Zeszyt naukowy - caÅoÅÄ - WydziaÅ ZarzÄdzania i Ekonomiki UsÅug

UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKIZESZYTY NAUKOWE NR 705EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89KONKURENCYJNOŚĆ I USŁUGIW ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJUOBSZARÓW WIEJSKICHSZCZECIN 2012

Rada WydawniczaAdam Bechler, Tomasz Bernat, Anna Cedro, Urszula Chęcińska,Paweł Cięszczyk, Wojciech Downar, Piotr MichałowskiMałgorzata Ofiarska, Grzegorz Wejman, Dariusz WysockiMarek Górski - przewodniczący Rady WydawniczejEdyta Łongiewska-Wijas - redaktor naczelna Wydawnictwa NaukowegoRada Naukowaprof. dr hab. Antoni Mickiewiczdr hab. Piotr Niedzielski prof. USdr hab. Teodor Skotarczak prof. ZUTdr hab.Wojciech Downar prof. USprof. dr hab. Bogdan M. Wawrzyniakprof. dr hab. Jolanta Zieziuladr hab. Wojciech Gotkiewicz prof. UWMdr hab. Bartosz Mickiewicz prof. ZUTRecenzenciLista recenzentów znajduje się na stronie www.wzieu.pl, w zakładce nauka: zeszyty naukowei zostanie opublikowana w ostatnim numerze Zeszytu Naukowego z 2012 rokuRedaktor naukowydr hab. Jacek Buko prof. USRedaktorzy tematycznidr hab. Wojciech Downar prof. USdr hab. Bartosz Mickiewicz prof. ZUTRedaktor statystycznydr Marcin HundertSekretarz redakcjiMałgorzata SmolskaKorektorElżbieta BlicharskaProjekt okładkiMartyna PazeraSkład komputerowyJacek Jezierski© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2012Wersja papierowa jest wersją pierwotnąwww.wzieu.pl (zakładka nauka: zeszyty naukowe)ISSN 1640-6818ISSN 1896-382XWYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOWydanie I. Ark. wyd. 17,0. Ark. druk. 22,0. Format B5.Nakład 100 egz.

SPIS TREŚCIWSTĘP ................................................................................................................. 5MAREK ANGOWSKI – Działania samorządów w zakresie wspieraniarozwoju lokalnej przedsiębiorczości związanej z turystyką naobszarach wiejskich ..................................................................................... 7AGNIESZKA BIERNAT-JARKA EWA PLANUTIS – Innowacyjne usługidla przedsiębiorstw świadczone w ramach sieci Krajowego SystemuUsług .......................................................................................................... 20AGNIESZKA BRELIK, MAŁGORZATA BOGUSZ – Wykorzystanieśrodków pomocowych z UE przez właścicieli gospodarstwagroturystycznych ...................................................................................... 31KATARZYNA BUDZYŃSKA – Centra Zewnętrznej obsługi biznesui ośrodki usług wspólnych w rozwoju polskiej gospodarki ....................... 40AGNIESZKA DEMBICKA-NIEMIEC – Uwarunkowania i rozwój strefypodmiejskiej Opola w aspekcie zrównoważonego rozwoju ...................... 50WOJCIECH DOWNAR, MAŁGORZATA SMOLSKA – Stan sektora usługna obszarach wiejskich w województwie zachodniopomorskim ............... 69MICHAŁ DUDEK, ŁUKASZ ZWOLIŃSKI – Poziom kapitału ludzkiegow Polsce na tle wybranych krajów europejskich ....................................... 88KRZYSZTOF FIRLEJ, AGNIESZKA RYDZ – Ewolucja systemu doradztwarolniczego Unii Europejskiej ostatniej dekady ........................................ 104ANNA KOŚCIELNIAK – Rola ekonomii społecznej w środowiskachwiejskich na tle gospodarki rynkowej Polski .......................................... 117IWONA KOWALSKA – Standaryzacja kosztów usług publicznychw zakresie edukacji .................................................................................. 133TADEUSZ LIZIŃSKI – Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych naobszarach wiejskich ................................................................................. 146MILENA LUSARCZYK – Rola władz lokalnych w społecznogospodarczymrozwoju gmin położonych na obszarach cennychprzyrodniczo ............................................................................................ 164

4ŁUKASZ MENART – Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarówwiejskich – studium przypadku województwa warmińskomazurskiego............................................................................................. 178BARTOSZ MICKIEWICZ, BOGDAN M. WAWRZYNIAK – Zmianyw powierzchni użytków rolnych według danych powszechnego spisurolnego z 2002 i 2010 roku ...................................................................... 194DAGMARA K. ZUZEK, BARTOSZ MICKIEWICZ – Środowiskoweproblemy rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw naobszarach objętych ochrona przyrodniczą w Polsce ................................ 207IWONA OLENIUCH – System wyróżniania żywności regionalneji tradycyjnej na wspólnym rynku europejskim – ocena stanui planowanych zmian ............................................................................... 220ANNA J. PARZONKO – Czynniki kształtujące jakość usług doradczychw rolnictwie ............................................................................................. 239ŁUKASZ POPŁAWSKI – Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańcówobszarów chronionych województwa świętokrzyskiego – wnioski ........ 250JAN SIKORA – Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastrukturytechniczno-społecznej. Analiza wyników badań empirycznych ............. 270IZABELLA SIKORSKA-WOLAK, JAN ZAWADKA – Działaniamarketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena..................... 288TEODOR SKOTARCZAK – Gospodarowanie nieruchomościamistanowiącymi własność gmin wiejskich .................................................. 305BOGUSŁAW STANKIEWICZ – Wartość przedsiębiorstwauzdrowiskowego a wskazania szkoły zasobów (RBV) – podstawoweuwarunkowania procesu dostosowawczego ............................................ 315AGNIESZKA WRZOCHALSKA – Aktywność edukacyjna orazkompetencje cywilizacyjne ludności wiejskiej jako wybranedeterminanty kapitału ludzkiego polskiej wsi ......................................... 326ANETA ZAREMBA – Inwestycje nieruchomościowe na lokalnym rynkumiasta Gryfina ......................................................................................... 341

WSTĘPOddajemy do rąk Czytelników publikację Konkurencyjność i usługiw zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, która powstała jako efektwspółpracy Katedry Ekonomiki Środowiska i Agrobiznesu Wydziału EkonomicznegoZachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego, KatedryOrganizacji i Zarządzania Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług UniwersytetuSzczecińskiego oraz Stowarzyszenia Naukowego Instytut Gospodarkii Rynku w Szczecinie.Wiele zagadnień z zakresu ekonomii i zarządzania często kojarzonych jestz działalnością przemysłową, usługową czy handlową. Takie słowa jak marketing,przedsiębiorczość, konkurencyjność, innowacje, jakość, outsourcing, kapitałintelektualny na trwałe znalazły swoje miejsce również w działalności rolniczej.Intencją pomysłodawców niniejszej publikacji było przedstawienie zintegrowanegopodejścia do aktywności na obszarach wiejskich przez pryzmat wieludyscyplin.Zrównoważony rozwój państwa charakteryzuje się całościowym, systemowym,otwartym, elastycznym i podmiotowym spojrzeniem na rzeczywistość.Stwarza on szansę dla harmonijnego współdziałania gospodarki ze środowiskiemprzyrodniczym, zwłaszcza w okresie dynamicznych zmian, kiedy rozwójnie jest prostą kontynuacją teraźniejszości i obarczony jest dużym ryzykiemekologicznym. Rozwój zrównoważony oparty jest na rozwoju gospodarki rynkowej,twórczego i działającego demokratycznie społeczeństwa oraz jego rosnącejświadomości ekologicznej. Doświadczenia krajów rozwiniętych wskazują,że przekształcenia społeczne i gospodarcze w kierunku rozwoju zrównoważonegomuszą opierać się przede wszystkim na działaniu takich właśnie mechanizmów.Interdyscyplinarność i multidyscyplinarność są nieodzownym sposobempodejścia do nowoczesnej nauki i współczesnej praktyki jako postulaty skutecznościi efektywności działania. Korzystanie z wiedzy różnych dyscyplin,umiejętność jej łączenia i interpretacji to wyzwanie, zarówno dla naukowców,

6 Wstępjak i praktyków zajmujących się na co dzień problemami rolnictwa, ekonomiiczy zarządzania.Publikacja obejmuje artykuły kilkudziesięciu Autorów, reprezentującychnie tylko różne środowiska geograficzne, ale przede wszystkim różne dziedzinyi dyscypliny naukowe, którzy podzielili się z Czytelnikami swoją wiedzą i doświadczeniem.Jesteśmy przekonani, że Czytelnik otrzymuje dużą porcję dobrejwiedzy merytorycznej.Wojciech Downar, Bartosz Mickiewicz

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012MAREK ANGOWSKIUniwersytet Przyrodniczy w LublinieDZIAŁANIA SAMORZĄDÓW W ZAKRESIE WSPIERANIAROZWOJU LOKALNEJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ZWIĄZANEJZ TURYSTYKĄ NA OBSZARACH WIEJSKICHW artykule podjęto próbę analizy i oceny roli władz samorządowych,zwłaszcza urzędów gmin w aktywizacji przedsiębiorczości gospodarczej związanejz turystyką na podległych im terenach. Przedmiotem badań i analiz byłyprzede wszystkim potrzeby i oczekiwania przedsiębiorców związane ze wspieraniemprzez urzędy gmin lokalnej przedsiębiorczości oraz ocena przez przedsiębiorcówdotychczasowych działań gmin w tym zakresie.Zaprezentowane wyniki są częścią szerszego badania otoczenia sektoramałej i średniej przedsiębiorczości w województwie lubelskim, ze szczególnymuwzględnieniem obszarów wiejskich.WprowadzenieRozwój lokalny to proces, którego głównym zadaniem jest podnoszeniekonkurencyjności danego regionu i wyrównywanie dysproporcji rozwojowychmiędzy regionami. Wzrost konkurencyjności regionu wpływa na poprawę jakościżycia mieszkańców, tworzy nową społeczność oraz pobudza postęp gospodarczy.Cele te władze samorządowe mogą osiągać przez: efektywne wykorzystanielokalnych zasobów; popularyzowanie wszelkich przejawów przedsiębiorczości,a zwłaszcza działań związanych z tworzeniem nowych miejsc pracy;wskazywanie obszarów działań gospodarczych pożądanych z punktu widzenia

8 Marek Angowskigospodarki lokalnej; promowanie walorów gminy na zewnątrz w celu przyciąganiazagranicznych i krajowych inwestorów oraz efektywne zarządzanie dochodamipublicznymi i wreszcie wspieranie sektora prywatnego, szczególniemałej i średniej przedsiębiorczości 1 . MSP zajmują kluczową pozycję w polityceregionalnej i w związku z tym często określane są mianem „motoru” rozwojugospodarczego, kreując nowe miejsca pracy, tworząc PKB, zasilając lokalnebudżety, zaspokajając potrzeby lokalnego rynku, absorbując lokalne zasoby,wprowadzając innowacje oraz umożliwiając lokalnej gospodarce efektywniejszedostosowanie się do zmian społeczno-gospodarczych 2 .Władze samorządowe dysponują licznymi instrumentami oddziaływaniana rozwój gospodarczy. Faktyczna działalność tych władz natomiast jest zwykleuzależniona od ich lokalnych możliwości (zasobów naturalnych, kapitałowych,ludzkich, itp.) oraz od konkretnych ludzi pełniących określone funkcje w samorządach(decydentów i wykonawców), ich poglądów, aktywności i sposobu rozumieniacelu działania 3 .Istnieje więc uzasadniona potrzeba stworzenia całego systemu wspieraniarozwoju małej i średniej przedsiębiorczości na danym terenie, również tej związanejz turystyką. Konieczne jest aktywne działanie władz lokalnych w rozwijaniui promowaniu sektora MSP działającego w tej dziedzinie.Lokalny rozwój gospodarczy jest szczególnie ważny na obszarach wiejskich,gdzie zarówno przedsiębiorcy, jak i mieszkańcy borykają się z problemamitypowymi dla obszarów peryferyjnych, takimi jak: słaba infrastrukturatechniczna, społeczna i biznesowa, niskie dochody mieszkańców i związanaz nimi mała siła nabywcza, niski poziom kwalifikacji siły roboczej, duże bezrobocie,znaczny udział tradycyjnego rolnictwa w lokalnej gospodarce, biernei mało przedsiębiorcze postawy mieszkańców. Przeciwdziałaniu tym zjawiskommoże pomóc między innymi pobudzanie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości1M. Angowski, Ocena działalności władz samorządowych z zakresie wspierania rozwoju lokalnejprzedsiębiorczości, Prace Naukowe UE we Wrocławiu 2008, nr 3 (1203), s. 364; Aktywizacjawiejskich obszarów problemowych, red. M. Kłodziński, W. Dzuna, IRWiR PAN, Warszawa2003, s. 154.2Finansowanie MŚP ze środków finansowych UE jako czynnik wpływający na konkurencyjnośćprzedsiębiorstw, red. E. Latoszek, SGH, Warszawa 2008, s. 103; Małe i średnie przedsiębiorstwaw gospodarce regionu, red., M. Strużycki, PWE, Warszawa 2004, s. 239; K. Wach, Regionalneotoczenie małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo UE w Krakowie, Kraków2008, s. 7.3M. Angowski, Wpływ otoczenia na rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw naobszarach wiejskich, WAR, Lublin 2005, s. 250.

Działania samorządów w zakresie wspierania rozwoju… 9przyjmującej postać małych i średnich przedsiębiorstw 4 . Małe i średnie przedsiębiorstwato jeden ze sposobów. Drugi kierunek to pobudzanie aktywnościpozarolniczej wśród funkcjonujących na danym terenie gospodarstw rolniczych,czyli różnicowanie źródeł dochodów mieszkańców wsi. Wyrazem takiej przedsiębiorczościwśród rolników jest między innymi agroturystyka.1. Wyniki badańPrezentowane w artykule wyniki badań są efektem badań ankietowychprzeprowadzonych wśród przedsiębiorców i rolników na temat uwarunkowańrozwoju lokalnej przedsiębiorczości, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczościpozarolniczej. Badania zostały przeprowadzone w gminach wiejskichi miejsko-wiejskich województwa lubelskiego w 2010 roku. Do artykułuwybrano odpowiedzi 87 przedsiębiorców deklarujących branżę turystyczną jakokluczowy obszar swojego zainteresowania oraz 53 gospodarstwa, które prowadziłydziałalność agroturystyczną. Wśród przedsiębiorstw znalazły się mikroi małe przedsiębiorstwa, takie jak restauracje, bary, motele, hotele oraz firmytransportowe.Postawą każdej strategii działania przedsiębiorstwa jest właściwie przeprowadzonaanaliza uwarunkowań otoczenia. Rysunki 1, 2, 3 prezentują ocenywpływu poszczególnych wymiarów otoczenia dokonane przez przedsiębiorcówi rolników zajmujących się agroturystyką. Analiza ta dotyczy makrootoczenia,elementów otoczenia lokalnego oraz odniesienie własnej pozycji rynkowej dodziałającej na danym rynku konkurencji. Kolejne rysunki prezentują wpływwładz gminnych na rozwój lokalnej przedsiębiorczości a w szczególności „zauważalność”i wykorzystanie pomocy, rodzaje pomocy, z której korzystali orazczego oczekują badane podmioty w przyszłości.W analizie wpływów warunków makrootoczenia (rys. 1) widać, że lepiejte warunki postrzegają rolnicy zajmujący się agroturystyką (średnia 3,30) niżprzedsiębiorcy (średnia 2,88). Największe różnice widać w ocenach czynnikówdemograficznych, ekonomicznych, sieci zaopatrzeniowej, działaniach konkurencjii wielkości rynku.4Tamże, s. 34.

10 Marek AngowskiRys. 1. Ocena uwarunkowań makrootoczenia badanych przedsiębiorców(skala 1 – czynniki bardzo niesprzyjające; 5 – czynniki bardzo sprzyjające)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.Kolejna ocena lokalnych przedsiębiorców odnosiła się do lokalnych aspektówotoczenia badanych podmiotów.

Działania samorządów w zakresie wspierania rozwoju… 11Rys. 2. Ocena lokalnych uwarunkowań otoczenia(skala 1 – czynniki bardzo niesprzyjające; 5 – czynniki bardzo sprzyjające)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.W większości przedsiębiorstwa i rolnicy podobnie postrzegali wpływ tychczynników na ich funkcjonowanie (średnie odpowiednio 3,70 – MSP ; 3,33 –rolnicy). Różnice można jednak zaobserwować w przypadku szczegółowej ocenytakich czynników jak lokalizacja względem miast, infrastruktura drogowa,dochody mieszkańców i kwalifikacja miejscowej siły roboczej.Na podstawie analizy wpływu czynników otoczenia i związanych z nimiwymagań rynkowych, przedsiębiorcy i rolnicy dokonali oceny własnych działańi zasobów. Na rysunku 3 zaprezentowano ocenę własnych przewag konkurencyjnychdokonaną przez respondentów.

12 Marek AngowskiRys. 3. Ocena pozycji konkurencyjne badanych przedsiębiorców(skala 1 – zdecydowana słabość; 5 – zdecydowany atut)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.Przedsiębiorcy za główne swoje atuty uważali niskie koszty produkcji/usługi konkurencyjność (unikalność) własnych produktów. Za słabą stronęuznali przede wszystkim niedostateczne badania marketingowe. Rolnicy prowadzącydziałalność agroturystyczną natomiast do swoich atutów zaliczali wysokiudział w lokalnym rynku, atrakcyjne ceny oraz sprawną organizację i zarządzaniegospodarstwem.Jednym z kluczowych podmiotów otoczenia przedsiębiorstwa, zwłaszczaw ujęciu lokalnym, są władze samorządowe, a zwłaszcza władze gminne. Badaniprzedsiębiorcy zauważają pomoc gminy w rozwoju lokalnej przedsiębiorczości,jednak w ocenach respondentów w większym stopniu dotyczy ona agroturystyki(rys. 4). Jest to wynik między innymi licznych programów przeznaczonychdla obszarów wiejskich związanych z wielofunkcyjnym rozwojem wsii rolnictwa, jak i programów przeznaczonych na rozwój społeczno-kulturowyczy środowiskowy, co zdecydowanie sprzyja rozwojowi działalności agroturystycznej.

Działania samorządów w zakresie wspierania rozwoju… 13Rys. 4. Wiedza przedsiębiorców na temat pomocy realizowanej przez władze gminyŹródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.Konsekwencją wiedzy na temat pomocy oferowanej przez władze gminyjest stopień wykorzystania tej pomocy. Większa liczba programów i łatwiejszydo nich dostęp powodują, że to gospodarstwa agroturystyczne są głównymi beneficjentami.

14 Marek AngowskiRys. 5. Wykorzystanie pomocy oferowanej przez władze gminyŹródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.W kolejnej części badania przedsiębiorcy i rolnicy proszeni byli o wskazanierodzajów pomocy oferowanej przez gminy z jakiej korzystali w ostatnimroku. Pomoc dotyczyła głównie wsparcia gminy w zakresie rozbudowy lokalnejinfrastruktury technicznej (m.in. lokalna sieć drogowa), jak również działaniagmin w zakresie budowy ścieżek rowerowych czy udostępniania Internetu. Gospodarstwaagroturystyczne zwracały uwagę na otrzymaną pomoc finansowąw postaci obniżania lub odraczania podatku rolnego, a także pomoc gminyw staraniach o kredyty i pożyczki (gmina poręczała za podmioty starające sięo środki ze specjalnych linii kredytowych i pożyczkowych).

Działania samorządów w zakresie wspierania rozwoju… 15Rys. 6. Rodzaje pomocy realizowanej przez władze gminy z jakiej korzystali przedsiębiorcyŹródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.Kolejnym problemem była próba zidentyfikowania potrzeb w zakresieoczekiwanej pomocy. Analiza rysunku 7 wskazuje, że wśród gospodarstw prowadzącychdziałalność agroturystyczną można zauważyć duże zainteresowaniepomocą w dostępie do środków z programów pomocowych UE, jak równieższkoleń i doradztwa z zakresu prowadzenia działalności gospodarczej.Przedsiębiorcy głównie jednak oczekują zmniejszenia obciążeń finansowychw postaci obniżenia podatków. Pojawia się tu jednak duży problem związanyz ograniczonymi możliwościami gminy w tym zakresie.

16 Marek AngowskiRys. 7. Kierunki pomocy jakiej oczekują przedsiębiorcy od władz gminyŹródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.Podsumowując pomoc władz lokalnych w zakresie wspierania lokalnejprzedsiębiorczości, przedsiębiorcy i rolnicy ocenili całość działań gminy, władzpowiatowych i władz wojewódzkich. Jak widać na rysunku 8, działania te wyżejoceniają gospodarstwa agroturystyczne.

Działania samorządów w zakresie wspierania rozwoju… 17Rys. 8. Ocena przedsiębiorców na temat działań władz lokalnych i regionalnych(skala 1 – bardzo niesprzyjające; 5 – bardzo sprzyjające)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.PodsumowanieAnaliza odpowiedzi uzyskanych w badaniach ankietowych przeprowadzonychwśród małych przedsiębiorstw działających w branży turystycznej orazgospodarstw prowadzących działalność agroturystyczną pozwala na sformułowanienastępującego wniosku, że gospodarstwa agroturystyczne lepiej postrzegająotaczającą ich rzeczywistość rynkową oraz działania władz samorządowych.Sytuacja taka wynika z następujących czynników:– respondenci prowadzący gospodarstwa agroturystyczne w porównaniudo właścicieli małych firm charakteryzują się znacznie większąprzedsiębiorczością i innowacyjnością, co przekłada się na ichwiększą aktywność w poszukiwaniu i wykorzystywaniu pomocy,– uprzywilejowana pozycja gospodarstw agroturystycznych wynikaz tego, że obecnie realizowanych jest wiele różnego rodzaju programówpomocowych przeznaczonych bezpośrednio (np. na rozpo-

18 Marek Angowskiczęcie działalności lub modernizację gospodarstwa) lub pośrednio(np. ochrona dziedzictwa kulturowego) na wspieranie agroturystyki.Powodów stosunkowo mało efektywnej współpracy władz samorządowychz lokalnymi przedsiębiorcami jest kilka, a główny związany jest z brakiemskutecznej komunikacji między urzędem a przedsiębiorcą. Przedsiębiorcynie znają swoich praw, natomiast bardzo dobrze znają swoje obowiązki, szczególniete związane z płaceniem podatków i przestrzeganiem licznych przepisów.Urzędy poza deklaracjami i „uwzględnianiem” przedsiębiorczości w strategiachrozwojowych regionu nie mają tak naprawdę nic do zaoferowania. Władzelokalne wprawdzie mają ograniczone możliwości finansowe, które przeznaczająna bieżącą działalność (głównie socjalno-oświatową) i mają duże problemyz wygospodarowaniem środków na perspektywiczne działania związanez pobudzaniem i wspieraniem lokalnej przedsiębiorczości, ale nie wszystkiedziałania proprzedsiębiorcze związane są z dużymi inwestycjami. Badaniprzedsiębiorcy często wskazują na bardzo proste rozwiązania dotyczące miedzyinnymi usprawnienia funkcjonowania urzędu, przyspieszenia załatwiania spraw,podniesienia kwalifikacji urzędników, poprawienie spójności planów zagospodarowaniaterenu czy też na potrzebę równego traktowania wszystkich przedsiębiorców,np. w przyznawaniu ulg i zwolnień podatkowych oraz w rozstrzyganiuprzetargów publicznych.Szczególnie ważna wydaje się pomoc przedsiębiorcom działającymw branży turystycznej, ponieważ nie tylko przyczyniają się do bezpośredniegozwiększania wpływów do budżetu, ale również, korzystając z innych sektorów,pobudzają całą lokalną gospodarkę i promują region na zewnątrz jako atrakcyjnemiejsce do zwiedzania czy odpoczynku oraz jako atrakcyjne miejsce do inwestycji.LiteraturaAktywizacja wiejskich obszarów problemowych, red. M. Kłodziński, W. Dzuna, IRWiRPAN, Warszawa 2003.Angowski M., Ocena działalności władz samorządowych z zakresie wspierania rozwojulokalnej przedsiębiorczości, Prace Naukowe UE we Wrocławiu 2008, nr 3 (1203).Angowski M., Wpływ otoczenia na rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw naobszarach wiejskich, WAR, Lublin 2005.

Działania samorządów w zakresie wspierania rozwoju… 19Finansowanie MŚP ze środków finansowych UE jako czynnik wpływający na konkurencyjnośćprzedsiębiorstw, red. E. Latoszek, SGH, Warszawa 2008.Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, red. M. Strużycki, PWE, Warszawa2004.Wach K., Regionalne otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo UEw Krakowie, Kraków 2008.LOCAL GOVERNMENTS ACTIONS TO SUPPORT THE LOCALENTERPRISE DEVELOPMENT RELATED TO TOURISM IN RURAL AREASSummaryIn the present study was an attempt to analyze and assess the role of local authorities,especially municipal offices in the activation of tourism business on their municipalityregion. The research primarily focused on the needs and expectations of entrepreneurslinked to the promotion of local entrepreneurship by municipal offices and theevaluation of existing activities by business communities in the studied area. Posted inthe development of research results are part of a broader research environment of smalland medium enterprises operating in Lublin province, with particular focus on ruralareas.Translated by Marek Angowski

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012AGNIESZKA BIERNAT-JARKAEWA PLANUTISSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w WarszawieINNOWACYJNE USŁUGI DLA PRZEDSIĘBIORSTW ŚWIADCZONEW RAMACH SIECI KRAJOWEGO SYSTEMU USŁUGWprowadzenieProblematyka innowacyjności jest coraz częściej poruszana w kontekścieszansy na rozwiązanie problemów społecznych i gospodarczych kraju. Należypodkreślić, że fundamentem trwałego rozwoju gospodarek i budowania przewagikonkurencyjnej jest innowacyjność przedsiębiorstw. Wprowadzenie innowacyjnychrozwiązań w firmie ma istotny wpływ na poprawę jej pozycji konkurencyjneji zdolności utrzymania się na rynku. Działalność innowacyjna przedsiębiorstwjest zatem bardzo ważna, zwłaszcza w czasie spowolnienia gospodarczego,czy kryzysu.Innowacyjność polskich przedsiębiorstw, a tym samym polskiej gospodarkiznacząco różni się od poziomów notowanych w większości krajów UE. Wymagaona utrzymywania efektywnego systemu wsparcia przez prowadzeniespecjalistycznego doradztwa w tym zakresie. Wsparciem w rozwoju przedsiębiorczościi innowacyjności przedsiębiorstw jest m.in. działalność instytucjiotoczenia biznesu (IOB). Instytucje otoczenia biznesu zarejestrowane w KrajowymSystemie Usług zapewniają przedsiębiorcom na terenie całego kraju dostępdo kompleksowych, wysokiej jakości usług biznesowych, niezbędnychz punktu widzenia prowadzenia działalności innowacyjnej. Celem artykułu jestprzedstawienie znaczenia Krajowego Systemu Usług (KSU) we wspieraniu

Innowacyjne usługi dla przedsiębiorstw świadczone w ramach… 21działalności innowacyjnej sektora MSP. W artykule omówiono rodzaje usługświadczonych przez KSU, które niejednokrotnie ułatwiają polskim firmom uzyskanieprzewagi konkurencyjnej na rynkach krajowym i zagranicznym.1. Pojęcie innowacji i innowacyjnościPoziom innowacyjności przedsiębiorstw w dużej mierze decyduje o kierunkachi tempie rozwoju gospodarczego. Jest to zagadnienie bardzo istotnezwłaszcza ze względu na obecną sytuację stanu innowacyjności MSP w Polsce.Innowacyjność jest cechą podmiotów gospodarczych lub gospodarek,oznaczającą zdolność do tworzenia i wdrażania innowacji, jak również ich absorpcji1 . Innowacja natomiast polega na wdrożeniu nowego lub znacząco udoskonalonegoproduktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowejlub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacjimiejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem 2 . Istotną, wspólną cechą innowacjijest fakt jej wdrożenia. Minimalnym wymogiem zaistnienia innowacji jestto, aby produkt, proces, metoda marketingowa lub organizacyjna były nowe(lub znacząco udoskonalone) dla firmy. Mogą to być produkty, procesy i metodyopracowane po raz pierwszy przez daną firmę lub te, które są nowe dla danejfirmy, ale zostały przyswojone od innych firm 3 .1Innowacje i transfer technologii, Słownik pojęć, red. K.B. Matusiak, PARP, Warszawa2008, s. 150.2Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wyd.III, OECD i Eurostat, Warszawa 2008, s. 48.3Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia…, s. 48.

Innowacyjne usługi dla przedsiębiorstw świadczone w ramach… 23utrzymywał się na poziomie 22%, co jest wartością kilkakrotnie niższą niż wkrajach z czołówki rankingu 5 . Polska jest natomiast ostatnia w rankingu małychprzedsiębiorstw, zatrudniających od 10–49 pracowników.2. Znaczenie krajowego systemu usług w rozwoju innowacyjności przedsiębiorstwKrajowy System Usług (KSU) to system grup usługodawców, organizacjiwyspecjalizowanych w świadczeniu usług biznesowych dla przedsiębiorstwi osób podejmujących działalność gospodarczą 6 . Krajowy System Usług (KSU)jest siecią ponad 200 podmiotów z terenu całej Polski, której misją jest rozwójprzedsiębiorczości przez zapewnienie najwyższej jakości usług w kluczowychobszarach wymagających wsparcia państwa. KSU powstał w październiku 1996r. z inicjatywy Polskiej Fundacji Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw(obecnie Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości). W rejestrzeKSU znajdują się podmioty, które 7 :– zapewniają należyte świadczenie usług doradczych, szkoleniowych,informacyjnych lub finansowych mikroprzedsiębiorcom, małymi średnim przedsiębiorcom oraz osobom podejmującym działalnośćgospodarczą,– nie działają dla zysku lub przeznaczają zysk na cele związane z zadaniamirealizowanymi przez Agencję 8 .Ośrodki KSU świadczą usługi dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstworaz osób podejmujących działalność gospodarczą, do których na rynkumają utrudniony dostęp ze względu na ich cenę rynkową oraz niedostosowanieoferty tych usług do specyfiki małych firm. Usługi świadczone są według określonegostandardu, który jest monitorowany przez PARP. Standard określa sposóbświadczenia usługi, jej zakres oraz rezultat a także zapewnia wysoką jakośćświadczonych usług, w związku z koniecznością przeprowadzenia diagnozy po-5Innowacyjność 2010, red. P. Zadura-Lichota, PARP, Warszawa 2010, s. 10.6A. Forin, Przedsiębiorco! Skorzystaj!, PARP, Warszawa 2011, s. 8.7Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu PARP (DzU 109, poz. 1158 ze zm.), § 6.8Szczegółowe wymagania wobec podmiotów znajdujących się w rejestrze oraz standardyświadczenia usług KSU określa Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 stycznia 2005 r.w sprawie Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (DzU 2005, nr 27,poz. 221 z późn. zm.).

24 Agnieszka Biernat-Jarka, Ewa Planutistrzeb klienta i właściwy dobór zakresu usługi. Ośrodki KSU świadczą zarównousługi systemowe jak i pilotażowe, które po przetestowaniu w przypadku ichskuteczności i zainteresowania ze strony przedsiębiorców zostają włączone dooferty usług systemowych. Usługi są świadczone bezpłatnie lub za częściowąodpłatnością, dzięki dofinansowaniu ze środków publicznych.Podmioty zarejestrowane w KSU, wyspecjalizowane w doradztwie proinnowacyjnym,skupione są w Krajowej Sieci Innowacji KSU. Zadaniem KrajowejSieci Innowacji KSU jest wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych,które ułatwiają polskim firmom uzyskanie przewagi konkurencyjnejna rynkach krajowym i zagranicznych.W ramach KSU świadczone są następujące usługi systemowe 9 :– informacyjne – dla przedsiębiorców oraz osób rozpoczynającychdziałalność gospodarczą,– doradcze proinnowacyjne,– finansowe – udzielanie pożyczek,– finansowe – udzielanie poręczeń na kredyty i pożyczki.Dodatkowo prowadzone są pilotaże nowych usług: optymalizacji kosztówprowadzenia działalności gospodarczej i doradztwa w zakresie ochrony środowiska.Planowane jest również wprowadzenie i testowanie usługi pilotażowejw zakresie finansowania zwrotnego dla mikro- i małych przedsiębiorców. Usługipilotażowe są usługami innowacyjnymi, niedostępnymi w testowanej formie(o określonym standardzie) na rynku. Ofertę usług KSU można zatem podzielićna usługi innowacyjne oraz usługi mające na celu rozwój innowacyjnościprzedsiębiorstw. Do pierwszej grupy należą usługi pilotażowe, natomiast dodrugiej – proinnowacyjne.Doradztwo w zakresie optymalizacji kosztów prowadzenia działalnościgospodarczej dla małych i średnich przedsiębiorstw to pierwsza z trzech usługpilotażowych testowanych przez PARP. Usługa składa się z wielu działań, podzielonychna dwa zasadnicze etapy 10 :– przeprowadzenie audytu zarządzania finansami w przedsiębiorstwieoraz opracowanie Strategii Optymalizacji Kosztów ProwadzeniaDziałalności Gospodarczej,9A. Forin, Partner przedsiębiorcy, Ogólnopolski Informator Krajowego Systemu Usług(KSU), PARP, Warszawa 2011, s. 7.10 Materiały wewnętrzne PARP.

Innowacyjne usługi dla przedsiębiorstw świadczone w ramach… 25– wsparcie doradcze w procesie wdrażania rekomendacji wynikającychze Strategii Optymalizacji Kosztów Prowadzenia DziałalnościGospodarczej.Usługa doradztwa w zakresie optymalizacji kosztów w ramach audytu zarządzaniafinansami w przedsiębiorstwie pozwalała na kompleksową analizę sytuacjifinansowej, majątkowej, rynkowej, podatkowej i prawnej firmy. Celemświadczenia usługi była poprawa efektywności funkcjonowania podmiotów gospodarczych.W ramach I edycji programu podpisano umowy z pięcioma podmiotamiwsparcia na łączną kwotę ponad 2 mln zł. Dzięki temu firmy z sektora MSPmogły bezpłatnie skorzystać z usług optymalizacji kosztów prowadzenia działalnościgospodarczej. Usługi realizowano od czerwca 2010 r. do lipca 2011 r.W tym czasie podmioty wsparcia łącznie zrealizowały 53 usługi dla MSP.Średni koszt usługi wyniósł ok. 36 tys. zł 11 .Kolejna usługa w zakresie ochrony środowiska realizowana była od1 kwietnia 2011 r. i składała się z dwóch niezależnych części – kompleksowegoaudytu środowiskowego i specjalistycznego szkolenia na temat rozliczania tzw.opłat środowiskowych. Audyt środowiskowy dotyczył aspektów takich jak:wymagania prawne, gospodarka odpadami, emisja powietrza, gospodarka wodno-ściekowa,recykling oraz odzysk opakowań i produktów. Audyt kończył sięraportem, w którym znajdowała się analiza braków w audytowanych obszarach,wskazania dotyczące sposobu uregulowania stanu formalno-prawnego oraz informacjana temat kar, jakie mogą zostać nałożone na przedsiębiorcę w przypadkukontroli, jeżeli nadal będzie prowadził działalność niezgodną z przepisamiśrodowiskowymi. Przedsiębiorca mógł również skorzystać z drugiego etapuwdrożenia rekomendacji zawartych w raporcie z audytu przy wsparciu doświadczonychkonsultantów.Przedsiębiorca lub jego pracownik mógł również skorzystać ze szkoleniaz zakresu opłat środowiskowych. Podczas szkolenia uczestnicy korzystaliz oprogramowania, które umożliwiało obliczanie takich opłat, a także przygotowaniewymaganych prawem sprawozdań dla urzędów marszałkowskich orazwojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska. Po przeszkoleniu takieoprogramowanie było bezpłatnie przekazywane przedsiębiorcy.11 Materiały wewnętrzne PARP.

26 Agnieszka Biernat-Jarka, Ewa PlanutisZ usługi doradczej w zakresie ochrony środowiska do dnia 31 października2011 r. skorzystało 133 przedsiębiorców (w tym z obu komponentów – 91),a z usługi szkoleniowej – 85 12 .Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości wdraża także nową usługę pilotażowąw zakresie finansowania zwrotnego dla mikro i małych przedsiębiorstw.Usługę można podzielić na dwie zasadnicze części – komponenty,pierwszy z nich obejmuje diagnozę potrzeb i możliwości finansowych klientaoraz wsparcie doradcze przy ubieganiu się o wybrany sposób finansowania,w tym przygotowanie wniosku o uzyskanie finansowania oraz biznesplanuprzedsięwzięcia. Następnie, w ramach tego komponentu klient może korzystaćz asysty konsultanta przy załatwianiu formalności z instytucją finansującą. Doradcabędzie zobowiązany do wyjaśnienia postanowień umowy i udzieleniapomocy podczas załatwiania formalności związanych z ustanawianiem zabezpieczeńspłaty zobowiązania. Ostatni etap w tym komponencie obejmuje doradztwoprzy wdrożeniu biznesplanu oraz asysta przy spłacie zaciągniętego zobowiązania.Doradca będzie monitorował wdrażanie założeń opracowanegowcześniej biznes planu oraz doradzał w kluczowych aspektach realizacji przedsięwzięcia,na finansowanie którego klient otrzymał finansowanie zwrotne. Nadrugi komponent składają się szkolenia z podstawowych pojęć ekonomicznych,planowania przedsięwzięcia, ubiegania się o jego dofinansowanie oraz monitorowaniajego realizacji.W ramach oferty usług KSU, do 31 października 2011 r. świadczone byłytakże bezpłatne usługi doradcze o charakterze proinnowacyjnym przez 22 podmiotyzarejestrowane w Krajowej Sieci Innowacji KSU. Usługi te polegały naprzeprowadzeniu w przedsiębiorstwie korzystającego z usługi 13 :– audytu technologicznego, polegającego na ocenie potencjału i potrzebtechnologicznych przedsiębiorstwa,– transferu technologii obejmującego poprawę obowiązującego procesutechnologicznego lub wdrożenie nowego procesu, produktulub usługi.Doradztwo we wdrożeniu technologii polegało na wyszukaniu właściwejtechnologii dla zainteresowanego przedsiębiorstwa na rynku, udział w negocja-12 Materiały wewnętrzne PARP.13 Tamże.

