидмятин мцхтялиф юлкялярдяки етика кодекслярини мцгайися етмяк:• Бунларын охшар ъящятляри щансылардыр?• Фяргли ъящятляр щансылардыр?• Хидмятин вязифялярини вя мцхтялиф юлкялярдя иш хцсусиййятлярини нязярдясахлайараг, кодекслярин охшарлыг вя фяргляри няйи эюстярир?Етиkа kодеkси нядир?Гуллугчуларын давраныш нормаларынын щамысыны ганунвериъиликдя якс етдирмякмцмкцн дейил. Ялялхцсус яхлаг норма вя принсиплярини ганунла мцяййян етмяколдугъа чятиндир. Профессионал етика нормаларыны хидмяти етика кодексиндя якс етдирмякдаща асандыр. Бурада щям дя хидмяти вязифяляр якс едиля биляр. Етикакодексляри ашаьыдакы мягсядлярlя йарадылыр:• мцяссися фяалиййятинин ясасында дайанан дяйяр вя принсипляр щаггында ишчилярямялумат вермяк;• мягбул фяалиййят нормаларыны мцяййян етмякля ишчиляри ямяк интизамынаюйрятмяк;• ян чох раст эялинян проблематик щалларда дцзэцн гярар гябул етмякдя ишчилярякюмяк етмяк;• рящбярляр, ишчиляр вя мцштяриляр арасында мцнагишялярин сайыны азалтмаг;• ишчилярдя дцзэцнлцк, мясулиййят, коллеэиаллыг, етимад вя етибарлылыьы артырмаг.Етика кодексляри универсал дейил: онлар конкрет тяшкилатын, мцяссисянин ещтийаъларывя дяйярлярини мцяййян етмяк мягсядиля йарадылыр. Етика кодексляринин яксяриййятиики щиссядян ибарятдир:• тяшкилатын цмуми ниййят вя идеалларыны тясвир едян щисся;• спесифик гайдалары мцяййян едян щисся.Етиkа kодеkсляринин йазылмасында йедди аддым1. Тяшкилатынызын, мцяссисянизин вязифясини (идеал мягсядини) мцяййян един.2. Щяряниз шяхсян юзц цчцн ян ваъиб олан иш принсиплярини йазын; бурада ядалят,дцзэцнлцк, мясулиййят, етибарлылыг, хейирхащлыг вя с. бу кими дяйярляр юзяксини тапмалыдыр.3. Бу принсипляри аранызда мцзакиря един вя цмуми оланлары гейд един.4. Башга тяшкилат вя мцяссисялярин етика кодекслярини охуйун - бялкя бурадасиз унутдуьунуз вя йа даща дягиг ифадя едилмиш принсипляря раст эялярсиниз ки,бунлардан юз йаздыгларыныза ялавя едя билярсиниз.5. Яхлаг проблемляринин ян чох щансы щалларда йаранмасы щаггында дцшцнцнвя бу щаллары гейд един.6. Артыг ифадя етдийиниз принсипляри нязяря алараг щямин щалларда щяр бир шях-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 83син ня етмяли вя йа етмямяли олдуьуну йазын.7. Йаратдыьыныза йенидян нязяр салын:• бир-бирини тякрар едян мцддяаларын олмамасында ямин олун;• щяр мцддяанын дили вя фикирляринин айдын олмасында ямин олун;• гысалтмаг мцмкцн олан ня варса - гысалдын;• айдын олмайан ня варса - башга сюзлярля ифадя един.Тапшырыг: Идеал мягсядляр ня цчцн лазымдыр?Идеал мягсядляр щяр бир фяалиййятин ясас хяттидир. Бунларын тяляб етдийи мцкямялликвя тамамлыьа мцвяффяг олмаг чятин олса да, идеаллар олмадан йахшы ишлямякдаща да чятин оларды. Тябиидир ки, щяр бир щярякятин идеал мягсяди ола билмяз. Бязянфяалиййятин мяналы олмасы цчцн вязифясинин айдын олмасы кифайятдир. Бу,адамлара юз рол вя вязифялярини анламаьа кюмяк едир.Ъядвялдя мцяййян фяалиййят нювляри вямягсядляр эюстярилир.Фяалиййят нювцня мцвафиг мягсяд сечин.Эюстярилян мягсядляр идеалдырмы?Бу фяалиййят нювляринин мягсядляри нядир?Бунлар идеалдырмы?Фяалиййят нювц Мягсядляр Фяалиййят нювц Мягсядляр1. тябабят а. эюзяллик 1. юйрятмяк2. йемяк б. саьлам мцщит 2. юйрянмяк3. иншаат ъ. консертдя иштирак 3. ганунвериъилук4. инъясянят д. щягигят 4. полис иши5. севэи е. саьламлыг 5. мящкямя иши6. конвейер истещсалы ф. дойма 6. дювлят идарячилийи7. елм э. хошбяхтлик 7.8. мяшг щ. мянзил тикинтиси 8.9. тулланты дашынмасы и. мящсулдарлыг 9.________________________________________________________________МЮВЗУ: ЕЩТИЙАЪЛАР ВЯ АРЗУЛАРМЦЯЛЛИФ: Гражина Григонене, Електренаи шящ. “Ажуолинас” орта мяктябинин етикамцяллимиСИНИФ: 8-9СААТ: 2


84 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Ещтийаъларла арзуларын фяргини мцяййян етмяк.2. Ещтийаъ вя арзуларын щяйата кечирилмясинин мцмкцн цсулларыны мцзакиряетмяк.3. Ещтийаъ вя арзуларын инсафсызлыг, вязифядян суи истифадя имканлары вя с. букими щалларла ялагясини тящлил етмяк.ЦСУЛЛАР: дискуссийа, мцхтялиф щалларын тящлили.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:10-дягигялик мцщазиря.Мцяллим ещтийаъ вя арзуларын тярифини верир, ещтийаълары тясниф едир вя сяъиййяляндирир,ещтийаъ вя арзуларын щяйата кечирилмясинин мцмкцн цсулларыны мцзакиря едир.Тапшырыг 1: Шаэирдляр мцщцм щесаб етдикляри 10 шейин сийащысыны тутур. Тапшырыьыйерiня йетиряндян сонра щяря юзц цчцн мцщцм олан шейлярин адыны чякир, мцяллимбунлары лювщядя гейд едир. Шаэирдляр ещтийаъ вя арзулары ики айры сцтунда груплашдырмалыдыр.Шаэирдлярин фикри цст-цстя дцшмяйя дя биляр. Беля олдугда бу барядядискуссийа апармаг олар.Дискуссийа цчцн суаллар:1. Ещтийаълар арзулардан ня иля фярглянир?2. Ня цчцн башга адамларын ещтийаъларыны нязяря алмаг ваъибдир?3. Пул ещтийаъдыр, йохса арзу?4. Ещтийаъ вя арзулар инсафсызлыг, вязифядян суи истифадя имканлары вя с. бу кимищалларла ня ъцр баьлыдыр?Мцяллим шаэиrдлярин ъавабларыны цмумиляшдирир, ещтийаъ вя арзуларын инсафсызлыг,вязифядян суи истифадя имканлары иля ялагясини даща эениш шякилдя тящлил едир.Тапшырыг 2: Щаллар “чантасы”. Шаэирдляр групларда ишляйир. Мцяллим кичик вяряглярдяайры-айры щаллары тясвир едир вя бунлары бир чантайа йыьыр. Шаэирдляр чантадан вяряглярибир-бир чякяряк онларын щялли йолларыны групда мцзакиря едирляр.Мясялян:1. Мян чох истярдим ки, нцфузлу мяктябдя охуйум, амма орта балым ашаьыолдуьундан мяни ора гябул етмирляр. Мян ня едим? Мян кюмяйи щарада тапабилярям? Мяня ким кюмяк едя билярди?2. Мяктябимизин ян йахшы шаэирдляри йайда хариъя, истиращят дцшярэясиндя динъялмяйяэeдя билярляр. Бу хошбяхтлярин сийащысына дцшмяк цчцн бир балымчатмыр. Мян ня едим? Хариъя истиращят дцшярэясиня эетмяк шансым вармы?3. Атамын машынында достларымы дискотекайа апармаг истяйирдим. Бизи полиссахлады. Мяним сцрцъцлцк вясигям йохдур. Мяним мясулиййятдян бойунгачырмаг цчцн шансым вармы? Йохса етдийим щярякятя эюря мясулиййяти гябулетмялийям?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 85Мцяллим шаэирдляря тяклиф едя биляр ки, юзляри буна бянзяр щаллар тяклиф едиб онларысинифдя мцзакиря вя тящлил етсинляр.Икинъи дярсин сонунда мцяллим шаэирдлярин сюйлядийи фикирлярин хцласясини верир.________________________________________________________________МЮВЗУ: ЙАХШЫ, ЛЯЙАГЯТЛИ ЩЯЙАТ АНЛАМЫМЦЯЛЛИФ: Гражина Григонене, Електрен шящ. “Ажуолинас” орта мяктябинин етика мцяллимиСИНИФ: 9-10DAVAMЫ: 2 дярсМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. “Щяйат”ла “Йахшы щяйат” арасындакы фяргляри мцяййян етмяк.2. Йахшы вя ляйагятли щяйат принсипляри вя нормаларыны мцзакиря етмяк.3. Сосиал шяраитин йахшылашдырылмасынын щяйатын кейфиййятини артырмагда ролунутящлил етмяк. Ляйагятли щяйат мяфщумунун тярифини йаратмаг.ЦСУЛЛАР: дискуссийа, тящлилДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Шаэирдляр евдя “Мян неъя йашамаг истярдим” вя йа “20 илдян сонра мянимщяйатым” мювзусунда инша йазмалы идиляр. Mцяллим бир нечя шаэирддянюз иншаларыны охумаьы хащиш едир. Диэяр шаэирдляр синиф йолдашларынын фикирляринитящлил едя билярляр.2. Мцяллим Балтрус Даэилисин (ясл ады К. Лякятскас) фикирлярини охуйур: “Инсанаьаъа бянзяйир - ялбятдя, о юзц дя бюйцйя биляр, амма гуллугсуз турш,аъы, щеч няйя йарамайан бар веряъяк. Ляззятли вя ширин бар алмаг цчцн исяаьаъы якмяк, ъаламаг, артыг будагларыны кясмяк, яйри битмясин дейя диряйябаьламаг, суламаг лазымдыр…” Мцяллим бу фикрин мяьзини изащ едир.3. Тапшырыг 1. Щяр шаэирд айры вярягдя ян ваъиб 9 шейин шяклини чякир. Сонрачох ящямиййятли олмайан 3 шейи позур. Йахшы дцшцндцкдян сонра йердя галан6 шейдян цчцнц позур. Бу гайда иля сон нятиъядя ъями бир, ян мцщцмшей галана гядяр давам едир. Бу шякил щал-щазырда шаэирд цчцн ян мцщцмолан шей щаггында мялумат верир. Щяря чякдийи шякли синиф йолдашларына эюстярир.Бу тапшырыг шаэирдляря юзлярини даща йахшы дярк етмяйя, башгаларыны башадцшмяйя кюмяк едир. Шаэирдляр юз ниййятлярини щяйата кечирмяк йолларыщаггында, мягсядя чатмаг цчцн бцтцн цсулларын гябул олуб-олмамасы щаггындадискуссийа едир. Мцяллим шаэирдлярин фикирлярини цмумиляшдирир.4. Тапшырыг 2: Мцяллим шаэирдляря бюйцклярин адятян ахтардыьы шейлярин сийащысыныверир.Бюйцкляр:


86 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• ушаг цчцн йахшы ушаг баьчасы вя йа дайя;• нцфузлу мяктяб;• мцнасиб ихтисас;• файдалы танышлыг;• йахшы мянзил;• сярфяли машын (сийащыны давам етдирмяк олар)ахтарыр.Бунун ня цчцн беля олмасы барядя дискуссийа апарылыр.Шаэирдляр истядикляри, ъан атдыглары, ещтийаъ дуйдуглары шейляр щаггында данышыр,магсядляриня неъя наил ола биляъякляри щаггында вя мягсядляриня чатмагцчцн щансы цсуллардан истифадя едя биляъякляри щаггында фикирлярини бюлцшцрляр.Мцяллим шаэирдляря ляйагятли щяйат мяфщумуну йаратмаьа кюмяк едир.5. Тапшырыг 3: Мцяллим шаэирдляря аталар сюзц вя зярби-мясялляр тяклиф едир,шаэирдляр ися онлары неъя баша дцшдцклярини изащ етмялидир. Мясялян, “Ял ялийуйар, ял дя цзц”, “Гарьа гарьанын эюзцнц чыхартмаз”, “Ня доьрарсан ашына,о чыхар гашыьына”, “Бал тутан бармаг йалайар”, “Будагдан гопан алмааьаъын дибиня дцшяр”, “Дявяни палаз алтында эизлятмяк олмаз”, “Чох йемякадамы аз йемякдян дя гойар”, “Якмясян - якин олмаз”, “Газанын гарасыэедяр, цз гарасы эетмяз”.Мцяллим йаваш-йаваш бу мясяллярин изащыны коррупсийа ялейщиня мцбаризямювзусу иля баьлайыр ки, шаэирдляр фикирлярини сюйляйя вя дискуссийа апара билсин.________________________________________________________________МЮВЗУ: АЛТРУИЗМ, ЕГОИЗММЦЯЛЛИФ: Гражина Григонене, Електрен шящ. “Ажуолинас” орта мяктябинин етика мцяллимиСИНИФ: 9-10ДАВАМЫ: 1 дярсМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. “Алтруизм” вя “Егоизм” анламларыны тящлил етмяк.2. Егоист вя алтруистин сяъиййяви хцсусиййятлярини мцяййян етмяк.3. Алтруизмин гаршысыны алан манеяляри тящлил етмяк.4. Алтруизми тяблиь етмяк.ЦСУЛЛАР: ъцт-ъцт иш, “тор” чякмя.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:Мцяллим “алтруизм” вя “егоизм” мяфщумларынын хцласясини верир. Литва мядяниййятининмяшщур алтруист хадимляринин адларыны чякир: Симонас Даукантас (тарихчи, “йохсул си-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 87чан”), Казимерас Бута (ана дилини горумаг цчцн “юзцнц унутмуш”), Марийа Печкаускайте-ШатрийосРагана (йетимлярин щамиси, маарифчи, яхлаг вя айыглыьын тяблиьатчысы) вяс. Мцяллим вурьуламалыдыр ки, башгаларына кюмяк етмяк няъиб ишдир, лакин алтруизм дцшцнцлмямиш,юлчцлцб-бичилмямиш, щядсиз олмамалыдыр, она эюря ки, тцфейлиляр хейриййячиликдянсуи-истифадя едя билярляр. Шаэирдлярдя беля фикир йаранмалыдыр ки, егоизм, юзцнцгорумаинстинктиндян йараныр, инсан юмрц тящлцкялярдян азад дейил вя онлар юзляритящлцкясизлик цчцн шяраит йаратмалыдыр. Мцяллим изащ етмялидир ки, яхлаг принсипляриняэюря инсанын юз гайьысына галмасы, фираван йашамаг цчцн газанмаг щявяси гынанмалыдейил. Проблем о вахт йараныр ки, инсанлар ганунсуз щярякят едир вя юзляри иля башгаларыарасында лазыми таразлыг сахламырлар.Тапшырыг 1. “Тор” чякмя. Шаэирдляр ъцт-ъцт ишляйяряк дяфтяр вярягинин ортасында“алтруист” вя “егоист” сюзляри йазырлар. Щямин мяфщумларла бу вя йа диэяр шякилдяялагяли олан мцмкцн гядяр чох сюз йазыр вя бунлары хятлярля бирляшдирирляр.Сонра сюзляр арасында мцяййян ялагя ахтарыр вя бунлары дцзэцн щесаб етдикляригайдада бирляшдирирляр. Беляликля “тор” йараныр. Щяр ъцт юз “торуну” синифя тягдимедир. Бундан сонра лювщядя цмуми бир “тор” чякмяк олар. “Тор” щазыр оландашаэирдляр алтруистля егоистин хцсусиййятлярини груплашдырыр вя мцгайися едирляр.Шаэирдляря коррупсион мямурларын егоист, йохса алтруист олмаларыны мцяййян етмяйякюмяк едян мцхтялиф щаллар тяклиф етмяк олар.Дискуссийа цчцн суаллар:1. Валидейнляр юз ювладларыны фираван бюйцтмяк цчцн фядакарлыг эюстярир,ушаг ися бюйцйяндя нанкор, гятиййятсиз вя егоист бир инсана чеврилир. Няйяэюря?2. Ня цчцн бу эцн ваъибдир ки, щяр бир инсан юзцнц бяшяриййятин нцмайяндяси,дцнйа вятяндашы кими гаврасын вя юз фяалиййятиля бцтцн инсанларын марагларынымцдафия етсин?Тапшырыг 2: Шаэирдляр мцстягил гайдада “алтруизм” вя “егоизм” мяфщумларынынтярифини верир, ян йахшы тярифляр лювщядя гейд едилир.________________________________________________________________МЮВЗУ: ЯДАЛЯТМЦЯЛЛИФ: Йурэита Валунтонене, Пасвалис шящ. Петрас Вилейшис адына эимназийанынсосиал педагогу вя етика мцяллимиСИНИФ: 10МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР: Ядалят мяфщумуну бир дяйяр кими тящлил етмяк, ядалятинясас принсиплярини мцзакиря етмяк, Гядим Мисир дюврцндян бу эцня кими ядалят анламыныння ъцр дяйишмясини тящлил етмяк.


88 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЦСУЛЛАР: мцгайися, тящлил, групларда иш, мянбялярля иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Ядалят яхлаги дяйяр кими мцзакиря едилир.2. Ядалят шяхси хцсусиййят кими мцзакиря едилир.3. Ядалятин рямзи (Фемида) хатырланыр.4. Бязи адамларын ганунсуз щярякятляри неъя гиймятляндирилир? Дювлят гуллугчуларынынганунсуз щярякятляри неъя адланыр? Коррупсийа нядир, о юзцнцнеъя бцрузя верир?5. Шаэирдляря “Эюлмячяйя атылмыш даш” вя йа “Сюз зянъири” ойунларыны ойнамагтяклиф едилир. Тясадцфян аьла эялян вя йа дцшцнцлмцш гайдада сечилмишбир сюз йени ассосиасийалар (сурятляр, хатиряляр, хяйаллар) йарадыр. Мцяллимшаэирдляря щяр вагону айры бир сюздян ибарят узун бир гатар йаратмаьы тяклифедир. Сюзляр кими, вагонлар да бир-бириля баьлы олмалыдыр.“Сюз зянъири” ойунуОйуну мцяллим башлайыр вя “Коррупсийа” адланан биринъи вагону гойараг сорушур:“Коррупсийа нядир?”Груп цзвляри “чиркин”, “пул щяриси”, “ядалятсиз” дейирляр (цч вагон гоймаг олар).Мцяллим: “Башга ня чиркин ола биляр?”Груп цзвляри: “Ямял”, “сюз”, “фикир”.Мцяллим: “Бяс фикир неъя ола биляр?”Груп цзвляри: “Дярин”, “эюзял”, “узун”, “дцшцнцлмцш”…Ойун, вагонлар гуртарана гядяр, йахуд ойунчулар йорулана гядяр давам едир. Вагонлармцхтялиф рянэдя ола биляр. Онлары рянэли кубларла да явяз етмяк олар. Щяргрупун юз рянэи ола биляр. Сонда ян чох фикир сюйлямиш вя йа ян чох вагон топламышгруп мцяййян едилир.“Иkищядли фантазийалар” ойунуМасанын цстцня картлар дцзцлцр (цзцашаьы). Топада палтар, щейван, мебел вя диэярбуна бянзяр шякилли картлар вар (фотошякиллярдян дя истифадя етмяк олар). Щяр групуннцмайяндяси топадан бир шякил эютцряряк ону башгаларына эюстярир. Мцяллимшякилдя эюстярилянляри бир вя йа бир нечя сюзля бирляшдирмяйи тяклиф едир. Шаэирдлярмцнасиб сюз, мясялян, “пул” вя “щябсхана” щаггында дцшцняркян, онлардан бирящвалат йаратмаг хащиш етмяк олар. “Ганунсуз йолла пул ялдя етмиш адамщябсханайа дцшдц” ъцмлясини эенишляндиряряк йени ящвалат йаратмаг олар. Мцяллимбеля бир фикир иряли сцря биляр ки, о адам коррупсийайа уьрамышды вя буна эюрядя лайигли ъязасыны алды. Ойун иштиракчылары истядикляри сюз бирляшмясини сечяряк юзящвалатларыны йарада билярляр. Щекайяйя шякил чякмяк, групларда вя йа ъцтлярдя ишлямяйидя тяклиф етмяк олар.“Чохщядли фантазийалар” ойунуМасаларын цстцня мцхтялиф шейляр вя сцжетляр тясвир олунмуш картлар дцзцлцр (цзц-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 89ашаьы). Мцяллим суал верир, ойун иштиракчылары нювбя иля картлары чевиряряк бу суалаъаваб вермяйя чалышырлар: “Бурада ня баш вериб?”, “Бу щарада баш веря билярди?”,“Онлар ня иля мяшьул олурду?”, “Адамлар ня деди?”, “Бунун ахыры ня олду?” вя с.Ойунун сонунда бцтцн група ящвалат йаратмаг тяклиф едилир.6. Дярсин сонунда шаэирдляр ашаьыдакы суаллара ъаваб верир:• Ядалят коррупсийа иля бир арайа сыьа билярми?• Мцасир дцнйада ядалят дяйярдирми?________________________________________________________________МЮВЗУ: ПУЛМЦЯЛЛИФ: Йурэита Валунтонене, Пасвалис шящ. Петрас Вилейшис адына орта мяктябининсосиал педагогу, етика мцяллимиСИНИФ: 10МЯГСЯД: мадди марагларла бярабяр ащянэдар шяхсиййятин формалашмасы зярурятинианламаг.ВЯЗИФЯЛЯР:1. Щансы давранышын яхлаги, гейри-яхлаги вя яхлагсыз адландырылмасыны тящлилетмяк.2. Бизнесин етик аспектлярини мцзакиря етмяк.3. Корупсийанын ъямиййятя вурдуьу зийаны мцзакиря етмяк.ЦСУЛЛАР: мцгайися, тящлил, групларда иш, мянбялярля иш.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Яхлаги давраныш принсипляри мцзакиря едилир.2. Гейри-яхлаги давраныш вя яхлагсызлыг мяфщумлары мцзакиря едилир.3. Игтисади ъящятдян зяиф юлкядя инсан юзцнц тящлцкясизликдя щисс едя билярми?4. Бязи адамларын гейри-гануни щярякятляри неъя гиймятляндирилир? Дювлятгуллугчуларынын ганунсуз ямялляри неъя адланыр? Коррупсийа нядир, о юзцнцнеъя бцрузя верир? Коррупсийайа гошулмаг яхлагидирми?Шаэирдляр беш няфярдян ибарят груплара бюлцнцр, дцшцндцkдян сонра йазырлар:• дахили даирядя - онларын фикринъя, яхлаги давраныша хас олан беш кейфиййят;• хариъи даирядя - онларын фикринъя, яхлагсызлыгла баьлы олан беш кейфиййят;• бирмяналы шякилдя бу вя йа диэяр група аид едя билмядикляри хцсусиййятляриiki даирянин арасында йазмаг олар.Групларын иши мцгайися едилир. Лювщядя цмуми сийащы тутмаг олар. Щяр щансы сюзцнбу вя йа диэяр даиряйя аид едилмяси щаггында синифдя мцбащисяляр йаранарса,


90 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫонлары мцтляг щялл етмяк вя мцхтялиф мювгелярин дялиллярини мцгайися едярякцмуми гярара эялмяк лазымдыр.1. Синифдяки бцтцн шаэирдляр бирликдя сюзлярдян “кюрпц” тикирляр. Щяря коррупсийаиля ялагяляндириля билян бир исим вя йа сифят дейир. Сюзлярин “кюрпцдя”йерляшдирилмяси щаггында разылыьa эялмяк лазымдыр. Сонра сюз йазылыр.2. Дярсин сонунда щамы бирликдя суаллара ъаваб верир:• Яхлаги давраныш коррупсийа иля бир арайа сыьа билярми?• Яхлаги давраныш рягабятля бир арайа эяля билярми?________________________________________________________________МЮВЗУ: МЯГСЯД ВЯ ВАСИТЯЛЯРМЦЯЛЛИФ: Виолетта Вайткевичене, Кедайн шящ. “Атжалинас” орта мяктябинин етикамцяллимиСИНИФ: 10МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР:1. Шаэирдлярин коррупсийа щаггында билдиклярини мцяййян етмяк.2. Яхлаглы давранмаг мейлини эцъляндирмяк.3. Давранышла онун нятиъяляри арасында гаршылыглы ялагянин мювъуд олмасынынбаша дцшцлмясини ашыламаг.4. Шаэирдлярдя тянгиди дцшцнмя габилиййятини ашыламаг.ЭЮЗЛЯНИЛЯН НЯТИЪЯЛЯР1. Шаэирдляр ъямиййятимиздя коррупсийа тязащцрлярини эюрмяйи баъараъаг.2. Шаэирдляр ямякдашлыг етмяйи юйряняъяк.3. Онлар щям дя гярар гябул етмяйи юйряняъяк.4. Онлар сябяб-нятиъя ялагялярини анлайаъаг.ЦСУЛЛАР: алтернатив йоллар хяритяси, дискуссийа.ВЯСАИТ: шаэирд групларына бир ситуасийа тягдим едилир, “манея” мяфщуму анладылыр. Тапшырыьыйериня йетиряндян сонра дискуссийа цчцн суаллар, вярягляр вя гялямляр пайланыр.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:Шаэирдляр 4-5 няфярдян ибарят груплара бюлцнцр. Шаэирдляря мцяййян ситуасийа тягдимедилир, ясас иштирак едян шяхсин йери вя онун чатмалы олдуьу мягсяд эюстярилир.Шаэирдлярдян мягсядя апаран йолу чякмяк, щабеля иштирак едян шяхсин растлашаъаьы манеяляриэюстярмякля мягсядя чатмаг цчцн мцмкцн гядяр чох алтернатив йоллар тапмагхащиш едилир. Шаэирдляр йолда чыхан манеяляри ашмаг цсулларыны изащ етмялидир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 91СитуасийаДиз нащийясиндя аьрыдан шикайятлянян пасийент щякимя мцраъият едир. Апарыланмцяйинядян сонра щяким билдирир ки, диздя ъярращи ямялиййат апарылмалыдыр. Пасийентямялиййата разылашыр. Щяким дейир ки, ямялиййат цчцн нювбядя щяля 73 няфярвар. Ямялиййатын хястяханын щесабына апарылмасыны истяйирся, пасийент ян азы йарымил эюзлямялидир. Хястя хяръляри юзц юдямяйя разыдырса (беля ямялиййатын гиймяти4-5 мин литдир), нювбядя дайанмаг лазым эялмяйяъяк. Пасийент дейир ки,онун беля пулу йохдур. Амма йарым ил эюзлямяли олса, вязиййяти аьырлаша биляр.Дизиндя ямялиййаты тезляшдирмяк цчцн пасийент ня едя биляр? Ситуасийадан чыхмагцчцн ян азы 2 цсул тапын (бах: Ялавя).Дискуссийа цчцн суаллар:1. Ситуасийада кимляр иштирак едир?2. Инсафсызлыг баш верибми?3. Кимя ися зяряр вурулубму?4. Кимся бундан бир шей газандымы? Нийя?5. Мягсядиня наил олмаьа чалышан пасийент щаглы идими?6. Ситуасийа иштиракчыларынын давранышына бяраят газандырмаг олармы?7. Дювлят аьыр хястялярин мцялиъясиня йюнялмиш ялавя верэи тятбиг ется иди, бувязиййят дяйишярдими?8. Бу ситуасийанын иштиракчылары юзлярини неъя щисс едирляр?ЯЛАВЯЛЯР:Манея - пасийент ющдясиндян эялмяли олдуьу обйектляр / тяшкилатлардыр.________________________________________________________________МЮВЗУ: МЦНАСИБЯТЛЯР. МЦНАСИБЯТЛЯРЛЯ ДАВРАНЫШЫНУЗЛАШМАСЫМЦЯЛЛИФ: Йурате Блинструбайте, Кедайн шящ. “Атжалинас” орта мяктябинин психолоэийамцяллими, Виолета Вайткевичене, Кедайн шящ. “Атжалинас” орта мяктябинин етика мцяллими.


92 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫСИНИФ: 10МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР: мцнасибятин ня олдуьуну вя онун тяркиб щиссяляринимцяййян едян заман шаэирдляр мцнасибятля давраныш арасында сябяб-нятиъя ялагясинианлайаъаг.ВЯСАИТ:• Эаилиенe Д. ир кт. Асменйбeс ир бендравимо псиъщолоэижа: вадовeлис 11-12класeмс.- Вилниус: Тйто алба, 2002, сящ. 176-179.• “Мцнасибятлярин тяркиб щиссяляри” схеми.ЦСУЛЛАР: мцяллим изащы, групларда иш, дискуссийа.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Мцяллим мцнасибятин тярифини верир вя онун тяркиб щиссяляри щаггында данышыр.Мцнасибят - бир шяхси мцяййян яшйаларын, инсанларын вя щадисялярин мцяййян шякилдягавранылмасына щазырлайан ягидя вя щисслярдир.МЦНАСИБЯТЛЯРИН КОМПОНЕНТЛЯРИДярк етмя Емосионал реаксийа ДавранышБурайа ягидялярля баьлы хошвя йа аъы емосийалар дахилдир.Бунлар мцнасибятя емосионалрянэ верир вя етмяк истядийимизщярякяти мцяййянедир.Бу, мцяййян инсанлар вя яшйаларбарясиндя бизим фикирляримизвя ягидяляримиздир.Бунларын кюмяйи иля биз няляриндоьру, мцмкцн вя йаняйя ися бянзяр олмасы щаггындагярар чыхарырырг.Инсанын ягидяси вя тяърцбясиняуйьун олан реаксийанынясасында дайанан щярякят.2. “Мцнасибят компонентляри” схеминя ясасланараг мцяллим бир мисалы тящлил едир:“Ъянаб Степонас Кура дилиндя истиращят етмяйи чох хошлайыр, валидейнляриндянирсян она кечян торпаг ися Паневежис районунда йерляшир вя дяниз кянарындакысевдийи йеря щеч бянзямир. Ъянаб Степонаса еля эялир ки, торпаг идарячилийи сащясиндячалышан ъянаб Алексас о гядяр дя виъданлы вя намуслу Литва вятяндашыдейил (мцнасибятин дяркетмя компоненти). Беля шяраитдя Степонас юзцнцtamамиля чыхылмаз вязиййятдя щисс едир (емосионал реаксийа компоненти), онаэюря ки, юзц Кура дилиндя торпаг ала билмир. Буна эюря чох эцман ки, ъянаб Степонасъянаб Алексаса рцшвят веряряк (давраныш компоненти) валидейнляриндянгалан торпаьы Паневежис районундан Кура дилиня кечирсин.”3. Бу мисала ясасланараг шаэирдляр юз щекайялярини йарадырлар.4. Бундан сонра шаэирдляр мцнасибятля давраныш арасындакы ялагяни мцяййян етмялидир:


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 935. Шаэирдляр сечдикляри варианта ясасян 3 група бюлцнцр (буъаглар цсулу). Груплар юзсечимлярини мцзакиря едир. Сонра щяр груп юз дялиллярини тягдим едир. Фикирляринидяйишмиш шаэирдляр мцвафиг група кечирляр.6. Мцяллим груплар арасындакы дискуссийаны тамамлайыр вя эюстярир ки, мцнасибятлядавраныш арасында сябяб-нятиъя ялагяси мювъуддур.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ: Мцнасибятин ня олдуьуну,онун компонентлярини мцяййян едяркян, шаэирдляр мцнасибятля коррупсион давранышарасында икитяряфли сябяб-нятиъя ялагясини, щабеля инсанлар юзлярини ня цчцн ганунсузапармаларыны анлайырлар.________________________________________________________________МЮВЗУ: МЯСУЛИЙЙЯТ ВЯ ЮЩДЯЛИК. СОСИАЛ РОЛЛАРМЦЯЛЛИФ: Рута Лукошене, Гаргждай шящ. “Вайворикште” эимназийасынын психолоэийамцяллимиСИНИФ: 11-12МЯГСЯД:1. Сосиал ролун, щабеля мцхтялиф сосиал ролларын зиддиййятинин коррупсийайа няъцр сябяб олмасыны анламаьа шаэирдляря кюмяк етмяк.2. Коррупсийа цчцн ялверишли шяраитдя дцзэцн гярар гябул едяряк приоритет ролсечмякдя шаэирдляря кюмяк етмяк.ЦСУЛЛАР: дялилляря ясасланан дискуссийа, тящлил.ВЯСАИТ:


94 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЭаилиенe Д. ир кт. Асменйбeс ир бендравимо псиъщолоэижа: вадовeлис 11-12 класeмс.-Вилниус: Тйто алба, 2002, сящ. 188-193.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:“Сосиал роллар” мювзусу дярслийя ясасян апарылыр, лакин мисаллар дяйишир.1. Сосиал роллары сяъиййяляндирмяк цчцн ашаьыдакы мисал эятирилир: “Фядакарлыглаишляйян бир алтруист щяким тясяввцр един. О, ейни заманда щям дя мясулиййятлиата вя аиля башчысыдыр. Онун эялири аиляси цчцн ясас эялир мянбяйидир.”2. Сосиал ролларын нювляриндян (биоложи, гощумлуг, профессионал, йаш вя с.)сющбят эедяндя гейд едилир ки, щякимлик (профессионал) ролу Щиппократ андыиля тянзимлянир, йяни щяр щансы шяраитдя, щеч нядян асылы олмайараг инсанларакюмяк етмяк лазымдыр.3. Ящямиййятиня эюря роллар биринъи вя икинъи дяряъяли ола биляр. Мясялян, щякимцчцн аталыг ролu ясас, профессионал ролу икинъи дяряъяли оларса, бу онунщякимлик ролуну ня ъцр йериня йетиряъяйиня тясир едя биляр. Бцтцн щякимляринсанлары мцалиъя едир, амма бязиляри буна фядакарлыгла, диэярляри ися башдансовдуйанашыр.4. Ролларын зиддиййятиндян данышаркян, мясялян, щяким ролу аиляси вя ушагларыцчцн ъанындан кечян ата ролу иля узлашмайанда няляр баш веря биляъяйищаггында сющбят едилир. Мясялян, эялири чох олмайан щякимин оьлу хариъдяохумаг истяйир. Оьланын инъясянятя бюйцк истедады вар, бу чцр тящсили ися йалнызФрансада алмаг олар. Тящсил чох бащадыр. Ювладын талейи атанын гярарынданасылыдыр: онун истедадыны инкишаф етдирмяк оларса, о, щяйатда чох шейя наилола биляр. Йох, яэяр бяйянмядийи бир ихтисас сечяъякся, юмцр бойу юзцнцбядбяхт щисс едяъяк. Щяким-ата асанлыгла ишдя рцшвят алараг, оьлуну охумаьаэюндяря билярди, бяс онда Щиппократ анды вя хястялярин мянафеляринин цстцнлцйцтяляби неъя олсун?..5. Дискуссийа тяклиф едилир. Синиф ики група бюлцнцр. Бир груп “Щяким рцшвяттяляб етмялидир” фикриня, диэяр груп ися, яксиня, “Щяким рцшвят тяляб етмямялидир”фикриня дялил тапмалыдыр.6. Нювбя иля щяр ики групун дялилляри динлянилир вя щансы фикрин лещиня дащачох дялил олмасы мцяййян едилир.7. Щансы щалда даща чох зийан вурулаъаьы мцзакиря едилир.8. Шаэирдляр оьул вя хястялярин йериндя юзлярини неъя щисс едяъяклярини мцзакиряедир.9. Сосиал ролла шяхсиййят арасында мцнасибят мцзакиря едилир. Ваъибдир ки, мцхтялифроллар ойнайаркян инсан юзцнямяхсус кейфиййятлярини итирмясин, юзцнц вя юз дяйярляринищямишя танысын вя йадда сахласын. Онда, зиддийят йарананда бир гярар гябулетмяк чятин олмайаъаг. Она эюря ки, йеткин вя мясулиййятли инсан няъиб ниййятлярвя ясл дяйярляри рящбяр тутараг йашайыр. Мцзакиря заманы гейд етмяк оларки, ата рцшвят алмаг имканындан истифадя ется, оьул бюйцйяндя онун беля давранышынынеъя гиймятляндиряъяйи щяля мялум дейил. Бундан башга, ата оьула неъя нцмуняэюстярмиш олар?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 95________________________________________________________________МЮВЗУ: ЮЗ ГАПЫНА ДАХИЛ ОЛМЦЯЛЛИФ: Илма Аьайан, Гаргждай шящ. “Вайворикште” эимназийасынын етика мцяллимиСИНИФ: 11-12МЯГСЯД: щяр бир шяраитя уйьунлашма, аъизлик, фяалиййятсизлийин коррупсийа иля ня ъцрбаьлы олдуьуну дярк етмяйя шаэирдляря кюмяк етмяк.ВЯСАИТ:• Баранова Ж. Етика: философижа каип практика. - Вилниус: Тйто алба, 2002.• Содеика Т., Баранова Ж. Философижа: вадовeлис 11-12 класeмс.- Вилниус: Тйтоалба, 2002.ЦСУЛЛАР: мятнин охунушу вя тящлили, дискуссийа.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Шаэирдляря Ф.Кафканын “Сизин цчцн нязярдя тутулмуш гапыйа неъя дахил олмалы”мятни (Содеика Т., Баранова Ж. Философижа: вадовeлис 11-12 класeмс.- Вилниус: Тйтоалба, 2002, сящ. 125) верилир.2. Шаэирдляр ян мцщцм фикирляри гейд едир, мятни охуйаркян йаранан тянгидигейдлярини йазыр.3. Мцяллим дискуссийа цчцн суалы тягдим едир: “Кяндчини сахлайан ня олду?”4. Дискуссийа цчцн суаллар тяклиф едилир:• Кяндчи няйя эюря гапыйа дахил олмады? О, нядян горхурду?• Гадаьаны позараг ачыг гапыдан кечмяйя цряк еляся иди, ня тапарды?• Гапычыдан иъазя алмадан аддым атса иди, о ону сахламаьа ъящд едярдими?• Бизим цчцн нязярдя тутулмуш гапыйа дахил олмаг истяйирикся, бизим гаршымызыня ала биляр?• Гапычынын “Йалныз она эюря алырам ки, сян еля дцшцнмяйясян ки, няйи ися етмяйиунутмусан” сюзлярини неъя баша дцшцрсцнцз?• Кяндчи онун цчцн нязярдя тутулмуш гапыйа дахил ола билярдими?• Юзцнцзц кяндчинин йериндя тясяввцр един. Юзцнцзц неъя апарардыныз?________________________________________________________________ДЯЙИРМИ МАСА АРХАСЫНДА МЦЗАКИРЯ: ШАЭИРДЛЯР КОРРУПСИ-ЙАЙА ГАРШЫМЦЯЛЛИФЛЯР: Едита Галинайтите, Паневежис шящ. 9 №-ли орта мяктябин тарих мцяллимивя методисти, Антанас Кумжа, Паневежис шящ. 9 №-ли орта мяктябин тарих мцяллимивя методисти.


96 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР: коррупсийа щаггында мялумат веряряк ъямиййятин фяалвятяндашыны йетишдирмяк; коррупсийаны башга мянфи щаллардан фяргляндирмяйи юйрятмяк;коррупсийа иля ялагядар ъямиййятдяки шяраити гиймятляндирмяйи юйрятмяк.ЦСУЛЛАР: щалларын тящлили, дискуссийа.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:Шаэирдляр тяклиф олунан ситуасийалары охуйур вя бунлардан щансыларында коррупсийа щалынынмювъуд олмасыны, щансыларында ися йох, эюстярир, сечимлярини ясасландырырлар.Щаллар:“Ишыглы эяляъяк” фирмасы мяктяб тикинтисиня сифариш алмаг цчцн мцсабигядя иштиракедир. О, фирманын нцмайяндяляри дедийи кими, “комиссийанын ишини асанлашдырмагмягсядиля” комиссийа цзвляриня мобил телефонлар тяклиф едиб.Аьыр хястя ушаьыны мцалиъя етдийиня эюря миннятдар олан Она З. щякимя юз баьынданбир дястя гызыл эцл баьышлады.Беата С. “Гайьы” тикинти ширкяти иля разылашыб ки, ширкят онун район бялядиййясинясечкилярини малиййяляшдирярся, о сонра районда мцхтялиф биналарын тикилмясиня сярфялисифаришлярин алынмасында ширкятя кюмяк едяъяк.Дювлят мямуру, хидмяти автомобилдян вя йанаъагдан шяхси мягсядляри цчцн истифадяедир.Бир няфярин бир щюкумят департаментиня иши дцшцб. Вязифяли шяхс билярякдян вахтыузадыр. Мясялянин щяллини тезляшдирмяк цчцн бу адам вязифяли шяхся бяхшиш(500-1000 лит) верир.Щюкумят мямуру ишя эеъ эялир, ишдян тез эедир вя иш вахты шяхси ишляри иля мяшьул олур.Тясяввцр един ки, щяким, коррупсийайа уьрамыш шяхсин рентэен сурятини чыхарыр. Бусурятдя ня эюря биляр? Бунун шяклини чякин. Коррупсийайа уьрамыш вязифяли шяхсин3-5 яламятини эюстярин.Коррупсийаны няйя эюря ъинайят щесаб етмяйиниз щаггында мцмкцн гядяр чохдялил йазын.Коррупсийайа гаршы мцбаризя апаран балыгчы шякли чякин. Коррупсийайа сон гоймагцчцн балыгчыйа щансы васитяляр лазым олмаьы щаггында дцшцнцн вя йазын.КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯРБИЙЯ ИЛЯ ЯЛАГЯ:1. Шаэирдляр коррупсийа щаггында ялавя мялумат алдылар.2. Шаэидляр коррупсийайа гаршы юз фяал мювгелярини билдирдиляр.3. Шаэирдляр ъямиййятин щяйатында мцхтялиф нюгсанлары гиймятляндирмяйи юйряндиляр.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 97________________________________________________________________МЮВЗУ: ТЯЩСИЛ КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫМЦЯЛЛИФ: Дайва Куприонене, Аникшчай шящ. Антанас Баранаускас адына орта мяктябининдин вя етика цзря баш мцяллими.СИНИФ: 5FЯНН: динМЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯР: командада ишлямяк вя бирэя гярар гябул етмяк баъарыьыашыламаг; формал мятн йазмаг; тягдим едилмиш мятнляр ясасында дискуссийа апармагвя дялил эятирмяк баъарыьыны инкишаф етдирмяк; йарадыъы тяфяккцрц инкишаф етдирмяк.ЦСУЛЛАР: групларда иш, формал мятнин йазылышы, ойун, рол ойнама.ВЯСАИТ: Библийа, цзяриндя сой адлар йазылмыш картлар, аь вярягляр, фломастер, мцхтялифмяктяб лявазиматы.ДЯРСИН ЭЕДИШИ:1. Бруно Ферреронун “Кирпи аиляси” щеkайяси охунур:“Йайын эялишиля мешядя кирпи аиляси мяскян салды. Эцнляр исти кечирди, она эюря кирпиляраьаъларын кюлэясиндя ойнайыб шянлянирди. Мешядян кянара да чыхыр, чямянликдягачышыр, чичяклярин арасында эизлянпач ойнайыр, милчяк тутуб йейир, эеъя дцшяндяися юз йуваларынын йанында ращатъа йатырдылар.Бир эцн аьаъдан дцшян йарпаг эюрдцляр: пайыз йахынлашырды. Йарпаглар еля щей тюкцлцрдц.Кирпиляр йени бир яйлянъя тапдылар: дцшян йарпаглары тутурдулар. Щаваларсойуйурду. Чайын цзцнц назик буз тутмушду. Йаьан гар йарпагларын цстцнц юртдц.Кирпиляр сойугдан ясир, эеъяляр щеч йухуйа эедя билмирдиляр.Бир эеъя онлар бир-бириня гысылыб исинмяк истядиляр, лакин буна наил ола билмядиляр:ийняляриля бир-биринин бурун вя айагларыны дешик-дешик едиб, эюз гырпымында щяр тяряфядаьылдылар. Yенидян горха-горха бир-бириня йахынлашмаьа чалышдылар, амма будяфя дя бир шей алынмады. Исинмяк цчцн бир йол тапмаг лазым иди: ахы гушлар да, довшанларда, башга щейванлар да бир-бириня гысылараг исинирди. Онда кирпиляр, ийняляриниичярийа чякяряк бир-бириня йахынлашмаьы юйрянмяйя башлады. Яввял бу чох чятиналынырды, лакин щяр ахшам кирпиляр бу ъящди тякрар едир вя нящайят бир эцн бир-биринисанъмадан сыхлаша билдиляр. Шиддятли кцляк артыг онлары горхутмурду; бир-бириня гысылараг,кирпиляр истидя ращат йатырды”.Тапшырыг: Пайланан картларын рянэиня эюря шаэирдляр командалара бюлцнцр.Щяр груп 10 разылашма гайдасы дцшцнцб щазырламалыдыр.Мцяййян едилмиш вахт кечяндян сонра груплар гайдалары охуйур. Тякрарланмайангайдалар сечилиб йазылыр.Гайдалар беля сясляня биляр:1. Мещрибанлыг щяйаты ишыгландырыр дейя, она щяр эцн сяй эюстярмяк лазымдыр.2. Инсанлар щяр эцн бир-бириля сющбят етмялидир.


