Eunomia 2011/10 - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w ...

NAUKAi Górnym), ale siłą rzeczy obejmowały także sąsiednie regionypogranicza kulturowego. W naszej «mitologii śląskiej» znalazłysię więc postacie demoniczne funkcjonujące na obszarze ZagłębiaDąbrowskiego, Małopolski zachodniej, Podbeskidzia, Beskidówi niekiedy regionu częstochowskiego. Przywoływaliśmy jewtedy, gdy w literaturze śląskiej nie natrafiliśmy na wyczerpującedefinicje i opisy wymienianych postaci” 14 .Powyższa deklaracja autorów tyleż porusza czytelników swojązdumiewającą szczerością („dwie istotne nieścisłości”; „wprowadzamyodbiorców w błąd”), co zadziwia terminologiczną dezynwolturą.Skoro autorzy mają jasną świadomość, że materiałowizgromadzonemu w ich książce nie przysługuje określenie „mitologia”,to z jakiego powodu wprowadzają je do tytułu, czyliczynią z niego kluczowy dla dzieła wyraz? Ponadto trudno zrozumiećuzasadnienie sięgnięcia do wierzeń, które zostały odnotowanepoza Śląskiem, skoro rzecz ma dotyczyć folkloru śląskiegowłaśnie. Tłumaczenie specyfiki fenomenów folkloru śląskiegoprzy pomocy przykładów z innych regionów wydaje się metodologicznieniepoprawne. Brak „w literaturze śląskiej wyczerpującychdefinicji i opisów wymienionych postaci” nie uprawnia dosięgnięcia do przykładów z „sąsiednich regionów”, bo ów brak poprostu może oznaczać niewystępowanie poszczególnych zjawiskw kulturze ludowej Śląska, co jest przecież ważną konstatacją badawczą.Na szczęście w dziele Podgórskich znalazło się niewielesytuacji polegających na egzemplifikacji zjawisk śląskich przy pomocyprzykładów z innych regionów.Pierwszy z podtytułów („przywiarki ślónskie”) określa gwarowozawartość książki. Stanowią ją „przywiarki”, a więc wierzenialudowe. Całość rozbudowanej formuły tytułowej dopełnia drugipodtytuł, sugerujący, że książka jest „leksykonem i antologią śląskiejdemonologii ludowej”. Podtytuł ten zatem ogranicza zakrestematyczny wskazany w tytule. Demonologia ludowa to jedyniedział wierzeń ludowych (owych „przywiarek”), a w dodatku wierzenia(również te demonologiczne) niekoniecznie mają charaktermitologiczny, bo przecież nie muszą być składnikiem mitów, awięc opowiadań, bowiem mit nie istnieje w postaci pozbawionejnarracji. Książka Podgórskich niewątpliwie jest leksykonem, zawierającymrzetelnie na ogół opracowane hasła dotyczące demonologiiludowej.Pod tym względempublikacja spełniacel, jaki postawilisobie autorzy: jestsolidnym, przydatnymwszystkimmiłośnikom kulturytypu ludowego,katalogiemnajrozmaitszychdemonów występującychw folklorześląskim (inie tylko śląskim,jak już zostało powiedzianewcześniej),rzetelnymprzewodnikiempo bogatym świeciedemonicznychistot zaludniających opowieści ludowe (szczególnie dawne). Czyjest również antologią? Chyba jednak nie w pełni. Owszem, autorzyprzywołują w wielu hasłach w ramach egzemplifikacji całyszereg tekstów podań wierzeniowych, jednak robią to w sposóbwybiórczy, bez zasugerowania jakichś kryteriów selekcji tychżeopowiadań, czyli trudno nazwać książkę antologią tekstów.Nie ma tutaj także (np. we wstępie) jakiejś elementarnej refleksjina temat genologii opowieści ludowych, a przecież jednymz dogmatów