Innowacyjne usługi dla przedsiębiorstw świadczone w ramach… 27cjach z dostawcą danej technologii oraz doradztwo prawne i techniczne podczaszawierania umowy pomiędzy dostawcą a odbiorcą technologii.Ośrodki Krajowej Sieci Innowacji zrealizowały łącznie 1554 audyty technologiczneoraz 354 transfery technologii dla 1620 przedsiębiorców. Warto dodać,że według danych GUS, w 2009 r. polskie przedsiębiorstwa zakupiły 463licencje oraz 363 wyniki badań B + R. Dla porównania w ramach projektu zrealizowanośredniorocznie 140 transferów technologii. Maksymalny koszt wyświadczeniausługi proinnowacyjnej wynosił odpowiednio do 3,5 tys. zł za audyttechnologiczny i do 35 tys. zł za sfinalizowany transfer technologii. W ramachprojektu wydatkowano ponad 16,5 mln zł na świadczenie usług proinnowacyjnychprzez ośrodki Krajowej Sieci Innowacji, z czego prawie 5,3 mln złna świadczenie usługi audytu oraz 11,3 mln zł transferu technologii 14 .3. Ocena oferty usług proinnowacyjnych świadczonych przez KSUOcena usług doradczych o charakterze proinnowacyjnym została przeprowadzonaw 2010 r. w badaniu dotyczącym rynku wybranych usług wspierającychrozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Badanie przeprowadzonemetodą CAPI obejmowało 1100 przedsiębiorców z sektora MSP 15 .Z badania wynika, że 22,5% MSP w okresie ostatnich 12 miesięcy poniosłowydatki na wprowadzenie innowacji, a innowacyjność przejawia się główniew adaptacji lub kopiowaniu sprawdzonych w krajach wyżej rozwiniętychtechnologii. W ostatnich trzech latach był to głównie zakup maszyn i urządzeń(90%). W przypadku klientów usług doradczych, wydatki na innowacje poniosłoponad 90% firm. Po usługi proinnowacyjne sięgają zatem głównie firmy innowacyjne,o wysokiej pozycji konkurencyjnej. Popyt na tego rodzaju usługijest mały, tylko ok. 8,5% przedsiębiorstw w ostatnich trzech latach skorzystałoz usług doradczych, dotyczących transferu technologii. Główną barierą w korzystaniuz proinnowacyjnych usług doradczych była bariera świadomościowa,wyrażana jako brak zapotrzebowania na usługi tego typu (75,3% przedsiębiorstw).14 Tamże.15 Raport Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjnościw Polsce przeprowadzone przez konsorcjum PSDB Sp. z o.o., ASM – Centrum Badańi Analiz Rynku Sp. z o.o., Quality Watch Sp. z o.o. w 2010 r. na zlecenie Polskiej Agencji RozwojuPrzedsiębiorczości, Warszawa 2010, s. 5.

28 Agnieszka Biernat-Jarka, Ewa PlanutisZadowolenie z jakości wyświadczonej usługi proinnowacyjnej zadeklarowałookoło 60% klientów. Największe zastrzeżenia budził brak elastycznościw kształtowaniu zakresu usługi, czyli w rzeczywistości niedostosowanie usługido rzeczywistych potrzeb przedsiębiorstwa (10,7% klientów). Elastyczność dotyczącawyboru zakresu usługi była zmianą, którą postulowali przedsiębiorcy.Około 27% klientów uzyskało realną korzyść z wyświadczonej usługi, jej brakzadeklarowało 29%, natomiast 35% klientów zrealizowało zakładane cele związaneze zrealizowaną usługą doradczą 16 .Około 30% klientów, jak pokazały badania, nie było skłonnych ponosićżadnych kosztów usługi doradczej, prawie połowa zapytanych o gotowość doponiesienia częściowej odpłatności złożyła taką deklarację. Przedsiębiorcychcieliby skorzystać z pomocy we wdrażaniu nowych produktów lub usług(29,8%), audytu technologicznego (29,8%), pomocy we wdrażaniu rozwiązańorganizacyjnych (29,6%), przygotowania oferty technologii (24,9%) i przygotowaniazapytania o technologię (22,1%) 17 . Z badania wynika, że w kolejnychtrzech latach dominujący będzie poziomy transfer technologii między sprzedawcątechnologii (know-how, maszyn i urządzeń) a klientem. Według przedsiębiorcówtransfer pionowy będzie miał marginalne znaczenie.PodsumowanieZnaczenie instytucjonalnego otoczenia biznesu odgrywa coraz większą rolęw gospodarce. Skuteczność i efektywność świadczonych usług doradczychw ramach sieci Krajowego Systemu Usług jest cyklicznie badana przez PARPw celu dopasowania oferty usług do potrzeb przedsiębiorców. Korzyści z funkcjonowaniasieci KSU to przede wszystkim ułatwienie przedsiębiorcom dostępudo wysokiej jakości, bezpłatnych lub dofinansowanych specjalistycznych usługdoradczych niezbędnych z punktu widzenia prowadzenia działalności innowacyjnej.16 Tamże, s. 10.17 Tamżę, s. 11, 74.

Innowacyjne usługi dla przedsiębiorstw świadczone w ramach… 29LiteraturaBiernat-Jarka A., Grzymska E., Wprowadzanie innowacji w sektorze MSP na przykładzieprzedsiębiorstw z województwa warmińsko-mazurskiego, w: Roczniki Naukowe2008, red. B. Klepacki, serie Wieś Jutra, Lublin.Forin A., Partner przedsiębiorcy, Ogólnopolski Informator Krajowego Systemu Usług(KSU), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011.Forin A., Przedsiębiorco! Skorzystaj!, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,Warszawa 2011.Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. Matusiak, Polska AgencjaRozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.Innowacyjność 2010, red. P. Zadura-Lichota, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,Warszawa 2010.Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji,wyd. III, OECD i Eurostat, Warszawa 2008.Raport Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjnościw Polsce przeprowadzone przez konsorcjum PSDB Sp. z o.o., ASM– Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o., Quality Watch Sp. z o.o. w 2010 r. nazlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.Rozkrut D., Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2009, GUS, Warszawa2010.Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu PARP (DzU 109, poz. 1158 ze zm.),§ 6.

30 Agnieszka Biernat-Jarka, Ewa PlanutisTHE INNOVATIVE SERVICES FOR ETREPRENEURS PROVIDED BY THENETWORK OF NATIONAL SYSTEM OF SERVICESSummaryThe article presents the types, effects and importance of innovative services forthe entrepreneurs rendered by the Institutions of business environment within the NationalSystem of Services. The article presents definitions of innovation and innovativeactivity, and describes the state of innovation in small and medium size enterprises inPoland. The study also presents responsibilities of Institutions of business environmentand their importance in the development and innovativeness of entrepreneurs.Translated by Ewa Planutis

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012AGNIESZKA BRELIKZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieMAŁGORZATA BOGUSZUniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w KrakowieWYKORZYSTANIE ŚRODKÓW POMOCOWYCH Z UE PRZEZWŁAŚCICIELI GOSPODARSTW AGROTURYSTYCZNYCHWprowadzenieUnia Europejska jest jednym z największych producentów rolnych naświecie, a przychody z produkcji żywności to jedna z podstawowych pozycjiw budżetach państw członkowskich 1 . Obszary wiejskie zamieszkuje ponad 55%ludności, a zajmują one prawie 90% powierzchni UE. Z uwagi na rolę rolnictwaw Unii Europejskiej jest to obszar szczególnej ochrony wpierany w ramachWspólnej Polityki Rolnej (WPR), realizowanej w ramach dwóch filarów.Pierwszy z nich obejmuje wspieranie sektora rolnego przez płatności bezpośredniei rynkowe; drugi, tzw. instrumenty towarzyszące WPR zawarte obecniew Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW 2007–2013).Po akcesji Polski do Unii Europejskiej rolnicy i mieszkańcy terenów wiejskichkorzystają ze środków pomocowych Unii Europejskiej. Wykorzystaniewsparcia finansowego jest zróżnicowane w kraju i zależy od wielu uwarunko-1Szerzej na ten temat piszą A. Czyżewski, A. Poczta-Wajda, A. Sapa, Przepływy finansowemiędzy Polską a Unią Europejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej na tle wyników ekonomicznychrolnictwa, „Wieś i Rolnictwo” 2010, nr 2 (147), s. 109–122; A. P. Wiatrak, Analiza kierunkówrozwoju obszarów wiejskich w UE oraz uwarunkowań ich zmian. Agroekonomia w warunkachrynkowych. Problemy i wyzwania, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,Zeszyty Naukowe nr 150, Poznań 2010, s.160–175.

32 Agnieszka Brelik, Małgorzata Boguszwań. Ze względu na fakt, że głównym czynnikiem mobilizującym do podejmowaniadziałalności pozarolniczej, w tym również turystycznej, jest zdobycie dodatkowychdochodów, kompensujących niedostatecznie wpływy pieniężnez produkcji rolniczej, autorzy podjeli próbę identyfikacji wykorzystania środkówpomocowych z UE przez właścicieli gospodarstw rolnych prowadzącychdziałalność agroturystyczną w województwie zachodniopomorskim.1. Środki pomocowe Unii EuropejskiejAgroturystyka traktowana jest jako działalność turystyczna funkcjonującaprzy gospodarstwach rolnych 2 . Z jej rozwojem łączy się nie tylko tworzenieoraz unowocześnienie infrastruktury technicznej i społecznej na wsi, które powodujezmniejszenie izolacji ludności wiejskiej, czyniąc tę społeczność bardziejpostępową, nowoczesną i otwartą 3 . Z rozwojem agroturystyki wiąże się równieżrozwiązanie, przynajmniej częściowo, podstawowych kwestii trapiących współczesnerolnictwo i gospodarstwa rolne, w szczególności poprawienie sytuacjidochodowej 4 .Jak wynika z badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonychprzez GUS w 2005 r., różnice w poziomie uzyskiwanych dochodów w gospodarstwachdomowych osób utrzymujących się z pracy w gospodarstwie rolnymi osób utrzymujących się z pracy najemnej są znaczące. W gospodarstwach rolnikówdochód na osobę jest niższy o ok. 20%.Najpowszechniej występującą formą działalności gospodarczej na obszarachwiejskich w Polsce jest rolnictwo. Liczba gospodarstw rolnych o powierzchnipowyżej 1 ha użytków rolnych wynosiła 1786,7 tys., w tym1782,3 tys. stanowiły gospodarstwa indywidualne. Biorąc pod uwagę prowadzeniedziałalności rolniczej w 2005 r. 2 476 474 gospodarstw prowadziło działalnośćrolniczą w tym 1708,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej1 ha użytków rolnych.2Według GUS za gospodarstwo rolne uważa się gospodarstwo o powierzchni użytków rolnychod 0,1(ha) oraz gospodarstwo rolne osoby nieposiadającej UR lub posiadającej UR o powierzchnimniejszej niż 0,1 ha, które ma co najmniej: 1 sztuk bydła lub (i) 5 sztuk trzody chlewnejalbo 1 lochę lub (i) 3 sztuk owiec bądź kóz (i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 5 sztuksamic zwierząt futerkowych (w tym królików) lub (i) 1 pień pszczeli; Rocznik Statystyczny 2007.3M. Dębniewska, M. Tkaczuk, Agroturystyka koszty ceny efekty, POLTEXT, Warszawa1997, s. 7.4M. Sznajder, L. Przezbórska, Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.

Wykorzystanie środków pomocowych z UE przez właścicieli… 33Członkostwo Polski w Unii Europejskiej, objęcie polskiego rolnictwa mechanizmamiWspólnej Polityki Rolnej (WPR) i specyfika obszarów wiejskichwojewództw stanowi duże wyzwanie dla rolników, dla których właściwe wykorzystaniepomocy jest najważniejszą sprawą w dążeniu do dywersyfikacji działańw gospodarstwach rolnych tego terenu i sprostaniu konkurencji na wspólnymrynku europejskim 5 .Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (PROW 2007–2013) jest podstawowym instrumentem wsparcia przekształceń strukturalnych,ekonomicznych i społecznych w rolnictwie i przetwórstwie produktów rolnychw nowym okresie programowania, finansowanym z udziałem środków UE 6 .Inwestycje na turystykę wiejską są możliwe w ramach Osi 3 „Jakości życia naobszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej”, a w szczególnościdziałania „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” 7 .Podstawowym celem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata2007–2013 jest realizacja koncepcji wielofunkcyjności rolnictwa i obszarówwiejskich. Zakłada ona wzmocnienie ekonomiczne gospodarstw rolnychi wzrost konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, z jednoczesnym zapewnienieminstrumentów na rzecz różnicowania działalności gospodarczej w celupozyskania i stworzenia alternatywnych źródeł dochodów mieszkańców wsi 8 .Płatności w ramach stosowanego w Polsce od 2004 r. systemu jednolitejpłatności obszarowej (SAPS) podlegają stopniowemu dochodzeniu do poziomustosowanego w krajach UE-15 (tzw. zasada phasing-in). Jednocześnie, Polskapodjęła decyzję o uzupełnianiu jednolitej płatności obszarowej krajowymi płatnościamiuzupełniającymi (ang. Complementary National Direct Payments –CNDP) w maksymalnie dopuszczanej przepisami wspólnotowymi wysokości,tj. do poziomu 30% płatności stosowanych w krajach UE-15 na dzień 30 kwietnia2004 r.Poziom płatności bezpośrednich otrzymywanych przez polskich rolników,począwszy od roku 2004 wzrasta corocznie. W roku 2010 będzie mógł wynieść5J. Kania, M. Bogusz, Efekty pracy doradczej we wdrażaniu instrumentów Wspólnej PolitykiRolnej na przykładzie województwa małopolskiego, SERIA, Szczecin 2010, s. 73–78.6www.arimr.gov.pl.7Szczegółowo opisano instytucje i organizacje wspierające tego typu inicjatywy przezA.I. Balińską, I. Sikorską-Wolak, Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenów przygranicznychna przykładzie wybranych gmin, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009, s. 44–49.8Prow 2007–2013, Wyd. MRiRW, Warszawa 2007, s. 121.

34 Agnieszka Brelik, Małgorzata Bogusz100% poziomu wsparcia uzyskiwanego przez rolników UE-15 (70% z budżetuUE + 30% krajowe płatności uzupełniające) 9 .2. Cel, zakres i metodyka badańCelem artykułu jest wskazanie stopnia wykorzystania środków pomocowychz UE przez właścicieli gospodarstw rolnych prowadzących działalnośćagroturystyczną w województwie zachodniopomorskim.Rozważania teoretyczne na temat wykorzystania funduszy unijnych nadziałalność agroturystyczną i działalność rolniczą wzbogacone zostały o wynikiwłasnych badań ankietowych. Badania przeprowadzone w 2011 r. objęły 100gospodarstw agroturystycznych zlokalizowanych w województwie zachodniopomorskim.Dobór obiektów do badań był celowy. Gospodarstwa spełniały następującekryteria:– zarejestrowanie działalności agroturystycznej w urzędzie gminy,– długość prowadzenia działalności agroturystycznej – min. 3 lata,– wartość standardowej nadwyżki bezpośredniej – min. 2 ESU.W badanych gospodarstwach, w działalność agroturystyczną zaangażowanebyły minimum dwie osoby, gospodarstwa dysponowały średnio około 7 haziemi i 13 miejscami noclegowymi.3. Wyniki badańUdział województwa zachodniopomorskiego w turystyce krajowej jestznaczny (19% ogółu miejsc noclegowych w kraju). Większość miejsc noclegowychoferowanych jest w obiektach w pasie nadmorskim, zaś mała ich liczba –w pasie pojezierzy 10 . Odwrotna sytuacja występuje w przypadku miejsc noclegowychna obszarach wiejskich. Należy jednak zwrócić uwagę, że wskazanieskali rozwoju tego zjawiska nie jest łatwe. Tak jak podkreślają Balińska i Sikorska-Wolska:„O ile gospodarstwa agroturystyczne zaliczymy w całości do bazyturystyki wiejskiej, o tyle w przypadku pokoi goscinnych nie mamy informacji,które z nich położone są na obszarach wiejskich, a które w miastach”. Autorki9www.minrol.gov.pl (19.04.2012).10 Tamże, s. 82.

Wykorzystanie środków pomocowych z UE przez właścicieli… 35podkreślają, że jeszcze trudniej jest w przypadku hoteli czy pensjonatów, gdzienie ma informacji dotyczących nie tylko położenia ale i wielkości obiektów.Dlatego też dane zaprezentowane przez Instytut Turystyki mają charakter czystopoglądowy 11 . Poniżej przedstawiono liczbę gospodarstw agroturystycznychz podziałem na ofertę sezonową, całoroczną i wyżywieniową. Wyszczególnionorównież liczbę pokoi i liczbę miejsc noclegowych (tab. 1).Tabela 1Liczba gospodarstw agroturystycznych w województwie zachodniopomorskimGminaBiałogardChoszcznoDrawsko PomorskieGoleniówGryficeGryfinoKamień PomorskiKołobrzegKoszalinŁobezMyślibórzPolicePyrzyceSławnow 2011 roku.Liczba gospodarstwz ofertąsezonową całoroczną wyżywieniowąLiczbaLiczba pokoi miejsc noclegowychogółem0 5 5 5 23 606 19 8 25 105 3777 82 75 89 317 8762 14 16 16 71 1916 9 5 15 77 2354 4 4 8 31 7628 29 23 57 269 84623 7 6 30 100 31337 46 31 83 300 7606 11 11 17 85 2504 7 9 11 51 1235 3 0 8 26 780 0 0 0 0 053 102 54 155 498 193611 A. I Balińska, I. Sikorska-Wolak, Turystyka wiejska szansą rozwoju…, s. 25.

36 Agnieszka Brelik, Małgorzata BoguszLiczba gospodarstwLiczbaGminaz ofertąLiczba pokoi miejsc noclegowychogółemsezonową całoroczną wyżywieniowąStargard Szczeciński5 16 17 21 91 220Szczecinek4 47 33 51 222 574Świdwin0 7 7 7 30 98WałczRazem 3 29 0 32 103 312OGÓŁEM 193 437 304 630 2399 7325Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ZODR w Barzkowicach (2011).Badania ankietowanych przeprowadzone wśród gospodarstw rolnych prowadzącychdziałalność agroturystyczną wskazują, że świadczeniem usług agroturystycznychzajmują się głównie osoby z wykształceniem zawodowym (41%)i średnim 27%. Wynika to z dawnej świadomości rolników, że do prowadzeniagospodarstwa rolnego niepotrzebne było wyższe wykształcenie. Zaś 14% osóbz wykształceniem wyższym, to przeważnie ludzie, którzy powrócili na obszarywiejskie z zamiłowania do wiejskiego życia, potrzeby kontaktu z naturą. Wykształceniemrolniczym charakteryzuje się tylko populacja mężczyzn.Głównym zainteresowaniem autorów było źródło pozyskiwania dochodówprzez właścicieli prowadzacych działalność agroturystyczną. Ankietowaniwskazywali na więcej niż jedno źródło dochodów w gospodarstwie. Należyjednak podkreślić, że aż 47,3% wskazywało na działalność agroturystyczną oraz33,8% na pracę w gospodarstwie rolnym, co świadczy o powiązaniu agroturystykiz rolnictwem.Rozpatrując dochody badanych gospodarstw agroturystycznych, stwierdzićmożna, że główne źródło dochodu stanowi wynajem pokoi (37,5 % dochodów).Drugim ważnym dochodem są dodatkowe usługi świadczone turystom(12,5%), wyżywienie, sprzedaż żywności lub przetworów. Duży procent –16,7% dochodów stanowią, tzn. inne, do których zalicza się sprzedaż baraninyczy drobiu na potrzeby turystów, organizowanie imprez.Niektórzy są bardziej aktywni i poszukują jeszcze innych źródeł dochodudla swojej rodziny, jak handel, działy specjalne rolnictwa (uprawa ogórka podfolią czy owczarstwo), przetwórstwo spożywcze dla potrzeb turystów (pieczeniechleba, produkcja twarogu koziego), wiklina, kowalstwo, garncarstwo, takżepowszechna ostatnimi czasy praca za granicą.

Wykorzystanie środków pomocowych z UE przez właścicieli… 37Pytając o źródło pochodzenia środków finansowych na rozpoczęcie działalnościagroturystycznej, tylko 8,29% ankietowanych korzystało ze środkówpomocowych z UE na rozpoczęcie działalności. Zdecydowana większość ankietowanych,(68%) wskazała na własne oszczędności. Sytuacja taka wynikać mogłaz braku możliwości dostępu do szczegółowych informacji wśród mieszkańcówterenów wiejskich o zasadach korzystania z funduszy unijnych, a takżew wyniku zaostrzonych procedur.Znacznie więcej (67,27%) ankietowanych skorzystało z dopłat bezpośrednich,41% środków wykorzystuje się na wsparcie inwestycji związanejz produkcją rolniczą. Jednak środki z dopłat bezpośrednich wykorzystywane sątakże na wsparcie inwestycji związanej z agroturystyką. Porównując inwestycje,które już zostały wykonane z tymi, które w ciągu najbliższych lat będą realizowane,można zauważyć powolną zmianę w kierunku finansowania rozwoju inwestycjiw gospodarstwie. Mimo że nadal podstawę stanowią bieżące dochody(u wszystkich ankietowanych) i oszczędności (u 54,5% ankietowanych), to jednakdodatkowe możliwości finansowania upatrywane są coraz częściej w kapitaleobcym, a zwłaszcza w pomocy z zagranicy (30,5%) oraz z kredytów preferencyjnych(15%).Gdyby pojawiły się nowe możliwości inwestowania na rynku, 38,46% gospodarstwraczej zostałoby przy dotychczasowym profilu, przyglądając się jednaknowym możliwościom. To niewątpliwe najbezpieczniejsze rozwiązanie, nieangażuje się żadnych środków, nie ma ryzyka. Ale znaczna część gospodarstw– 46,2% postanowiłaby rozpocząć nowe przedsięwzięcie z niewielką bądźznaczną częścią swego kapitału.Największym hamulcem rozwoju gospodarstw rodzinnych w Polsce wedługankietowanych jest brak pieniędzy, pracy, funduszy na rozwój, mała dochodowość.Duże znaczenie ma także trudny dostęp do kredytów, ich wysokieoprocentowanie, skomplikowane procedury pomocowe, a także, jak twierdząankietowani, nierówne dopłaty w stosunku do „starych” członków UE, brakkonsekwentnej polityki państwa, zły stan infrastruktury drogowej, często brakinfrastruktury kulturowej, dyskryminacja wsi i mieszkańców wsi.

38 Agnieszka Brelik, Małgorzata BoguszPodsumowanieAgroturystyka jest realną alternatywą, na przeludnionej dziś i bezrobotnejwsi, na stworzenie nowego rynku pracy i dodatkowego źródła dochodów jejmieszkańców oraz podniesienie ogólnego poziomu życia. Jednak jak wynikaz przeprowadzonych badań nie jest to nadal główne źródło dochodów w gospodarstwie,a środki na rozpoczęcie tej działalności głównie pochodzą z własnychoszczędności. Właściciele gospodarstw agroturystycznych coraz częściej przygotowująofertę turystyczną dla konkretnego klienta, która powiększa się z rokuna rok. Dążenie do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej dokonują poprzez wykorzystaniezasobów, które przyczyniają się między innymi do kreowania produktuturystycznego. Aby uniknąć ujednolicenia oferty należy kreować produktyniepowtarzalne, wyjątkowe, atrakcyjne dla turystów, charakteryzujące sięobowiązującymi standardami, normami w zakresie świadczenia usług turystycznych.Mimo że wydaje się, że rolnicy chętnie korzystają ze środków pomocowychz Unii Europejskiej, to głównie są to jednak dopłaty bezpośrednie, któresą wykorzystywane zarówno na inwestycje rolnicze, jak i działalność pozarolniczą.Znacznie rzadziej natomiast korzystają z form wsparcia unijnego na działalnośćagroturystyczną.LiteraturaBalińska A., Sikorską-Wolak I., Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenówprzygranicznych na przykładzie wybranych gmin, Wydawnictwo SGGW, Warszawa2009.Czyżewski A., Poczta-Wajda A., Sapa A., Przepływy finansowe między Polską a UniąEuropejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej na tle wyników ekonomicznychrolnictwa, „Wieś i Rolnictwo” 2010, nr 2 (147).Dębniewska M., Tkaczuk M., Agroturystyka koszty ceny efekty, POLTEXT, Warszawa1997.Kania J., Bogusz M., Efekty pracy doradczej we wdrażaniu instrumentów Wspólnej PolitykiRolnej na przykładzie województwa małopolskiego, SERIA, Szczecin 2010.Prow 2007–2013, Wyd. MRiRW, Warszawa 2007.Rocznik Statystyczny 2007.Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.

Wykorzystanie środków pomocowych z UE przez właścicieli… 39Wiatrak A. P., Analiza kierunków rozwoju obszarów wiejskich w UE oraz uwarunkowańich zmian. Agroekonomia w warunkach rynkowych. Problemy i wyzwania,Zeszyty Naukowe nr 150, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,Poznań 2010.www.arimr.gov.pl.www.minrol.gov.pl.THE USE OF SUPPORT FOUNDS FROM EUROPEAN UNION BY THEOWNERS OF THE AGRITOURISM FARMSSummaryStudies confirm that agriourism is alternative for the unemployed in villages, onthe creation of a new labour market and an additional source of income for its residentsand raising the general standard of living. However, it isn’t still the main source of incomein the farm, and start to develop this activity mainly comes from their own savings.Unfortunately, only small group of agritourism farm owners are using the EUfunds for rural tourism. This situation may arise from the lack of access to detailed informationamong the inhabitants of the rural areas of the use of EU funds, and as a resultof stricter procedures.Translated by Agnieszka Brelik

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012KATARZYNA BUDZYŃSKAUniwersytet Przyrodniczy w LublinieCENTRA ZEWNĘTRZNEJ OBSŁUGI BIZNESU I OŚRODKI USŁUGWSPÓLNYCH W ROZWOJU POLSKIEJ GOSPODARKIWprowadzenieW krajach zachodnich outsourcing jest integralną częścią wielu przedsiębiorstw.WPolsce natomiast jest postrzegany jako efektywne narzędzie biznesowe,które wpływa na poprawę wydajności, konkurencyjności oraz efektywności.Ułatwia to rozwój gospodarczy każdej firmy bez względu na jej wielkośći prowadzoną działalność.Coraz częściej przedsiębiorstwa zlecają zadania outsourcingowe innympaństwom bliskim kulturowo i geograficznie – z krajów Europy Zachodniej doEuropy Środkowo-Wschodniej. Z taką sytuacją można się spotkać w Polsce,gdzie lokowane są centra usługowe, w których pracuje się na rzecz klientówgłównie z Europy Zachodniej. Wpływ na to mają zasoby i jakość siły roboczej,w tym wykształcenie kadry, koszty prowadzenia działalności gospodarczej,klimat inwestycyjny, stan infrastruktury oraz jakość życia.Przedsiębiorstwa, które są świadome wartości, jakie niesie ze sobą wiedzaspecjalistyczna i perfekcja, chętnie nabywają je jako towar, ponieważ utrzymaniewysokiego poziomu wiedzy i perfekcjonizmu w każdym obszarze funkcjonalnymprzedsiębiorstwa jest zbyt kosztowne. Dlatego też outsourcing staje siępodstawową strategią prowadzenia działalności gospodarczej 1 . W 1923 r., HenryFord stwierdził, że „jeśli jest coś, czego nie potrafimy zrobić wydajniej, ta-1M. Cook, Outsourcing funkcji personalnych, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2003, s. 38.

Centra Zewnętrznej obsługi biznesu i Ośrodki usług wspólnych… 41niej i lepiej niż konkurenci, nie ma sensu, żebyśmy to robili, i powinniśmy zatrudnićdo wykonania tej pracy kogoś, kto zrobi to lepiej niż my”. Z takiegomodelu współpracy wynikają korzyści finansowe i operacyjne, które są już dostrzeganenie tylko przez duże korporacje, ale także przez podmioty z sektoramałych i średnich przedsiębiorstw. Dlatego też wiele z nich decyduje się nawspółpracę z centrami usług outsourcingowych w różnych częściach świata.Najbardziej znane lokalizacje w tym obszarze to: Filipiny, Chiny, Tajlandia, Indiei Wietnam. Polska plasuje się na siódmej pozycji rankingu Top Countriesfor outsourcing stworzonego przez A.T. Kearney, który określa najatrakcyjniejszepaństwa dla inwestycji outsourcingowych 2 . Celem artykułu jest określenie,co to jest BPO i SSC. Autor przedstawia powody lokowania Centrów w Polsceoraz korzyści, jakie z tego wynikają.1. Centra BPO/SSCW Polsce w bardzo szybkim tempie powstają centra BPO/SSC. Polskieoraz zagraniczne przedsiębiorstwa doceniają zalety centrów usług biznesowych.Pozwalają im na oszczędność i profesjonalizację świadczonych usług, umożliwiająim również na ustandaryzowanie wielu procesów, co wpływa na poprawęwydajności 3 .Najbardziej popularnymi usługami, które są świadczone przez centra usługsą: IT (Information Technology), Call Center – centrum telefoniczne wyspecjalizowanew pasywnym zbieraniu zgłoszeń (inboundcall) lub aktywnym kontakciez klientem (onboundcall), księgowość oraz HR (Human Resources) 4 .Ze względu na lokalizację, centra pracujące w trybie BPO/SSC dzieli sięna:– offshoring – współpraca z firmami na całym świecie,– outsourcing krajowy (onshore outsourcing) – współpraca z firmąusługową na terenie kraju,2A.T. Keraney, Top Countries for outsourcing stworzonego przez A.T. Kearney,http://www.businessweek.com/ (10.2011).3Ł. Gajewski, Centra usług wspólnych po polsku, „Outsourcing Magazine” 01.01.2011, nr 1,s. 24.4D. Ciesielska, Offshoring usług wpływ na rozwój przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza,Warszawa 2009, s. 40.

42 Katarzyna Budzyńska– outsourcing po sąsiedzku (nearshoring) – w Polsce jest to współpracaz firmą europejską albo tylko z firmą z Europy Środkowej lubWschodniej (CEE) 5 .Często BPO/SSC jest używane zamiennie lub łącznie, jednak nie są tymsamym. Podłożem różnicującym te dwa rodzaje centrów to typ klienta, dla któregoświadczone są usługi. Ze względu na zasięg prowadzonej działalności zazwyczajrozróżnia się dwa typy centrów nowoczesnych usług dla biznesu – BusinessProcess Outsourcing (BPO) oraz Shared Services Centers (SSC). PrzedsiębiorstwaBPO są nastawione na klientów zewnętrznych, przyjmując od nichrealizację wybranych procesów biznesowych, z kolei SSC są jednostkami wyizolowanymiw ramach danej firmy i działają na rzecz macierzystej organizacji.Coraz częściej różnice między BPO a SSC są zacierane przez praktykę rynkową.Jednostki typu SSC ewoluują w kierunku organizacji hybrydowych typuSSC/BPO, które łączą funkcje centrów BPO i SSC, świadczących usługi zarównodla firm zewnętrznych, jak i dla oddziałów spółki macierzystej 6 .Prekursorami w tej dziedzinie były przedsiębiorstwa o profilu produkcyjnym,jak chociażby Coca Cola, która znaczną część zarządzania łańcuchem dostawzleciła zewnętrznej firmie. Przedsiębiorstwa nawiązujące współpracęz firmami świadczącymi usługi BPO mają dużą szansę na uzyskanie znacznychoszczędności z tytułu przeniesienia zadań, niezwiązanych bezpośrednio z ichgłówną działalnością. Wydzielenie zaplecza back-office do firmy zewnętrznejsprawia, że przedsiębiorstwo może w pełni oddać się swojej głównej działalności,pozostawiając swoje procesy w rękach specjalistów.Światowym potentatem branży BPO są Indie. Ponadto rynek usług BPOjest zdominowany przez takie kraje jak: Filipiny, Tajlandia czy Chiny. Natomiastpolski rynek usług outsourcingowych od paru lat intensywnie się rozwija7 . Korzyści płynące z lokowania przedsiębiorstw outsourcingowych w Polsce,to m.in.: wpływy do budżetu państwa z tytułu podatków, przyciąganie kolejnychinwestycji, spadek bezrobocia. Firmy, które zajmują się BPO potrzebująm.in. odpowiedniej lokalizacji dla swojej działalności. Dlatego też, największe5M.J. Power, K.C. Desouza, C. Bonifazi, Outsourcing. Podręcznik sprawdzonych praktyk,Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca SA, Kraków 2008, s. 30–31.6Ł. Gajewski, Centra usług wspólnych po polsku…, s. 24–25.7K. Jezierska, Geneza powstania BPO w Polsce część I, 2011,http://www.outsourcingportal.pl/ (10.2011).

Centra Zewnętrznej obsługi biznesu i Ośrodki usług wspólnych… 43centra BPO tworzą się w dobrze skomunikowanych w skali krajowej, dużychośrodkach akademickich.2. BPO/SSC w PolscePolska ma duży potencjał do utworzenia wyspecjalizowanych centrówusług outsourcingowych. Sektor ten zaczął się kształtować ok. osiem lat temu,głównie w formie międzynarodowych centrów usług księgowych, finansowychi typu IT. Mocną stroną Polski w przyciąganiu tego typu projektów jest korzystnyklimat inwestycyjny, wysokie kwalifikacje polskich pracowników orazrozwój nowoczesnego rynku biurowego.Jak pokazują badania, rośnie lista nowych lokalizacji w ramach mniej znanychmiast na terenie Europy Środkowo-Wschodniej, które są konkurencją dlabardziej dojrzałych liderów BPO/SSC. Nowe lokalizacje są atrakcyjniejsze finansowooraz oferują większą dostępność wykwalifikowanej kadry niż lepiejrozwinięte rynki, takie jak Kraków, Praga, Budapeszt i Bratysława. Są to lokalizacjez największym doświadczeniem w obszarze BPO, ale jednocześnie najdroższe– mają zdolność do przyciągania usług z większą wartością dodaną. Natomiastmiasta takie jak: Bukareszt, Sofia, Kulż i Warna – mają mniejsze doświadczeniew branży BPO/SSC, lecz są tańsze – przyciągną mniej skomplikowaneusługi (tab. 1). Umiejscowienie miast w macierzy wynika z kosztówzwiązanych z utworzeniem działalności BPO/SSC oraz masy krytycznej.Tabela 1Pozycja miasta a funkcje BPO/SSCPozycja Funkcja BPO/SSC MiastaLewa dolna niskie koszty, mało skomplikowane Kijów, Lublin, Toruń, Rzeszów,funkcje: przetwarzanie transakcji i płac, Bydgoszcz, Olsztyn, Kluż, Szczecin,DTP, centra obsługi klientaRyga, Belgrad, Warna, WilnoLewa górna niskie koszty, średnio skomplikowane St Petersburg, Bukareszt, Sofiafunkcje: planowanie zasobów przedsiębiorstwa,zarządzanie reklamacjami,ogólne usługi wspólne i hosting, projektowaniesieciPrawa górna średnie koszty, wysoko skomplikowane Praga, Budapeszt, Bratysława,funkcje: zarządzanie relacjami z klien-Warszawa, Kraków, Wrocław

44 Katarzyna BudzyńskaPozycja Funkcja BPO/SSC MiastaPrawa dolnatem, HR i rekrutacja, analizy biznesowei raportowanie finansowe, analiza ryzyka,nauczanie cyfrowe, szkolenia z obsługiproduktu, usługi wspierania przedsiębiorstwa,usługi integracyjneśrednie koszty, mało skomplikowane Zagrzeb, Łódź, Gdańsk, Brno, Poznań,Katowice, Tallinfunkcje: w stosunku do innych miast, telokalizacje oferują najmniej atrakcyjnąopcję z perspektywy doświadczeniai kosztów.Źródło: Colliers International, Europa Środkowo-Wschodnia atrakcyjna dla inwestycjiBPO i SSC,17.02.2010, http://www.muratorplus.pl (01.2012).W Polsce znajduje się 10 dużych ośrodków akademickich, a liczba studentówoscyluje wokół 2 milionów, co daje szerokie możliwości wyboru lokalizacjifirmom zainteresowanym inwestycjami w sektorze usług. Sektor usług zyskujecoraz większe znaczenie w życiu gospodarczym Polski. Staje się jednymz ważniejszych źródeł innowacji oraz rosnącej efektywności przedsiębiorstw.W ten sposób Polska ma szansę stać się nowoczesnym zapleczem biznesowymw Europie.W ostatnim czasie opublikowano badania i raporty, z których wynika, żePolska znajduje się w europejskiej czołówce pod względem lokowania inwestycjizagranicznych, w tym centrów BPO/SSC. Według raportu z 2010 roku przygotowanegoprzez firmę DIS, gdzie dokonano analizy 750 centrów usług w EuropieŚrodkowo-Wschodniej, wykazano, że Polska pod względem liczby centrówusług BPO/SSC oraz utworzonych miejsc pracy zajęła pierwsze miejsce.W ciągu ostatnich pięciu lat największe miasta doświadczyły dynamicznegonapływu inwestycji usługowych. Aktualnie w sektorze nowoczesnych usług zatrudnionychjest blisko 50 tys. wykwalifikowanych pracowników, którzy specjalizująsię w IT, usługach księgowości i finansowych.W 2010 roku Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych w Polsceprzygotował raport, według którego Warszawa znalazła się na pierwszym miejscuz największą liczbą utworzonych centrów usług. Miastem charakteryzującymsię największym zatrudnieniem w tym sektorze jest natomiast Kraków,w którym pracę znalazło blisko 9 tys. pracowników, Warszawa znalazła się nadrugim miejscu, z 6,8 tys. zatrudnionych, a Wrocław na trzecim z 4,5 tys. osóbpracujących w sektorze, nieco ponad 2 tys. zatrudnionych pracuje w Łodzi i Po-

Centra Zewnętrznej obsługi biznesu i Ośrodki usług wspólnych… 45znaniu. Granicę tysiąca osób pracujących w tym sektorze przekroczyły takżeKatowice oraz Gdynia, a w pozostałych miastach, w których znajdują się centrausług, zatrudnienie w sektorze BPO/SSC nie przekracza tysiąca osób.Międzynarodowe koncerny, które funkcjonują w sektorze usług(BPO/SSC), obniżają koszty pracy, a jednocześnie korzystają z często silniejszegopotencjału ludzkiego znajdującego się w danym państwie. Jednak niższekoszty operacyjne nie są głównym czynnikiem motywującym firmy do tworzeniaprojektów typu BPO/SSC. Potencjał ludzki, tzw. HR pool, czyli dostępnośćoraz jakość wysoko wykwalifikowanej kadry, prognozy makroekonomiczne dlakraju stają się priorytetowymi czynnikami decydującymi o wyborze miejscainwestycji.Można zaobserwować dużą rywalizację o projekty usługowe nie tylkoz innymi państwami regionu, ale także z państwami azjatyckimi. Wysoka jakośćpracy, bliskość kulturowa, znajomość języków obcych czy też mniejsza różnicaczasowa, wpływa na wybór Polski jako lokalizacji centrów usług BPO/SSC 8 .3. Przykłady Centrów BPO/SSC w PolsceW tabeli 2 przedstawiono przykłady Centrów BPO i SSC w Polsce orazprzedmiot ich działalności.Tabela 2Przykłady przedsiębiorstw zajmujących się outsourcingiem w Polsce.Przedsiębiorstwo Miasto Przedmiot działalnościGenpact Lublin, Warszawa Usługi outsourcingowe, callcenter, usługi, technologiei zarządzanie procesami biznesowymidla firmGoogle Wrocław, Kraków Wrocław – centrum innowacji, Krakow – centrumbadawczo-naukoweArvato Services Poznań Zarządzanie bazami danych, korespondencja masowa(lettershop), wysyłka i dystrybucja produktów(logistyka), telefoniczna obsługa klienta (contactcenter),usługi finansowe8J. Manikowska, BPO/SSC, http://www.paiz.gov.pl/ (10.2011).