98 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ3. Йорулмадан бирликдя тякмилляшмяйя сяй эюстярмяк лазымдыр.4. Юзцня щюрмят ет: айагларыны силмядян щеч вахт кяндардан ичяри кечмя.5. Илтифатлы олмаг лазымдыр.6. Инсанларда йахшы кейфиййятляри ахтарыб тапмаг лазымдыр, онлар бу кейфиййятляриниэизлятмяйя чалышса беля.7. Ихтилафлардан горхмамаг - йалныз щяр шейя биэаня оланларын арасы дяймир.8. Нязакятли олмаг лазымдыр. Ядалар мящяббяти тящгир едир.9. Хырда шейлярдян ютрц юзцндян чыхмамаг.10. Эцлмяйи унутмамаг: бу, цряйя чанландырыъы гцввя верир вя ону чятинликляргаршысында эцълц едир.2. Ящди-Ъядиддян бир парча охунур - Мк. 12, 38-44.Суаллар:1. Гоншуйа севэи наминя юзцмцзц гурбан вермяйи баъарырыгмы?2. “Ийняляримизи” ичяри чякмяк чятиндирми?Мяьз: Гызыл гайдайа уйьун йашамаьы юйрянмяк: “Инсанларын сизинля неъя ряфтаретмясини истяйирсинизся, сиз дя онларла еля ряфтар един” (Мт. 7, 12).3. Командалар мямурлара мяkтуб йазараг мяkтябя kомпйутерлярин айрылмасыныхащиш етмялидир:1 груп: олдугъа аъизаня вя йалварыъы цслуб;2 груп: достъасына;3 груп: буйуруг характерли тялябкар мяктуб;4 груп: ишэцзар цслуб.4. “Аиля” ойунуЩяр картда адамын сой ады вя аилядя ролу эюстярилиб.Малинаускас (улу баба, улу няня, баба, няня, ата, ана, оьул, гыз, кцчцк, пишик баласы).Башга сой адлар буна чох охшардыр: Мулинаускас, Малинаускис, Мелинаускис.Ушаглар картлары чякир. Ушаглар йухарыда эюстярилян ардыъыллыгла бир-биринин гуъаьындадюрд стулда отурмалыдыр. (Картлар команда-команда дейил, сярбяст гайдада чякилир).Мяьз: Рягабят апарараг да чох тез цмуми шян ойуна гошулмаг олур.5. Ойун ситуасийасы1 вя 3 груп цчцн: “Йолда хараб олмуш машын, сцрцъц - олдугъа чиркин бир адам.”1 груп: Щеч бир мцкафат эюзлямядян щятта чиркин эюрцнцшлц адама ня ъцр црякдянкюмяк етмяк олдуьуну сящняляшдирир.3 груп: Йалныз сярф едяъяйи вахта эюря мадди мцкафат алаъаьы щалда кюмяк едяъяйинисящняляшдирир.2 вя 4 груплар цчцн: “Аьыр хястя олан вя зяиф ешидян няня оьлунун аиляси иля йашайыр”.2 груп: няня цчцн ахыры йахшы олан ящвалаты сящняляшдирир.4 груп: няня цчцн ахыры йахшы олмайан ящвалаты сящняляшдирир.6. “Жаз kонсерти” ойунуМягсяд: бир-бириня гулаг асмаг, групда щямащянэлик тапмаг. Щяр груп, мяктяб


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 99лявазиматындан (гялям, китаб, дяфтяр, гялямдан, говлуг, чанта) истифадя едяряк гысабир консерт бястяляйиб ифа етмялидир.СОН ВУРЬУ:Щансы инсанлар ян эюзял вя ян зювглцдцр? Хейирхащлыг вя садялик палтарлаыны эейинянляр.________________________________________________________________РАДВИЛИШ ШЯЩ. ВАЙЖГАНТАС АДЫНА ЭИМНАЗИЙАСЫНЫНПСИХОЛОЭИЙА МЦЯЛЛИМИ РЕДА МАСЕЛСКЕНЕНИН ПСИХО-ЛОЭИЙА ДЯРСЛЯРИНДЯ КОРРУПСИЙАЙА ГАРШЫ ТЯЩСИЛЩАГГЫНДА ДЦШЦНЪЯЛЯРИАшаьыдакы мювзулары шаэирдлярля тящлил едяркян коррупсийа щаггында данышмаг олар:• Сосиал дяркетмя: мцнасибят вя стереотипляр.• Сосиал мцнасибятляр: сосиал роллар вя психоложи ойунлар.• Психоложи саьламлыг: инсан ещтийаълары вя давраныш сябябляри (Эаилиенe Д. иркт. Асменйбeс ир бендравимо псиъщолоэижа: вадовeлис 11-12 класeмс.- Вилниус:Тйто алба, 2002, дярслийиндян истифадя едяряк вя йа психолоэийадярсляринин фярди курсуну тяртиб едяряк).МЦНАСИБЯТ ВЯ КОРРУПСИЙАМцнасибятин тябияти щаггында данышаркян шаэирдлярин вя йа валидейнляринин щяйатынданкоррупсийа иля баьлы щаллары гейд етмяк. Мясялян, шаэирд бир налайиг щярякят едиб. Онатядрис мцяссисясини дяйишмяк тяклиф олунур, амма валидейнляри буну етмяк истямир, онаэюря ки, индики тядрис мцяссисяси щюрмятли сайылыр. Валидейнляр ялляриндян эяляни едирлярки, ювладларыны щямин мяктябдя сахласынлар. Онлар директора вя йа башга бирисиня “йол”тапа билян “дост” ахтарырлар ки, щеч бир дяйишиклик едилмясин.Бу вя йа башга бир щал мцнасибят компонентляри (дяркетмя, емосионал реаксийа, давраныш)ясасында тящлил едилир.СТЕРЕОТИПЛЯР ВЯ КОРРУПСИЙАСтереотипляр: “Кишиляр машыны даща йахшы сцрцр”, “Сащибкарлар вя банкирляр - фырылдагчыдырлар”;“Щякимляр - рцшвятхордурлар” вя с. Стереотиплярин йаранмасы, ролу вя дяйишмясищаггында сющбятдя коррупсийа иля баьлы стереотипляр дя тящлил олунур.СОСИАЛ РОЛЛАР ВЯ КОРРУПСИЙА“Сосиал роллар вя шяхсиййят мцнасибятляри” мювзусуну мцзакиря едяркян мцхтялиф щалларытящлил етмяк оларды, мясялян: утанъаг, сакит, динъ, дцзэцн адам рящбяр вязифя тутурвя бу, онун ягидясини дяйишир вя щятта щяйата онун цчцн мягбул олмайан мцнасибятйарадыр. Гойулан тялябляря - рцшвяталма вя с. - уйьун йашамаг истяйирсянся, ондаюзцн олмаг истямядийин бир адам олмалысан, дяйишмялисян, юзцн-юзцня нифрят етмялисян,юз фярдиййятиня, тябиятиня, щяйат идеалларына зидд бир тярздя йашамалысан. Нятиъядяйа юзцн, йа да рящбярлик етдийин коллектив язиййят чякир.


100 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫИНСАНЫН ЕЩТИЙАЪЛАРЫ ВЯ ДАВРАНЫШ СЯБЯБЛЯРИБу мювзунун мцзакиряси заманы коррупсийанын бизя эюстярдийи тясиря вя бунун нятиъяляринядиггят йетирмяк олар. Ещтийаълар ийерархийасы пиллякяни иля ашаьыдан йухарыгалхдыгъа коррупсийа иля баьлы мягамлара мцмкцн гядяр эениш бахмаг лазымдыр.“Коррупсийа сап йумаьы” дискуссийа-ойуну тяшкил етмяк олар.Ойун дяйирми маса архасында ялдян-яля кечян бир йумаг сап иля ойнаныр. Щяр бирдискуссийада олдуьу кими, бурада да гайдалар вар вя бунлар ойунун яввялиндя елан едилир.Апарыъы сап йумаьыны эютцряряк, коррупсийа щаггында данышмаьа башлайыр: “Неъябилирсиниз, бу эцн дцзэцн, коррупсийасыз йашамаг мцмкцндцрмц?” Сюз демяк истяйянйумаьы алыр вя бу барядя юз фикрини сюйляйир. Сонра йумаьы башга сюзц олана ютцрцр. Беляликля,йумаг ялдян яля фикрини бюлцшмяк истяйян щяр бир ойунчуйа кечир. Сющбятин сонунданятиъя чыхарылыр. Бурада мцсбят вя мянфи мювгеляри билдирян мцхтялиф рянэли икийумагдан да истифадя етмяк олар. Ойунун сонунда щансы мювгенин хейриня даща чохфикир сюйляндийи щесабланыр. Йенидян мцзакиря апарылыр.“ЩИССЛЯР КВАДРАТЫ” ОЙУНУШаэирдлярин щярясиня бир вяряг каьыз верилир ки, бунлар да щиссяляря доьранмыш бюйцк бирквадратын парчаларыдыр. Бу вяряглярдя шаэирдляр онларда йаранан щисс вя йа щиссляр щаггындайазырлар. Щамы йазыб гуртаранда вярягляр бюйцк квадратда юз йерляриня гайтарылырвя беляликля щиссляр квадраты ямяля эялир.Мцзакиря апарылыр, нятиъя чыхарылыр. Ики мцхтялиф рянэли каэыздан да истифадя етмяколар - мянфи вя мцсбят щиссляр цчцн. Онда ойунун сонунда билиняъяк ки, щансы квадратдаща бюйцкдцр. Мцзакиря апарылыр.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 101ЯЛАВЯЛЯРТЯНГИДИ ТЯФЯККЦР ИНКИШАФЫ СХЕМИ ЦЗРЯ МЯТНЛЯРЛЯИШЯ НЕЪЯ ЩАЗЫРЛАШМАГ ОЛАР?ЕВАЛДАС БАКОНИСМятн:Боэданавичиус А. Корупсижa сукуриа ваlдzиа (Богданавичус А. Коррупсийаныщаkимиййят йарадыр)//http://www.lrinka.lt/Leidinys/korupsija/1998.6.andriusb/phtmlКоррупсийадан сющбят дцшяндя, чох адам бу барядя щеч данышмаг истямир: данышмаьыння файдасы? Щеч няйи дяйишмяк мцмкцн дейил.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………тутмуш……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………гядяр бцтцн цсуллара ял атылыб, амма яслиндя щеч бир шей дяйишмяйиб. Рцшвят алан алыр,рцшвят верян “тарифлярин” артмасына тяяъъцблянир. Рцшвятхорлугла баьлы вахташыры йаранангалмагаллар рцшвятлярин щяъми иля щейрятляндирир, она эюря ки, риск артдыгъа, онларда шишир.Коррупсийа фактлары тякъя Литвада ачылмыр - бу, глобал бяладыр. Йяни доьрудандамыкоррупсийа вя рцшвятхорлуг ъямиййятин гачылмаз рямзидир? Бу бяладан ъанымызы гуртармаьакюмяк едян васитяляри ахтармаьа ъящд етмяйя дяйярми? Ахы ганунвериъиликляриниюзцмцз цчцн нцмуня щесаб етdийимиз демократик юлкяляр дя бунлары тапа билмяйибляр.Коррупсийанын нятиъяси олан щаллар:……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………йеня дя бизи бу васитяляри ахтармаьа вадар едир, она эюря ки, ялдя едя биляъяйимизнятиъяляр цчцн бу мцбаризяни апармаьа дяйяр.Коррупсийайа гаршы тядбирлярин еффеkтивлийиРцшвятхорлуьа эюря верилян ъяза даща да сярт олсайды, коррупсийанын йоха чыхмасыныиддиа етмяк оларdымы? Литва Сярбяст Базар Институтунун апардыьы сорьулара ясасян сямярялилийиняэюря бу васитя бцрократизмин азалдылмасы вя дювлятин игтисадиййата гарышмасынынмящдудлашдырылмасындан сонра цчцнъц йер тутур. Ъяза икибашлы тясир эюстярир. Имкандан истифадяедим йа етмяйим суалына ъаваб тапмагда чятинлик чякян адамы бу доьрудан да сахлайабиляр. Диэяр тяряфдян, рцшвят алмаг гярарына эялян адама ъяза горхусу бирмяналы тясиредир: “хидмятин” гиймятини галдырмаьа мяъбур едир. Буна эюря ъяримяляр коррупсийа-


102 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫнын бир формасы кими рцшвятхорлуьун азалдылмасы цчцн ясас дейил, йалныз косметик бир васитядир.Мямурларын маашларыны вя сосиал тяминатларыны йцксялдяряк коррупсийайа гаршымцбаризя апармаг олармы? Чох сярт ъяза кими, йцксяк мааш да “алмайанларын” сайыныартыра биляр. Диэяр тяряфдян, чятин сцбут едилян вязифядян суи истифадя маашларын артырылмасыныкоррупсийанын азалдылмасы иля дейил, “тарифлярин” галхмасы иля ялагяляндирир. Сорьунятиъяляри эюстярир ки, елита маашларын артырылмасы сямярялилийини дюрдцнъц йеря гойур.Мараглыдыр ки, цмумиййятля сийасятчиляр кими, щаким партийанын тяяссцбкешляри дябу тядбири йцксяк гиймятляндирир, вя бу бахымдан щюкумят тяряфиндян мямурларынмаашларынын артырылмасына бяраят газандырмаг олар. Амма бу, коррупсийайа гаршы мцбаризянинян ящямиййятли вя ян сямяряли йолу дейил.Коррупсийа иля мцбаризя ресептиДоьрудан да, коррупсийаны дайандырмаг цчцн ян тясирли васитя инсанларын тярбийяси,ъязалар, шцурлу мямурларын сечилмяси вя йа щцгугмцщафизя органларынын принсипиалфяалиййяти дейил. Ян тясирли васитя ясасыны коррупсийа тяшкил едян амиллярин мящдудлашдырылмасывя ляьв едилмясидир.Нядян башламаг лазымдыр?• Мцхтялиф бизнес нювляринин инкишафы, йениляшдирилмяси, имтийазлы кредитляшдирилмясипрограмлары йарадылыб вя щяйата кечирилиб. Бунлары бирляшдирян хцсусиййятондан ибарятдир ки, бунлардан щансынын дювлят тяряфиндян дястякалмаьа лайиг олмасы вязифяли шяхсин гярарындан асылыдыр. Дювлят тяряфиндянщяр щансы дястяк базар мцнасибятляриндян кянар “йцксяк эялирли бизнесин”йаранмасы вя йашамасына имкан верир. Коррупсийаны азалтмаг истяйян кяслярбизнеси дястяклямякдян бир дяфялик имтина етмялидир.• Игтидар гярязли верэи ганунлары гябул едяряк верэи системи иля манипулйасийаедя биляр. Игтидар, мцхтялиф дювлят органларыны фактики верэи тарифляри мцяййянетмяйя, верэи имтийазлары вермяйя мяъбур едяряк вя еля бил гярязля верэи юдянилмясигайдаларыны гарышдырараг верэи системи иля манипулйасийа едя биляр.Бцтцн бунларын нятиъясиндя верэи инзибатчысы верэи учотунда ясас фигура чеврилир.Верэилярин сайыны азалтмаг, верэи гайдаларыны дягигляшдирмяк, верэи учотунусадяляшдирмяк, щеч ким цчцн истисна етмямяк олдугъа ваъибдир.• Дювлят бир сащибкар кими банк вя коммунал секторларында фяалиййят эюстярир,енерэетика, хястяханалар, мяктябляр вя с. щаггында щеч данышмырыг. Дювлятбанкы о гядяр дя уьурлу олмайан иш адамына кредит веря билир. Дювлятмцяссисяси о гядяр дя уъуз вя о гядяр дя кейфиййятли олмайан хаммал ала билир.Дювлят мцяссисяси цчцн сямярясиз фяалиййят проблем тяшкил етмир - онсузда о, базарда йерини сахлайаъаг, ахы дювлят онун цчцн истисна шяраит йарадырвя бязян дювлят сифаришляри верир. Дювлят мцяссисяляри системини ляьв етмяк лазымдыр- дювлят бизнесдян чыхмалы, дювлят мцяссисяляри ися юзялляшдирилмялидир.Бу сийащы щеч дя тамам дейил…


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 103Сечим щцгугуЪямиййяти щяля дя инандырмаьа чалышырлар ки, коррупсийа иля анъаг сийаси лидерлярин ющдяликляри,игтидарын ачыг олмасы кими цсулларла мцбаризя апармаг олар. Бура ъязаларынсяртляшдирилмяси, мямурларын маашларынын артырылмасы, сащибкарларын йетишдирилмясини дя ялавяетсяк, коррупсийайа гаршы мцбаризя цчцн “классик” пакет алынаъаг. Бу цсуллардан бир чохюлкялярдя истифадя едилир, амма бунларын щеч бириндя щяля коррупсийайа сон гойулмайыб.“Классик” цсуллар бурада тяклиф олунанлардан даща сямярялидир йа йох - бу суалаохуъу ъаваб веряъяк. Лакин щеч бир тядбир эюрцлмязся, игтидар нцмайяндяляри арасындапопулйар олмаса да, сямяряли васитяляря эюз йумуларса, бу бизя чох баща баша эяляъяк.Коррупсийайа гаршы тящсил мювзулары йени бир шей дейил. Буна аид биликляр дя санки кифайятгядярдир. Диэяр тяряфдян, бу мювзулары бир, ики дяфя яняняви гайдада “галдырмаг”олар - амма чох йох… Буна эюря хцсуси гайдада “ишлянмиш” мятнляр тяклиф едиля биляр.МЯТНИН ТЯЩЛИЛИНЯ БУ ЪЦР ЩАЗЫРЛЫГ НЯ ФАЙДА ВЕРЯБИЛЯР?Iштираkчы-мцяллимлярин фиkирляри………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Щадисялярин сонраkы эедишини эцман едяряk мятнин охунушуМялуматы щиссяляря бюляряк шаэирдлярдян хащиш етмяк олар ки, щадисялярин неъя ъяряйанедяъяйини вя йа (мятн мялумат характери дашыйырса) онлар няйи юйряняъяйини тясяввцретсинляр. Беля иш бир аз детектив фяалиййятини хатырладыр…Башга сюзля, биз мювъуд биликляри “галдырырыг”, “дирилдирик” + мятн тящлили + юз фикринин,мювгейинин ясасландырылмасы. Яксяр щалларда мятн бцтювлцкдя верилмир, йалныз бирнечя ардыъыл парча тягдим едилир. Тез-тез суал верилир: “Сонра ня олаъаг (баш веряъяк, йазылаъаг)?Ня цчцн беля дцшцнцрсцнцз?” Шаэирдляр сящв едирся, суал верилир: “Ня цчцн сиздейян кими олмады, башга ъцр йазылды? Бу ади давраныш, щадися, нятиъядирми?” вя с.Йухарыда тягдим едилмиш мятня аид мяслящятляр:Ы щиссядя щяря дцшцнцб нюгтялярин йериня ня ися йазыр. Сонра фикирляр йазылыб мцзакиряедилир.ЫЫ щиссядя шаэирд груплары мцяллифин щансы цсулу тяклиф етдийи щаггында, ня цчцн белящесаб етдикляри щаггында, мцяллифин фикри дцзэцн олуб-олмамасы щаггында гярар гябуледирляр.Мятн:Кнйэнеsйс Биелинис: нусиkалтeлис ар дидвйрис? // Кнйэнеsйс 1864-1904. - Вилниус:Валстйбинис леидйбос ъентрас, 1992, сящ. 50-51.Тягрибян 1900-ъу илдя Расейняй йахынлыьында китаб долу ики араба сахланды.Белинис урйадника 75 рубл рцшвят верди вя о, ону бурахараг, мешяйя гачмаьы тапшырды.Атлар вя арабалар урйадника галды


104 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЯн бюйцк рцшвяти сонунъу дяфя, 1902-ъи илдя вермяк лазым олду. Онда БелинисПумпен приходунун Римкунай кяндиня ядябиййат йаймаьа эялмишди. Аты бир кяндлининщяйятиндя сахлайыб китаб баьламасы иля щяйятляря онлары пайламаьа эетди. Евин бириняэиряндя орадан чыхан урйадникля цз-цзя эялди. О, бура щансыса истинтаг мясялясиня эюряэялмишди. Урйадник ону щябс едяряк Пасвалися, приставын йанына апарды. Белинис дедики, ады Йонас Каликасдыр вя китаб баьламасыны йолун гыраьында тапыб.Тящгигат заманы Белинис мятбяхя чыхмаьа иъазя алды вя орада раст эялдийи приставарвадына 50 рубл рцшвят верди, бу рцшвят дя юз ишини эюрдц. Бир аздан пристав ъидди вяаъыглы сясля (ялбятдя ки, русъа) арвадына деди:- Беля эцнащкары исправникин йанына, Паневежися эюндярмяк лазымдыр.Бу, Белинися ял верирди, чцнки ону Биржай кяндиня эюндярсяйдиляр, орада ону таныйардыларвя бунун нятиъяси чох пис ола билярди. Бундан башга, Белиниси Римкунай кяндиндясахлайанда, онун атыны вя китаб долу арабасыны юзцня эютцрян урйадник бунларыПасвалися апармышды, бурада да кимся аты араба иля бирликдя оьурламыш, беляликля Белинисинэцнащынын сцбуту да йох олмушду. Мялум дейил, бурада ясас ролу ня ойнады -приставын арвадына верилмиш рцшвят, йохса Белинисин достларынын кюмяйи.Паневежис исправники (йа да онун катиби), рцшвят аландан сонра Белиниси Биржайа,мцстянтигин йанына эюндярмяк гярарына эялди вя бу иши полися дейил, десйатникляря тапшырды.Десйатниклярдян бири, Белиниси Паневежисдян мцшайият едян заман она деди:- Сянин щансы йуванын гушу олмаьыны билирям, мян сяни бурахмарам, билирям ки,сян китаб дашыйырсан.Пасупенай кяндиндя Белинис ахырынъы пулуна десйатники ичирди. Десйатник Белинисиэеъялямяйя Талконяй кяндиня, Йузелцнасын евиня апарды. Бундан яввял дя гаровулчусунданнеъя гачмаьы щаггында даим дцшцнян Белинис гярара эялди ки, мящз бурадангачмаг лазымдыр.Щеч кясдя шцбщя ойатмамаг цчцн Белинис айаггабысыны чыхарыб гурумаьа асды,чухасыны да башга тяряфя атыб насаз олмаьы вя йорулмаьындан шикайятляня-шикайятлянясобанын йанында узанды.Десйатник бир аз дала-габаьа эязди, сонра ися Белинисин сойунмаьыны эюрцб йеняичди вя мющкям йухуйа эетди. Белинис юзцнц йухулуьа гойду, юзц ися щамынын йухуйаэетмясини эюзляйирди. Щамы йухлайандан сонра о йавашъа йериндян дуруб еля олдуьу кими,палтарсыз евдян чыхды. Сойуг феврал айы иди. Евдян чыхыб бир топа шахын цстцндян кечибайагйалын, бир кюйнякля вар эцъц иля талайа гачды.Сиз бу мятни неъя тящлил едярдиниз?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 105Али мяктяблярдякоррупсиyанын тядгигиБахышлар, проблемляр, мцмкцн щялл yоллары


106 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫБу методик вясаит Коррупсиyа Ялеyщиня Милли Програм вя БирляшмишМиллятляр Тяшкилаты Инкишаф Програмынын “Тящсил, Мялуматландырма вяШцурлулуьун Инкишаф Етдирилмяси Васитясиля Коррупсиyанын ГаршысынынАлынмасы” лаyищяси ясасында щазырланыб.Няшр цчцн материаллары щазырлаyанлар:Yоланта Пелипоните, Транспаренъy Ынтернатионал Литва бюлмясиДр. Арунас Повилунас, Вилнцс УниверситетиНаталиyа Румyантсева, Вандербилт УниверситетиВиталиyа Скерувене, Каунас коллеъиGинтаре Шатене, Шаулиаy УниверситетиДр. Тадас Тамошунас, Вилнцс Педагожи УниверситетиВаyва Зузавичуте, Вyтаутас Маgнус УниверситетиТяртибчи:Даива Пенкаускиене, Мцасир Дидактикалар МяркязиБу методик вясаит Вилнцс Педагожи Университетинин Сосиал Елмляр кафедрасынын14.01.2005 тарихли иъласында вя Тарих факцлтясинин 24.01.2005 тарихли иъласындамцзакиря едилиб чапа мяслящят gюрцлмцшдцр.Ряyчиляр:Проф., Щабил. Др. Yуозас БагданавичусДос., Др. Валдоне Индрашене


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 107ЮН СЮЗ“Али мяктяблярдя коррупсийанын тядгиги: бахышлар, проблемляр, мцмкцн щяллйоллары” методик вясаити али мяктяб мцяллим вя тялябяляри цчцн нязярдя тутулуб.Бурада “Тящсил, Мялуматландырма вя Шцурун Инкишаф Етдирилмяси Васитясиля КоррупсийанынГаршысынын Алынмасы” адлы ики иллик лайищянин нятиъяляри – сосиал елмляр цзрятядрис програмлары чярчивясиндя коррупсийайа гаршы тярбийя имканларыны якс етдирянтядрис фянляри програмлары вя мцщазирялярин gенишляндирилмиш планлары тягдимолунур. Бу лайищя Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилаты Инкишаф Програмы вя Литва Республикасыщюкумятинин дястяйи иля вя Коррупсийа Ялейщиня Милли Програм мцддяаларыясасында щяйата кечирилиб. Китабын ясас мягсяди програмын ян цмдя гайяси – “Коррупсийатязащцрляриня дюзцлмязлийи щяр вяъщля дястяк лямяк /.../, хцсуси тядриспрограмлары йарадыб маариф вя тящсил системиндя тятбиг етмяк” ниййятиня наил олмаьакюмяк етмякдир.Китабын охуъулары няинки щазырланмыш тядрис програмларындан истифадя едя биляр,щямчинин коррупсийа щаггында, онун дцнйада вя Литвада йайылмасы, али тящсил системиндятязащцрц, мцяллим вя тялябялярин мцнасибяти щаггында даща ятрафлы мялуматялдя едя билярляр. Китабын сонунда Ясас мяфщумлар лцьяти, щабеля мянбяляр вяядябиййат сийащысы тягдим едилир.Бу материалларын щамысы – лайищя иштиракчыларынын мцяллиф ишляридир. Щяр мцяллифпрограмлары щазырлайаркян юз али мяктябинин тяляблярини, тядрис етдийи фяннин хцсусиййятляривя имканларыны нязяря алыб. Лайищя иштиракчылары вя програм мцяллифляри юзишлярини пилот лайищяси кими гиймятляндирир вя цмид едирляр ки, айры-айры али мяктяблярдячалышан, диэяр фянляри тядрис едян мцяллимляр бу китабдан бящряляняряк йени,орижинал тядрис програмлары вя юз моделляринин йарадылмасы иля мяшьул олаъаглар.ТЯРТИБЧИ


108 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫКОРРУПСИЙА ФЕНОМЕНИЙОЛАНТА ПИЛИПОНИТЕGиришСон вахтлар биз даим ешидир, gюрцр вя щисс едирик ки, коррупсийа дювлятимизин щярбуъаьыны, щятта юз мящяллямизи думан кими бцрцйцр. Дярщал суал ортайа чыхыр - бу епидемийадыр,йохса садяъя олараг пост-модернист йашайышын даща бир икимяналылыьыдыр? Бурадакцтляви информасийа васитяляринин, хцсусиля телевизийанын ролу чох бюйцкдцр. Демяколар ки, щяр gцн бизя дювлятин мцхтялиф сявиййяляриндя вя айры-айры шяхслярин щяйатындакоррупсийа щаллары щаггында мялумат верилир. Беляликля, коррупсийа мювзусусон вахтлар чох актуалдыр. Литва ъямиййяти вя сащибкар даирялярин нцмайяндяляри бу фикирляразыдырлар ки, коррупсийа юлкя щяйатында вя сащибкарлыьын инкишафында бюйцкянgялдир. Гярибядир ки, юлкя ящалисинин вя сащибкарларынын яксяриййяти «Рцшвят вермяйящазырсынызмы?», - суалына дярщал “Щя” ъавабы верирляр (Коррупсийа хяритяси..., 2004,сящ. 13.) Бурадан беля бир суал мейдана чхыыр - беля чохцзлц, бялкя дя икимяналы феноменинеъя мцяййян вя изащ етмяк олар? Бурада вятяндаш ъямиййяти ня етмялидир?Бу мягалянин мягсяди коррупсийа мяфщумунун тярифи проблемляриня нязяр салмаг,коррупсийанын нязяри тящлили перспективлярини ачыгламаг, коррупсийанын цзяриндянязарят вя гаршысынын алынмасы цчцн ян еффектив цсуллардан бири кими онун диагностикасынымцзакиря етмяк вя бу ишдя вятяндаш ъямиййятинин ролуна Ъереми Попун систем бахышыныачыгламагдан ибарятдир. Мягалянин биринъи щиссясиндя коррупсийа мяфщумунунтярифиня бахышлар, щабеля бу тярифин мцяййян едилмясиндя ганунвериъилик, иътимаи марагвя иътимаи фикрин ролу тящлил едилир. Икинъи щисся коррупсийа мяфщумунун тярифи мцяййянедиляркян йаранан проблемляря щяср олунур. Цчцнъц щиссядя ики нязяри перспектив мцзакиряедилир. Бурада ян нцфузлу коррупсийа тядгигатчыларындан бири олан А. Щеиденщеимеринбахышы вя онун ясасында коррупсийанын бцтцн нювляриня нязяр салмаг вя онларынмцгайисяли тящлилини апармаг тяшяббцсц едилир, щабеля тямсил едилянля тямсил едяня нязярсалыныр вя тямсил едилян тямсил едяня сялащиййят веряндя нялярин баш вердийи тящлиледилир. Дюрдцнъц щисся коррупсийанын зяиф йерлярини мцяййян етмяйя имкан верян вябеляликля коррупсийайа гаршы кясярли програмларын йарадылмасына кюмяк едян диагностикайащяср едилир. Бешинъи щиссядя вятяндаш ъямиййятинин ролу вя Ъ. Попун коррупсийанынгаршысы алынмасына систем бахышы мцзакиря едилир. Мягалянин сонунда йухарыдаgюстярилян мясялялярин хцласяси верилир.Коррупсийа тярифинин ахтарышыКоррупсийанын тядгиги иля мяшьул олан Норвеч алимляринин дедийиня gюря, бу мцряккябфеноменя мцхтялиф нязяри моделлярдян истифадя едяряк, тядгигат апарараг, айры-айрыкоррупсийа щалларыны вя галмагалларыны ятрафлы тядгиг едяряк фянлярарасыконтекстдя бахмаг лазымдыр (Андвиg анд Фжелдстад, 2000, сящ. 9). Даща gениш мянада,“коррупсийанын тядгиги иля мяшьул олан вя онун щаггында йазан мцяллифляри цч групабюлмяк олар” (Щеиденщеимер, Жощнсон, 2002, сящ. 6-7).1. Алимлярин яксяриййяти бу феноменин Оксфорд инgилис дили лцьятиндя верилянвя дювлят хидмяти вязифяляри анлайышы иля баьлы олан тярифя ясасланыр.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 1092. Алимлярин диgяр групу коррупсийайа игтисади нязяриййядян йаранан тяляб,истещлак вя мцбадиля анлайышына ясасланан тяриф верир.3. Цчцнъц груп коррупсийа щаггында мцлащизяляриндя иътимаи мянафеанлайышына ясасланыр.Садя дилля десяк, коррупсийа – дювлят гуллугчуларынын вязифяляриня уйьун олмайандавранышыдыр. Бейнялхалг Шяффафлыг (Транспаренъй Интернатионал) гейри-щюкумят тяшкилатыкоррупсийаны “щяваля едилмиш дювлят сялащиййятляриндян шяхси файдаланма мягсядилясуи истифадя” кими гиймятляндирир (Попе, 2000, сящ. 1). Бу, коррупсийанын дцнйада янgениш йайылмыш тярифляриндян биридир.Коррупсийанын ашаьыдакы тязащцрлярини гейд етмяк олар: рцшвятхорлуг, непотизм,щимайядарлыг, сифаришчилик, гейри-гануни лоббизм, гейри-гануни гайдада дювлят вясаитлярининайрылмасы вя тякрар айрылмасы, гейри-гануни юзялляшдирмя, мювъуд олмайанлайищялярин йарадылмасы, гейри-гануни юдянълярин йыьылмасы, верgилярин gизлядилмяси, сечиъисясляринин пулла алынмасы, сийаси партийаларын гейри-гануни малиййяляшдирилмяси вя с.Артыг гейд едилдийи кими, коррупсийа чох вахт дювлят гуллугчуларынын налайиг вя йастандарт гайдалара уйьун олмайан давранышы кими гиймятляндирилир. Йел Университети сийасиелмляр цзря профессору Ж.Ъ. Съотт коррупсийанын мцяййян стандартлара ъаваб вермяйяндавраныш кими гиймятляндирилмяси иля разылашараг суал верир: “Щяминстандартларын мцяййян едилмясиндя биз щансы мейарлара ясасланырыг?” (Gардинер, 2002)сящ. 29). Бу проблемя щцгуг, иътимаи мянафе вя иътимаи фикир бахымындан нязяр салаг.Коррупсийа тярифиндя ганунвериъилийин ролуПрофессор Ж.Ъ. Съоттун суалына ъаваб веряркян щяр кяс, тябии ки, щцгуги сянядлярдяайдын шякилдя ифадя едилмиш мейарлара цз тутарды. Мясялян, вязифяли шяхсин ганунла гадаьанедилмиш ямяли ганунсуз, йяни коррупсион щесаб едилир, якс щалда ися бу ямял, тяркибиндясялащиййятлярдян суи истифадя вя йа етика позунтусу олса беля, коррупсион дейил. Щцгугшцнасларформал ъящятдян айдын олан беля тярифи гиймятляндирирляр. Айдын мясялядир ки,щям дювлят гуллугчулары, щям дя садя вятяндашлар беля тяляб вя гадаьалары билмялидирляр.Мцхтялиф юлкялярин ганунвериъилийиндя коррупсийанын айдын тярифи верился дя, профессорЖ.Ъ. Съотту ашаьыдакы проблемляр дя наращат едир:• Доьруданмы гануни олан щяр бир шей етик нормалара щямишя ъаваб верир?• Щцгуги базанын мцхтялифлийи сябябиндян ейни щярякятлярин мцхтялиф юлкялярдямцхтялиф ъцр анланмасы тящлцкяси йараныр.• Дювлят секторунун мигйасы мцхтялиф олан юлкялярдя (мясялян, бир юлкядяящалинин яксяриййяти дювлят секторунда ишляйир, диgяриндя ися - юзял секторда)коррупсийаны мцгайися етмяк чятиндир (Съотт, 1972, сящ. 5).Коррупсийа тярифиндя иътимаи мянафе мясялясиЖ. Gардинерин gятирдийи вя коррупсийанын щцгуги тярифи проблемини якс етдирян икимисалдан башлайаг.• Икинъи Дцнйа мцщарибяси илляриндя Алманийада йящудиляря емиграсийа етмяйигадаьан едян ганун вар иди. Йящуди аиляси паспорт мцфяттишиня 1000 Алман


110 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫМаркасы веряндя, юлкяни тярк етмяйя иъазя ала билирди. Бу, коррупсийадыр, йохсайох? Мцфяттиш рцшвят алараг гануна зидд гярар гябул едирди, амма бу, коррупсийащесаб едилмялидирми? Мцфяттишин беля щярякятиня бяраят газандырмаголармы? Вятяндашларын яксяриййяти, йягин ки, дейярди ки, ганунунсяртляшдирилмяси йящудиляр цчцн бяла иди, gюстярилян ганунсуз щярякят ися, йянийящуди аиляляриня юлкяни тярк етмяйя иъазянин верилмяси етик бир аддым иди.• Йухарыдакы мисал gюстярир ки, ганунсуз щярякятляр щеч дя щямишя коррупсиондейил. Ашаьыдакы мисал ися якс вязиййяти тясвир едир – гануни щярякят коррупсионола биляр. 1950-1960-ъы иллярдя АБШ шящярлярини бющран бцрцйяндяКонгрес тяряфиндян шящярлярин бярпасы програмы гябул едилмишди. Програмаясасян даьылан яразилярдя йерляшян торпаглар дювлят аgентликляри тяряфиндян йарарсызщесаб едилир, биналар сюкцлцр, торпаг ися сатылырды. Бу дювлят програмы нятиъясиндяторпаг сащяляринин яксяриййяти “щяйата гайтарылмышды”. Чох вахт бу– йохсул вя йа ирги азлыглара мяхсус торпаглар иди. Щямин яразилярдя мющтяшямевляр вя мцяссисяляр уъалдылырды. Гейд етмяк лазымдыр ки, мямурлар бцтцн зяруригайдалара ямял едирдиляр. Беля олдугда, бу щярякятляр коррупсион иди, йохсайох? Ж.Ъ. Съотт щесаб едир ки, шящярлярин бярпасы програмы орта вя йухары тябягяадамлары цчцн ялверишли иди. Бу програм доьруданмы шящярлярин игтисадипроблемлярини щялл етмяйя кюмяк едиб? Айдындыр ки, касыб адамлар зийан чякиб,варлылар ися даща да варланыблар. Демяк олар ки, “шящярлярин бярпасына йюнялмишбу програм АБШ сийаси щяйатында коррупсийаны бяргярар етди” (Gардинер,2002, сящ. 31). Диgяр тяряфдян, гейри-бярабяр имканлар вя файдаланмайасябяб олан сийаси просеслярдян сющбят gедяндя щяр дяфя коррупсийа сюзцндянистифадя етмяк дцзgцн дейил. Gюстярилян мисаллардан биринъиси о гядяр дя мцбащисялидейилди, икинъисиня gялдикдя ися, бурадакы “коррупсион щярякятляря”мцхтялиф йанашмалар мювъуд ола биляр.Беляликля, суал бундан ибарятдир: gюстярилян мисаллар ясасында коррупсийа тярифищаггында ня демяк олар? Башга сюзля,• гануни олса да, иътимаи мянафеляря зийан верян щярякят коррупсиондурму?• гануна зидд олса да, иътимаи мянафеляря хейир верян щярякят коррупсион дейилми?Щяр ики мисала, йяни ики рясми дювлят сянядинин нятиъяляриня щям фярди сявиййядян(емиграсийа етмяйя чалышан аиля; евляри даьыдылан сакинляр), щям дя даща gениш, иътимаисявиййядян йанашмаг олар. Цмумиляшдиряряк демяк олар ки, “иътимаи мянафе цчцн коррупсийаныннятиъяляри бир сыра амилдян айры тящлил едиля билмяз” (Gардинер, 2002, сящ. 32).Коррупсийа феноменини сийаси просес контекстиндян айры тящлил етмяк мцмкцн дейил.Щяр шейин ганунвериъиликдян асылы олмаьыны дцшцнмяк йахшыдыр, лакин о факта да тянгидийанашмаг лазымдыр ки, диgяр гейри-гануни щярякятляр кими коррупсийа да ганунвериъиликмягсядлярини зяифлядир вя щятта тамамиля щечя ендирир. Бунунла беля, биз етираф етсяк ки,ганунвериъиляр пис ганунлар гябул едя билирляр, ялялхцсус бир юлкядя ганунлар щазырланандащяр щансы сосиал групун мянафеляриня даим gюз йумулур вя йа иътимаи ряй нязяря алынмырса,онда биз иддиа едя билярик ки, бязи коррупсион щярякятляр лабцддцр. “Бу бизя иътимаимянафе амилини коррупсийанын тярифи иля баьламаьа имкан верир” (Gардинер, 2002,


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 111сящ. 32). Беля бирляшмядя дя дягиг тяриф йохдур вя ону бирмяналы вя щамы цчцн мягбулолан ъавабла ялагяляндирмяк чятиндир, лакин о, айры-айры щадисяляри, щаллары, вязиййятляригиймятляндиряркян вя йа гярар гябул едяркян ваъиб суаллар вермяйя имкан верир.Коррупсийа тярифиндя иътимаи ряйин ролуКоррупсийанын ганунвериъиликдя верилян тярифи иля вятяндашларын ону неъя анламаларыарасында ашкар фярг варса, ола биляр ки, дювлят гуллугчулары да гануна риайят етмякдянся,ъямиййятдя цстцнлцк тяшкил едян дяйярлярля щесаблашмаьа мейл gюстяряъякляр.Бундан башга, Ж. Gардинерин дедийи кими, ъямиййятин коррупсийайа мцнасибяти иля онунщцгуги тярифи арасындакы фярг бюйцкдцрся, коррупсийайа гаршы тясирли тядбирляри щяйатакечирмяк йа щеч мцмкцн дейил, йа да олдугъа чятиндир.Прокурор вя мцстянтигляр билирляр ки, коррупсийадан ещтийат едян вятяндашлар• ъинайят щаггында мялумат вермяйя;• истинтагын апарылмасына кюмяк етмяйя;• гейрятли сийасятчиляря сяс вериб, фырылдаглары сечмямяйя;• гануна уйьун щярякят етмяк вя рцшвят тяклиф етмямяйямейллидирляр.“Gюстярилян сябябляря gюря щцгуг-мцщафизя органларынын коррупсийайа гаршы йюнялмиштясирли тядбирлярдян сющбят gедяндя ъямиййятин коррупсийа щаггында ряйи олдугъаваъибдир” (Gардинер, 2002, сящ. 33).Коррупсийа тярифини вермякдя йаранан проблемлярБиз ня гядяр дцшцнсяк дя, коррупсийанын тярифини вермяйя чалышаркян мцтляг чятинликлярляцзляшяъяйик. Бунунла баьлы нязяриййячиляр ашаьыдакы ясас проблемляри gюстярирляр:• коррупсийанын дювлят щцгуги сянядляриндя верилян тярифи иля онун ъямиййятяgюстярдийи тясир вя ъямиййятин ону неъя анламаьы арасында фяргляр вар;• gюстярилян проблемляря мцхтялиф юлкялярдя ня ъцр тяриф верилмясиндя вя онларынанлашылмасында олан фяргляря gюря дя ящямиййятли дяряъядя зиддиййят йараныр(Gардинер, 2002, сящ. 25).Ашаьыда биз коррупсийанын тярифиня даир бир нечя мцлащизяни тягдим едяъяйик. Щарвардуниверситетинин профессору Ж.С. Нйе тяряфиндян верилмиш классик тярифя gюря коррупсийа“фярди (шяхси, аиляви, груп) варланма вя йа статус газанмаг хатириня сечки вя йа тяйинатйолу иля щяваля едилмиш формал дювлят ролундан кянара чыхан давранышдыр” (Нйе,1989, сящ. 966). Бу тярифин бязи мягамлары хцсусиля ваъибдир. Йягин ки, чохлары бурададювлят ролу амили вурьуланмасы иля разылашар. Коррупсийа йалныз вязифяли шяхсин юз дювлятхидмяти ролуну йериня йетиряндя мцмкцндцр. Бяс Ж.С. Нйе гейд етдийи фярди файдаланманеъя? Мцяллиф фярди варланма вя йа статус газанма хатириня вязифядян суи истифадянивурьулайыр. Бу тярифдя дейилир ки, пул вязифяли шяхслярин вя йа онларын гощумларынын ъибляриняgедир, амма вязифяли шяхсин цзвц олдуьу сийаси партийа, етник груп вя саирянин файдаланмасыхатириня вязифядян суи истифадя щаллары диггятдян кянар галыр. Ж.С. Нйе тярифининбашга гцсуру ондадыр ки, о, коррупсийаны “фярди мараг тясири мцяййян нювляринин тятбигедилмясини гадаьан едян гайдалары позан давраныш” щесаб едир (Gардинер, 2002, сящ.