współczesnej folklorystyki jest ścisłe wiązanie treści(idei) zawartych w kulturze typu ludowego ze strukturą tekstu,w którym te treści występują, z jego przynależnością gatunkową,z intencjami w tekst wpisanymi itd. Tej „obudowy” teoretycznejbardzo brakuje w książce Barbary i Adama Podgórskich. Prezentowanedemony istnieją w tej publikacji w oderwaniu od różnorodnychintencji występujących w tekstach podań o tych istotach.A przecież nie jest obojętne, czy np. utopiec pojawia się w tekścieo intencji dydaktycznej (choćby częsty w folklorze śląskim wątekutopca napędzającego strachu pijakom, którzy wskutek traumatycznychprzeżyć rzucają nałóg), intencji wywołania lęku, czy intencjihumorystycznej. Rozmaite intencje (a tym samym gatunki)określają sposób istnienia np. postaci demonicznych.Najbardziej jednak odczuwalnym brakiem publikacji Podgórskichjest praktyczne pominięcie w rozważaniach wstępnychustaleń definicyjnych. Kluczowe (bo wszak obecne w tytule) pojęcia„mit”, „mitologia” zostały skwitowane przez autorów bardzoogólnikowym stwierdzeniem: „Ani miejsce tu, ani pora, by toczyćdysputy, czym są mity i czym jest mitologia. Skupmy się narzeczonej powtarzalności mitu” 15 . Wprawdzie oprócz krótkiegowprowadzenia autorstwa Barbary i Adama Podgórskich umieszczonezostały w książce dwa wstępne artykuły, napisane przez LeonardaJ. Pełkę i Radosława S. Czarneckiego, ale one też mającharakter bardzo ogólnikowy i nie odwołują się do najnowszychustaleń naukowych w zakresie badań nad sposobami uzewnętrznianiasię mitów w kulturach typu ludowego. Zdumiewające jestpominięcie wielu prac współczesnych folklorystów, którzy zajmująsię analizą tekstów ludowych przy pomocy kategorii związanychz badaniem mitu. Ta postawa metodologiczna sprawia, żewyczuwa się w publikacji Podgórskich pewien rodzaj anachronicznego(kojarzącego się z ewolucjonizmem) spojrzenia na wytworyfolkloru.Pomimo sformułowanych zastrzeżeń książka Państwa Podgórskichjest pożytecznym przewodnikiem po niektórych płaszczyznachśląskiego folkloru. Przewodnikiem przydatnym przedewszystkim dla osób, które wchodzą dopiero we frapujący światśląskiej kultury.1W. Nawrocki, Posłowie, [w:] S. Wasylewski, Meluzyna, czyli panna z śląskiego wiatru. Legendy,podania i baśnie śląskie, Katowice 1966, s. 166.2Zob. D. Zielonkowa, Stanisława Wasylewskiego związki ze Śląskiem, Opole 1969, s. 17-22.3J. Ługowska, Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, Wrocław 1981, s. 103.4Tamże, s. 108.5Tamże.6Tamże, s. 109.7A. J. Ostroch, Śląsk romantyczny, Czerwionka-Leszczyny 2011.8Tamże (tekst na ostatniej stronie okładki).9mg (M. Głowiński), Legenda literacka (hasło), [w:] Słownik terminów literackich, pod red.J. Sławińskiego, Wrocław 1988, s. 249.10A. J. Ostroch, Jankowicka legenda, [w:] A.J. Ostroch, dz. cyt., s. 43.11A. J. Ostroch, Płomyk świętości z … familoków, [w:] A. J. Ostroch, dz. cyt., 57.12A. J. Ostroch, Zapomniany romans, [w:] A. J. Ostroch,, dz. cyt., s. 75.13B. i A. Podgórscy, Mitologia śląska, czyli przywiarki ślónskie. Leksykon i antologia śląskiejdemonologii ludowej, Katowice 2011.14B. i A. Podgórscy, Od Autorów, [w:] B. i A. Podgórscy, Mitologia śląska…, s. 19.15Tamże, s. 17.16