46 Katarzyna BudzyńskaPrzedsiębiorstwo Miasto Przedmiot działalnościReuters Gdańsk Przetwarzanie informacjii danych o rynkach kapitałowychi spółkach z całego świata, danych makroekonomicznychoraz informacji z bankówi instytucji finansowych (kursy walut, notowania)SAS Institute Warszawa Analityczne przygotowanie danych, integracja danychw czasie rzeczywistym, federacja danych itd.The Gillette Company Dąbrowa Górnicza Magazyn wysokiego składowania, zaopatrywanieklientów GilletteDHL Logistics Dąbrowa Górnicza Magazyn wysokiego składowania – składowanietowarów, konfekcjonowanie, oklejanie, przepakowanieproduktów pod potrzeby poszczególnychsieci handlowych, specjalne pakowanieproduktów do celów promocyjnych, pakowaniewyrobówSAP Łódź Zarządzanie relacjami z klientami (CRM), obsługafinansowa (FI), hurtowanie danych (BW), zarządzanieinwestycjami (IM) i inne; druga funkcjaCentrum – ośrodek referencyjny dla administracjipaństwowejInfosys BPO Łódź Usługi outsourcingowe z zakresu: finansei księgowość, Order Management, Master DataManagement, zamówień, LogisticClaim Handling,Business Transformation Services, audyt wewnętrznyoraz SOX, planowania i analizy finansowej,obsługa ubezpieczeń, obsługa klientaElectrolux Kraków Centrum Usług Finansowo-Księgowych, Globalnyzespół IT, Dział Instrukcji Obsługi, GlobalneZarządzanie Nieruchomościami oraz DziałPłac na PolskęDelphi Kraków Ośrodek B + R – układy zawieszenia do samochodówdla takich producentów aut m.in. jak DaimleraChryslera czy BMWBusiness Solution PolskaBielsko-BiałaUsługi księgowe i administracyjno-personalne dlapolskiej części Fiata. Nowy oddział zajmie się przetwarzaniemdanych dla kontrahentów w Niemczech,Francji, Włoszech, Hiszpanii i BelgiiŹródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.um.lublin.pl,http://pl.wikipedia.org; http://www.arvato.pl/; Reuters Group inwestujew Gdańsku, http://gospodarka.gazeta.pl; http://www.sas.com/; R. Solski, I. Dessoulavy-Gładysz,E. Socha, Gillette i DHL otwierają centrum dystrybucyjne,http://www.paiz.gov.pl/; E. Kwiecień, L. Dzierżawski, Centrum kompetencyjneSAP w Łodzi otwarte, http://www.sap.com/; http://infosysbpoeurope.eu/;http://newsroom.electrolux.com; Polska Agencja Informacji i Inwestycji ZagranicznychSA, Polska – kraj o najwyższej liczbie studentów,http://www.exporter.pl/.

Centra Zewnętrznej obsługi biznesu i Ośrodki usług wspólnych… 47PodsumowaniePolska ma szansę stać się liderem w napływie BIZ do sektora nowoczesnychusług, ponieważ jako jedyny region w Europie spełnia równocześniewszystkie wymagane kryteria, takie jak: niskie koszty pracy, dostępność wykwalifikowanejoraz wszechstronnie wykształconej siły roboczej, najwyższyw regionie wzrost gospodarczy, znajomość języków obcych oraz rozwinięta infrastrukturatelekomunikacyjna. Duża większość centrów usług ulokowana jestw dużych miastach, które są jednocześnie dużymi ośrodkami akademickimi.Pod względem liczby działających centrów przoduje Kraków, Łódź, Wrocławi Warszawa, ale mniejsze ośrodki takie jak Olsztyn, czy Bielsko-Biała równieżz powodzeniem przyciągają inwestorów o podobnym profilu.Obraz polskiej branży logistyczno-magazynowej zmienia się, 80% nowoczesnychmagazynów usytuowano wokół Warszawy. Jednak dzięki m.in. pomocyfinansowej z Unii Europejskiej na budowę i modernizację dróg i kolei,proporcja ta będzie się zmieniać na korzyść innych regionów. Dzięki zagranicznymfirmom, dla których Polska jest miejscem późniejszej ekspansji na wschód,zapotrzebowanie na nowoczesne magazyny poza stolicą będzie rosło. Aktualniekonkurencją dla Warszawy jest Piotrków Trybunalski, który jest położony naprzecięciu się ważnych szlaków komunikacyjnych. Ważnymi ośrodkami magazynowaniamają się stać również Łódź, Poznań, Gdańsk, Katowice i Wrocławoraz inne mniejsze miasta o strategicznej lokalizacji 9 .Wśród najważniejszych korzyści, jakie wynikają z lokowania firm outsourcingowychw Polsce, należy wymienić przyciąganie kolejnych inwestycji,dodatkowe wpływy do budżetu państwa z tytułu podatków, spadek bezrobocia,a także pobudzenie różnego rodzaju inicjatyw społecznych. Wiele firm outsourcingowychjest zaangażowanych w różnego rodzaju inicjatywy społeczne orazochronę środowiska.Reasumując, silną stroną Polski, na tle innych państw, są wysoko wykwalifikowanekadry, wysoki poziom kształcenia na uczelniach wyższych, znajomośćjęzyków obcych oraz stabilna sytuacja makroekonomiczna kraju.9Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych SA, Polska – kraj o najwyższej liczbiestudentów, http://www.exporter.pl/ (10.2011).

48 Katarzyna BudzyńskaLiteraturaCiesielska D., Offshoring usług wpływ na rozwój przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza,Warszawa 2009.Cook M., Outsourcing funkcji personalnych, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2003.Europa Środkowo-Wschodnia atrakcyjna dla inwestycji BPO i SSC, Colliers International,17.02.2010, http://www.muratorplus.pl (01.2012).Gajewski Ł., Centra usług wspólnych po polsku, „Outsourcing Magazine” nr 1,01.01.2011.Jezierska K., Geneza powstania BPO w Polsce część I, 2011,http://www.outsourcingportal.pl/ (10.2011).Keraney A.T., Top Countries for outsourcing stworzonegoprzez A.T. Kearney,http://www.businessweek.com/ (10.2011).Manikowska J., BPO/SSC, http://www.paiz.gov.pl/ (10.2011).Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Polska - kraj o najwyższejliczbie studentów,http://www.exporter.pl/ (10.2011).Power M.J., Desouza K.C., Bonifazi C., Outsourcing. Podręcznik sprawdzonych praktyk,Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca SA, Kraków 2008.http://www.arvato.pl.http://www.exporter.pl.http://gospodarka.gazeta.pl.http://infosysbpoeurope.eu.http://www.paiz.gov.pl.http://www.sas.com/.http://www.sap.com.http://newsroom.electrolux.com.http://www.um.lublin.pl.http://pl.wikipedia.org.BPO/ SSC CENTRES AS A DEVELOPMENT OPPORTUNITY FOR POLISHECONOMYSummaryOften it is a company strategic decision to outsource some of its service functionsto external Business Process Outsourcing (BPO) centres or Shared Service Centres(SSC). Outsourcing skills, technologies and personnel may considerably improve the

Centra Zewnętrznej obsługi biznesu i Ośrodki usług wspólnych… 49operational effectiveness by allowing the business to focus on their core competencies.Popularity of the concept of BPO and SSC provokes many questions.What is BPO andSSC? Why Centers are located in Poland? What are the benefits of locating Centers inPoland? In this article the author will attempt to answer these questions.Translated by Katarzyna Budzyńska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012AGNIESZKA DEMBICKA-NIEMIECUniwersytet OpolskiUWARUNKOWANIA I ROZWÓJ STREFY PODMIEJSKIEJ OPOLAW ASPEKCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJUWprowadzenieStrefa podmiejska to obszar charakteryzujący się dynamicznymi przemianamiprzestrzennymi i funkcjonalnymi, który poddany jest znacznej presji inwestycyjnej.Sąsiedztwo terenów podmiejskich z miastem skutkuje stale zachodzącymizmianami na tych obszarach.Celem artykułu jest identyfikacja aktualnych procesów i zjawisk społeczno-ekonomicznychzachodzących na obszarach wiejskich, znajdujących sięw bliskiej odległości od Opola w aspekcie zrównoważonego rozwoju. Ponadto,autorka artykułu wskazuje na nowe funkcje pojawiające się na terenach wiejskich.Za elementy mające istotny wpływ na rozwój i zmiany zachodzące naobszarach wiejskich uznaje między innymi:– dostępność terenów inwestycyjnych w gminie,– migracje ludności z miasta na wieś,– środki pozyskane ze źródeł unijnych przez badane gminy,– instrumenty planowania i projektowania obszarów wiejskich.Powyższe czynniki oraz zmiany zachodzące w badanym obszarze, zostałyujęte w trzech wymiarach rozwoju zrównoważonego: ekonomicznym, środowiskowymi ekologicznym.W badaniu uwzględniono głównie te obszary, w których obserwuje sięnajwiększe zmiany zarówno pod względem migracyjnym ludności, jak i reali-

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 51zacji projektów unijnych. Badane gminy należą do powiatu opolskiegoi w większości graniczą bezpośrednio z miastem Opole.W pracy zastosowano głównie metody ilościowe i jakościowe. Przeanalizowanodane statystyczne pozyskane z Głównego Urzędu Statystycznego(GUS) oraz przeprowadzono przegląd dokumentów źródłowych i literaturyprzedmiotu.1. Identyfikacja pojęcia strefy podmiejskiej miastaObserwowany od wielu lat wpływ miasta na otaczające je tereny stał sięprzedmiotem badań autorów wielu publikacji. Wydaje się, że obecne oddziaływaniemiasta jest zdecydowanie silniejsze niż w latach poprzednich, co skutkujezmieniającą się strefą wokół miasta. Jednak im dalej od ośrodka miejskiego,tym ten wpływ jest mniejszy. Próby określenia strefy podmiejskiej owocowałymnogością interpretacji tego pojęcia.Generalnie jednak, jako strefę podmiejską powszechnie traktuje się obszarpołożony w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, który jest z nim powiązany i systematycznieprzekształcany 1 . Strefa ta stanowi obszar przejściowy między wsiąa miastem, głównie w płaszczyźnie przestrzennej (mieszane formy zagospodarowaniaprzestrzeni i przejściowe typy osadnictwa).2. Pojęcie zrównoważonego rozwoju obszarów zurbanizowanychStrefa podmiejska może pełnić rolę dopełniającą i stabilizującą w ekosystemieregionu, równoważąc napięcia między miastem i obszarami wiejskimi.W sensie fizycznym stanowi ona obszar styku odmiennych form użytkowania,a w znaczeniu pozaprzestrzennym, odmiennych wartości dominujących w różnychspołecznościach. „Sytuację tę zwykło się traktować jako źródło konfliktówi przyczynę degradacji przestrzeni. Tymczasem optyka zrównoważonego rozwojupozwala przełamać ten schemat i w zróżnicowaniu elementów środowiskadostrzec szansę ich harmonijnej współpracy” 2 .1S. Liszewski, Funkcja przemysłowa strefy podmiejskiej Łodzi, w: Struktura i przemianystref podmiejskich dużych miast, „Folia Geographica” 1985, nr 5.2A. Górka, Strefa podmiejska w warunkach zrównoważonego rozwoju. Dynamiczne ujęciekrajobrazu, tekst jest prezentacją idei zawartych w rozprawie doktorskiej opracowanej przez au-

52 Agnieszka Dembicka-NiemiecZdaniem J. Zegara, koncepcja zrównoważonego rozwoju terenów wiejskichjest szczególnie ważna w realizacji ogólnej koncepcji zrównoważonegorozwoju, bowiem tereny wiejskie zajmują dominującą część przestrzeni fizycznej,stanowią ostoję zasobów przyrodniczych oraz decydują o zdolności samoodnowyekosystemów. Obszary wiejskie mają zatem ważne znaczenie w kreowaniuładu przestrzennego oraz ekologicznego. Ponadto, naturalna słabość obszarówwiejskich w stosunku do terenów zurbanizowanych sprawia, że aspektspołeczny oraz ekonomiczny nabiera szczególnego znaczenia. Zbyt duża rozbieżnośćw poziomie rozwoju ekonomicznego oraz warunkach bytu ludnościw mieście i na wsi może być przyczyną niepokojów społecznych, które zagrażająstabilności całego systemu społeczno-ekonomicznego 3 .W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji rozwoju zrównoważonego,trzeba więc zaznaczyć, że w prezentowanej pracy rozwój zrównoważonytraktowany jest jako rozwój, w którym wszelkie podjęte działania mają na celupoprawę warunków życia ludności i nie powodują degradacji środowiska przyrodniczego.Rozwój zrównoważony traktuje się zatem jako dążenie do zapewnieniatrwałej poprawy jakości życia pokoleń dzięki kształtowaniu i realizacjiodpowiednich proporcji między trzema rodzajami kapitału: ekonomicznym,ludzkim i przyrodniczym 4 .3. Przedmiot badańGranice strefy podmiejskiej są elastyczne i trudne do określenia. Ograniczającsię tylko i wyłącznie do gmin w bezpośrednim sąsiedztwie Opola, obszarten nie oddałby w pełni skali oddziaływania miasta na funkcjonowanie pobliskichmiejscowości oraz ich rozwój. Zmieniające się preferencje inwestorówi wzrastająca konkurencyjność oferty poszczególnych gmin sprawia, że urutorkęna Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej pod kierunkiem prof. arch. Andrzeja Baranowskiego,Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk, 2006, s. 2.3M. Adamowicz, E. Dresler, Rola grupowych form działalności mieszkańców w zrównoważonymrozwoju obszarów wiejskich na przykładzie województwa lubelskiego, w: M. Adamowicz,Samorządy i społeczności lokalne w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, SGGW, Warszawa2006, s. 101.4F. Piontek, B. Piontek, Kategoria „rozwój” w alternatywnych koncepcjach jego urzeczywistniania,w: Humanistyczne, ekonomiczne i ekologiczne aspekty kategorii „rozwój”, red.F. Piontek, J. Czerny, Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i środowisko”, nr 40, Warszawa–Bytom 2005, s. 38.

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 53chomione zostają nowe przestrzenie, zmieniając równocześnie zasięg i płynnągranicę tej strefy. Dlatego też w artykule, za obszar strefy podmiejskiej Opolaprzyjęto pierścień składający się z następujących sołectw: Chmielowice, Dziekaństwo,Kępa, Krzanowice, Sławice, Przywory, Winów – jako miejscowościzlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie Opola. Jako drugą grupę badawcząprzyjęto sołectwa: Chrząstowice Czarnowąsy, Lędziny, Tarnów Opolski, Zawada– uznając, że są one dobrze skomunikowane z miastem wojewódzkim i podlegająjego wpływowi. Zakłada się również, że im dostępność komunikacyjnajest lepsza, tym wpływ występowania miasta jest intensywniejszy. Wymienionemiejscowości należą do odpowiednich gmin, co przedstawiono na rysunku 1.Rys. 1. Lokalizacja badanych sołectw w strefie podmiejskiej OpolaŹródło: opracowanie własne.

54 Agnieszka Dembicka-Niemiec4. Aspekt ekonomiczny rozwoju strefy podmiejskiejW literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że zrównoważony rozwój terenówwiejskich powinien być oparty na gospodarczej aktywizacji wsi przeztworzenie nowych miejsc pracy w działalności pozarolniczej 5 . Zgodnie z powyższym,w artykule starano się określić liczbę nowo powstałych przedsiębiorstwpoza rolnictwem oraz określić możliwości rozwoju przedsiębiorczościdzięki udostępnionym terenom inwestycyjnym w sołectwach. Niestety zewzględu na brak dostępu do kompletnych danych statystycznych dla poszczególnychmiejscowości, zanalizowano głównie jednostki na poziomie NTS 5,czyli gminy, do których należą wybrane sołectwa ze strefy podmiejskiej Opolaoraz te zlokalizowane w dalszej odległości od miasta. W badaniu wzięto poduwagę sekcje PKD (Polska Klasyfikacja Działalności), w których zarejestrowanonajwięcej nowych podmiotów gospodarczych w 2009 i 2010 roku. Były tosekcja C – przetwórstwo przemysłowe, sekcja F – budownictwo, sekcja G –handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych (włączającmotocykle), sekcja M – działalność profesjonalna, naukowa i techniczna.Z analizowanych danych (tab.1) wynika, że we wszystkich gminach nastąpiłwzrost liczby podmiotów gospodarczych. Przykładowo w 2005 r., w gminieChrząstowice zarejestrowanych było 451 podmiotów gospodarczych,a w 2010 r. prawie dwa razy więcej. Gmina Turawa wykazała największą dynamikęprzyrostu, bowiem w 2005 r. było w niej zarejestrowanych 655 podmiotówgospodarczych, a pod koniec badanego okresu – ponad 885 6 .Tabela 1Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkańcówGminaPodmioty wpisane do rejestru REGON naDynamika przyrostu liczby10 tys. ludnościprzedsiębiorstw (%)2009 r. 2010 r.Chrząstowice 790 856 8,35Dąbrowa 803 848 5,605A. Kożuch, Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i rewitalizacja jako czynnik rozwojuekonomicznego w gminach, w: Zrównoważony rozwój regionów, red. T. Toruński, H. Wyrębek,Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2010, s. 27–40.6Strategia Rozwoju Gminy Turawa na lata 2007–2015, Bank Danych Lokalnych GUS,www.stat.gov.pl (2.01.2012).

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 55GminaPodmioty wpisane do rejestru REGON naDynamika przyrostu liczby10 tys. ludnościprzedsiębiorstw (%)2009 r. 2010 r.Dobrzeń Wielki 773 819 5,95Komprachcice 897 951 6,02Łubniany 849 909 7,06Prószków –o. wiejski 716 728 1,68Tarnów Opolski 641 667 4,05Turawa 811 885 9,12Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, www.stat.gov.pl.Tabela 2Udział nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw w liczbie przedsiębiorstw ogółem wedługsekcji PKD (%)GminaSekcja C Sekcja F Sekcja G Sekcja M2009 r. 2010 r. 2009 r. 2010 r. 2009 r. 2010 r. 2009 r. 2010 r.Chrząstowice 13,37 15,07 18,08 19,77 20,15 22,03 9,23 9,23Dąbrowa 11,68 12,99 34,09 35,22 34,09 37,48 9,04 9,98Dobrzeń Wielki 22,41 22,98 46,52 47,46 45,95 51,79 18,64 19,77Komprachcice 19,96 21,28 33,15 34,09 52,54 55,18 14,88 16,57Łubniany 23,54 25,42 31,07 33,15 26,74 28,25 8,47 8,29Prószków - obszar wiejski 11,11 10,73 20,90 22,41 19,40 20,15 7,72 8,10Tarnów Opolski 12,05 13,18 25,80 26,37 22,22 23,16 12,24 12,43Turawa 15,63 17,33 28,25 30,32 32,02 35,22 9,42 12,43Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, www.stat.gov.pl.Z analizy danych statystycznych (tab. 2) wynika, że gminami z największąliczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w działach niezwiązanychz rolnictwem są Dobrzeń Wielki, Komprachcice, Dąbrowa oraz Łubniany.Z kolei najwięcej zarejestrowanych nowych podmiotów gospodarczych odnotowanow sekcjach C, F, G, czyli odpowiednio – w przetwórstwie, budownictwie,handlu hurtowym i detalicznym.Obecnie najwięcej podmiotów gospodarczych na terenie Gminy Łubnianydziała w sektorze usług – 55,22% (głównie: handel i naprawy, transport, hotelei restauracje). Podmioty gospodarcze działające w sektorze przemysłu i budownictwa(sekcja C i F) stanowią 36,73%, natomiast w sektorze rolnictwa, leśnictwa,łowiectwa i rybactwa – jedynie 8,05%. Świadczy to o rozwoju pozarolniczychgałęzi gospodarki, które nabierają coraz większego znaczenia dla funkcjonowaniagminy.

56 Agnieszka Dembicka-NiemiecGminy, opracowując strategię rozwoju, obierają wytyczone ścieżki rozwoju.Znaczna większość badanych gmin swój rozwój upatruje w stworzeniu możliwościrozwoju przedsiębiorczości. Jedynie sołectwo Sławice (gm. Dąbrowa)oraz gmina Turawa kierunki rozwoju upatrują w wykorzystaniu walorów środowiskaswojego regionu. Sławice leżą na terenach zalewowych, co zniechęcapotencjalnych przedsiębiorców do inwestowania na tym obszarze. Gmina Turawaskoncentrowała działania na rozwoju turystyki, co wynika z występowaniakompleksu Jezior Turawskich. Sołectwo Zawada należące do gminy Turawa,wydaje się pominięte w tak przyjętej ścieżce rozwoju. Lokalizacja Zawady wydajesię być niekorzystna (znaczna odległość od Jezior), jednak doskonała komunikacjaz miastem wojewódzkim i droga krajowa sprawiają, że w miejscowościtej lokują się drobne przedsiębiorstwa obsługujące zarówno społecznośćlokalną, jak i mieszkańców Opola. W gminie Zawada funkcjonuje obecnie ponad600 jednostek gospodarczych.Tarnów Opolski to gmina o charakterze przemysłowo-rolniczym, jednaknie brakuje w niej przedsiębiorstw prowadzących działalność usługową, dającychmiejsca pracy ponad 500 osobom: Zakłady Wapiennicze (ok. 200–300pracowników), Przedsiębiorstwo Usługowo-Handlowe (ok. 100 pracowników),Zakład Przetwórstwa Mięsnego (ok. 50 pracowników), hurtownia materiałówbudowlanych (ok. 20 pracowników), zakłady stolarskie (razem ok. 60 pracowników).Z pracy wyłącznie na roli utrzymuje się ok. 20 rodzin 7 .Z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości ważne wydaje się zagadnienieprzeznaczenia terenów inwestycyjnych. Gminy chcąc zaspokoić potrzebyspołeczności lokalnej (m.in. walka z bezrobociem, tworzenie nowych miejscpracy) udostępniają kolejne tereny inwestycyjne, które mając dogodną lokalizacjęi wyposażenie infrastrukturalne mogą przyciągnąć potencjalnych inwestorów.We wszystkich badanych gminach znajdują się obszary przeznaczone podinwestycje, nie zawsze jednak należą one do badanych sołectw graniczącychz Opolem (w gminie Prószków dostępny jest jedyny teren inwestycyjnyo przeznaczeniu magazynowym, zlokalizowany blisko autostrady, jednak oddalony12 km od Opola). Na potrzeby analizy skupiono się zatem na wybranychmiejscowościach zaprezentowanych w tabeli 3.7Plan Odnowy Miejscowości Tarnów Opolski, maj 2008.

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 57Tabela 3Tereny inwestycyjne w wybranych sołectwachSołectwoPrzeznaczenie terenów inwestycyjnychPowierzchniaterenuKępa Tereny budownictwa usługowo – produkcyjnego 4,2 haLędziny Teren usług komercyjnych 19,5 haChrząstowice Teren aktywizacji gospodarczej- usługi komercyjne, działalności 4,0 haprodukcyjne, handel hurtowy, bazy transportowe i przeładunkowe,składy i magazynyChrząstowice Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej 0,2 haKrzanowice Tereny usług i rozmieszczenia obiektów handlowych o powierzchnisprzedaży powyżej 2000 m2,Czarnowąsy Wielofunkcyjne tereny aktywizacji gospodarczej, działalnośćprodukcyjna, usługowa, składowo-magazynowa, przetwórstworolno-spożywcze, wielkopowierzchniowe tereny hurtu wrazz urządzeniami towarzyszącymi funkcji podstawowej (obsługatechniczna i transportową) oraz z zielenią osłonową i ozdobną,24,0 haŹródło: opracowanie własne na podstawie danych ze stron internetowych gmin Łubnianyi Chrząstowice.W sołectwie Kępa wyznaczono tereny inwestycyjne o powierzchni ok.4,2 ha i są to tereny budownictwa usługowo-produkcyjnego. Co ciekawe, dopuszczasię możliwość działalności mogącej pogorszyć stan środowiska 8 .W gminie Chrząstowice znaczne tereny inwestycyjne zostały wyznaczonew sołectwie Lędziny i w Chrząstowicach. Oprócz terenów inwestycyjnych wymienionychw tabeli 5, Chrząstowice dysponują jeszcze dwoma dużymi obszaramiaktywności gospodarczej. Wszystkie wymienione tereny są bardzo dobrzeskomunikowane z drogami wojewódzkimi lub powiatowymi 9 .Oprócz znaczących inwestycji w badanych gminach, coraz wyraźniej widocznajest tendencja inwestowania na terenach bezpośrednio sąsiadującychz Opolem, zapewniających infrastrukturę oraz dobre połączenie drogowe.Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest spójna z procesem wielofunkcyjnegorozwoju obszarów wiejskich, których rozwój uzależniony jest głównieod zróżnicowanej działalności pozarolniczej. Obserwuje się podejmowaniedziałań przez gminy, mających na celu przyciągnięcie potencjalnych inwestorów,czego efektem jest rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich oraz89www.lubniany.pl.www.chrzastowice.pl.

58 Agnieszka Dembicka-Niemiectworzenie nowych miejsc pracy w działalności pozarolniczej. Proces ten eliminujemonofunkcyjność wsi na rzecz rozwoju przedsiębiorczości, a tym samymprzyczynia się do realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju.5. Aspekt społeczny rozwoju strefy podmiejskiejPowszechnie obserwuje się dynamiczny rozwój obszarów wiejskich znajdującychsię w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji miejskich. Przyczynąwzrastającej liczby inwestycji na tych terenach, jest między innymi brak atrakcyjnychterenów w centrum miasta oraz możliwości pozyskania większych powierzchnidziałek poza miastem po niższych cenach. Dodatkowo, łatwiejsza dostępnośćobszaru pod zróżnicowane i preferowane przez inwestorów funkcjesprawia, że coraz więcej rodzajów działalności lokowanych jest w strefie peryferyjnejmiasta 10 .Przemieszczanie ludności miejskiej do gmin graniczących z Opolem jestprocesem nasilającym się w ostatnich latach. Opolanie najchętniej migrują dostrefy bezpośredniego sąsiedztwa z miastem, czego przejawem jest ekspansjaosiedli domów jednorodzinnych.Podmiejska strefa Opola w znacznej części uległa przemianom przestrzennymskutekiem wzrostu intensywności zabudowy w ramach dawnych układówosadniczych. Proces wkraczania nowej zabudowy jednorodzinnej na terenywiejskie jest widoczny zwłaszcza w Kępie, Krzanowicach, Lędzinach, TarnowieOpolskim, Czarnowąsach oraz Winowie.Charakterystycznym elementem obszaru podmiejskiego w sąsiedztwieOpola jest nowa rozproszona zabudowa mieszkaniowa wkraczająca na dawnetereny rolnicze i pojedyncze domy jednorodzinne stanowiące uzupełnienie istniejącejzabudowy wiejskiej. Struktura ta tworzy nową przestrzeń o zróżnicowanejformie pod względem architektonicznym, która pozbawiona jestw znacznej części tożsamości i charakteru miejskiego. Ze względu na rozproszonycharakter zabudowy, brakuje miejsc integrujących przestrzeń, co jest częstozgłaszane jako powszechnie występujący problem danej wsi. Jedną z przyczyntakiego stanu jest brak koncepcji układu komunikacyjnego, który stanowiłbyuzupełnienie i przebudowę istniejącej sieci drogowej oraz wprowadzałby10 Por. T. Bajwoluk, Kształtowanie przestrzeni w strefie podmiejskiej, Czasopismo Technicznez. 5–A/2008, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2008.

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 59nowe rozwiązania pozwalające na dogodne powiązanie z miastem. Zasadniczyukład komunikacyjny strefy podmiejskiej oparty jest na istniejących drogachwlotowych do Opola.Należy zwrócić uwagę, że znaczna większość nowych mieszkańców strefypodmiejskiej to byli mieszkańcy Opola, którzy w poszukiwaniu lepszych warunkówżycia zdecydowali się na emigrację do strefy podmiejskiej miasta. Liczącsię z codziennymi dojazdami do pracy, zyskują w pewnym stopniu spokójoraz obcowanie z naturą. Większość swojego czasu spędzają jednak w mieście,a nowe enklawy zabudowy jednorodzinnej na terenach podmiejskich pełniąfunkcję sypialni miasta. Tym samym nie chcąc tracić korzyści wynikającychz przynależności do miasta nadal są w nim zameldowani. „W konsekwencjimniej pieniędzy wpływa do gmin z podatku dochodowego, nie są podpisywaneumowy na wywóz śmieci, oficjalnie liczba dzieci, które mogłyby uczęszczać doprzedszkoli jest niższa niż w rzeczywistości – nie można więc zwiększyć liczbyoddziałów/miejsc” 11 .Coraz intensywniejsze inwestowanie w tej strefie skutkuje wzrostemuciążliwości ruchu kołowego, zwłaszcza dla mieszkańców starej zabudowywiejskiej zlokalizowanej przy drogach powiatowych. Stara infrastruktura drogowanie jest w stanie przyjąć tak dużej liczby samochodów, zwłaszcza w godzinachszczytu, co skutkuje występującymi nagminnie korkami, głównie naodcinkach wlotowych do miasta. Ponadto, wewnętrzne układy ulic dojazdowychsą w dużej części kontynuacją dawnych dróg gospodarczych i nie są przystosowanedo przyjęcia wzrastającego natężenia ruchu 12 .W strefie podmiejskiej zarówno w obrębie dawnych, jak i nowych strukturprzestrzennych nie istnieją ciągi piesze, co stanowi zagrożenie dla mieszkańcówa tym samym uniemożliwia ruch pieszy. W konsekwencji, standard życiamieszkańców jest obniżony, a ich mobilność ograniczona do poruszania sięwłasnym samochodem. Korzystanie z publicznych środków transportu jest właściwieznikome. Wzrost liczby posiadanych przez społeczeństwo samochodówspowodował spadek liczby pasażerów komunikacji zbiorowej, a w konsekwencji,znaczne obniżenie rentowności, zwłaszcza na mniej uczęszczanych liniach.Reasumując, każde z badanych sołectw boryka się z innymi problemami,można jednak wyróżnić podobne zagadnienia, występujące w większości bada-11 Strategia Rozwoju Gminy Łubniany, www.lubniany.pl.12 Por. A. Górka, Strefa podmiejska w warunkach zrównoważonego rozwoju. Dynamiczne ujęciekrajobrazu, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2006, www.arch.pg.gda.pl.

60 Agnieszka Dembicka-Niemiecnych obszarów. Analiza dokumentów strategicznych (Strategie Rozwoju Gmin)wskazuje na zazębianie się zagadnień, wpływających na jakość życia mieszkańców:– brak chodników i ścieżek rowerowych, przede wszystkim wzdłużdróg powiatowych i wojewódzkich (wyjątek – Czarnowąsy),– bardzo słabo rozwinięta komunikacja zbiorowa, oraz brak dogodnychpołączeń z miastem wojewódzkim (wyjątek– Krzanowice),– niedostateczny stan rozbudowy sieci kanalizacyjnej oraz słabadrożność rowów melioracyjnych,– brak miejsc spotkań, w tym świetlic będących miejscem imprezokolicznościowych, zajęć pozalekcyjnych dla dzieci i młodzieżyoraz zebrań sołeckich,– brak działań podejmowanych przez gminę, w celu integracji nowychmieszkańców z mieszkańcami rodzimymi, co skutkuje występowaniemspołecznej segregacji oraz konfliktami ludności miejscoweji napływowej,– rozproszenie się nowej zabudowy ogranicza skuteczność transportupublicznego,– uzależnienie mieszkańców od prywatnych samochodów zwiększakoszty indywidualne i środowiskowe.Powyższe niedogodności wpływają na jakość życia mieszkańców badanychgmin, jednak kluczowym czynnikiem, przyczyniającym się do poprawyodczuwalnego dobrobytu społeczności lokalnej, jest możliwość zatrudnieniaoraz poziom osiąganych zarobków 13 . Należy zwrócić uwagę, że we wszystkichbadanych gminach udział bezrobotnych zarejestrowanych w grupie osóbw wieku produkcyjnym jest coraz niższy (w latach 2004–2008). Odzwierciedleniempowyższych rozważań jest malejące saldo migracji zagranicznych, któreprzykładowo w 2005 r. dla gminy Dobrzeń Wlk. wynosiło – 74, a w 2010 r. –22. Obecnie saldo migracji zagranicznych w gminie Dąbrowa oraz Prószkówjest dodatnie i wynosi odpowiednio 3 i 5.13 Por. A. Zimnicka, L. Czernik, Vademecum wsi podmiejskiej, jakość zagospodarowaniaprzestrzennego, Wyd. Hogben, Szczecin 2007, s. 7.

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 616. Aspekt ekologiczny rozwoju strefy podmiejskiejObecnie strefa podmiejska miasta podlega coraz większej presji zarównoekonomicznej, jak i ekologicznej. Udostępnianie nowych terenów inwestycyjnychprzez gminy dla działalności produkcyjnej, usługowej czy handlowejw negatywny sposób wpływa na jakość środowiska przyrodniczego. Migracjadużej liczby osób z miasta do strefy podmiejskiej, traktowanej często jako sypialniamiasta, powoduje wzrost natężenia ruchu na lokalnych drogach, wzrostkonsumpcji energii, a co z tym związane – wzrost zanieczyszczenia środowiska.Wyznaczanie przez gminy nowych terenów inwestycyjnych często powodujenadmierną redukcję terenów rolniczych oraz fragmentację ekosystemów.Wszystkie badane gminy, aby chronić krajobraz i walory środowiskowe orazograniczać skutki nowych inwestycji, tworzą Programy Ochrony Środowiska(POŚ), w których w szczególności zwraca się uwagę na ochronę i wzrost różnorodnościbiologicznej i krajobrazowej; ochronę zasobów wód podziemnychi poprawę jakości wód powierzchniowych (budowa kanalizacji), w tym zmniejszeniespływu powierzchniowego z pól (m.in. wdrażanie i upowszechnianie dobrejpraktyki rolniczej); ochronę przed hałasem, w tym przede wszystkim prewencyjną(odpowiednie lokalizowanie funkcji mieszkaniowej i usługowej)podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców.Analiza obecnego stanu badanych obszarów strefy podmiejskiej w świetleprzedstawionych dokumentów, pozwala twierdzić, że zdecydowana większośćpriorytetów została zrealizowana w zamierzonym czasie.Aspekt ekologiczny nie jest elementem dalszych rozważań dotyczącychdotacji unijnych oraz instrumentów planowania terenów wiejskich.7. Wpływ dotacji unijnych na rozwój terenów wiejskichAkcesja Polski do Unii Europejskiej umożliwiła wsparcie rozwoju obszarówwiejskich przez realizację m.in. takich programów jak: Zintegrowany ProgramRozwoju Regionalnego 2004–2006 (ZPORR); Program Rozwoju ObszarówWiejskich 2007–2013 (PROW); Regionalny Program Operacyjny WojewództwaOpolskiego 2007–2013 (RPO WO); Program Operacyjny KapitałLudzki 2007–2013 (PO KL); Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko2007–2013 (PO IiŚ).