112 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ26). Лакин бу тяриф айры-айры юлкялярдя коррупсийанын йайылмасыны мцхтялиф ъцр изащ едилмясиняgятирир. Бязи дювлятлярдя дювлят гуллугчуларынын давранышыны тянзимляйян формалгайдалар мювъуд дейил; диgяр дювлятляр нязяря алыр ки, сийасятчиляр вя вязифяли шяхсляр юзрясми вязифялярини шяхси ишляри иля гарышдыра билярляр. Бу, о демякдирми ки, бязи юлкялярдямцяййян щярякятляр Нйе тяряфиндян верилмиш коррупсийанын формал тярифи чярчивясидахилиндядир, диgярляриндя ися йох? Бу суалы профессор Gардинер верир.Диgяр мцщцм категорийа вязифяли шяхсляр тяряфиндян дювлят сялащиййятляриндян суи истифадядир.Йягин ки, бунун дягиг тярифини вермяк мцмкцн дейил. Канадалы политолог КенGиббонс “вязифядян суи истифадя” кими гиймятляндириля билян щярякятляри мцяййян едиб:• дювлят гуллугчусу дювлят хидмятиня даща баъарыглы намизяди дейил, юз гощумунугябул едир (непотизм);• сечкилярдя галиб gялян сийаси партийа мцхалиф партийаны дястякляйян бцтцн вязифялишяхсляри ишдян азад едир (щимайядарлыг);• ганунвериъилик нцмайяндяляри филизчыхарма ширкятинин вясаитлярини идаря едирвя бу гябилдян олан ширкятляря верgи имтийазлары верян ганун лайищясиня сяс верирляр(ганунвериъиликдя мянафеляр зиддиййаты);• щюкумят рясмиляри онларын ялиндя олан билик вя мялуматдан истифадя едярякшяхси мцштяриляриня мяслящятляр верир (бцрократик мянафеляр зиддиййяти) (Gиббонс,1989, сящ. 778).К.Gиббонсун бу сийащысыны давам етдирмяк олар:• игтидарла достлары вя йа сийаси мцдафиячиляри цчцн ялверишли шяртлярля мцгавилялярбаьламаг;• кцтляви информасийа васитяляриня вя ъямиййятя йалан данышмаг;• сийаси кампанийалар вя с. тядбирлярин малиййяляшдирилмясинин диgяр мцхтялифформаларындан истифадя етмяк.Сялащиййятлярдян суи истифадя мясялясиня йекун вурараг гейд етмяк лазымдыр ки,онун тярифиндя олан икимяналылыг олдугъа актуалдыр. Беля суи истифадянин мцяййян формаларыбязи юлкялярдя гадаьан едилиб. Бу белядирся вя Ж.С. Нйе вердийи тярифин икинъищиссяси йериня йетирилирся (йяни, вязифяли шяхс бундан файдаланырса), беля щаллар коррупсийанынбашга формаларына бярабяр тутула биляр. Бу ъцр суи истифадя формалары гануни щесабедилян юлкялярдя беля, вязифяли шяхслярин щярякятляри вя давранышы ян азы гейри-етикщесаб едилир вя ъямиййят бунлардан наразы олдуьуну билдирир.Коррупсийанын тярифи иля баьлы нязяри шцбщяляр бунлардыр. Бу барядя щяля чох данышмагвя мцзакиря апармаг олар, хцсусиля мцгайисяли бейнялхалг сявиййядя,Инди коррупсийанын мцмкцн нязяри тящлилиня кечяк. А. Щеиденщеимерин нязяр нюгтясимакроаналитик сявиййя иля, “тямсил едилянля тямсил едян” модели ися - микросявиййянязяриййяси иля узлашыр.Коррупсийанын нязяри анализи перспективляриА. Щеиденщеимерин системли нязяр нюгтясиКоррупсийа щалларынын тядгигатчылары арасында А.Щеиденщеимерин нязяр нюгтяси яннцфузлу мювгелярдян биридир. Коррупсийанын мцхтялиф нювляри тящлил едиляркян вя мц-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 113гайисяли анализ апарыларкян бу нязяр нюгтясиня мцраъият едилир.А.Щеиденщеимерин ясярляриндя истифадя едилян коррупсийа тярифинин ясасыны дювлятхидмяти тяшкил едир. Бундан башга, мцяллиф иътимаи ряй тядгигатларына ясасланыр ки, бунларона коррупсион фяалиййятинин конкрет нювлярини изащ етмякдя кюмяк едир.А.Щеиденщеимер коррупсийанын мцхтялиф ъямиййятлярдя йайылмасыны тящлил едир вяgяляъякдя коррупсийанын щансы нювцнцн ъямиййятдя даща чох тязащцр едяъяйи щаггындафикир сюйляйир. Сийаси ющдяликлярин гаршылыглы мцнасибятляри бахымындан мцяллиф ъямиййятидюрд група бюлцр:• яняняви аиля ъямиййяти (мясялян, Е. Банфиелд ясярляриндя тясвир едилмишМонтегран ъямиййяти);• щимайядарлар вя щимайя алтында оланларын (сащибкарлар вя мцштяриляр) янянявиъямиййяти (Антропологлар Ж. Боиссеваин вя Ж.К. Ъампбелл тядгиг етдикляриСиъилийа вя Йунаныстан ъямиййятляри);• мцасир мцдирляр вя онларын табелийиндя олан ишчиляр ъямиййяти (ютян ясрин яввялляриндяАмериканын ири шящярляри);• вятяндаш мядяниййяти ъямиййяти (Америка вя Бюйцк Британийанын орта юлчцлцшящярляри вя онларын ятрафы) (А.Щеиденщеимер, 2002, сящ. 143).Бу модел гярби елитанын коррупсион щесаб етдийи сийаси давранышын дювлят гуллугчуларыарасында ня гядяр gениш йайылмаьыны нцмайиш етдирир. О, щям дя рясмян коррупсионщесаб едилян давранышын мцяййян ъямиййят вя онун елитасы тяряфиндян ня ъцр – ъиддийохса дюзцмля - гиймятляндирилмясини тясяввцр етмяйя кюмяк едир. Алимляр илк нювбядякоррупсийанын цч нювцнц гейд едирляр:• хырда;• ади;• гаты (А.Щеиденщеимер, 2002, сящ. 150-152).Беля груплашдырма коррупсийанын тякрарланмасы вя йайылма мигйасы мейарларынаясасланыр. О, щям дя коррупсийанын ъямиййятдя йайылмасы нятиъясини, щабеля сийаси ющдяликлярвя мцнасибятлярин мцхтялиф системляриндя коррупсион давранышын вярдишя чеврилиб-чеврилмямяйиниgюстярир.Мцхтялиф сийаси системлярдя мцяййян щярякятлярин елита вя ъямиййят тяряфиндяннеъя гиймятляндирилмясиндян асылы олараг А.Щеиденщеимер коррупсийаны ашаьыдакы категорийаларабюлцр:• гара;• боз;• аь (А.Щеиденщеимер, 2002, сящ. 152).Гара коррупсийа – щям елита, щям дя ъямиййятин яксяр щиссяси тяряфиндян коррупсионщесаб едилян щярякятлярдир. Аралыгда йерляшян боз коррупсийа мяфщумуна еля щярякятлярдахилдир ки, онлар щаггында бирмяналы фикир йохдур вя йа, вятяндашларын белящярякятлярин ъязаландырылмалы олуб-олмамаьы щаггында ня дцшцндцкляриндян асылы оларагбу фикир дяйишир. Бязи груплар, адятян елита, мцяййян давранышы гейри-гануни щесабедир вя онун ъязаландырылмасыны истяйир, диgяр сосиал груплар ися башга ъцр дцшцнцр.Адамларын яксяриййяти бу мясяляйя чох вахт садяъя олараг лагейд йанашыр. А.Щеиденщеимериндедийиня gюря, боз коррупсийа щалларында елита адятян наразылыг билдирир, ъя-


114 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫмиййят ися лагейд галыр. Профессорун аь коррупсийа адландырдыьы еля щалдыр ки, мцяййянкоррупсийа тязащцрляриня щям елита, щям дя ъямиййятин яксяр щиссяси бармагарасы бахырвя беля давраныша гаршы йюнялмиш тядбирляр о гядяр дя бюйцк дястякля гаршыланмыр.Gюстярилян ъямиййят вя коррупсийа нювлярини бирляшдиряряк, А.Щеиденщеимер иддиаедир ки, мцасир вятяндаш мядяниййяти ъямиййятиндя гаты коррупсийа щаллары чох сейряк олурвя йа щеч сяъиййяви дейил вя бунлары гара коррупсийа кими сяъиййяляндирмяк лазымдыр.Диgяр цч нюв ъямиййятлярдя, яксиня, ади коррупсийайа тясадцфи (мцштяриляр юз цзяриня сястопламаг цзря ющдяликляр gютцрдцкляри щаллар истисна олунмагла) раст gялинир вя о, гара коррупсийакими сяъиййяляндирилир. Щядиййявермя вя непотизм щаллары, сювдяляшмя коллектившякилдя апарылырса (мясялян, партийаларын малиййяляшдирилмяси), боз коррупсийа щесаб олунур.Хырда коррупсийайа даща чох раст gялинир вя о да боз коррупсийа щесаб едилир.Исвеч алими Андерссон гейд едир ки, коррупсийанын тящлили цчцн А.Щеиденщеимер моделиндянистифадя едяркян нязяря алмаг лазымдыр ки, коррупсийанын яксяр сяъиййяви хцсусиййятляриЪянуби Авропа, Америка вя Бюйцк Британийадан gялиб. Диgяр тяряфдян, бу, алиминтяклиф етдийи фярзиййяляри йохламаьа вя нязяриййянин тятбиг едилмя сащясини gенишляндирмяйяимкан верир. А.Щеиденщеимер юзц бир нечя ил яввял гейд едиб ки, ъямиййятдякиглобал дяйишикликляр коррупсийа тярифиня тясир gюстярир. Онун фикринъя, глобаллашмапросесиндя коррупсийа анламы даща да фрагментар вя икимяналы олур. Йяни, гара, боз вяаь коррупсийаны тясвир едян модел коррупсион давранышы якс етдирмяк габилиййятини итирир.Дейилянляри тамамламаг цчцн бир даща йада салмаг лазымдыр ки, А.Щеиденщеимериннязяр нюгтяси щям мцгайисяли тядгигатлар цчцн, щям дя айры-айры щалларын тящлили цчцн йарарлыдыр.Бу нязяриййянин цстцн ъящятляриндян бири ондан ибарятдир ки, мцяллиф йалныз коррупсийанынщцгуги тярифиня баьлы дейил, онун цчцн бу феноменин даща gениш анламы да ваъибдир.Беля йанашма коррупсийанын мцхтялиф нювляриня нязяр салмаьа имкан верир. Бумювгенин зяиф ъящяти кими системин хейли кющнялмиш тяснифатыны, щабеля контекстя вя иштиракчыларааз диггят айрылмасыны гейд етмяк олар. Буна gюря инди биз башга бир мювгейимцзакиря едяъяйик ки, бунун мащиййяти мящз иштиракчылар вя мялуматдан ибарятдир.Микросявиййя: тямсил едилян вя тямсил едян моделиТямсил едилян вя тямсил едян моделинин мяьзи мцбадиля нязяриййясинин бир голусайылан вя максимум сечим нязяриййяляриня аид олан мягсядйюнлц сечим нязяриййясиндянgялир. Игтисади перспективи нязяря алараг, мягсядйюнлц сечим нязяриййяси фираванлыьачатмаьа вя йа мадди ещтийаъларыны юдямяйя чалышан шяхсин стратежи щярякятляринитящлил едир. Ясас диггят “лещиня” вя “ялейщиня” дялилляри гиймятляндирян шяхсин(мясялян, коррупсионерин) конкрет вязиййятиня йюнялдилир.Бу моделин ясас мягсяди юзял секторда иш верянлярля ишчиляр арасындакы мцнасибятляритящлил етмякдир, амма айдындыр ки, ону дювлят секторунда да тятбиг етмяк олар.Тямсил едилянля тямсил едянин бахышларындан танынмыш Америка алими С. Росе-Аъкерман,щабеля игтисадчылар Клитgаард, Жаин вя башгаларынын коррупсийайа щяср олунмуштядгигатларында истифадя едилмишди.Тямсил едилянля тямсил едянин бахышлары микросявиййя нязяриййясидир. Бу нязяриййятямсил едилян тямсил едяня сялащиййят веряндя няляр баш вердийини изащ едир. Адятян тямсиледяндя еля мялумат вя йа баъарыг вар ки, тямсил едиляндя бунлар аздыр. Бу модели сечяркян


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 115йадда сахламаг лазымдыр ки, тямсил едиляндя тямсил едянин мянафеляри щеч дя цст-цстя дцшмялидейил. “Тямсил едилянля тямсил едянин мараглары вя йа приоритетляри фяргляняндя, щабелятямсил едян тямсил едиляндян даща йахшы вя даща ятрафлы мялумат ялдя едя биляндя, тямсилчиликпроблеми йараныр” (Андерссон, 2002, сящ. 38). Бязи щалларда тямсил едилян тямсиледяня сялащиййят вермякдян габаг, бязян ися бундан сонра мцдафияйя мцраъият едир.Мцасир демократийада сийаси системин сяъиййяви хцсусиййяти игтидарын бцтцн сявиййяляринясялащиййятлярин верилмясиндян ибарятдир. Беляликля, бу нязяри бахышын ясас цстцнлцйцсялащиййят силсилясини тящлил етмяк имканындадыр. Бундан башга, бу нязяриййя сялащиййятсилсилясинин gцълц вя зяиф ъящятляринин сябяблярини тящлил етмяйя имкан верир.Сялащиййятлярин верилмяси просесинин тящлили заманы бир сыра мараглы суал мейдана чыхыр:• Доьруданмы тямсил едилян билир ки, тямсил едян она щяваля едилян ющдяликлярийериня йетирир?• Тямсил едянлярин юз фяалиййятляри щаггында вердикляри мялуматдцзgцндцрмц?Бу суаллар бизи бир мясяля щаггында дцшцнмяйя вадар едир: тямсил едянляр тямсиледилянляр гаршысында неъя щесабат вермяли вя онларын нязаряти алтында олмалыдырлар ки,тямсил едилянляр онлара етимадыны итирмясин. Бурада ясас амил мялумат ялдя етмяк имканыдыр.Адятян сялащиййятляри щяваля едян тяряфин ялиндя олан мялумат сялащиййятляригябул едян тяряфдя олан мялуматдан аз олур.Тямсил едилян вя тямсил едян нязяриййяси тянгид едился дя (Ламбсдорфф, 2001,сящ. 19), коррупсийанын тядгигиндя о gетдикъя даща популйар олур. С. Андерссонун дедийиняgюря, фярдлярин етдийи сечими мцяййян едян мясяляляри институсионал амиллярдянящямиййятли щесаб етмясяк дя, онлар gюзлянилян ниййяти тамамламаьа вя йа изащ етмяйякюмяк едя биляр. Коррупсийа контекстдян кянар едилмиш мцяййян фярди сечимнятиъяси кими гиймятляндирилмир. Яксиня, гярарларын гябул едилмясиндя сосиал контекстмцщцм рол ойнайыр. Коррупсийайа щяср олунмуш тядгигатларда тямсил едилян вя тямсиледян моделляринин яксяриййятиндя игтисади моделлярдян антеседентляр вар. Тящлилин башланьыънюгтяси – мялуматын асимметрийасы, гаршылыглы мцнасибятлярдя мцкафатландырмагайдасы, гиймятин мцхтялиф нювляри (гиймятляндирмя гиймяти, ющдялик гиймяти, итки)арасындан сечим йахуд гярарын гябул едилмясидир.Тямсил едилян вя тямсил едян моделляринин яксяриййятиндян дювлят идарячилийиндяистифадя едилир. Исвечдя коррупсийа тящлцкяси сащялярини тядгиг едяркян С. Андерссон бумодели сялащиййят вермя силсилясинин тящлили цчцн, щабеля дювлят идарячилийиндя чатышмазлыгларымцяййян етмяк цчцн тятбиг етмишди. О дейирди ки, сялащиййят силсилясинин цмумиструктуру тящлил едилян заман конкрет мцштяри цчцн потенсиал файда вя гиймятля йанашытямсил едилян вя тямсил едян нязяриййяси коррупсийа тящлцкяси сащялярини даща йахшы анламаьавя кямиййятдян чох просес вя кейфиййятя йюнялмиш коррупсийа щалларынын тядгигицсуллары сийащысыны gенишляндирмяйя имкан верир (Андерссон, 2002, сящ. 42).Коррупсийанын диагностикасыКоррупсийанын нязарят алтында сахланмасы вя гаршысы алынмасы цчцн ян сямярялимеханизмлярдян бири коррупсийа гаршысында ян зяиф сащяляри мцяййян етмяйя вя бунун-


116 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫла коррупсийайа гаршы кясярли програмларын щазырламаьа имкан верян коррупсийанын диагностикасыдыр.Дцнйада вя Литвада коррупсийанын ян мцщцм тядгигатларына нязяр салаг.Бейнялхалг сявиййяКоррупсийанын гавранмасы индексиДцнйада коррупсийанын диагностикасы цчцн ян ваъиб методикалардан бири ТранспаренъйИнтернатионал коррупсийа ялейщиня бейнялхалг тяшкилатынын щяр ил няшр етдийи коррупсийанынгавранмасы индексидир (КГИ). 1995-ъи илдян няшр олунан бу комплекс gюстяриъи ишадамларынын арасында апарылан сорьу вя експертлярин апардыьы башга тядгигатлар ясасындамцяййян едилир. Бу, дювлятляри коррупсийанын йайылмасына gюря сырайа дцзмяйя имканверян ”тядгигатын тядгигатыдыр”. Бу индекся ясасян Литва 5 балдан йухары топламыш тямиздювлятляр сырасына дцшмцр. 2003-ъц илдя Литвада КГИ 4.7 бала бярабяр иди, 133 юлкяарасында о, 41-ъи йер тутурду. 2004-ъц илдя ися Литва 4.6 балла 146 юлкя арасында 46-ъы йер тутурду.Рцшвятхорлуг индекси“Транспаренъй Интернатионал” тяряфиндян апарылан башга тядгигат – 1999-ъу илдянапарылан Рцшвятхорлуг Индекси сорьусудур (РИ). РИ• чохмиллятли корпорасийаларын рцшвятхорлуьа мейли щаггында;• рцшвятхорлуьа мейлли бизнес секторлары щаггында;• хариъдяки ян ири корпорасийаларын вязифяли шяхсляринин ОЕЪД РцшвятхорлуьаГаршы Конвенсийасы щаггында мялуматлары олмасы щаггында;• ян ири корпорасийаларын ОЕЪД Рцшвятхорлуьа Гаршы Конвенсийасыны неъя щяйатакечирмяляри щаггында мялуматлары олмасы щаггында;• сифаришляр алмаг ниййяти иля фирмаларын ял атдыьы диgяр ещтимал олунан натямизиш тяърцбяси щаггындамялумат тягдим едир.Gюстярилян индекс бизнес лидерляринин ряйини якс етдирир. 2002-ъи илдя РИ 15 юлкядя:Арgентина, Бразилийа, Филиппин, Щиндистан, Индонезийа, Колумбийа, Полша, Мяракеш,Мексика, Ниgерийа, Ъянуби Африка, Ъянуби Корейа, Русийа, Таиланд вя Маъарыстандаапарылмышды. Адлары чякилян юлкяляр чохмиллятли фирмаларла тиъарят вя сярмайя лайищяляриндяиштирак едир. Литва РИ сорьусуна дахил едилмямишди.Авропа вя Орта Асийада дювлятля иш адамларынын мцнасибятляриндя коррупсийаКоррупсийанын диагностикасы цчцн башга gениш мялум олан методиканы ДцнйаБанкы 2000-ъи илдя чыхмыш “Кечид дюврц юлкяляриндя коррупсийа иля мцбаризя: сийасидебатлара тющфя” щесабатында тягдим етмишдир. Бурада коррупсийа тящлилини апармагцчцн цсуллар gюстярилир вя кечид дюврц йашайан юлкялярдя коррупсийа щаггында мялуматтягдим едилир. “Кечид дюврц юлкяляриндя коррупсийа иля мцбаризя: 1999-2002-ъи иллярдяАвропа вя Орта Асийада дювлятля иш адамларынын мцнасибятляриндя коррупсийа” адлыикинъи щесабат 2004-ъц илдя тягдим едилмишди. Бурада коррупсийа мейлляри тясвир едилир


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 117вя баш верян дяйишикликляри изащ етмяк ъящди едилир.Биринъи щесабатын щазырланмасы цчцн 1999-ъу илдя сащибкарлар вя мцяссисяляринфяалиййяти щаггында арашдырмаларынын нятиъяляри ясасында топланмыш коррупсийа щаггындамялуматдан, щабеля кечид дюврц йашайан 24 (Тцркийя дахил олмагла) юлкядян 4000-дян артыг мцяссисянин сащибляри вя рящбярляри арасында апарылмыш сорьунун нятиъяляриндянистифадя едилиб. Бу арашдырманын икинъи щиссяси 2002-ъи илдя апарылыб: кечид дюврц йашайан26 (Тцркийя дахил олмагла) юлкядян 6500 мцяссисянин сащибляри вя рящбярлярисорьуйа ъялб едилиб.Ады чякилян тядгигатда юлкяляр рцшвятхорлуьун тякрарланма gюстяриъиси иля юлчцлянинзибати коррупсийанын мигйасына gюря, щабеля дювлятин коррупсийайа тутулмасы мигйасынаgюря груплашдырылыр. Дювлятин “ойун гайдаларына” тясир gюстярян коррупсийанын бунювц онун мцяссисяляря вурдуьу зийанла юлчцлцр.Шярги вя Мяркязи Авропа юлкяляри иля Ермянистанда йухарыда gюстярилян коррупсийанювляринин сявиййяси хейли ашаьыдыр. Литвада, тягрибян Чехийа вя Естонийадакы кими,инзибати коррупсийа индекси 2,2, дювлятин коррупсийайа тутулмасы индекси ися 0,32 сявиййясиндягейдя алыныб (Антиъорруптион ин Транситион 2, 2004).Башга арашдырмаларЙухарыда gюстярилян тядгигатлардан башга Транспаренъй Интернатионал тяряфиндян47 юлкядя апарылмыш “Глобал коррупсийа барометри 2003” арашдырмасыны, щабеля щяминилин сонунда Дцнйа Игтисади Форуму тяряфиндян тягдим едилмиш вя 102 юлкядян сащибкарларынсорьуйа ъялб едилдийи тядгигаты гейд етмяйя дяйяр. 2004-ъц ил декабрын 9-даТранспаренъй Интернатионал вя Gаллуп Интернатионал тяшкилатларынын бирликдя апардыгларыйени “Глобал коррупсийа барометри” арашдырмасы няшр олунду.Бу вя диgяр арашдырмаларын щамысы бейнялхалг, реgионал вя милли сявиййялярдя коррупсийанынйайылмасында цмуми проблемлярин мцяййян едилмяси цчцн чох ваъибдир. Бу, щяминарашдырмаларын мцсбят ъящятидир. Бунунла беля, тяяссцф ки, конкрет юлкянин проблемлярибурада адятян юз яксини тапмыр. Буна gюря биз инди Литвада апарылмыш коррупсийа диагностикарашдырмаларына диггят йетиряъяк вя бунларын нятиъяляринин гыса хцласясини веряъяйик.Милли сявиййя“Литванын коррупсийа хяритяси”2001-2002-ъи иллярдя Транспаренъй Интернатионал гейри-щюкумят тяшкилатынын Литвабюлмясинин тяшяббцсц иля “Литванын коррупсийа хяритяси” адлы илк коррупсийа диагностикарашдырмасы апарылды. Сосиоложи мониторингя ики груп дахил едилмишди: Литва ящалиси вя ишадамлары. Мягсяд – милли сосиоложи сорьулар ясасында коррупсийанын йайылмасынынинститусионал вя ъоьрафи мониторингини кечирмяк, коррупсийайа ян щяссас сащяляримцяййян етмяк, коррупсийа бахымындан “гайнар нюгтя” олан Литва тяшкилатларыны цзячыхармаг иди. “Литванын коррупсийа хяритяси”нин сон нцсхяси 2004-ъц илин нойабр айындатягдим олунмушду.Арашдырма gедишиндя:• респондентлярин коррупсийайа мцнасибяти, онун сявиййяси вя ъямиййятдя ролу;• коррупсийа (рцшвятхорлуг) щаллары иля растлашмада шяхси тяърцбя;


118 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• коррупсийа щаггында мялуматын мянбяйи;• коррупсийайа гаршы йюнялмиш тядбирляря мцнасибятгиймятляндирилирди.Мялум олду ки, Литвада коррупсийанын (вя илк нювбядя онун ясас формасы олан рцшвятхорлуьун)йайылма хцсусиййятлярини мцяййян етмяк цчцн институсионал мониторингинапарылмасы йетярли дейил. “Щям Литва ящалиси, щям дя иш адамлары тякъя конкрет органларыннцмайяндяляриня дейил, конкрет хидмятляря gюря дя гейри-рясми гайдада пул верирляр.Беля хидмятляри бир нечя органын нцмайяндяляри gюстяря биляр, буна gюря респондентляркимя пул вермялярини щеч дя щямишя дягиг билмирляр (Корупъижос апраиsкос 2004, сящ. 6).Коррупсийанын даща ятрафлы тядгигатлары2002-ъи илдя сосиал щяйат вя бизнесин мцщцм функсийаларынын йериня йетирилмяси заманыишя салынан рцшвятхорлуг механизмлярини мцяййян етмяк мягсядиля “Коррупсийанындярин тядгигаты” кечирилмишди. Нятиъяляр арашдырманын ящямиййятини gюстяряряк “Литванынкоррупсийа хяритяси”ня тющфя верди. 2004-ъц илдя Транспаренъй Интернатионал Литвабюлмясинин вя Литва Республикасы Хцсуси Тящгигатлар Хидмятинин тяшяббцсц иля кечирилмиш“Сечмя яйалятляр вя онларын йерли юзцнцидаря гурумларында юлкя мигйаслы коррупсийащаллары” тядгигатынын мягсяди ваъиб сосиал хидмятляря gюря гейри-рясми мцкафатландырылманынсявиййяси вя йайылма цсулларыны мцяййян етмяк иди.Йерли юзцнцидаря сявиййясиЯщалинин коррупсийайа мцнасибятини, онун ъямиййятдя сявиййяси вя ролуну, щабелякоррупсийа (рцшвятхорлуг) щаллары иля растлашмада инсанларын шяхси тяърцбясини юйрянмякцчцн Транспаренъй Интернатионал Литва бюлмяси коррупсийанын йайылмасы вя коррупсийащаллары иля йерли юзцнцидаря органлары тяряфиндян тятбиг едилян коррупсийайа гаршытядбирлярин сямярялилийини гиймятляндирмяйя имкан верян методиканын щазырланмасыиля мяшьулдур. Бу иш 2005-ъи илин орталарында тягдим едилмялидир.Тядгигатларын нятиъяляриЛитвада коррупсийа щаггында сон арашдырмаларын нятиъяляринин гыса хцласясини веряк.“2004-ъц ил Литванын коррупсийа хяритяси”нин тядгигатыТядгигат (Литва ящалисинин вя иш адамларынын сосиоложи сорьулары) 2004-ъц илин мартайында апарылыб. Тядгигата 1015 сакин вя 1047 мцяссися рящбяри ъялб олунуб. Фярди анонимсорьулар кечирилиб. Литва ящалиси вя мцяссися рящбярляринин репрезентатив сорьулары“Балтижос тйримаи” иътимаи ряй вя базарын арашдырылмасы цзря Британийа-Литва ширкяти тяряфиндянапарылыб. Арашдырманын нятиъяляри 2001 вя 2002-ъи иллярдя апарылмыш аналожи сорьуларын(“Литванын коррупсийа хяритяси”. 2001; 2002) нятиъяляри иля тутушдурулуб. Мялуматынтящлили вя щесабат Транспаренъй Интернатионал Литва бюлмясинин експерти А. Добрынинтяряфиндян щазырланыб. Арашдырма заманы бир нечя ясас мягам мцяййян едилиб.Коррупсийанын мигйасы щаггында ряй• 2001 вя 2002-ъи ил арашдырмаларынын нятиъяляри иля мцгайисядя коррупсийанын


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 119бизнес цчцн бюйцк манея олмадыьыны вя сон беш ил ярзиндя онун Литвада мигйасынындяйишмядийини, бялкя дя азалдыьыны гейд едян мцяссися рящбярлярининсайы артыб.• Щюкумят, Сейм, мящкямяляр, щабеля гейри-щюкумят тяшкилатларынын “чохкоррупсион” олмаларыны дцшцнянлярин сайы 2004-ъц илдя азалыб. Мцвафиг гайдадаПрезидент сарайы вя кцтляви информасийа васитяляринин “чох коррупсион” олмаларыныдцшцнянлярин сайы артыб.• Литва ящалиси вя иш адамлары щяля дя иддиа едирляр ки, рцшвят проблемлярин щялледилмясиня кюмяк едир, сорьуйа ъялб олунанларын цчдя икиси ися ону вермяйящазырдыр. Лакин 2002-ъи илля мцгайисядя 2004-ъц илдя рцшвятин проблемляринщялл едилмясиня кюмяк етмядийини вя ону вермяйя разы олмадыгларыны дейянмцяссися рящбярляринин сайы хейли артыб.• 2004-ъц илдя ъямиййятя коррупсийа щаггында мялумат верян мянбя кими телевизийанынролу даща да артыб.Тяърцбя• Бизнес мцяссисяляринин нцмайяндяляри рцшвяти ян чох ашаьыдакы тяшкилатлардаверирляр:- йол полиси;- gюмрцк;- дювлят верgи мцфяттишлийи;- шящяр вя район юзцнцидаря органлары;- автомобилляря техники бахыш мяркязляри (мцяссися рящбярляринин тяърцбяси).• Ящали ян чох рцшвят верир:- поликлиникаларда;- йерли вя республика хястяханаларында;- йол полисиндя;- автомобилляря техники бахыш мяркязляриндя.2002-ъи илля мцгайисядя 2004-ъц илдя йухарыдакы тяшкилатларда рцшвятхорлугщаллары щаггында респондент мялуматларынын сайы хейли азалыб.• Рцшвят тяляб етмя, рцшвят вермяйя тяшяббцс вя сямяряМцяссися рящбярляриндян ян чох рцшвят тяляб едилян вя онларын юзляри ян чохрцшвят вердикляри йер йол полиси олуб. Рцшвятин ян чох “сямяря” вердийи йерgюмрцк олуб. Литва ящалисиндян ян чох рцшвят тяляб едилян вя онун юзц ян чохрцшвят вердийи йер республика хястяханалары олуб. Онларын рцшвяти ян чох “сямяря”вердийи йер автомобилляря техники бахыш мяркязляри олуб.Коррупсийа ялейщиня потенсиал• Щям ящали, щям дя иш адамлары дцшцнцрляр ки, ян бюйцк мясулиййят рцшвяталанын цзяриня дцшцр;• Мцяссися рящбярляринин вя ящалинин бюйцк яксяриййяти сон беш ил ярзиндя рцшвятвермяйибляр, она gюря ки:


120 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ- проблемляри онсуз да щялл етмяк мцмкцн олуб;- ону истямяйибляр.Мцяссися рящбярляринин йалныз 9 фаизи вя ящалинин 3 фаизи рцшвятин верилмяси ганунсузолдуьуна gюря, мцяссися рящбярляринин 18 фаизи вя ящалинин 12 фаизи исябунун ягидяляриня зидд олдуьуна gюря рцшвят вермяйибляр.• Щям мцяссися рящбярляри, щям дя ящали коррупсийа ялейщиня превентив тядбирляриъяза тядбирляриндян цстцн сайырлар.“Сечмя яйалятляр вя онларын йерли юзцнцидаря гурумларында юлкя мигйаслы коррупсийащаллары” тядгигатыТядгигат (Литва ящалисинин сосиоложи сорьулары) 2004-ъц илин март айында апарылыб.Тядгигата 18 йашдан йухары 18 шящяр вя 56 кянддян 3026 Литва сакини ъялб олунуб.Сорьулар респондентлярин евиндя мцсащибя шяклиндя апарылыб. Нятиъялярин 95 фаизлик етибарлылыьыиля статистик хятасы 1,8 фаиздян йухары дейил. Тядгигат “Вилморус” иътимаи ряйвя базарын арашдырылмасы цзря мяркязи тяряфиндян апарылыб. Мялуматын тящлили вя щесабатТранспаренъй Интернатионал Литва бюлмясинин експерти А. Добрынин тяряфиндян щазырланыб.Арашдырма заманы бир нечя ясас мягам мцяййян едилиб.Коррупсийанын йайылмасы щаггында ряй2002-ъи ил арашдырмасы иля мцгайисядя Литвада коррупсийанын йайылмасы мигйасыныгорхулу кими гиймятляндирянлярин сайы азалыб, лакин сорьуйа ъялб олунанларын тягрибянцчдя икиси щяля дя коррупсийанын мигйасы щаггында пессимист фикирдядирляр. Литва ящалисининряйиня gюря коррупсийа дювлят идарячилийинин бцтцн сащяляриндя гол-будаг атыбдювлятимизя щям юз вятяндашларымыз, щям дя хариъилярин етимадыны даьыдыр.Коррупсийанын сябябляриЛитва ящалисинин фикринъя ону доьуран:• вязифяли шяхслярин вя диgяр дювлят гуллугчуларынын мясулиййят вя щесабат вермялиолдугларыны щисс етмямяси;• вязифяли шяхслярин вя диgяр дювлят гуллугчуларынын яхлаги мясулиййятинин чатышмазлыьы;• щцгуги базанын зяифлийидир.Хидмятляря gюря гейри-рясми бяхшишГейри-рясми бяхшиш ян чох тибб мцяссисяляриндя, йол полисиндя, щабеля саламат галмышдашынмаз ямлака щцгугларын бярпа едилмяси щаггында яризяляря бахылма цзря хидмятgюстярян мцяссисялярдя йайылыб.Истифадя едилян “цсулларын” хцласяси gюстярир ки, гейри-рясми бяхшиши ян чох орта тябягямямурлар алыр; гейри-рясми бяхшишин ян йайылмыш формасы пулдур; гейри-рясми бяхшишинтяшяббцскарлары инсанлар юзц олур ки, бунларын да беля давранышы яксяр щалларда йаюз, йа да башгаларынын фикриня ясасланыр.Сорьунун нятиъяляри gюстярир ки, бу ъцр проблемляри щялл етмяк цчцн Литва ящалисиgяляъякдя дя гейри-рясми бяхшиш вермяйя щазырдыр.Gюстярилян ики тядгигатын нятиъялярини цмумиляшдиряряк гейд етмяк олар ки, кор-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 121рупсийа йашамаьа габил олараг галыр. Айдындыр ки, ящалинин вя иш адамларынын яксяриййяти“лазым gялдикдя” рцшвят вермяйя щазырдыр.Нязяриййячиляр дейирляр ки, коррупсийанын йолверилмязлийиня инанан вятяндашларкоррупсийа ъинайятляри щаггында мялумат вермяйя, истинтагын апарылмасына кюмяк етмяйядаща чох мейллидирляр. Коррупсийаны писляйян сечиъиляр гейрятли сийасятчиляря сясвериб, фырылдаглары сечмямяйя мейллидирляр. Нятиъя етибариля вятяндашларын юз давранышыда – рцшвятхорлугла мяшьул олмаг, йохса гануна уйьун щярякят етмяк – онларын дяйярляривя коррупсийайа мцнасибятляри иля мцяййян едилир. Коррупсийанын гаршысы алынмасывя онун цзяриндя нязарятин ян ваъиб цсулларындан бири кими иътимаи ряйин мющкямляндирилмясиgетдикъя даща чох гейд едилир. Буна gюря Литванын коррупсийа ялейщиня потенсиалынабир даща нязяр салаг вя ящалидя коррупсийайа гаршы дюзцлмязлийин ашыланмасыцчцн ня етмяк лазым олдуьу щаггында бир даща дцшцняк.Вятяндаш ъямиййятинин ъялб едилмясиКоррупсийа ялейщиня буgцнкц потенсиалКоррупсийайа мцнасибят“Литванын коррупсийа хяритяси 2004” тядгигаты gедишиндя Литва ящалисиндян хащишедилирди ки, тягдим олунмуш коррупсийайа гаршы мцнасибятлярдян юз мювгеляриня дащауйьун оланы сечсинляр. Мялум олду ки, респондентлярин яксяриййяти о фикирля разыдыр ки,коррупсийа ъямиййятин щяйатында чох бюйцк вя йа бюйцк манеядир (бах: Шякил 1).______________________________________________________________Шякил 1. Ящалинин коррупсийайа мцнасибяти (2001-2004-ъц илляр, фаизля)Информасийа мянбяляри“Литванын коррупсийа хяритяси” инсанларын коррупсийайа мцнасибятлярини, онунлаялагядар мювгелярини, щабеля шяхси тяърцбялярини, йяни коррупсийа иля растлашдыглары щалларыачыгламаьа имкан верир. Адятян инсанлар бу вя йа диgяр щадися щаггында бу барядякцтляви информасийа васитяляриндя охудуглары, ешитдикляри вя йа gюрдцкляри ясасындамцщакимя йеридирляр. Лакин КИВ коррупсийа дахил олмагла яксяр сосиал проблемляри чохвахт йа лазыми гядяр гиймятляндирмир, йа да щяддиндян артыг шиширдир. Литва ящалисининясас информасийа мянбяляри Шякил 2-дя gюстярилир. Телевизийа бурада сюзсцз лидердир,республика мятбуаты ися ящалинин етимадыны итириб. Бундан башга, коррупсийа вязиййятининмцяййян едилмясиндя дост-танышын ролу артыб.


122 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ_____________________________________________________________________Шякил 2. Коррупсийа щаггында мялумат мянбяляри (2001-2004-ъц илляр, фаизля)Рцшвятхорлуг тяърцбясиАртыг гейд едилдийи кими, КИВ яксяр сосиал проблемляри чох вахт йа лазыми гядяргиймятляндирмир, йа да щяддиндян артыг шиширдир. Буна gюря телевизийа васитясиля ящалидякоррупсийайа йаранмыш мцнасибят щеч дя ясл вязиййяти якс етдирмир. Демяли, вятяндашларынкоррупсийа тяърцбяси даща тутарлы дялилдир. Литва сакинляриндян сон беш ил ярзиндярцшвят вермяляри щаггында суала ъаваб вермяк хащиш олунмушду (бах: Шякил 3)________________________________________________________________Сон беш ил ярзиндя рцшвят вермяляри олмушсунузму?________________________________________________________________Шякил 3. Литва сакинляринин сон беш ил ярзиндя рцшвят вермяляри щаггында суала вердикляриъаваба gюря пайланмасы (2001-2004-ъц илляр, фаизля)Арашдырманын нятиъяляри gюстярдийи кими, Литва сакинляринин 36 фаизи сон беш ил яр-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 123зиндя рцшвят вериб. Айдын мясялядир ки, бязи щалларда онлар рцшвятхорлуьун гурбаныолуб, йяни рцшвяти онлардан тяляб едибляр, бязи щалларда ися онлар йолларындан манеяляринтезликля (гейри-гануни) gютцрцлмясиндя мараглы олуб рцшвяти юз тяшяббцсляри иля верибляр.Щеч бир дяфя дя рцшвят вермяйян адамларын сайы бир аз артыб, суала ъаваб вермяйянляринсайы ися бир гядяр ашаьы дцшцб.Даща сонра Литва сакинляриндян сорушулурду ки, ня цчцн рцшвят вермяйибляр (бах:Шякил 4).________________________________________________________________Сиз ня цчцн рцшвят вермямишсиниз?________________________________________________________________Шякил 4. Литва сакинляринин ня цчцн рцшвят вермядикляри щаггында суала вердикляри ъавабаgюря пайланмасы (2004-ъц ил, фаизля)Инсанларын яксяриййяти иддиа едирдиляр ки, еля вязиййятя дцшмяйибляр ки, онлардан рцшвятистясинляр. Литва ящалисинин цчдя бири садяъя олараг бцтцн мясяляляри рцшвятсиз щялл едябилиб. Лакин яхлаги мювгеляриня gюря рцшвят вермяйянлярин сайы Литва ящалисинин йалнызтягрибян 12 фаизиня бярабярдир. Башга бир рягям бундан да горхунъдур: гануна ящалининйалныз тягрибян 3 фаизи щюрмят едир.Билдийимиз кими, ганунвериъилийя ясасян рцшвят верян дя, рцшвят алан да мясулиййятдашыйыр. Сорьуйа ъялб олунанларын йалныз дюрддя бири щяр ики тяряфин ейни мясулиййятдашыдыьыны билдирир. Респондентлярин йарысы шцбщя елямир ки, рцшвят аланын мясулиййяти,гейд-шяртсиз, чохдур (бах: Шякил 5). Бялкя буна gюрядир ки, артыг нечянъи илдир ки, рцшвятвермяк ниййятиндя оланларын сайы азалмыр (бах: Шякил 6).________________________________________________________________Рцшвятвермя щалында ясас мясулиййят кимин цзяриня дцшцр?


124 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ________________________________________________________________Шякил 5. Рцшвятвермя щалында ясас мясулиййят кимин цзяриня дцшцр суалына ящалининвердийи ъаваба gюря пайланмасы (2004-ъц ил, фаизля)________________________________________________________________.Ящалинин рцшвят вермяйя мцнасибяти________________________________________________________________Шякил 6. Рцшвят вермяйя мцнасибяти щаггында суалына ящалинин вердийи ъаваба gюряпайланмасы (2004-ъц ил, фаизля)Мялум олду ки, Литва ящалисинин алтыда бири “лазым gялярся” рцшвят вермяйя щазырдыр.Щяля дя щесаб олунур ки, рцшвят проблемлярин щялл едилмясиня кюмяк едир. Коррупсийаялейщиня ясл потенсиал, йяни щцгуга вя яхлага щюрмят етдикляриня gюря рцшвят вермякниййятиндя олмайан инсанларын сайы йалныз тягрибян 15 фаизя бярабярдир. Бу, наращатинсанларын gюзц иля gюрцнян щягигятдир. Бурада щансы нятиъяляря gялмяк олар? Бунларданбири иътимаиййят арасында апарылмыш сорьунун нятиъяляриндян айдын олур. Литва сакинлярищаким ганунвериъилийя, сийаси партийалара етибар елямир, щцгугмцщафизя вя башгаорганлара да о гядяр дя инанмыр – йяни дювлятин о дайагларына ки, иътимаи мянафеляряхидмят етмяли, ъямиййятин тящлцкясизлийи вя рифащыны тямин етмялидир. Тябии ки, суалмейдана gялир – ня етмяли?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 125Иътимаи тяшкилатларын ролуКоррупсийанын гаршысы алынмасы вя нязарят алтында сахланмасына йюнялмиш иш просесиняgетдикъя даща чох инсан гошулур. Нцмунялярдян бири – 1993-ъц илдя Берлиндя тясисолунмуш “Транспаренъй Интернатионал” иътимаи тяшкилатыдыр. “Транспаренъй Интернатионал”тяшкилаты Бейнялхалг Тиъарят Палатасы вя Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын фяалиййятиясасында асан давраныш кодекси щазырлайыб. Еквадор щюкумяти вя “ТранспаренъйИнтернатионал” щямин кодекси дювлят мцгавиляляриндя иштирак едян вязифяли шяхсляря вяюзял ширкятляря гаршы тятбиг етмишляр (Клитgаард, 2000, сящ. 13). Мцяссисяляр рцшвят вермяйяъякляриня,дювлят рясмиляри ися - рцшвят тяляб етмяйяъяк вя алмайаъагларына сюзвермишляр. Мцяссисяляр мараглыдыр ки, бу гайдалар башгаларына да шамил едилсин. Етикакодексини имзалайан ширкятляр бирляшяряк, башга мцяссисялярин фяалиййятини дя тянзимляйявя лазым gялдикдя онлара гаршы ъяримяляр вя йа башга истинтаг цсулларынын тятбигедилмясини тямин едя билярди.Беляликля, “Транспаренъй Интернатионал” кими, ишляри бирбаша коррупсийайа дюзцлмязлийиндястяклянмяси вя коррупсийа ялейщиня фяалиййятля баьлы иътимаи тяшкилатлар,щабеля Дцнйа Банкы, Авропа Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилаты, Бирляшмиш МиллятлярТяшкилаты коррупсийанын гаршысыны алмаг цчцн мцхтялиф цсуллар тяклиф едирляр. Бу gцн онларданян дяйярлиси – иътимаи ряйин мющкямляндирилмясидир.Коррупсийа тядгиги иля мяшьул оланлар дейир ки, мцхтялиф ислащатларын мцвяффягиййятивя коррупсийа ялейщиня програмларын сямярялилийи gцълц, дяйишикликлярдянгорхмайан, йеткин вятяндаш ъямиййятинин мювъудлуьундан асылыдыр. Вятяндашлар коррупсийайаgюря бцтцн мясулиййяти йалныз дювлят вя диgяр мясул гурумларын цзяриня гойубюзляри коррупсийа гаршысынын алынмасы просесиня фяал гошулмасалар, бу сосиал хястялийинцзяриндя нязарят кясярли олмайаъаг.“Транспаренъй Интернатионал” тяшкилатынын илк идеологларындан бири Ж. Попе щесабедир ки, вятяндаш ъямиййяти коррупсийа дахил олмагла иътимаи проблемляря диггят йетирмяйягабил вя гадирдир. Буна gюря вятяндаш ъямиййятинин башлыъа ролу юз ясас дяйярляринитяляб вя мцдафия етмяк вя бу мцщцм функсийаны игтидарда оланларын ихтийарынабурахмамагдан ибарятдир (Попе, 2000, сящ. 133-135).Сырави вятяндашларын gюзц иля бахсаг gюрярик ки, коррупсийа наращатлыг доьурур,тящлцкя щиссини артырыр вя ъямиййят дяйярлярини gюздян салыр. Буна gюря лагейд олмайанвятяндашлары бирляшдирмяк олдугъа ваъибдир ки, коррупсийайа гаршы юз дюзцлмязлийиниачыг вя айдын ифадя едя билсинляр . Онлар щансы конкрет тядбирляр gюря билярляр? АшаьыдаЩонконгда gюрцлян коррупсийайа гаршы превентив тядбирлярин нцмуняляри тягдим едилир:1. Мцстягил Наращат Вятяндашлар Комиссийасы йаратмаг ки, юз фикирляри, наращатчылыгларывя тяклифлярини ифадя едя билсинляр.2. Коррупсийа цзяриндя нязарятя щюрмятли вя ъямиййятдя танынмыш шяхсляриъялб етмяк, онларда мараг йаратмаг вя фяал олмаьа щявясляндирмяк, онларыкоррупсийайа гаршы мясяляляр цзря мяслящятчи вя йа мцстягил щаким тяйин етмяк.Башга мцщцм вязифяляр:• вятяндашлыг боръуну йериня йетиряряк коррупсийа щаллары щаггында мялуматверянлярин ъямиййят цчцн ящямиййяти вя хейрини вурьуламаг;


126 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• вятяндашлыг дяйяри кими транспарентлийи (шяффафлыьы) тяблиь етмяк.Иътимаи дяйярлярин вя ъямиййят сайыглыьынын (йяни биgаня олмайан инсанларын шцурлулуьунун)коррупсийанын гаршысы алынмасы системинин юзцлцнц тяшкил етмяси Ж. Попетяряфиндян тягдим едилмиш милли интеграсийа системи консепсийасындан gюрцнцр.Коррупсийанын гаршысынын алынмасына системли бахыш“Транспаренъй Интернатионал” тяшкилатынын йарадыъыларындан бири Ж. Попе милли интеграсийасистеми консепсийасынын тягдиматы заманы коррупсийа феномениня бцтюв бир бахыштягдим етмишдир. Онун консепсийасы ъяза тядбирляри дейил, коррупсийанын гаршысыныналынмасына йюнялиб. Милли интеграсийа системини тясвир едяряк, мцяллиф онун он бир елементинимцяййян едир (Попе, 2000, сящ. 35) (бах: Шякил 7) ганунвериъилик щакимиййяти,иъра щакимиййяти, щцгугмцщафизя вя мящкямя органлары, дювлят нязаряти,омбудсман, инсан щцгуглары мцщафизяси органлары (ъямиййят кешикчиляри), дювлят вяюзцнцидаря органлары гуллугчулары, кцтляви информасийа васитяляри, вятяндаш ъямиййяти,юзял сектор вя бейнялхалг тяшкилатлар.________________________________________________________________Шякил 7. Милли Интеграсийа СистемиGюрдцйцмцз кими, йунан мябядиня бянзяйян бу тикилинин дамында “Ганунун алилийи”,“Давамлы инкишаф” вя “Щяйатын кейфиййяти”ни тясвир едян цч даиря вар. Мябядин юзцлцнциътимаи дяйярляр, ъямиййятин сайыглыьы вя шцурлулуьу тяшкил едир. Ъямиййят сайыг,иътимаи дяйярляр ися мющкямдирся, мябядин сцтунлары сарсылмаз олаъаг. Йох, яgяр ъямиййятфяалиййятсиздирся, йахуд онун дяйярляриндя чатышмазлыг варса, онда юзцл зяиф,сцтунлар ися бош вя файдасыз олаъаг. Ж. Попе гейд едир ки, бу тикилинин бцтцн сцтунлары бирбирииля баьлы олса да, онларын мющкямлийи фяргляня биляр. Сцтунлардан бири зяифлямиш олса,галан сцтунлардан бири вя йа бир нечясинин цзяриня дцшян йцк артыр. Бир нечя сцтунбирдян зяифляся, йердя галанлар онларын цзяриня дцшян йцкя таб gятирмяйяъяк вя “ганунуналилийи”, “давамлы инкишаф” вя “щяйатын кейфиййяти” даиряляри дийирляниб йеря дцшяъяк,бцтцн мябяд ися дармадаьын олаъаг (бах: Шякил 8).________________________________________________________________