62 Agnieszka Dembicka-NiemiecW badanych gminach najwięcej projektów zrealizowano w ramachPROW, w którym za cele priorytetowe przyjęto: poprawę konkurencyjnościrolnictwa i leśnictwa przez wspieranie restrukturyzacji, rozwoju i innowacji;poprawę środowiska naturalnego i terenów wiejskich przez wspieranie gospodarowaniagruntami; poprawę jakości życia na obszarach wiejskich oraz popieranieróżnicowania działalności gospodarczej. Społeczność obszarów wiejskich,korzystając z możliwości pozyskania dodatkowych funduszy w ramach różnychprogramów europejskich, pobudza działalność gospodarczą, a w konsekwencjidoprowadza do wzrostu gospodarczego na obszarach wiejskich.W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013 za spodziewaneefekty wdrażania programu uznano między innymi: znaczny wzrostaktywności mieszkańców obszarów wiejskich; usprawnienie samoorganizacjiosób dążących do poprawy swoich warunków bytowych; chęć podwyższeniakwalifikacji zawodowych i ogólnych; większą świadomość odpowiedzialnościza stan środowiska, oszczędności energii i wody; poprawę wizerunku polskiejwsi i zwiększenie jej atrakcyjności; uregulowanie kwestii własności gruntówi jego rejestracji; zwiększenie i dywersyfikacja popytu na usługi.Pełna ocena wyżej wymienionych efektów możliwa będzie po zakończeniuokresu wdrażania programu, czyli po 2013 roku. Obecnie jednak widocznesą pozytywne zmiany zachodzące w badanych gminach, wynikające z realizacjicelów omawianego programu.Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich w ramach Zintegrowanego ProgramuOperacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004–2006 było nie mniej znaczącejak PROW. Jednym z celów cząstkowych Priorytetu 3 programu ZPORR byłozwiększenie atrakcyjności obszarów wiejskich dla inwestorów lokalnych i inwestorówzewnętrznych. Program ten umożliwił otrzymanie wsparcia finansowegoprzez gminy, w celu przyciągnięcia potencjalnych inwestorów 14 .W ramach Osi Priorytetowej 4–Ochrona środowiska RPO WO, pozytywnieocenia się wsparcie przekazane na projekty związane z inwestycjami w obszarzegospodarki wodno-ściekowej (Działanie 4.1) Zgodnie z Raportem końcowymw 2010 r. 15 z wdrażania programu, projekty realizowane przez badane14 Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego 2004–2006 (ZPORR), www.mrr.gov.pl.15 Badanie pt. Ocena jakości projektów i ich wpływu na skuteczną i efektywną realizację celówRPO WO 2007–2013 wraz ze wskazaniem obszarów wymagających dalszego wsparcia zostałozrealizowane przez Instytut Badań Strukturalnych oraz Reytech Sp. z o.o. w okresie maj–październik 2010 r. na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego.

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 63gminy w istotny sposób umożliwią wypełnienie poważnej luki cywilizacyjnejw województwie opolskim związanej z niezadowalającą dostępnością sieci kanalizacyjnej.Również projekty w ramach działania 4.4. – ochrona regionalnejbioróżnorodności, zostały w znacznym stopniu zrealizowane 16 .W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki zrealizowano główniemałe projekty, mające na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych ludnościwiejskiej.Środki przekazane w ramach dotacji unijnych badanym gminom przedstawionow tabeli 4.Tabela 4Środki finansowe pozyskane przez gminy ze źródeł unijnych (zł)Nazwa gminy wiejskiej 2007 r. 2008 r. 2009 r.Chrząstowice – 71 265 82 383Dąbrowa – 4564 2 542 229Dobrzeń Wielki 4641 29 436 172 727Łubniany – 37 666 114 292Tarnów Opolski – 64 912 61 046Turawa 6 202 038 1 174 874 37 703Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS.Dane statystyczne wskazują, że największe środki finansowe w ramachdotacji unijnych udało się pozyskać gminom Turawa oraz Dąbrowa. Należyzwrócić uwagę na fakt, że wielkość pozyskanych funduszy przez gminy nie byłauzależniona od ich wielkości. Największa liczba mieszkańców zamieszkujegminę Dobrzeń Wielki, jednak to gmina Turawa otrzymała największe wsparciefinansowe. Gmina Turawa pozyskała środki m.in. w ramach PO IŚ na uporządkowaniegospodarki ściekowej na obszarze aglomeracji Turawa, co wpisało sięw realizację poważniejszego celu – ochrony wód podziemnych dwóch zbiorników,będących głównym źródłem wody pitnej dla 1/3 mieszkańców Opolszczyznyoraz kilku gmin w województwie śląskim. Gmina Dąbrowa natomiast wy-16 Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego 2007–2013www.umwo.opole.pl.

64 Agnieszka Dembicka-Niemieckorzystała środki pochodzące z PROW, PO KL oraz zrealizowała około 21 projektóww latach 2007–2010 w ramach RPO WO 17 .8. Instrumenty planowania i projektowania obszarów wiejskichGminy, do których należą badane sołectwa dysponują Strategiami Rozwoju,w większości realizują Program Odnowy Wsi 18 (oprócz Krzanowic, Czarnowąs,Przywor) i mają Studium Uwarunkowań i Kierunki ZagospodarowaniaPrzestrzennego. Ważnym dokumentem z punktu widzenia rozwoju wsi jest jednakStrategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007–2013(z elementami prognozy do roku 2020). Jednym z celów Strategii jest Wspieraniezrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. W dokumencie tym zwracasię uwagę, że zrównoważony rozwój obszarów wiejskich jest ściśle związanyz koncepcją ich wielofunkcyjności, kształtowaniem warunków dla różnorodnejdziałalności ekonomicznej prowadzonej z poszanowaniem aspektów środowiskowych,rozwoju funkcji społecznych i kulturalnych oraz dbałością o zapewnieniemieszkańcom dobrych warunków życia.Aby osiągnąć wymieniony cel strategii, istotne jest wdrażanie przez gminyProgramów Odnowy Wsi, przyczyniających się do aktywizacji i ukierunkowanychdziałań społeczności lokalnych przez wspólne przedsięwzięcia na rzeczpoprawy warunków i jakości życia z wykorzystaniem miejscowych zasobów(m.in. kulturowych).W ramach Programu Odnowy Wsi Opolskiej (POWO), w badanych gminach,stworzone zostały Lokalne Grupy Działań, których zakres działalnościzaprezentowano w tabeli 5.17 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2007–2013 (PO IiŚ), www.mrr.gov.pl(3.01.2012); Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007–2013 (PO KL), www.mrr.gov.pl(3.01.2012).18 Program Rozwoju Wsi Opolskiej, www.umwo.opole.pl (2.01.2012).

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 65Tabela 5GminaŁubnianyLokalne Grupy Działań w ramach Programu Odnowy Wsi OpolskiejLokalna GrupaDziałańStobrawski ZielonySzlakTurawa,ChrząstowiceKraina DinozaurówTarnów OpolskiKraina ŚwiętejAnnyPrószków, Partnerstwo BorówNiemodliń-Komprachcice,Dąbrowa skichZakres działalnościWykorzystanie i ekspozycja dziedzictwa wielokulturowego i zasobówprzyrodniczych obszaru oraz koordynowanie działańpartnerów w celu stworzenia gościnnej i atrakcyjnej oazy EuropyPodejmowanie działalności na rzecz rozwoju lokalnej aktywnościspołecznej z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwojuOchrona bioróżnorodności obszaru charakteryzującego się dużymzróżnicowaniem środowiska geograficznego; centralnączęść terenu objętego działaniem stanowi Park Krajobrazowy„Góra Św. Anny”, gdzie znajduje się wiele cennych siedliskprzyrodniczych oraz gatunków zwierząt i roślin objętych ochronąprzez Europejską Sieć Natura 2000Zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych, kulturowychi ludzkich, stanowiących podstawę tożsamości obszaru,służące wzmocnieniu jakości życia mieszkańcówŹródło: opracowanie własne na podstawie www.umwo.opole.pl.Program Odnowy Wsi w województwie opolskim jest największym oraznajdłużej działającym w Polsce regionalnym programem aktywizacji wiejskichspołeczności lokalnych. W ramach tego programu, po raz pierwszy w krajuwdrożono metodykę budowania przez sołectwa strategii rozwoju. Większośćwsi biorących udział w programie, określanych jest jako wsie sukcesu, w którychdzięki oddolnemu zaangażowaniu mieszkańców, przy wsparciu samorządugminnego ożywiono życie społeczno kulturalne.Wieloletnie funkcjonowanie programu oraz dzielenie się doświadczeniemzdobytym przez gminy sprawiło, że stał się on jednym z wyróżników regionu.Pojęcie Odnowy Wsi kojarzone jest z Opolszczyzną, a opolski program OdnowyWsi stał się wzorcem do naśladowania w województwach dolnośląskimi śląskim.PodsumowanieWspółczesne procesy i zjawiska społeczno-ekonomiczne, zachodzące naterenie strefy podmiejskiej Opola, odróżniają ten obszar od innych terenówwiejskich województwa opolskiego.

66 Agnieszka Dembicka-NiemiecAspekt ekonomiczny. Wydaje się, że strefa podmiejska Opola jest obszaremdość zrównoważonym w stosunku do otaczających terenów. Świadczyo tym przyrost miejsc pracy w tej strefie wskutek tworzenia nowych przedsiębiorstw.O zrównoważonym rozwoju strefy podmiejskiej Opola świadczy teżrelatywnie niski wskaźnik bezrobocia, który wynosi 3,4 w gminie Łubnianyi 5,1 w gminie Dąbrowa. Warto podkreślić, że odsetek ten jest wyraźnie niższyniż w innych częściach województwa opolskiego i niższy niż odsetek bezrobotnychw skali Polski. Istotne jest, że w badanym okresie wartość ta na terenachwiejskich zmniejszyła się, co świadczy o dążeniu do równowagi ekonomicznej.Aspekt społeczny. Ujemne saldo migracji zagranicznych jest świadectwemnierównowagi na płaszczyźnie ekonomicznej i społecznej. Warto podkreślić,że bilans ten jest zdecydowanie bardziej korzystny niż w skali całego województwai niższy niż na terenie Opola. Ponadto, badany obszar charakteryzujesię dodatnim saldem migracji wewnętrznych, w przeciwieństwie do Opola, cowskazuje na rozwój strefy podmiejskiej miasta.Aspekt ekologiczny. W świetle analizowanych dokumentów i ekspertyz,stan środowiska na badanym obszarze poprawia się, o czym świadczą m.in. lepszystan wód gruntowych. Poprawę tę osiągnięto przez prowadzone w ostatnichlatach inwestycje dotyczące oczyszczalni ścieków. Gospodarka odpadami niebyła przedmiotem badań i jest to ciągle nie w pełni rozwiązany problem.Analiza dokumentów strategicznych gmin, Programów Rozwoju Gmin,jak i Programów Ochrony Środowiska wykazała uwzględnienie koncepcjizrównoważonego rozwoju oraz poszanowanie dla środowiska naturalnego.Uczestnictwo badanych sołectw w Programie Odnowy Wsi Opolskiej przyczyniłosię, w większości przypadków, do poprawy jakości życia społeczności lokalneji zwrócenia uwagi na możliwości wykorzystania walorów regionu. Należyrównież zwrócić uwagę, że władze lokalne starają się w dużym stopniu rozwiązaćproblemy występujące na obszarach im podległych, wykorzystując przytym wsparcie finansowe Unii Europejskiej z poszanowaniem zasad rozwojuzrównoważonego.LiteraturaAdamowicz M., Dresler E., Rola grupowych form działalności mieszkańców w zrównoważonymrozwoju obszarów wiejskich na przykładzie województwa lubelskiego,

Uwarunkowania i rozwój strefy podmiejskiej Opola… 67w: M. Adamowicz, Samorządy i społeczności lokalne w zrównoważonym rozwojuobszarów wiejskich, SGGW, Warszawa 2006.Badanie Ocena jakości projektów i ich wpływu na skuteczną i efektywną realizację celówRPO WO 2007–2013 wraz ze wskazaniem obszarów wymagających dalszegowsparcia, Instytut Badań Strukturalnych oraz Reytech Sp. z o.o., maj–październik2010 r. (na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego).Górka. A., Strefa podmiejska w warunkach zrównoważonego rozwoju. Dynamiczne ujęciekrajobrazu, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2006.Koter M., Kształtowanie się strefy podmiejskiej w świetle badań historycznogeograficznych,Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica nr 5, Łódź1985.Kożuch A., Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i rewitalizacja jako czynnik rozwojuekonomicznego w gminach, w: Zrównoważony rozwój regionów, red. T. Toruński,H. Wyrębek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2010.Liszewski S., Funkcja przemysłowa strefy podmiejskiej Łodzi, w: Struktura i przemianystref podmiejskich dużych miast, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographicanr 5, Łódź 1985.Piontek F., Piontek B., Kategoria „rozwój” w alternatywnych koncepcjach jego urzeczywistniania,w: Humanistyczne, ekonomiczne i ekologiczne aspekty kategorii„rozwój”, red. F. Piontek, J. Czerny, Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowieki środowisko” nr 40, Warszawa–Bytom 2005.Program Ochrony Środowiska Gminy Łubniany na lata 2004–2007 z perspektywą doroku 2011, Łubniany 2004.Program Ochrony Środowiska gminy Prószków na lata 2004–2015, Częstochowa 2005.Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2007–2013 (PO IiŚ),www.mrr.gov.pl.Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007–2013 (PO KL), www.mrr.gov.pl.Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013 (PROW), www.mrr.gov.pl.Program Rozwoju Wsi Opolskiej, www.umwo.opole.pl.Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego 2007–2013,www.umwo.opole.pl.Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego 2004–2006 (ZPORR), www.mrr.gov.pl.

68 Agnieszka Dembicka-NiemiecCONDITIONS AND DEVELOPMENT OF OPOLE RURAL AREAS INSUSTAINABLE DEVELOPMENT ASPECTSummaryA suburban zone is area which is characterized by dynamic spatial and functionaltransformations which is subjected to the significant investment pressure. The neighbourhoodof the suburbia with the city results in constantly happening changes in theseareas.The main aim of this article is to identify current process and socioeconomic phenomenaoccurring in country areas being in a near distance from Opole city in aspectsof sustainable development.Moreover, the author of the article is pointing at new functions appearing on thecountryside. In country areas he recognizes having elements the essential impact on developmentand happening changes among others:– availability of investment areas in the commune,– migrations of the population from the city to the village,– centres acquired by explored communes from EU sources,– instruments of planning and designing country areas.Above factors and happening changes in studied area, were included in three dimensionsof the sustainable development: economic, environmental and ecological.Translated by Agnieszka Dembicka-Niemiec

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012WOJCIECH DOWNARMAŁGORZATA SMOLSKAUniwersytet SzczecińskiSTAN SEKTORA USŁUG NA OBSZARACH WIEJSKICHW WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIMWprowadzenieZnaczenie sektora usług w nowoczesnych gospodarkach świata wzrastaz roku na rok. Zdecydowana większość podmiotów gospodarczych sektorausług koncentruje się na obszarach miejskich. Coraz częściej jednak miejscemlokalizacji przedsiębiorstw usługowych stają się obszary wiejskie. Celem artykułujest charakterystyka oraz wskazanie czynników rozwoju sektora usług naobszarach wiejskich województwa zachodniopomorskiego.1. Charakterystyka obszarów wiejskich w Polsce i w województwie zachodniopomorskimObszary wiejskie w Polsce mają o wiele większe znaczenie niż w innychkrajach europejskich, o czym świadczą statystyki. Wieś w naszym kraju jestmiejscem zamieszkania dla połowy polskiego społeczeństwa, dla co trzeciegomieszkańca stanowi źródło utrzymania, a co czwarty – ma tam swoje miejscepracy 1 .1Szerzej na ten temat zob.: L. Knoblauch, W. Lizińska, R. Marks, Problemy rozwoju przedsiębiorczościna terenach wiejskich, w: Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracjiz Unią Europejską, Kraków 2001, s. 297.

70 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaObszary wiejskie to pojęcie nieposiadające jednorodnej definicji, zarównow Unii Europejskiej, jak i w Polsce. Definicja GUS, wykorzystana przez autorówtego artykułu, wyodrębnia obszary wiejskie na podstawie krajowego rejestruurzędowego podziału terytorialnego kraju TERYT, zaliczając do nich gminywiejskie oraz część wiejską gmin miejsko-wiejskich. Analogicznie, obszarymiejskie obejmują swym zasięgiem gminy miejskie i miasta w gminach miejsko-wiejskich.Podział przedstawiono na rysunku 1.Rys. 1. Klasyfikacja obszarów wiejskich i miejskich województwa zachodniopomorskiegowedług TERYTŹródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych (BDL).

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 71Według danych GUS, obszary wiejskie zajmują w Polsce powierzchnię291,4 tys. km 2 , co stanowi 93% obszaru kraju. W województwie zachodniopomorskimobszary wiejskie zajmują 17,6 tys. km 2 , co stanowi 86,2% powierzchniwojewództwa.Na obszarch wiejskich w Polsce mieszka 38,2% ogółu ludności, to jest14,6 mln osób. Województwo zachodniopomorskie zamieszkuje ponad 1,6 mlnludności, z czego na obszarach wiejskich około 0,5 mln ludności, co stanowi31,6% ogółu ludności województwa. Średnio, 1 hektar obszaru wiejskiego zamieszkuje0,3 osoby, podczas gdy na obszarze miejskim gęstość zaludnieniawynosi 4 osoby/ha. Dokładne dane zaprezentowano w tabeli 1.Tabela 1Podstawowe dane dotyczące liczby ludności, powierzchni oraz gęstości zaludnienia naobszarach miejskich i wiejskich w województwie zachodniopomorskim w 2010 r.CechaLudnośćPowierzchnia Gęstość zaludnienia(w os.)(w ha)(w os./ha)Obszar miejski 1 123 750 68,4% 282 365 13,8% 4,0Obszar wiejski 520 321 31,6% 1 758 264 86,2% 0,3Razem 1 644 071 100,0% 2 040 629 100,0% 0,8Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.Warto podkreślić wysokie zróżnicowanie miejscowości wiejskich w Polscepod względem liczby mieszkańców: 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców,66% – od 100 do 500 mieszkańców, 13% – od 500 do 1000 mieszkańców i tylko6% powyżej 1000 mieszkańców 2 .2. Pojęcie oraz znaczenie sektora usług w gospodarceObecnie obserwujemy tendencję intensywnego wzrostu i rozwoju sektorausług, wyrażającą się zarówno w dymamice wartości dodanej wytwarzanejprzez usługi, jak i liczbie osób zatrudnionych w tym sektorze. W krajach Unii2Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa (z elementami prognozy do roku 2010),Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005, s. 20, http://www.rcie.katowice.pl/dokumenty/2/strategia-rozwoju-obszarow-wiejskich-i-rolnictwa.pdf (22.04.2012).

72 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaEuropejskiej sektor usług wytwarza ponad 71,7% wartości dodanej i zatrudnia69,2% ogółu ludności, w Polsce natomiast wartości te są niższe i wynoszą odpowiednio:64,2% oraz 54,5%. Wartość dodana w sektorze usług w województwiezachodniopomorskim jest na poziomie wyższym niż średnia dla Polskii wynosi ponad 70,1% ogółu wygenerowanej wartości dodanej. Sektor usług zatrudniaponad 62,5% ogółu ludności w województwie zachodniopomorskim 3 .Zapotrzebowanie na usługi wzrasta zarówno pod względem ilościowym(o czym świadczą powyższe dane liczbowe), jak i jakościowym, co jest wynikiemrozwoju społeczno-gospodarczego, również wzrostu poziomu życia ludnościobszarów miejskich i wiejskich.Ogromne zróżnicowanie sektora usług powoduje trudności w ich definiowaniu.Według klasycznej definicji O. Langego: „usługami są wszelkie czynnościzwiązane bezpośrednio lub pośrednio z zaspokajaniem potrzeb ludzkich, aleniesłużące bezpośrednio do produkowania przedmiotów” 4 .Według W.J. Stantona usługa to występująca odrębnie działalność nieprzynoszącamaterialnego efektu, dostraczająca (nabywcy) określonych korzyści,które nie są koniecznie związane ze sprzedażą produktów lub innych usług 5 .Ciekawą, aczkolwiek traktujacą usługę jako dodatek do tego co już zostałowytworzone, jest definicja usługi przez odwołanie się do bezpośredniego wyniku(rezultatu) pracy autorstwa K. Polarczyka, według którego usługa jest pracąwytwórczą, której efektem jest wartość użytkowa odtworzona lub nadana istniejącemui ukształtowanemu już wcześniej obiektowi (produktowi materialnemu,informacji, osobie lub grupie społecznej) 6 .Specyfikę współczesnego sektora usług najbardziej adekwatnie obrazujedefinicja zaproponowana przez K.Rogozińskiego, zgodnie z którą usługą jestpodejmowane zlecenie, intencjonalne świadczenie pracy i/lub korzyści. Rozsze-3Dane za 2008/2009 r., Eurostat, Bank Danych Lokalnych.4O. Lange, Ekonomia polityczna, t. I, Warszawa 1967, s. 24, w: Przedsiębiorstwo usługowe,Ekonomika, red. B. Filipiak, A. Panasiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 29.5W.J. Stanton, Fundamentals of marketing, MsGraw Hill, New York 1981, s. 441, w:K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań2000, s. 31–32.6K. Polarczyk, Wynik pracy podstawą definicji, klasyfikacji oraz sfery usług, „Ruch Prawniczy,Ekonomiczny i Socjologiczny” 1971/1, w: K. Rogoziński, Usługi rynkowe, WydawnictwoAkademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000, s. 32.

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 73rzając ową definicję, celem świadczenia usługi jest wzbogacenie walorów osobistychbądź wolumenu użyteczności dóbr, jakimi usługobiorca dysponuje 7 .Ph. Kotler i inni zdefiniowali usługę jako „wszelką działalność lub korzyść,którą jedna ze stron świadczy na rzecz innej, z zasady niematerialną i nieprowadzącą do uzyskania własności. Wykonanie usługi może, ale nie musi byćzwiązane z fizycznym/materialnym przedmiotem” 8 .W sposób pełniejszy usługę zdefiniowano jako:– zbiór funkcji oferowanych użytkownikowi przez organizację,– skutek wywołany przez czynności na styku między świadczącymusługę a klientem oraz przez czynności wykonywane u świadczącegousługę w celu zaspokojenia potrzeb klienta 9 .Zgodnie z Polską Klasyfikacją Wyrobów i Usług pod pojęciem usług rozumiesię:– wszelkie czynności świadczone na rzecz jednostek gospodarczychprowadzących działalność o charakterze produkcyjnym, tzn. usługidla celów produkcji nietworzące bezpośrednio nowych dóbr materialnych,– wszelkie czynności świadczone na rzecz jednostek gospodarki narodowejoraz na rzecz ludności, przeznaczone dla celów konsumpcjiindywidualnej, zbiorowej i ogólnospołecznej 10 .Sektor usług, zgodnie z przyjętą konwencją Departamentu Handlu i UsługGUS, tworzą podmiotowo określone jednostki, których podstawowy rodzajdziałalności sklasyfikowano wg PKD 2007 w sekcjach: G – handel hurtowyi detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle; H –transport i gospodarka magazynowa; I – działalność związana z zakwaterowaniemi usługami gastronomicznymi; J – informacja i komunikacja; K – działalnośćfinansowa i ubezpieczeniowa; L – działalność związana z obsługą rynkunieruchomości; M – działalność profesjonalna, naukowa i techniczna; N – działalnośćw zakresie usług administrowania i działalność wspierająca; O – administracjapubliczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne;P – edukacja; Q – opieka zdrowotna i pomoc społeczna; R – działalność zwią-7K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań2000, s. 36.8B. Hollins, S. Shinkins, Managing service operations, Design and implementation, SagePublications, London 2006, s. 8.9Tamże.10 Tamże.

74 Wojciech Downar, Małgorzata Smolskazana z kulturą, rozrywką i rekreacją; S – pozostała działalność usługowa; T –gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domoweprodukujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby; U – organizacjei zespoły eksterytorialne 11 .Sektor usług kojarzony jest z nowoczesną gospodarką i z obszarami miejskimi,jednak ma swoje trwałe miejsce również na obszarach wiejskich.3. Charakterystyka sektora usług na obszarach wiejskich w województwiezachodniopomorskimSektor usług na obszarach wiejskich w województwie zachodniopomorskimprzeanalizowano w przekroju podmiotów gospodarczych zarejestrowanychw rejestrze REGON.Materiałem analitycznym są dane pochodzące z baz danych Banku DanychLokalnych GUS. Przeprowadzona analiza ilościowa oparta jest więc, w głównejmierze, na analizie danych zastanych.3.1. Podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGONLiczba podmiotów usługowych na obszarach wiejskich w województwiezachodniopomorskim w 2010 roku wyniosła 30,7 tys. Dokładne dane dotycząceliczby podmiotów gospodarczych w poszczególnych sektorach na obszarachmiejskich i wiejskich województwa zachodniopomorskiego przedstawionow tabeli 2.11 Rynek wewnętrzny w 2010 r., informacje i opracowania statystyczne, GUS, DepartamentHandlu i Usług, Warszawa 2010, s. 8.http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_ch_rynek_wewnetrzny_w_2010.pdf.

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 75Tabela 2SektorPodmioty zarejestrowane w poszczególnych sektorach na obszarach miejskich i wiejskichwojewództwa zachodniopomorskiego w 2010 r.Rolnictwo,leśnictwoi rybactwoLiczbowoRolnictwo,Przemysłi budownictwo Usługi Razem leśnictwoi rybactwoProcentowoPrzemysłi budownictwo UsługiObszar miejski 2110 34 516 137 180 173 806 1,21 19,86 78,93Obszar wiejski 3944 11 918 30 720 46 582 8,47 25,58 65,95Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.Największą liczbę podmiotów sektora usług w województwie zachodniopomorskimna obszarach wiejskich zanotowano w: Dobrej Szczecińskiej (2 12 ) –2298, Mielnie (2) – 1448, Kołobrzegu (2) – 1375, Rewalu (2) – 1246, Kołbaskowie(2) – 1182; najmniejszą natomiast w: Nowym Warpnie (5 13 ) – 39, Ińsku(5) – 46, Chociwlu (5) – 59, Lipianach (5) – 64, Dobrzanach (5) – 64.W województwie zachodniopomorskim podmioty usługowe na obszarachwiejskich stanowią blisko 66% ogółu podmiotów, natomiast w miastach odsetekten jest wyższy i wynosi 79%. Porównanie przedstawiono na rysunkach2 i 3.12 (2) oznacza gminę wiejską.13 (5) oznacza obszar wiejski w gminie miejsko-wiejskiej.

76 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaRys. 2. Procentowy udział zarejestrowanych podmiotów gospodarczych według sektorówekonomicznych w 2010 r. na obszarach wiejskich województwa zachodniopomorskiegoŹródło: opracowanie własne.Rys. 3. Procentowy udział zarejestrowanych podmiotów gospodarczych według sektorówekonomicznych w 2010 r. na obszarach miejskich województwa zachodniopomorskiegoŹródło: opracowanie własne.

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 77Podmioty gospodarcze sektora usług charakteryzuje nierównomierne rozmieszczeniew przestrzeni na obszarze województwa zachodniopomorskiego.Wysoki odsetek koncentracji podmiotów sektora usług występuje najczęściej naobszarach przygranicznych, a także tam, gdzie infrastruktura techniczna (drogi,sieć kolejowa) jest stosunkowo dobrze rozwinięta. Zdecydowanie wyższe niż napozostałych obszarach zagęszczenie podmiotów oferujących usługi turystyczne,hotelowe, gastronomiczne jest widoczne w zachodniej części pasa nadmorskiego.Większą liczebnością podmiotów usługowych charakteryzują się równieżobszary w okolicach dużych miast. Na rysunku 4 przedstawiono odsetek podmiotówusługowych w województwie zachodniopomorskim z uwzgędnieniempodziału na obszary wiejskie i miejskie.Rys. 4. Rozmieszczenie podmiotów usługowych w województwie zachodniopomorskimw 2010 r.Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.

ObszarywiejskieObszarymiejskieObszarywiejskieObszarymiejskie78 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaDo obszarów wiejskich o największym odsetku podmiotów usługowych(powyżej 75%) należą: Widuchowa (2) – 90,7%; Mieszkowice (5) – 90%;Przybiernów (2) – 87,1%; Nowogard (5) – 85,1%; Police (5) – 81,8%; Kołbaskowo(2) – 81,3%; Węgorzyno (5) – 80,5%; Dobra (Szczecińska) (2) – 80,3%;Pełczyce (5) – 79,4%; Stepnica (2) – 79%; Międzyzdroje (5) – 78,6%; Trzcińsko-Zdrój(5) – 78%; Świerzno (2) – 77,7%; Ińsko (5) – 77,6%; Banie (2) –77,6%; Suchań (5) – 77,6%; Stare Czarnowo (2) – 77%; Gryfino (5) – 76,7%;Chojna (5) – 76,2%; Nowe Warpno (5) – 76,1%; Radowo Małe (2) – 75,4%.Najniższy odsetek przedsiębiorstw sektora usług na obszarach wiejskich (poniżej50%) odnotowano w gmianach/obszarach wiejskich i w gminach miejskowiejskich:Białogard (2) – 47,4%; Bobolice (5) – 47,8%; Ustronie Morskie (2) –48,7%; Brzeżno (2) – 48,9%; Drawsko Pomorskie (5) – 49%.Dokładne dane odnośnie do liczby podmiotów gospodarczych w poszczególnychsektorach oraz dynamikę ich wzrostu przedstawioną w ujęciu rok doroku oraz w odniesieniu do 2000 r. przedstawiono w tabeli 3.Tabela 3Liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON oraz ich dynamika w ujęciusektorowym na obszarach wiejskich i miejskich województwa zachodniopomorskiego(lata 2001–2010)LataLiczba podmiotów2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r.Rolnictwo 1846 1904 2044 2131 2121 2175 2212 2222 2226 2087i leśnictwoPrzemysł 29 177 29 687 29 840 29 539 29 787 30 818 31 632 32 540 33 225 34 462i budownictwoUsługi 114 464 121 133 126 972 130 636 133 273 135 413 135 442 134 390 134 410 137 023Rolnictwo 3898 3643 3917 4038 3471 3602 3663 3736 3755 3819i leśnictwoPrzemysł 6667 6794 7068 7240 7391 8048 8941 9813 10564 11709i budownictwoUsługi 20 181 21 477 23 149 24 627 25 525 26 325 27 187 27 641 28 523 30 334Dynamika rok do 2001/ 2002/ 2003/ 2004/ 2005/ 2006/ 2007/ 2008/ 2009/ 2010/roku2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Rolnictwo 3,14% 7,35% 4,26% -0,47% 2,55% 1,70% 0,45% 0,18% 1,89% –8,00%i leśnictwoPrzemysł 1,75% 0,52% –1,01% 0,84% 3,46% 2,64% 2,87% 2,11% –0,05% 3,80%i budownictwoUsługi 5,83% 4,82% 2,89% 2,02% 1,61% 0,02% –0,78% 0,01% 0,24% 1,70%Rolnictwo –6,54% 7,52% 3,09% -14,04% 3,77% 1,69% 1,99% 0,51% 2,90% –1,20%i leśnictwoPrzemysł 1,90% 4,03% 2,43% 2,09% 8,89% 11,10% 9,75% 7,65% 4,57% 6,00%

ObszarywiejskieObszary miejskieStan sektora usług na obszarach wiejskich… 79LataLiczba podmiotów2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r.i budownictwoUsługi 6,42% 7,79% 6,38% 3,65% 3,13% 3,27% 1,67% 3,19% 3,52% 2,70%Dynamika (2000 – 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r.rok bazowy)Rolnictwo 3,1% 10,7% 15,4% 14,9% 17,8% 19,8% 20,4% 20,6% 22,9% 13,1%i leśnictwoPrzemysł 1,7% 2,3% 1,2% 2,1% 5,6% 8,4% 11,5% 13,9% 13,8% 18,1%i budownictwoUsługi 5,8% 10,9% 14,1% 16,4% 18,3% 18,3% 17,4% 17,4% 17,7% 19,7%Rolnictwo –6,5% 0,5% 3,6% -11,0% –7,6% –6,0% –4,2% –3,7% –0,9% –2,0%i leśnictwoPrzemysł 1,9% 6,0% 8,6% 10,9% 20,7% 34,1% 47,2% 58,5% 65,7% 75,6%i budownictwoUsługi 6,4% 14,7% 22,0% 26,5% 30,4% 34,7% 37,0% 41,3% 46,3% 50,3%Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.Pod względem przyrostu liczby podmiotów zarejestrowanych w REGONw latach 2001–2010 w województwie zachodniopomorskim, obszary wiejskiewe wszystkich sektorach rozwijają się bardziej dynamicznie niż obszary miejskie.Świadczy to o wysokim stopniu chłonności rynku w miejscowościachwiejskich oraz tendencji wzrostu atrakcyjności tychże obszarów. W Polsce,również w województwie zachodniopomorskim, mieszkańcy dużych miast corazczęściej preferują wieś i obszary wiejskie jako miejsce zamieszkania orazprowadzenia działalności gospodarczej. Biorąc pod uwagę sektor usług, jegodynamika w ujęciu rok do roku w latach 2001–2010 wahała się w przedziale od1,67% do 7,79%. W 2010 roku sektor usług na obszarach wiejskich w odniesieniudo 2000 roku wzrósł aż o 50,3% (wzrost w analogicznym okresie na obszarachmiejskich wyniósł tylko 19,7%).Analizę sektora usług podmiotów zarejestrowanych w REGON wartowzbogacić o podział na sekcje PKD. Dane dotyczące liczby podmiotów usługowychw poszczególnych sekcjach oraz charakterystyka udziału poszczególnychsekcji w sektorze usług na obszarach wiejskich i miejskich województwazachodniopomorskiego przedstawiono w tabeli 4.

80 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaTabela 4Podmioty usługowe na obszarach miejskich i wiejskich w województwie zachodniopomorskimwedług sekcji PKD 2007 w 2010 r. – ujęcie liczbowe oraz procentowe w odniesieniudo całego sektora usług w województwie zachodniopomorskimSekcja działalności usługowej według PKD2007G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdówsamochodowych, włączając motocykleLiczbowoProcentowoObszarymiejskieObszarywiejskieObszarymiejskieObszarywiejskie45 719 10 953 27,28 6,54H Transport i gospodarka magazynowa 12 160 3002 7,26 1,79I Działalność związana z zakwaterowaniem 8589 4808 5,13 2,87i usługami gastronomicznymiJ Informacja i komunikacja 3328 412 1,99 0,25K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 5879 1032 3,51 0,62L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości13 389 1090 7,99 0,65M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna14 195 1874 8,47 1,12N Działalność w zakresie usług administrowania4997 929 2,98 0,55i działalność wspierającaO Administracja publiczna i obrona narodowa;564 478 0,34 0,29obowiązkowe zabezpieczenia społeczneP Edukacja 4376 959 2,61 0,57Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 10 980 1923 6,55 1,15R Działalność związana z kulturą, rozrywką 2919 778 1,74 0,46i rekreacjąS Pozostała działalność usługowa 10 085 2134 6,02 1,27T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników;gospodarstwa domowe produkującewyroby i świadczące usługi na własnepotrzeby4 5 0,00 0,00U Organizacje i zespoły eksterytorialne 7 0 0,00 0,00Razem 137,1 tys. 30,3 tys. 82,00 18,00Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.Powyższe dane wskazują na potencjał wzrostu sektora usług na obszarachwiejskich (tylko 18% sektora usług w województwie zachodniopomorskim stanowiąpodmioty ulokowane na obszarach wiejskich) oraz uzasadniają stosunkowowysoką dynamikę wzrostu podmiotów usługowych na tych obszarach.Sektor usług pod względem struktury sekcji PKD 2007 jest zróżnicowanyna obszarach wiejskich i miejskich w województwie zachodniopomorskim.

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 81Założenie: sektor usług na obszarach miejskich = 100%Rys. 5. Struktura sektora usług na obszarach miejskich w województwie zachodniopomorskimw 2010 r. według sekcji PKD 2007Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.Założenie: sektor usług na obszarach wiejskich = 100%Rys. 6. Struktura sektora usług na obszarach wiejskich i miejskich w województwiezachodniopomorskim w 2010 r. według sekcji PKD 2007Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.

82 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaZarówno na obszarach wiejskich, jak i miejskich zarysowuje siędominujący udział sekcji G – handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdówsamochodowych, włączając motocykle (w przypadku obszarów wiejskich aż36,06%). Na obszarach wiejskich obserwujemy także znaczący udział: sekcji I –działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (aż15,83%, na obszarach miejskich tylko 6,26%); sekcji H – transport i gospodarkamagazynowa (9,88%, na obszarach miejskich – 8,86%). Na obszarachmiejskich natomiast widać zdecydowaną przewagę, w stosunku do obszarówwiejskich, m.in. sekcji: L – działalność związana z obsługą rynku (9,76%w porównaniu do 3,59% na obszarach wiejskich); M – działalnośćprofesjonalna, naukowa i techniczna (10,35% w porównaniu do 6,17% naobszarach wiejskich), J – informacja i komunikacja (2,43% w porównaniu do1,36% na obszarach wiejskich), K – działalność finansowa i ubezpieczeniowa(4,29% w porównaniu do 3,40% na obszarach wiejskich).

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 83Rys. 7. Wskaźnik dynamiki sekcji usługowych według PKD 2004 oraz dynamikaudziału poszczególnych sekcji w sektorze usługWskaźnik dynamiki sekcji, liczony jako: [(liczba podmiotów danej sekcji w 2009 r.– liczba podmiotów danej sekcji w 2005 r.)/liczba podmiotów danej sekcjiw 2005 r.] • 100%Dynamika udziału sekcji w sektorze usług, liczona jako: [(liczba podmiotów danejsekcji w 2009 r. – liczba podmiotów danej sekcji w 2005 r.)/liczba różnicanowopowstałych podmiotów wszytskich sekcji w latach 2005–2009] • 100%Sekcje wg PKD 2004: G – handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych,motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego; H – hotele i restauracje;I – transport, gospodarka magazynowa i łączność; J – pośrednictwo finansowe;K – obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalnościgospodarczej; L – administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczeniaspołeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne; M – edukacja; N – ochronazdrowia i pomoc społeczna; O – działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna,pozostała; P – gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; Q – organizacjei zespoły eksterytorialne.Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.

84 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaW latach 2005–2009 najbardziej dynamicznie, na obszarach wiejskichwojewództwa zachodniopomorskiego, wzrastały sekcje: Q – organizacjei zespoły eksterytorialne; O – działalność usługowa komunalna, społecznai indywidualna, pozostała; N – ochrona zdrowia i pomoc społeczna; H – hotelei restauracje oraz L – administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkoweubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne. Do wzrostuudziału sektora usług natomiast w największym stopniu przyczyniły się sekcje:O – działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała; N –ochrona zdrowia i pomoc społeczna; K – obsługa nieruchomosci, wynajemi usługi związane z prowadzeniem działałności gospodarczej; H – hotelei restauracje.4. Ograniczenia obszarów wiejskich w województwie zachodniopomorskimWzrost i rozwój sektora usług na obszarach wiejskich w województwiezachodniopomorskim jest uzależniony od określonych czynników społecznogospodarczych.Możemy do nich zaliczyć potencjał demograficzny ludności,w tym wykształcenie, strukturę wiekową, przyrost naturalny oraz potencjał gospodarczy,w tym wskaźnik: zatrudnienia, bezrobocia, rozwoju gospodarczegomierzony stopą PKB oraz stan infrastruktury społecznej i technicznej.Wykształcenie ludności wiejskiej nadal wypada niekorzystnie w porównaniuz poziomem wykształcenia mieszkańców miast, którzy charakteryzują sięzdecydowanie wyższym odsetkiem osób z wykształceniem ponadpodstawowym(73% w miastach wobec ok. 56% na wsi) oraz ponad trzykrotnie niższym odsetkiemosób bez wykształcenia (1,5% w miastach wobec 5% na wsi). Na obszarachwiejskich udział ludności z wyższym wykształceniem stanowił 8,1%ogółu ludności i był niższy o 15,9 pkt proc. niż w miastach. Na wsi notuje sięnatomiast duży udział ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym,który w 2009 roku stanowił 29,0% 14 .W porównaniu z sytuacją w miastach, polska wieś charakteryzowała sięwyższą wartością współczynnika dzietności (1,496 wobec 1,330) oraz niższą14 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa (z elementami prognozy do roku 2010),Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005, s. 21, http://www.rcie.katowice.pl/dokumenty/2/strategia-rozwoju-obszarow-wiejskich-i-rolnictwa.pdf (22.04.2012).

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 85medianą wieku (36,0 wobec 38,9 lat). Analiza potencjału demograficznegowskazuje na relatywnie korzystną strukturę wiekową ludności wiejskiej –44,5% ludności w wieku przedprodukcyjnym mieszkało na wsi (co stanowiło21,6% ogółu ludności wiejskiej). Problemem wsi staje się natomiast odpływludności z obszarów wiejskich na niektórych terenach, choć w ostatnich latachzauważalna jest także długotrwała, rosnąca tendencja napływu ludności na obszarywiejskie z miast (saldo migracji w 2009 r. wyniosło 41,1 tys. osób i wzrosłood 2003 r. o 34,9%) 15 .W województwie zachodniopomorskim na obszarach wiejskich odnotowanozarówno najniższą w Polsce wartość wskaźnika zatrudnienia (42,4%), jaki najwyższą wartość stopy bezrobocia (aż 13,2%) 16 . Problemem jest też słaborozwinięta infrastruktura techniczna oraz infrastruktura społeczna (dokładnedane zawarto w tabeli 5).Tabela 5Infrastruktura społeczna i techniczna na obszarach wiejskich województwa zachodniopomorskiego– mocne i słabe stronyInfrastruktura społeczna+ –liczba kin (największa spośród wszystkichwojewództw)liczba instytucji kultury (domów i ośrodkówkultury, klubów oraz świetlic), w tym liczbaświetlic (aż 191, najwięcej w województwiezachodniopomorskimnajwiększa baza turystyczna obiektów orazliczba miejsc noclegowych (łącznie z województwempomorskim aż 27,1% obiektówi 38,8% wszystkich miejsc noclegowych nawsi oraz 37,6% wszystkich udzielonychnoclegów na terenach wiejskich)wskaźnik gęstości zbiorowego zakwaterowania(ponad średnią wynoszącą 10/1000km 2 – dla porównania, średnia dla miast aż194/1000 km 2 )największa liczba noclegów przypadająca najednego turystę (6,8), a także najwyższy takipoziom współczynnika skolaryzacji nettoszkół podstawowych (70,8 – najniższy w zachodniopomorskim)oraz gimnazjalnych(47,8)spadek liczby praktyk lekarskich i stomatologicznychspadek liczby obiektów zbiorowego zakwaterowaniaoraz miejsc noclegowych(o 26,1%)15 Dane za 2009 r. na podst.: Obszary wiejskie w Polsce, GUS, Warszawa Olsztyn 2011.16 Tamże.

86 Wojciech Downar, Małgorzata SmolskaInfrastruktura społeczna+ –wskaźnik w odniesieniu do turystów zagranicznych(6,4)Infrastruktura techniczna+ –wskaźnik liczby mieszkań oddanych doużytkowania na 1000 ludności na wsi(4 mieszkania na 1000 ludności w 2009 r.)gęstość sieci rozdzielczej: wodociągowej,kanalizacyjnej oraz gazowej (poniżej średniejkrajowej)niskie zagęszczenie dróg zamiejskicho twardej nawierzchni (poniżej 50 km/100km 2 )Źródło: opracowanie własne na podstawie Obszary wiejskie w Polsce, GUS, WarszawaOlsztyn 2011.W następstwie poprawy wyposażenia wsi w infrastrukturę społecznąi techniczną oraz nasilających się procesów urbanizacji i przejmowania wzorcówżycia miejskiego, pojawia się szansa na zmianę charakteru tradycyjnej zabudowypolskiej wsi w bardziej nowoczesną, co niewątpliwie będzie sprzyjaćrozwojowi sektora usług na tych obszarach.PodsumowanieObszary wiejskie w województwie zachodniopomorskim odgrywają znaczącąrolę nie tylko pod względem zajmowanej powierzchni i liczby mieszkańców.Przede wszystkim stanowią one potencjał wzrostu i rozwoju sektora usług.Przeprowadzone analizy porównawcze wykazały, że mimo przeważajacegoliczbowo i procentowo wolumenu podmiotów usługowych zlokalizowanych naobszarach miejskich, to obszary wiejskie wykazują wyższą dynamikę sektorausług. Podsumowując, potencjał sektora usług na obszarach wiejskich w województwiezachodniopomorskim nie jest w pełni wykorzystany. Decydującywpływ na ożywienie sektora usług ma rozwój elementów infrastruktury techniczneji społecznej na obszarach wiejskich.LiteraturaBank Danych Lokalnych, GUS, Warszawa 2008–2011.Hollins B., Shinkins S., Managing service operations, Design and implementation, SagePublications, London 2006.

Stan sektora usług na obszarach wiejskich… 87Knoblauch L., Lizińska W., Marks R., Problemy rozwoju przedsiębiorczości na terenachwiejskich, w: Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracjiz Unią Europejską, Kraków 2001.Obszary wiejskie w Polsce, GUS, Warszawa Olsztyn 2011.Przedsiębiorstwo usługowe, Ekonomika, red. B. Filipiak, A. Panasiuk, WydawnictwoNaukowe PWN, Warszawa 2008.Rogoziński K., Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,Poznań 2000.Rynek wewnętrzny w 2010 r., informacje i opracowania statystyczne, GUS, DepartamentHandlu i Usług, Warszawa 2010, http://www.stat.gov.pl.Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa (z elementami prognozy do roku2010), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005,http://www.rcie.katowice.pl/dokumenty/2/strategia-rozwoju-obszarow-wiejskichi-rolnictwa.pdf.(22.04.2012).STATE OF THE SERVICE SECTOR IN RURAL AREAS OF WESTPOMERANIAN VOIVODESHIPSummaryThe importance of the service sector in modern economies is growing more andmore nowadays. The vast majority of the service sector is concentrated in urban areas,however an increasing number of service companies are located in rural areas. The aimof this paper is to characterize service sector in rural areas and identify factors influencingthe development of service entities in West Pomeranian Voivodeship.Translated by Małgorzata Smolska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012MICHAŁ DUDEKŁUKASZ ZWOLIŃSKIZakład Polityki Społecznej i Regionalnej, Instytut Ekonomiki Rolnictwai Gospodarki Żywnościowej, Państwowy Instytut Badawczy, WarszawaPOZIOM KAPITAŁU LUDZKIEGO W POLSCE NA TLEWYBRANYCH KRAJÓW EUROPEJSKICHWprowadzenieObecnie za kluczowe wyzwanie dla społeczeństw poszczególnych krajówuznaje się zagadnienie konkurencyjności. W tej perspektywie uważa się, żew skutecznym współzawodnictwie na lokalnych, regionalnych, krajowychi międzynarodowych rynkach bardzo ważną rolę odgrywają zasoby wiedzy i informacji1 . Poruszanie się we współczesnej rzeczywistości gospodarczej wymagawiększego oparcia się na niematerialnych czynnikach niż na zasobach naturalnychczy nakładach fizycznych 2 . Oznacza to, że z ekonomicznego punktuwidzenia, stosunkowo najbardziej optymalną strategią, zarówno na poziomieindywidualnym, jak i zbiorowym, jest podejmowanie inwestycji w człowieka,które warunkują zdolności do wytwarzania, przetwarzania i wykorzystania informacji3 . Do działań takich można zaliczyć najróżniejsze formy aktywności,począwszy od najbardziej oczywistych, takich jak kształcenie w ramach syste-1M. Porter, Building the microeconomic foundations of prosperity: findings from BusinessCompetitiveness Index, w: Global Competitiveness Report 2003–2004, World Economic Forum,Geneva 2003, s. 32.2W.W. Powell, K. Snellman, The knowledge economy. Annual Review of Sociology, t. 30,Stanford University, 2004, s. 201.3M. Castels, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 85.

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 89mu edukacji, po względnie mniej ewidentne – dbanie o zdrowie i dobrostanpsychiczny czy rozwijanie kompetencji związanych z wykorzystaniem technologiiinformacyjno-telekomunikacyjnych (ICT). Lokaty w tego typu obszary,decydujące o aktualnym i przyszłym poziomie dobrobytu, stanowią centralnypunkt teorii kapitału ludzkiego. Oprócz pozytywnego oddziaływania na wzrostgospodarczy i konkurencyjność, coraz silniej podkreśla się istotną rolę elementówskładających się na kapitał ludzki w polityce publicznej. Istniejące nierównościspołeczne tworzą bariery rozwoju człowieka, ponieważ przyczyniają siędo deprecjacji jego umiejętności 4 . Dysponowanie odpowiednimi przymiotamiwysoko wycenianymi przez rynek, takimi jak pożądane kompetencje czy zdolności,zwiększa szansę na zatrudnienie oraz stanowi dobre zabezpieczenie przedwykluczeniem społecznym i różnymi formami dyskryminacji 5 . Kapitał ludzkijest przedmiotem rozważań nie tylko na poziomie pojedynczego człowieka, alei w wymiarach ponadjednostkowych. W makroekonomicznym podejściu do tegozagadnienia na ogół mierzony jest stopień wpływu tego czynnika na wielkośćprodukcji czy wzrost gospodarczy poszczególnych państw. Oprócz tegopróbuje się oszacować zyski społeczne z nakładów na edukację, jak równieżdokonywać pomiaru wartości kapitału ludzkiego dla całych populacji zamieszkującychdane kraje w celu dokonania porównań konkurencyjności międzynarodowej.W artykule zaprezentowano szerokie ujęcie kapitału ludzkiego dlaokreślenia miejsca polskiego społeczeństwa pod względem jego poziomu na tleobywateli wybranych państw europejskich.1. Materiał i metodyW celu przybliżonego oszacowania miejsca polskiego społeczeństwa podwzględem poziomu kapitału ludzkiego wśród społeczeństw wybranych europejskichkrajów 6 , w artykule przedstawiono jedną z propozycji jego ustalenia.U podstaw takiego podejścia leży szerokie pojmowanie kapitału ludzkiego.4E. Mikuła-Bączek, Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiego iwzrostu gospodarczego, w: D. Kopycińska, Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, KatedraMikroekonomii, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006, s. 108.5A. De la Fuente, A. Ciccone, Human capital in the global and knowledge-based economy,Final Report, Employment and European Social Found, Luxemburg, 2003, s. 6.6Ze względu na ograniczoną dostępność danych wzięto pod uwagę tylko wybrane państwaEuropy.

90 Michał Dudek, Łukasz ZwolińskiW pracy kapitał ludzki rozumie się jako ogół aktywów jednostki umożliwiającychpolepszenie lub utrzymanie jej pozycji w różnych systemach: ekonomicznym,społecznym, kulturowym czy politycznym. Aktywa te umożliwiają realizacjęróżnorodnych interesów, wartości i celów 7 . Z tego względu, w pole semantyczneopisywanego pojęcia włączono komponenty o charakterze biologicznym,psychologicznym i społecznym, takie jak 8 :– genetycznie determinowane zdolności i cechy osobowości,– umiejętności, wiedzę, cechy przekazane przez rodzinę i otoczeniew procesie wychowawczym oraz przez system edukacyjny,– umiejętności i wiedzę nabyte w trakcie pracy zawodowej lub specjalistycznychszkoleń,– stan zdrowia, energii witalnej człowieka,– umiejętności wykorzystywania nowych technologii oraz kompetencjecywilizacyjne i społeczne.Kapitał ludzki ma wielu aspektów i formuje się w trakcie trwania życia.Zróżnicowany wpływ na niego, w określonych fazach, mają różne czynniki.Niezależnie od wymiaru czasowego, dla kształtowania się kapitału ludzkiegoważne pozostaną np. elementy strukturalne (relacje społeczne, kapitał społeczny)i instytucjonalne (kształt polityk publicznych, jakość funkcjonowania systemuszkolnictwa czy ochrony zdrowia). W pracy przyjęto założenie, że wyróżnionekomponenty kapitału ludzkiego na poziomie mikro – człowieka przekładająsię na poziom makro – region, kraj.Oprócz ustaleń terminologicznych należy odnieść się również do zagadnieniapomiaru. Kapitał ludzki jest bytem nieobserwowalnym, co przekłada sięna fakt niemożności jego bezpośredniego uchwycenia. Sposobem rozwiązaniatej trudności jest wzięcie pod uwagę oznak świadczących o jego istnieniu. Wielemierników uważanych jest za nieadekwatną reprezentację do przeprowadzaniapomiarów poziomu kapitału ludzkiego, dlatego zarówno na poziomie mikro,jak i makro, w ramach wynikowego zespołu miar kapitału ludzkiego zainteresowaniemcieszą się jego metody taksonomiczne, umożliwiające połączenie7M. Ziółkowski, Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego, WydawnictwoFundacji Humianiora, Poznań, w: K. Szafraniec, Kapitał ludzki i zasoby społeczne wsi, Ludzie–społeczność lokalna–edukacja, IRWiR PAN, Warszawa 2000, s. 17–18.8Warto zaznaczyć, że z pewnością nie jest to kompletna enumeracja czynników mającychwpływ na powstawanie i rozwój kapitału ludzkiego. Edukacja formalna, kształcenie dorosłych,szkolenia miejscu pracy oraz opieka medyczna stanowią elementy wyróżnione przez Schultza(oprócz dodatkowego: migracji jednostek i rodzin w celu poprawy sytuacji ekonomicznej).

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 91różnych aspektów tego zjawiska 9 . Trudność i kontrowersję, tak jak w przypadkuparametryzacji innych zjawisk, wzbudza m.in. dobór zmiennych tworzącychmiarę syntetyczną.Wyboru zmiennych diagnostycznych dokonano na podstawie zaprezentowanegopowyżej szerokiego ujęcia kapitału ludzkiego oraz przeglądu literaturyprzedmiotu. W celu określenia miejsca polskiego społeczeństwa pod względemjego poziomu na tle obywateli wybranych państw europejskich, wybrano następującezmienne reprezentujące określone czynniki, wpływające na poziom kapitałuludzkiego społeczeństw w poszczególnych krajach (tab. 1): suma przeciętnejliczby punktów dla kraju z testu PISA w zakresie umiejętności czytania orazwiedzy i umiejętności matematycznych 10 – x 1 ; odsetek czterolatków objętychzinstytucjonalizowaną opieką – x 2 ; odsetek populacji niskim poziomie wykształcenia– x 3 ; odsetek osób dorosłych w wieku 25–64 lata uczestniczących wkształceniu ustawicznym – x 4 ; odsetek osób w wieku 16–74 lata z wysokim poziomempodstawowej obsługi komputera – x 5 ; długość życia w zdrowiu 11 – x 6 .Materiał empiryczny stanowiły głównie dane OECD i Eurostatu.Uznano, że zmienna x 1 była stymulantą i reprezentowała zarówno kapitałkulturowy rodzin, jak i inne cechy przekazywane w ich ramach (dziedziczonezdolności). Na podstawie wyników badań uznano, że wymienione elementy byłykształtowane w dużej mierze przez oddziaływanie rodziny i mają one pewienwpływ na poziom kapitału ludzkiego społeczeństw (stymulanta) 12 . Rozwójzdolności i umiejętności w dużej mierze warunkowany jest pochodzeniem spo-9Niezależnie od tego pomiar kapitału ludzkiego za pomocą syntetycznych wskaźników nierozwiązuje wymienionych problemów, ponieważ należy pamiętać, że mamy do czynienia ze zjawiskiemw dużej mierze umownym, nie poddającym się łatwej kategoryzacji. Zob. W. Florczak,Miary kapitału ludzkiego w badaniach ekonomicznych i społecznych, Wiadomości Statystyczne nr12 (537), Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2006.10 PISA (Programme for International Student Assesment) jest zestandaryzowaną oceną wiedzyi umiejętności piętnastoletnich uczniów, nabytych przez nich w ramach powszechnego systemuedukacji. Ocena przeprowadzana jest cyklicznie w państwach OECD od 2000 r. Sprawdzanesą przede wszystkim umiejętności niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie i obejmujączytanie, wiedzę matematyczną i z nauk biologiczno-fizycznych.11 Wskaźnik długości życia w zdrowiu (Healthy Life Years) obrazuje w jakim zdrowiu ludzieprzeżywają swoje życie. W rozważanym przypadku dotyczy on kobiet.12 Badania dowodzą zróżnicowanego wpływu różnych czynników na poziom określonychumiejętności dzieci. Ze względu na brak odpowiednich danych, jako cechy odzwierciedlającewpływ kapitału kulturowego i wpływ rodziny oraz najbliższego otoczenia, zdecydowano sięwziąć pod uwagę kompetencje matematyczne uczniów, jak również zdolności humanistyczne (takiejak np.: czytanie ze zrozumieniem), które są również kształtowane w ramach instytucji edukacyjnych.

92 Michał Dudek, Łukasz Zwolińskiłecznym. W trakcie wychowania rodzice przekazują swoim dzieciom określonecechy genetyczne i kulturowe, które oddziałują na siebie, przekładając się naokreślone szanse ekonomiczne 13 . Dzieci z różnych rodzin dlatego bardzo wcześnie,u progu kariery edukacyjnej, mają zróżnicowane szanse na osiągnięciesukcesu. Dzieje się tak nie tylko ze względu na wyposażenie w transferowanezasoby materialne ułatwiające drogę życiową, ale również przez wykształcenietrwałych dyspozycji działania, przymiotów osobowości, mających charakterniematerialny.Z kolei określona wartość zmiennej x 2 (stymulanta) świadczyła o rozpowszechnieniuw danym państwie wczesnej edukacji i opieki nad dziećmiw formie instytucjonalnej. W początkowych etapach życia niezwykle ważną rolęw kształtowaniu kapitału ludzkiego odgrywają instytucje wczesnej edukacjii opieki (np.: przedszkola) oraz instytucje szkolnictwa publicznego. Kształtująone nie tylko nową wiedzę i umiejętności, ale także przyczyniają się do wytworzeniau dzieci wielu kompetencji społecznych. Ich znaczenie jest także istotnew niwelowaniu różnic między jednostkami, wynikających z wpływu procesudziedziczenia i transmisji kapitału kulturowego.Zmienna x 3 odzwierciedlała określony poziom formalnego wykształceniaspołeczeństwa w danym kraju (destymulanta) 14 . Współcześnie mamy do czynieniaz gwałtownym wzrostem popularności kształcenia na coraz wyższym poziomieedukacji. Związane to jest zarówno z procesem adaptacji pracownikówdo rosnących wymagań rynku, na którym oczekuje się wysokowykwalifikowanejsiły roboczej, z przemianami strukturalnymi w gospodarce, polegającymi nawzroście znaczenia sektora usług. Poziom wykształcenia jest elementem najczęściejkojarzonym z kapitałem ludzkim. Wiąże się to prawdopodobniez uniwersalną prawidłowością zaobserwowaną we wszystkich krajach, że ukończenieszkoły średniej a zwłaszcza studiów przekłada się na osiąganie wyższychzarobków 15 .Założono ponadto, że zmienna x 4 świadczyła o skłonności społeczeństwado doskonalenia swoich umiejętności i poszerzania wiedzy (stymulanta). Ze13 Bourdieu 2002.14 Według Eurostatu wskaźnik ten definiuje się jako odsetek osób w wieku 25–64 lata z wykształceniemna poziomie ISCED 2 (International Standard Classification of Education – MiędzynarodowaKlasyfikacja Poziomów Kształcenia) lub mniejszym, obejmującym poziomy: niepełnypodstawowy, podstawowy i niższy średni.15 B. Keeley, Human capital. How what you know shapes your life, OECD, OECD Insights,Paryż 2007, s. 34.

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 93względu na malejące znaczenie wykształcenia formalnego oraz postępującąspecjalizację zawodową we współczesnych społeczeństwach, niezbędne wydajesię nieustanne weryfikowanie i uzupełnianie posiadanej wiedzy i umiejętności.Taka strategia nie tylko warunkuje otrzymywanie dochodu na satysfakcjonującympoziomie, ale także stanowi zabezpieczenie przed utratą pracy i marginalizacjąspołeczną. Obecnie wraz z upowszechnianiem się kształcenia na corazwyższym poziomie oraz wzrostem dostępności do instytucji edukacyjnych,uważa się że kształcenie ustawiczne oraz zdobywanie doświadczenia w miejscupracy staje się stosunkowo ważnym czynnikiem w kreowaniu produktywnościpracowników, a co za tym idzie ich wynagrodzeń 16 .Zmienna x 5 (stymulanta) reprezentowała poziom kompetencji cywilizacyjnychdanego społeczeństwa 17 . Przemiany zachodzące we współczesnym świeciecharakteryzuje się w kategoriach dynamicznego postępu technologicznego orazwytworzenia nowej jakości w możliwościach nawiązywania kontaktów międzyludźmi. W tym kontekście za jedno z najważniejszych osiągnięć cywilizacyjnychuważane są techniki cyfrowe i narzędzia komunikacji elektronicznej.Istotny jest tu jednak fakt wzajemnego warunkowania się czynnika infrastrukturalnegoi ludzkiego. Rozwój i efektywne wykorzystanie ICT, jak również wytworzeniesię pozytywnych efektów zewnętrznych usieciowienia, wymaga odpowiedniegoprzygotowania ich użytkowników 18 . Z drugiej strony wyposażonew określone kompetencje jednostki powinny mieć dostęp do tej infrastruktury,tak aby mogły korzystać z szans, jakie oferuje. Podkreśla się, że problemem16 D. W. Livingstone, The limits of human capital theory: expanding knowledge, informallearning and underemployment, Policy Options, IRPP, Montreal 1997, s. 9.17 Wskaźnik ten sporządzany jest na podstawie odpowiedzi respondentów oceniających umiejętnośćwykonania podstawowych zadań dot. obsługi komputera: skopiowanie lub przeniesieniepliku lub folderu, usunięcie lub skopiowanie informacji w dokumencie tekstowym, użycie podstawowychformuł arytmetycznych (dodawanie, odejmowanie, dzielenie, mnożenie) w arkuszukalkulacyjnym, łączenie plików, instalowanie nowych sprzętów do komputera lub nowego oprogramowania,napisanie programu komputerowego przy użyciu specjalistycznego języka. Niskimpoziomem umiejętności posługiwania się komputerem charakteryzowali się badani umiejący wykonaćdwa z sześciu zadań. Wykonanie trzech lub czterech zadań oznaczało średni poziom a pięciulub sześciu wysoki poziom podstawowej obsługi komputera, por.http://epp.eurostat.ec.europa.eu.18 The new economy. Beyond the hype, The OECD growth project, OECD Publishing, Paryż2001, s. 55.

94 Michał Dudek, Łukasz Zwolińskiznaczącej części populacji jest wykluczenie z możliwości użytkowania nowychtechnologii 19 .O poziomie zdrowotności społeczeństwa świadczyła zmienna x 6 (stymulanta).Uważa się, że niepośledni wpływ na poziom kapitału ludzkiego ma stanzdrowia. Zdrowie traktowane jest jako dobro o niejednorodnym charakterze, jakodobro konsumpcyjne i kapitałowe. Zwiększa ono użyteczność człowieka,ponieważ ludzie czerpią satysfakcję z bycia zdrowym. Jego aspekt kapitałowyz kolei dotyczy zwiększenia możliwości podejmowania działań na rynku i pozanim (np. relatywnie większa liczba dni spędzona w pracy).W celu pomiaru poziomu kapitału ludzkiego społeczeństw wybranych krajówwykorzystano taksonomiczną miarę rozwoju (TMR) Hellwiga służącą doporządkowania liniowego obiektów na podstawie miernika syntetycznego 20 .W pierwszym kroku dokonano standaryzacji wybranych zmiennych według formuły:zijxijSixgdzie:x ij – j cecha i obiektu;S i – odchylenie standardowe w populacji.W dalszej kolejności stworzono wzorzec rozwoju wg następującej reguły:zmax( z0 jjii)dla stymulant;zmin( z0 jjii) dla destymulant.Następnie obliczono odległość i obiektu od wzorca na podstawie formuły:19 N. Selwyn, Reconsidering the political and popular understandings of the digital divide,New Media and Society, t. 3, nr 3, Sage Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi 2004,s. 344–357.20 K. Kukuła, Metoda unitaryzacji zerowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2000, s. 53, 60–63, 70–80.

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 95doimj 1( zijzoj)2Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego jest taksonomiczną miarą rozwoju(TMR) obliczaną według wzoru:gdzie:2. Wyniki i dyskusjaZ przeprowadzonych obliczeń wynika, że w 2009 roku do społeczeństwo najwyższym poziomie rozwoju kapitału ludzkiego należeli Brytyjczycy,Szwedzi i Duńczycy. Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego wyniósł dlanich odpowiednio 0,68 i 0,65 21 (rys. 1). Jeżeli chodzi o Wielką Brytanię wysokapozycja mieszkańców tego kraju wynikała z ponadprzeciętnego poziomu wykształcenia.Brytyjczycy zaliczali się do społeczeństw stosunkowo najdłużejuczących się oraz o względnie jednym z najwyższych udziale osób z wyższymwykształceniem 22 . Wysoka wartość wskaźnika kapitału ludzkiego obywateliWielkiej Brytanii wiązała się również z relatywnie częstym podejmowaniemprzez nich kursów zawodowych i szkoleń. W 2009 roku kształcenie ustawicznecharakteryzowało tam 20% spośród osób w wieku 25–64 lata. Jak pokazują ba-21 Wyniki te są zbliżone do rezultatów innych badań nad kapitałem ludzkim mieszkańców europejskichpaństw z wykorzystaniem metod taksonomicznych. Brytyjczycy, Szwedzi i Duńczycyznaleźli się tam w czołówce społeczeństw europejskich o najwyższym poziomie kapitału ludzkiego.Na najniższych miejscach w tej klasyfikacji uplasowali się z kolei Rumunii, Bułgarzy i Słowacy,zob. I. Pawlas, Kapitał ludzki w krajach europejskich w świetle badań taksonomicznych, w:D. Kopycińska, Kapitał ludzki jako czynnik przewagi konkurencyjnej, Katedra MikroekonomiiUniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.22 H. Domański, Społeczeństwa europejskie. Stratyfikacja i systemy wartości, WydawnictwoNaukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 34.

96 Michał Dudek, Łukasz Zwolińskidania, ten ostatni rodzaj aktywności cechował zazwyczaj społeczeństwa dobrzewykształcone.Na wysoki poziom kapitału ludzkiego wpływał także w tym przypadkufakt niemal całkowitego objęcia czterolatków opieką instytucjonalną. W WielkiejBrytanii dzieci od trzech do pięciu lat (do momentu rozpoczęcia obowiązkowejedukacji formalnej) są objęte bezpłatnym i powszechnym systemem edukacjii opieki przedszkolnej w niepełnym wymiarze czasu 23 . W porównaniu doinnych społeczeństw europejskich, wśród Brytyjczyków występował ponadtowysoki odsetek osób z dobrą znajomością podstawowej obsługi komputera(29%). Wysoki poziom kapitału ludzkiego mieszkańców opisywanego państwawynikał także ze stanu ich zdrowia. Przeciętna oczekiwana długość życia w dobrymzdrowiu dla Brytyjek wyniosła ponad 66 lat. Przykładowo wartość tegowskaźnika była aż o 6 lat wyższa niż dla Dunek.Tabela 1Zmienne diagnostyczne poziomu kapitału ludzkiego w wybranych krajach europejskichKrajSuma przeciętnejliczbypunktówz testu PISA –czytaniei wiedza matematycznax 1Odsetek czterolatkówobjętychopiekąinstytucjonalną(%)x 2Odsetek osóbo niskim poziomiewykształcenia(%)x 3Odsetek osóbw wieku 25–64uczestniczącychw kształceniuustawicznym(w %)x 4Odsetek osóbw wieku 16–74lata z wysokimpoziomempodstawowejobsługi komputera(%)x 5Długość trwaniażyciaw zdrowiux 6Belgia 1021,0 99,3 29,4 6,8 18,0 63,5Bułgaria 857,0 78,5 22,1 1,4 7,0 65,6Czechy 971,0 90,0 8,6 6,8 19,0 62,5Dania 998,0 91,9 23,7 31,6 31,0 60,4Niemcy 1010,0 96,0 14,5 7,8 28,0 57,7Estonia 1013,0 95,7 11,1 10,5 28,0 59,0Irlandia 983,0 73,4 28,5 6,3 22,0 65,2Grecja 949,0 70,2 38,8 3,3 13,0 60,9Hiszpania 964,0 99,3 48,5 10,4 28,0 61,9Francja 993,0 100,0 29,7 5,7 30,0 63,2Włochy 969,0 98,2 45,7 6,0 23,0 61,2Łotwa 966,0 89,6 13,2 5,3 17,0 55,8Litwa 945,0 79,6 8,7 4,5 27,0 60,9Luksemburg 961,0 94,6 22,7 13,4 42,0 65,7Węgry 984,0 94,8 19,4 2,7 27,0 58,0s. 81.23 Starting strong II. Early childhood education and care. OECD Publishing, Paryż 2006,

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 97KrajSuma przeciętnejliczbypunktówz testu PISA –czytaniei wiedza matematycznax 1Odsetek czterolatkówobjętychopiekąinstytucjonalną(%)x 2Odsetek osóbo niskim poziomiewykształcenia(%)x 3Odsetek osóbw wieku 25–64uczestniczącychw kształceniuustawicznym(w %)x 4Odsetek osóbw wieku 16–74lata z wysokimpoziomempodstawowejobsługi komputera(%)x 5Długość trwaniażyciaw zdrowiux 6Holandia 1034,0 99,5 26,6 17,0 40,0 59,8Austria 966,0 91,3 18,1 13,8 29,0 60,6Polska 995,0 70,9 12,0 4,7 14,0 62,1Portugalia 976,0 88,2 70,1 6,5 27,0 55,9Rumunia 851,0 82,3 25,3 1,5 9,0 61,4Słowenia 984,0 91,3 16,7 14,6 28,0 61,5Słowacja 974,0 77,9 9,1 2,8 21,0 52,3Finlandia 1077,0 71,9 18,0 22,1 33,0 58,4Szwecja 991,0 94,7 19,3 22,2 21,0 69,5WielkaBrytania986,0 97,3 25,4 20,1 29,0 66,3Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat 2009, OECD 2009.Na przeciwległym biegunie pod względem poziomu kapitału ludzkiegoznaleźli się Rumuni. Wartość wskaźnika kapitału ludzkiego wyniosła tam 0,12i wynikała w dużej mierze z niewielkiego kapitału kulturowego i dziedziczonego(średnia liczba punktów ze sprawdzianu czytania i umiejętności matematycznychwśród szóstoklasistów wyniosła 851 – o 144 mniej niż w przypadkuich polskich odpowiedników), niskich kompetencji cywilizacyjnych (zaledwie9% z mieszkańców Rumunii w wieku 16–74 lata opanowało na wysokim poziomiepodstawową obsługę komputera) oraz bardzo małego zainteresowaniakorzystaniem ze szkoleń i dokształcania.Wartość syntetycznego wskaźnika kapitału ludzkiego TMR (0,32) plasowałapolskie społeczeństwo na 20. miejscu wśród 25 europejskich krajów. Stosunkowoniska pozycja mieszkańców Polski pod tym względem wynika z kilkuprzyczyn. Po pierwsze, w analizowanym roku odsetek czterolatków uczęszczającychdo instytucji zajmujących się wczesną edukacją i opieką wyniósł niespełna71%. Miało to swoje podłoże m.in. w określonym kształcie prawnychregulacji systemu edukacji i opieki nad dziećmi, w bardzo małej dostępności dopublicznych i prywatnych placówek świadczących tego typu usługi (przedszkola,żłobki) oraz w wysokiej skłonności rodziców do powierzania opieki nad potomkamiczłonkom swoich rodzin 24 .24 Społeczeństwo w drodze do wiedzy, raport o stanie edukacji, praca zbiorowa, Instytut BadańEdukacyjnych, Warszawa 2010, s. 39, 19.

98 Michał Dudek, Łukasz ZwolińskiPo drugie, tylko w niewielkim zakresie w Polsce rozpowszechnione byłokształcenie ustawiczne. Według danych Eurostatu, tę formę pozyskiwania wiedzyw 2009 roku wybrało zaledwie 5% badanych. Podkreśla się, że w Polsceproces doskonalenia kwalifikacji ma niewielki zasięg i jest selektywny zewzględu na poziom wykształcenia i miejsce zamieszkania. Działania takie charakteryzująna ogół osoby ze stosunkowo wysokim przygotowaniem edukacyjnymi ze względnie większych miejscowości 25 .25 I. Grabowska, I.E. Kotowska, Edukacja, w: Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życiaPolaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Finansówi Zarządzania, Warszawa, 2009, s. 90–93.

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 99Wielka Bry taniaSzwecjaDaniaHolandiaLuksemburgSłoweniaFinlandiaEstoniaAustriaFrancjaHiszpaniaBelgiaNiemcyCzechyWłochyIrlandiaWęgryLitwaPortugaliaPolskaŁotwaGrecjaSłowacjaBułgariaRumunia0,130,120,680,650,650,640,610,560,530,520,520,510,490,480,470,440,420,400,390,380,330,320,300,230,21Rys. 1. Ranking wybranych krajów europejskich ze względu na TMR kapitału ludzkiegoŹródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu i OECD.Po trzecie, na tle mieszkańców większości wybranych krajów Polacy charakteryzowalisię również niższymi umiejętnościami w zakresie podstawowejobsługi komputera. Wysokie kwalifikacje w tym obszarze charakteryzowały

100 Michał Dudek, Łukasz Zwoliński14% mieszkańców Polski. Pod tym względem przeciętna dla wszystkich analizowanychspołeczeństw wyniosła ponad 24%.Niezależnie od stosunkowo niskiej ogólnej wartości TMR kapitału ludzkiegopolskiego społeczeństwa, wspomnieć należy również o elementach, podwzględem których sytuuje się ono wyżej niż przeciętna dla analizowanych krajów.Dane Eurostatu wskazują, że Polacy byli relatywnie dobrze wykształceni.Zbiorowość osób z niskimi osiągnięciami edukacyjnymi wśród ogółu osóbw wieku 25–64 lata wyniósł zaledwie 12%, przy średniej 24%. W 2003 rokuopisywany wskaźnik dla Polski kształtował się na poziomie 18%. Ogólny spadekudziału osób o niskim formalnym przygotowaniu edukacyjnym jest pochodnąawansu edukacyjnego Polaków, wynikającego przede wszystkim zewzrostu zainteresowania edukacją na poziomie wyższym wśród kobiet i mieszkańcówmiast, jak również przemian demograficznych, polegających na wejściuw wiek edukacyjny pokolenia wyżu demograficznego 26 . Wśród analizowanychspołeczeństw względnie dobre wyniki osiągnęli polscy szóstoklasiści w testachsprawdzających umiejętności czytania i wiedzy matematycznej, co może świadczyćzarówno o relatywnie wysokim wpływie kapitału przekazywanego w ramachrodzin (kulturowy, dziedziczony), jak i o stosunkowo wysokiej jakościkształcenia w szkołach podstawowych. Na zbliżonym do średniej poziomiekształtował się w Polsce wskaźnik oczekiwanej liczby lat życia w dobrymzdrowiu (odpowiednio 62 wobec 61). Od początku lat dziewięćdziesiątych dokońca dwutysięcznego roku, badania dokumentują systematyczną poprawę stanuzdrowia dorosłych Polaków 27 . Jednocześnie w polskim społeczeństwie spadaodsetek negatywnych ocen stopnia zaspokojenia potrzeb zdrowotnych 28 .PodsumowanieKapitał ludzki stanowi istotny element świadczący o konkurencyjności naróżnego rodzaju rynkach nie tylko jednostek, ale i poszczególnych społeczeństwczy krajów.26 Społeczeństwo w drodze do wiedzy…, s. 39, 19.27 B. Wojtyniak, P. Goryński, Sytuacja zdrowotna ludności Polski, Narodowy Instytut ZdrowiaPublicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008, s. 31.28 J. Czapiński, Zdrowie – objawy psychosomatyczne, w: J. Czapiński, T. Panek, Diagnozaspołeczna, Warunki i jakość życia Polaków, 2009, Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa SzkołaFinansów i Zarządzania, Warszawa 2010, s. 186–187.