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 127________________________________________________________________Шякил 8. Милли Интеграсийа Системинин даьылмасыНязярдя сахламаг лазымдыр ки, тясвир олунмуш сцтунлар мцхтялиф ъямиййятлярдямцхтялиф олур: бязиляри даща мющкям, бязиляри ися даща зяиф. Лакин щямишя мцвазинятвар. Мясялян, Сингапурда натамам мятбуат азадлыьы ялчякмяз вя фяал коррупсийаялейщиня аgентликлярля таразлашдырылыр (Попе, 2000, сящ. 36).Ж. Попе гейд едир ки, милли интеграсийа системи тякъя институсионал сцтунлардан дейил,щям дя ясас гайда вя цсуллардан ибарятдир. Бу гайда вя цсуллар мцхтялиф институтларымющкямлядян васитяляр комплексидир. Беля гайда вя цсулларын чатышмазлыьы gюстяриъиляриначыг зяифлийиня дялалят едир. Бунлар йалныз бир “сцтуна” шамил едилмир: мясялян,дювлят нязаряти ъямиййят гаршысында щесабат верир, кцтляви информасийа васитяляри мялуматтягдим едир, ганунвериъилик щакимиййяти сечкилярин дцзgцн апарылмасыны тямин едир,омбудсман яризяляр вя ряйлярля мяшьул олур, коррупсийа ялейщиня вя диgяр аgентликляр- мцщафизя органлары – ганунларын йериня йетирилмясиня нязарят едир вя с.Ж. Попе дейир ки, мящз институсионал “сцтунлар” вя гайдалар, щабеля бу гайдаларынйериня йетирилмяси цсуллары милли интеграсийа системини тяшкил едир. Gюстярилян системли йанашмакоррупсийанын диагностикасы вя ляьв едилмяси цчцн йени имканлар ачыр. Милли интеграсийаконсепсийасы айры-айры институтлара (мясялян, щцгугмцщафизя вя мящкямя)вя бунларын тятбиг етдийи юлчцляря (мясялян, ъинайят ъяза тядбирляри) бахмагданса мцстягилпрограмлар йаратмаг вя мцстягил ислащатлар щяйата кечирмяк лазымдыр. Ж. Попеашаьыдакылара фикир вермяйя чаьырыр:• гаршылыглы ялагяляр;• гаршылыглы асылылыг;• мцштяряк сямяря.НятиъяНятиъядя бир даща гейд етмяк ваъибдир ки, сон вахтлар коррупсийа цзяриндя нязарятвя онун гаршысы алынмасы цсулларындан ашаьыдакы ики цсул коррупсийа тядгигатчыларынын вяпрактиклярин диггят мяркязиндядир:


128 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ• коррупсийанын диагностикасы;• вятяндаш ъямиййяти цмдя дяйярляринин билдирмяси вя мцдафияси васитясиляонун мющкямляндирилмяси.Коррупсийанын нязарят алтында сахланмасы вя гаршысы алынмасына системли йанашманынваъиблийи гейд едилир ки, бунун фяргли ъящятляри тятбиг олунан юлчцлярин мцштяряк сямяряси,гаршылыглы асылылыг вя гаршылыглы ялагялярдир. Коррупсийа феномени тякъя щцгуг вяъинайят мящкямяси обйекти кими дейил, щям дя даща gениш сийаси, сосиал, игтисади вямядяни контекстдя тящлил вя изащ едилир. Гейд етмяк ваъибдир ки,• коррупсийанын бир чох тярифи мювъуддур;• коррупсийанын тярифи вериляркян онун мцхтялиф аспектляри: дювлят хидмяти, иътимаимянафе, тялябат, мцбадиля вя с. мцяййян едилир;• коррупсийанын щцгуги бахымдан тярифи иля онун ъямиййятдя ня ъцр анланмасындаолан фярг чятинлийя сябяб олур; бундан башга, мцхтялиф юлкялярдя щцгугбазасы фяргли олур вя с.• коррупсийанын нязяри тящлилиндя микро вя макросявиййяли имканлар мювъуддурки, бунлар коррупсийанын мцхтялиф нювлярини тядгиг етмяйя вя мцгайисялитящлилини (системли бахыш) апармаьа, щабеля сялащиййятлярин щяваля едилмяси(тямсил едилянля тямсил едянин мцнасибятляри) нятиъялярини изащ етмяйя вя с.имкан верир.Мцзакиря едилмиш нязяри вя емпирик мясяляляр коррупсийанын чохцзлц бир феноменкими йени аспектлярини ачыглайыр, gяляъякдя мякан вя заман бахымындан, щабеля даимдяйишян вя gетдикъя даща мцряккяб формалар алмасы бахымындан коррупсийанын йенинязяри вя емпирик арашдырмаларынын апарылмасына сювг едир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 129НАТАЛИЙА РУМЙАНТСЕВААЛИ ТЯЩСИЛ СИСТЕМИНДЯ КОРРУПСИЙАНИНТАКСОНОМИЙАСИGиришМцхтялиф игтисади тядгигатлардан gюрцндцйц кими, тящсил игтисадиййатын инкишафынамцсбят вя gцълц тясир gюстярир (мясялян, Аgиомирgианакис, Астериоу, Монастириотис,2002) Тящсил ъямиййятя тякъя игтисади дейил, щям дя гейри-мадди хейир gятиря биляр,мясялян, сосиал щямряйлик (мясялян, Щейнеман, 2000). Бу белядир, амма щяр йердяолдуьу кими, бурада да истисналар мювъуддур. Тящсил системи игтисадиййатын инкишафынамянфи тясир дя gюстяря биляр, щабеля, онун тяшкилат структуру кющнялибся, тядрис програмларытялябляря ъаваб вермирся, профессор-мцяллим щейятинин щазырлыьы зяифдирся, йахудонларын арасында коррупсийа йайылыбса, сосиал щямряйлийи дя зяифлядя биляр. Али тящсилсистеминдя коррупсийа йайылыбса, бу, ъямиййятя зийан вурмагла йанашы, бу сащядяислащатларын апарылмасына вя йа онун башга йолла тякмилляшдирилмясиня мане олур. Коррупсийаниййятляри дяйишдирир, тядрис просесинин нятиъялярини сахталашдырыр, иътимаи ещтийатларыисраф едир вя бир чох башга мянфи нятиъяляря gятирир.Али тящсил сащясиндя коррупсийа – бу нядир?Коррупсийанын яняняви тярифи – коррупсийаны яняняви бир щал щесаб етмяк оларса –беля сяслянир: “мадди файдаланма мягсядиля сялащиййятлярдян суи истифадя” (Щейнеман,2002, сящ. 3). Бу тяриф мцхтялиф няшрлярдя рясми шякилдя ифадя едилмякля бярабярщягигятян дя садя инсанларын коррупсийаны ня ъцр анламаларыны якс етдирир. Мящз садяинсанлар коррупсийанын ня олдуьу барядя щамыдан йахшы билирляр, чцнки онлар, хцсусилядя инкишаф едян юлкялярдя йашайанлар, бу сосиал щалла щяр gцн демяк олар ки, щяйатынбцтцн сащяляриндя растлашырлар. Сюзцн gениш мянасында коррупсийаны “тутдуьу вязифядянхидмятля баьлы олмайан фяалиййят цчцн истифадя” (Танака, 2001, сящ. 158) кими башадцшмяк олар. Бунунла беля, Танака (2001) гейд етдийи кими, коррупсийанын универсалтярифи йохдур, буна gюря нязяря алмаг лазымдыр ки, мцхтялиф юлкялярдя мцхтялиф щалларкоррупсийа щесаб едиля биляр вя коррупсийа иля мцбаризядя анлашылмазлыг йарада биляндцзgцн ифадя едилмямиш фикирлярдян ещтийат етмяк лазымдыр. Мясялян, игтисади ъящятдяндаща аз инкишаф етмиш юлкялярдян сющбят gедяндя коррупсийанын садя тярифи хейли мцряккябляшябиляр. Бурада беля бир тяриф йарайарды: “малиййяляшдирмя олан йердя коррупсийада вар”, йахуд, бундан да сярт мцддяа: “малиййяляшдирмя олмайан йердя дя коррупсийавар”. Щямишя олмаса да, адятян ганунвериъилик вя гайдалар коррупсийаны гадаьанедир, бунунла беля биз коррупсийа щесаб етдийимиз щалларын бюйцк щиссяси ганунунсон щяддиндя йерляшир бязян дя бу щядди ашыр.Цмумиййятля тящсил вя илк нювбядя али тящсил мцщцм иътимаи дяйяр олдуьунданкоррупсийанын икинъи ъящятини гейд етмяк лазымдыр ки, бу ъящят билаваситя мадди файдаланмаиля баьлы дейил. Беляликля, Щейнеман (2002) тящсил сащясиндя коррупсийа цчцн буъцр тяриф тяклиф едир: “шяхси, щабеля мадди файдаланма мягсядиля сялащиййятлярдян суиистифадя” (сящ. 3). Бундан башга, коррупсийа анламына онун башга елементини дахил ет-


130 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫмяк лазымдыр – профессионал давраныш нормаларына уйьун олмама. Бу о щаллара аиддирки, мцяллим тялябяляря юз шяхси дяйярлярини зорла гябул етдирмяйя чалышыр, чохалтдыьыматериаллара gюря тялябяляри пул юдямяйя мяъбур едир вя с. (Щейнеман, 2002, сящ. 3).Бир заман коррупсийанын “йаь йохса пучлуг” щесаб едилмяли олмасы барядя мараглыдискуссийа gедирди. Gрай вя Кауфман (1998) беля бир фярзиййя иряли сцрмцшляр ки, буфеноменя гысамцддятли перспективдян баханда еля gялир ки, коррупсийа бцрократик просесисцрятляндиря биляр вя буна gюря систем цчцн “йаь” ролуну ойнайыр, лакин узунмцддятлиперспективдян коррупсийа “пучлуг” кими тясир едир, она gюря ки, ямялиййатларынапарылмасына лцзумсуз хяръляр артыр, игтисади нятиъяляр ися системин сямярясизлийини яксетдирмяйя башлайыр. Лакин али тящсил системиндя коррупсийаны щеч гысамцддятлиперспективдян дя “йаь” щесаб едиля билмяз, чцнки бу системин ясас мягсяди щяр щансыщярякятин вя йа ямялиййатын сцрятляндирилмяси дейил, ъямиййят цчцн етибарлы вя юз сащясиндяйцксяк щазырлыглы мцтяхяссислярин щазырланмасыны тямин етмякдир.Тящсил системиндя щарада коррупсийа иля цзляшмяк оларКоррупсийа иля мцбаризя цчцн ишляк цсуллар тапмаг цчцн илк нювбядя онун щарадамейдана gяля билмясини ещтимал етмяк лазымдыр. Танака гейд едир ки, тящсилдя беля сащяляртящсил мцяссисялярин мцдириййяти, тядарцк вя мцяллим коррупсийасы ола биляр.Тящсил мцяссисяляринин мцдириййятиндя коррупсийаТящсил мцяссисяляринин мцдириййятиндя коррупсийаны киминся ишдя иряли gетмяк ниййятиоланда, бурахылыш вя гябул имтащанлары заманы, ишя йени мцяллим вя профессорларын гябуледилмяси, щабеля мювъуд аваданлыьын мцбадиляси заманы gцман етмяк олар.ГябулЯксяр юлкялярдя коррупсийанын тялябя гябулу просесиня мцдахиля етмяси ади щалдыр.Университетляря тялябя сечими вя гябулу просесинин ящямиййяти олдугъа йцксякдир. Gцманедилир ки, университетляр ян баъарыглы намизядляри сечяъяк ки, бунлар тящсиля айрылмышвясаитдян мцмкцн гядяр сямяряли истифадя едяряк сон нятиъядя юз сащяляриндя баъарыглывя мясулиййятли мцтяхяссис олсунлар. Гысамцддятли перспективдян баханда позулмушсечим гайдасы рящбяр ишчиляря мадди хейир gятирир, баъарыглы, амма имкансыз тялябяйя зийанвурур, узунмцддятли перспективдя ися шцбщясиз ки, ъямиййятя зийан вурур, она gюряки, университетляря тялябя гябул гайдалары коррупсион оланда, ъямиййят ян лайигли gяляъяклидерляри вя мцтяхяссисляри сечя билмяйяъяк. “Тялябя сечими просеси щяр бир тящсилсистеминин дайаьы вя ъямиййят щямряйлийи тяминатчысыдыр. Бу просес дювлят немятлярининмяьзидир. Систем коррупсиондурса, йахуд яксяриййят ону коррупсион щесаб едирся,онда тящсил системи ъящятляриндян чох аз щиссяси мцвяффягиййятля щяйата кечириля биляр.Биз тялябя сечими просесиндя коррупсийайа диггят вермясяк, юлкянин бцтцн башга игтисадивя сосиал ниййятляри вя мягсядлярини тящлцкя алтына гойуруг” (Щейнеман, 2002).Тялябя гябулу заманы коррупсийа бцтцн дцнйада gениш йайылыб. Кечид дюврц йашайандювлятлярдя игтисади вязиййят писляшяндя вя университет мцяллимляри вя профессорла-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 131рынын маашлары кяскин азаланда гябул имтащанлары заманы коррупсийа ади щала чеврилди.Али Тящсил Хроникасында (Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион) дейилир ки, “Мяркязи вяШярги Авропадан Балтик дянизиня гядяр, Гафгаз даьларындан Орта Асийайа гядяр узанандювлятлярдя Совет Иттифагы даьылмасы нятиъясиндя мцстягилликлярини бярпа етдиклярион илдян артыг дюврдя щяля дя gениш йайылмыш щаллардан коррупсийа йалныз биридир (ТщеЪщрониъле оф Щиgщер Едуъатион, в. 48, ис. 16). Gцръцстанын али тящсил системиня нязярсаланда “еля gялир ки, щяр шей алыныр, щяр бир кяс сатылыр”, тялябя гябулу дахил олмагла(Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион, в. 48, ис. 47). Мясялян, Украйнада университетящяр щансы рясми сечим проседурундан кечмядян университетя гябул олмаг истяйянлярорта щесабла 3000 доллар юдямялидир (Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион, 1996, сящ.А44), рцшвят веряси валидейнлярин орта ямяк щаггы ися адятян айда 50 доллардан артыгдейил (шяхси тяърцбя).Бир милйарддан артыг ящалиси олан Щиндистанда тящсиля олдугъа аз пул айрылыр, елмидяряъяляря тяляб ися чох бюйцкдцр. Бу gцн Щиндистанда али тящсил ади бир мал кими алыныб-сатылыр.Али Тящсил Хроникасында дейилдийи кими, гябул имтащанлары заманы балларынсахталашдырылмасы ян аз популйар олан тящсил истигамятляриня, мясялян, Санскритин юйрянилмясиняgюря 80 доллардан ян чох популйар олан, мясялян, компцтерлярля баьлы истигамятляряgюря 500 доллара гядяр тяшкил едир (Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион, в.48, ис. 47). Лакин тябабяти юйрянмяк имканынын гиймяти тягрибян 20000 доллара бярабярдир.Коллеъя пулсуз гябул олунмаг цчцн диgяр цсул - ялагя вя танышлыгдан истифадяетмякдир. Щиндистанын щяр йериндя gениш вя мцряккяб “ещтийатда сахлама” системимювъуддур. Ящалинин сайына gюря Щиндистанын икинъи штаты олан вя Мумбай (кечмишБомбей) шящяринин йерляшдийи Магараштрда йерляр каста вя яъдадларын мяншяйиня gюряпайланыр. Планда нязярдя тутулан йерлярин орта щесабла беш фаизи рясми кечид балынданашаьы бал топламыш тялябяляр цчцн айрылыр. Толлан коллеъиндя гябул цчцн мювъуд йерляринбир фаизи сийаси даирялярдя танышлыьы оланлар цчцн айрылыб (Тще Ъщрониъле оф ЩиgщерЕдуъатион, в. 48, ис. 47). Бязи щалларда тящсил системини тянзимляйян ганунларын юзцндякоррупсийанын гол-будаг атмасына имкан йарадан ял йерляри сахланылыр. Щиндистанынтибб мяктябляриндя вязиййят хцсусиля аъынаъаглыдыр. Мясялян, гануна gюря бцтцн тиббмяктябляриндя йерлярин 15 фаизи даими йашайыш йери олмайан щиндлиляр цчцн сахланмалыдыр.Тибб мяктяби онун пайына дцшян щямин йерляри долдура билмяся – бу ися щеч вахтмцмкцн дейил, чцнки бу бир нечя щинди мяншяли Бюйцк Британийа вя йа Америка вятяндашытябабяти Асийанын башга юлкяляриндя юйрянмяйи цстцн тутурлар – онда бош галмышйерляр ян чох пул тяклиф едян шяхсляря верилир.Чех Республикасында 750 илдян артыг фяалиййят gюстярян ян ири вя нцфузлу университетинщцгуг факцлтяси тялябяляри юзляри вердикляри имтащанларын суалларыны сатырдылар. Бунларынгиймяти 50 000 крон иди (1 500 доллар). Gяляъяк тялябяляр суалларла йанашы ъавабларыда алмаг истяйирдилярся, онлар ики дяфя артыг пул вермяли идиляр (Туъкер, 2000).Тялябя гябулу заманы баш верян коррупсийа иля мцбаризя цчцн мцхтялиф цсулларданистифадя етмяк олар. Рцшвят вермянин вя тязйиг gюстярмянин гаршысыны алмаг цчцн щюкумятляримтащан просесинин ясаслы йохланмасыны тяшкил едя биляр, йахуд, Америка БирляшмишШтатларында вя Бюйцк Британийада олдуьу кими, университети gяляъяк тялябялярдянимтащан гябул етмяк щцгугундан мящрум едиб бу иши мцстягил имтащан мцяссисяляри-


132 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫня тапшыра биляр. Лакин мцстягил имтащан мцяссисяси дя, бир орган кими, гябул заманыкоррупсийайа йол верилмяйяъяйиня зяманят веря билмяз. Коррупсийа мцяссисянин юзцндядя уьурла чичякляня биляр – фярги йохдур, бу, дювлят мцяссисясидир, йохса юзял. Тящсилсистеминин йенидян тяшкили вя йа онун башга ъцр дяйишдирилмясиндян башга, диgяр ейнидяряъядя мцщцм мясяляляря дя диггят вермяк лазымдыр: мцяллимлярин кифайят гядярйцксяк маашыны, йцксяк яхлаг вя етик принсиплярини неъя тямин етмяк олар.Ишчи щейятинин идаря едилмясиндя коррупсийаЕтибарлы тящсил системинин ясас тяркиб щиссяляриндян бири биликли вя баъарыглы тялябяляринсечилмясидир. Лакин йцксяк ихтисаслы факцлтя мцяллимляри дя университет сащясиндя зярурибалансын йарадылмасы цчцн ейни дяряъядя ваъибдир. Тяяссцф ки, инкишаф едян юлкялярдяишчи гябулунда коррупсийа щалларына щятта факцлтя сявиййясиндя раст gялмяк олур. Университетлярдяинсан ещтийатлары идарячилийи сащясиндя мян бир нечя конкрет сащя гейд етмишямки, бурада коррупсийадан гуртармаг чятиндир: факцлтяйя мцяллим гябулу, дярс йцкцнцнпайланмасы, щабеля маашларын вя тягацдлярин верилмяси. Мяни тяяъъцбляндирян оолду ки, gюстярилян сащялярдя коррупсийа формалары реgионун игтисади вя мядяниконтекстиндян асылы олараг мцхтялиф юлкялярдя хейли фярглянирди. Бир нечя мисал gятирим.Чех Республикасында тяърцбяли мцяллимляр, щятта еляляри ки, мцхтялиф гярбфондларындан малиййяляшдирилир вя онлара университетин юз бцдъясиндян мааш вермяк лазымдейил, университетя ишя гябул едилмякдя чятинлик чякирляр. Туъкер (2000) гейд етдийикими, чех университетляринин факцлтя деканларына факцлтяйя йени мцяллимляр гябул етмяксялащиййяти верилиб, лакин онлар сейряк щалларда ишя биликли мцяллим гябул едирляр.Чох вахт ишядцзялмя просеси яввялъядян намизядин сечилмясиндян башланыр. Бундансонра бош олан мцяллим йери щаггында елан верилир, амма сечимдя иштирак етмяк истяйянляринщеч бири университетя мцраъият елямир, чцнки йерин артыг сечилмиш намизядя верилмясинианлайырлар. Туъкер gюстярир ки, чехлярин беля вязиййятя мцнасибяти италйанлардандаща реалистдир, чцнки италйанлар, еланда чыхмыш йерин артыг тутулмуш олдуьуну gцманетсяляр дя, юз сянядлярини тягдим едирляр (Туъкер, 2000). Чех университетлярининтядгигатлары да инсан ещтийатлары идарячилийиндя гцсурлар щаггында хейли материал верир.Деканлар йцксяк ихтисаслы мцяллимляря чох вахт онларын даща йахшы билдикляри фянлярдяндейил, башгаларындан дярс верир, бу мцяллимляря евдян тутмуш тядрис материалынын сурятининчыхарылмасына гядяр зярури шяраит йарадылмыр, бундан башга, онлара верилян фянляркюнцллц фянляр сийащысына салыныр ки, тялябялярин бу, бялкя дя, факцлтянин ян йахшы мцяллимлярининдярс дедийи мцщазиряляри сечмяйя мараьы олмасын. Беля налайиг давранышынясас сябяби – кющня мцяллимлярин щяля дя щюкм сцрян коммунист дюврцндян галмышмцнасибятидир: онлар тутдуглары имтийазлы вязифяляри онлардан даща ихтисаслы, ян йени биликвя баъарыглара малик олан мцяллимляря вермяк истямирляр, буна gюря дя бошалмышйерляря “юз” адамларыны гябул едирляр.Али Тящсил Хроникасында gюстярилдийи кими, Колумбийанын 18 000 тялябяси олан яннцфузлу университетлярдян бириндя (Атлантик) ишчилярин (инзибати ишчиляр, профессорлар, адифящляляр) дюрддя бири щеч бир вязифя йериня йетирмир. Бунларын яксяриййяти gцндя йа бирикисаат ишляйир, йа да щеч ишлямир вя вахтларыны садяъя олараг достлары иля сющбятдя кечирирляр.Щяля бу йахынлара гядяр бязи профессорлар иллярля ишя gялмяйя-gялмяйя мааш


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 133алырды. Сянядляри сахталашдырараг вя йа университетин рящбяр ишчиляриня рцшвят верярякпрофессорлар, инзибати ишчиляр вя фящляляр рясмян онлара чатасы тягацддян артыг тягацддцзялдир, ганунла нязярдя тутулан вахтдан тез тягацдя чыхыр вя щятта еля дцзялдирдилярки, онларын юлцмцндян сонра онларын тягацдцнц аиляляри алырды ((Тще Ъщрониъле офЩиgщер Едуъатион, в. 48, ис. 47).Тящсил сащясиндя бу ъцр коррупсийа йалныз налайиг тяшкилат структуру вя щцгуги дювлятинзяифлийи “сайясиндя” йарана билярди. Коррупсийаны сахлайан мадди файдаланмадыр,лакин сосиал шябякянин сахланмасы кими гейри-мадди файдаланма да аз рол ойнамыр.Диплом сатышыКоррупсион гайдада тялябя гябулу вя факцлтя мцяллимляринин ишя гябул едилмяситящсил системиня вя онун дяйярляриня зярбя вурурса, диплом сатышы алыъыйа цмумиййятляали тящсил системиндян йаха гуртармаьа имкан верир, чцнки о, али тящсилли шяхс статусунутясдиг едян бцтцн сянядляри ялдя едир вя щеч тялябя олмадан беля шяхся дцшян бцтцнимтийазлардан истифадя едя биляр.Мясялян, Чиндя, пайтахтын университет йерляшян Хайдйан районунда ясл университетляринсахта мющцрляри иля дипломлар 25 доллара сатылыр (Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион,в. 48, ис. 47). Беля gениш йайылмыш йалан вя сахталашдырмайа gюря дипломларынюзц инди о гядяр дя гиймятляндирилмир. Пекин техноложи университетинин елми ишчилярининщесабламаларына gюря дювлят мцяссисяляри ишчиляри арасында азы йарым милйонун сахта елмидяряъяси вар.Диплом сатышы кечмиш Совет Иттифагы юлкяляриндя дя ади щала чеврилир. Бунунла беля,бурада сахта дипломларын гиймяти Чиндякиндян йцксякдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, Украйнадасахта дипломлар чох вахт хариъиляря дя сатылыр, бу да Украйна али тящсилинин етибарлылыьынытякъя юлкя дахилиндя дейил, хариъдя дя азалдыр вя щям Украйна, щям дя хариъидювлятлярин игтисадиййатына зийан вурур. Бундан башга, Украйна вя Русийа кимидювлятлярдя беля бир щал gетдикъя даща чох йайылыр: йениъя гябул едилмиш аспирантлара,gяляъяк фялсяфя докторларына, кющня намизядлик диссертасийалары сатылыр. Ютян ясрин 70-80-ъи илляриндя йазылмыш дюрд “тякрар истифадя едилян” диссертасийадан ибарят “дясти” ъями200 доллара алмаг олар. “Бизнес” ачыб лазым gялмяйян диссертасийалары курс йолдашларынада сатмаг олар.Коррупсийанын бу нювц иля мцбаризядя гадаьаларла, йягин ки, бюйцк нятиъя ялдяетмяк чятин оларды, чцнки диплом вя диссертасийа сатышы инди дя гадаьандыр. Бу проблемищялл етмяк цчцн цсуллардан бири мцстягил аккредитасийа органынын тясис едилмяси ола билярдивя бу орган диплому олан щяр бир шяхси имтащан едиб сонра ону ишя гябул едянляринамизядин биликляри щаггында мялуматландырарды. Диплом алыъысы бился ки, ишя дцзялмякцчцн йеня дя имтащан вермялидир, бялкя дя онун сахта сяняд алмаг мейли азалар.АккредитасийаАли тящсил мцяссисяляри рясмян танынмаг цчцн аккредитасийа системинин рясми гайдаларынданкечмялидир. Танынмыш университет олмаг цчцн мцяййян стандартлара вя тялябляряъаваб вермяк лазымдыр. Лакин аккредитасийа системиндя дя коррупсийа варса,“ашаьы кейфиййятли институтлар билик вя баъарыьы бялкя дя мювъуд профессионал


134 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫстандартлара уйьун олмайан шяхсляря диплом веря биляр” (Щейнеман, 2002). Шяхсляринаккредитасийасы да олдугъа ваъибдир. Мясялян, тялябя гябулу сащясиндя коррупсийанынвя диплом сатышынын мювъуд олдуьу Украйна кими юлкялярдя университетляр юзляриаккредитасийа кечирир, бу да верилмиш елми дяряъянин кейфиййятиндя хейли шцбщя йарадырвя онун етибарлылыьыны йохламаьа щеч бир башга цсул гоймур. Коррупсийа щаллары бурахылышимтащанлары заманы да сейряк дейил, тялябяляр имтащан гябул едян мцяллимя рцшвятвериб мцсбят гиймят ала билирляр. Буна gюря ишя гябул едянляр цчцн йениъя университетбитирмиш gянълярин савады щаггында бир гярара gялмяк чятин олур. Бу щалда йалнызмцстягил аккредитасийа мцяссисяси коррупсийанын сявиййясини ашаьы сала биляр, бу шяртляки, онун юзцндя коррупсийа олмасын.Мцяллим коррупсийасыМцяллим коррупсийасы – олдугъа аьрылы проблемдир, чцнки буна бирбаша ъялб олунанда, язиййят чякян дя тялябяляр олур. Инкишаф едян юлкялярин яксяриййятиндя тялябялярлямцяллимлярин мцнасибятлярини тяряфлярин цнсиййяти кими (цфцги мцнасибятляр) гиймятляндирмяколмаз, яксиня, бунлар ийерархийа (шагули) мцнасибятляридир вя бурада мцяллимтялябядян йухарыда дайаныр. Бу ъцр цстцнлцк ясасында гурулмуш мцщитдя коррупсийагол-будаг атанда, бу чох вахт тялябялярдян истифадя иля нятиъялянир. Мцяллим коррупсийасыщям дя тящсил алмаьа бярабяр имканлар вермир. Мясялян, бязи варлы тялябялярйалныз вердикляри рцшвят щесабына али мяктябдя охумаг имканы ялдя едир вя бунунла дащакасыб тялябялярин щцгугларыны мящдудлашдырыр. Бязян мцяллимляр рцшвяти йалныз баъарыгсыз,йяни тядрис програмы тялябляринин ющдясиндян мцстягил олараг gяля билмяйянтялябялярдян алыр. Беля олдугда баъарыглы вя ишgцзар тялябяляр щяля рцшвятсиз охуйа биляр.Лакин бязян мцяллимляр баъарыгларындан асылы олмайараг тялябялярин щамысынданрцшвят истяйир. Вермяйянляр имтащанлары веря билмир. Беля тяърцбянин нятиъясиндя щямщеч няйя йарамайан мцтяхяссисляр ямяля gялир, щям дя gяляъяк лидерляр потенсиалынданистифадя цчцн манеяляр йараныр. Чох вахт, мясялян, мцяллимляр тялябяляря тязйигgюстяряндя ки, мцяллимин щазырладыьы вя няшр етдирдийи материаллары алсынлар, сонра да алмагданимтина едян тялябяляри “гара” сийащыйа саланда, мцяллим коррупсийасыны профессионалнормалара ъаваб вермяйян давраныш адландырмаг олар. Наращатчылыг доьурандиgяр ъящят ондадыр ки, тящсил мцяссисясиндя узун мцддят давам едян коррупсийа тялябяляряеля тясир gюстяряъяк ки, gяляъякдя онлар да коррупсион ола билярляр.Мцяллим коррупсийасы вя налайиг профессионал давраныш – дцнйада gениш йайылмышщалдыр. Кечмиш Совет Иттифагы Республикалары, Чин, Колумбийа, Щиндистан вя Чех Республикасы– щамысы сессийа вахты тялябялярдян рцшвят алан, сийаси гурулуш вя с. мясялялярлябаьлы юз мцнасибятини тялябяляря зорла гябул етдирмяйя чалышан мцяллимлярдян,сексуал характерли тяляблярдян, гейри-мадди хидмятлярин gюстярилмяси вя гябул едилмясиндян(мясялян, тялябя истиращят gцнляриндя мцяллимин баьында ишляйир, явязиндямцяллим онунла ялавя дярс кечир вя бунун нятиъясиндя тялябя курсу уьурла битирир) данышабиляр. Мараглыдыр ки, али тящсил щаггында Чех Республикасынын ганунунда бу ъцркоррупсийа нювц, бир чох башга нювляри кими, гадаьан едилмир (Туъкер, 2000). Бу ещтималетмяйя имкан верир ки, бялкя башга дювлятлярдя дя, илк нювбядя кечмиш Совет Республикаларында,бу гадаьан едилмяйиб, чцнки мцстягилликлярини бярпа етмиш дювлятлярдя


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 135йени ганунвериъилийин йарадылмасы просесиндя тящсил сащясиндя ишляйян вязифяли шяхсляртящсил системиндяки коррупсийа щаггында дцшцнмяк мейлиндя дейилдиляр. Нядянся онларбу барядя щяля дя дцшцнмцрляр.Диgяр тяряфдян, мцяллим коррупсийасынын гаршысы алынмасы истяр-истямяз мцяллиммаашларынын артырылмасы иля баьлыдыр. Мцяллим маашлары йашама минимумундан йцксяколмалыдыр, чцнки якс щалда бу сащядя коррупсийа иля мцбаризянин щеч бир нятиъяси олмайаъаг.Бу мягамда етика вя яхлагла баьлы суал йараныр: о щядди ня ъцр мцяййян етмяколар ки, али вя орта мяктяб мцяллимляринин маашлары ондан ашаьы дцшяндя онларын рцшвяталмасына бяраят газандырмаг, ондан йухарыда оланда ися буну онларын тамащкарлыьы иляизащ етмяк олсун?Тядарцк сащясиндя коррупсийаТящсил мцяссисяляри вя онларын ишчиляри тядрис материалы иля тяъщиз едяъяк ширкяти сечяркянтяклиф едилян материалын кейфиййятиня дейил, рягиб дизайнер вя йа истещсалчыларданалаъаглары рцшвят вя йа башга файдайа ясасланырларса, онлар тядарцк сащясиндя коррупсийанынйайылмасына шяраит йарадырлар.Тядарцк сащясиндя коррупсийадан данышаркян илк нювбядя онун сябябини анламагваъибдир. Сифаришин алынмасында мараглы олан тяряф ян йахшы тяклифин сечилмясиня ъавабдещолан тяряфя рцшвят тяклиф едир ки, сифаришин мящз бу тяъщизатчыйа верилмясини тяминетсин. Беля давранышын нятиъяси мцяййян едилмиш стандарта ъаваб вермяйян мал вя хидмятляриналынмасы вя йа шиширдилмиш гиймятляр ола биляр. Тящсил системи контекстиндяалынмыш мал вя хидмятлярин сон истещлакчысы тялябяляр олдуьундан стандартлара ъавабвермяйян малларын алынмасындан ян бюйцк зийан мящз онлара дяйяъяк.Щейнеман гейд етдийи кими, тядарцк сащясиндя коррупсийа игтисади инкишафынданасылы олмайараг щяр бир юлкядя вар – Кенийа вя Угандадан тутмуш, Даллас вя Нйу-Йоркагядяр (Щейнеман, 2002, сящ. 10).Коррупсийа нювляриКоррупсийанын мцмкцн олдуьу сащяляри мцяййян етдикдян сонра коррупсийа просесининясас иштиракчыларыны вя онлары буна вадар едян сябябляри мцяййян етмяк лазымдыр.Буну Танаканын (2000) тяклиф етдийи коррупсийа нювляринин тящлили васитясиля етмяк олар:• щяъм: ири коррупсийа / хырда коррупсийа;• йер: назирлик / юзцнцидаря / бцро / мяктяб / синиф;• кянар шяхслярин иштиракы;• коррупсийаны доьуран сябяб (тяляб йахуд тяклиф).Коррупсийа щяъминин тящлили чох шейи ачыглайа вя коррупсион системин диагностикасындакюмяк едя биляр. Бу ъящят рцшвят аланын мотивасийасы иля узлаша биляр: рцшвяти тамащкарлыгданалырлар, йохса доланмаг цчцн, йахуд щяр ики сябябдян. Хырда мигйаслыкоррупсийа щалында рцшвят аланын мотивасийасы кичик вя вахтында верилмяйян маашданялавя gялир вя йа щяр щансы щядиййя алмагдан ибарятдир.Коррупсийанын бу нювц мцяллим коррупсийасы иля узлашыр вя кечид дюврц йашайандювлятлярдя тез-тез раст gялинян щалдыр. Мцяллимляр садяъя олараг доланышыг газанмаьа


136 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫвя аилялярини сахламаьа чалышырлар. Щюкумятляр юз юлкяляриндя мющкям вя етибарлы алитящсил системи gюрмяк истяйирся, онлар мцяллимляриня доланмаьа йетярли олан маашларынверилмясиня имкан тапмалыдыр. Дцзцнц десяк, Танака (2002) беля бир фикир ифадя едибки, мааш йашайыш минимумундан ашаьы олан щалда маашлары галдырмаг цчцн щеч бир тядбирgюрмядян коррупсийанын гадаьан едилмяси няинки хейир gятирмяз, щятта вязиййятидаща да аьырлашдыра биляр.Коррупсийанын раст gялиндийи йерин мцяййян едилмяси ики ъящятдян ваъибдир. Илкнювбядя бу, физики олараг коррупсион шяхсляри мцяййян етмяйя кюмяк едир. Икинъиси,бу, артыг дяряъядя бюйцк сялащиййятляря малик мцяллим вя йа инзибати ишчиляри мцяййянетмяйя кюмяк едир. Мясялян, мялум олса ки, мцяллим коррупсионердир вя адятян рцшвятиимтащан gедян отагда gютцрцр, онда нювбяти рцшвят алынмасынын гаршысыны алмаголар. Бундан башга, коррупсийа просесиндя иштирак едян бцтцн кянар шяхсляри мцяййянетмяк лазымдыр. Коррупсийа иля мцбаризядя конкрет йери вя рцшвят ала биляъяк ясасшяхсляри нязяря алмагла Азярбайъанда ишляйян систем мараглы нцмунядир.Азярбайъанда, кечмиш Совет Республикаларынын щеч бириндя мювъуд олмайан надирбир систем ишляйир. Бу системин идейасы гисмян Тцркийядян gютцрцлцб. Дювлят имтащанкомиссийасы цзвляри щяр ил кечирилян гябул имтащанларындан бир-ики gцн габаг вя бирикиgцн сонра хцсуси бункердя йерляшдирилирляр ки, gяляъяк имтащанларын суалларыны ачыгламаьавя йа сатмаьа, йахуд имтащан гиймятлярини дяйишдирмяйя имканы олмасын. Яслимтащан суаллары силащлы мцщафизя дястясинин мцшайияти иля билаваситя имтащандан габагgятирилир. Имтащан суалларынын щазырланмасы мцхтялиф йерлярдя мараьы олмайан цчцнъцтяряфлярин сярт нязаряти иля кечир, бурада йалныз компйутерин сечдийи мцхтялиф суалларкомбинасийалары тягдим едилир. Илк бахышда бу чох гяти превентив тядбир кими gюрцнцр(Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион, в. 48, ис. 16, сящ. 5). Лакин бу тядбирляр доьруданда ямялидир вя бунларын сон нятиъяси етибарлы али тящсил системидирся, онда бялкя башгаюлкяляря дя, мцвяггяти олса да, бу цсулдан истифадя етмяйя дяйярди. Бунунла беля, алитящсилдя коррупсийа иля мцбаризянин ясас мягсяди еля бир системин йарадылмасыдыр ки,бурада коррупсийа щаллары олмасын (вя йахуд сейряк олсун) вя аудиторийалары сярт нязаряталтында сахламаг лазым gялмясин.Диgяр ъящятин - коррупсийаны тяляб йахуд тяклифин доьурмасынын – тящлили коррупсионсистемин чеврясини gюрмяйя имкан верир вя gяляъякдя превентив програм вя тядбирляринваситясиля ялейщиня мцбаризя апармаг лазым gялян проблемляри цзя чыхарыр.Цмумиййятля, рцшвят алан шяхс рцшвят верян шяхсдян даща бюйцк сялащиййятя маликоланда, бу, тялябдян доьан коррупсийа адланыр, рцшвят аланла рцшвят верян арасында азчохgцъ таразлыьы оланда ися, бу, тяклифдян доьан коррупсийа щесаб едилир. Рцшвяти тялябяверяндя мцяллим коррупсийасы адятян тялябдян доьур, йяни онун тяшяббцскары мцяллиминюзцдцр. Лакин истисналар да олур. Али Тящсил Хроникасында Пекин университети мцяллимининданышдыьы ящвалат вар. Бурахылыш имтащанларындан бир аз габаг фялсяфя докторуолмаг истяйян, лакин чох вахт мцщазиряляря gялмяйян тялябя мцраъият етди. О садяъяолараг 100 йуан дяйяриндя бир нечя яскиназы дцрмяк шяклиндя бцкцлмцш щалда мцяллимяузатды. Бир нечя йцз доллара бярабяр бу пулу тялябя мцяллимя бош аудиторийада вермяйячалышырды. Мцяллим рцшвятдян имтина едяндя, ял чякмяйян тялябя пулла долузярфля мцяллимин евиня gялди. Рцшвят вермяк ъящди йалныз о заман битди ки, мцяллим


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 137зярфи гапыдан байыра атыб тялябянин цзцня гапыны чырпды (Тще Ъщрониъле оф Щиgщер Едуъатион,в. 48, сящ. 47, 1 псл.). Коррупсийа щаллары Чин университетляри цчцн ади щал олмасайдыgюстярилян мисал gцлмяли оларды. Бу барядя университет рящбярлийиндян азы бир няфярхябярдар олса беля, тяклифдян доьан бу конкрет коррупсийа ъящдиня gюря щеч кимъязаландырылмады.Коррупсийаны тяклиф доьуранда, рцшвят верянляр даща ялверишли шяртляр ялдя етмякцчцн юз араларында рягабят етмяйя башлайа билярляр. Мясялян, бязян дизайнерляр вятядрис материаллары истещсалчылары сифариш алмаг цчцн хейли рцшвят верирляр.Коррупсийанын сябябляри вя нятиъяляриСябябляр вя превентив тядбирлярТящсил системиндя коррупсийанын мювъуд олмасы сябяблярини цч сявиййядя тящлилетмяк олар: институсионал, тяшкилати вя айры-айры фярдляр сявиййясиндя. Коррупсийайа зяминйарадан вя онун сябяби олан амилляри дя сечмяк лазымдыр.Университет идаря системинин натамамлыьы вя онун гцсурлары чох вахт коррупсийацчцн зямин йарадыр, чцнки адятян коррупсийанын гаршысыны алан манеяляр йетярли сайдайаранмыр. О факт ки, университетляр бир-бириля рягабят апармыр, ъямиййят ися университетишляриня демяк олар ки, ъялб олунмур, университет факцлтялярини вя онларын ишчиляринимцяссисянин нцфузу щаггында, дахили сийасят вя тялябя вя спонсорлардан алынан пуллаялагядар гярарларын гябул едилмяси просеси щаггында дцшцнмяйя вадар етмир.Институсионал сявиййядя коррупсийанын чичяклянмясиня аккредитасийа иля баьлы амил дятясир едир: ола биляр ки, тядрис мцяссисяси аккредитасийа едилмяйяъяк вя йа кифайят гядяркейфиййятли тящсил вермяйян мцяссися кими гиймятляндириляъяк. Институсионал сявиййядякоррупсийайа тясир едян амиллярин даща gениш сийащысы тящлил едилян конкрет дювлятконтекстиндя щазырланмалыдыр.Университетлярдя “саьлам“ институсионал мцщитин йарадылмасы лянg вя узунсцрянпросесдир. Йалныз мцяййян ъоьрафи реgионда ишляйян вя йерли али мяктяблярин рящбярлийииля сых ямякдашлыг едян елми ишчилярин ряйи тягдим едиляндян сонра конкрет тювсийялярвериля биляр.Тяшкилати сявиййядя коррупсийанын илкин шяртляри вя сябябляри арасында коррупсийайайол ачан гейри-мцкяммял тяшкилат гурулушу, щесабат вермя вя нязарятин чатышмазлыьы,щабеля мадди вя гейри-мадди щявясляндирмя цсуллары дахил олмагла дцзgцн олмайанмотивасийа структуруну gюстярмяк олар. Тядрис мцяссисяляриндя вя тядарцк сащясиндякоррупсийа гисмян дцнйанын мцхтялиф йерляриндя зяиф тяшкилат структуруна gюря дяйарана биляр. Щесабат вермя чатышмазлыглары да суи-истифадя цчцн еля шяраит йарадыр ки,гейри-гануни фяалиййятля мяшьул олмаьын горхусу йохдур. Лакин нязарят вя лазыми сявиййядягурулмуш структур амили ня гядяр ваъиб олса да, дцзgцн мотивасийа структурунданящямиййятли вя ваъиб дейил. Мотивасийа структуруна йашайыш минимумундан йцксякмаашлар, юзцнящюрмят вя юз габилиййятлярини нцмайиш етдирмяк кими щамыйа мяхсусещтийаъларын юдянилмяси, факцлтя цзвляри вя инзибати ишчиляр юзлярини тяшкилатла гырылмазсурятдя баьлы олдугларыны щисс етмяляриня наил олмаг имканы дахилдир. Тяшкилатлар