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 101Wykorzystując metodę taksonomiczną, w artykule przedstawiono szerokieujęcie kapitału ludzkiego. Uznano, że zarówno na poziomie makro, jak i mikro,wpływ na jego kształtowanie ma wiele czynników, od poziomu wykształcenia,kompetencji cywilizacyjnych i społecznych, przez stan zdrowia, fakt korzystaniaz kształcenia ustawicznego, aż po oddziaływanie przekazywanych w ramachrodziny i najbliższego otoczenia dziedziczonych zdolności i kapitału kulturowego.Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że w 2009 roku do społeczeństwo najwyższym poziomie rozwoju kapitału ludzkiego należeli Brytyjczycy,Szwedzi i Duńczycy. Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego wyniósł dlanich odpowiednio 0,68 i 0,65. Wartość syntetycznego wskaźnika kapitału ludzkiegoTMR (0,32) plasowała polskie społeczeństwo na 20. miejscu wśród 25uwzględnionych w analizie europejskich krajów. Stosunkowo niska pozycjamieszkańców Polski pod tym względem wynikała przede wszystkim z faktu relatywnieniewielkiej skali korzystania z instytucji wczesnej edukacji i opieki,małej popularności kształcenia ustawicznego, jak również niskich kompetencjicywilizacyjnych.LiteraturaCastels M., Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.Czapiński J., Zdrowie – objawy psychosomatyczne, w: J. Czapiński, T. Panek, Diagnozaspołeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego,Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 2010.De la Fuente A., Ciccone A., Human capital in the global and knowledge-based economy.Final Report, Employment and European Social Found, Luxemburg 2003.Domański H., Społeczeństwa europejskie. Stratyfikacja i systemy wartości, WydawnictwoNaukowe Scholar, Warszawa 2009.Florczak W., Miary kapitału ludzkiego w badaniach ekonomicznych i społecznych,Wiadomości Statystyczne nr 12 (537), Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa2006.Grabowska I., Kotowska I.E., Edukacja, w: Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakośćżycia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, WyższaSzkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 2009.Keeley B., Human capital. How what you know shapes your life, OECD, OECD Insights,Paryż 2007.Kukuła K., Metoda unitaryzacji zerowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2000.

102 Michał Dudek, Łukasz ZwolińskiLivingstone D.W., The limits of human capital theory: expanding knowledge, informallearning and underemployment, Policy Options, IRPP, Montreal 1997.Mikuła-Bączek E., Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiegoi wzrostu gospodarczego, w: D. Kopycińska, Kapitał ludzki w gospodarceopartej na wiedzy, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego Szczecin2006.Starting strong II. Early childhood education and care, OECD Publishing, Paryż 2006.Pawlas I., Kapitał ludzki w krajach europejskich w świetle badań taksonomicznych,w: D. Kopycińska, Kapitał ludzki jako czynnik przewagi konkurencyjnej, KatedraMikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.Porter M., Building the microeconomic foundations of prosperity: findings from BusinessCompetitiveness Index, w: Global Competitiveness Report 2003–2004, WorldEconomic Forum, Geneva 2003.Powell W.W., Snellman K., The knowledge economy. Annual Review of Sociology,t. 30, Stanford University 2004.Selwyn N., Reconsidering the political and popular understandings of the digital divide,New Media and Society, t. 3, nr 3, Sage Publications, London, ThousandOaks, New Delhi 2004.Społeczeństwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji, praca zbiorowa, InstytutBadań Edukacyjnych, Warszawa 2010.The new economy. Beyond the hype. The OECD growth project. OECD Publishing,Paryż 2001.Wojtyniak B., Goryński P. Sytuacja zdrowotna ludności Polski, Narodowy InstytutZdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008.Ziółkowski M., Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego, WydawnictwoFundacji Humianiora, Poznań, w: K. Szafraniec, Kapitał ludzki i zasoby społecznewsi. Ludzie–społeczność lokalna–edukacja, IRWiR PAN, Warszawa 2000.THE LEVEL OF HUMAN CAPITAL IN POLAND AGAINST THE SELECTEDEUROPEAN COUNTRIESSummaryHuman capital is a significant factor determinig the competitiveness of both theindividuals and societies (countries). In the paper a broad meaning of human capitalconcept was presented. For the purpose of the study a statistical multidimensional analysisallowing assignment of the synthetic human capital measure was used. The source

Poziom kapitału ludzkiego w Polsce na tle wybranych… 103of information was the OECD and Eurostat databases. According to the research findingsin 2009 the highest level of synthetic human capital indicator had the Britishpeople. It accounted for 0.68. The value of this measure for the Polish people amountedto 0.32 and gave the twentieth position among twenty five countries included in theanalysis.Translated by Michał Dudek and Łukasz Zwoliński

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012KRZYSZTOF FIRLEJAGNIESZKA RYDZUniwersytet Ekonomiczny w KrakowieEWOLUCJA SYSTEMU DORADZTWA ROLNICZEGO UNIIEUROPEJSKIEJ OSTATNIEJ DEKADYWprowadzenieWspółczesne systemy doradztwa rolniczego krajów Unii Europejskiejukształtowały ewolucyjne przemiany i przekształcenia instytucjonalne dokonanew ostatnich dziesięcioleciach. Ewolucja systemu doradztwa rolniczego miałaindywidualny przebieg w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, co spowodowałoukształtowanie różnych form systemu doradztwa – od państwowego,przez półpaństwowy, aż do prywatnego. Zmiany te z jednej strony były odpowiedziąna potrzeby rolników, z drugiej zaś wynikały ze specyfiki i możliwościbudżetowych danego kraju. W ogólnym ujęciu, doradztwo jest działalnościązmierzającą do optymalnego rozwiązywania rodzących się problemów 1 . Doradztwo(ang. extension or advisory) wiąże się z czynnością praktyczną – doradzaniem,które jest zdarzeniem społecznym polegającym na doraźnym działaniuudoskonalającym zachowanie jednostek lub grup, przez udział doradzającego(doradcy) w rozwiązywaniu problemów osób, którym się doradza, problemówdostrzeżonych nie tyle przez te osoby lub grupy, ile przez doradzającego 2 . Z ko-1S. Zawisza, Procesy komunikacji w doradztwie. Teoria i badania empiryczne, Wyd. UczelnianeAkademii Techniczno – Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2003, s. 9.2J. Kania, Doradztwo rolnicze wobec wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich, w:Zagadnienia Doradztwa Rolniczego nr 2/11, Centrum Doradztwa Rolniczego StowarzyszenieEkonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, s. 6.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego Unii Europejskiej… 105lei doradztwo rolnicze to multidyscyplinarna dziedzina wiedzy łącząca w sobieelementy wielu nauk, między innymi: pedagogiki (andragogiki), psychologii,socjologii, ekonomii, zarządzania, marketingu.1. Cel i metodyka badawczaCelem artykułu jest potwierdzenie, że prawidłowe wykorzystanie systemudoradztwa rolniczego wpływa na efektywność produkcji rolnej w danym kraju,sektorze i wybranej branży. Dotychczasowe badania i obserwacje mogą byćpodstawą do sformułowania następującej tezy: „rolnicy najlepiej uprzemysłowionychkrajów chętnie wykorzystują instrumenty wspólnej polityki rolnejw obszarze usług doradczych”. Dotychczas w literaturze polskiej zagadnieniamidoradztwa rolnego zajmowali się między innymi: C. Maziarz, J. Kania, S. Zawisza,B.M. Wawrzyniak, M. Drygas, S. Urban, natomiast w literaturze zagranicznej:N. Röling, W. Tacken, G. Payr, R. Sulzer, A.H. Maunder, J.R. Anderson,A.P. Davidson, D.W. Cash i wielu innych. Analiza ewolucji systemu doradztwarolniczego została wykonana na podstawie studiów literaturowych orazprzeglądu działań podjętych w ramach systemu doradztwa rolniczego w danymkraju.2. Formy systemów doradztwa rolniczegoDoradztwo rolnicze jest nieodłącznym elementem polityki rozwoju wsii obszarów wiejskich w krajach Unii Europejskiej. Systemy doradztwa rolniczegow poszczególnych państwach członkowskich rozwijały się w różnymtempie i kierunku, co wynikało ze specyfiki danych gospodarek, a szczególnie:struktury agrarnej, stopnia koncentracji ziemi, specjalizacji i skali produkcji,ograniczeń rynkowych, wymagań konsumentów dotyczących jakości żywnościoraz możliwości budżetowych, jak również polityki rolnej prowadzonej przezrządy. Dzięki temu obecnie występuje wiele różnych form własności systemówdoradztwa rolniczego. Od końca XX wieku zaobserwować można istotne zmianyw systemach doradztwa rolniczego zarówno w Europie, jak i na świecie. Dotej pory państwowa forma doradztwa rolniczego miała dominujący charakter,a wszelkie usługi finansowane były z budżetów poszczególnych krajów.

106 Krzysztof Firlej, Agnieszka RydzW ostatnich latach powstało wiele instytucji o charakterze komercyjnym, którebyły odpowiedzią na rosnące potrzeby rolników – przedsiębiorców, co spowodowałozmianę relacji między państwowymi a prywatnymi usługami doradczymi,na korzyść tych drugich. Przyczyną tego stanu jest zapewne kilka czynników,wśród których wymienić należy: rosnące wymagania rolników korzystającychz usług doradczych, swobodę konkurencji na rynku usług doradczychw krajach o gospodarce rynkowej, rosnącą zamożność przedsiębiorców sektorarolniczego powodującą zwiększenie możliwości finansowania porad, brak możliwościświadczenia usług doradczych w pełnym zakresie przez państwowe systemyoraz ich ograniczoną efektywność, jak również stałe obniżanie budżetówoperacyjnych przeznaczonych na finansowanie państwowego doradztwa 3 .Taki kierunek ewolucji na rynku usług doradczych spowodował ukształtowanienastępujących form doradztwa w krajach Unii Europejskiej 4 :1. Państwowy (publiczny) system doradztwa rolniczego, w którego ramachmożna wyróżnić systemy (podsystemy): edukacyjny oraz konwencjonalny(tradycyjny) zarządzany w sposób scentralizowany (Belgia,Grecja, Luksemburg, Słowenia) oraz zdecentralizowany (Hiszpania,północne landy Niemiec, Portugalia, Szwecja, Włochy).2. Półpaństwowy, który charakteryzuje się publicznym świadczeniemusług i częściowo prywatnym ich finansowaniem (Irlandia, Norwegia).3. Półautonomiczny, w którym usługi doradcze świadczone są przez organizacjerolnicze, samorządy lub prywatne firmy, występuje znacznaobniżka dotacji budżetowej na doradztwo oraz bezpośrednia opłata zausługi coraz bardziej znaczące (Polska z chwilą podporządkowaniaODR Sejmikom Wojewódzkim, Litwa, Łotwa, Estonia).4. Autonomiczny, będący własnością rolników (Austria, Dania, Finlandia,Francja, południowo-zachodnie landy Niemiec).5. Komercyjny, stanowiący własność prywatnych osób, spółek (Anglia,Szkocja, Walia, Holandia, północno-wschodnie landy Niemiec, Węgryoraz Czechy i Słowacja).3J. Dorofiejczuk-Poradny, S. Zawisza, Ewolucja systemów wsparcia doradczego na świecie– od doradztwa państwowego do prywatnych usług doradczych, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego,nr 1/2011, s. 13–14 i 17.4J. Kania, Doradztwo rolnicze wobec wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich, w:Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, Centrum Doradztwa Rolniczego Stowarzyszenie EkonomistówRolnictwa i Agrobiznesu, nr 2/11, s. 6.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego Unii Europejskiej… 107W konwencjonalnym (tradycyjnym) systemie doradztwa rolniczego usługifinansowane są całkowicie z budżetu, a od rolników nie pobiera się za nie opłat.Zarządzanie środkami i ich rozdysponowanie może mieć charakter scentralizowanylub zdecentralizowany (samorządowy). W półpaństwowym systemie doradztwaza niektóre usługi świadczone przez organizacje państwowe pobieranesą opłaty od rolników. Podobnie działa też system półautonomiczny.W systemie prywatnym autonomicznym natomiast wsparcie z budżetu państwajest bardzo niewielkie, a koszty usług finansowane są ze składek członkowskichlub bezpośrednich opłat. W pełni komercyjnym systemie, usługi nie są dotowaneprzez państwo, a firmy konsultingowe, które dążą do maksymalizacji zysku,pobierają za swoją działalność opłaty od rolników. W wielu krajach prywatnesystemy doradztwa otrzymują jednak dofinansowanie na działalność związanąz ochroną środowiska.3. Wspólnotowy system doradztwa rolniczego FAS (Farm AdvisorySystem)Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich jest jednym z kluczowych założeńUnii Europejskiej, czego wyrazem jest program wspólnej polityki rolnej(WPR). W ramach tego programu, Rozporządzeniem Rady WE nr 1782 z 2003roku 5 , każdy kraj członkowski został zobowiązany do utworzenia do dnia1 stycznia 2007 roku systemu doradztwa rolniczego w zakresie zarządzania(SMR – Statutory Management Requirements) i zasady dobrej kultury rolnej,zgodnej z ochroną środowiska (GAEC – Good Agricultural and EnviromentalConditions). Rozporządzenie Rady (WE) nr 1689 z 2005 roku 6 , ustaliło natomiastogólne ramy wspólnej polityki rolnej oraz zasady jej finansowania.W efekcie powstał Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata2007–2013. Te dwa rozporządzenia stały się fundamentem budowy wspólnotowegosystemu doradztwa rolniczego – FAS (rys. 1). Wspólną politykę rolną budująśrodki polityki rolnej (filar I) oraz instrumenty finansowe rozwoju obszarówwiejskich (filar II), które pomagają państwom członkowskim w tworzeniu5Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782 z 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemówwsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej.6Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698 z 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskichprzez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

108 Krzysztof Firlej, Agnieszka Rydzsprawnego systemu usług doradczych dla gospodarstw, a rolnikom korzystaćz tych usług. System Doradztwa Rolniczego (FAS), jak ustanowiono w ramachpierwszego filaru WPR, może być finansowany w ramach filaru drugiego i mana celu pomóc rolnikom w lepszym zrozumieniu przepisów UE oraz spełnianiuwymogów wzajemnej zgodności (cross – compliance), dotyczących gospodarkigruntami, ochrony środowiska, zdrowia publicznego, dobrostanu i zdrowiazwierząt, zdrowotności roślin, zasad bezpieczeństwa, higieny pracy, zarządzaniagospodarstwem 7 . Wspólna polityka rolna wprowadza mechanizm, który łączydopłaty bezpośrednie dla rolników z koniecznością spełniania przez nichwymogów wzajemnej zgodności. Spełnianie tych wymogów spoczywa na barkachproducentów, którzy przez system dopłat bezpośrednich zostali zobligowanido odpowiedniego postępowania na obszarach własnych gospodarstw 8 .Rolnicy mogą korzystać z doradztwa rolniczego na zasadzie dobrowolności,przy czym pierwszeństwo mają rolnicy otrzymujący dopłaty bezpośrednie powyżej15 tys. euro.W 2009 roku przygotowano raport dla Komisji Parlamentu Europejskiegoi Rady w sprawie stosowania systemu doradztwa rolniczego (FAS), określonegoRozporządzeniem Rady (WE) nr 73/2009 9 . W listopadzie 2010 roku, Komisjaopublikowała sprawozdanie dotyczące stosowania systemu doradztwa rolniczegoFAS, którego celem było dostarczenie danych do debaty dla Rady i ParlamentuEuropejskiego. W raporcie dokonano przeglądu funkcjonowania FASw krajach członkowskich i zaproponowano pewne udoskonalenia celem poprawyzarządzania systemem. Według raportu w większości państw członkowskichsystemy doradztwa rolniczego osiągnęły pełną sprawność dopiero w 2008 roku,gdyż wiązało się to z przyjęciem prawodawstwa, publikacjami, zaproszeniamido składania ofert, wyborem organów doradczych. W połowie państw członkowskichFAS funkcjonuje jako usługa szczegółowa, która uzupełnia istniejąceusługi upowszechniania wiedzy rolniczej.7Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów, Ministerstwo Rolnictwai Rozwoju Wsi, Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich, Warszawa 2011, s. 4.8A. Mickiewicz, B.M. Wawrzyniak, Prawodawstwo unijne w zakresie kształtowania systemówdoradztwa rolniczego, w: Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, Centrum Doradztwa RolniczegoStowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, nr 2/11, s. 91.9Rozporządzenie Rady (WE) nr 73 z 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemówwsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego Unii Europejskiej… 109Rys 1. Interakcje między filarami WPR a FASŻródło: opracowanie własne na podstawie Evaluation of the Implementation of theFarm Advisory System, Final Report, Evaluation Part, December 2009, s. 44.W innych przypadkach FAS połączono z istniejącymi usługami upowszechnianiawiedzy rolniczej 10 . Głównymi beneficjentami FAS były duże gospodarstwarolne, które już wcześniej wdrażały róże formy doradztwa rolniczego.Na ogół FAS jest zorganizowany wokół rządowego organu koordynującego,jednostki wdrażającej i wielu akredytowanych lub wyznaczonych podmiotówoperacyjnych (PO). Realizacja działalności obejmuje trzech głównych partnerów:(1) organ koordynujący FAS w państwie członkowskim; (2) podmioty10 Report from the Commission to the European Parliament and the Council on the Applicationof the Farm Advisory System as defined in Article 12 and 13 of Council Regulation (EC), nr73/2009, Brussels November 2010, s. 6.

110 Krzysztof Firlej, Agnieszka Rydzoperacyjne (PO) i (3) doradców. Prywatne podmioty operacyjne stanowiągłówną grupę podmiotów FAS, a innymi podmiotami są publiczne podmiotyoperacyjne i izby rolnicze 11 . W ramach FAS usługi świadczone są w dwóchpodstawowych formach – indywidualne doradztwo w gospodarstwie (one- tooneadvice) i doradztwo w gospodarstwie dla małych grup 12 . Pierwsza formadoradztwa polega zazwyczaj na jednej lub kilku wizytach w gospodarstwiew zależności od potrzeb, a podstawą działalności doradcy są listy kontrolnez wyszczególnionymi obowiązkami rolnika. Doradztwo w gospodarstwie dlamałych grup stanowi uzupełnienie pierwszej formy i na ogół skupia się na jednymtemacie lub kilku kluczowych i polega na rozpoznaniu głównych potrzebrolników.4. Efektywność systemu doradztwa rolniczego (FAS) w krajach Unii EuropejskiejNa zlecenie Komisji Europejskiej i Generalnej Dyrekcji ds. Rolnictwai Rozwoju Wsi, w 2009 roku dokonano ogólnej i niezależnej oceny wdrażaniazałożeń FAS w krajach Unii Europejskiej. Według informacji zawartych w raporcie,tylko w 2008 roku całkowity zasięg doradztwa indywidualnego wyniósł4,8% w stosunku do rolników otrzymujących płatności bezpośrednie w 20 krajach(dla takiej liczby dostępne są dane). W państwach członkowskich/regionach,w których wdrażano FAS od 2007 roku lub wcześniej, zasięgustabilizował się na poziomie około 5–10%. W 2008 roku usługi doradczew gospodarstwie dla małych grup realizowano w 10 państwach członkowskichi skorzystało z nich około 5% beneficjentów płatności bezpośrednich 13 . Ogólnyprzegląd państw członkowskich z uwzględnieniem regionów przedstawionow tab. 1, zawierającej dane z wybranych krajów i regionów, w których FAS zacząłfunkcjonować od 2008 roku, lub wcześniej. System FAS najszybciej zacząłfunkcjonować w Niemczech (rejon Dolnej Saksonii) oraz w Holandii. Procentowyudział rolników, otrzymujących dopłaty bezpośrednie i objętych systememFAS, osiągnął w latach 2005–2008 od 1% do 2% (Austria, Włochy – Emi-11 Evaluation of the Implementation of the Farm Advisory System, Final Report, EvaluationPart, December 2009, Summary, s. 2–3.12 Tamże, s. 3.13 Tamże, s. 4.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego Unii Europejskiej… 111lia-Romania, Szwecja), 8–10% (Niemcy – Bawaria, Włochy – Piemont, Słowenia)i 20% (Niemcy – Dolna Saksonia).Działanie wspierające wykorzystanie przez rolników usług doradczych zaplanowanow 20 państwach członkowskich, obejmując 1 123 000 rolników.Całkowity budżet na lata 2007–2013 wynosi 870,5 mln euro, czyli 0,6% całkowitychwydatków publicznych na rozwój obszarów wiejskich – w tym 1,3%wydano w pierwszych dwóch latach, obejmując nim 12 250 rolników. Działaniewspierające tworzenie zarządzania, pomocy i usług doradczych planowane byłow siedmiu państwach członkowskich, przy czym cztery państwa (Estonia, Malta,Portugalia, Włochy) wyraźnie koncentrują się na FAS. Budżet na lata 2007–2013 wynosi 172,9 mln. euro, tj. 0,1% ogólnych wydatków publicznych narozwój obszarów wiejskich, z czego 2% wydano w pierwszych dwóch latach 14 .Tabela 1Ogólny przegląd państw członkowskich/regionów, które wprowadziły FAS przed2008 r.Kraj/ region 2005 2006 2007 2008 OgółemRolnicy, którzy zostali objęci doradztwem bezpośrednimRolnicy, któ-w latach 2005–2008rzy otrzymalidopłaty bezpośredniew 2007 r.Procentowyudział beneficjentówdopłatbezpośrednichobjętychFASAustria – – 2000 2000 129 430 1,5%Niemcy – – 10 000 10 000 122 000 8,2%BawariaNiemcy –Dolna Saksonia(1)5298 4569 2825 2314 10 000 50 000 20,0%Niemcy –Nadrenia--Palatynat930 930 26 000 3,6%Niemcy –300 300 5000 6,0%TuryngiaDania (2) – 3886 600 600 5086 63 200 8,0%Finlandia – – 800 1000 1800 68 130 2,6%Węgry – – 8834 3299 12 133 197 980 6,1%Włochy –Emilia--Romania– – 800 800 35 882 2,2%14 Report from the Commission to the European Parliament…, s. 7.

112 Krzysztof Firlej, Agnieszka RydzKraj/ region 2005 2006 2007 2008 OgółemRolnicy, którzy zostali objęci doradztwem bezpośrednimRolnicy, któ-w latach 2005–2008rzy otrzymalidopłaty bezpośredniew 2007 r.Procentowyudział beneficjentówdopłatbezpośrednichobjętychFASWłochy – – 3984 3984 40 856 9,7%PiemontHolandia 750 750 1200 547 3247 69 660 4,7%(3)Szwecja – – 1196 1196 81 380 1,4%Słowenia – – 485 4000 4485 51 810 8,6%Źródło: Evaluation of the Implementation of the Farm Advisory System, Final Report,Evaluation Part, December 2009, s. 44.1. Kilku rolników złożyło więcej niż jeden wniosek o poradę. MinisterstwoRolnictwa szacuje liczbę beneficjentów/rolników na poziomieokoło 10 000 od 2005 roku, czyli całkowity zasięg doradztwa wyniósł20 % rolników otrzymujących płatności bezpośrednie.2. FAServices były współfinansowane przez PROW w okresie programowania2000–2006, od 2007 roku, rolnicy muszą pokrywać pełnekoszty.3. W latach 2005 i 2006 porada była współfinansowana przez budżetpaństwa, od 2007 roku i kolejnych latach działał już PROW. W 2007roku dodatkowo 2000 rolników zostało objętych doradztwem w formie300–350 małych grup (w grupie ± 7 rolników).W tabeli 2 przedstawiono koszty porad, jakie ponoszą rolnicy w większościpaństw członkowskich w zależności od tego, czy kraje korzystają ze wsparciaz EFRROW w ramach działania 114, czy też nie.Ponoszony przez rolników koszt doradztwa jest różny w poszczególnychpaństwach członkowskich. Doradztwo w małych grupach jest na ogół bezpłatne,natomiast koszt indywidualnego doradztwa w gospodarstwie (one-to oneadvice) jest uzależniony od różnych czynników, w tym czasu poświęconego nausługę. Koszt „pakietu doradczego”, który może obejmować od prostego odznaczeniapól na liście kontrolnej, po szczegółowe doradztwo trwające do 18godzin, waha się od około 200 do ponad 2000 euro.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego Unii Europejskiej… 113Tabela 2Koszty porad w poszczególnych kraju członkowskim dla rolników w 2008 r.Kraje, któreskorzystałyz wsparcia dlaporadyBelgia – RegionFlamandzkiCałkowitykoszt poradyw euroKoszt porady dlarolników w euroKraje, którenie skorzystałyz wsparciadla poradyCałkowityKoszt porady dlakoszt poradyrolników euroeuro1875 20% 375 Austria bezpłatna bezpłatna lubbardzo niskaopłata 10–20Cypr bezpłatna bezpłatna Belgia – Regionbezpłatna bezpłatnaWalońskiCzechy 2160 20–30% 423 Bułgaria bezpłatna bezpłatnaNiemcy –Dolna Saksonia835 40% 400 Niemcy – niektóreregionybrak danych pełny koszt lubdotowanaw zależności odregionuEstonia 500 25% 125 Dania 400 pełne koszty400Grecja brak danych 25% Finlandia 381 21% 80Hiszpania 835–2400 20–25% 55–480 Francja brak danych bezpłatna lubczęściowo dotowanaprzez narodowefunduszeWęgry 628 20% 126 Irlandia brak danych bezpłatna lub100% płaconaprzez rolników30–250Włochy – niektóre936–1875 20% 187–375 Włochy – nie-brak danych pełny kosztregionyktóre regionyLitwa 2081 20% 416 Rumunia brak danych bezpłatnaLuksemburg 700 30% 210 Szwecja 567 30% 170Łotwa brak danych bezpłatna Słowenia brak danych BezpłatnaMaltabrak danych współfinansowanaze środków PROWHolandia 1998 50% 999Portugalia brak danych 20%Słowacja 1875 20% 375ZjednoczoneKrólestwoWielkiej Brytaniii IrlandiiPłn.500–750 pełne koszty 500–750 lub bezpłatnaŹródło: opracowanie własne na podstawie Evaluation of the Implementation of theFarm Advisory System, Final Report, Evaluation Part, December 2009, s. 101i 116.

114 Krzysztof Firlej, Agnieszka RydzKoszty te są w dużym stopniu rekompensowane przez dotacje publiczneudzielane w ramach finansowania krajowego lub EFRROW, a koszt ponoszonyprzez rolnika pozostający po uwzględnieniu dotacji, waha się od poziomu minimalnego– 55 euro do prawie l000 euro 15 . Dostęp do usług doradczych był dlarolników bezpłatny w sześciu państwach członkowskich (Austria, Bułgaria,Cypr, Rumunia, Łotwa i Słowenia) oraz kilku regionach. W przeważającejwiększości państw, rolnicy pokrywali część kosztów doradztwa (20%–50%kosztów całkowitych). W Danii oraz Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytaniii Irlandii Płn. poradnictwo dla rolników jest pełnopłatne. W 16 krajachczłonkowskich lub regionach skorzystano z możliwości współfinansowania poradyz EFRROW.PodsumowanieSyntetycznie przeprowadzona analiza na temat ewolucji systemu doradztwarolniczego Unii Europejskiej w ostatniej dekadzie pozwoliła potwierdzićzałożenie, że rolnicy najlepiej uprzemysłowionych krajów chętnie wykorzystująinstrumenty wspólnej polityki rolnej w obszarze usług doradczych. Ponadto napodstawie przeprowadzonej kwerendy źródłowej i literaturowej zauważono, że:1. Wspólnotowy system doradztwa rolniczego FAS (Farm Advisory System)jest narzędziem umożliwiającym państwom członkowskim skutecznierealizować założenia wspólnej polityki rolnej, a rolnikom zapewniadostęp do kluczowych informacji i sprawne funkcjonowanie narynku unijnym.2. Doradztwo wspierane przez EFRROW jest bardziej kosztowne, ale cenaza poradę odzwierciedla jej jakość.3. Porady współfinansowane przez EFRROW są bardziej wyczerpujące,gdyż muszą obejmować wszystkie zagadnienia związane z SMRi GAEC, a tym samym pozwalają rolnikom lepiej przystosować się dowymogów wzajemnej zgodności, uzyskać dopłaty bezpośredniei uniknąć kar za nieprzestrzeganie zaleceń.4. Wysoko rozwinięte kraje Europy Zachodniej od lat korzystają z różnychform wsparcia produkcji rolnej, w tym z całego instrumentarium15 Evaluation of the Implementation…, s. 6.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego Unii Europejskiej… 115dotyczącego systemu doradztwa rolniczego, co sprzyja rozwojowi ichrolnictwa.LiteraturaDorofiejczuk-Poradny J., Zawisza S., Ewolucja systemów wsparcia doradczego naświecie – od doradztwa państwowego do prywatnych usług doradczych, ZagadnieniaDoradztwa Rolniczego, nr 1/2011.Kania J., Doradztwo rolnicze wobec wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich,w: Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, Centrum Doradztwa Rolniczego StowarzyszenieEkonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, nr 2/11.Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów, Ministerstwo Rolnictwai Rozwoju Wsi, Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich, Warszawa2011.Mickiewicz A., Wawrzyniak B.M., Prawodawstwo unijne w zakresie kształtowania systemówdoradztwa rolniczego, w: Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, CentrumDoradztwa Rolniczego Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu,nr 2/11.Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782 z 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemówwsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej.Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698 z 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarówwiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich(EFRROW).Rozporządzenie Rady (WE) nr 73 z 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemówwsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej.Zawisza S., Procesy komunikacji w doradztwie. Teoria i badania empiryczne, Wyd.Uczelniane Akademii Techniczno – Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2003.EVOLUTION OF THE FARM ADVISORY SYSTEM OF THE EUROPEANUNION IN THE LAST DECADESummaryModern farm advisory systems of the European Union countries were formed underthe influence of evolutionary change and institutional transformations which have

116 Krzysztof Firlej, Agnieszka Rydzbeen made in the recent decades. The evolution of the farm advisory system hada unique course in different countries which resulted in shaping different forms of theadvisory system from public, through semi-public to private. The aim of this study is toconfirm that the farmers from the most industrialized countries eagerly use the instrumentsof common agricultural policy in the field of advisory services. It is widely assumedthat the proper use of the farm advisory system affects the effectiveness of agriculturalproduction in a specific country, sector or specific trade. The result of the conductedanalysis is a thesis that highly developed countries of the Western Europe havebeen using various forms of agricultural production support for years, including all instrumentsrelated to the farm advisory system which favours their agricultural development.The authors put the programs, types, amount and the use of the funds intended forthe farm advisory system in selected countries of the European Union to statistical andeconomic analysis.Translated by Krzysztof Firlej and Agnieszka Rydz

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012ANNA KOŚCIELNIAKKujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w BydgoszczyROLA EKONOMII SPOŁECZNEJ W ŚRODOWISKACH WIEJSKICHNA TLE GOSPODARKI RYNKOWEJ POLSKIWprowadzenieWydarzenia jakie w Polsce zapoczątkował rok 1990 w znaczącym stopniuwpłynęły na podejście do funkcji i zadań pomocy społecznej. Stworzenie efektywnegosystemu łagodzenia skutków transformacji, zwłaszcza dla potrzebujących,rozumianych jako ci, którzy nie potrafili odnaleźć się w nowej rzeczywistościekonomiczno-społecznej stało się ważną częścią kwestii społecznych,które coraz silniej wysuwały się na plan pierwszy i wymagały aktywnej interwencji.Gospodarka rynkowa to system, który ze względu na swoją specyfikęuwypukla nierówności między gospodarującymi podmiotami. Nie wszystkieróżnice niweluje „niewidzialna ręka rynku”. Coraz częściej dlatego poszukujesię możliwości, pozwalających na efektywne rozwiązania kluczowych problemówekonomiczno-społecznych, które zamykają się w pojęciu wykluczeniaspołecznego, rozumianego między innymi jako długotrwałe pozostawanie bezzatrudnienia, przewlekłe choroby, brak odpowiedniego wykształcenia czy zbytniskie zarobki. Z takimi problemami stykają się zarówno mieszkańcy miast, jaki wsi, jednak szczególnie narażona jest ludność wiejska, ze względu na znaczniemniejsze możliwości dostępu do edukacji, rynku pracy, technologii. Pojawiłasię więc potrzeba wyrównywania szans, jak również stworzenia bezrobotnymi wykluczonym możliwości znalezienia zatrudnienia w celu jak najszybszegopowrotu na rynek pracy oraz odciążenia budżetu państwa z konieczności wypłat

118 Anna Kościelniakzasiłków dla bezrobotnych i zapomóg. Jednym z najważniejszych kierunkówwspółczesnej polityki jest więc zabezpieczenie dochodów i aktywizacja jednostekpozostających zbyt długo bez pracy. Chodzi tu bardziej o stworzenie etosu„wędki” niż „ryby” czy „odbicia się od dna”. Pojawia się ustawiona we właściwysposób gradacja zadań pomocy społecznej, ale pod takim kątem, by powodowałyone usamodzielnienie się podmiotów czerpiących korzyść w jej ramachoraz alternatywa dla państwa opiekuńczego, które brało na siebie ogromną odpowiedzialnośćza problemy swoich obywateli.W artykule podjęto próbę podkreślenia wagi roli ekonomii społecznej natle gospodarki rynkowej ze szczególnym uwypukleniem specyfiki środowiskwiejskich.1. Pojęcie i podłoże rozwoju ekonomii społecznejGrunt na jakim powstawała ekonomia społeczna początkowo łączony byłz dobroczynnością, a później koniecznością zapewnienia zatrudnienia przezwarstwę rządzącą tym, którzy mieli z tym problemy. Zanim jednak nastąpiłakonieczność organizowania form pomocy dla najbardziej potrzebujących, zaistniałyprzyczyny generujące takie zjawisko. Przede wszystkim należy zwrócićuwagę na to, że postindustrialne społeczeństwa oparte były na modelu wielodzietnej,wielopokoleniowej rodziny, która prowadziła wspólne gospodarstwo,będąc ekonomicznie samowystarczalną. Taki stan rzeczy określał role członkówtakiej wspólnoty w zależności od wieku i płci. Rodziny wytwarzały i konsumowałyto, co było im niezbędne do życia. Ponoszono również odpowiedzialnośćza tych członków rodziny, którzy byli starzy, chorzy ułomni i zapewnianoim środki utrzymania. Socjalizacja dzieci do życia we wspólnocie również odbywałasię wewnątrz rodziny i polegała na nauce szacunku, odpowiedzialnościi pracy 1 .W dobie przemian rewolucji przemysłowej obraz rodziny uległ przeobrażeniu.Początek zmian zauważalny był w środowiskach wiejskich, w którychzmiany technologiczne ograniczyły liczbę rąk do pracy. Ludność zaczęła odpływaćdo miast, do fabryk, gdzie ówcześni właściciele środków wytwórczychżądali od robotników pełnej dyspozycyjności (tak jest do dziś). Kolejnym pro-1Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia i potencjał w świetle wyników badań, red.A. Giza-Poleszuk, J. Hausner, FISE, Warszawa 2008, s. 23–24.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 119blemem było oddzielenie miejsca zatrudnienia od miejsca zamieszkania. Migracjeza pracą powodowały długotrwałą nieobecność tych członków rodzin, którzyw uprzednim modelu pełnili funkcje opiekuńcze w stosunku do chorych,starszych i dzieci. Aby zniwelować tę lukę zaczęto powoływać instytucje opiekuńcze.Ze względu na pogarszające się warunki ekonomiczne bardzo drastycznieograniczyła się dzietność rodziny 2 . W dobie industrializacji rolę rodzinyprzejęło państwo, możni, parafie, zakony, ochronki, przytułki czy też wolontariat.Początkową fazą powstawania ekonomii społecznej było wycofywanie siępaństwa z ochrony, która najbardziej potrzebującym zapewniała realizację ichpotrzeb. Powstało zapotrzebowanie, którego instytucje prywatne, funkcjonującena rynku nie potrafiły i nie chciały zapełnić. Problem istnienia wielu osób nieprzystosowanychdo nowych warunków życia wciąż był aktualny. Pomoc państwaprzejawiała się we wsparciu finansowym, subsydiowaniu, kupowaniuusług i produktów wytwarzanych w ramach sektora ekonomii społecznej 3 .Chociaż aktywizacja ma dotyczyć wszystkich, którzy jej potrzebują, towszelka działalność państwa w tym względzie kierowana jest do bezrobotnych,mogących podjąć pracę lub osób, które jej poszukują, ale nie mają praktyki. Dotakich jednostek kierowanie jest doradztwo zawodowe lub pomoc w przekwalifikowaniuczy otworzeniu własnej działalności.Ekonomia społeczna ma swoje głębokie podłoże w kwestiach zakorzenionychw świadomości ludzkiej jako pomoc biednym, potrzebującym, nieprzystosowanym,wykluczonym. Zanim jednak samo pojęcie ekonomii społecznej zostałooficjalnie sformułowane, pierwszymi jej przesłankami była dobroczynnośćdla ubogich.Ekonomia społeczna współcześnie traktowana jest jak „panorama” gospodarkispołecznej. Umiejscowiła się w luce między mechanizmami rynkowymia pełnieniem przez państwo opiekuńczej roli. Postrzega się ją jako zjawiskowielowymiarowe, które rozumiane jest przez funkcjonowanie podmiotów, którychdziałalność oparta jest na specyficznych zasadach i motywacjach. Wartoteż wziąć pod uwagę atrybut ekonomiczności, który nierozerwalnie, w pojęciupodmiotów gospodarujących, łączy się z dochodem i efektywnością.2A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986, s. 56.3Active Social Policies I the EU Inclusion through participation, red. R. Berly Van, H. MalerThe Policy Press, Bristol 2002, s. 56.