138 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫнязяриййясиндя иддиа едилдийи кими, тяшкилат юз ишчиляриндя мотивасийа йаратмаьа гадирдейился, о, сых ямякдашлыг тямин едя билмяйяъяк. (Барнард, 2001).Мяня еля gялир ки, инзибати структурун вя мотивасийа системинин университет сащясигаршысында гойулан мцасир тялябляря мцвафиг гайдада йениляшдирилмяси али мяктяблярдякоррупсийа щалларынын сайыны хейли азалдарды.Институсионал вя тяшкилати сявиййялярля баьлы бцтцн проблемляр щялл едиляндян сонра белякоррупсийа щяля дя мювъуддурса, демяли коррупсийа ясасян университет факцлтяляри ишчилярининшяхси хцсусиййятляри иля баьлыдыр. Шяхси сявиййядя коррупсийанын сябябляри арасындапрофессионал ифтихар вя йа онун олмамаьы, тамащкарлыг, риск етмямяк арзусу вя с. ола биляр.Факцлтя ишчиляринин шяхси хцсусиййятляри коррупсийаны йа шювг едя, йа да, яксиня, онун габаьыныала биляр. Бу кейфиййятляр адятян gяляъяк мцяллимлярин щяля университетдя охудуьудюврдя инкишаф етдирилир. Яgяр онларын университетдя охудуглары заман орагдакы просесляр лазымигайдада gетмир, яgяр онлар налайиг профессионал давранышла растлашырларса, сонралар онлардамцяллим давранышынын ня ъцр олмалы олдуьу щаггында йанлыш тясяввцр йарана биляр.Мцяллимлярин налайиг давранышы проблеми хцсуси мцщазирялярин тяшкили, щабеля мцвафигмяняви дяйярлярин вя яхлаги бахышларын тяблиьи йолу иля щялл едиля биляр.НятиъялярБейнялхалг Валйута Фонду сянядляриндя gюстярилдийи кими, коррупсийа “яксяр юлкялярдягиймятляри галдыра, сящиййя, тящсил кими хидмятлярин тямин едилмяси вя малиййяляшдирилмясибахымындан щюкумятин имканларыны азалда биляр” (Gупта, Давооди,Тионgсон, 2000, сящ. 3). Коррупсийа доьрудан да игтисади инкишафа мянфи тясир gюстярир(Gупта, Давооди, Тионgсон, 2000, сящ. 3). Тящсил сащясиндя коррупсийа ися йалныз игтисадидейил, башга нятиъяляря дя gятирир.Тящсил системи ваъиб сосиал функсийалары йериня йетирир. О, сосиал мобиллик каналы ролунуойнайыр. Идеал щалда gцман едилир ки, али тящсил системи намизядлярин диггятли сечимийолу иля gяляъяк дювлят лидерляри щазырлайаъаг. Щесаб едилир ки, сечим просеси (истяргябул, истярся дя бцтцн сонракы сечимляр) академик гейдляр, тест гиймятляри вя намизядляринакадемик габилиййятлярини якс етдирян диgяр васитялярин мязмуну ясасында гурулур.Лакин коррупсион академик системдя мязмуна ясасланан сечим пула ясасланансечимля явяз едилир. Рцшвят верян университетя гябул олунур. Намизядин вя йа тялябяниннаилиййятляри, онун мотивасийасы вя пешя фядакарлыьы ися нязяря алынмыр. Gяляъякдювлят лидерляринин коррупсион сечими просесиндя лайигли намизядлярин яксяриййяти гырагдагалыр, онларын йерини ися щеч бир наилиййяти олмайан шяхсляр тутур. Беля вязиййят gяляъякдяюлкянин идаря едилмясиня мянфи тясир gюстярир, бу ися, юз нювбясиндя, юлкянинцмуми игтисади вя сосиал инкишафына да мянфи тясир едир (Щейнеман, 2002).Бундан башга, али тящсил сащясиндя коррупсийа конкрет ъямиййятин вя йа иъманын рифащыцчцн тезликля щисс олунаъаг мянфи нятиъяляря gятириб чыхара биляр. Мясялян, тибб ишчилярининщазырланмасы иля мяшьул олан коррупсион мцяссисяляр мювъуд олдугда, бунларданбирини gяляъяк кардиоъярращ битиря биляр ки, щеч бир дяфя дя юзц имтащан вермяйиб, щямишянцфузлу гощумларынын кюмяйиндян истифадя едиб. Тящсил системиндя коррупсийанын бюйцкзийан вура биляъяйини gюстярян диgяр мисал Украйнада баш вермиш щадися ола биляр.Ровно атом електрик стансийасы партлайа вя бурада Чернобыл гязасы тякрар олуна билярди.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 139Беля тящлцкяли щадисянин тящлили gюстяриб ки, нцвя реакторуна ъавабдещ олан ишчиляр рясмитящсил алмайыб, Одесса Политехник Институту дипломларыны ися али тящсил системиндян кянаралыблар. Тяяссцф ки, Украйнада бу ъцр “хидмят” gюстярян али мяктяблярин сайы аз дейил.Али тящсил системиндя коррупсийа, шцбщясиз, зярярли щалдыр. Коррупсийа ъямиййятядярщал gюзя чарпмайан вя долайы йолла да тясир едя биляр. Башга сюзля, кифайят гядярgцъц олан вя коррупсийайа гошулмагдан чякинмяйянляря проблемлярин гысамцддятлищяллини тяклиф едяряк о, ъямиййятин рифащына вя йа gяляъяк рифащына зийан вурур.Глобаллашма вя коррупсийаСярщядляри кечмяк gетдикъя даща да садяляшян мцасир дцнйада зяиф вя орта инкишафетмиш дювлятлярин али тящсил сащясиндя коррупсийанын мювъуд олмасы, ян габагъылдювлятляр цчцн дя проблемя чеврилмясини анламаг олдугъа ваъибдир. Мясялян, Али ТящсилХроникасында gюстярилир ки, Америка профессорлары, мцяллимляри вя алимляри башгадювлятлярдя щюкм сцрян коррупсийа щаггында биляряк, артыг бу дювлятлярин юз тящсил системляринитякмилляшдирмяк ниййятляри щаггында еланларына вя гцввядя олан мцбадиляпрограмларына етибар елямирляр. Америка коллеъляриня йазылан хариъи тялябялярин сайыартдыгъа беля бир суал мейдана gяля биляр: “Гиймятляри дцзgцн йолла дейил, пулла алмаьаюйряшянляр юз вярдишлярини биздя дя тятбиг етмяйя чалышаъаглармы?” (Тще Ъщрониълеоф Щиgщер Едуъатион, в. 48, ис. 47, сящ. 2).АБШ-да тятбиг едилян докторантурайа сечим гайдаларыны мисал gятиряк. Докторантурайагябул олмаг истяйян тялябянин беля тящсиля йарамаьы вя она малиййя йардымы едилмяси мясялясининмцзакирясиндян яввял намизяд зяманят, гиймятляри щаггында сяняд вя GРЕ иляТОЕФЛ тестляри цзря балларыны тягдим етмялидир. Лакин Чиндя бцтцн бу сянядляри ачыг-ачыьынаистяйянлярин щамысына сатырлар. Зяманятляри вя гиймят щаггында сянядляри алмаг олар, бир савадлытаныша да пул вермяк олар ки, ясл намизядин йериня бцтцн тестляри версин. Игтисади ъящятдянгцдрятли дювлятляр кейфиййят тялябляриня ъаваб вермяйян намизядлярин гябул едилмясиняйол вермямяк цчцн хариъдян йениъя gялмиш тялябялярин академик гейдляринин ъидди йохланмасынытяшкил етмялидирми? Бязи дювлятлярдя, мясялян, Алманийа, мящз беля едирляр. Орада тялябедирляр ки, инкишаф едян юлкялярдян gялян вя маgистратура йа докторантурада охумаг истяйяннамизядляр Алманийада бцтцн курсдан имтащан версинляр. Америка университетляри ися хариъиали мяктяблярдяки коррупсийа нятиъяляриндян нисбятян мцдафиясиз галыр. Бу йахынлардакомпйутерляря ТОЕФЛ, GРЕ, GМАТ, диgяр стандартлашдырылмыш тестляри вермяйя имкан йараданвя имтащан верянин кимлийини йохлайараг тест нятиъяляринин сахталашдырылмасындан мцдафияролуну ойнайан програмлар тятбиг едилиб. Буна бахмайараг, инкишаф едян юлкялярдя белятест нятиъяляринин стандартлашдырылмасы щаллары щяля дя мювъуддур. Чиндя сахта тялябяляр (вя йаонларын явязиндя имтащан верянляр) щятта И-20 вя ИАП-66 иммиграсийа формаларыны сахталашдырмаьанаил олурлар. Бу формалар АБШ-а gялян тялябя вя мцбадиля програмлары иштиракчыларына АБШвизасы алмаг цчцн мцраъият етмяйя имкан верир (мялумат шяхси сющбят заманы ялдя едилиб).Емпирик мяшьяляМян бир емпирик мяшьяля кечирдим вя щал-щазырда Вандербилт университетиндя тящсилалан бир нечя хариъи тялябяляря суалларла мцраъият етмишям. Вердийим ясас суал о иди


140 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫки, юз юлкяляриндяки али тящсил мяктябляриндя коррупсийа иля шяхсян растлашыблармы? Сорьуйаъями сяккиз тялябя ъялб олунмушду. Бунлардан икиси Ъянуби Америкадан, алтысыися Gцръцстан, Украйна в. Русийадан идиляр.Ъянуби Америкадан олан респондентлярин икиси дя юзял университетлярдя охуйуб -бири Мексикада, диgяри ися Бразилийада, вя щяр икиси дейирди ки, онларын университетляриндякоррупсийа йохдур. Лакин онлар гейд етдиляр ки, ешитдикляриня gюря юз юлкялярининдювлят университетляриндя коррупсийа щаллары, доьрудан да, мювъуддур.Gцръцстан вя Украйнадан олан респондентляр коррупсийа иля шяхсянрастлашмаларыны етираф етмядиляр, лакин щамысы юз юлкяляриндяки университетлярдя коррупсийащалларындан мисаллар gятирди. Русийадан олан респондент юзц университет мцяллимиишляйиб вя билдирди ки, еля щаллар олуб ки, тялябялярин валидейнляри сессийа вахты она рцшвятвермяйя ъящд едибляр.Бу респондентлярин щяр бири иля апардыьым шяхси сющбятдя мялум олду ки, али тящсилсащясиндя коррупсийайа мцнасибят реgиондан асылы олараг фярглянир. Охшайыр ки, Gцръцстанвя Украйнада бу сащядя коррупсийа артыг нормайа, ади щала чеврилиб, Русийада(Москвадан кянар) йашайан респондентин дедийиня gюря ися, онун университетиндя коррупсийайапроблем кими бахырдылар вя ректор онун кюкцнц кясмяк цчцн мцхтялиф цсуллараял атырды.Цмумиййятля, тялябялярдян коррупсийа иля ялагядар шяхси тяърцбяляриндян “щягигиящвалат” ешитмяк йягин ки, асан дейил. Йягин ки, университет мцяллимляри вя йа университетининзибатчы ишчиляриндян беля ящвалат ешитмяк ондан да чятин оларды. Дащадцзgцн нятиъяляр ялдя етмяк цчцн мцсащибяни мящз мялуматын топландыьы юлкядяапармаг лазымдыр вя сорьуйа даща чох адам ъялб елямяк ки, конкрет нятиъяляр чыхармаьаимкан верян кифайят гядяр мисал йыьмаг олсун. Тялябяляря гейри-рясми шяраитдясуал вермяк вя анонимлийи тямин етмяк лазымдыр. Дцзgцн информасийа топламаг цчцнцсуллар щаггында мяслящятляри биз бир вахт тез-тез мцсащибя апаран инсанлардан юйрянярик.НятиъяАли тящсил сащясиндя коррупсийа – дцнйанын бцтцн юлкяляриндя раст gялинян щалдыр.Онун щяр ъцр формасы вя нювц ола биляр, она тядрис просесинин мцхтялиф мярщяляляриндяраст gялмяк олар, о, тядрис просесиндян тутмуш мцяссисянин аккредитасийасына гядяруниверситет фяалиййятинин бир чох сащяляриня тясир едя биляр.Шцбщясиз ки, коррупсион али мяктябляр иш базарына лазымынъа щазырлашдырылмамыш вяйетяринъя ихтисаслашмамыш мязунлар бурахыр ки, бу да щям гысамцддятли, щям узунмцддятлибахымдан ъямиййятин игтисади вя иътимаи инкишафына мянфи тясир gюстярир. Коррупсийанынсябяблярини онун цч сявиййяси бахымындан тящлил етмяк мяслящятдир:институсионал, тяшкилати вя айры-айры фярдлярин сявиййясиндя. Бир юлкянин контекстиндятядгиг едилян щяр сявиййя коррупсийанын азалдылмасы цчцн щансы превентив тядбирлярдянистифадя едиля билмяси щаггында фикир йаратмаьа имкан верир.Унутмаг олмаз ки, бир феномен кими коррупсийа ъямиййятин вя мцяссися тяшкилатгурулушунун гейри-мцкяммяллийи нятиъясидир, буна gюря онунла мцбаризя апараркян


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 141тякъя gур сясли шцарлардан дейил (бунлар бялкя дя бизим бу мясяляйя мцнасибятимиз вяемосийаларымыз щаггында чох шей дейир, амма проблемин баша дцшцлмясиня вя щяллинящеч бир вяъщля кюмяк елямир), елми йанашма вя мцхтялиф тягдиматлардан истифадя етмяклазымдыр.Али тящсил сащясиндя коррупсийа дцнйанын бир чох юлкясиндя мящз инди, чятин тящлиледилян, лакин gюз йуммагла тящлцкяси даща да артан мцхтялиф вя няфис формалар аланда,актуал проблемя чеврилиб. Коррупсийа щалларына гябул имтащанларындан бурахылыш имтащанларынагядяр тядрис просесинин щяр мярщялясиндя раст gялмяк олар. Бу, тялябялярящям билаваситя, щям долайы йолла тясир едя биляр. Коррупсийанын ян чох вцсят алдыьы зяифвя орта инкишаф етмиш дювлятлярин али тящсил сащясиндя коррупсийа иля баьлы проблемляринщялли хцсусиля ваъибдир. Мящз бу ъямиййятлярин сямяряли али тящсил системиня олдугъабюйцк ещтийаъы вар, чцнки gянъ мцтяхяссислярин кюмяйи иля бу юлкялярин игтисадиййатынымющкямляндирмяк оларды.Ян цмдя мясяля - мювъуд мящдуд вясаитляри лайиг олмайан тялябяляря сярф едилмямяйинивя юлкянин gяляъяк лидерляринин дцзgцн вя ачыг мцсабигя йолу иля сечилмясинитямин етмякдир.


142 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫТАДАС ТАМОШЦНАСЛИТВА АЛИ МЯКТЯБЛЯРИНДЯ КОРРУПСИЙА:НЯЗЯР НЮГТЯЛЯРИ, ПРОБЛЕМЛЯР, ЩЯЛЛЙОЛЛАРИКоррупсийа - бу вя йа диgяр дяряъядя истиснасыз бцтцн ъямиййятляря хас олан сосиалщалдыр, ону азалтмаг олар, лакин тамамиля ляьв етмяк щеч кимя нясиб олмайыб. Бу ъцрмцлащизяляря тящлил характерли ядябиййатда, коррупсийа иля мцбаризя апаран тяшкилатларынбяйаннамяляриндя тез-тез раст gялмяк олар. Ятрафлы мцгайисяли тядгигатларын gюстярдийикими, Литва щяля ки, коррупсийанын аз йайылдыьы юлкяляри ъидди коррупсийа проблемляри иляцзляшян дювлятлярдян айыран хятти кечя билмяйиб. Бу бядхассяли феномен юлкянин алимяктябляри цчцн сяъиййявидирми? Сон иллярин тядгигатлары буну, неъя дейярляр, артыгламасыиля тясдиг едирляр. Литва Тялябя Нцмайяндяликляри Иттифагынын тяшяббцсц иля кечирилмиштядгигата ясасян респондентлярин 33 фаизи мцяллимляря рцшвят вердиклярини етираф едиб.Спинтер тядгигатына gюря ися буну респондентлярин 40 фаизи бойнуна алыб. Бу рягямлярсон дяряъя сарсыдыъы вя чохлары (илк нювбядя али мяктяб рящбярляри вя мцяллимляри) цчцнйягин ки, олдугъа “аъыдыр”. Буну бир сыра али мяктяблярин щямин тядгигатлара гаршы щяйяъанлывя кяскин реаксийасы да тясдиг едир. Онларын фикринъя, тядгигатларын методикасы камилдейил, респондентлярин ъаваблары гярязлидир вя саиря, вя илахыр. Айдын мясялядир ки,сосиал тядгигатларын апарылмасында етибарлы мялуматын сечими вя топланмасы иля баьлы гцсурларчох вахт баш верир, бунунла беля коррупсийа бир чох али мяктяблярин щяйатында инкаредилмязбир фактдыр. Вя бу проблеми юрт-басдыр елямяк мягсядиля ишлянян инъя биъликлярали мяктяблярин няинки коррупсийа щалларыны ляьв етмяк, онлары цмумиййятля етираф етмяйящазыр олмагларында шцбщя ойадыр. Бялкя али мяктяб мцяллим вя тялябяляринин биргисми коррупсийаны щеч проблем щесаб етмирляр? Бу щипотетик суаллары мцзакиря етмякмягсядиля “Тящсил просесиндя коррупсийанын гаршысы алынмасы, ъямиййятин мялуматландырылмасывя онда шцурлулуьун тярбийя едилмяси” лайищяси чярчивясиндя Мцасир ДидактларМяркязи али мяктяблярдя коррупсийа мяфщумунун тящлили мягсядиля кямиййят вя кейфиййяттядгигаты тяшяббцсц иля чыхыш едиб. Кямиййят тядгигаты мялуматларына мцяййяндяряъядя кейфиййят юлчцляри дя мяхсусдур, она gюря ки, респондентлярин тякрар олунанъаваблары фикирлярин даща gениш ифадяси кими гиймятляндирилмялидир. Тядгигатын нятиъяляримцяллим вя тялябялярин коррупсийайа гаршы мцнасибят вя давранышларыны даща айдын башадцшмяйя, щабеля онун гаршысы алынмасы имканларыны даща дягиг тясяввцр етмяйя имканверир. Ашаьыда тядгигатын гыса хцласяси вя онун нятиъяляри тягдим едилир.Али мяктяб субйектляринин коррупсийайа мцнасибятиАнкет сорьусунун нятиъяляри gюстярди ки, gюзлянилдийи кими, коррупсийа феномениали мяктяблярдя ян gизли щаллардан биридир, она gюря мцяллимляр ону ачыг шякилдя гиймятляндирмякдянмцяййян гядяр чякинирляр. Буну фактлар да сцбут едир:респондентлярин яксяриййяти (2/3) юз али мяктябляриндя коррупсийа щаггында ешитмиш вяйа онунла растлашмышлар, лакин бу барядя мялумат яксяр щалларда долайы вя гейри-рясмийолла: тялябялярля (44 фаиз) вя йа щямкарларла (42 фаиз) сющбят заманы йайылыр, рящбяр-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 143лик вя йа, дейяк ки, али мяктябин дюври мятбуаты ися бу барядя сусур. Али мяктяблярдякоррупсийанын гиймятляндирилмясиндя кцтляви информасийа васитяляри респондентляряшцбщясиз тясир едир: КИВ васитясиля башга али мяктяблярдяки коррупсийа щалларындан хябяриолан респондентлярин сайы юз али мяктябиндяки коррупсийа щалларындан хябяри оланреспондентлярин сайындан 5 дяфя артыг иди.Мцсащибянин нятиъяляри анкет сорьусу заманы цзя чыхан коррупсийанын gизли щалынытясдиг етди: сорьунун аноним шякилдя апарылмасына бахмайараг няинки коррупсийада юзиштиракыны етираф етмяк, щятта онун щаггында ачыг данышмаг, онун щалларыны гейд етмяксорьуйа ъялб олунанларын яксяриййяти цчцн чох чятин иди. Яслиндя, мцяллим вя тялябяляринъаваблары бир-бириня бянзяйир, амма тялябя ъаваблары даща сямимидир. Бязи щаллардаейни али мяктябдян олан мцяллим вя тялябялярин ряйляри бир-бириня тамамиля зиддолуб: тялябяляр дейирди ки, коррупсийа мювъуддур, мцяллимляр ися буну инкар едирди.Мцсащибя gюстярир ки, юзял али мяктяблярдя коррупсийайа мцнасибятин даща ачыг билдирилмясинямейл вар. Бязи ъавабларын gюстярдийи кими, артыг юзял мяктябляр гурулан заманвя онларын сонракы фяалиййяти дюврцндя коррупсийанын гаршысыны алмаг цчцн мцяййянтядбирляр gюрцлцрдц. Беля тясяввцр йараныр ки, рягабят мцщитиндя юзял али мяктябляркоррупсийанын гаршысы алынмасы мясялясиндя юз цзяриня даща айдын ющдяликляр gютцрцб.Али мяктяблярдя коррупсийа мяфщумуАнкет сорьусунун нятиъяляриня ясасланараг беля бир гярара gялмяк олар ки, мцяллимляринфикринъя, коррупсийа али мяктяблярин бу gцн гаршылашдыьы ян ъидди проблемляр сырасындадейил. Щесаб едилир ки, башга али мяктяблярдя (ъавабларын 27 фаизи) коррупсийанынсявиййяси юз али мяктябиндякиндян (ъавабларын 19 фаизи) бир гядяр йцксякдир. Кямиййяттядгигатларынын али мяктябляр цчцн мцяййян етдийи коррупсийа сявиййяси gюстяриъисининязяря алараг демяк олар ки, академик иътимаиййятин бир щиссяси бу бядхассялищалын тясирини там гиймятляндиря билмир. Беля мцнасибятин сябябляриндян бири дя онунлабаьлы ола биляр ки, респондентлярин gюзцндя коррупсийа чох вахт билаваситя рцшвятхорлуьагядяр садяляшдирилир. Амма юз чап ясярляринин тялябяляр арасында сатышы,верgилярдян бойун гачырма вя йа биликлярин гиймятляндирилмясиндян яввял тялябянинмцяллимя тез-тез gятирдийи хырда щядиййяляр чохларынын ряйиня gюря щеч коррупсийа щалларыдейилдир.Мцсащибяляр gюстярир ки, щям мцяллимлярин, щям дя тялябялярин бир гисминин коррупсийащаггында анлайышы чох цмуми вя гейри-мцяййяндир. Хырда щядиййяляр (о ъцмлядянкичик мябляьдя пул), иш йолдашларынын гощумларына gцзяшт, тялябялярин тяшяббцсциля верилян щядиййяляр чох вахт, илк нювбядя дювлят али мяктябляриндя, инсани мцнасибятляринбир щиссяси кими дярк едилир. Респондентлярдян бири беля демишдир: “Имтащан габаьымцяллимя верилян ятир вя йа 50 лит коррупсийамы сайылыр? Бунун няйи коррупсийадыр,gцлмялидир.” Беля мисаллардан чох gятирмяк олар:• Мяним фикримъя, коррупсийа - кцлли мигдарда пул ахыныдыр, онунла апарылан фырылдаглардыр.Щядиййяляр вя тапшырыглар ися инсан кюмяйи кими изащ едиля биляр.• Щядиййялярин верилмясиня тящрик етмяк вя йа ачыг тяляб етмяк - коррупсийадыр,


144 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫамма тялябяляр юзляри юз тяшяббцсц иля буну верирлярся - йох.• Щядиййяляр коррупсийа дейил.• Щядиййянин гиймятиндян асылыдыр.• Коррупсийа вя рцшвятхорлуг - билмирям, бунлар бир шейдир, йохса йох. Мянимцчцн коррупсийа мямур тяряфиндян рцшвятдян асылы олан бир гярарын гябул едилмясииля баьлыдыр. Мцяллимлярин беля имканлары йохдур.• Щяр щансы дювлят идарясиндян щяр щансы арайыш алмаг цчцн мян пул вермялийям.Тякрар имтащанын гябул едилмясиня gюря ися мяня мааш верилмир. Онда няцчцн тялябялярин пай вердийи бир гуту конфет коррупсийа кими гиймятляндирилмялидир?• Мян анладыьым шякилдя коррупсийа али мяктяблярдя мювъуд дейил. Ола билсин ки,шефимин кимя ися даща йцксяк гиймят йазмаг хащишини дя коррупсийа адландырмаголар. Онда коррупсийа мяня йох, шефя аиддир.Йухарыдакы фикирляри ифадя едян респондент мцяллимляр али мяктяблярдя коррупсийанынйайылмасы субйектляри кими гиймятляндирилиб. Лакин охшайыр ки, (илк нювбядя гейри-щюкумят)али мяктяб рящбярлийи беля ишчилярин мясулиййятини принсипиал шякилдя гиймятляндирилмясинящяля щазыр дейил. Диgяр тяряфдян, ъавабларын тягрибян йарысы икинъигруп мцяллимлярин коррупсийаны гяти, гейд-шяртсиз анламаьыны сцбут едир: бурайа бцтцнщядиййяляр, сифаришчилик мцнасибятляри, тялябяляря щядя-горху gялмя, чап ясярлярининйайылмасы, щимайячилик, имтийазлар дахилдир. Бир нечя мисал:• Щяр бир щядиййяни мян мцяллимя тясир gюстярмяк ъящди кими гиймятляндирирям.Мцяллим тялябяляря тязйиг gюстярирся ки, онун чап ишлярини алсынлар, мян буну дакоррупсийа щесаб едирям. Мцяллимляр шяхси файдаланма мягсядиля танышлыг ахтармаьачалыша билярляр - мян буну да коррупсийа щесаб едирям.• Мцяллими щядиййя, пул, пул чекляри иля, имтийаз, хидмят, тядбирляря дявят тяклиф етмякляяля алмаг ъящди. Тялябяляр юзляри бир тядбирдя иштирак едирлярся - бу, ялбяття,коррупсийа дейил, амма тядбир мящз мцяллимляр цчцн тяшкил едилибся, бу артыгшцбщя доьурур. Ялялхцсус гонаглыг имтащандан габаг комиссийа цчцн тяшкил едилирся.• Габагъадан верилян щядиййяляр, пул, чап ишляринин тякидля алынмасыны тяклиф едярякпайланмасы, танышлыг ялагяляри, курс вя диплом ишляринин алыныб-сатылмасы.• Имтащангабаьы щядиййяляри мян коррупсийа кими гиймятляндирирям.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 145• Имтащан вахты “кясяряк” демяк ки, имтащаны вермяк цчцн башга йол да вар. Тялябянинсярбяст вя мцстягил дцшцнмяйиня мцяллимин дюзцлмязлийи. Бязи мцяллимляртялябяляри мцяййян чярчивядя сахлайырлар: тялябя мцяллим биляни тякрар етмялидир- ня аз, ня чох. Мян бурада коррупсийанын йаранма механизмини gюрцрям.• Шяхси файдаланма мягсядиля танышлыг ахтарылмасыны коррупсийайа аид етмяк оларды.Имтийазларын тятбиг едилмяси шяхси ялагяляр вя йа щисслярля мцяййян едилир.• Гощумлар вя танышларла ялагяляря gюря гябул вахты вя али мяктябдя охуйан заманонлара кюмяк етмяк.• Киминся гощуму йа танышы олан шяхсляря щимайячилик.Мцяллимлярин фикирляри кими, тялябялярин фикирляри дя фяргли олду. Тялябяляр арасындада нисбят мювгейи gюзя чарпыр: бязиляри цчцн коррупсийа проблем тяшкил етмир вя йаонун щцдудлары айдын дейил, диgярляринин мювгейи ися принсипиалдыр вя щямин мювгедядайанан мцяллимлярин фикри иля узлашыр. Буна gюря демяк олар ки, цмуми gютцрдцкдя,али мяктяблярдя ики ряй групу йараныб.Респондентлярин анкет суалларына вердикляри ъаваблардан gюрцнцр ки, коррупсийанынсябябляри структуру дахилиндя онлар чох вахт бу щала gюря мясулиййяти тялябялярин цзяринягойур: онлар юзляри gцнащкар имиш, она gюря ки, асан йолла мцсбят гиймят алмаг истяйирляр(65 фаиз). Буну икинъи ян чох верилмиш ъаваб да тясдиг едир: верян олмасайды,алан да олмазды (44 фаиз). Беля фикир етик релативизм, яхлаги йеткинлик касадлыьынын (бялкядя яхлагсызлыьын) айдын тязащцрц кими гиймятляндирилмялидир: ахы али мяктябдя бирgяйашайышын формал вя гейри-формал гайдаларыны йарадан вя буна gюря ян бюйцк мясулиййятдашыйан мящз мцяллимляр вя рящбярликдир. Мцсащибянин нятиъяляри gюстярир ки,мцяллимляр коррупсийанын васитячиляри, тяшяббцскарлары вя тяшкилатчылары кими яксяр щаллардатялябяляри, бунлар ися, юз нювбясиндя, мцяллимляри gюрцрляр. Респондентлярин щярики групунда еляляри вар иди ки, гаршылыглы тяшяббцсц гейд едибляр. Кейфиййят амилляри(респондентлярин интонасийасы, вурьуладыглары мягамлар вя дедикляриня гяти инамлары)демяйя имкан верир ки, бязи али мяктяблярдя коррупсийанын дягиг гайдалары мювъуддур:щяр ики тяряфин разы галмасы цчцн кими, ня вахт вя неъя разы салмаг лазымдыр.Респондентлярин гейд етдикляри бязи цсуллар (мясялян, масанын цстцндя гойуланзярфляр, ачыг шякилдя верилян щядиййяляр вя с.) али мяктяблярин бир щиссясиндя коррупсийайайол верилмясиндян хябяр верир. Бу, олдугъа аъынаъаглы вязиййятдир: биринъиси, “разысалмаг” имканы олмайан тялябяляр язиййят чякир, икинъиси, коррупсийа бир нюв башадцшцлян, тябии бир щала чеврилир. Беляликля, коррупсийа яввял нисбилик дяряъясиня йцксялдилир,сонра ися она бяраят газандырылыр: бир тялябянин тябиринъя, “мцщазиряляря щямишяgетмяк олмур… буна gюря мян бир-ики дяфя мцяллимляря гуллуг gюстярмишям… бунунлабеля, тякрар едирям, бу, коррупсийа дейил, бу, инсанлар арасында гаршылыглы мцнасибятдир.”Мцсащибянин gедишиндя мцяллимляр коррупсийанын сябяблярини даща чох али мяктябляринвя мцяллимлярин малиййя чятинликляри иля, бязи ишчилярин о гядяр дя дцзgцн ол-


146 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫмамаьы иля, мцсабигялярин шиширдилмяси вя тялябялярин дябдя олан ихтисас алмаг ясассызниййятляри иля, совет вахтындан кюк салмыш “разы салмаг” яняняси иля ялагяляндирир; тялябялярися мцяллимлярин аьыр малиййя вязиййятиндян иряли gялян ъиблярини долдурмагниййятини, щабеля али мяктябдя охумаг гайдаларынын гейри-шяффаф олмасыны вурьулайырдылар.Бунлардан сайъа бир аз бюйцк респондент групу щесаб едир ки, онларын али мяктябляриндякоррупсийа о гядяр дя ъидди проблем дейил. Лакин беля гиймятляндирилмядямцяййян мягсяд gюрмяк олар, она gюря ки, бурада али мяктябин башга бюлмяляриндявя йа цмумиййятля Литвада коррупсийанын ещтимал едилян сявиййяси иля мцгайися едилирвя беляликля мцзакиря едилян проблемин ящямиййяти ашаьы салыныр. Коррупсийанын вурдуьуян ясас зийаны респондентляр али мяктябин имиъинин ашаьы дцшмяси, али мяктябдяохумаьа сахта мцнасибятин формалашмасы, бурада щазырланан мцтяхяссислярин билик сявиййясининашаьы дцшмяси иля ялагяляндирирляр.Коррупсийайа гаршы превентив тядбирлярин истигамятляриАнкет суалларына ъаваб верян респондентляр коррупсийайа гаршы превентив тядбирлярарасында илк нювбядя коррупсийанын щцгуги тягибетмя тядбирляри, инзибати нязарятинсяртляндирилмяси, коррупсийа ялейщиня маарифляндирмя, мцяллимлярин сосиал тяминатынынgенишляндирилмяси, тящсил просесинин тякмилляшдирилмясини гейд едирдиляр. Мцсащибя нятиъяляридя фактики олараг щямин мясяляляри вурьулайыр: инзибати санксийаларын вя нязарятинсяртляндирилмяси, ашкарлыьын тяблиь едилмяси, мцяллимляр юз иш йерлярини гиймятляндирсиндейя онларын сосиал тяминатынын gенишляндирилмяси. Проблем йарадан фактлардан биридя ондадыр ки, респондентлярин бир щиссяси коррупсийанын гаршысы алынмасына ещтийаъдуймур.Цмумиййятля тядгигат нятиъяляри яввялляр апарылмыш кямиййят тядгигатлары нятиъяляринитясдиг едяряк коррупсийанын мцхтялиф истигамятлярдя gенишлянмясини gюстярир,академик иътимаиййяти цзвляринин бир гисминдя (ясасян дювлят али мяктябляриндя) коррупсийаанламынын нисбилийиндян вя она бяраят газандырмаларындан хябяр верир ки, бу дакоррупсийанын гаршысы алынмасыны чятинляшдирир, она gюря ки, коррупсийанын щансы тязащцрлярииля мцбаризя апармаг лазым олдуьу айдын олмур. Сон тенденсийанын мцзакиряси заманыали мяктяблярдя артыг апарылмыш дискуссийаларын инкишаф етдирилмяси мягсядяуйьунола биляр. Тящсил органлары олан али мяктябляр сосиал бахымдан даьыдыъы девиасийа давранышыдейил, яксиня, диgяр функсийаларла бярабяр орада охуйанларын яхлаги дяйярляринибяркитмяли, мцяййян сосиал сяриштялярини инкишаф етдирмялидирляр. Али мяктяблярдя коррупсийайалазыми гядяр диггят йетирилмяся, gяляъякдя дювлятин савадлы, етик бахымдан“тямиз” мцтяхяссислярин ялдя етмяси чятин олаъаг.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 147КОРРУПСИЙАЙА ГАРШИ ТЯРБИЙЯНИН ТЯДРИСПРОГРАМЛАРЫНА ИНТЕГРАСИЙАСИ


148 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫТАДАС ТАМОШЦНАСКОРРУПСИЙА ДЕВИАСИЙА ФОРМАСИ КИМИСосиал тяшкилат курсу модулуСосиал тяшкилат курсу сосиал низам вя низамсызлыьын юйрянилмяси иля мяшьулдур. Буъящятлярин кюмяйи иля сосиал институтларын, сосиал аgентлярин, сосиал структурун, сосиал давранышынщаллары вя проблемляри тящлил олунур. Бу курсда коррупсийа низамсызлыг йараданамил, девиасийа (йолверилмяз давраныш) формасы кими тягдим олунур. О артыг сосиал тяшкилаткурсунда юйрянилмиш мяфщум ясасында тящлил едилир. Мювзу сосиал елмляр (илк нювбядясосиолоgийа вя политолоgийа) тялябяляри цчцн нязярдя тутулуб. Аудиторийа ишиня 6саат, мцстягил ишя - 8 саат вахт айрылыр. Щесабат формасы – йохлама ишидир.ИНТЕГРАСИЙА ЕДИЛМИШ ДЯРСИН МЯГСЯДИ1. Тялябяляри коррупсийа мяфщуму вя сосиал щяйатын мцхтялиф сащяляриндяонун тязащцрц иля таныш етмяк, она девиасийа тящлили контекстиндя нязяр салмаг.2. Коррупсийа тязащцрлярини танымаг баъарыьы ашыламаг вя коррупсийа ялейщинядавранышы gцъляндирмяк.КУРСУН СТРУКТУРУМЮВЗУ 1. “Коррупсийа мяфщуму”Коррупсийа тярифляри. Коррупсийа нювляри. Коррупсийа амилляри: бейнялхалг игтисадиглобаллашма, юзялляшдирмя, дювлят тядарцкц, дяйярлярин нисбилийи, сийаси партийаларын вякампанийаларын малиййяляшдирилмясиндя шяффафлыьын азлыьы, непотизм яняняси вя с. Коррупсийаанламынын нисбилийи. Функсийа (“лещиня” дялилляр) вя дисфунксийа (“ялейщиня”дялилляр) ъящятляри бахымындан коррупсийанын, щабеля девиасийа тяркиб щиссяляринин(давраныш, нормалар, гиймятляндирян шяхс) гиймятляндирилмяси.МЮВЗУ 2. “Коррупсийанын юлчцлмяси методикасы вя Литвада ишин вязиййяти”Сосиоложи тядгигатлар нятиъяляри вя сон илляр ярзиндя онларын дяйишилмяси. Ъямиййятинкоррупсийайа мцнасибятиндя зиддиййят вя гейри-мцяййянлик. Бейнялхалг тяшкилатларынЛитвада коррупсийайа мцнасибяти. Юлкядя коррупсийанын ясас нятиъяляри: сярмайясямярялилийинин ашаьы дцшмяси, рягабятин мящдудлашмасы, йыьылан верgилярин азалмасы,дювлят органларына етимадын итмяси вя с.МЮВЗУ 3. “Коррупсийанын гаршысы алынмасы”Коррупсийанын гаршысы алынмасынын щцгуги ясаслары. Коррупсийанын гаршысы алынмасыиля мяшьул олан ясас тяшкилатлар. Коррупсийанын гаршысы алынмасынын комплекс характери.Игтисади Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилаты юлкяляри вя Литвада коррупсийа ялейщиня тяшяббцсляр.Вятяндаш ъямиййятинин ящямиййяти. Кцтляви информасийа васитяляри корруп-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 149сийанын гаршысы алынмасы амили кими. Коррупсийа ялейщиня тящсилин тяърцбяси вя ящямиййяти.Ядябиййат________________________________________________________________ЯЛАВЯ. “Коррупсийанын функсийалары вя дисфунксийалары” интерактив дярсДевиасийа формаларынын тящлили просесиндя чох вахт бунларын функсийалары вядисфунксийалары мцзакиря едилир, бу заман биринъиляр сосиал щяйат бахымындан мцсбяттясир кими, икинъиляр ися - мянфи тясир кими баша дцшцлцр. Функсийа вя дисфунксийаларынмцзакиряси щям дя коррупсийа феноменинин юйрянилмяси заманы файдалы олур, чцнки онудаща йахшы дярк етмяйя, кющня стереотиплярин, ялялхцсус иътимаи щяйатда, даща тянгидигиймятляндирилмясиня кюмяк едир. Бу ъанлы дярс модулун биринъи мювзусу цчцн йарайыр.Онун давамы – 45 дягигядир.Дярсин gедиши1. Коррупсийанын мцмкцн функсийалары вя дисфунксийалары щаггында дискуссийаелан едилир. Тялябяляр бир нечя група бюлцнцр вя бунларын щяр бири юзц цчцн дискуссийаапаран сядр вя фикирляри гейд едян катиб сечир. Групларын сайы щаггындагярары тялябялярин цмуми сайына gюря мцяллим гябул едир (щяр груп – 4-6няфяр). Ваъибдир ки, групларын сайы ъцт олсун. Груплара ири вярягляр пайланыр вятапшырыг верилир. Групларын бир щиссяси коррупсийа функсийаларынын, о бири щиссяонун дисфунксийаларынын адыны чякир вя бунлары каьызда гыса тезис шяклиндя гейдедирляр. Тезисляр арасында гейдляр цчцн йер сахланыр.2. Груплар 15 дягигя ярзиндя дялилляри мцзакиря едир вя вяряглярдя коррупсийанынфунксийалары вя дисфунксийаларыны гейд едирляр. Сонра груп нцмайяндялярищамыны юз тезисляри вя онлары тясдиг едян дялиллярля таныш едирляр. Мцяллиминхащиши иля диgяр груплар ешитдикляри чыхышлара шярщ вермирляр.3. Чыхышлар битяндян сонра мцяллим коррупсийанын дисфунксийаларыны тягдимедян групларын гейдлярини коррупсийанын функсийаларыны тягдим едян груплараютцрцр, онларын гейдлярини ися биринъиляря верир. Нювбяти тапшырыг: якс дялилляр тапыбонлары вяряглярдяки тезислярин алтында йазмаг. Ишин давамы - 15 дягигя.4. Якс дялилляр нювбя иля тягдим едилир, бу дяфя бцтцн иштиракчылар дискуссийадаиштирак едирляр. Ишин бу мярщялясиндя коррупсийанын нятиъялярини, онун щямишяgюзя gюрцнмяйян тясирини gюстярмяк вя моделляшдирмяк мяслящятдир. Мясялян,дялил (функсийа) gятириля биляр ки, коррупсийа бизнесля баьлы шяхси ишляри дащатез щялл етмяйя кюмяк едир. Бу щалда, мясялян, бунун бизнес хярълярини нягядяр артырмасы щаггында вя с. суал веряряк беля давранышын долайы тясирини вяонун сонракы нятиъялярини мцзакиря етмяк мягсядяуйьун оларды. Дискуссийанынсямярялилийи мцяллимин щазырлыьындан асылыдыр, чцнки коррупсийа лещиня вяялейщиня дялиллярин яксяриййятини габагъадан тясяввцр етмяк олар.


150 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫКОРРУПСИЙА ВЯ ЩЦГУГGИНТАРЕ ШАТЕНЕЩцгуг ясаслары курсу модулу 1“Иътимаи идаряетмя”, “Бизнес идаряетмя” вя “Игтисад” ихтисаслары цзря бакалавртялябялярцчцн курс.ФЯННИН МЯГСЯДИ1. Дювлят нязяриййясинин ясас мягамлары иля таныш етмяк.2. Щцгуг елмляри системини айдынлашдырмаг.3. Дювлят идарячилийи органлары фяалиййяти хцсусиййятлярини вя системини нязярдянкечирмяк.*4. Щцгугун мцхтялиф сащяляри иля таныш олмаг вя онларын хцсусиййятляринимцяййян етмяк.*5. Вятяндашлыг йеткинлийи, мясулиййят щисси, шяхси вя иътимаи мянафеляри узлашдырмагбаъарыьыны ашыламаг.*Йухарыда 3-5 маддялярдя мцяййян едилян мягсядляр коррупсийаны дювлят идарячилийивя дювлят хидмяти проблеми кими, онун йаранма сябябляри вя дювлятин коррупсийаялейщиня апардыьы сийасяти якс етдирир.Дювлят идарячилийи вя дювлят хидмяти сащясиндя коррупсийаны тящлил едяркян ашаьыдакымясяляляря ялавя йер айырмаг мяслящятдир:1. Дювлят хидмятиндя коррупсийа анлайышы вя проблеми.2. Литвада коррупсийанын йайылмасы (сявиййяси вя мигйасы).3. Коррупсийанын сябябляри вя нятиъяляри.4. Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр вя щцгуг позунтулары вя бунларын хцсусиййятляри.5. Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр вя щцгуг позунтулары иля баьлы ишлярин ъинайятщцгугу бахымындан тящлили вя гиймятляндирилмяси.6. Дювлят тяряфиндян коррупсийайа гаршы превентив тядбирляр вя бу тядбирляритянзимляйян щцгуги актлар.ЯДЯБИЙЙАТ1. Будберgйтe Р., Sакоcиус А., Zилинскас Д., Лиетувос Республикос валстйбeстарнйбос iстатймо коментарас. Вилниус: Лиетувос виеsожо администравимоинститутас, 2004.2. “Лиетувос Республикос корупъижос превенъижос iстатймас”, Zин., 2002, Нр.57-2297.________________________________1 Ulduz iшarяsi ilя qeyd edilmiш mюvzular bu modulun proqramыna korrupsiya яleyhinя tяdrisininteqrasiya olunmasы nяticяsindя onda yaranmыш dяyiшikliklяri gяstяrir.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 1513. “Лиетувос Республикос спеъиалиuжu „„„…„‚„y„}u тарнйбос iстатймас”,Zин., 2003, Нр. 38-1657.4. Лиетувос Республикос валстйбeс тарнйбос жстатймас”, Zин., 2002, Нр. 45-1708.5. Пивориuнас А., “Нусикалтимаи валстйбeс тарнйбаи ир корупъижа - проблемос иржu спрендимо бuдаи”, Жуститиа, 1997, Нр. 6.1. АУДИТОРИЙА ДЯРСЛЯРИ1.1. Щцгуг елмляри системи. Конститусийа щцгугу анлайышы вя нормалары. Дювлятвя щцгугун мяншяйи вя яламятляри.*1.2. Щцгуги мцнасибятлярин дювлят щцгуги актлары иля тянзимлянмяси. Дювлятидарячилийи органларынын системи вя фяалиййят хцсусиййятляри. Дювлят хидмятиниидаря едян субйектляр вя онларын сялащиййятляри.*1.3. Инзибати щцгуг дювлят идарячилийи иля мяшьул олан щцгуг сащяси кими.Норматив актлар инзибати щцгуг мянбяляри кими. Инзибати мясулиййятин хцсусиййятляри,онун субйектляри вя ясаслары. Инзибати ганунвериъилик иътимаи идаряетмянинясасы кими.*1.4. Инзибати ъяза нювляри, онларын мягсяди вя тятбиги.1.5. Ъинайят щцгугу анлайышы вя системи. Ъинайят ганунвериъилийинин мягсядивя тятбиги.*1.6. Ъинайят мясулиййяти анлайышы вя онун мягсяди. Ъязанын мягсяди. Ъинайятмясулиййятиндян азад едилмя.*1.7. Просессуал мяъбуриййят тядбирляри. Мящкямяйя гядяр тящгигат. Биринъиинстансийа мящкямяляриндя ишя бахылма.1.8. Ямяк щцгугу мянбяляри вя субйектляри. Мяшьуллуг. Ямяк мцгавилясианлайышы, онун тяркиби вя сона чатмасы. Ямяк мцгавиляси шяртляринин дяйишдирилмясивя она хитам верилмя.1.9. Ямяк вя истиращят вахты. Мааш. Ямяк щаггы системи вя нювляри. Тяминатвя юдямяляр. Ямяк интизамы. Мадди мясулиййят. Ямяк тящлцкясизлийи.1.10. Ишчинин сящщятиня вурулмуш зийана gюря ишя gютцрянин мясулиййяти. Ишйериндя бядбяхт щадисяляр заманы дяймиш зяряря gюря юдямяляр.1.11. Мцлки щцгуг системи вя онун тятбиги.1.12. Аиля щцгугу анлайышы. Никаща дахил олма. Никащын етибарсыз елан едилмяси.1.13. Яр вя арвадын щцгуг вя ющдяликляри. Никащын сона чатмасы.1.14. Ювлад вя валидейнлярин щцгуг вя ющдяликляри. Ювладлыьа gютцрмя. Гяййумлуг.Ушаьын гяййуму вя аталыг/аналыьынын щцгуги вязиййяти.1.15. Мцяссися анлайышы. Мцяссися щцгуг субйекти кими. Мцяссисянин тясиседилмягайдасынын тянзимлянмяси.1.16. Мцяссисялярин йенидян тяшкил вя ляьв едилмяси.1.17. Бейнялхалг шяхси щцгуг. Вязифяляр, тятбиг.1.18. Физики вя щцгуги шяхсляр. Нцмайяндялик.1.19. Мцлкиййят щцгугунун ялдя едилмяси вя итирилмяси.1.20. Вярясялик щцгугу анлайышы, варисляр, вярясялик формалары.1.21. Мцкялляфиййят анлайышы вя онун йаранмасы ясаслары.


152 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ1.22. Мцкялляфиййят нювляри, заминлик, зийанларын юдянилмяси. Мцгавиляляринетибарлылыьы вя формалары.2. ПРАКТИКИ МЯШЬЯЛЯЛЯР2.1. Конститусийа щцгугу вя конститусийа щцгугунун сосиал мягсяди.*2.2. Инзибати щцгугун мянбяляри вя вязифяляри, инзибати-просессуал мцнасибятляринхцсусиййятляри вя тяркиб щиссяляри.*2.3. Ъинайят щцгугунун мягсяди вя тяблиьи.2.4. Ямяк щцгугу принсипляри. Коллектив ямяк мцнасибятляри.2.5. Ямяк щаггы вя ямяйин кейфиййяти.2.6. Мцлки щцгугун структуру вя мягсяди.2.7. Бейнялхалг мцлки мцнасибятлярин тянзимлянмяси.2.8. Мцкялляфиййятлярин щцгуги принсипляри.ЩЦГУГИ АКТЛАР1. Авропа Сосиал Хартийасы (гейри-рясми тяръцмя)2. Инсан Щцгуглары вя Ясас Азадлыглары Мцдафияси щаггында Авропа Конвенсийасы3. Литва Республикасы Ганунларынын Инзибати Позунтулары Мяъялляси4. Литва Республикасы Ъинайят Мяъялляси5. Литва Республикасы Мцлки Мяъялляси6. Литва Республикасы Ямяк Мяъялляси7. Литва Республикасы Конститусийасы8. Литва Республикасы Конститусийасынын 119-ъу Маддясиня ДцзялишляринЕдилмяси щаггында Ганун9. Литва Республикасы Конститусийасынын 47-ъи Маддясиня Ялавялярин Едилмясищаггында Ганун10. Коррупсийанын Гаршысы Алынмасы щаггында Литва Республикасы Гануну11. Хцсуси Тящгигат Хидмяти щаггында Литва Республикасы Гануну12. Дювлят Хидмяти щаггында Литва Республикасы ГанунуЯДЯБИЙЙАТ________________________________________________________________Практики мяшьяля 1.Коррупсийайа гаршы тящсилин интеграсийа едилмясиндян сонра модулда едилмиш дяйишикликляринязяря алараг “Щцгуг ясаслары” фянни цзря “Ъинайят щцгугу анлайышы вя системи.Ъинайят ганунвериъилийинин мягсяди вя тятбиги” мцщазиряси цчцн нязярдя тутулмушситуасийаларын тящлили.*Щадисялярин тясвирини охуйун вя бурада gюстярилян ъинайят ямялляринин инсанынщансы щцгуглары (мясялян, мцлкиййят, саьламлыг, щяйат, ядалят вя с. щцгуглары), азадлыгларывя йа гануни марагларыны поздуьуну йазын.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 153СИТУАСИЙА 1. Кянд сакини, дюрд ушаг анасы вятяндаш А. юз ушаьыны юлдцрмякдя gцнащландырылыр.Вятяндаш А. ятрафдакылардан юз щамилялийини gизлядир, доьум аьрылары башлайандамешяйя gедиб, ушаг доьуланда ону боьараг юлдцрцб. Юз ямялини бешинъи ушаьабахмаьа мадди имканы олмамаьы иля изащ етди. Онун бу щярякятини яри дя дястякляди.Бундан башга, о, арвадына мешяйя gетмяйя кюмяк едиб, ъинайят тюрядяндя йанындаолуб. Кюрпянин юлдцрцлмясиндя шяхсян иштирак етмяся дя, ъясядини басдырмагда арвадынакюмяк едиб. Ушаг щцгуглары мцдафияси хидмятиндян арайыш верилиб ки, бу аилянин щяйаттярзи ъямиййятя зиддир, щяр икиси даима сярхошлуг едир, ушагларын гейдиня галмырлар.Gюстярилян ъинайят ямяли инсанын ашаьыдакы щцгуг вя азадлыгларыны позур:……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………СИТУАСИЙА 2. Украйнадан Литвайа гейри-легал йолла gялмиш ики фащишянин щарада галмагларыщаггында хябяр тутан ики полис ишчиси онларын евиня gялиб кимлийини тясдиг едянсянядляри тяляб едибляр. Гызларын Литвада гануни гайдада йашамаьа имкан верян сянядляриолмадыьы цчцн полис ишчиляри онлардан бир мин лит пул истядиляр ки, онлары депортасийаетмясинляр. Гызлар онларда бу гядяр пулун олмадыьыны билдирди, лакин полис ишчиляри иляпулсуз ъинси ялагяйя gирмяйя разылыг вердиляр. Сонралар бу фактла ялагядар истинтаг ишиачыланда мялум олду ки, полис ишчиляри гызларын хидмятиндян бир нечя ай ярзиндя истифадяедибляр.Gюстярилян ъинайят ямяли инсанын ашаьыдакы щцгуг вя азадлыгларыны позур:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………СИТУАСИЙА 3. Ад gцнц гейд едилян заман тясадцфян бир адам йараланыб. Истинтаг заманымцяййян едилиб ки, сярхош щалда олан полис няфяри Б. гонаглар гаршысында йени хидмятитапанчасы иля ловьаланараг, ону ханым Ъ-йя бахмаьа верди. О, тапанчайа бахарагтясадцфян тятийи чякди. Gцлля ачылды вя йахынлыгдакы бир кишийя дяйди. Гыз дейир ки,яввялляр силащ gюрмяйиб, онун долу олмаьындан хябярсиз иди вя ня баш вердийини щечбаша дцшмяди.Gюстярилян ъинайят ямяли инсанын ашаьыдакы щцгуг вя азадлыгларыны позур:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………________________________________________________________________Практики мяшьяля 2.Коррупсийайа гаршы тящсилин интеграсийа едилмясиндян сонра модулда едилмиш дяйишикликляринязяря алараг “Щцгуг ясаслары” фянни цзря “Ъинайят щцгугу анлайышы вя системи.Ъинайят ганунвериъилийинин мягсяди вя тятбиги” мцщазиряси цчцн нязярдя тутулмушситуасийаларын тящлили.Сизин фикринизъя, ашаьыда тясвир едилмиш вя щцгуг нормаларына зидд олан ситуасийаларкоррупсион щесаб едилмялидирми?