120 Anna KościelniakW Polsce termin „ekonomii społecznej” jest stosunkowo nowy, choć jużrozpoznawalny jako desygnat rynku. Oparty jest na kilku zasadach: maksymalizacjiwyboru, kooperacji, działaniu zbiorowym.Maksymalizacja wyboru to odniesienie do możliwości, jakie otwieraprzed członkami społeczeństwa wspólnota gospodarowania.Kooperacja to współdziałanie jednostek, mających wspólny interes w celustworzenia płaszczyzny funkcjonowania, w nieprzyjaznych warunkach, w ramachktórej będą mogły zaspokoić swoje potrzeby.Działanie zbiorowe wiąże się z kooperacją i możliwościami, jakie ona dajeprzy dużej, koordynacyjnej roli państwa.Ekonomia społeczna jest więc jednym ze sposobów prowadzenia działalnościgospodarczej, która łączy w sobie cele społeczne i ekonomiczne. Samopojęcie jest szerokie a przybliża je sposób funkcjonowania instytucji działającychjako podmioty ekonomii społecznej. Jest to ta działalność, u której podstawleżą cele społeczne a wypracowane zyski są reinwestowane w dalszą działalność,a nie wypłacane udziałowcom.Podstawą zrozumienia jest kwestia społecznego niedostosowania i wykluczenia,co zdeterminowało przesłankę do powoływania podmiotów pomagającychw powrocie do pracy i normalnego funkcjonowania w społeczeństwie tym,którzy są życiowo niezaradni, gorzej wykształceni, chorzy, upośledzeni.Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie, można jednak powiedzieć,że ekonomia społeczna czy też inaczej przedsiębiorczość społeczna, tosfera łącząca aktywność gospodarczą z realizacją celów społecznych. Jej kluczowązasadą jest pierwszeństwo działań na rzecz ludzi nad osiąganiem zysków.W ekonomii społecznej ważna jest więc realizacja misji społecznej 4 .Pomimo wielości form w jakich działają podmioty ekonomii społecznejistnieje pewien zespół wspólnych cech. Kryteria, które powinny spełniać podmiotydziałające w sektorze ekonomii społecznej (zgodnie z definicją zaproponowanąprzez Europejską Sieć Badawczą EMES Network) są następujące:Kryteria ekonomiczne:– prowadzenie w regularny sposób działalności o charakterze gospodarczymprodukcyjnym lub usługowym,– niezależność podmiotów od instytucji publicznych,– ponoszenie ryzyka ekonomicznego,4P. Grell, A. Wery, Względność pojęcia ubóstwa, „Prezentacje” 1981, nr 3.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 121– zminimalizowanie liczby płatnego personelu.Kryteria społeczne:– realizacja celów społecznie użytecznych,– działalność ekonomiczna nie przynosząca zysków, ale przedewszystkim miejsca pracy dla osób w trudnej sytuacji życiowej,– wspólne działania grupy osób lub społeczności (inicjatywa oddolna),– możliwie demokratyczny system zarządzania, pozwalający na włączanieuczestników w podejmowanie decyzji,– przedsięwzięcia przynoszące zysk, przeznaczony na cele społeczne(ograniczona dystrybucja zysku) 5 .Szczególną troską obejmowane są dziś obszary wiejskie, jako te, które zewzględu na uwarunkowania ekonomiczne, edukacyjne i społeczne są szczególniezagrożone wykluczeniem i bezrobociem. Właśnie dla nich tworzone są programywspomagające niwelowanie obszarów ubóstwa przez kreowanie i organizowanieinicjatyw społecznych, zgodnych z kierunkiem rozwoju lokalnego.Właśnie dlatego ekonomię społeczną często nazywa się ekonomią wspólnotową,jako że środowiska wiejskie tworzą społeczności o specyficznych potrzebach6 .Ekonomia społeczna ma więc szczególne znaczenie dla obszarów tak zwanej„zapaści społeczno-gospodarczej”, gdzie pewne deficyty społeczne nawarstwiająsię blokując rozwój czy inne formy aktywności. W takich przypadkachjest ona czynnikiem niezbędnym do rewitalizacji, w ramach której podmiotyekonomii społecznej, takie jak: spółdzielnie, fundacje, stowarzyszenia, centraintegracji społecznej czy zakłady aktywności zawodowej mogą aktywizowaćniewykorzystywane zasoby przez dostarczanie usług i integracyjne zatrudnienie.5P. Kurowski, Pomoc społeczna w krajach OECD i w Polsce, „Polityka Społeczna” 1998,nr 7, s. 9.6P. Sałustowicz, Koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, w: Ekonomia społeczna w Polsce:osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, red. A. Giza-Poleszuk, J. Hausner,FISE, Warszawa 2008, s. 23–24.

122 Anna Kościelniak2. Przedmioty ekonomii społecznejPodmioty prawne sektora ekonomii społecznej w Polsce dzielą się na trzykategorie: podmioty „starej” ekonomii społecznej (spółdzielnie, TUW), instytucjetrzeciego sektora (fundacje i stowarzyszenia) oraz „nowe” instytucje ekonomiispołecznej (spółdzielnie socjalne, centra integracji społecznej, zakładyaktywności zawodowej, kluby integracji zawodowej) 7 . Warto więc zwrócićuwagę na kilka z nich.Fundacja jest organizacją powołaną do realizacji celów społecznie lub gospodarczoużytecznych (przy czym gospodarcze cele nie mogą być celami zarobkowymi).Fundacja jest zakładana przez fundatora, którym może być osobafizyczna, a także osoba prawna. Fundacja może prowadzić działalność gospodarcząsłużącą realizacji jej celów, przy czym wartość środków majątkowychprzeznaczonych na działalność gospodarczą nie może być mniejsza niż 1000złotych. Środki uzyskane z działalności gospodarczej powinny być przeznaczonena działalność statutową. Działalność fundacji reguluje ustawa o fundacjachz 6 kwietnia 1984 roku.Stowarzyszenia to dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenia tworzonew celach niezarobkowych, których działalność oparta jest na pracy społecznejczłonków. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą wedługogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach z zastrzeżeniem, że dochódz tej działalności będzie przeznaczony na cele statutowe, nie będzie przeznaczonydo podziału między jego członków. Kwestie działalności stowarzyszeńreguluje ustawa Prawo o stowarzyszeniach z 7 kwietnia 1989 roku. Zarównofundacje, jak i stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarcząz chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorców stają się przedsiębiorcami w zakresietej działalności, mogą też zakładać jednoosobowe spółki kapitałowe, czylispółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne.Spółdzielnie są dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób,o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesieswoich członków prowadzą wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielniamoże również prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalnąna rzecz swoich członków i ich środowiska. Dokonując typologii spółdzielni7J. Auleytner, Polityka społeczna pomiędzy ideą a działaniem, Wiedza Powszechna, Warszawa1997, s. 69.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 123dosyć często przyjmuje się kryterium przedmiotu działalności, dzieląc spółdzielniena handlowe, mieszkaniowe, usługowe. Innym rodzajem podziału możebyć klasyfikacja spółdzielni ze względu na funkcję, jaką spełnia w stosunkudo członków. Przykładowo, jeżeli powiązanie ze spółdzielnią wynika z faktuzaspokojenia określonej potrzeby, to będziemy mówić o spółdzielniach konsumenckich,często nazywanych spółdzielniami użytkowników. Jeżeli zaś powiązanieto ma charakter stosunku pracy, wtedy mowa będzie o spółdzielniach pracy8 .Centrum Integracji Społecznej (CIS) to jednostka organizacyjna utworzonaprzez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową,realizująca reintegrację zawodową i społeczną przez prowadzenie dla osób, zagrożonychwykluczeniem społecznym, programów edukacyjnych, obejmującychm.in. nabywanie umiejętności zawodowych, przekwalifikowanie lub podwyższaniekwalifikacji zawodowych oraz nabywanie innych umiejętności niezbędnychdo codziennego życia. CIS nie jest samodzielnym podmiotem prawnymlecz formą prawną adresowaną do instytucji oraz organizacji pozarządowychpracujących z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. W grupiebeneficjentów CIS są te same osoby, które mogą założyć spółdzielnię socjalną.Działalność CIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniusocjalnym.Klub Integracji Społecznej (KIS) to jednostka, której celem jest udzieleniepomocy osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w odbudowywaniui podtrzymywaniu umiejętności uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej,w powrocie do pełnienia ról społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych,jako wartości na rynku pracy. KIS działa na rzecz integrowania sięosób o podobnych trudnościach i problemach życiowych. To jednostka pomagającaorganizować się ludziom w grupy, podejmować wspólne inicjatywyi przedsięwzięcia w zakresie aktywizacji zawodowej, w tym zmierzające dotworzenia własnych miejsc pracy. KIS jest powoływany przez jednostkę samorząduterytorialnego lub organizację pozarządową. Działalność KIS regulujeustawa z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym.Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) jest rozwiązaniem prawnymwprowadzonym przez ustawę z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodoweji społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. ZAZ nie jest samo-8Tamże, s. 71.

124 Anna Kościelniakdzielną formą prawną – jest organizacyjnie i finansowo wydzieloną jednostką,która uzyskuje status zakładu aktywności zawodowej. O utworzenie ZAZ-uubiegać się mogą jednostki i organizacje wymienione w ustawie, których statutowymzadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych.ZAZ tworzy się w celu zatrudniania osób niepełnosprawnych z orzeczeniemo znacznym stopniu niepełnosprawności i określonych w ustawie gruposób z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a takżeprzygotowania ich do życia w otwartym środowisku. ZAZ może prowadzićdziałalność gospodarczą.Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) ubezpiecza swoichczłonków na zasadzie wzajemności, przy czym TUW nie jest nastawiony nazysk, a swoim członkom oferuje tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian zaskładki pokrywające jedynie wypłacone świadczenia oraz koszty działalności.Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczonych połączona jest wspólnotą interesówjej członków. Działalność TUW reguluje ustawa z 22 maja 2003 rokuo działalności ubezpieczeniowej. Według danych GUS, największą grupą są organizacjepozarządowe, dość silną reprezentację mają również spółdzielnie. Pozostałepodmioty nie są tak liczne, co przypisać należy faktowi, że jako podmiotyprawne wyodrębnione zostały w ostatnich kilku latach 9 .Opisane pokrótce podmioty ekonomii społecznej funkcjonują zarównow środowiskach wiejskich, jak i miejskich. Najczęściej spotykaną formą działalnościsą spółdzielnie. W skupiskach miejskich przeważają spółdzielnie pracy,w których przedmiotem gospodarczej działalności jest prowadzenie wspólnegoprzedsiębiorstwa opartego na osobistej pracy członków. Osobista pracaczłonków spółdzielni jest niezbędna dla realizacji celu gospodarczego każdejspółdzielni pracy, dlatego też spółdzielnia i wszyscy jej członkowie mają obowiązeknawiązywania stosunku pracy i pozostawania w nim. Szczególnym rodzajemspółdzielni pracy jest spółdzielnia inwalidów i spółdzielnia niewidomych,której przedmiotem działalności jest zawodowa i społeczna rehabilitacjainwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie.Działalność spółdzielni reguluje ustawa Prawo Spółdzielcze z 1982 rokuz późniejszymi zmianami. W ramach spółdzielni wyróżniamy:9Aktywizująca polityka społeczna, red. J. Orczyk, M. Żukowski, Wyd. AE, Poznań 2007,s. 57.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 125Spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych, z wieloletnimi tradycjamisięgającymi okresu powojennego, cechują się wysokim wskaźnikiemzatrudnienia osób niepełnosprawnych. Przez lata, w sytuacji wzrostu konkurencji,zniesieniu monopolu na pewne usługi i towary pochodzące z tych spółdzielni,wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych obniżył się, pozostającobecnie na poziomie ok. 60%. Spółdzielnie inwalidów zatrudniają osoby niepełnosprawnew stopniu znacznym i umiarkowanym. Kładą duży nacisk na rehabilitacjęzawodową. W spółdzielniach tych znajdują zatrudnienie osoby niepełnosprawnez tzw. schorzeniami specjalnymi. Inne zakłady pracy chronionejprawie w ogóle nie zatrudniają osób niewidomych, głuchych, epileptyków, chorychpsychicznie i chorych umysłowo. Spółdzielnie inwalidów cechują się wysokimpoziomem zabezpieczeń socjalnych i bogatym wachlarzem form pomocyz zakładowego funduszu rehabilitacji. Najczęściej z tego funduszu finansowanajest opieka medyczna, przychodnia rehabilitacyjna, sprzęt rehabilitacyjny, lekarstwai inne 10 .Spółdzielnie socjalne to formy prawne podmiotu łączącego cechy przedsiębiorstwaoraz organizacji pozarządowej, umożliwiające swoim członkom,którymi muszą być w 50% osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, powrótdo uregulowanego życia społecznego i aktywności na rynku pracy. Spółdzielniasocjalna jako rodzaj spółdzielni pracy, działa na zasadzie osobistego świadczeniapracy przez jej członków.Instytucja spółdzielni socjalnej została w Polsce wprowadzona Ustawąz 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,która odpowiednio znowelizowała ustawę z 16 września 1982 roku. Spółdzielnięsocjalną mogą założyć osoby z pełną zdolnością do czynności prawnychi równocześnie zaliczające się do przynajmniej jednej z następujących kategorii:– bezrobotni,– niepełnosprawni,– uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzających pozakończeniu leczenia,– chorzy psychicznie,– bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności,10 Tamże, s. 59.

126 Anna Kościelniak– osoby opuszczające więzienie, które mają trudności z reintegracjąspołeczną,– uchodźcy uczestniczący w indywidualnym programie integracji,oraz inne osoby, pod warunkiem, że ich liczba nie przekracza 50% ogólnej liczbyzałożycieli, których powinno być co najmniej pięciu.Spółdzielnię socjalną mogą także założyć co najmniej dwie z następującychosób prawnych:– organizacje pozarządowe w rozumieniu ustawy o działalności pożytkupublicznego i o wolontariacie,– jednostki samorządu terytorialnego,– kościelne osoby prawne.W środowiskach wiejskich natomiast bardzo skutecznie działają takie formyprzedsiębiorczości jak spółdzielnie spożywców, będące formą współpracy ekonomicznej,której celem nie jest zysk pieniężny, a zapewnienie uczestnikom tanichi dobrej jakości towarów lub usług. Środki z działalności mogą zostaćprzeznaczone na tak zwany fundusz gromadzki, dzięki któremu członkowiespółdzielni mogą finansować na przykład otwarcie nowego sklepu, piekarni czybudowę placu zabaw. Spółdzielnie przybierają często formę punktów sprzedażydetalicznej, będących własnością i zarządzanych przez samych zainteresowanych.Klientami są zazwyczaj jednostki, które dostarczyły kapitał potrzebny douruchomienia lub nabycia danego przedsiębiorstwa spółdzielczego.Prezentowane powyżej kategorie podmiotów wpisują się zakresem i specyfikąswojej działalności w ekonomię społeczną. Ich szeroki wachlarz pokazujejak wiele możliwości społecznego zaangażowania istnieje i jak różnorodnemogą być społeczne formy pomocy 11 .3. Usytuowanie ekonomii społecznej w gospodarce rynkowej PolskiEkonomię społeczną można więc określić jako działalność z pograniczasektora publicznego i prywatnego, prowadzoną przez te organizacje, które zaliczanesą do III sektora. Wszelkie programy przewidziane dla aktywizowaniawykluczonych mają niwelować bezradność socjalną i uczyć ekonomicznegofunkcjonowania w niełatwych warunkach gospodarki rynkowej.11 Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów, ZachodniopomorskaBiblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009, s. 17.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 127Zdaniem wielu ekonomistów, ekonomia społeczna jest odpowiedzią nadysfunkcje rynku, będące efektem wycofania się państwa z jego opiekuńczej roli.Znajduje się ona w kręgu działalności rynkowej państwa i społeczeństwa 12 .Rolą ekonomii społecznej jest solidarność działań podmiotów i spójność społecznaa także odpowiedzialność, demokracja, autonomia i niezależność.Wszelkie podmioty działające w ramach ekonomii społecznej są nastawionena to, by uzupełnić zapotrzebowanie jednostek ludzkich na te produkty czyusługi, których inne sfery działalności państwa czy sektory nie mogą zapewnić.Mówiąc o ekonomii społecznej nie sposób pominąć tego, że działającew jej ramach podmioty nie nastawiają się na zysk lecz na zrealizowanie celówspołecznych. Bardzo ważną przesłanką funkcjonowania podmiotów ekonomiispołecznej jest to, że oferują one usługi dostępne dla wszystkich lecz jednocześnieprzynoszące korzyści określonym grupom społecznie wykluczonym. Możnawięc powiedzieć, że w ramach ekonomii społecznej tworzone są miejscapracy, polepsza się jakość życia, rozwijają się społeczności lokalne, malejeliczba wykluczonych. Jest to jednak działalność w skali mikro, lokalna, z myśląo tych, którzy w swojej „ekonomicznej nieporadności” potrzebują pomocy. Nieznaczy to jednak, że nie jest ona przedsiębiorcza czy kreatywna w pomysłachna dostarczanie nowych usług 13 . Atutem ekonomii społecznej jest relatywneobniżenie kosztów pracy, dawanie poczucia własnej wartości i godności jakonieocenionej „platformy odbicia” do stworzenia w przyszłości własnego przedsiębiorstwaczy działalności. Analizując powyższe rozważania można zaW. Kraśnickim postawić tezę, że ekonomia społeczna jest komplementarna jakoodpowiedź na dysfunkcje rynku, jednocześnie nie roszcząc sobie praw do substytucyjnościczy wypierania rynku.Celem ekonomii społecznej jest właściwa relacja między organizacjamia beneficjentami, anatomia zarządzania, demokratyczne podejmowanie decyzjioraz przeznaczanie wypracowanego zysku na cel społeczny.Nadrzędną zatem funkcją ekonomii społecznej jest przeciwdziałanie marginalizacjispołecznej. Poza tym ekonomia społeczna tworzy bazę do działaniaorganizacji obywatelskich, promuje alternatywne formy kredytowania, wzmacniakapitał społeczny. Ułatwia także reformowanie sektora usług publicznych.12 K. Wygnański, Ekonomia społeczna w Polsce- definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości,w: raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”,Fundacja Inicjatywy Społeczno-Ekonomicznych Warszawa 2006, s. 39–41.13 Ch. Leadbeather, The rise of the Social Entrepreneur, demos: London 1997, s. 25.

128 Anna KościelniakWedług Ch. Leadbeatera ekonomia społeczna tworzy miejsca pracy, oszczędzającepieniądze podatników, kreuje kapitał społeczny, jest także narzędziemwzrostu zatrudnienia przez generowanie nowych usług społecznych, umożliwiającpracę grupom zagrożonym na rynku pracy. Tak samo podchodzi do tej kwestiiK. Wygnański w „Raporcie otwarcia”, widząc w funkcjach ekonomii społecznej:– kontrolę rynku,– dostarczanie produktów i usług, których rynek nie dostarcza,– alternatywę nowych form iranizacji rynku,– obniżanie różnych kosztów transakcyjnych.W ekonomii społecznej duży nacisk kładziony jest na tworzenie miejsc pracyi uwrażliwienie na potrzeby wielu jednostek niemogących sobie zapewnić pewnychpotrzeb. Samo zjawisko dokonującej się liberalizacji, prócz bodźców dowzrostu gospodarczego, generuje efekty niepożądane. Z racji ogromnego problemu,jaki pojawił się w związku z takim stanem rzeczy, pojawiły się pierwszepomysły przekonstruowania rynku pracy tak, by umożliwić ogromnym rzeszombezrobotnych wykorzystania ich potencjału i zdolności. Nie było to jednak łatwei możliwe na obecnym rynku pracy. Chodzi o wsparcie aktywności gospodarczejtych grup społecznych, których uczestnictwo w wymianie rynkowej jesttrudne ze względu na niskie wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, długotrwałepozostawanie bez zatrudnienia, wreszcie tych, których niesamodzielnośćekonomiczna jest budowana przez pokolenia. Pozwoli to nie tylko na socjalizacjęi podniesienie wartości jednostki, ale patrząc na kwestie tylko czysto ekonomiczne,zwolni dużą cześć społeczeństwa z finansowego obciążenia na rzeczutrzymywania takich osób.Tak więc prymat nad kwestiami ekonomicznymi, związanymi z prowadzeniemdziałalności gospodarczej, obejmuje sfera socjalna i dbałość o kwestieegzystencjalne, związane z człowiekiem. Stworzyło to także ramy do przedsiębiorczościspołecznej, która leży u podstaw funkcjonowania ekonomii społecznej.Organizacje funkcjonujące w jej ramach, to firmy służące realizacji celówspołecznych, pomagające społecznościom lokalnym w integracji dla ogólnospołecznegopożytku. Są one jednocześnie ukierunkowane na dostarczanie produktówi usług dobrych jakościowo na dany rynek, ale także priorytetem w ichdziałaniu jest utrzymywanie i tworzenie miejsc pracy, organizacja szkoleńa także zapewnienie ciągłej działalności gospodarczej oraz partycypację członków.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 1294. Rola ekonomii społecznej w rozwoju środowisk wiejskichPolska wieś i jej specyfika wyrasta na gruncie aktywności dawnych PaństwowychGospodarstw Rolnych, skupionych w dużych kombinatach, kontrolującychprawie całą produkcję gminy. Po zlikwidowaniu PGR-ów nie pojawiłasię żadna alternatywa zatrudnienia dla ludzi pracujących w takich miejscacha niewielu wówczas potrafiło przejść od pracy najemnej do samodzielnego gospodarowania.Niski poziom wykształcenia implikował jednocześnie słabą znajomośćproblemów, zmieniających się warunków i możliwości rozwoju w kierunkach,które do tej pory nie istniały lub były marginesowe. Na wielu obszarachwiejskich poziom życia był i nadal jest niski. Dlatego zaczęły powstawaćprogramy ukierunkowane na wykorzystanie istniejącego już kapitału ludzkichumiejętności i doświadczeń z pożytkiem dla lokalnych społeczności. Jednocześniewiele gmin korzysta z unijnych programów pomocowych w wyrównywaniuszans. W tego typu działalność są również angażowane przedstawicielstwasamorządowe, powiatowe i znaczące podmioty administracji publicznej.Programy współtworzone przy pomocy unii są konstruowane tak, by przeciwdziałaćwykluczeniu społecznemu przez tworzenie nowych i lepszychmiejsc pracy. Jednak funkcjonowanie podobnych programów pomocowych niebyłoby możliwe beż instytucji koordynujących i wspomagających rozwój lokalny– centrów ekonomii społecznej. Są to podmioty pośredniczące w integracjiz rynkiem pracy, rozpoznają potrzeby i możliwości oraz wytyczne kierunkówdziałania gospodarki społecznej, tworzą systemy programów lokalnej samopomocyprzy współpracy z partnerami biznesowymi, poszukują lub tworząmożliwości zatrudnienia osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniema także opracowują i wdrażają nowe formy aktywizacji zawodowej wykluczonych.Instytucje te działają także na zasadzie animatora testującego lokalny rynekpracy nie tylko pod kątem znalezienia pracy najemnej dla swoich podopiecznych,ale również pod względem możliwości samoorganizowania sięspołeczności do zakładania własnych stowarzyszeń, spółdzielni i przedsiębiorstwspołecznych, które dawałyby samozatrudnienie interesariuszom działającymw ramach takich właśnie zrzeszeń 14 .14 Małopolska Agencja rozwoju Regionalnego, „Społeczny biznes. Teoria i praktyka”, Kraków2008.

130 Anna KościelniakObecnie istnieje wiele przykładów podmiotów, które powstały właśniew środowiskach wiejskich jako alternatywa dla wykluczenia i braku zatrudnienia.Jednym z takich przykładów może być spółdzielnia socjalna Eko-matz Chełmna (wytwarzająca ekologiczne opakowania), w której osoby długotrwalebezrobotne, a szczególnie kobiety, otrzymały szansę na podjęcie pracy. Priorytetemzałożycieli był terapeutyczny wpływ zatrudnienia na poczucie ważnościdziałania i bycie pełnoprawnym członkiem społeczeństwa. Eko-mat jest podmiotem,który doskonale radzi sobie na rynku wciąż otrzymując zamówienia,a przez to zyskując nowe możliwości.Drugim przykładem jest centrum technologii informacyjnej E-misjaz Płużnicy, które z kolei kładzie nacisk na edukację informatyczną i prowadzikursy dla tych, którzy chcą się nauczyć właściwie korzystać z Internetu i obsługiwaćniezbędne w pracy programy. Ponadto E-misja zakłada nowe świetliceinternetowe i portale, gdzie uczący się mogą wykorzystywać nabyte możliwości.Kolejnym, chlubnym przypadkiem przedsiębiorczości społecznej, jest parkdinozaurów w Bałtowie, który powstał na płaszczyźnie dużego rozdrobnieniagospodarstw, nikłych perspektyw rozwoju rolnictwa i wysokiego bezrobocia.Włodarze gminy postawili na rozwój turystyki i tradycji lokalnej oraz kultywowanieludowego rękodzieła przez stworzenie parku jurajskiego, do któregorocznie przyjeżdża kilka tysięcy mieszkańców, dając jednocześnie zatrudnieniewielu mieszkańcom gminy. Dzięki społecznej inicjatywie powstały dwa stowarzyszenia,z których jedno – Bałt zajmuje się realizacją celów społecznych,a drugie – Delta realizuje cele ekonomiczne i tworzy miejsca pracy. Funduszena rozwój parku jurajskiego początkowo pochodziły ze zbiórki społeczneja później uzyskane zostały z programu unijnego SAPARD. W 2005 roku Bałtprzystąpił do inicjatywy Equal, w ramach którego powołano do życia kolejneprzedsięwzięcie – stok narciarski i kolejną (zajmującą się nowym przedsięwzięciem)firmę Allozaur. W ramach rozwoju turystyki powstały także inne społecznepodmioty ekonomii, na przykład Centrum Wspierania Turystyki Wiejskiej,w ramach którego funkcjonują gospodarstwa agroturystyczne. Dzięki takprzeprowadzonej inicjatywie, w Bałtowie powstało 128 miejsc pracy, bezrobociespadło z 30% do 8% na terenie gminy, dochody budżetu wzrosły z 4,5 do9 mln zł.

Rola ekonomii społecznej w środowiskach wiejskich… 131Przytoczone powyżej rozwiązania są przykładem skutecznego działaniaspołeczności lokalnych, które wsparte współpracą i finansami unijnymi w dużejmierze mają szanse ograniczyć negatywne skutki wykluczenia.ZakończenieEkonomia społeczna nie jest popularnym zagadnieniem. W świadomościludzi funkcjonują jednak określenia gospodarka społeczna lub ekonomia obywatelska.Wszystkie te zagadnienia znaczą to samo i są synonimami ekonomiispołecznej. Dziedzina zajmuje się częścią dochodu narodowego, który przypadana ludność. Ekonomia społeczna jest jedną z najlepszych metod aktywizowaniaosób długotrwale pozostających bez pracy. Proponuje aktywne formy pomocyzamiast pasywnych; współodpowiedzialność zamiast roszczeń i uzależnienia odpomocy; mobilizację obywatelską w miejsce rozbudowy systemu biurokratycznego.To zbiór instytucji, takich jak spółdzielnie socjalne, przedsiębiorstwa społeczne,centra i kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowejoraz fundacje i stowarzyszenia. Wszystkie one starają się realizować cele społeczneprzy użyciu instrumentów rynkowych.Ekonomia społeczna jest mostem scalającym środowiska lokalne, dziękitworzeniu sieci powiązań i współpracy między obywatelami przy realizacji celówspołecznych i gospodarczych. Należy jednak uważać, by koordynując pomocuniknąć sytuacji, w której z jednej strony ulega ona kumulacji, a z drugiejjest zaniechana 15 .Ekonomia społeczna jest formą aktywności społecznej, funkcjonującw środowisku, w którym ludzie angażują się we wspólne przedsięwzięcia,umieją ze sobą współdziałać i mają do siebie zaufanie umożliwiające wspólnepodejmowanie ryzyka.LiteraturaActive Social Policies I the EU Inclusion through participation, red. R. Berly, H. VanMaler, The Policy Press, Bristol 2002.15 P. Kurowski, Pomoc społeczna w krajach OECD i w Polsce, „Polityka Społeczna” 1998, nr7, s. 5–6.

132 Anna KościelniakBrenner R., Shifting Attitude, w: Perspectives on Social Welfare, red. Weinberger P.,Collier-McMillan 1974.Gordon I., Riihinen O., Exclusion in cities in Britain and Finland, University of Helsinki1990.Grell P., Wery A., Względność pojęcia ubóstwa, „Prezentacje” 1981, nr 3.Jordan B., Paupers. The Making of New Claiming Class, Routeledge & Kegan Paul,London 1973.Kurowski P., Pomoc społeczna w krajach OECD i w Polsce, „Polityka Społeczna”1998, nr 7.Leadbeather Ch., The rise of the Social Entrepreneur, demos: London 1997.Miller S.M., Rein M., Poverty, Inequality and Policy, w: Social problems: A ModernApproach, red. S. Howard Becker, John Wiley & Sons, New York–London–Sydney, 1967.Spicker D., Poverty and Social Security, Routeledge, London 1993.Toffler A., Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986.Wygnański K., Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania,wątpliwości, w: raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modeluekonomii społecznej”, Fundacja Inicjatywy Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa2006.ROLE OF SOCIAL ECONOMY IN RURAL AREAS IN THE POLISHMARKET ECONOMYSummaryThe paper is connected with an important and noticed today, problems of existentialmembers of these societies have remained more frequently, which have remainedfrom it excluded, owing to different vital situation, stripped (gotten rid) sources ofmaintenance often. Domain has turned out on disfunctions of markets on borderlandpublic answer placing and private sector of activity – economy social, so to say, there becomplementary alternative functions of protective states, for it particularly, they needwhich most .Translated by Anna Kościelniak

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012IWONA KOWALSKASzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w WarszawieSTANDARYZACJA KOSZTÓW USŁUG PUBLICZNYCHW ZAKRESIE EDUKACJIWprowadzenieUsługi świadczone przez jednostki samorządu terytorialnego (JST) toistotny segment usług sektora finansów publicznych. Zakres i jakość ich realizacjijest m.in. determinowana wysokością zadłużenia samorządów lokalnych.O ile w 2009 roku tylko 17 polskich jednostek samorządowych miało długiprzekraczające 60% ich dochodów, o tyle w 2010 roku było już ich 70 (w tymw 17 urzędach zadłużenie przekraczało dopuszczalny poziom nawet po wyeliminowaniuzobowiązań na realizację projektów współfinansowanychz funduszy unijnych). Z kolei w pierwszych trzech kwartałach 2011 roku dochodysamorządów wzrosły co prawda o 8,6%, ale jednocześnie o 7,7% zwiększyłsię poziom ich zadłużenia. Nie może więc dziwić fakt, że Ministerstwo Finansów(MF) podjęło kroki zmierzające do zapobiegania nadmiernemu zadłużaniuprzez samorządy. Opracowano projekt ustawy ograniczającej łączny dopuszczalnydeficyt samorządów, tzw. regułę wydatkową dla JST. Zgodnie z regułąwydatkową dla sektora samorządowego deficyt JST w 2012 roku nie będziemógł być wyższy niż 10 mld zł; w 2013 roku limit ten zaplanowanow wysokości 9 mld zł 1 , a począwszy od 2014 roku będzie on wynosił 8 mld zł 2 .1Od 2013 r. do limitu zadłużenia wliczany byłby także dług zaciągany przez samorządy napokrycie wkładu własnego w inwestycjach współfinansowanych przez UE.2Dodatkowo od 2014 r. na spłatę zadłużenia samorządy nie będą mogły przeznaczyć więcejniż wynosić będzie ich indywidualny wskaźnik zadłużenia. Do jego ustalenia będą brane dane fi-

134 Iwona KowalskaPrace nad wprowadzeniem tej reguły wydatkowej dobiegają już końca, bowiemw ramach Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego (KWRiST)ustalono, że do 22 lutego 2012 roku strony postarają się wypracować wspólnestanowisko w sprawie ograniczenia deficytu samorządów.Choć samorządowcy zgadzają się z rządem, co do konieczności redukcjideficytu całego sektora finansów publicznych, to jednak ich zdaniem obecnieobowiązująca ustawa o finansach publicznych z 2009 roku 3 zawiera rozwiązaniawystarczające do utrzymania deficytu jednostek samorządu terytorialnegona poziomie 0,6% PKB, czyli uzgodnionym w maju 2011 roku z premierem.Postulowany jednak przez samorządy limit wyrażony w proc. PKB pozwoliłbyna wzrost deficytu przy wzroście PKB. Z kolei, wzrost PKB wiązałby się zewzrostem dochodów, co powinno prowadzić do zmniejszania, a nie do zwiększaniadeficytu JST. Zatem ustalenie kwotowego limitu deficytu może przyczynićsię do poprawy salda sektora finansów publicznych i ograniczyć nadmiernezadłużanie się władz lokalnych – szczególnie w celu pokrycia wysokich wydatkówbieżących. Zapisanie konkretnej wartości deficytu zwiększa skutecznośćpostulowanego przez MF ograniczenia. Zdaniem strony samorządowej, wprowadzeniereguły wydatkowej może jednak nie tylko spowolnić rozwój kraju napoziomie lokalnym i regionalnym (zmniejszenie wydatków na inwestycje), aletakże znacząco zmniejszyć wpływy do budżetu państwa z tytułu podatków.Drugą kwestią sporną pozostaje wyłączenie z mechanizmu restrykcji wobecnansowe samorządu - m.in. nadwyżka operacyjna z trzech lat (czyli dla wskaźnika na 2014 r. będąto dane za 2011, 2012 i 2013 r.). Rozwiązanie to zastąpi dotychczasowe zapisy dotyczące możliwościzadłużania samorządów lokalnych. Do 2014 r. obowiązują bowiem dwa wskaźniki: 1) zadłużeniejednostki nie może przekroczyć 60% dochodów; 2) na spłatę zadłużenia nie można przeznaczyćwięcej niż 15% dochodów.3DzU nr 157, poz. 1240, ze zm.

Standaryzacja kosztów usług publicznych w zakresie edukacji 135samorządów 4 , tych JST, które przekroczą zakładany poziom deficytu z powodurealizacji unijnych projektów lub przejęcia zadłużonych szpitali 5 .Z wyliczeń Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych wynika, żewejście w życie reguły wydatkowej przygotowanej przez resort finansów spowoduje,że już w czerwcu 2012 roku prawie 40% samorządów, będzie zmuszonychustawowo do cięcia deficytu. Izby wyliczyły, że wydatki na inwestycjesamorządowe spadną o 5,1 mld zł, z czego 2 mld przypadnie na 15 jednosteksamorządu terytorialnego, wśród których są województwa samorządowe i miastana prawach powiatu.Na tle tego rysu sytuacji finansowej JST, interesującym zagadnieniem możeokazać się kwestia standaryzacji kosztów realizacji usług publicznych przezsamorządy. Celem artykułu jest zatem próba zaprezentowania standaryzacjikosztów realizacji usług samorządowych na przykładzie usług edukacyjnych –usług, których realizacja przekracza nierzadko 50% wydatków budżetowychogółem.1. Stan i perspektywy standaryzacji kosztów samorządowych usług edukacyjnychMinisterstwo Finansów wspiera jednostki samorządu terytorialnegow ocenie ich sytuacji finansowej, prezentując zestaw wskaźników wyliczonydla lat 2008–2010. Wskaźniki zostały zdefiniowane w następujących grupach:– budżetowe (np.: udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem6 ,obciążenie wydatków bieżących wydatkami na wynagrodzeniai pochodne od wynagrodzeń 7 , wskaźnik samofinansowania 8 ),4Ustawa o finansach publicznych aktualnie nie nakłada sankcji za przekroczenie wskaźnikazadłużenia. Przekroczenie nie stanowi też naruszenia ustawy o odpowiedzialności dyscypliny finansówpublicznych. Niemniej regionalne izby obrachunkowe (RIO) sprawują nadzór nad działalnościąJST w zakresie zaciągania zobowiązań wpływających na wysokość długu publicznegoi udzielania pożyczek. Nadzór ten polega m.in. na unieważnianiu ich uchwał budżetowych i RIOmoże uniemożliwić dalsze zaciąganie zobowiązań przez samorząd. Przekroczenie wskaźnikówzadłużenia przez JST może skutkować także brakiem udzielenia zarządowi absolutorium. Ponadto,zgodnie z art. 97 ustawy o samorządzie gmin, premier może zawiesić organy gminy z jednoczesnymustanowieniem zarządu komisarycznego w sytuacji braku skuteczności wykonywaniazadań publicznych przez organy gminy. Przekroczenie przez gminę wskaźnika zadłużenia możebyć interpretowane jako brak takiej skuteczności.5Samorządy nie kształtują sytuacji finansowych szpitali, gdyż za finanse ZOZ-ów odpowiadaNarodowy Fundusz Zdrowia.

136 Iwona Kowalska– na mieszkańca (np. nadwyżka operacyjna na mieszkańca),– dla zobowiązań według tytułów dłużnych (np. udział zobowiązańogółem w dochodach ogółem).Wybrane przykłady wskaźników budżetowych dla gmin zaprezentowanow tabeli 1.Tabela 1Wybrane wskaźniki budżetowe dla gmin wiejskich w latach 2008–2010.WyszczególnienieŚrednia arytmetycznaUdział nadwyżki operacyjnejw dochodach ogółemObciążenie wydatków bieżącychwydatkami na wynagrodzeniai pochodne od wynagrodzeń2008 r. 2009 r. 2010 r. (3–2) (4–2) (4–3)% pkt proc.12,8 10,8 7,4 –2,0 –5,4 –3,446,8 47,7 46,9 0,9 0,1 –0,8Wskaźnik samofinansowania 127,3 109,3 63,4 –18,0 –63,9 –45,9Wartości minimalneUdział nadwyżki operacyjnejw dochodach ogółem–14,1 –17,1 –23,5 –3,0 –9,4 –6,4Obciążenie wydatków bieżącychwydatkami na wynagrodzeniai pochodne od wynagrodzeń16,4 14,6 7,1 –1,8 –9,3 –7,5Wskaźnik samofinansowania –108,3 –298,7 –192,6 –190,4 –84,3 106,1Wartości maksymalneUdział nadwyżki operacyjnejw dochodach ogółem65,5 55,5 54,1 –10,0 –11,4 –1,46Udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem określa stopień, w jakim jednostka mogłabyzaciągnąć nowe zobowiązania w stosunku do osiąganych dochodów. Im wyższa jest wartośćtego wskaźnika tym większe są możliwości inwestycyjne lub większa możliwość zwiększeniawydatków bieżących.7Wskaźnik określa jaką część wydatków bieżących stanowią wynagrodzenia i pochodne odwynagrodzeń.8Wartość wskaźnika obrazuje stopień w jakim jednostka samorządu terytorialnego finansujeinwestycje środkami własnymi, czyli zdolność do samofinansowania. Im wyższa jest ta relacjatym mniejsze ryzyko utraty płynności finansowej w związku z nadmiernymi kosztami obsługi zadłużenia,jednak jego wysoka wartość może również świadczyć o niskim poziomie realizowanychinwestycji w stosunku do własnych możliwości.