154 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫСитуасийанын тясвири1. Щюкумят вязифяли шяхси вя йа дювлят хидмятиндя олан шяхс тяряфиндянтутдуьу вязифясиня мцвафиг олараг щярякят етмяси вя йаетмямяси мцгабилиндя билаваситя вя йа долайы йолла пул дяйяриолан щяр щансы яшйаны, йахуд юзц вя йа башга шяхс вя йа ганунауйьун гайдада тясис олунмуш субйект цчцн щядиййя, гуллуг, вяд,имтийаз шяклиндя хейир вермяк тяляби вя йа гябул едилмяси.2. Щюкумят вязифяли шяхси вя йа дювлят хидмятиндя олан шяхсятутдуьу вязифясиня мцвафиг олараг щярякят етмяси вя йа етмямясимцгабилиндя билаваситя вя йа долайы йолла пул дяйяри оланщяр щансы яшйанын, йахуд юзц вя йа башга шяхс вя йа гануна уйьунгайдада тясис олунмуш субйект цчцн щядиййя, гуллуг, вяд,имтийаз шяклиндя хейрин тяклиф едилмяси вя йа верилмяси.3. Щюкумят вязифяли шяхси вя йа дювлят хидмятиндя олан шяхсинюзц вя йа цчцнъц тяряф цчцн хейир алмаг мягсядиля вязифясинямцвафиг щярякят етмяси вя йа етмямяси.4. Щюкумят вязифяли шяхси вя йа дювлят хидмятиндя олан шяхсингануну позараг юзц вя йа цчцнъц тяряф цчцн хейир алмаг мягсядилявязифясиня мцвафиг щярякят етмяси вя йа етмямяси.5. 1,2,3 щалларда тясвир едилян ганунсуз ямял нятиъясиндя ялдяедилмиш ямлакдан gизли истифадя вя йа беля ямлакы gизлятмя.6. Коррупсийа ямялиндя ясас иштиракчы, шярик, тящрикчи, иърачы вя йакюмякчи шяклиндя вя йа щяр щансы башга шякилдя иштирак, иштирак етмякниййяти, ямякдашлыг вя йа бу ямялин юрт-басдыр едилмяси.Бу, коррупсийа щесаб едилмялидирми?(щя/йох)Коррупсийайа гаршы тящсилин интеграсийа едилмясиндян сонра модулда едилмиш дяйишикликляринязяря алараг “Щцгуг ясаслары” фянни цзря “Ъинайят щцгугу анлайышы вя системи.Ъинайят ганунвериъилийинин мягсяди вя тятбиги” мцщазиряси нцмуняси.Ъинайят щцгугу - еля щцгуг нормалары системидир ки, бунлар низамлайыъы гайдаларынсямярялилийини тямин етмяк мягсядиля:1) дювлятин ъинайят сийасяти принсиплярини мющкямляндирир;2) низамлайыъы гайдаларын нязярдя тутдуьу гадаьаларыны позан щансы ямялляринъинайят вя йа ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтусу щесаб едилмялиолдуьуну мцяййян едир;3) тягсиркарларын ъинайят мясулиййятиня ъялб едилмяси цчцн ясас вя шяртляримцяййян едир;4) санксийаларын нювлярини, тягсирин формаларыны вя с. мцяййян едир.Ъинайят щцгугу мягсяди башга щцгуг сащяляринин мцяййян етдийи гадаьалары тяминетмякдир. Ъинайят щцгугунун ясас тянзимлямя цсулу - императивдир (ямр шяклиндя) Ъинайятщцгугунун ясас мянбяйи - цмуми вя хцсуси щиссялярдян ибарят ъинайят мяъяллясидир.Ъинайят мяъяллясинин цмуми щиссясиндя:1) Цмуми низамлайыъы гайдалар gюстярилир;2) Ъинайят ганунунун гцввядя олмасы мясяляляри мцяййян едилир;


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 1553) Ъинайят вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтусу анлайышлары ачыгланыр;4) Ъинайят ямялинин мярщяляляри вя формалары мцяййян едилир вя ачыгланыр;5) Ъинайят мясулиййятиндян азад едян сябябляр садаланыр;6) Ъинайят мясулиййятиндян азадедилмя щаллары тясвир олунур;7) Ъяза анлайышы, щабеля ъязаландырманын мягсяди мцяййян едилир;8) Ъяза тядбирляри вя бунларын тятбигедилмя мясяляляри мцзакиря едилир;9) Ъяза чякмянин тяхиря салынмасы вя мясулиййятдян азад едилмя гайдаларымцяййян едилир;10) Йеткинлик йашына чатмайанларын ъинайят мясулиййяти хцсусиййятляри тясвиредилир;11) Ъинайят мясулиййятиня ъялбетмя мцддяти тянзимлянир;12) Мящкумлуг мясяляляри мцзакиря едилир;13) Мяъбури тибби тядбирляр вя онларын тятбигедилмя хцсусиййятляри мцзакиряедилир.Ъинайят мяъяллясинин хцсуси щиссясинин маддяляриндя ися ъинайят вя йа ъинайятмясулиййяти дашыйан щцгуг позунтусу щесаб едилян айры-айры ъинайят ямялляри ачыгланыр.Бу ъинайят ямялляри гясд обйектиня gюря, йяни ъинайят ямяли нятиъясиндя щансы щцгугисярвят вя дяйярлярин позулмасына gюря груплара бюлцнцр.Беляликля, ъинайят ганунунун хцсуси щиссяси ъинайят кими гиймятляндирилмиш ямялляринсистеми вя хцсусиййятлярини мцяййян едян, щабеля ъинайят ганунунун цмуми щиссясипринсипляри вя мцддяаларына мцвафиг олараг мцяййян ъинайят ямяли тюрядян шяхсинмясулиййятини вя ъязасыны мцяййян едян ъинайят гануну нормаларындан ибарятдир.Ъинайят ганунунун хцсуси щиссяси нормалары ъинайят ганунвериъилийинин мягсядлярини,тятбигедилмя щцдудларыны, ъинайят мясулиййяти ясасларыны, ъинайят тюрядилмяси формаларынымцяййян едир, ъяза системини вя ъязаларын тятбигедилмя гайдасыны ачыглайыр, щабеляшяхсин ъинайят мясулиййятиня ъялб едилмяси вя ъязаландырылмасы иля ялагядар диgярцмуми мясяляляри щялл едир.Гейд етмяк лазымдыр ки, ъинайят ганунунун хцсуси щиссяси нормалары мцяййян ъинайятнювляринин мцвафиг ъинайят тяркибини сяъиййяляндирян спесифик хцсусиййятлярини,щабеля gерчякдян тюрядилмиш ъинайятя gюря тятбиг едиля билян санксийаны мцяййян едир.Ъинайят ганунунун хцсуси щиссяси нормалары цмуми щисся нормаларындан бир сыраспесифик хцсусиййятляри иля фярглянир: адятян хцсуси щисся нормалары ъинайят вя йа щцгугпозунтусу щесаб едилян ямяллярин бцтюв сийащысыны (нуллум ъримен сине леgе) тягдимедир, буна gюря бу вя йа диgяр ямялин ъинайят вя йа ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгугпозунтусу олмасы барядя гярары йалныз хцсуси щиссянин нормаларыны тятбиг етмяклямцяййян етмяк олар.Ъинайят щцгугунун мцасир йазылы мянбяляриндя нормалар адятян мцдафия едилянхейря ясасян, йяни ъинайятин (ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтусунун) нювобйекти бахымындан груплашдырылыр. Лакин олур ки, нормаларын мцяййян групу бир фясилдябир дейил, бир нечя нюв обйекти ясасында груплашдырылыр. Яняняви олараг фясилляр дащатящлцкяли ъинайятлярдян башлайараг нисбятян аз тящлцкяли ъинайятляря гядяр ардыъыллыгла


156 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫдцзцлцр. Лакин бу мясяляляри мцяййян едяркян дярщал аксиоложи проблем мейдана gялир:ъинайят щцгугу тяряфиндян мцдафия едилян хейирлярдян щансы ян дяйярли, щансы исяо гядяр дя дяйярли олмайан кими гиймятляндирилмялидир. Литва Республикасынын йени ЪинайятМяъяллясиндя хцсуси щисся фясилляри цчцн ашаьыдакы ардыъыллыг сечилиб:1. Инсанлыьа гаршы ъинайятляр вя щярби ъинайятляр.2. Литва дювлятинин мцстягиллийи, ярази бцтювлцйц вя конститусийа гурулушунагаршы ъинайятляр.3. Инсан щяйатына гаршы ъинайятляр.4. Инсан саьламлыьына гаршы ъинайятляр.5. Инсан щяйатыны вя саьламлыьыны тящлцкядя гойан ъинайятляр.6. Инсан азадлыьына гаршы ъинайятляр.7. Инсанын сексуал сечими азадлыьына вя инсан тохунулмазлыьына гаршы ъинайятляр.8. Инсан ляйагяти вя шяряфиня гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйанщцгуг позунтулары.9. Ушаьа вя аиляйя гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.10. Шяхси щяйатын тохунулмазлыьына гаршы ъинайятляр.11. Инсанын бярабяр щцгугларына вя виъдан азадлыьына гаршы ъинайятляр.12. Вятяндашларын сечки щцгугларына гаршы вя Литва Республикасы Президентинин,Сейм вя юзцнцидарялярин сечилмяси гайдаларына, щабеля референдум кечирилмясигайдаларына гаршы ъинайятляр.13. Инсанын сосиал щцгугларына гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйанщцгуг позунтулары.14. Мцлкиййят, мцлкиййят щцгугу вя мцлкиййят мянафеляря гаршы ъинайятлярвя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.15. Интеллектуал вя сянайе мцлкиййятя гаршы ъинайятляр.16. Информатикайа гаршы ъинайятляр.17. Игтисадиййата вя сащибкарлыг фяалиййяти гайдаларына гаршы ъинайятляр вя ъинайятмясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.18. Малиййя системиня гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгугпозунтулары.19. Дювлят хидмяти вя иътимаи мянафеляря гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййятидашыйан щцгуг позунтулары.20. Ядалятя гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.21. Иътимаи тящлцкясизлийя гаршы ъинайятляр.22. Силащ, щярби сурсат, партлайыъы вя радиоактив маддяляр цзяриндя сярянъамлабаьлы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.23. Наркотик, психотроп, зящярли вя йа чох gцълц маддяляр цзяриндя сярянъамлабаьлы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.24. Ятраф мцщит вя инсанларын саьламлыьына гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййятидашыйан щцгуг позунтулары.25. Няглиййат щярякяти тящлцкясизлийиня гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййятидашыйан щцгуг позунтулары.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 15726. Иътимаи гайдалара гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгугпозунтулары.27. Дювлят гуллугчусу вя йа дювлят идарячилийи функсийаларыны йериня йетиряншяхся гаршы ъинайятляр.28. Идаря цсулуна гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.29. Сянядлярин вя йа юлчц васитяляринин сахталашдырылмасы иля баьлы идаря цсулунагаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.30. Мянявиййата гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары.31. Мярщумун хатирясиня гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгугпозунтулары.32. Милли мцдафия хидмятиня гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйанщцгуг позунтулары.Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр група аид олан ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйанщцгуг позунтулары тякъя мцяййян ганунларла тясбит едилмиш щцгуг нормаларыныдейил, щям дя Литва Республикасы Конститусийасында тясбит едилмиш инсан щцгуглары,азадлыглары вя гануни марагларыны позур (мясялян, оьурлуг етмиш, йяни Ъинайят Мяъяллясинин“Мцлкиййят, мцлкиййят щцгугу вя мцлкиййят мянафеляря гаршы ъинайятляр вя ъинайятмясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары” адлы 14-ъц фясли иля нязярдя тутулмуш ъинайятитюрятмиш шяхс ейни заманда диgяр шяхсин Конститусийанын 23-ъц Маддяси иля тясбитедилмиш мцлкиййят тохунулмазлыьы щцгугуну да позур) ки, Ъинайят Мяъяллясиндящцгуг нормаларыны позмуш шяхся гаршы мцвафиг тясир тядбирляринин (санксийаларын) тятбигедилмяси нязярдя тутулуб. Буна gюря беля нятиъяйя gялмяк олар ки, гадаьан едилмишъинайят ямялляри сийащысыны тясдиг етмякля Ъинайят Мяъялляси инсан щцгуглары,азадлыглары вя гануни мянафеляринин мцдафиячиси ролуну ойнайыр.Тягдим едилмиш материаллар ясасында беля нятиъяйя gялмяк олар ки, ъинайят щцгугутяряфиндян тянзимлянян обйект ъинайят вя ъязадыр. Литва Республикасынын йени ЪинайятМяъялляси ъинайят ямялляринин бир формасы кими ъинайятин формал тярифини верир:“Ъинайят – еля ъинайят ямялидир ки, онун тюрядилмясиня gюря ганунла азадлыгдан мящрумедилмя нязярдя тутулуб”.Ъинайятин яламятляриня даща йахындан нязяр салаг.1. Ъинайят –щаким дяйярляр системи цчцн тящлцкя йарадан ямялдир. Инсан ямялляринин тящлцкялилийиъинайятинин биринъи яламяти, ямялин криминаллашдырылмасы цчцн илкин шярт, ганунвериъининбялядчисидир. Тящлцкясиз ямялляр криминаллашдырыла билмяз. Ямялин тящлцкялилийичох вахт ъинайятин мадди яламяти олур, чцнки бу, ъинайят мяьзинин gюстяриъиси олур, инсанямялинин ня цчцн ъинайят щесаб едилмясини изащ едир. “Тящлцкяли” сюзцнц Литва РеспубликасынынЪинайят Мяъялляси беля изащ едир: “тящлцкя йарадан, зяряр вуран, няйяся гясдедян вя йа няйися позан”. Нящайят, гясдин няйя гаршы йюнялмяси дя - ъинайятин няйя -дювлятя, шяхся вя йа ъямиййятя зийан вурмасы да ейни дяряъядя ваъибдир.Бцтцн иътимаи дяйярляри ики група бюлмяк олар:• бцтцн инсанлар цчцн цмуми олан дяйярляр – демократик ъямиййятдя бцтцн сийасипартийалар бунлары таныйыр вя бунлара щюрмят едир (инсан щяйаты, саьламлыг,


158 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫазадлыг, ляйагят, мцлкиййят, иътимаи тящлцкясизлик). Бу дяйярляр бу вя йа диgярдяряъядя (щеч олмаса ганунвериъиликдя) тоталитар дювлятлярдя дя мцдафия олунур;• идеоложи дяйярляр – адятян мцхтялиф партийаларын бунлара мцнасибяти фярглиолур, чцнки щяр бир ъямиййятин юз дяйярляр системи вар.Цмдя дяйярляр ъинайят щцгугу тяряфиндян мцдафия едилир, буна gюря демяк оларки, цмдя дяйярляря гясд едян ян тящлцкяли ямялляр ъинайят щесаб едилир.Ъинайятлярин тящлцкялилийи фярглянир. Бу, ики ифадя иля мцяййян едилир: тящлцкянинхарактери вя тящлцкянин дяряъяси.Тящлцкянин характери чох вахт гясд обйектинин дяйяри иля мцяййян олунур. Беляки, бядян хясаряти оьурлугдан тящлцкянин характери иля фярглянир, чцнки саьламлыг мцлкиййятдяндаща бюйцк дяйяр олдуьундан бядян хясаряти даща тящлцкяли ъинайят щесабедилир.Бунунла беля, бир нечя охшар вя йа ейни тябиятли ъинайят мцяййян ъящятлярин сявиййясииля мцяййян едилян тящлцкя дяряъяси бахымындан фярглянир (аьыр бядян хясарятийцнgцл хясарятдян даща тящлцкялидир вя с.)2. Ямялин ъинайят щцгугуна зидд олмасы. Йалныз еля тящлцкяли ямял ъинайят щесаб едилирки, о, ганунда криминаллашдырылыб. Бу ъящят йалныз бизи марагландыран ямялин цмумиййятлящяр щансы дяйярляр цчцн тящлцкя йаратмасыны дейил, щям дя арзу едилмяйяндавранышын яламятлярини тясвир едян вя беля ямяля gюря ъинайят мясулиййяти нязярдя тутанганунун мювъуд олмасыны gюстярир. Ъинайят ганунвериъилийинин диgяр юзцнямяхсусъящяти ондадыр ки, бурада илтизам дейил, гадаьанедиъи нормалар ифадя едилир. Бунлар ъинайятганунвериъилийиндя тясвир едилмиш ямялляри гадаьан едир.Ъинайятин биръя яламяти мювъуд дейился, демяли, ъинайят дя йохдур. Ъинайят яламятляриъинайят тягибинин башланмасы цчцн ясас тяшкил едир.1. Тюрядилян ямял щаким дяйярляр цчцн тящлцкяли щесаб едилир, лакин ъина-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 159йят мяъяллясиня зидд дейил.2. Тюрядилян ямял ъинайят мяъяллясиня зиддир, лакин щаким дяйярляр системицчцн тящлцкяли дейил, она зяряр вурмур.Бязи ъинайят ямялляринин гыса хцласясиИнсан щяйатына вя саьламлыьына гаршы (инсан щяйатыны вя саьламлыьыны тящлцкяйя салан)ъинайятляр анламы.Ъинайят щцгугунун ясас вязифяляриндян бири инсанын вя онун ян ваъиб дяйярлярининъинайят ниййятляриндян горунмасыдыр. Литва Республикасынын Конститусийасында gюстярилирки, инсан щяйаты ганунла горунур, инсан азадлыьы вя шяхсиййяти тохунулмаздыр, инсанляйагяти ганунла горунур. Бу мцддяалар Литва Республикасынын Ъинайят Мяъялляси илядя щяйата кечирилир.Обйектив олараг щяр бир ъинайят инсанын мянафелярини позур, лакин йалныз о ъинайятляргрупу инсана (шяхсиййятя) гаршы ъинайят щесаб едилир ки, бунларын бирбаша (ялавя дейил)нюв обйекти мящз тябиятин мяхлугу олан инсан, онун ясас, фитри кейфиййятляридир.Яксяр юлкялярин ъинайят мяъялляляри инсана гаршы ъинайятляри ян аьыр ъинайят сайырлар. Инсанагаршы ъинайятлярин нюв обйекти инсанын юзц, йяни биоложи мяхлуг, шяхсиййятдир. Беляъинайятлярин бирбаша обйекти шяхсин щяйаты, саьламлыьы, азадлыьы вя йа ляйагяти ола биляр.Бирбаша обйект бахымындан инсана гаршы ъинайятляр ашаьыдакы гайдада груплашдырылыр:1) шяхсин щяйатына гаршы ъинайятляр (гясдян адам юлдцрмя, интищара тящрикетмя);2) инсан саьламлыьына гаршы ъинайятляр (мцхтялиф бядян хясарятляри, гейри-гануниаборт, щяйаты цчцн тящлцкяли вязиййятдя олан инсана кюмяк етмямя);3) инсан азадлыьына гаршы ъинайятляр (ушаьын оьурланмасы вя йа дяйишдирилмяси,гейри-гануни азадлыгдан мящрум едилмяси, gиров gютцрцлмяси);4) ъинси ъинайятляр (зорлама, гадынын ъинси ялагяйя gирмяйя мяъбур едилмяси,позьун щярякятляр);5) инсан ляйагяти вя шяряфиня гаршы ъинайятляр (бющтан, тящгир).Дювлят хидмяти вя иътимаи мянафеляря гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйанщцгуг позунтулары анламыЛитва Республикасынын Ъинайят Мяъяллясинин 19-ъу фясли дювлят хидмяти вя иътимаимянафеляря гаршы ъинайятляр вя ъинайят мясулиййяти дашыйан щцгуг позунтулары тяркибинитясдиг едир. Литва Республикасынын Конститусийасына gюря Литвада дювлят щакимиййятиСейм, Щюкумят вя мящкямя тяряфиндян щяйата кечирилир. Щакимиййят сялащиййятляриКонститусийа тяряфиндян мящдудлашдырылыр. Щакимиййят органлары инсанлара хидмятедир. Дювлят гуллугчулары вя вязифяли шяхсляр юз хидмяти вязифялярини лайигинъя йериня йетирмяли,мцяййян едилмиш ямяк вя дювлят низам-интизамына риайят етмялидирляр. Беляликлядювлят апаратынын – инсан щцгуглары вя азадлыгларынын мцдафияси вя щяйата кечирилмяситяминатчысынын ящямиййяти вурьуланыр. Дювлятин, ъямиййятин вя инсанын щяйаты цчцнишляк, стабил, Конститусийа, ганунвериъилик вя диgяр щцгуг актларына мцвафиг фяалиййятgюстярян дювлят апараты хцсусиля ваъибдир, бу ися дювлят хидмятиндя олан шяхсляриндцзgцнлцйц, чалышганлыьы вя мясулиййятиндян чох асылыдыр. Дювлят Хидмяти щаггында


160 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫГанунунда (Маддя 3, щ.1) gюстярилир ки, Литва Республикасынын дювлят хидмяти ганунуналилийи, бярабярлик, сийаси битяряфлик, шяффафлыг вя карйера ирялилямяси принсипляри ясасындагурулур. Дювлят хидмятиндя gюстярилян принсипляря ямял едилмяси инсан щцгуглары вяазадлыгларынын мцдафиясиня, дювлятин вя ъямиййятин щяйатында ганунилийя, игтисади фираванлыьавя с. реал шякилдя тяминат верир.Дювлят хидмятиндя олан шяхсляр бир сыра дювлят мцяссисяси вя органларынфунксийаларынын йериня йетирилмясиня мясулиййят дашыйырлар, йяни инсанлара мцвафиг дювлятхидмятляринин gюстярилмяси онларын щцгугу вя вязифясидир. Лакин юз вязифялярини йериняйетирмядикдя вя йа онлары фярсиз, гейри-гянаятбяхш шякилдя йериня йетирдикдя вя йахидмяти вязифяляриндян юз мараглары цчцн истифадя етдикдя онлар мцхтялиф сащялярдя вямцхтялиф сявиййялярдя дювлят хидмятинин ишини позур, низамсызлыг йарадыр, мцщцм лайищялярин,ганунларын щяйата кечирилмясини лянgидир, бялкя дя тамамиля дайандырыр. Беляликля,инсан щцгуглары вя йа азадлыглары бирбаша вя йа долайы йолла позулур, ъямиййятинбцтцн цзвляринин мадди рифащына зийан дяйир вя с. Гейд етмяк лазымдыр ки, дювлят хидмятиняъинайяткар гясд нятиъяляринин мигйасы gцнащкарын тутдуьу вязифянин ящямиййятиндянбилаваситя асылыдыр: дювлят хидмятиндя даща йцксяк вязифя тутан gцнащкарларын ъинайяткарщярякятляри даща аьыр, ялялхцсус сийаси бахымдан, нятиъяляря gятирир. Демяли,дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр дювлят щакимиййятинин инсанлара хидмят етмяк вязифясищаггында Конститусийанын мцддяаларыны тящриф вя тякзиб едир ки, бу да инсанларын тякъядювлят хидмятиня дейил, цмумиййятля дювлятя инамыны гырыр.Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр дювлят хидмятиндя мцяййян вязифя тутараг вябунлардан истифадя едяряк дювлят мянафеляриня вя йа башга инсанлара хейли зийан вураншяхслярин тящлцкяли ямялляридир. Gюстярилян ъинайятляр щямишя субйектин хидмяти вязифясииля баьлы олур. Gцнащкар дювлят хидмятиндя мцяййян вязифя тутараг беля ъинайятляринсубйекти ола биляр. Беляликля, башга охшар ъинайятлярдян, мясялян, бязи дювлят ъинайятляриндянвя йа идаря цсулуна гаршы ъинайятлярдян фяргли олараг дювлят хидмятинягаршы ъинайятляр щямин органларын ишчиляри тяряфиндян тюрядилир, йяни онларын нормал фяалиййятинягясд дахилдян едилир. Мящз субйектин хидмяти вязифяси она дювлят хидмятинягаршы ъинайятин обйектив ъящятин яламяти олан фяалиййятля мяшьул олмаьа имкан верир.Дювлят хидмятиндя мцяййян вязифяляр вя сялащиййятляр ъинайят ямялинин тюрядилмясицчцн, йяни хидмяти мараглара зидд олан щярякятляр цчцн истифадя едилир (имкан йарадыр).Беля ямял дювлят хидмяти принсиплярини, дювлят хидмяти органларынын нормал фяалиййятинипозур, дювлят хидмяти боръу вя функсийаларына зидд олур. Бязи щалларда беля ъинайятлярхидмяти сялащиййятлярдян вя йа биликлярдян бирбаша истифадя васитясиля тюрядилир,диgярляриндя ъинайятляр субйектин хидмяти сялащиййятляри чярчивясиндя олмаса да,башга субйектлярин хидмятиндя гейри-гануни фяалиййятиня тясир етмя васитясиля тюрядилир.Дювлят хидмятиндя тутулан вязифя, онун характери вя ящямиййяти адятян ъинайяткар хидмятипозунтунун характери вя мигйасы, щабеля онун нятиъяляри цчцн билаваситя ящямиййяткясб едир. Бунунла бярабяр гейд етмяк лазымдыр ки, дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярдювлят хидмяти гаршысында гойулан вя ганунла тясдиг едилмиш цмуми тялябляри позмаглайанашы диgяр щцгуги актларда, мясялян, хидмяти низамнамяляр, вязифя тялиматларындатясдиг едилмиш хцсуси тялябляринин йериня йетирилмясини позур вя йа она мане олур.“Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр” мяфщумунун юзц gюстярилян ъинайятлярин нюв


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 161обйектини ачмагла йанашы бу ъинайятлярин тюрядиля биляъяк сащясини дя мцяййян едир.Литва Республикасы Дювлят Хидмяти щаггында Ганунуна gюря дювлят хидмяти – дювлятгуллугчуларынын дювлят органларында вя йа дювлят идарячилийи функсийаларыны, тясяррцфат вяйа техники, йахуд ъямиййятя дювлят хидмятляринин gюстярилмяси функсийалары йериня йетирянмцяссисялярдя дювлят гуллугчуларынын фяалиййятидир. Дювлят вя йа юзцнцидаря органлары– нцмайяндялик щакимиййяти, дювлят башчысы, иъра щакимиййяти, мящкямя щакимиййятивя нязарятдир. Беляликля, дювлят хидмятинин фяалиййят сащяси дювлят идарячилийи, абадлашдырмавя хидмятлярин gюстярилмясиндян ибарятдир. Дювлят хидмяти фяалиййятиндя вямцнасибятляриндя дювлят мянафеляри цстцнлцк тяшкил едир. Дювлят тяряфиндян танынмыш вяиътимаи мянафелярин щцгуги мцдафияси алтында олан дювлят мянафеляринин щяйата кечирилмясиъямиййятин юзцнцн мювъудлуьу вя инкишафынын ясас шяртляриндян биридир.Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярин тюрядилмяси йери gцнащкарын хидмят йери олмайада биляр. Гейри-гануни щярякятляр субйектин иш йериндя дейил, башга дювлят вя йабялядиййя мцяссисясиндя, тяшкилатында едиля биляр. Хидмяти вязифясиндян, хидмяти ялагялярдянвя нцфузундан истифадя едян gцнащкар бу щярякятлярин башга шяхсляр тяряфиндянедилмясиня тясир едя биляр.Бир щалда ки, дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр (хидмяти вязифялярин йериня йетирилмямяйиндянбашга) яксяр щалларда дювлят органларында хидмятдян дювлят мянафеляринязидд гайдада тамащкар шяхси мягсядлярля истифадя едилмяси иля тюрядилмиш ямялляркими юзцнц бцрузя верир, беля ъинайятляр коррупсийанын тяркиб щиссяси кими дя гиймятляндирилир.Гейд етмяк лазымдыр ки, gюстярилян ъинайятляр чох вахт щям дя бейнялхалгхарактеря маликдир (мясялян, хариъи сярмайялярин, кредитлярин тянзимлянмяси, хидмятляринgюстярилмяси цчцн мцгавилялярин баьланмасы, сифаришлярин алынмасы, хариъи капиталынъялб едилмяси иля юзялляшдирмя просеси).Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятляр мяфщумуна ясасян онларын нюв обйекти дювлятвя бялядиййя мцяссисяляри вя органларынын щцгуги дювлятин ниййятляриня уйьун нормал,сямяряли, нцфузлу, Конститусийа, ганунвериъилик вя башга щцгуги актлара зидд олмайанфяалиййяти щесаб едилмялидир. Gюстярилян ъинайятлярин билаваситя обйекти айры-айры дювлятмцяссисяляри вя органларынын нормал, сямяряли, нцфузлу, Конститусийа, ганунвериъиликвя башга щцгуги актлара, мясялян, низамнамя вя хидмяти тялиматлара уйьун гайдадаапарылан фяалиййятидир.Беляликля, дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярин щям нюв обйекти, щям дя билаваситяобйекти ейни тябиятли дяйярлярля сяъиййялянир, ялавя дяйярляр ися зяряр чякянин шяхсиййяти,саьламлыьы, ляйагяти, мцлкиййяти ола биляр.Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярин обйектив ъящяти адятян юзцнц фяал щярякятлярдябцрузя верир. Дювлят хидмятиня гаршы бязи ъинайятлярин тяркиби (рцшвят алма, васитячикюмяйи иля рцшвят вермя) формал кими тясвир олунур, лакин бу, о демяк дейил ки, щяминъинайятляр нятиъясиз галыр. Дювлят хидмятиня гаршы щяр бир ъинайят лабцддян дювлятвя йа бялядиййя мцяссисяляри вя органларынын нормал фяалиййятини позур, онлары нцфуздансалыр. Чох вахт нятиъяляр ашкар вя йа олдугъа мцхтялиф олур, бязян ися ъинайят ямялитюрядиляндян узун мцддят кечяндян сонра йараныр, щисс едилмяйя башлайыр, буна gюрядя онлар айры-айры ъинайятлярин тяркибиндя gюстярилмир.Беляликля, ъинайятлярин обйекти мязмуну, ъинайятлярин тящлцкялилик дяряъяси, йа-


162 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫранмыш нятиъяляр, щямин ъинайятлярин тюрядилмя вя йа нятиъялярин йаранмасы механизми,щабеля диgяр хцсусиййятляр дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярин хцсуси субйектини дяgцман елямяйя имкан верир - дювлят хидмяти гуллугчусу вя йа дювлят хидмяти вязифялишяхси.Дювлят Хидмяти щаггында Ганун gюстярир ки, дювлят гуллугчусу - Дювлят Хидмятищаггында Литва Республикасы Гануну вя башга ганунларла мцяййян едилмиш дювлят гуллугчусустатусу алмыш вя дювлят вя йа бялядиййя мцяссисяляри вя органларында тясяррцфатвя йа техники функсийалары, йахуд дювлят идарячилийи функсийаларыны йериня йетирян вяйа ъямиййятя дювлят хидмятляринин gюстярилмяси иля мяшьул олан физики шяхсдир.Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярин субйектив ъящяти адятян ганунда гяряз кимисяъиййяляндирилир, щямин ъинайятлярин тяркибиндя ися мцтляг тамащкарлыг вя йа шяхсимягсядляр яламяти мювъуд олмалыдыр. Дювлят хидмятиня гаршы ъинайятлярин гярязин сявиййясибир нечя амилин ясасында мцяййян едилир. Gцнащкар:1) дювлят хидмяти гуллугчусу статусуна малик олмаьыны дярк едир;2) ганунвериъилик, дювлят хидмятини тянзимляйян диgяр щцгуги актлар, ямякмцгавилясиндя онун вязифяси цчцн нязярдя тутулан сялащиййятляри, вязифяляри,функсийалары йериня йетирмяйя борълу олдуьуну билир;3) онун хидмяти щярякятляри щцгуги вя диgяр нятиъяляря gятиря биляъяйини дяркедир;4) онун етдийи (вя йа етмядийи) щярякятлярин сялащиййятлярини ашмасыны, хидмятимараглара зидд олмасыны вя гадаьан едилмясини анлайыр;5) хидмяти вязифядян истифадя едяркян онун гейри-гануни давранышы щансы зийанвура биляъяйини ещтимал едир;6) беля давранышын дювлят хидмятиндя тутдуьу вязифя иля баьлы олдуьуну вя йаонун айрылмаз щиссяси олдуьуну, буна gюря дя диgяр зярярвериъи нятиъялярля бярабярдювлят хидмятини нцфуздан салмаьыны дярк едир;7) хидмятля баьлы гейри-гануни щярякятляри етмяк ниййятиндядир вя бу щярякятляриннятиъяляринин йаранмасыны истяйир вя йа билярякдян она йол верир. Нятиъялярбахымындан gцнащкарын гярязи чох вахт конкретляшдирилмир. Дювлят хидмятинягаршы ъинайятин формал тяркиби тясвир едилибся, gцнащкарын рущи вязиййяти вяирадяси йалныз ямялля ялагядар сяъиййяляндирилир.Дювлят хидмятиня гаршы айры-айры ъинайятлярдя (мясялян, рцшвят алма, мцяссисянинтиъарят вя йа малиййя фяалиййятиндя гейри-гануни иштирак) тамащкарлыг зярури яламят кимиgюстярилмир. Лакин gюстярилян ъинайятлярин тябияти, шяраит, субйектив ъящяти дювлятхидмятиня гаршы ъинайятлярин мящз гярязли шяхси сябяб вя мягсядлярин олмасыны ещтималедир.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 163ЯСАС МЯФЩУМЛАР ЛЦЬЯТИКоррупсийа ялейщиня стандартлар – коррупсион давранышын мящдудлашдырылмасынакюмяк едян давраныш вя щцгуг нормалары мяъмусу.Коррупсийайа гаршы тярбийя – вятяндаш ящалисиндя коррупсийайа гаршы мцнасибятинашыланмасы.Девиасийа – ъямиййят вя йа груп цчцн адят щалыны алмыш сосиал гайда вя нормаларынпозулмасы.Рцшвятхорлуг – дювлят гуллугчусу вя йа она бярабяр тутулан шяхс юзцнцн вяйа башгасынын мянафейини gцдяряк юз сялащиййятлярини иъра етдийи дюврдя ганунивя йа ганунсуз фяалиййят вя йа фяалиййятсизлик явязиндя рцшвят алыр, алмаьывяд едир вя йа алмаьа разылыг верир, тяляб едир вя йа ону вермяйя тящрик едир.Сифаришчилик ялагяляри, сифаришчилик – щами иля диgяр шяхс вя йа шяхсляр (сифаришчиляр)арасында щяр ики тяряф цчцн ялверишли ющдяликляр вя ялагяляр ясасында гурулмушмцнасибятляр системидир.Коррупсийа – шяхси файдаланма мягсядиля дювлят вязифясиндян суи-истифадя.Фяалиййят сащясиндян асылы олараг коррупсийа нювляри – инзибати, сийаси, шяхси,бейнялхалг.Щярякятин мягсядиндян асылы олараг коррупсийа нювляри – бцрократик, тянзимляйиъи,превентив, нятиъялярин ляьвиня йюнялмиш.Коррупсийанын мцяййян едилмяси – коррупсийа щалларынын вахтында вя щяртяряфлимцяййян етмяк имканы.Коррупсийанын гаршысы алынмасы – коррупсийаны доьуран сябяб вя шяраитинляьв едилмяси.Коррупсийанын ашкар едилмяси вя щцгуги тягиби – коррупсион ямяллярин цзячыхарылмасы, ъязанын гачылмазлыьы вя ядалятлилийи принсипинин щяйата кечирилмяси.Лоббизм фяалиййяти – щцгуг актларынын дяйишдирилмяси, онлара ялавялярин едилмясивя йа онларын етибарсыз елан едилмяси, йени щцгуги актларын гябул едилмясинявя йа едилмямяйиня тясир gюстярилмясиня йюнялмиш лоббистлярин явязиюдянилян щярякятляри. Беля фяалиййятин мягсяди шяхси щцгуглара вя йа иътимаивя дювлят мянафеляриня ямял едяряк сифаришчи марагларынын щяйата кечирилмясидир.Лоббизм – мялумат мцбадиляси нятиъясиндя мцяййян груп, тяшкилат вя йа бунунбир щиссясинин ялдя етдийи цмуми фикринин юз мянафеляриня уйьун олан гярарынгябул едилмяси цчцн щакимиййятдя олан (истяр сечилян, истярся дя тяйинедилян) вязифяли шяхсляря чатдырылмасы просесидир.Лоббист – лоббизм фяалиййяти иля мяшьул олмаьа щцгугу олан физики шяхс вя йаганунла мцяййян едилмиш гайдада лоббист сийащысына салынмыш мцяссися, идаря,тяшкилат.Непотизм – мцяййян вязифяйя ян йарарлы ишчи принсипиня риайят етмядян, мцсабигясизгощум, дост вя йахын танышларын ишя gютцрцлмяси. Бунун нятиъясиндябир-бириня борълу олан ишчиляр системи йарадылыр ки, бундан да гярар гябул едилдикдяистифадя едилир.


164 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЩами – сифаришчи мцнасибятляри системинин щиссяси – кимя ися щамилик едян органвя йа шяхс.Пулларын йуйулмасы – ъинайят йолу иля ялдя едилмиш пулларын мяншяйини гануниляшдирмяквя йа gизлятмяк ъящди иля едилян ямял.Рцшвят вермя – дювлят гуллугчусу, вя йа она бярабяр тутулан шяхся сялащиййятляринииъра етдийи дюврдя гануни вя йа ганунсуз фяалиййят вя йа фяалиййятсизликявязиндя (вя йа щямин нятиъяляр ялдя етмяк цчцн васитячийя) бирбаша вяйа долайы йолла рцшвятин тяклифи, вяд едилмяси вя йа верилмяси иля баьлы щярякят.Суи-истифадя – дювлят гуллугчусу вя йа она бярабяр тутулан шяхсин вязифясиндянсуи-истифадя етмяк вя йа сялащиййятлярини ашмаг цчцн етдийи щярякят - ощалда ки, беля щярякят дювлятя, бейнялхалг иътимаи гурума, щцгуги вя йа физикишяхся бюйцк зийан вурур.Шяхси мянафе – дювлят хидмятиндя олан шяхсин хидмяти вязифялярини йериня йетиряркянгябул едяъяйи гярарлара тясир gюстяря биляъяк юзцнцн (йахуд онун йахынгощуму вя йа аиля цзвцнцн) шяхси мадди вя йа гейри-мадди мараглары.Хидмяти вязифялярин йериня йетирилмямяйи – дювлят гуллугчусу вя йа она бярабяртутулан шяхсин сящлянкарлыг цзцндян юз хидмяти вязифялярини йериня йетирмямяйивя йа лазымынъа йериня йетирмямяйи – о щалда ки, беля ямялляр дювлятя,щцгуги вя йа физики шяхся бюйцк зийан вурур.Дювлят гуллугчусу – дювлят хидмятиндя олан шяхс – дювлят сийасятчиси, ДювлятХидмяти Щаггында Гануна мцвафиг олараг дювлят идарячилийиндя ишляйян дювлятгуллугчусу, щабеля дювлят вя йа бялядиййя органларында йа гурумларында,мящкямя вя щцгугмцщафизя органларында, дювлят нязаряти вя тяфтиш органларындавя бунлара бярабяр тутулан органларда ишляйян заман щакимиййят нцмайяндясивязифялярини йериня йетирян вя йа инзибати сялащиййятляря малик оландиgяр шяхсляр, щабеля gюстярилян вязифяляря рясми намизядляр.Дювлят гуллугчусуна бярабяр тутулан шяхс - хариъи дювлятин щяр щансы гурумунда,бейнялхалг тяшкилатда вя йа бейнялхалг мящкямя органында мцяййянсялащиййятляря малик олан шяхсляр, щабеля gюстярилян вязифяляря рясми намизядляр.Бундан башга, тясяррцфат вя йа техники хидмят gюстярян шяхслярдянбашга щяр щансы дювлят, гейри-дювлят вя йа юзял гурумда, тяшкилатда йа мцяссисядяишляйян, йахуд профессионал фяалиййятля мяшьул олан вя дювлят инзибатиидарячилийи сащясиндя мцяййян сялащиййятляря малик олан йа дювлят хидмятляриgюстярян шяхс дювлят гуллугчусуна бярабяр тутулур.Иътимаи мянафе - дювлят хидмятиндя олан шяхслярин гярязсиз вя ядалятли гярарларгябул етмясиндя иътимаиййятин мараьы.Иътимаи вя шяхси мянафелярин ихтилафы - дювлят хидмятиндя олан шяхсин вязифяляринивя йа тапшырыьы йериня йетирдийи заман юз шяхси мянафеляриня тохунан гяраргябул етмяли, йахуд беля гярарын гябул едилмясиндя иштирак етмяли, йахудбеля тапшырыьы йериня йетирмяли олдуьу вязиййят.Дювлят идарячилийи – дювлят вя йерли юзцнцидаря органларынын ганунла тянзимлянянвя щцгуги актларын, йерли юзцнцидаря гурумлары гярарларынын щяйата кечирилмясиня,нязярдя тутулмуш дювлят хидмятляринин идарячилийиня йюнялмиш фяалиййяти.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 165Дювлят идарячилийи принсипляри – ганун алилийи (фяалиййят щцгуги нормалараясасланыр), обйективлик (щярякятляр гярязсиз олмалыдыр), сялащиййятлярдян суи истифадяедилмямяйи (сялащиййят верилмядикдя фяалиййятля мяшьул олмаг, йахудгярар гябул едилдикдя ганунла мцяййян едилмиш мягсядлярдян башга мягсядлярgцдмяк гадаьандыр).


Азярбайъан Республикасы Тящсил НазирлийиМцасир Тящсил вя Тядрися Йардым МяркязиМяктябдя мяняви тярбийя вя антикоррупсийа тящсили(мцяллимляр цчцн дярс вясаити)


167Тяртиб едянлярЯлийева Йелена – БПКИА вя ЙЩИ ъоьрафийа кабинетинин методистиRяsуlova Gцlnaz – Bakы шяhяri, 269 saйlы orta mяktяbin rуs dili mцяllimi.Наьыйева Сяадят - Бакы шящяри, Низами району 214 сайлы орта мяктябин директормцавиниЪялилова Йеэаня – Сумгайыт шящяри орта цмцтящсил коллеъинин тясвири инъясянятмцяллимиКяримова Фирянэиз – Азярбайъан Мцяллимляр Институтунун Тящсилин идаря олунмасыкафедрасынын баш мцяллимиРяйчиляр1.Рамиз Мяммядзадя - профессор, Азярбайъан Мцяллимляр Институтунун «Тящсилинидаря олунмасы кафедрасынын» мцдири2.Айдын Щясянов - п.е.н. Бакы Славйан Университетинин педагоэика вя психолоэийакафедрасынын досенти3. Мещрибан Ящмядова – Азярбайъан МЕА елми ишчиси, физика-рийазиййат елмляринамизяди


168 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫЩюрмятли охуъу!Диггятинизя тягдим олунан бу методики вясаит 8-11-ъи синифлярин, ортамяктяблярдяки ушаг тяшкилатларынын рящбярляри вя мяктяб психологлары цчцн щазырланыб.Бура эцнцмцздя мцдавимляр цчцн зярури олан мясулиййят, сярбясттянгиди тяфяккцр, гярар гябулу, юз юлкясинин фяал вятяндашы олмаг кими хцсусиййятляринтярбийя олунмасына кюмяк едян бир нечя дярс дахил едилиб. Бу дярссаатлары мящз мцдавимлярин юзляринин вятяндаш ъямиййятинин гурулмасы просесиниништиракчысы олдугларыны дярк етмяйя кюмяк едяъяк. Дярсляр иштиракчиларарасында ямякдашлыьы нязярдя тутан фяал тядрис методларындан истифадяйя вямцдавимлярин фяал, мцстягил тядгигатчы мювгейиндя дайанмасына щесабланыбки, бу хцсусиййятляр дя юйрянилян мювзулар цзря мцщцм нятиъяляр чыхармаьавя цмумиляшдирмяляр апармаьа кюмяк едяъяк.Мцяллимляря«Йахшы тярбийя – ян йахшы мирасдыр»Методики вясаит мялуматландырма характери дашыйыр. Онун мягсяди мцдавимляринмяняви вя ганунпяряст вятяндашларын тярбийясиня йардым етмякдир. Тярбийянин характеривя мязмуну щамы тяряфиндян гябул едилмиш бяшяри дяйярляря, демократик принсипляря,шяхсиййятин хцсусиййятляриня, онларын ъямиййятдя вя дювлятдя ролуна мцнасибятдянчох асылыдыр. Тярбийя инсан сивилизасийасы тяърцбяси нятиъясиндя ямяля эялян сосиалдяйяр кими гиймятляндирилир, ядалятлилик, щуманизм, бяшярилик, мяняви зянэинлик,толерантлыг идейаларыны, башгаларына щюрмят вя юз щцгугларыны мцдафия едя билмяк, еляъядя коммуникатив вярдишляри юзцндя якс етдирир. Бцтцн бу хцсусиййятляр тядрис заманыапарылан тярбийя просесиндя формалашыр. Артыг узун иллярдир ки, мцяллимляр юздярсляриндя актив тядрис формаларындан истифадя едирляр. Беля ки, демократик тярбийя, вятяндаштящсили, йазма вя охума васитясиля тянгиди тяфяккцрцн инкишафына даир бир сыраметодики вясаитляр щазырланыб.Бу методики вясаитдя синиф саатларынын нцмуняви тематик планы верилиб. Щяр бир белядярс, дярсдянкянар тядбир, мцяллимин щяр бир аддымы, онун шяхси нцмуняси, щяр бирсющбят мцдавимлярин тярбийясиня хидмят едир. Бу эцн артыг шаэирдляря юйцд, нясищятвермя щеч бир сямяря вермир. Шаэирдин йаш, психоложи хцсусиййятлярини нязяря алмаданону тярбийя етмяк мцмкцн дейил. Дцнйада вя ъямиййятдя дя баш верян дяйишикликляринязяря алмамаг сящв оларды.Бу вясаитдя верилмиш дярслярин методики ъящятдян щазырланмасы нцмуняляри мцдавимлярипассив динляйиъилярдян тярбийя просесинин фяал иштиракчысына чевирмяйя имканверяр.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 169Дярс саатларынын нцмуняви тематикасыМцдавимлярин щцгуги тярбийяси1 Мяним щцгуг вя вязифялярим2 Ядалятли ъямиййят3 Азадлыг вя мясулиййят4 Доьрулуг5 Коррупсийа нядир?6 Ушаг щагларына даир КонвенсийаВятяндашлыг тярбийяси.Актив щяйат мювгейинин формалашмасы7 Дцзэцн гярарлары неъя гябул етмяли?8 Мян вятяндашам – мяним мювгейим9 Мцстягил Азярбайъан. Демократик принсипляр10 «Йох» сюзцнц неъя демяли.11 «Мян Бакыда 1990-ъы ил 20 йанвар фаъиясинин эцнащкарларыны писляйирям».12 «Хоъалы - Азярбайъан халгынын аьрысы»13 Мцнагишялярин йаранма сябябляри вя онларын щялли йоллары14 31 март – Азярбайъан халгына гаршы эеносид эцнцдцр.Мяняви тярбийя.15 Синфин шяряф кодекси16 Саьлам щяйат тярзи – нормадыр17 Толерантлыг. Милли хцсусиййятляр вя дцнйа мядяниййяти18 Етик нормалар, мяняви дяйярляр19 Исламда мянявиййатЯламятдар эцнляря щяср олунмуш дярслярин кечирилмяси20 28 май – Республика эцнц21 17-нойабр Милли Дирчялиш эцнц22 18 октйабр Дювлят Мцстягиллийи эцнц23 31 декабр Азярбайъанлыларын Щямряйлийи эцнц24 21 март – Новруз байрамы25 9 май – Фашизм цзяриндя Гялябя эцнцАксийалар26 Ушагларын щцгугларынын мцдафияси эцнц27 9 декабр - Антикоррупсийа эцнц28 Ялил вя кимсясиз вятяндашлара йардым эцнц29 Сатыш йармаркасы - гачгын вя йетим ушаглара йардым эюстярилмяси30 Иътимаи хадимляр, алимляр, йерли щакимиййят органлары тямсилчиляри иля эюрцш.


170 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫДярслярин методики ъящятдян щазырланмасы«Яэяр сиз инсанда зяканы инкишаф етдирир вя бу заман ону мянявиййатынызянэинляшдирмирсинизся, о щалда сиз ъямиййят цчцн тящлцкя йетишдирирсиниз»Теодор РузвелтМязмун1. Ядалятли ъямиййят«Бцтцн инсанлар азад, ляйагятляри вя щцгуглары бярабяр олараг дцнйайа эялирляр.Онларын шцурлары вя виъданлары вар вя онлар бир-бири иля гардашлыг рущунда давранмалыдырлар».Инсан щагларына даир цмуми БяйаннамяМаддя 1.« Ядалятли ъямиййятин ясас принсипляри истиснасыз олараг ъямиййятин щяр бир цзвцнцнмарагларыны нязяря алмалыдыр вя онларын щяр бириня бярабяр щцгуг вя имканлар вермялидир».2. Азадлыг вя мясулиййят«Азадлыг – сечим имканынн вя юз щярякятляриня эюря ъаваб вермяк габилиййятининолмасыдыр» (дярс нцмуняси Бейнялхалг Тящсил Фонду тярряфиндян щазырланыб (ЫEF).Александр Жигалов вя Лцдмила3. «Йох» сюзцнц неъя демяли?«Дцшмянляриндян горхма, ян пис щалда онлар сяня хяйанят едяъякляр;гатиллярдянгорхма, ян пис щалда онлар сяни юлдцряъякляр; лагейд оланлардан горх. Бцтцнхяйанят вя гятлляр мящз онларын сакит разылыьы иля баш верир»Бруно Йасенски«Яэяр ъавабдещ шяхсляр ачыг шякилдя ядалятсизлийя, ъинайяткарлыьа гаршы чыхарагсюздя вя ямяли ишдя демократик ъямиййятин вятяндашынын щцгуг вя вязифялярини щяйатакечирмясяляр ъямиййятдя онларын гаршысыны алмаг мцмкцн олмаз».4.Гярары неъя гябул етмяли.«Хейир вя сяадят инсанын эцъцндядир»Сямяд Вурьун«Хейир елм дейил, щярякятдир»Р.Роллан«Сялигялилик вя дягигликдян башлайараг баьышламаг вя ъясарят кими гящряманлыгхцсусиййятляриня гядяр бцтцн хейирхащлыглар тямяннасызлыьын ифадясидир. Тямяннасызлыг– виъданын щюкмцня ъавабдыр. Бу - рцщ бядян цзяриндя щаким олдугда баш верир. Ъямиййятдяхейир бу ъцр тязащцр едир».(дярс Бейнялхалг Тящсил Фондунун коллективи тяряфиндян щазырланыб (ЫEF)


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 1715.Коррупсийа нядир?Ясас мцлащизяляр* коррупсийа инсанлара вя ъямиййятя зийан вурур* игтисада инкишафы лянэидир* инсан щагларыны позур, гануна зиддир* биз онунла мцбаризя апара билярик* бу сащядя мцяййян ганунвериъилик мювъцддцр_____________________»»»»»»_________________________»»»»»»_______________________________»»»»»»_________________________»»»»»»__________Ы дярсМювзу: «Ядалятли ъямиййят»Мягсядляр; мцдавимляр няйи баша дцшмялидирляр:- инсан щаглары цмуми мяфщумдур, йяни щяр бир инсана аиддир- инсан щаглары ъямиййятдя минимал щяйат стандартыны мцяййян едирмцдавимляр няйи юйрянмялидирляр:-групларда ямякдашлыг вя иш баъарыгларыны-дискуссийа апармаг вя гулаг асмаг, щабеля юз фикрини мцдафия етмяк-юзцнц башгасынын йериня гоймагМязмунуЯдалят – мяняви мяфщумдур. Мянасы щяр бир инсана вя инсан групуна бярабяр мцнасибятвя обйектив сурятдя дярк едилмядир. Ядалят инсан вя йа бир груп инсана гаршы мянявиййатнюгтейи нязяриндян щаглы, щуманист мцнасибятдир.Инсан щагларынын тямин олунмасы ъямиййятин ядалятли олмасы цчцн ясас зяминдир. Щярбир вятяндашынын щцгугларынын горунмасына тяминат верян ъямиййят - инсанын лайиглищяйатынын ясасыдыр.Ясас анлайышлар:ядалятли ъямиййят, ляйагят вя инсанын гиймятиДярсин эедишиМярщяля 1. Чаьырыш ( мотивасийа)Ягли щцъум – мцяллим ушаглара каьыз парчалары пайлайыр вя онлара «Ядалят нядир?» суалынынъавабыны щямин каьызлара йазмаьы хащиш едир.Мцдавимляр юз фикирлярини билдирирляр, мцяллим ъаваблары цмумиляшдиряряк йазы тахтасындагейд едир (ашаьыда Няриманов району 39 сайлы мяктябин шаэирдляринин фикирляри верилиб)«Ядалят щяр бир шяхсин щцгуг вя азадлыгларынын бярабярлийидир вя щяр бир шяхсин щярякятляринящюрмят щисси иля тямин олунур (бяшяриййятин ясас мяняви ганунларына мцвафиголараг)»«Ядалят – бцтцн инсанларын ейни щцгуглара малик олмасы вя юз юлкяляринин


172 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫконститусийасы иля мцяййян олунмуш бцтцн ганунлара риайят етмяси демякдир».«Ядалят – сянин инсан кими щярякят етмяндир»щюрмятщуманистликинсан щагларынынгорунмасыганунлары халгйарадырщамы бярабярдирядалятэюрдцйцн ишя эюрялайиг олдуьун гядяралырсан- «Инсанлар цчцн онларын щюрмят вя мцдафия олундуьу, еляъя дя лайигли щяйатцчцн эениш имканлар йарадылдыьы бир иътимаи системдя йашамаг ваъибдир.Эюрясян, ядалятли ъямиййят нядир?»Шаэирдляр юз фикирлярини билдирирляр. Мцяллим нювбяти суалы верир.- Ядалятли ъямиййяти неъя гурмалы? «Ъямиййяти ядалятли адландырмаг цчцн ондащансы давраныш вя «ойун гайдалары» олмалыдыр?»Шаэирдляр юз мцлащизялярини билдирирляр. Мцяллим йазы тахтасында суалы вяшаэирдлярин ъавабыны йазыр. Сонра ися шаэирдляри груплара бюлцр, онлара щипотезляринийохламаьы тяклиф едир вя дярсин сонракы эедишини изащ едир.-«Тясяввцр един ки, сизя ядалятли ъямиййятдя йашамаг цчцн зярури олан, йедди ганунданибарят топлуну тяртиб етмяк тапшырылыб. Сиз йадда сахламалысыныз ки, ядалятли ъямиййятингурулмасы принсиплярини формалашдырырсыныз. Бурада ясас эюстяриъи щямин ъямиййятининсан вя инсан групуна гаршы мцнасибят нормаларыдыр. Йяни, щяр бир инсанынмарагларынын ня дяряъядя обйектив вя дягиг нязяря алынмасыдыр. Щямин ъямиййятдя инсанынмцдафияси механизмляри ня дяряъядя мцкяммялдир.Бундан ялавя, ону да йаддан чыхармамалысынз ки, реал ъямиййятдя мцхтялиф адамлар:кишиляр, гадынлар, варлылар вя йохсуллар, гоъалар вя ъаванлар, хястяляр вя саьламларвя с. инсанлар йашайыр. Сизин групун тяртиб едяъяйи ганунлар топлусунда щяр бир иинсанынмараглары нязяря алынмалыдыр (сизя, гурдуьунуз ядалятли ъямиййятдя йашадыьы ещтималолунан инсанларын сийащысы вериляъяк). Лакин, ялбяття ки, бцтцн инсан категорийаларынынмарагларынын нязяря алынмасы оларын садяъя олараг «ейниляшдирлмяси» анламынаэялмямяли, щям дя онларын тяшяббцскарлыьыны зяифлятмямялидир. Сиз щям ящалинин мцдафияолунмамыш тябягяляринин, щям дя ишэцзар, тяминатлы адамларын да марагларыны нязяряалмалысыныз ки, щамы инкишаф цчцн ейни имканлара малик олсун.Тяртиб етдийиниз гайдалар топлусуну бюйцк аь каьыз парчасы цзяриндя маркерля


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 173щякк един.Йалныз гайдаларын тяртиби вя онун тягдиматы сона чатдагдан сонра сизлярдян щярбиринизин бу ъямиййятдя щансы ролда чыхыш етдийинизи вя щямин конкрет персонажын марагларыныннязяря алыныб-алынмадыьыны юйряня биляъяксиниз.2-ъи мярщяля. Идрак.Щяр бир груп ишин нятиъяляринин елан олунмасы вя гябул едилмиш гярарын ясасландырылмасыцчцн юз нцмайяндясини сечир.1-ъи груп1.Инсанларын сосиал вязиййятиндян асылы олмайараг онларын фикриня щюрмят2.Бир-бирини щямишя дястяклямяли3.Ушаг евляриндя йашайан ушаглар да щамынын малик олдуьу щцгуглара маликдирляр4.Ялил вя гоъалара гайьы5.Мяктяби битирдикдян сонра ишя дцзялмяк зяманяти6.Еколоэийанын мцщафизяси7.Пулсуз тибби йардымГрупларын тягдиматы баша чатдыгдан сонра мцдавимляр онларын ядалятли ъямиййятдя йеринимцяййян едян вясигяляр ялдя едирляр. (Вясигяляр яввялъядян щазырланыр. Щяр бирвясигядя сийащыдакы персонажлардан – ъямиййят цзвляриндян биринин ады эюстярилмялидир.Вясигяляр щям мцдавимлярин юзляри тяряфиндян билет кими сечиля биляр, щям дя мцяллимтяряфиндян пайлана биляр).3-ъц мярщяля. ТяфяккцрТягдиматдан сонра мцзакиря апарылырМцзакиря цчцн суаллар-Сиз ящалинин мцхтялиф тябягяляринин марагларыны нязяря алмысынызмы?-Сизин фикринизъя, ящалинин щансы групларынын мараглары нязяря алынмайыб?-Сиз бу ъямиййятдя йеринизи мцяййян едян вясигяни ялдя етдикдян сонра юзцнцзц неъящисс етдиниз? Мящз щямин персонажын мараглары нязяря алынмышдымы?-Сизя еля эялмяди ки гайдалар тяртиб олунаркян сизин маргаларыныз нязяря алынмайыб?-Сиз юзцнцзцн тяртиб етдийиниз гайдалара ялавяляр етмяк истямирсиниз ки?Ашаьыда тясвир едилмиш щадисяни тящлил един


174 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ«Ахшамларын бириндя автомобил гязасында зярячякмиш шяхс Республика хястяханасынаэятирилир. О щушсуз олур вя цзяриндя щеч бир сяняди олмур. Ону хястяханайа чатдыраншяхс ися щадисянин тясадцфи шащиддир. Зярярчякмиши вуран автомобил щадися йериндянгачыб вя шащид йаралыны хястяханайа эятирмяк мяъбуриййятиндя галыб. Нювбятчищяким хястяни мцайиня етмяк цчцн мцяййян мябляьдя пул истяйир. Хястянин ися цзяриндяо гядяр олмур. Бу щалда щяким йаралынын мцайинясини сящяря гядяр, онун шяхсиййятимцяййян олунана вя гощумлары тапылана гядяр тяхиря салыр. Йаралы ися эеъя дцнйасыныдяйишир. Ишдя йол вердийи сящлянкарлыьа эюря щямин щякимин иш йери дяйишдирилир»Мцзакиря цчцн суаллар1.Щякимин щярякятлярини мяняви ъящятдян щагг газандырмаг мцмкцндцрмц?2.Щансы сябябляр щякими рцшвят тяляб етмяйя сювг едя биляр вя бу щалда она бяраятгазандырмаг олармы?3. Яэяр инсанын щцгуглары тапдаланырса, щямин ъямиййяти демократик адландырмаголармы?Шаэирдляри ашаьыдакы нятиъяйя эятирин:Ядалятли ъямиййятин ясасыны тяшкил едян принсипляр истиснасыз олараг онун бцтцнцзвляринин марагларыны нязяря алмалы вя онларын щяр бирини бярабяр щцгугвя имканларла тямин етмялидир.Бу нятиъя илкин мцлащизялярля мцгайися олунур, щямин мцлащизялярин тясдигивя йа инкарына даир нятиъя чыхарылыр. Лазым оларса, мцяллим нязяри материалдан истифадяедяряк юз чыхышыны эенишляндиря биляр.Динляйиъиляря пайланан материалЪямиййят цзвляринин сийащысы1.Беш йашлы гачгын-кимсясиз гыз2.Физики гцсурлары олан йедди йашлы оьлан3.Яслян кянддян олан тялябя4.Имканлы аилядян олан, хариъи ширкятдя ишляйян ъаван оьлан5.Ушаг евиндя бюйцмцш вя театр институтуна гябул олуб вя актриса олмаг арзусундаолан эянъ гыз6.Ишсиз киши, мцщарибя ветераны, ики ушаг атасы7.Ишляри мцвяффягиййятля эедян, ушаглары хариъдя юзял мяктябдя охуйан бизнесмен8.Узунмцддятли иш стажы олан вя чох кичик ямяк щаггы алан дювлят гуллугчусу9.Эянъ педагог гадын – репититорлуг едир10.Базарда алвер едян йашлы кяндли гадын


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 17511.«Мющкям» фермер12.Верэиляри юдямяк истямяйян сащибкар13.Йашлы тянща гадын14.Тягацдчц киши15.Оьурлуьа эюря беш ил щябсдя олмуш гырх йашлы аиляли киши.16.Кечмишдя мяшщур олмуш, мащнылары артыг чохдандыр ки ифа олунмайан бястякар-гадын17.Он беш йашлы шащматчы-Авропа чемпионатынын галиби18.Эяляъяйи цмидвериъи олан пианочу-гыз19.Вязифясиндян суи истифадя едян полис ишчиси20.Бу йахынларда Нобел мцкафаты алмыш академик21.Отуз йашлы гадын, милли азлыгларын нцмайяндяси22.Назирлийин рцшвятля яля алынмыш мямуру23.Ишсиз галмыг диш щякими24.Эянъ оьлан – юлкя ящалисинин яксяр щиссясинин ситайиш етдийи дини инанъдан фяргли бирдини ъяряйанын давамчысы25.Мцфлис олмаьа йахын олан банкир26.Автомобиллярин сатышы цзря фирманын сащиби-яъняби27.Юлкядя мяшщур олан телеапарыъы28.Шоу-бизнесля мяшьул олан сащибкар29.Автомобилляри йумагла пул газанан алты йашлы оьлан30.Низамнамя гайдаларынын позулдуьу щярби щиссядя хидмят едян ясэяр31.Евсиз-ешиксиз инсан32.Гоншулары тяряфиндян мянзили ялиндян эцъля алынмыш йашлы гадын33.Ъинайятдя эцнащы сцбут олунмамыш мцттящим34.Телефонуна гулаг асылыан депутатлыьа намизяд35.Мцщарибя эедян гоншу юлкядян олан гачгынНязяри материалИнсанын ъямийятдя лайигли йашамасы имканы щямин ъямиййятин ясасыны тяшкил едянмцяййян тяминат вя механизмлярин олмасындан асылыдыр.Ясрляр бойу инсанлар мцряккяб иътимаи мцнасибятляр системиндя йашайыр вя мцтямадиолараг мцхтялиф ялагяляря эирирляр. Йухарыда гейд олундуьу кими, ъямиййятдя йашайанайры-айры фярдлярин тялябатлары бир-бири иля щям цст-цстя дцшя, щям дя цмумиликдяъямиййятин мараглары иля зиддиййят дя тяшкил едя биляр. Буна эюря дя инсанлар цчцн щюрмятвя мцдафия олундуьу, еляъя дя онлара лайигли щяйат сцрмяк цчцн имкан верилдийи,щабеля тялябатларыны юдяйяркян мейдана чыхан зиддиййятлярин ядалятля тянзимляндийиъямиййятдя йашамаг ваъибдир. Инсанын мящз беля бир ъямиййятдя йашамагда мараглыолмасы тябиидир, бундан ялавя, бу ъцр ъямиййятин йарадылмасы фикри щямишя вя щяр йердяинсан зякасыны наращат едиб. Ярляр бойу инсанлар «ядалятли ъямиййят» адландырдыгларысистеми щансы юзцл, бцнювря цзяриндя гурмаьын мцмкцн олдуьуну мцяййян етмяйяъящд едибляр.


176 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫБяс «ядалятли ъямиййят» нядир?Тясяввцр един ки, сиз бир груп инсан арасында чюряк бюлцшдцрмялисиниз. Яэяр сиз щямининсанлара гярзсиз мцнасибят бяслясяниз, о заман сиз щамыйа ейни чякидя чюряк парчасыверяъяксиниз. Лакин яэяр бу инсанлар ичярисиндя зяиф вя хястя инсанлар, щабеля азйашлыушаглар варса, бу щалда йемяйя даща чох ещтийаълары олдуьу цчцн щямин инсанлара дащабюйцк чюряк парчасы вермяк даща щуманист аддым оларды.Ъямиййят (иътимаи системляр) – бу илк нювбядя мцтяшяккил, коллектив структурдур,мясялян, дювлят кими. «Иътимаи системляр» анлайышы юзцндя фярдля коллектив арасындагаршылыглы мцнасибятляри тянзимляйян «ойун гайдалары»ны да ещтива едир. Башга сюзля,иътимаи системляр фярдляр арасындакы мцнасибятляри, сийаси вя игтисади гурулушу, ямякбюлэцсцнц мцяййян едир вя тянзимляйир, щабеля йени иътимаи системляр йарадараг,мювъуд оланлары инкишаф етдирир вя дяйишдирир.Бяс щямин ъямиййятин ядалятли олмасыны мцяййян етмяк цчцн мейарлар щансылардыр?Бурада йеэаня эюстяриъи щямин ъямиййятин инсан вя инсан групуна гаршы мцнасибятнормаларыдыр. Мящз бу мараглар ясасында щяр бир инсанын марагларынын ня дяряъядяобйектив вя дягиг нязяря алынмасыны мцяййян етмяк олар.Бяс ядалятляи ъямиййяти неъя гурмаг олар? Ъямиййяти ядалятли адландырмаг чцн ощансы хцсуиййятляря вя ойун гайдаларына малик олмалыдыр?Ашаьыда тясвир олунмуш нязяри модел ядалятли ъямиййятин инсанын юзцнцн расионалсечими ясасында йарадылмасы идейасыны тяклиф едир. Беляликля, бир груп инсана, еля онларынюзляринин йашайаъаглары ядалятли ъямиййятин ясас фяалиййят гайдаларыны ишляйиб щазырламагтапшырылыр. Лакин бурада ядалятли ъямиййятин принсиплярини тяртиб едян инсанларынцзяриня мцяййян мящдудиййятляр гойулур. Щямин инсанлар «гейри-мцяййянлик пярдяси»архасында олмалы, йяни щямин хяйали ъямиййятин цзвляриня чеврилдикдя бу инсанларкимляр олаъаглар (йяни йашлары, ъинсляри, ъямиййятдя мювгеляри неъя олаъаг).Айдындыр ки, «гейри-мцяййянлик пярдяси» бу груп инсанлары еля гярарлар гябул етмяйямяъбур едир ки, щямин гярарлар тякъя онларын юз марагларыны дейил, щямин хяйалиъямиййятин бцтцн цзвляринин марагларына уйьун олсун.Бу моделдя тягдим олунан бцтцн шяртляр инсанлары инсанын лайигли щяйат тялябатларынауйьун олараг ядалятли ъямиййятин принсипляринин мяняви нюгтейи нязярдян расионалсечкисиня йахынлашдырыр. Онларын ясас принсипляр кими щцгуг бярабярлийини, тящлцкясизлийи,азадлыьы, инсан ляйагятинин мцдафиясини, инкишафы, щабеля ядалятли ъямиййятин йарадылмасыцчцн ясас олаъаг бир сыра диэяр аналожи дяйярляри сечяъяклярини дцшцнмяк даща чохмянтиглидир.Бу принсипляр щяр бир шяхси бярабяр щцгугларла тямин етмялидирляр. Ейни заманда,реаллыгда сосиал вя игтисади бярабярлик истянилян ъямиййятдя еля тянзимлянмялидир ки, бубярабярлик ъямиййятин бцтцн цзвляринин фярди инкишафы цчцн стимула чеврилсин.Реал щяйатда инсан щцгугларыны тез-тез ядалятли ъямиййятин ясас принсипляри иля ейниляшдирирляр.Инсан щцгугларынын ясас хцсусиййяти – онун универсаллыьыдыр (цмумилийидир).Бу о демякдир ки, инсан щцгуглары киши вя йа гадын олмасындан, щарада йашамасындан,щарада ишлямясиндян, щансы дилдя данышмасындан вя диэяр фярглярдян асылы олмайарагщяр бир фярдя ейни дяряъядя аиддир. Бурада универсаллыг абстракт принсип дейил.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 177Инсан щаглары системи щяр бир инсаны практики сявиййядя бярабяр щцгугларла тямин едир.Инсан щагларынын диэяр бир фяргли ъящяти онларын минимал стандартлары, йяни ян ашаьыщядляри мцяййян етмясиндядир. Бу щядляр дювлят тяряфиндян щеч бир щалда кечмямялидир,бу щяддян сонра артыг инсан ляйагятини, мянлийини итирир, щятта онун варлыьы белятящлцкя алтында гала биляр.Цмумиликдя, инсан щцгугларынын формалашмасы идейасы инсанын ляйагятинин олмасыинамына ясасланыб ки, бунун да кюкцндя илк нювбядя инсанын доьуландан ляйагят сащибиолмасы дурур. Бяшяр аилясинин бцтцн цзвляринин доьулдугдан ляйагят сащиби олмасынын,щабеля бцтцн инсанларын бярабяр вя бюлцнмяз щцгуглара сащиб олмасы фикринин гябулолунмасы бцтцн дцнйада азадлыг, щагг-ядалят вя сцлщ цчцн зямин тяшкил едир.Инсанларын сюз вя виъдан азадлыьынын олаъаьы, горху вя ещтийаъдан азад бир дцнйанынйарадылмасы идейасы инсанларын чатмаг истядикляри ян йцксяк дяйярдир.Тарих эюстярир ки, юз вятяндашларынын щцгугларыны танымайан юлкяляр няинки инкишафетмир, щям дя сонунда мящв олурлар. Буцндан ялавя, щямин юлкяляр гоншу юлкялярцчцн, бязи щалларда ися, фашист вя коммунист режимляри иля олдуьу кими, бцтцн дцнйацчцн тящлцкя мянбяйиня чеврилирляр.Йухарыда гейд олунанлары нязяря алараг, беля бир нятиъя чыхармаг олар ки, инсанщаглары ъямиййяти идаря олундуьу сийаси вя сосиал-игтисади идаряетмя методларыны тянзимляйянбцтцн иътимаи системлярин, механизмлярин ясас принсипи олмалыдыр, йяни ъямиййятдягаршылыглы мцнасибятляр инсан щагларына щюрмят ясасында формалашдырылмалыдыр.Йалныз бу щалда*щяр бир фярдин ляйагяти мцдафия олунар;*щяр бир шяхсин щяртяряфли инкишафы цчцн имкан йаранар;*щамы бярабяр щцгуг вя азадлыгларла тямин олунар;*ъямиййятин азтяминатлы цзвляриня дястяк вериляр.Мящз , бу ъцр ъямиййят ядалятли щесаб олуна биляр.2-ъи дярс. Азадлыг вя мясулиййят.Дярсин мягсяди: азадлыг вя мясулиййят анлайышлары иля танышлыг; азадлыг вя юзбашыналыгарасында фяргин дярк едилмяси; азадлыг вя мясулиййят, мясулиййят вя камиллик, мясулиййятвя юзцнцифадя арасында ялагянин дярк едилмяси; юз мювгейинин ифадя едилмяси,вярдишляринининкишаф етдирилмяси вя бу мювгенин мцдафияси; иътимаи мягсяд вя фярдитялябатларын ащянэдар гаршылыглы тясири принсипляринин дярк едилмяси.Методлар: фярди иш, мцщазиря, ойун, мцсабигя.Ялавя вясаитляр: мцсабигядя галибляр цчцн щядиййяляр.Дярсин эедиши1. бир няфяр цчцн 5 дягигя:-Арзу нядир? Ян ваъиб арзунузу каьыз цзяриндя йазын.-Азадлыг нядир? (азадлыг мювзусунда кластер тяртиб един)


178 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫмцстягилликАЗАДЛЫГСечим имканыЦмумиликдя синфя верилян суаллар:1) Арзунун йериня йетмяси цчцн ня лазымдыр? (азадлыг)2) щяр бир Адам азаддырмы? (бяли)3) онда, ня цчцн бизим арзуларымыз щярдян йериня йетмир? мягсядйюнлцлцйцн,ирадянин кифайят гядяр олмамасы; арзуларын йериня йетмяси цчцн физики вяйа сосиал шяраитин олмамасы; арзуларын ганунсузлуьу).ИдракБизим щяр биримиз уникал олдуьумуз цчцн, биз характерин тязащцрляри, арзулар, щяйатдамягсядляр, габилиййятляримиз вя наилиййятляримизля бир-биримиздян фярглянирик.…Лакин бизим щяр бир арзумуз щяйата кечя билмяз.Доьрудан да, биз щярякятляримиз вя арзуларымызын щяйата кечмясиндя азадыг.Азадлыг – физики, щцгуги ганунларла вя инсанын виъданы иля мящдудлашдырылан сечимимканыдыр. Яэяр бизим арзуларымыз щяр щансы физики ганун вя йа иътимаи давранышгайдасы иля зиддиййят тяшкил едирся, бу щалда, йа физики вя йа щцгуги ганун вя йа виъданмяним гануназидд арзумун щяйата кечирилмясиня мане олур вя йахуд дамян щямин арзунун щяйата кечирилмясиня эюря ъяза алырам. Мясялян, учмаг арзусу- пянъярядян йыхылма – юлцм; варлы олмаг арзусу – оьурлуг – щябсхана; юзцнцтясдиг етмя арзысы – йалан – виъдан язабы. Лакин бу щяля азадлыг анлайышынын тамизащы деил.Цмумиликдя синфя верилян суаллар:1) азадлыгдан бящрялянмяк цчцн инсана ня лазымдыр? (мясулиййят)2) мясулиййят нядир? (юз фяалиййяти вя фяалиййятинин нятиъясиня эюря ъаваб вермякгабилиййяти)3) яэяр кимся сизин мясулиййят пайыныза гарышса ня баш веряъяк? (азадлыьын позулмасы)4) яэяр инсан юз мясулиййятини дярк етмязся ня баш веряр? (ъяза)5) Инсан няйя эюря гануназидд арзуларынын щяйата кечирилмясиня эюря мясулиййятдашыйыр? (бир инсанын гануназидд арзулары диэяр инсанларын щцгугларыны позур)


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 179Нятиъя: Азадлыг – сечим имканынын вя юз щярякятляринин нятиъяляриня эюря ъавабдещликдашымаг имканыдыр. Биз щамымыз мясул олмаг азадлыьына, сящвляр етмяквя онларын цзяриндя юйрянмяк азадлыьына ъан атырыг вя яэяр кимся бизим мясулиййятсферамыза гарышырса, биз щцгугларымызын позулдуьуну щисс едирик, беля ки, бизим азадлыьымызпозулур. Амма яэяр бизим сящвляримиз диэяр инсанларын щцгугларыны позурса, ондащятта биз юз сящвимиз цзяриндя юйрянсяк дя, сящвимиздян пешиман олсаг да вя щяттаюзцмцзя вя башгаларына щеч вахт щямин сящви бир даща тякрар етмямяйя сюз версякдя, биз ъязамызы чякмяйя щазыр олмалыйыг. Чцнки, биз тяърид олунмуш шякилдя дейил, диэяринсанларын ящатясиндя, ъямиййятдя йашайырыг.Групларда мцсабигя – 10 дягигя.Щяр бир груп мцмкцн гядяр дягигликля азадлыг вя юзбашыналыг арасындакы фярги дягигвя ящатяли шякилдя сяъиййяляндирмялидир.Групларын нцмайяндяляри юз фикирлярини, ифадялярини шифащи охуйурлар. Мцяллим ъавабларытящлил едир вя галиб групу мцкафатландырыр.Фярди иш – 10 дягигяШаэирдляр ъядвяли долдурурлар:Ушаг Йенийетмя Бюйцк1-ъи сцтун: биз ушаг йашларында неъя гярарлар гябул едирик?2- ъи сцтун: биз щал-шазырда щансы гярарлар гябул едирик?3- ъи сцтун: сиз эяляъякдя щансы гярарлар гябул едяъяксиниз?Мцзакиря цчцн суаллар:1. Инсан бюйцдцкъя азадлыг неъя дяйишир? Бу заман мясулиййят дяряъяси неъядяйишир?2. Сиз эяляъякдя бюйцк азадлыьынызын олмасыны истярдинизми? Бяс мясулиййятсащиби олмаьы?3. Сизин фикринизъя, ъидди мясулиййят дашыйан инсанлар (ири ширкятлярин, иътимаитяшкилатларын рящбярляри) хошбяхтдирлярми?4. Няйя эюря инсан ваъиб, ъидди бир ишля, бизнесля, йарадыъылыгла мяшьул оларкянинсан юзцнц хошбяхт щисс едир? (юзцнцифадя).5. Сизин фикринизъя, бу ъцр инсан юз щяйатынын сащибидирми, йохса о киминся буйруьуиля щярякят едир? (сащиб). Бу инсана ращатлыг вя севинъ эятирирми?Нятиъя: Инсан йетишдикъя, цзяриня ня гядяр чох мясулиййят эютцрся, еля щямин гядяразадлыг вя мцстягиллик ялдя етмиш олур. Цзяриня мясулиййят эютцрмякля инсан юзцнцифадя едир, буна эюря дя о юзцнц хошбяхт щисс едир, бахмайараг ки, илк бахышда мясулиййятборъ вя щяйяъан щиссиндян башга бир шей дейил.Азадлыг вя мясулиййят – камил инсана хас ъящятлярдир вя инсан камилляшдикъя, о


180 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫдаща чох мясулиййятли вя азад олур.Лакин биз щямчинин ону да мцяййян етмишик ки, фярди мягсяди сечяркян биз онуниътимаи мараглара уйьунлашдырылмасына эюря дя мясулиййят дашыйырыг. Биз йалныз бундансонра юз фярди мягсядляримизи щяйата кечирмяк цчцн азад олаъаьыг. Йяни, щеч киминщцгуг вя азадлыгларыны позмамалыйыг. Бу да мясулиййятин аспектляриндян биридир. Яксщалда биз азадлыьымызы, щюрмят щиссини, бязи щалларда ися саьламлыьымызы вя щятта щяйатымызыда итиририк.Мясялян, сащибкарлыг фяалиййятиня башлайаркян инсан онун бизнес фяалиййяти нятиъясиндяюлкянин вя онун вятяндашларыныны игтисади вя сосиал ъящятдян чичяклянмяси барядядцшцнмялидир. Яксиня, мцштярилярин вя дювлятин мараглары щесабына мянфяят газанмаьайюнялмиш бизнес ифласа уьрайаъаг, сащибкар юзц ися буна эюря ъязалана биляр.Азадлыг – щяр бир инсанын айрылмаз щцгугудур. Диэяр тяряфдян, тясяввцр един ки,сиз тоталитар ъямиййятдя йашайырсыныз вя бу ъямиййятдя сизин фярди мягсядиниз, мараьынызнязяря алынмыр. Мясялян, сизин юлкядян эетмяк ихтийарыныз йохдур. Диэяр бир мисал:тясяввцредин ки, сизя насист Алманийасында олдуьу кими, йящуди миллятинин нцмайяндясииля аиля гурмаьа иъазя вермирляр вя буну дювлятин али мягсяд вя мараглары иляизащ едирляр. Бу щалда, тоталитар режим, бцрократийа вя щакимиййятин конститусийайа зиддолмасы цзцндян фярди мягсядляри щяйата кечмяйян шяхсин диссидент мювгейи тутмаьамяняви щцгугу ямяля эялир. Диссидент вя йа зорла гябул етдирилян фикирля разы олмайанинсан юзцнцн цмумбяшяри щцгугларыны, мясялян, виъдан азадлыьы, сярбяст щярякят, аилягурмаг, юзцнц ифадя кими щцгугларыны, йяни, цмумбяшяри мянада иътимаи марагларазидд олмайан, лакин щаким шяхсин, диктаторун, чохлуьун ирадясиня уйьун эялмяйянщцгугларыны горумаьа чалышыр. Беля вязиййятдя инсан ашаьыдакы кими щярякят едир:• ядалятсизлик эюрдцкдя сусмур• ядалятсизлик вя юз нюгтейи-нязяри барядя ъар чякдикдя диэяр инсанларын щцгугларыныпозмур• юз мяняви мювгейиня эюря язиййят чякмяйя, тягибляри гябул етмяйя, лакин сонагядяр мцбаризя апармаьа щазырдыр«Истяйирям-Етмялийям» мювзусунда тренинг - 15 дягигяГрупларда кечирилир. Шаэирдлярдян бири фярд ролунда чыхыш едяряк юзцнцн истянилян бир арзусунубилдирир – «Мян истяйирям ки, ………» («…щяр эцн мяктябдя йахшы гиймятляралым»). Групун галан цзвляри иътимаи институтларын (мяктяб, щюкумят, Тящсил Назирлийи,иътимаи тяшкилат) ролуну ойнайырлар. Бу институтлар щямин шаэирдя «Бунун цчцн сян йахшыохумалысан, дярся вахт айырлмалы вя сяй эюстярмялисян, дярсляри бурахмамалысан», «Бумцмкцн дейил, чцнки сян йахшы охуйан шаэирд дейилсян» (сябябини изащ етмякля) вя йа«онданса сян йахшы биликляр ялдя етмяйя, инсанларла йахшы мцнасибятляр гурмаьа, достлартапмаьа чалыш», вя йахуд да «Йахшы гиймятляр сяни яркюйцнляшдиряъяк» дейирляр.Ойунун гайдалары:


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 1811. Фярдин дцзэцн давранышы – юз истяйини нязяря алмаг шярти иля иътимаи файдасы чох оланфикри ясас эютцрмяк. Фярд ъямиййятин истянилян фикриня диггят йетирмялидир вя вязиййятдянасылы олараг юз арзуларыны коррексийа етмялидир.2. Ъямиййят фикирляриндя иътимаи мараглары ясас эютцрмялидир. Яэяр ъямиййятин фикирляриавторитар вя ядалятсиздирся, бу щалда фярд диссидент мювгейини тута биляр. Бу щалда оъямиййяти цмуми сюзлярля дейил, мянтиги ъящятдян ясасланмыш фикирлярля тянгид етмялидир.Шаэирдлярля бирликдя мяктяб щяйатындан бир нечя мисалы нязярдян кечирин1. Сиз мяктяб йолдашынызын синифдян неъя китаб оьурладыьынын шащиди олмусунуз2. Синифндян ики шаэирд щеч вахт дярся ъаваб вермядикляри щалда рцбцн сонундайахшы гиймятляр алырлар.3. Шаэирдлярдян бири сизин гяляминизи эютцрцб вя ону гайтармаг барядя дцшцнмцр4. Имтащанда йахшы гиймят алмаг цчцн сиздян пул истяйирлярМцхтялиф сявиййяли «мясулиййятляр» арасында дягиг сярщядляри мцяййян един• бядбяхт щадисялярин мцшащидя олунмасы• имкан олдуьу тягдирдя, иштирак• шяхси мцгавимят• ъямиййятдя гейри-дцзэцн щярякятляря гаршы фяал щярякятДярк етмя. Шаэирдлярдян мцщазиряни йекунлашдырмаьы вя ойунун нятиъяляри ясасындафикир йцрцтмяйи хащиш един.Нятиъя: Иътимаи мягсядин щяйата кечмяси фярди мягсядин щяйата кечмясиня зяманятвермялидир; диэяр тяряфдян, фярди мягсяд иътимаи мягсядя зидд олмамалыдыр. Бунданялавя, инсан инамла юз фикрини билдирмялидир.Шаэирдлярдян нювбяти дярс цчцн дцнйа, Азярбайъан тарихиндян, инсанларын вя йа тяшкилатларынядалятсизликля эцндялик мцбаризясиня даир нцмуня тапмаьы хащиш един._____________________»»»»»________________________»»»»»___________3-ъц дярс «Йох сюзцнц неъя демяли»Мяшьялянин мягсяди. Шаэирдлярля бярабяр, инсанларын няйя эюря «йох» демяйя чятинликчякдиклярини юйрянмяк, юзцнц вя башгаларыны йахшы танымаг имканы йаратмаг,шаэирдляря «йох» демяйи баъармамаьын няйя эятиря биляъяйини анламасы цчцн имканйаратмаг, рцшвятхорлуг проблеминин дярк едилмяси, коррупсийайа «йох» демяйин юйрядилмяси.


182 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫДярсин эедиши.Йазы тахтасына чаьырышШаэирдлярдян хащиш един ки, ня вахтса «йох» дедикляри щадисяни йада салсынлар.Дярк етмя. Мятни пайлайын. Гой шаэирдляр А.П.Чеховун «Аьзыбош» ясяринин биринъищиссясини охусунлар (мятнин роллар цзря дя охутмаг олар).А.П.Чехов.Бир нея эцн яввял мян ушагларын мцряббийяси Йулийа Василйевнаны кабинетимя дявятетдим. Щесаблашмаг лазым иди.- Яйляшин, Йулийа Василйевна!- дейя мян она мцраъият етдим. Эялин щесаблашаг. Сизя,йягин ки пул лазымдыр, лакин сиз о гядяр утанъагсыныз ки, юзцнцз истямяйяъяксиниз..Щя… Биз сизинля айда 30 маната разылашмышдыг…- 40 манатдан…-Хейр, 30 манатдан… Мян бурада гейд етмишям… Мян щямишя мцряббийялярин пулуну30 ммнатдан юдямишям… Щя… Сиз ики ай йашамысныз…- Ики ай вя беш эцн…-Дцз ики ай… Мяндя беля йазылыб. Демяли, мян сизя 60 рубл вермялийям… Яэяр 9 базарэцнцнц чыхсаг…Ахы сиз базар эцнляри Колйа иля мяшьул олмамысыныз, анъаг онуэяздирмисиниз…щя, цч дяфя, байрам эцнляриндя…Бу сюзляр Йулийа Василйевнайа од гойду, онун гашлары чатылды… Лакин биръя кялмядя демяди…Тяфяккцр. Онлара беля бир суалла мцраъият един:«Сиз ясас гящряманларын характери барядя ня дейя билярсиниз?»«Сизъя, ясас гящряманын юз мювгейнин мцдафия едя билмямяси эяляъякдя няйя эятирябиляр?»Онлара фикирляшмяк вя ъаваб вермяк цчцн вахт верин.Мятнин икинъи щиссясини охуйун- Цч эцн байрама дцшцб…. Демяли 12 манат да чыхырыг.. дюрд эцн Колйа хястя олубвя сиз онунла дярс кечмямисинз… Щямин эцнлярдя сиз йалныз Варйа иля мяшьул олмусунуз…Цч эцн сизин дишляриниз аьрыйыб вя мяним ханымым сизя нащардан сонрадярс кечмямяйя иъазя вериб… 12, цстя эял йедди, бярабярдир 19… Буну да чыхсаг…галыр…. щя… ъями гырх бир рубл, дцздцр?Йулийа Василйевнанын сол эюзц гызарды вя йашла долду. Онун чяняси ясмяйя башлады.О ясябиндян юскцрмяйя башлады, бурну ахды, лакин биръя кялмя дя данышмады…


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 183-Йени ил габаьы сиз финъанла нялбяки сындырмысыз. Ики манат да буна эюря чыхырыг… Яслиндяфинъан бащалы финъандыр… о аиля яшйасыдыр, йадиэардыр… амма, даща ня едяк…Нядя итирмямишик ки, бунда газанаг… бундан башга, сизин нязарятсизлийиниз уъбатынданКолйа аьаъа дырмашыб вя пенъяйи ъырылыб… он рубл да буна эюря чыхырыг… Йеня дясизин нязарятсизлийиниздян мцряббийя Варйанын айаггабыларыны оьурлайыб… Сиз щяр шейянязарят етмялисиниз… Ахы сиз мааш алырсыныз… Демяли, беш рубл да буна чыхырыг…Сонра… Йанварын 10-да сиз мяндян он рубл алмысыныз…-Мян алмамышам!-Ахы мяндя йазылыб!Йахшы… олсун…- Гырх бирдян ийирми йедди чыхырыг, йердя галыр он дюрд рубл…Онун щяр ики эюзц долду… Дцз, узунсов бурну цзяриндя тяр эюрцндц… Йазыг гызъыьаз…-Мян ъями бир дяфя пул алмышам, дейя о титряк сясля диллянди… Мян сизин арвадынызданцч рубл алмышам.. Бундан сонра ися алмамышам…-Бяс беля? Мяндя ися бу щагда щеч ня йазылмайыб?! Цч рубл да бурадан чыхырыг… галырон бир рубл.. Буйурун, язизим, бу да сизин пулларыныз… цч, цч цч, бир бу да бир… Алын,эютцрцн…Мян бу сюзляри дейиб он бир рубл пулу она узатдым…О, пулу алыб титряйян ялляри иляъибиня гойду.-Мерси, дейя о ъаваб верди…Инди ися шаэирдляря мцраъият един. Онларын ещтималларынын ня дяряъядя доьру олдуьунуйохлайын… Ясярин сонуну охуйун…************Мян йеримдян сычрайыб галхдым вя отагда эязишмяйя башладым… Мяни гязяб бцрцдц…-Няйя эюря, «мерси»?, дейя мян сорушдум-Пуллар цчцн-Ахы мян сизи сойдум, лянят шейтана, мян сизи гарят етдим ахы… Ахы, мян сизин пулларынызыоьурладым… Няйя эюря, «мерси»?-Чцнки, башга йерлярдя мяня щеч буну да вермирдиляр….-Вермирдиляр? Ялбяття вермязляр! Мян сизинля зарафат етдим…Сизя гяддаръасына дярсвердим… Мян сизин сяксян рублунузун щамысыны веряъяйям… Эютцрцн, онлар бах бузярфин ичиндя, сизин цчцн щазыр гойулуб… Амма, мяэяр бу гядяр дя яфял олмаг олар?Сиз ня цчцн етираз етмирсиниз? Нийя сусурсунуз? Мяэяр бу дцнйада дишинля, дырнаьынламцбаризя апармасан, йашамаг олар? Мяэяр бу гядяр дя ирадясиз олмаг олар?


184 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫО, ъавабында кинайя иля эцлдц вя мян онун цзцндян охудум - «олар»Мян ондан гяддар комедийайа эюря цзр истядим вя бцтцн сяксян манаты она вердим.Бу ону щейрятя эятирди… О утанараг йеня дя тяшяккцр етди вя чыхды…. Мян онун ардынъабахараг дцшцндцм – Эцълц олсан, бу дцнйада йашамаьа ня вар ки…Шаэирдляря ашаьыдакы шеири охуйун.Миллиййятчилийин гурбаны олан кешиш Нимола ашаьыдакы шери йазыб:Яввялъя онлар йящудиляри апармаьа эялдиляр,Мян онларын архасында дурмадым,Чцнки, мян йящуди дейилдим…Сонра онлар коммунистляри апармаьа эялдиляр,Мян онларын архасында дурмадым,Чцнки, мян коммунист дейилдим…Сонра онлар щямкарларын цзвлярини апармаьа эялдиляр,Мян онларын архасында дурмадым,Чцнки, мян щямкарларын цзвц дейилдим…Сонра онлар мяни апармаьа эялдиляр,Лакин, мяним архамда дурмаьа даща адам галмамышды…Синфя беля бир суалла мцраъият един:Бу шердя нядян данышылыр? (щямряйлик, вятяндаш мясулиййяти, толерантлыг – фяал мювге,диэяр инсанларын щцгугларына пассиф йанашмамаг, онлары мцдафия етмяк).Биринъи ясярля бу шер арасында ня кими ялагя вар?-юз щцгугларыны горумаьы баъаран инсан, башгаларынын да щцгугларыны горуйа билярЙохлама тяшкил един. мцстягиллийя даир тест – 10 дягигя.Ютян дярсимиздя биз инсанын сечим азадлыьынын олмасы барядя данышдыг: инсан цмумимягсяди щяйата кечирмяси шярти иля юз шяхси мягсядини дя щяйата кечиря билмялидир;ядалятсизлийя уьрадыгда инсан мцгавимят мювгейини тута биляр. Эялин бу барядя бир гядярэениш данышаг.Щазырда беля бир фикир мювъцддцр: «Мян анъаг юзцм цчцн, йалныз юз рифащым цчцнмясулиййят дашыйырам. Бу дцнйада щамы юзц юзцня эцн аьлайыр». Бу эцн дцнйаэюрцшцюз мараглары наминя щяр шейи вя щамыны гурбан вермяйя гадир олан егоист инсан формалашдырыр.Сонда ися бу ъцр инсанын мювгейи, кешиш Нимоланын башына эялян щадися ки-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 185ми, онун юзцня гаршы йюнялир.Йягин ки, бизим чохларымыз юз йахынларымыза кюмяк етмяйя чалышарыг. Биз садяъяолараг баш верян щагсызлыьа лагейд гала билмярик вя яэяр сющбят йахынларымыздан эедирся,чятин ки, горху щисси бизи сахласын.Лакин, мясулиййят щисси еля сявиййядя олмалыдыр ки, о бизи тякъя юз йахынларымызадейил, йадлара да кюмяк етмяйя йюнялтсин. Щятта бу бязи наращатлыглара, щятта щяйатриски иля ялагядар олса беля. Бу, бир нюв мцхтялиф шяраитдя мейдана чыхан мяняви мясулиййятдир:· кцчядя йатмыш инсана гаршы гайьы· няглиййатда йерини башгасына вермяк баъарыьы· мяктябдя, ъямиййятдя, юлкядя азлыгларын щцгугларынын мцдафияси· цмуми рифащ наминя фядакарлыг (гящряманлыг, вятянпярвярлик)Щяр шей лагейд олмамагдан башланыр. Бунун ардынъа мяняви, вятяндаш ъясарятиэялир ки, бу да башгаларынын фикриндян асылы олмамаьын яламятидир.Ялавя материал: «Инсаны щеч вахт щамы тярифлямяйяъяк. Яэяр о йахшы инсандырса, писадамлар онда щямишя пис ъящятляр тапаъаг, она эцляъяк вя йа ону мцщакимя едяъякляр.Яэяр инсан писдирся, йахшылар ону щеч вахт тягдир етмяйяъякляр. Инсаны щамынын тярифлямясицчцн, о йахшы гаршысында йахшы олмалы, пис инсан гаршысында ися пис эюрцнмялидир.Лакин, бу щалда щям йахшылар, щям дя писляр онун рол ойнадыьыны баша дцшяъякляр,щям биринъиляр, щям дя икинъиляр она нифрят едяъякляр. Йалныз бир йол вар: хейирхащ олмагвя башгаларынын ня фикирляшдийиня диггят етмямяк, юз щяйатынын мцкафатыны ися инсанларынфикирляриндя дейил, юзцндя ахтармаг.Л.Н. ТолстойЯэяр ъямиййятдя ядалятсизлийин, ъинайяткарлыьын вя дюзцмсцзлцйцн гаршысыны мясулшяхсляр ачыг шякилдя алмасалар, сюздя дейил щярякятляри иля демократик ъямиййятин вятяндашынынщцгуг вя азадлыгларыны тямин етмясяляр, бунларын гаршысыны алмаг мцмкцнолмаз.1. Груплар арасында мцсабигя - 15 дягигя:Щяр бир груп дцнйа, Азярбайъан тарихиндян инсанларын вя йа тяшкилатларын дювлят вя йасийасятля дястяклянян ядалятсизликля эцндялик мцбаризясиня даир даща чох нцмуня тапмалыдыр.Щяр бир групун мярузячиси юз ъавабларыны охуйурлар. Мцялллим ъаваблары тящлиледир.. Галиб – ян чох дцзэцн вариант сечмиш шяхсдир. Мцкафат да галибя верилир.Мартин Лйутер Кинг АБШ-да гара дярилиляря гаршы айрысечкилийя етираз етдийиня эюрящябсханайа атылдыгдан сонра, онун йаздыьы сятирляр. О бцтцн щяйаты бойу АБШ-ын гарадярили вятяндашларынын аьлар кими щцгуглара малик олмасы уьрунда мцбаризя апарыб.«…. ганунлар ики ъцр олур - ядалятли вя ядалятсиз. Ядалятли гануна табе олмаг тякъя щц-


186 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫгуги дейил, щямчинин мяняви мясулиййятдир. Лакин ядалятсиз гануна табе олмамаг кимимяняви мясулиййят дя вардыр. Ядалятсиз ганун да инсан тяряфиндян йазылыб, онункюкляри ябяди дейил. Инсан шяхсиййятини уъалдан истянилян ганун ядалятлидир. Ядалятсизганун – еля бир гайдадыр ки, онун ясасында чохлуг вя йа щакимиййятя малик бир груп инсаназлыьыны юзцня табе етдирир. Щакимиййятдя оланларын юзляриня ися бу ганун шамилолунмур. Бу фяргин юзц дя гануниляшдирилиб.… Ядалятсиз гануну позмуш инсан буну ачыг шякилдя вя ъязасыны чякмяйя щазыр оларагетмялидир. Виъданынын ядалятсиз билдийи гануну позан инсан шцурлу сурятдя вя кюнцллцсурятдя щябсханайа эедир ки, бу ядалятсизлийя мцнасибятдя ъямиййятин виъданыныойатсын. Беляликля, о гануна йцксяк сявиййядя щюрмят етмясини нцмайиш етдирир».2. групларда иш - 5 дягигя:Щяр бир груп инсанын мяняви мясулиййятиня тяриф вермялидир. Мярузячиляр ъавабларыохуйурлар.Мцстягиллик» мювзусунда йохламаБу сорьуда суалларын бир нечя ъаваб вариантлары вар. Онлардан даща чох уйьун эялянинисечмяк лазымдыр.1. Мяктяби битирдикдян сонра сиз эяляъяк пешяниз вя йа тящсилиниз барядя неъя гярар гябуледяъяксиниз?а) марагларыныза уйьун олараг, баъарыгларынызы гиймятляндиряряк бу мясяляни мцстягилшякилдя щялл едяъяксиниз;б) валидейнляринизин вя гощумларынызын мяслящятляриня гулаг асаъагсыныз;в) йахын достларын мяслящятиня гулаг асаъагсыныз.2. Гябул имтащанларында сиз няйя эцвяняъяксиниз?:а) йалныз юз гцввянизя;б) ялагяляринизя вя гябул имтащанларынын ялверишли нятиъяляриня;в) йалныз кюмяк етмяйи сюз вермиш инсанларын йардымына.3. Тящсил аларкян сиз имтащанлара неъя щазырлашырсыныз?а) ямяксевярлийинизя эцвянирсиниз;б) щярдян кюмяк цчцн синиф йолдашларыныза вя мцяллимляря мцраъият едирсиниз;в) анъаг башгалырынын кюмяйиня архаланырсыныз.4. Сиз тящсили баша вурдугдан сонра ишя неъя гябул олунмаьы дцшцнцрсцнцз?а) бюлэц цзря;б) тяърцбяли инсанларын мялуматындан истифадя етмякля;в) ялагяляр щесабына ишя гябул олунмаг.5. Сиз чятин вязиййятлярдя неъя гярар гябул едирсиниз?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 187а) анъаг юз тяърцбя вя билийимя архаланырам;б) бязян достларымла мяслящятляширям;в) щямишя инсанларла мяслящятляширям.6. Сизъя, аиля гураркян сизин сечиминиздя ясас ролу ня ойнайар?а) татамиля мцстягил гябул едилмиш гярар;б) йахынларын вя танышларын фикирляри;в) мяндян асылы олмайараг валидейнлярин гябул етдикляри гярар.7. Яэяр сизин валидейнляриниз узунмцддятли езамиййятдя оларса, сиз щяйати ваъиб гярарларгябул етмяйя гадирсинизми?а) бяли;б) бяли, лакин инсанларла мяслящятляшмялярдян сонра, лакин, ян йахшысы щяр шейивалидейнлярин эялмясиня гядяр тяхиря салмагдыр;в) хейр.8. Бир нечя ил яввял сиз мювгейинизи неъя мцдафяи едирдиниз? (12 йашыныз оланда)а) щямишя мцдафия едирдим;б) валидейнлярля мцбащися едирдим вя бизим щяр биримиз о бири тяряфин дя мювгейини нязяряалмагла юз мювгейиндя галырды;в) бир чох щалларда неъя щярякят етмяк барядя мцстягил гярар веря билмядийимдян, фикримдяндашынырдым.9. Щазырда сиз евдякилярля, иш йолдашларынызла, достларынызла цнсиййятдя юз мювгейинизиня дяряъядя мющкям мцдафия едирсиниз?а) инсанлардан вя шяраитдян асылы олмайараг щямишя мцдафия едирям;б) кифайят гядяр тез-тез мцдафия едирям;в) чох аз-аз щалларда мювгейими мцдафия едирям, яксяр щалларда мювгейимдян чякилирям.10. Сиз пешякар, интеллектуал вя иътимаи сфераларда шяхсиййят кими неъя формалашырсыныз?а) мян бцтцн эцъцмц вя вахтымы дярся щяср едирям;б) мяним цчцн йахын адамларын фикри ваъибдир;в) мян тамамиля онларын фикриня етибар едирям.11. Яэяр сизин йахынларынызын сящщяти писдирся вя яэяр сиз эюрцрсцнцз ки, онлар юзлярисящщятляринин гейдиня гала билмир вя бунунла да юзляриня зийан вурурларса, бу замансиз :а) онлары сящщятляриня фикир вермяйя мяъбур едирсиниз;б) онлара ейщам вурурсунуз вя мцтямади олараг онлара бу барядя хатырладырсыныз;в) бу барядя фикирляширсиниз, лакин фактики олараг щеч бир кюмяк эюстярмирсиниз.Йохламанын нятиъяляринин гиймятляндирилмяси – 5 дягигя


188 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ(а) ъаваб вариантынын сечилмясиня шаэирд 4 балла гиймятляндирилир. Яэяр о (б) ъаваб вариантынысечибся она 2 бал, (в) ъаваб вариантыны сечибся, 0 бал алыр. Йекунда балларынцмуми мигдарлары щесабланыр вя бунун ясасында онун шяхсиййятиндя «мцстягиллик»хцсусиййятинин инкишаф сявиййяси мцяййянляшдирилир.Балларын цмуми сайы 33-дян 44-я гядяр оларса, о заман щямин шяхсин юз фикирляриндявя щярякятляриндя щяддян артыг мцстягил олдуьу вя ятрафдакыларын фикирляри иля цмумиййятлящесаблашмадыьы гянаятиня эялинир.Яэяр балларын сайы 15-29 оларса, онда беля бир нятиъя чыхыр ки, щямин шяхс кифайят гядярмцстягилдир, лакин юз мцстягиллийиндя башгаларынын фикирляриня щюрмятля йанашыр.Балларын цмуми сайы 0-14 оларса, бу заман фярд башга инсанлардан асылы, гейри-мцстягил,юзцня инамы олмайан бир шяхс кими нязярдян кечирилир.4-ъц дярс. Гярары неъя гябул етмялиДярсин мягсяди: хейир вя шяр мясяляляринин нязярдян кечирилмяси; мяняви гяраргябул едилмяси вярдишляринин инкишаф етдирилмяси; давранышын нормалара уйьунлуьунунвя ганунлара щюрмят щиссинин артырылмасы.Методлар: мцщазиря, ягли щцъум.1.МцщазиряЮтян дярсимиздя биз азадлыг вя мясулиййят щаггында дынышдыг. Биз гярар гябул етмякдяазадыг вя гябул етдийимиз гярарларымызын нятиъяляриня эюря мясулиййят дашыйырыг. Буэцн биз мцряккяб вя таныш олмайан шяраитдя неъя гярар гябул етмяк барядя данышаъаьыг.Бу ъцр вязиййятлярдя биз адятян неъя щярякят етмяк лазым олдуьуну билмирик. Бязянися билирик, лакин башга ъцр щярякят едирик. Бяс сонрадан пешманчылыг, утанъ вермяйяъякгярарлары гябул етмяйи неъя юйрянмяк олар? Башга сюзля, юз щярякятляринин мотивасийасынынеъя нязарятдя сахламаг олар?2. Ягли щцъум1. Достларынызын щансы хцсусиййятляриндян хошунуз эялмир, инсан щансы хцсусиййятлярибарядя данышмамаьа цстцнлцк верир? (ядалятсизлик, гисасчылыг, йалан, мясулиййятсизлик,истисмар, тякяббцр, сатгынлыг вя габагъадан пис фикря дцшмя).2. Биз достларымызын щансы хцсусиййятляри иля фяхр едирик, биз щансы хцсусиййятляримизлятанынмаг истярдик? (ядалятлилик, дцзлцк, хейирхащлыг, рящмлилик, ляйагят, хидмят,гурбан вермяк, юзцнц башгасынын йериня гоймаг баъарыьы (емпатийа), сядагят,ъомярдлик).Шаэирдлярдян хащиш един ки, хейирхащлыг кими гиймятляндирдийимиз хцсусиййятлярибирляшдирян цмуми яламяти эюстярсинляр. Щямчинин пис хцсусиййят адландырылан ъящятлярцчцн дя цмуми ъящяти тапын.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 189Яэяр чятинликляр мейдана чыхырса, шаэирдлярдян яввялъя хейирхащ ъящятлярдян бирнечясинин тярифини вермяйи хащиш един вя бцтцн бу тярфиляр цчцн цмуми олан сюзц вя йасюз бирляшмясини тапын. Бу «башгаларынын» вя «башгалары цчцн сюз»ляридир.Мянфи хцсусиййятлярин тярифиня эялдикдя ися бу цмуми сюз «юзцм цчцн» сюзцдцр.Щамынын мянфи хцсусиййят кими гябул етдийи хцсусиййятлярин ясасында егоизм дайаныр.Онларын щамысы ъисмани истяклярин цщряви истякляр цзяриндя щакимиййятиня сцбутдур.Онлар ъямиййятдя шяри доьурурлар.Бцтцн хейирхащ хцсусиййятляр сялигялилик вя дягигликдян башлайараг баьышламагвя ъясарят кими гящряманлыг хцсусиййятляриня гядяр бцтцн хейирхащлыглар тямяннасызлыьынифадясидир. Тямяннасызлыг – виъданын щюкмцня ъавабдыр. Бу - рцщ бядян цзяриндящаким олдугда баш верир. Ъямиййятдя хейир бу ъцр тязащцр едир.Юзцн цчцн вя йа башгалары цчцн – бу инсанын щярякятляринин мотивасийасыдыр.«Юзцм цчцн, йохса башгасы цчцн?» суалынын ъавабы бизим неъя щярякят етмяйимизимцяййян едя биляр.Щадисяни тящлил един.«Сябиня 11-ъи синифдя охуйурду. О чох тявазюкар, ямяксевяр гыз иди. О щямишя евтапшырыьыны сяйля йериня йетирирди, еля буна эюдя дя мцяллимляр она лайиг олдуьунданйцксяк гиймятляр йазырдылар. О аилядя йеэаня гыз иди вя валидейнляри онунла щямишяфяхр едирдиляр вя ону чох истедадлы ушаг щесаб едирдиляр. Онлар истяйирдиляр ки, Сябинямяктяби битирдикдян сонра Тибб Институтуна дахил олсун. Сябиня дя щямчининвалидейнлярини чох севирди вя онлары мяйус етмякдян горхурду. Бурахылыш имтащанларыйахынлашырды. Имтащанлары башга мяктябдя кечириляъякди вя тамамиля башга мцяллимляримтащан эютцряъякдиляр. Мяктябдя сюз эязирди ки, мцяййян мябляьдя пул мцгабилиндятест имтащанларынын ъавабларыны ялдя етмяк мцмкцндцр.Сябиня билирди ки, онунла бир партада яйляшян гыз чантасында гызыл яшйалар сахлайыр,адятян о дярсдян сонра бу гызыл яшйалары тахар вя синфин гызлары йанында ловьаланарды.Бцтцн синиф ушаглары яшйаларыны синифдя гойуб бядян тярбийяси дярсиня эетдикдя, Сябинясинфя гайыдыб синиф йолдашынын чантасындан гызыл цзцйц оьурлады»…Щяр бир мяняви гярары гябул едяркян шаэирдляр юзляриндя ашаьыдакы суаллара ъавабтапмалыдырлар. Онлар суаллары юзлярииндя гейд едирляр.1. Тясвир олунан щярякят барясиндя едилдийи шяхсин щцгугларыны позмур ки ?2. Бу щадисяляр яксиня дюня билярми? (мян истяйярямми ки мяним башыма ейни щадисяэялсин)?3. Бу щадися универсалдырмы? (Щамынын мящз бу ъцр щярякят етмясини истяйярдимми?)4. Бу щярякятин айрылыгда инсан вя цмумиликдя ъямиййят цчцн нятиъяляри щям билаваситя,щям дя перспектив мцсбятдир, йохса мянфи?


190 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ3. Синфя цнванланаъаг суаллар:- Тясяввцр един ки, сиз маьаза сащибисиниз. Яэяр кимся сизин маьазаныздан няися оьурласа иди, юзцнцзц неъя щисс едярдиниз?- Оьурлуг етмяйян инсанлара оьурлуг щадисяси неъя тясир едир?- Щесаб етмирсиниз ки, истядийи щяр бир шейи алмаьа пулу олан адамын няйися оьурламасыаьласыьмаздыр вя яксиня яэяр онун пулу йохдурса бу тамамиля бяраят газандырмаголар? Яэяр бу ъцр дцшцнцрсцнцзся, онда оьурлуьа инсанын мадди вязиййятиндянасылы олараг бяраят газандырмаг олармы?- Яэяр сиз щесаб едирсинизся ки, маьаза сащибиндян хошунуз эялмядийи вя йа бурадакымаллар щядян артыг баща олдуьу цчцн бурадан оьурлуг етмяйя бяраят газандырмаголар, о заман бу, инсанларын оьурлуьу щансы щалда етмяйи сечя биляъякляри анламынаэялмирки?- Яэяр щяр бир шяхс истядийи шейи оьурласа иди, ня баш верярди?- Оьурлуг ъямиййят цчцн даща щансы проблемляр йарадыр.?- Сиз оьурлуг едяркян бу щадися сизин дяйярляринизя вя характеринизя, шяхсиййятинизятясир едирми? Яэяр едирся, онда неъя?- Сябиняни бу щярякятя сювг едян ня иди?Нятиъя: Рцшвятин кюмяйи иля мясялялярин щяллинин мцмкцн олдуьу ъямиййятдя мянявипринсипляр щямишя позулаъаг.4. Ягли щцъум (10 дягигя):1. Щцгуг позмалара вя ъинайятляря мисаллар эюстярин (кючцрмя, авомобил ишыгфорунгырмызы ишыьында кечди, рцшвятхорлуг, гятл, оьурлуг).2. Бу нцмуняляр, щадисяляри тюрятмиш шяхсин интолерантлыьыны сцбут едирми? (имтащанэютцрцлян шяхслярин бярабяр шяраит йарадылмасы щцгугу; диэяр сцрцъцляринвя пийадаларын щяйатыны тящлцкя алтында гоймаг; инсанын ганунда нязярдятутулмуш щцгугларынын позулмасы; Инсанын щяйат щцгугунун позулмасы; инсанынмцлкиййят щцгугунун позулмасы).Нювбяти дярсдя биз сизинля коррупсийа барядя данышаъаьыг. Яввялъядян шаэирдляринмяктябдя апараъаьы сосиоложи сорьу анкетини тяртиб един. Сорьунун материаллары сизя«Коррупсийа нядир?» мювзусунда дискуссйиа апармаг цчцн материал вермялидир.Нцмуня цчцн суаллар.(Ящмядова Зярифя. 9-ъу синиф. Няриманов району 39 сайлы орта мяктяб)1. Коррупсийа нядир?2. Сиз рцшвят вермисиниз вя йа алмысынызмы?3. Коррупсийа дювлятя вя ъямиййятя щансы зийаны вурур?4. Коррупсийа дювлят идаряляринин ишинин мящсулдарлыьына тясир едя билярми?


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 1915. Юзял мцяссисялярдя коррупсийа вармы?6. Али мяктябя вя ишя гябул олунаркян рцшвят вермяк ня дяряъядя тящлцкялидир?7. Рцшвят мянявиййата неъя зярбя вурур?8. Дювлятимиз коррупсийа иля мцбаризя апара билирми?Гарайева Айтян Нариманов району 39 сайлы орта мяктяб1. Коррупсийа нядир?2. Коррупсийа игтисадиййата неъя тясир эюстярир?3. Коррупсионерляри неъя ъяза эюзляйир?4. Рцшвяти алан чох эцнащкардыр, йохса верян?5. Сиз коррупсийайа неъя мцнасибят бясляйирсиниз?6. Няйя эюря коррупсийа йохсул юлкялярдя йайылыб?7. Дювлят коррупсийа иля неъя мцбаризя апармалыдыр?8. Коррупсийа садя инсанларын марагларына тохунурму?—————————————«»»»»»»»»»»»»»»»»»»»——————————————________________________________»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»_————————-5-ъи дярс. «Коррупсийа нядир?»Дярсин мягсяди: 1. Шаэирдляри «коррупсийа» анлайышы иля таныш етмяк; рцшвятхорлугпроблеминин дярк едилмяси, юз шящяриндяки, мяктябиндяки инсанлары даща йахшы танымагцчцн тянгиди тяфяккцрцн инкишаф етдирилмясиДярсин эедишиАшаьыдакылары ардыъыллыгла щяйата кечирин1.Ягли щцъум - «Коррупсийанын сябябляри» (шаэирдлярин фикирлярини йазы тахтасындащякк един).2 Коррупсийа анлайышына тяриф верин (групларда иш)3 Юзцнцзцн вя йа достларынызын щяйатындан коррупсийа иля цзляшдийиниз щаллара мисалларэятирин.4. «Коррупсийа нядир» мювзусунда мцяллимин мцщазиряси5. Сосиоложи сорьунун нятиъялярини мцзакиря един.6. Коррупсийа анлайышына гяти тяриф верин.7. «Яэяр мян щяйатымда коррупсийа иля цзляшсям, неъя щярякят едярям» мювзусундаинша


192 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫНязяри материалКоррупсийа (латынъа «ъorrуptio» — пулла яля алма), шяхси варланмасы цчцн вязифялишяхсин хидмяти вязифясиндян бирбаша истифадя етмяси. Бир гайда олараг, ганунун позулмасыиля мцшаийят олунур. Тярифлярдян бириня эюря, коррупсийа – тякъя бирбаша пуллаяля алма дейил. Юз шяхси мянфяяти, о ъцмлядян мадди мянфяяти цчцн вязифяли шяхсинсялащиййятиндян истифадя етмяси дя коррупсийадыр.Коррупсийа давамлы инкишафа мане олан ъидди манеядир. О, щям инкишаф етмиш,щям дя инкишаф етмякдя олан юлкялярдя тящсилин, сящиййянин инкишафы, йохсуллуьун арадангалдырылмасы цчцн нязярдя тутулмуш дювлят вясаитляринин талан олунмасыдыр.Бцтцн дцнйада варлы олмалы олан юлкяляр йохсул олараг галырлар. Дцнйанын бир чохюлкяляриндя коррупсийа вя рцшвятхорлуьун йохсуллуьун вя эерилийин сябяби олмасыны башадцшмяк чох садядир. Ян чох коррупсийа олан юлкялярин сийащысына нязяр йеирмяк кифайятдир(щямин сийащы айры-айры юлкялярдя коррупсийа иля баьлы мясялялярин щям хариъи,щям дя щямин юлкяляри тямсил едян иш адамлары вя аналитикляр тяряфиндян коррупсийа илябаьлы вязиййятин неъя гаврандыьыны якс етдирир. Коррупсийанын Гавранма ИндексиTransparencй Ыnternational (Бейнялхалг Шяффафлыг) тяряфиндян 2005-2006-ъы иллярдя12 мцстягил институт тяряфиндян тягдим олунмуш 18 тядгигат ишинин нятиъясиндя щесабланыб).(Ъядвял 1)1. Финландийа 9 34. Тайван 5 69. Хорватийа 3,4 99. Мозамбик 2 130. Йени Гвинейа 21. Исландийа 9 36. Бящрейn 5 70. Бразилийа 3,3 99. Украйна 2 130. Того 21. Йени Зеландийа 9 37. Ботсвана 5 70. Чин 3,3 105. Боливийа 2 130. Зимбабве 24. Данимарка 9 37. Кипр 5 70. Мисир 3,3 105. Иран 2 138. Камерун 25. Сингапур 9 39. Ямман 5 70. Гана 3,3 105. Ливийа 2 138. Еквадор 26. Исвеч 9 40. Иорданийа 5 70. India 3,3 105. Македонийа 2 138. Ниэерийа 27. Исвечря 9 41. Маъарыстан 5 70. Мексика 3,3 105. Малави 2 138. Венесуелла 28. Норвеч 8 42. Маврикийа 5 70. Перу 3,3 105. Уганда 2 142. Ангола 29. Австралийа 8 42. Ъянуби Корейа5 70. Сяудиййя 111. Албанийа 2 142. КонгоЯрябистаны 3,39. Щолландийа 8 44. Малазийа 5 70. Сенегал 3,3 111. Гватемала 2 142. Кенйа 211. Австрийа 8 45. Италийа 4 79. Буркина-Фасо 3,2 111. Газахыстан 2 142. Гырьызыстан 211. Лцксембург 8 46. Чехийа 79. Лесото 3,2 111. Лаос 2 142. Ниэерийа 2Республикасы 411. Бюйцк Британийа 8 46. Кцвейт 4 79. Молдова 3,2 111. Никарагуа 2 142. Пакистан 214. Канада 8 46. Литва 4 79. Мяракеш 3,2 111. Парагвай 2 142. Sierra Leone 215. Щонг Конг 8 49. Латвийа 4 79. Тринидад вя 111. Тимор Лоросае 2 142. Таъикистан 2Тобаго 3,216. Алманийа 8 49. Словакийа 4 84. Ялъязаир 3,1 111. Вйетнам 2 142. Тцркмянистан217. Йапонийа 7 51. Ъянуби Африка 4 84. Мадагаскар 3,1 111. Йямян 2 151. Белорус 218. Франса 7 51. Тунис 4 84. Мавританийа 3,1 111. Замбиа 2 151. Camboъiйa 218. Ирландийа 7 53. Доминик 4 84. Панама 3,1 121. Бенин 2 151. Cote d’Ivoire 220. Белчика 7 54. Йунаныстан 4 84. Румынйа 3,1 121. Гамбиа 2 151. EквatorialГвineйа 220. Чили 7 55. Коста Рика 4 84. Шри Ланка 3,1 121. Гайана 2 151. Юзбякистан 220. АБШ 7 55. Намибийа 4 90. Габон 3,0 121. Щондурас 2 156. Бангладеш 2


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 19323. Испанийа 6 57. Болгарыстан 4 90. Сербийа 3,0 121. Непал 2 156. ЧАД 224. Барбадос 6 57. Салвадор 4 90. Суринам 3,0 121. Филиппин 2 156. Конго24. Естонийа 6 59. Колумбийа 3 93. Арэентина 2,9 121. Русийа 2 156. Судан 226. Макао 6 60. Тцркийя 3 93. Ермянистан 2,9 121. Руанда 2 160. Гвинейа 126. Португалийа 6 61. Йамайка 3 93. Боснийа вя 121. Исвечря 2 160. Ираг 1Щерсоговина 2,928. Малта 6 61. Полша 3 93. Еритерийа 2,9 130. Азярбайъан 2 160 Myanmar 128. Словенийа 6 63. Ливан 3 93. Сурийа 2,9 130. Бурундийа 2 163. Щаити 128. Уругвай 6 63. Сейшелли3 93. Танзанийа 2,9 130. Мяркязи АфрикаРеспубликасы 231. Бирляшмиш Яряб 63. Таиланд 3 99. Доминикан 130. Ефиопийа 2Ямирликляри 6Республикасы 2,832. Бутан 6 66. Белиз 3 99. Эцръцстан 2,8 130. Индонезийа 232. Гятяр 6 66. Куба 3 99. Мали 2,8 130. Мозамбик 234. Исраил 5,9 66. Гренада 3 99. Монголустан 2Индексдя 9 балдан йухары топламыш юлкяляр, коррупсийанын чох ашаьы сявиййядягаврандыьы юлкялярдир, бура ясасян зянэин юлкяляр – Финландийа, Йени Зеландийа, Данимарка,Исландийа, Сингапур, Исвеч вя Исвечря дахилдир.Ян «йцксяк» мювгедя Африка, Асийа вя Латын Америкасы дювлятляри дурур.Бангладеш, Щаити, Ниэер, Чад, Мйанма, Азярбайъан вя Парагвайда бу сащядя вязиййятдаща писдир. Бу юлкяляр щярясиня 2 бал топлайыблар.Гейд едяк ки, Азярбайъан Республикасы «Коррупсийайа гаршы мцбаризя щаггында»Ганунун дювлят башчысы тярфяфиндян 2004-ъц илин йанварын 13-дя имзаланыб, мартын 3-дяганунун тятбиги иля ялагядар сярянъамы имзалайыб. Сентйабрда ися «Коррупсийайа гаршымцбаризяйя даир Дювлят Програмы»ны (2004-2006-ъы илляр) тясдиг едилиб. Дювлят програмынаясасян, хцсуси органын функсийаларыны щяйата кечирмяйи Дювлят гуллуьунун идаряетмяШурасы йанында Коррупсийа иля мцбаризя комиссийасына щяваля едилиб.Комиссийа иъраедиъи, ганунвериъи вя мящкямя щакимиййяти органларынын тяйин етдийицзвлярдян ибарятдир. Дювлят програмына мцвафиг олараг, коррупсийа иля баьлы ъинайятахтарыш тядбирляри Баш прокурорлуьун Коррупсийа иля мцбаризя идаряси тяряфиндян щяйатакечириляъяк. Бундан ялавя, коррупсийа иля мцбаризя мягсядиля мяркязи иъра щакимиййятиорганларында дахили нязарят тяшкил олунуб. (Коррупсийа иля мцбаризя сащясиндящяйата кечирилмиш тядбирляри вя бу сащядяки ганунвериъилик сянядляри иля интернет сайтындатаныш ола билярсиниз – ред.)Дювлят програмы информасийа азадлыьыны дювлят органларынын фяалиййятинин шяффафлыьынынясас принсипи кими истифадя етмяйи нязярдя тутур. Програмда щямчинин азад рягабятинйарадылмасы вя инщисарчылыьын арадан галдырылмасы, юзялляшдирмя сащясиндя шяффафлыьынтямин едилмяси цчцн Антиинщисар Мяъяллясинин гябул олунмасы тяклиф олунур.«Коррупсийайа гаршы мцбаризя щаггында» Гануна эюря, вязифяли шяхсин йахын гощумуонун бирбаша табечилийиндя ишляйя билмяз. Ганун вязифяли шяхсин 50 шярти малиййя ващидиндянйухары дяйярли щядиййяляр алмасыны гадаьан едир (275 мин кющня манат – тягрибян55 АБШ доллары).Мцасир щяйатда проблемя чеврилмиш коррупсийа идаря олунмасы формасындан вя йаъоьрафи мювгейиндян асылы олмайараг бир чох юлкяляр цчцн сяъиййявидир вя щямишя иъ-


194 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫтимаиййятин диггят мяркязиндя дурур. Коррупсийа сявиййяси йцксяк олан юлкяляр коррупсийаныдювлятчилийин ясасларыны даьыдан, ъямиййятин сонракы инкишафы цчцн ъидди проблемлярйарадан щал кими дяйярляндирирляр. Коррупсийайа гаршы мцбаризяйя башламышдювлятляр, бу аьыр проблемин сябяблярини тядгиг едяряк беля бир нятиъяйя эялибляр ки, бумясялянин щялли иля милли сявиййядя дейил, бейнялхалг сявиййядя мяшьул олмаг лазымдыр.Буна эюря дя бу мясялядя милли сийасятля бейнялхалг тяърцбянин ялагяси, цмумистратеэийанын ишляниб щазырланмасы вя онун щяйата кечирилмяси ясас мягам кими диггятдясахланмалыдыр. Диэяр юлкялярдя олдуьу кими, Азярбайъанда да коррупсийа мювъуддурвя щяйатымызын реаллыглары бизи коррупсийайа гаршы мцбаризя йолларыны тядгиг етмяйя,бу истигамятдя сяйляри бирляшдирмяйя вадар едир. Коррупсийанын сябяблярини щяршейдян юнъя демократик инкишаф йолуна гядям гоймуш Азярбайъанын юзцндя, гейримцкяммялганунвериъиликдя, игтисадиййатдакы щяръ-мяръликдя, ганунлара пис риайятолунмасында, ящалидя зярури щцгуги биликлярин олмамасында вя нящайят вятяндаш ъямиййятивя демократик янянялярин зяиф олмасында ахтармаг лазымдыр.«Коррупсийайа гаршы мцбаризя щаггында» Ганунун вя Коррупсийа иля мцбаризяйядаир Дювлят програмынын гябул олунмасы бейнялхалг тяшкилатларын Азярбайъан гаршысындагойдуьу ющдяликлярля дейил, щям дя коррупсийанын дювлятимизин игтисади инкишафынавурдуьу зийанын вя бейнялхалг алямдяки имиъиня вурдуьу зярбянин арадан галыдырылмасызяруряти иля шяртляниб. Беля бир факты да гейд едяк ки, Азярбайъан Республикасы коррупсийаиля мцбаризяйя даир бейнялхалг конвенсийалара гошулараг онунла мцбаризяапармаг ниййятини бяйан едиб. Бу сябябдян дя бейнялхалг щцгуг нормаларынын Азярбайъанганунвериъилийиндя якс олунмасы чох ваъиб шяртдир.Лакин, беля бир щягигяти йаддан чыхармамаг олмаз ки, иътимаиййятин ясаслы дястяйи,ящалинин фяал иштиракы олмадан, онун сосиал-щцгуги проблемляри дцзэцн гиймятляндирилмядяниътимаи проблемляри щялл етмяк мцмкцн дейил. Щям юлкянин рящбярлийи, щямдя ящали юлкядя коррупсийа фактларынын олдуьуну билдирирляр. Бу факт бейнялхалг тяшкилатларынщесабатларында да юз яксини тапыб. Бу сянядлярдя билдирилир ки, юлкямиздя коррупсийащям мямурлар сявиййясиндя, щям дя диэяр сявиййялярдя мювъуддур. Артыгузунмцддятдир ки, бу сащядя арашдырмалар апарылыр вя мцяййян негатив амилляр ашкарачыхырылыр.«Туран» Информасийа Аэентлийинин апардыьы експерт сорьусунун материалларына нязярсалаг. Сорьуда 100 експерт – аналитикляр, политологлар, игтисадчылар, сийаси партйа тямсилчиляри,КИВ нцмайяндяляри, ишэцзар даирялярин вя идаряетмя органларынын нцмайяндялярииштирак едиб1. Азярбайъанда щазырда коррупсийанын сявиййясини неъя гиймятляндирярдиниз?А) чох йцксяк 73,2%Б) йцксяк 17,5%В) орта 5,2%Г) ашаьы 3,1%Д) чох ашаьы 1,0%Эюрцндцйц кими, експертлярин 90%-и юлкядя коррупсийанын сявиййясинин чох йцк-


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 195сяк олдуьу (73,2%) вя йа йцксяк олдуьу (17,5%) гянаятиндядир. Йалныз респондентлярин10%-и даща йумшаг мювге нцмайиш етдирибляр. Беляликля, Азярбайъанын коррупсийапараметриня эюря бейнялхалг рейтинг ъядвялляриндя лидерлийи долайысы иля бу сорьунуннятиъяляри иля дя сцбут олунур.2. Азярбайъанда коррупсийанын инкишафыны шяртляндирян амилляр щансылардыр?А) Ъямиййятин вятяндашлыг вя щцгуг мядяниййятинин ашаьы сявиййядя олмасы 46,4%Б) Совет кечмиши иля баьлы ирс, тяърцбя вя стереотипляр 26,8%В) Мящкямя системи вя щцгуг-мцщафизя системинин гейри-еффективлийи 25,8%Г) Щюкумят вя йерли щакимиййят органларынын ишинин гейри-еффективлийи 24,2%Д) Игтисади ислащатларын темпинин ашаьы олмасы вя онларын сямяряли олмамасы 20,6%Е) Иътимаиййят вя КИВ тяряфиндян лазыми нязарятин олмамасы 14,4%Ж) Милли хцсусиййятляр вя яняняляр 13,4%З) Зярури ганунвериъилик базасынын олмамасы 12,4%И) Кечид дюврцнцн обйектив ганунауйьунлуглары 8,2%Бу суалын ъавабында експетляря бир нечя ъаваб вариантыны гейд етмяк имканы верилмишдики, бу да системли шякилдя гиймятляндирмя апарылмасы цчцн зярури иди.3. Азярбайъанда коррупсийанын кюкцнцн кясилмяси вя сявиййясинин ашаьысалынмасы цчцн ня етмяк лазымдыр?1) Юлкядя ганун-гайданын бярпасы 41,2%2) Игтисадиййатын либераллашдырылмасы цзря тядбирляр комплексинин щяйата кечирилмяси36,1%3) Мящкямя системинин мцстягиллийинин вя сямярялилийинин артымы 32,9%4) Юлкя вятяндашларынын цмумиликдя рифащ щалынын йцксялмяси 30,9%5) Демократийа вя демократик институтларын инкишафы 28,9%6) Щакимиййят системиндя структур вя кадр ислащатларынын апарылмасы 25,8%7) Иътимаи институтларын вя КИВ-лярин ролунун артмасы 15,4%8) Коррупсийа иля мцбаризя цчцн зярури ганунларын гябул олунмасы 13,7%9) Бялядиййя органларынын ролунун вя сялащиййятляринин эцъляндирилмяси 10,3%4. Структур вя сащялярдя коррупсийанын сявиййясини гиймятляндиринСтруктур вя сащяляр: Баллар1. Эюмрцк системи 4,62. Верэи мцфяттишлийи 4,43. Щцгуг-мцщафизя органлары 4,34. Президент Апараты 4,25-6 Йерли юзцнцидаряетмя органлары 4,07. Мящкямя системи 4,08. Дювлят Ямлак Комитяси 3,99. Малиййя структурлары 3,710. АРДНШ структурлары 3,6


196 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ11. Назирляр Кабинети 3,512. Ящалинин сосиал мцдафияси сащяси 3,313. Тящсил системи 3,214. Щярби структурлар 3,015. Парламент 2,8Коррупсийанын щягиги сявиййясинин юлчцлмясинин бцтцн чятинликляриня бахмайараг,сорьунун нятиъяляри бу вя йа диэяр сащялярин коррупсийайа уьрамасына даир иътимаи ряйдящаким фикирляри ортайа чыхырмаьа имкан верир. Експертляря мцхтялиф структурларда коррупсийанынсявиййясини 5 баллыг систем цзря гиймятлянлдирмяк тяклиф олунмушду. Нятиъяляришярщ етмяйя ещтийаъ йохдур.2 Респондентлярин чох щиссяси тящсил системиндя коррупсийанын эениш йайылдыьынытясдиг едир. Еля щямин тящсил системиндя пайтахтда районлара нисбятян коррупсийанынсявиййясинин ики дяфя йцксяк олмасы да диггятя лайиг щалдыр. Яввялляр тящсил сащясиндякоррупсийа щалларына лазыми диггят айрылмырды. Бизнесдя, мящкямя-щцгугсистеминдя сянайе вя кянд тясцррцфатында даща аьрылы проблемляр мювъцд иди. Лакин,щазырда бу проблем дя актуалдыр. Пис щал одур ки, тящсилдя коррупсийа милли мянявидяйярляря зярбя вурур вя йени нясли щяля ушаг йашларындан коррупсийа мцнасибятляриняюйряшдирир. Бу эцн ушаьынын тящсилиня эюря рцшвят верян валидейн, сабащеля щямин ушаьын рцшвят алмасына эюз йуммалы олаъаг, беля ки, валидейн юзц бунунясасыны гойур.Сорьуда да коррупсийанын мювъуд олдуьу сащяляр сырасында тящсил системи гейдедилир. Тящсилдя коррупсийа щарада вя неъя тязащцр едир? Щяр шейдян яввял али мяктяблярдянданышмаг лазымдыр. Али мяктяблярин васитясиля ордуда хидмятдян азад олма даали мяктяблярдя коррупсийанын артмасына эятириб. Сябябляр айдындыр. Али мяктяблярикинъи ваъиб функсийаны щяйата кечирмяйя башладылар. Биринъи ваъиб функсийа айдындыр –тящсил вермяк. Икинъиси ися – эянълярин ордудан мцдафиясидир.Али мяктяблярдя коррупсийанын ян тящлцкяли нювц ися тялябянин имтащандан, зачотдан,курс ишиндян гиймят алмаг цчцн мцяллимя рцшвят вермясидир. Бу факт АШПАнынмярузячиси Андреас Гроссун щесабатында да яксини тапыб вя о, гейд едилян фактыАзярбайъан цчцн фялакят алдандырыб.Цмумиййятля, шаэирдляр коррупсийа факты иля артыг ибтидаи синифлярдян, мяктябя гябулзаманы гаршылашырлар, сонрадан валидейнляр мцяллимляр тяряфиндян зорла гябул етдирилянялавя пуллу дярсляр цчцн щагг юдямяли олурлар, мяктябляр щал-щазырдавалидейнлярдя мадди кюмяк истямяк мяъбуриййятиндядирляр.Тящсил системиндя коррупсийанын гаршысынын алынмасы башга сащялярдян фярглянмир.Яэяр диэяр сащялярдя коррупсийа иля мцбаризяйя даир гайдалар вя тялиматлар сямярялидейился, онлар тящсил дя сямяря вермяйяъяк.Коррупсийайа уьрамыш тящсил системи ашаьыдакы кими характеризя олуна биляр.· Тящсил алмагда бярабярлик.· Тядрис програмлары вя материалларын бюлэцсцндя дцзэцнлцк.


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 197· Али вя пешя тящсилинин сечилмясиндя дцзэцнлцк вя шяффафлыг· Иътимаи нязарят цчцн ачыг олан стандартлар системи иля бцтцн тящсил мцяссисялярининбярабяр гиймятляндирилдийи аккредитасийанын кечирилмяси.· Тящсил хидмятляринин вя мящсулларынын алынмасында дцзэцнлцк.· Мцяссисянин мцлкиййят формасындан асылы олмайараг пешякар стандартларынтящсил мцяссисяляринин рящбярляри тяряфиндян, педагожи фяалиййятля мяшьулоланлар тяряфиндян горунмасыБир сюзля, коррупсийа – эцнцмцзцн реаллыьыдыр. Ону щеч ким инкар едя билмяз. Лакинбеля бир мянфи факты да йаддан чыхармайаг ки, рцшвят алан мямур юз ямялляри иля ишлядийиколлектив йанында, табечилийиндя олан инсанларын йанында шяряф вя ляйагятини лякяляйир.Лакин, онлар беля щаллары дайандырмаг игтидарында дейилляр. Йягин ки, бязи инсанларцчцн варланмаг щяр шейдян цстцндцр. Чохлары юз шяряф вя ляйагятлярини юзляри алчалдырлар.Онлар юзляри дя буну тякзиболунмаз факт кими тясдиг едирляр ки, сялащиййяти олмайан,вязифяси олмайан шяхс щеч заман рцшвят алмаз вя коррупсийайа гуршанмаз. Буъцр инсанлар лазыми щалларда рцшвят верянлярля рцшвят аланлар арасында васитячи ола билярляр.Коррупсийа проблемини неъя щялл етмяк оларШаэирдлярдян хащиш един ки, групларда ишляйяряк нятиъяляр чыхарсынларЙалныз вязифясиндян асылы олмайараг щамынын бир няфяр кими Азярбайъанын марагларынывя ганунун алилийини горудуьу щалда вязиййят дяйишя биляр. Якс щалда, бу мцбаризясямярясиз олаъаг вя бу истигамятдя атылан аддымлар нятиъя вермяйяъяк. Яввялъяйцксяк вязифяли мямурлардан дейил, орта мяктяблярдян, ушаг баьчаларынданбашламаг лазымдыр. Йцксяк вятяндашлыг вя щцгуги мядяниййятя малик, ъямиййятинмарагларыны юз марагларындан йцксяк тута билян шяхсиййятляр нясли йетишдирмяклазымдыр.Тядбирлярин кечирилмясиня даир тювсийяляр1. Антикоррупсийа эцнцня щяср олунмуш мцсабигя -9 декабр1. Сиз мцсабигянин мювзусуну тяклиф едя вя сярэидян бир нечя эцн юнъя шяртляриниизащ едя билярсиниз.2. Синифдя сярэийя щазырлыг кечиря билярсиниз - 2-3 саат ярзиндя.Ишин типи шаэирдляр тяряфиндян мцстягил шякилдя сечилир. Бура рясмляр, плакатлар


198 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ(плакат-графиканын бир нювцдцр, каьыз цзяриндя лаконик, мятнля мцшаийят олунанъязбедиъи тясвир), пластилиндян вя рянэли каьыздан мяктябдя вя ъямиййятдя корупсийащалларыны якс етдирян, шаэирдлярин дахилян бу мяфщуму неъя гаврадыгларыныякс етдирян ял ишляри


ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ 199Гейд:


200 ТЯЩСИЛДЯ АНТИКОРРУПСИЙА ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫГейд:

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!