Standaryzacja kosztów usług publicznych w zakresie edukacji 137WyszczególnienieObciążenie wydatków bieżącychwydatkami na wynagrodzeniai pochodne od wynagrodzeńwskaźnik samofinansowania2008 r. 2009 r. 2010 r. (3–2) (4–2) (4–3)% pkt proc.60,7 61,6 60,7 0,9 0,0 –0,91187,0 32 051,2 835,9 30 864,2 –351,1 –31 215,3Źródło: wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnegow latach 2008–2010, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2011 r. – część IVWskaźniki dla gmin wiejskich – tablica 1. Wskaźniki budżetowe – zestawieniezbiorcze.Analiza ww. wskaźników pomaga samorządom porównać swoją sytuacjęfinansową z sytuacją finansową innych jednostek, ale nie dostarcza informacjio przyczynach zaistniałej sytuacji. Być może niski udział nadwyżki operacyjnejw dochodach ogółem jest spowodowany wysokimi kosztami realizacji zadańedukacyjnych. Z kolei wysokie koszty realizacji zmuszają władze samorządowedo ich ograniczenia na różne sposoby – przykładowo przez:– założenie spółki gminnej do prowadzenia szkół niepublicznych(samorząd w Cieszanowie),– przekazanie stowarzyszeniom prowadzenie szkół, zatrudniającychnauczycieli nie na podstawie Karty Nauczyciela, a na podstawiekodeksu pracy (samorząd Jarocina),– połączenie szkół w większe zespoły i sprywatyzowanie przedszkoli(prowadzenie ich przez dotychczas zatrudnione przedszkolanki, alena komercyjnych zasadach – samorząd Radomia),– prywatyzację młodzieżowych domów kultury (usunięcie z nazwyprzymiotnika „młodzieżowy” oznacza możliwość zatrudniania innychpracowników niż tylko objętych Kartą Nauczyciela – samorządKrakowa),– wydanie zarządzenia wójta dotyczącego ośmiogodzinnego dniapracy nauczycieli (samorząd Repki k. Sokołowa Podlaskiego).Ważną kwestią w ocenie sytuacji finansowej JST jest próba opracowaniastandaryzacji kosztów usług publicznych. W przypadku realizacji usług edukacyjnychwarto wspomnieć, że pomimo podejmowanych przez MEN prób doskonaleniazasad podziału części oświatowej subwencji ogólnej, dla JST brakujezwiązku między wysokością standardu finansowego A (na ucznia), a koszta-

138 Iwona Kowalskami zadań, które powinny być finansowane z subwencji. Wysokość należnej JSTczęści oświatowej subwencji ogólnej powinna być obliczana na podstawie standardukosztów kształcenia. Takim standardem są koszty kształcenia ponoszonena realizację ramowych planów nauczania zgodnie z obowiązującym stanemprawnym (koszty dydaktyczne). Ramowe plany nauczania są jedynym obiektywnymwyznacznikiem kosztów kształcenia. Wskazują na to dwie przesłanki.Po pierwsze ustalenie wymiaru godzin ramowego planu nauczania wynikaz kompetencji legislacyjnych parlamentu i administracji rządowej, a JST niemają bezpośrednio wpływu na kształtowanie tego prawa, choć są zobligowanedo jego respektowania. Po drugie, wymiar godzin ramowego planu nauczaniajest jednakowy dla wszystkich JST dla danego typu i rodzaju placówki szkolnej.Metodologia naliczania środków finansowych na zadania oświatowe powinnawyjść od określenia standardu kosztów kształcenia 9 , a nie jak jest obecnie,od dostosowania algorytmu podziału do kwoty zapisanej w budżecie państwa.Wyliczenie standardu kosztów kształcenia wymaga opracowania metodologiiliczenia:– obowiązkowego wymiaru godzin w poszczególnych typach i rodzajachszkół w przeliczeniu na etaty nauczycielskie,– kosztów jednego etatu nauczycielskiego w szkołach prowadzonychnp. przez gminy.Ustalenie, w świetle obowiązującego stanu prawnego, standardu kosztówkształcenia wymaga obliczenia obowiązkowego wymiaru godzin w poszczególnychtypach i rodzajach szkół w przeliczeniu na etaty nauczycielskie. Oznaczałoto konieczność obliczenia:– tygodniowego wymiaru godzin dla poszczególnych typów i rodzajówszkół na podstawie analizy ramowych planów nauczania,– zwiększenia liczby godzin zajęć z powodu m.in. obowiązku podziałuoddziału liczącego powyżej 24 uczniów podczas realizacji zajęćz języka obcego, technologii informacyjnej, informatyki, W-F,– liczby godzin na oddział przy uwzględnieniu zwiększeń wynikającychz ramowych planów nauczania,– liczby etatów nauczycieli przy liczebności oddziału do 24 ucznióworaz powyżej 24 uczniów 10 .9Mowa jest o kosztach kształcenia w ramach obowiązku szkolnego i obowiązku nauki.10 Por. I. Kowalska, Finansowanie ze środków publicznych edukacji na wsi, Wyd. SGGW,Warszawa 2010, rozdz. IV pracy.

Standaryzacja kosztów usług publicznych w zakresie edukacji 139W metodologii liczenia kosztu etatu nauczyciela należało natomiast:1. Zsumować koszty:– wynagrodzeń zasadniczych,– dodatków: motywacyjnych, funkcyjnych, za wysługę lat, specjalistycznych,za warunki pracy, za uciążliwość pracy,– dodać do nich koszty ZUS oraz Funduszu Pracy.2. Ustalić koszty wypłat jednorazowych (zasiłki na zagospodarowanie,nagrody jubileuszowe, nagrody ze specjalnego funduszu nagród, różneodprawy) i do tego dodać koszty ZUS oraz Funduszu Pracy.3. Ustalić wartość zakładowych funduszy świadczeń socjalnych.4. Zsumować koszty dodatków mieszkaniowych i wiejskich.5. Wyliczyć wartość miesięczną dodatkowego wynagrodzenia rocznegoz ZUS i Funduszu Pracy.Otrzymaną w powyższy sposób kwotę łącznych miesięcznych kosztówdydaktycznych szkół należy podzielić przez liczbę etatów ogółem. W ten sposóbuzyskujemy koszt jednego etatu nauczycielskiego w skali miesiąca, w skalikraju. W szkołach prowadzonych przez JST standard kosztów kształcenia wyznaczawłaśnie koszt jednego etatu nauczyciela (koszty dydaktyczne).Zaprezentowany sposób podziału środków na podstawie standardu kosztówkształcenia (realizacja ramowych planów nauczania) może być użytecznyprzy opracowywaniu metodologii wdrażania budżetu zadaniowego w Polsce –nowoczesnego instrumentu zarządzania finansami publicznymi 11 . Po pierwszedlatego, że wydatki na edukację są objęte budżetem zadaniowym jako jednoz dziesięciu makrozadań budżetowych w świetle współczesnego standardu międzynarodowegow klasyfikacji zadań publicznych – COFOG 12 . Po drugie dlatego,że istnieje wymóg przygotowania budżetu zadaniowego, co wynika z zapi-11 Budżet zadaniowy jest odpowiedzią na mankamenty budżetu tradycyjnego, który sporządzonywedług podziałek klasyfikacji budżetowej (części, działy, rozdziały) jest mało czytelnyi nie uwzględnia w sposób wystarczający celowości ponoszonych wydatków oraz ich skuteczności(oddziaływania na rzeczywistość społeczną i gospodarczą). Z tego powodu nie dostarcza ondecydentom odpowiednio obiektywnych informacji na temat oceny sprawności wydatkowaniaoraz nie podpowiada lepszego ukierunkowania strumieni finansowych na kolejne lata. Pierwszepróby podejścia do zadaniowego ewidencjonowania wydatków edukacyjnych zostały podjętew Polsce z inicjatywy Banku Światowego. Por. I. Kowalska, School Resource Utilization Study,raport – Bank Światowy, Warszawa 2000.12 Wykorzystanie ramowych planów nauczania do definiowania kosztów zadań w budżeciezadaniowym byłoby użyteczne w pracach eksperckich OECD w ramach programu INES –Wskaźniki Systemów Edukacji.

140 Iwona Kowalskasów Programu Konwergencji 13 , a także z ustawy o finansach publicznych (m.in.art.: 44, 138, 174, 175, 182). Już w zapisach ustawy o finansach publicznychz 2005 r. w art. 35 ust. 3 pkt 1 można przeczytać: „Wydatki publiczne powinnybyć dokonywane w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwanianajlepszych efektów z danych nakładów”.Wdrożenie budżetu zadaniowego będzie miało przełomowe znaczenie dlapolityki wydatkowej sektora publicznego, w tym w obszarze edukacji. Istotąbowiem budżetu zadaniowego w sektorze edukacji będzie wprowadzenie zarządzaniaśrodkami publicznymi przez cele odpowiednio skonkretyzowanei zhierarchizowane na rzecz osiągania określonych rezultatów, realizacji zadań,mierzonych za pomocą systemu mierników 14 . Budżet zadaniowy ma służyćprzede wszystkim zwiększeniu efektywności wydatkowania środków publicznychprzez:– eliminację dublujących się celów edukacyjnych poszczególnych resortów,– zwiększenie przejrzystości budżetu państwa i budżetów JST,– ułatwienie kontroli wydatkowania środków oraz osiąganych efektów,– umożliwienie finansowania zadań w okresie wieloletnim,– wybór rangi celów, które najlepiej służą wzrostowi gospodarczemu,– zobowiązanie nowych, wybranych w kolejnych wyborach, władzpublicznych do kontynuacji i stabilizacji polityki prorozwojowej,– zapewnienie spójności między planowaniem strategicznym, a podejmowanymidziałaniami operacyjnymi,– globalne, a nie resortowe podejście do zadań i środków publicznych.Wdrożenie budżetu zadaniowego w JST wymusiłoby zatem koniecznośćwystandaryzowania usług publicznych, a w konsekwencji także kosztów ich realizacji.Wsparcie JST w zakresie merytorycznego opracowania metodyki budżetuzadaniowego jest warunkiem sine qua non powodzenia wprowadzanychzmian w podejściu do wydatkowania środków publicznych.13 Program Konwergencji, Rada Ministrów, Warszawa 2004 i kolejne edycje. Program ten zostałopracowany we współpracy z UE.14 Por. Performance Budget in Poland, red. M. Postuła, P. Perczyński, Ministry of Finance,Warszawa 2010.

Standaryzacja kosztów usług publicznych w zakresie edukacji 1412. Wsparcie samorządów w zakresie standaryzacji usług publicznych(budżet zadaniowy)Wsparcie samorządów lokalnych w zakresie standaryzacji usług publicznychbędzie możliwe z udziałem środków unijnych z Programu OperacyjnegoKapitał Ludzki (POKL). W ramach bowiem priorytetu V POKL – Dobre rządzenie,zaplanowano realizację projektu: Zarządzanie finansami w jednostkachsamorządu terytorialnego na podstawie budżetu zadaniowego i wieloletniej prognozyfinansowej (WPF). Na lata 2012–2015 zaplanowano:1. Zbudowanie kompleksowej metodyki budżetu zadaniowego dla JST nabazie najlepszych rozwiązań i dobrych praktyk krajowych i w wybranychkrajach europejskich, na podstawie następujących działań:– opracowanie wyników badania ankietowego JST dot. budżetu zadaniowego,w tym sporządzenie podziału jednostek samorządu terytorialnegowłaściwego do wdrożenia budżetu zadaniowego, np.ze względu na wielkość budżetu,– opracowanie doświadczeń, standardów i dobrych praktyk w wybranychJST w Polsce w zakresie budżetu zadaniowego,– opracowanie kompleksowej metodyki budżetu zadaniowego JST,obejmującej wszystkie kategorie JST w Polsce oraz opracowanieprojektu mierników wykonania zadań budżetowych (z uwzględnieniemrezultatów komponentu ponadnarodowego),– opracowanie projektów aktów prawnych dotyczących budżetu zadaniowegow JST.2. Wdrożenia w 100% JST budżetu zadaniowego zgodnie z kompleksowąmetodyką opracowaną w ramach projektu na podstawie następującychdziałań:– opracowanie materiałów szkoleniowo-konsultacyjnych z zakresuwdrażania i metodyki budżetu zadaniowego oraz monitorowaniarealizacji zadań,– przygotowanie systemu szkolenia z zakresu budżetu zadaniowegoobejmującego 100% JST,– promulgacja aktów prawnych dotyczących budżetu zadaniowegoJST,

142 Iwona Kowalska– przeszkolenie w zakresie budżetu zadaniowego około 12 000 pracownikówdziałów finansowych administracji samorządowej, RIOi MF oraz wsparcie wdrożenia w formie forum internetowego,– wykonanie i ogólnopolskie wdrożenie skalowalnego informatycznegosystemu wspomagającego proces opracowania budżetu JSTw układzie zadaniowym i zarządzania budżetem wraz ze szkoleniemużytkowników i wsparcie wdrożenia przez JST w formie Service-desku.3. Zbudowanie kompleksowej metodyki przygotowania WPF w JST nabazie najlepszych rozwiązań i dobrych praktyk krajowych i w wybranychkrajach europejskich na podstawie następujących działań:– opracowanie doświadczeń, standardów i najlepszych praktykw Polsce w zakresie zarządzania finansami w układzie wieloletnimi wieloletniej prognozy finansowej,– opracowanie kompleksowej metodyki przygotowania WPF, obejmującejwszystkie kategorie JST (z uwzględnieniem rezultatówkomponentu ponadnarodowego),– opracowanie projektu aktów prawnych w zakresie przygotowaniaWPF według kompleksowej metodyki.4. Wdrożenia w 100% JST kompleksowej metodyki przygotowania WPFopracowanej w ramach projektu na podstawie następujących działań:– opracowanie materiałów szkoleniowych w zakresie przygotowaniaWPF przez JST,– stworzenie systemu szkolenia w zakresie przygotowania WPFobejmującego 100% JST,– promulgacja aktów prawnych dotyczących przygotowania WPF,– przeszkolenie około 12 000 pracowników działów finansowychjednostek administracji samorządowej, RIO i MF w zakresie przygotowaniaWPF oraz wsparcie wdrożenia w formie forum internetowego.5. Zwiększenie stabilności finansów publicznych przez opracowaniei wdrożenie narzędzi do analizy sytuacji finansowej JST, w tym narzędzido zbiorczych wieloletnich prognoz i analiz budżetów JST na podstawienastępujących działań:– opracowanie i pilotażowe wdrożenie narzędzi informatycznych dlaJST/RIO/MF dotyczących WPF, w tym narzędzi do zbiorczych

Standaryzacja kosztów usług publicznych w zakresie edukacji 143prognoz i analiz budżetów JST (z uwzględnieniem rezultatów komponentuponadnarodowego),– opracowanie finalnych wersji narzędzi i nieodpłatne przekazanieużytkownikom – JST, RIO.Powyższy plan jest bardzo ambitny, ale gdyby udało się osiągnąć zamierzonerezultaty projektu i wypracować produkty w postaci dokumentów dotyczącychm.in.: doświadczeń, standardów i dobrych praktyk w wybranych JSTw Polsce w zakresie budżetu zadaniowego; metodyki budżetu zadaniowego JSToraz mierników wykonania zadań budżetowych, to można byłoby oczekiwaćlegislacji budżetu zadaniowego JST i rozpocząć jego wdrażanie.Zamknięcie realizacji projektu w ramach II perspektywy unijnej wymagadużej sprawności organizatorskiej w ramach współpracy partnerskiej. Jeżelibowiem jej zabraknie, część zadań projektu może być niezrealizowana w ogólelub może być zrealizowana, ale ze znacznie wyższym udziałem środkówz budżetu państwa niż przy współfinansowaniu unijnym, czyli przy 85% udzialeśrodków z Europejskiego Funduszu Społecznego. Warto także wspomnieć, żeplanowa realizacja projektu wpisywałaby się w chronologię zmian legislacyjnychdotyczących wdrażania budżetu zadaniowego przez państwowe jednostkibudżetowe, dysponentów państwowych funduszy celowych, agencji wykonawczych,instytucji gospodarki budżetowej oraz państwowych osób prawnych.Minister Finansów 28 grudnia 2011 roku podpisał rozporządzenie w sprawiesprawozdawczości budżetowej ww. jednostek w układzie zadaniowym 15 .W rozporządzeniu przyjęto sporządzanie przez te jednostki półrocznych orazrocznych sprawozdań, mających charakter finansowo-efektywnościowy. Przepisyrozporządzenia obowiązujące od 1 stycznia 2012 roku, a to oznacza, żeJST powiązane finansowo z ww. jednostkami, będą musiały część swoich danychbudżetowych raportować w sposób zadaniowy.PodsumowanieWdrożenie standaryzacji kosztów realizacji usług edukacyjnych w samorządachlokalnych wymaga współpracy co najmniej trzech interesariuszy –przedstawicieli:15 Przedmiotowe rozporządzenie zostało wydane zgodnie z zakresem delegacji ustawowejokreślonej w przepisie art. 41 ust. 4 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.

144 Iwona Kowalska– środowiska akademickiego, które wspólnie z KWRiST oraz RIOopracuje metodykę budżetu zadaniowego,– Ministerstwa Finansów, które zrealizuje projekt wdrażania budżetuzadaniowego w JST z wykorzystaniem wsparcia unijnego,– parlamentu, który zagłosuje za przyjęciem aktów prawnych dotyczącychbudżetu zadaniowego.Pozostaje mieć nadzieję, że waga interesu publicznego spowoduje chęćwspółpracy wszystkich interesariuszy.LiteraturaAdministracja publiczna. Wyzwania w dobie integracji europejskiej, red. J. Czaputowicz,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.Kowalska I., School Resource Utilization Study, raport – Bank Światowy, Warszawa2000.Kowalska I., Finansowanie ze środków publicznych edukacji na wsi, Wyd. SGGW,Warszawa 2010.Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach2008–2010, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2011.

Standaryzacja kosztów usług publicznych w zakresie edukacji 145STANDARDIZATION OF THE COST OF PUBLIC SERVICES IN THE FIELDOF EDUCATIONSummaryThe fact of indebtedness of local self-government units requires that a standardcost of public services is determined. This article is an attempt at determining the standardcost of education services run by local self-government. I chose this kind of publicservice because of its high share in local government budget spending. The issue is approachedin the light of the current form of financial support for local self-governmentby the Ministry of Finance (lists of indices to compare the financial situation of a localself-government unit with that of another unit), as well as possible future support in caselocal self-government units implement task budget.Translated by Iwona Kowalska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012TADEUSZ LIZIŃSKIInstytut Technologiczno-PrzyrodniczyŻuławski Ośrodek BadawczyPROBLEMY WYCENY DÓBR I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH NAOBSZARACH WIEJSKICHZasoby przyrodnicze związane z obszarami wiejskimi mają znaczenie produkcyjnei ekologiczne, nadające im charakter dóbr publicznych. Pełną wartośćekonomiczną tych dóbr tworzy wartość wynikająca z bezpośredniego i pośredniegoużytkowania oraz wartość nieużytkowa w tym opcjonalna, dziedzicznai egzystencjalna. Pełna wycena wartości zasobów przyrodniczych powinnaobejmować cztery etapy: identyfikację walorów i funkcji danego zasobu czyzbioru zasobów, identyfikację i przypisanie poszczególnym walorom i funkcjomelementów pełnej wartości ekonomicznej zasobu przyrodniczego, dobórwłaściwej metody wyceny zidentyfikowanych walorów i funkcji, wycenę zasobu.Do wyceny wartości pozarynkowych można wykorzystać metodę wycenywarunkowej (CVM), metodę kosztu choroby (COIM), metodę kosztów podróży(TCM) i metodę cen hedonicznych (HPM). Wyceniony w dwóch wariantachmetodą kosztów podróży Kanał Elbląski ma wartość: wariant I – 236 431 620PLN, wariant II – 517 970 700 PLN.WprowadzenieObszary wiejskie pełnią wiele funkcji zarówno w sferze konsumpcji, produkcji(rolniczej i pozarolniczej), jak i dostarczania dóbr publicznych. Przez

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 147dobro publiczne rozumiemy dobro ekonomiczne (lub usługę), które raz dostarczonepewnej jednostce nie może być wyłączone z obszaru użytkowania jakiejkolwiekinnej jednostki, która pragnie być również konsumentem tego dobra.Obszary wiejskie stanowią około 90% całkowitej powierzchni krajui mieszka na nich mniej więcej co trzeci mieszkaniec Polski 1 . Na obszarach tychprowadzone są różne rodzaje aktywności gospodarczej, z których najbardziejpowszechne i charakterystyczne jest rolnictwo. Poza produkcją artykułów rolnych(surowców do produkcji żywności i biopaliw), rolnictwo spełnia ważnerole w zakresie ochrony środowiska i krajobrazu, zachowania żyzności gleboraz bogactwa siedlisk i bioróżnorodności, a także tradycji i dziedzictwa kulturowego.Obiektywna ocena obszarów wiejskich i racjonalne gospodarowanieich zasobami przyrodniczymi wymagają pełnej wyceny wartości tych zasobów.Celem artykułu jest wskazanie na przykładzie wybranych zasobów przyrodniczychobszarów wiejskich (trwałe użytki zielone i wody stawowe) procedurich wyceny. Zaproponowana metoda wyceny uwzględnia znaczenie produkcyjnei pozaprodukcyjne zasobów przyrodniczych. Wykorzystano w niej dorobekekonomii środowiska w dziedzinie wartościowania metod wyceny zasobówprzyrodniczych. Jako praktyczny przykład przedstawiono metodę i wynikiwyceny wartości Kanału Elbląskiego jako zasobu przyrodniczo-technicznegoobszarów wiejskich delty Wisły oraz Warmii i Mazur.1. Założenia metodycznePełna ocena ekonomiczna zasobów naturalnych wymaga dokładnego rozpoznaniapełnionych przez nie funkcji i generowanych korzyści. Stosunkowodobrze problemy te są zidentyfikowane w stosunku do lasów i gospodarki leśnej.W artykule jako obiekty badań i wyceny przyjęto użytki zielone i stawy.Wynika to głównie z walorów produkcyjnych i pozaprodukcyjnych tych zasobów,ale także z faktu, że są one znane autorowi nie tylko z literatury, ale takżez badań prowadzonych przez niego i inne zespoły, z którymi współpracowałw ramach byłego Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych, a obecnie – InstytutuTechnologiczno-Przyrodniczego.1Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012–2020, MinisterstwoRolnictwa i Rozwoju Wsi; http://www.minrol.gov.pl.

148 Tadeusz LizińskiProponuję wyodrębnienie czterech etapów procesu wyceny zasobów naturalnychzwiązanych z obszarami wiejskimi.Etap I – identyfikacja walorów i funkcji danego zasobu czy zbioru zasobów(ekosystemu).Etap II – identyfikacja i przypisanie poszczególnym walorom i funkcjom elementówpełnej wartości ekonomicznej zasobu przyrodniczego.Etap III – dobór właściwej metody wyceny zidentyfikowanych walorówi funkcji.Etap IV – wycena zasobu.Powyższa procedura może być stosowana do wyceny pełnej wartościwszystkich zasobów. Analizowane w artykule użytki zielone i stawy są tylkoprzykładem stosowania założonej metodyki. W artykule przedstawiono koncepcjępełnej wartości ekonomicznej dóbr środowiskowych i metody ich wyceny.W zależności od typu wycenianych dóbr środowiskowych mogą one być przedstawionew różnych proporcjach.Zidentyfikowanym walorom i funkcjom zasobów środowiska zostałyprzypisane elementy pełnej wartości ekonomicznej dóbr środowiskowych orazmetody ich wyceny. Jest to najtrudniejszy i najważniejszy etap wyceny dóbrśrodowiskowych, co wynika m.in. z ograniczonej liczby publikacji z tego zakresu,szczególnie dotyczących zasobów analizowanych w tym artykule.W celu zamknięcia całego procesu oceny, czyli przedstawienia również etapuIV, przedstawiono w artykule metodę kosztów podróży i wyniki jakie uzyskanoprzy wycenie Kanału Elbląskiego przy zastosowaniu tej metody. Wycenaz wykorzystaniem badań ankietowych została przeprowadzona w ŻuławskimOśrodku Badawczym ITP w Elblągu.2. Użytki zielone jako przykład dóbr publicznychW roku 2000 łąki i pastwiska stanowiły 12,4% powierzchni użytków rolnychPolski, a w roku 2010 udział ten wynosił 10,5% 2 . Dostarczają one pasz objętościowychw postaci zielonki, siana, kiszonki lub sianokiszonki. Pasze objętościowenie są na ogół produktem końcowym (finalnym), nie są więc przedmiotemtransakcji rynkowych i nie mają rynkowo ustalonej ceny. Prawidłowa2Rocznik statystyczny rolnictwa, Warszawa 2011.

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 149wycena pasz z użytków zielonych następuje przez wycenę uzyskanej z nichprodukcji zwierzęcej, czyli głównie mleka i mięsa.Maleje produkcyjne znaczenie użytków zielonych w szczególności łąk.W latach 2000–2008 łąki dostarczające pasze stanowiły tylko 58% ich powierzchniogólnej, ponieważ łąki jednokośne można utożsamiać z powierzchniamikoszonymi tylko w celu uzyskania dopłat 3 . Użytki zielone, oprócz produkcjipasz, pełnią również wiele funkcji ekologicznych, które nadają im charakterdóbr publicznych (public goods). Do funkcji użytków zielonych, innychniż związanych z produkcją pasz można zaliczyć:1. Ochronę gleb przed erozją wietrzną i wodną. Darń stanowi gęstą pokrywęgleby a dodatkowo gleba jest wiązana przez gęstą sieć korzeniowąroślin łąkowo-pastwiskowych.2. Ochronę wód przed eutrofizacją. Darń łąkowo-pastwiskowa wychwytujei wykorzystuje do własnych potrzeb duże ilości składników nawozowych,które w przeciwnym wypadku migrują do sieci hydrograficznejlub wód gruntowych, powodując ich eutrofizację. Z tej przyczynyużytki zielone pełnią rolę stref buforowych lub filtrów biologicznych.3. Zwiększanie retencji wodnej gleb i wyrównywanie przepływu wodyw ciekach. Korzenie roślin łąkowo-pastwiskowych działają strukturotwórczona glebę. Struktura gruzełkowata gleb pod użytkami zielonymitworzy warunki do zatrzymania dużej ilości wód opadowych. Znaczeniewodne użytków zielonych podkreśla fakt, że często są nazywanesuchymi zbiornikami.4. Samooczyszczanie się powietrza atmosferycznego z pyłów dyspersyjnych.Unosząca się z użytków zielonych para wodna silniej nawilżapowietrze i kondensując się na znajdujących się tam pyłkach przyśpieszaich opadanie na powierzchnię. Powietrze staje się przez to czystszei zdrowsze.5. Funkcje higienizacyjne. Szybko rosnąca ruń trawiasta przerasta, maskujei wchłania zanieczyszczenia powierzchniowe. Zanieczyszczeniate zostają szybko rozłożone dzięki aktywności biologicznej drobno-3 Z. Wasilewski, Stan obecny i kierunki gospodarowania na użytkach zielonych zgodne z wymogamiWspólnej Polityki Rolnej, Woda–Środowisko–Obszary Wiejskie, t. 9, z. 2 (26), Falenty2009, s.169–184.

150 Tadeusz Lizińskiustrojów glebowych a także dzięki działaniom saprofitycznej drobnejmakrofauny, żyjącej w ekosystemach trawiastych 4 .6. Walory dezodoracyjne. Roślinność trawiasta pochłania wszelkiego rodzajuzwiązki wydające niemiłe zapachy, niezależnie czy pochodząone z rozkładu materii organicznej, czy przeróbki spalanych minerałów.Przywracają w ten sposób atmosferze naturalny stan zapachowy.7. Różnorodność biologiczna. Na użytkach zielonych występują biotopyrzadkich i chronionych roślin. W Polsce (włączając w to tzw. łąki naturalne)występuje 135 gatunków roślinnych sklasyfikowanych w 31związkach 5 . Użytki zielone są siedliskiem lęgów, zimowania i migracjiwielu gatunków ssaków, ptaków, gadów, płazów i bezkręgowców.8. Walory krajobrazowe. Krajobrazy łąkowe i pastwiskowe dostarczająpozytywnych doznań sferze psychicznej i fizycznej człowieka. Użytkizielone są ważnym czynnikiem estetyzującym środowisko. Wynika tomiędzy innymi z różnorodności biologicznej łąk i pastwisk orazzmienności ich kolorów.9. Walory rekreacyjne. Wynikają one z wyżej wymienionych cecha w szczególności z walorów krajobrazowych, bioróżnorodności i walorówzdrowotno-higienicznych.3. Funkcje i walory gospodarki stawowejW gospodarce stawowej można wyróżnić następujące funkcje:1. Produkcja żywności. Stawy były tworzone głównie w celu produkcjiżywności pochodzenia wodnego. Obecnie dominuje produkcja karpiametodą ekstensywną i półintensywną z wydajnością 1000÷1300 kg/ha.W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku produkcja karpiaw Polsce zmalała i ustabilizowała się na poziomie 17–18 tys. ton przyareale stawów szacowanym na około 70 tys. ha 6 .4R. Kostuch, Użytki zielone w krajobrazie, Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie nr 2, Warszawa1994, s. 84–86.5Prognoza oddziaływania na środowisko strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwai rybactwa, MRiRW, maszynopis, Żuławski Ośrodek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego 2011.6J. Śliwiński, Zarys rozwoju tradycyjnej gospodarki stawowej na ziemiach Polskich, w: Wielofunkcyjnośćgospodarki stawowej w Polsce. Perspektywy rozwoju, red. M. Cieśla, J. Śliwiński,Warszawa 2010, s. 9–16.

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 1512. Funkcje hydrologiczne. Polska należy do krajów o niskich zasobachwodnych i każda ilość wody powinna być retencjonowana. Stawy rybnesą w większości budowane w sposób umożliwiający ich napełnieniewodą w okresie czasowego nadmiaru, np. podczas wiosennego topnieniaśniegów, gwałtownych opadów, a podczas jesiennych odłowów,przypadających na okres deficytów wody, jest ona wypuszczana dorzek. W ten sposób stawy tworzą system tzw. małej retencji wodyi stabilizują przepływy w rzekach. W suchych regionach charakteryzującychsię niskimi rocznymi sumami opadów, stawy rybne poprawiająstosunki wilgotnościowe. W odróżnieniu od wielkopowierzchniowychzbiorników wodnych, charakteryzujących się tzw. długim obiegiemwody, para wodna znad powierzchni stawów nie unosi się do górnychwarstw atmosfery i nie zachodzi jej kondensacja. Cyrkulacja w niższychwarstwach atmosfery wpływa bezpośrednio na zwiększenie wilgotnościśrodowiska przyległego do stawów. Powoduje to bujnywzrost roślinności i w konsekwencji zmniejsza stężenie CO 2 7 .3. Różnorodność biologiczna. Stawy rybne przyczyniają się do rozwojuroślinności wodnej, która wcześniej na niektórych terenach nigdy niewystępowała. Skrócenie obiegu pary wodnej sprzyja też rozwojowi roślinnościlądowej. Porastające wodę szuwary oraz otaczające stawydrzewa i krzewy tworzą atrakcyjne siedliska i miejsca lęgowe dla ptaków,małych ssaków, płazów, gadów, owadów, słodkowodnych skorupiaków.Szacuje się, że łączna liczba gatunków związanych ze stawamirybnymi w klimacie umiarkowanym przekracza 2100 gatunków4 . Różnorodność biologiczna tworzy też pewne zagrożenia. Wzrostliczebności ptaków rybożernych, wydr i bobrów obniża opłacalnośćpodstawowej produkcji stawowej.4. Ochrona jakości wody. Fitoplankton stawów rybnych wykorzystujedopływające do nich nutrienty jako pożywkę nawozową, umożliwiającąfotosyntezę i przyrost biomasy włączanej w system troficzny stawów.Stawy rybne należą do jednego z najbardziej wydajnych systemówochrony wód powierzchniowych. Relacje między jakością wódpłynących a powierzchnią stawów położonych w zlewni przedstawia7M. Kuczyński, Akwakultura stawowa jako narzędzie dla zrównoważonego rozwoju, w: Wielofunkcyjnośćgospodarki…, za: M.A. Szumiec, Multidirectional, integrated and sustainable roleof carp ponds, w: Conference papers of 8 th annual carp producers, Pol. Fish. Soc. 2003, s. 33–38.

152 Tadeusz Lizińskisię następująco – im większa jest powierzchnia stawów rybnych w odniesieniudo ilości dopływającej wody rzecznej, tym mniejsze stężeniezwiązków biogennych występuje w przepływie rzeki poniżej stawów.5. Krajobraz i walory rekreacyjne. Stawy są ważnym elementem krajobrazu,wzbogacają go i urozmaicają. Wpływają w ten sposób na wartośćrekreacyjną obszarów, a tym samym ich wartość lokalizacyjną, cogównie dotyczy działalności turystycznej, sportowej i rekreacyjnej.4. Koncepcja pełnej wartości ekonomicznej dóbr środowiskowychKoncepcję pełnej wartości ekonomicznej (ang. total economy value concept)można uznać za podstawę do wyceny wartości zasobów naturalnych.Koncepcja oparta jest na założeniu, że każdy zasób ma swoją, nadaną mu wartość,zależną od sposobu i efektu jego użycia 8 . Wartość jest zależna od gustówi preferencji oraz innych cech użytkowników i konsumentów. Koncepcja jestzgodna z pojęciem użyteczności leżącym u podstaw teorii racjonalnego zachowaniasię konsumenta.D.W. Pierce i R.K. Turner zaproponowali następujący podział pełnej wartościekonomicznej:1. Wartość użytkowa, w tym:– wartość wynikająca z bezpośredniego użytkowania,– wartość wynikająca z pośredniego użytkowania zasobu.2. Wartość nieużytkowa:– wartość opcjonalna,– wartość dziedziczna,– wartość egzystencjalna 9 .Przykładem wartości użytkowej bezpośredniej może być cena rynkowasiana, kiszonki lub sianokiszonki. Z opisanych wcześniej funkcji trwałych użytkówzielonych wynika, że za pośrednią wartość użytkową trwałych użytkówzielonych trzeba uznać wartość wynikającą m.in. z ochrony gleb przed erozjączy retencjonowania wody.8A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 1995, s. 281.9D.W. Pearce, R.K. Turner, Economics of Natural Resources and the Environmental, HarvesterWheatsheat, New York 1990.

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 153Wartość opcjonalna wynika z przesunięcia konsumpcji w czasie i w kierunkuprzyszłych potrzeb. Dodatkowe wartości mogą wynikać z dłuższegofunkcjonowania ekosystemów a także lepszych możliwości wykorzystania zasobóww przyszłości w wyniku rozwoju nauki i postępu naukowotechnicznego.Należy zauważyć, że z biegiem czasu wartość opcjonalna nabieracech wartości użytkowej bezpośredniej i pośredniej.Wartość dziedziczna to część całkowitej wartości zasobów naturalnych,która może być przekazana przyszłym pokoleniom. Zaznacza się w niej altruizmobecnych pokoleń i ich solidarnoścć z przyszłymi pokoleniami. Wartość tarealizuje solidarność międzypokoleniową, która leży u podstaw zrównoważonegorozwoju, dla pewnych grup ma także wartość użytkową, ponieważ daje imsatysfakcję z przekazania zasobów innym – obdarowania ich.Wartość egzystencjalna jest przypisana samemu faktowi istnienia zasobównaturalnych niezależnie od pożytków, które przynoszą teraz lub przyniosąw przyszłości. Wartość ta jest szczególnie duża w przypadku obiektów rzadkich,unikalnych czy niepowtarzalnych. W teorii i praktyce można pominąć podziałna wartość użytkową i nieużytkową, a pełną wartość ekonomiczną (PWE)przedstawić jako sumę wartości konsumpcyjnej bezpośredniej (W kb ), wartościkonsumpcyjnej pośredniej (W kp ), wartości opcjonalnej (W o ), wartości dziedzicznej(W dz ) i wartości egzystencjalnej (W e ) 10 :PWEWkbWkpWoWdzWeKażdy zasób naturalny czy usługi z nim związane mogą mieć różny udziałposzczególnych elementów składowych w pełnej wartości ekonomicznej i mogąsię również zmieniać w czasie.5. Metody wyceny dóbr i usług środowiskowych5.1. Gotowość do zapłaty lub przyjęcia rekompensaty (WTP i WTA)Zasoby środowiska wpływają pośrednio lub bezpośrednio, w sposób pozytywnylub negatywny w zależności od ich stanu, na dobrobyt społeczny. Zasoby10 T. Liziński, Postawy ekonomii środowiska i zarządzania środowiskiem, WydawnictwoPWSZ w Elblągu, Elbląg 2010.

154 Tadeusz Lizińskiśrodowiska i funkcje, które pełnią są więc w rzeczywistości także dobrami lubusługami ekonomicznymi, ponieważ ludzie są skłonni za nie płacić, np. ponosząwydatki na podróże do miejsc unikatowych, płacą wyższe ceny lub czynsz zadom o atrakcyjnej lokalizacji, także z czystym powietrzem. Użyteczność zapewniająrównież wartości opcjonalne, egzystencjalne i dziedziczne zasobuprzyrodniczego. Uznaje się, że maksymalna kwota, jaką jednostki są skłonnezapłacić za dane dobro lub usługę środowiska (przy danym poziomie dochodui innych cechach) jest prawidłowym oszacowaniem wartości ekonomicznej tegodobra lub usługi. Na tym założeniu i sposobie szacowania tej wartości z wykorzystaniemteorii racjonalnego zachowania się konsumenta oparta jest wycenawszystkich nierynkowych wartości zasobów i usług środowiska.Na rysunku 1 przedstawiono krzywe obojętności konsumenta dla dobraśrodowiskowego i dóbr rynkowych nabywanych za dyspozycyjne dochody pieniężne.Przechodząc z punktu A do B krzywej obojętności U2, konsument zapoprawę środowiska ze stanu S0 do S1 może zapłacić kwotę równą D0 – D1,określa się jako gotowość do zapłaty (ang. willingness to pay – WTP). Jest tokwota, która może być odjęta od wyjściowego poziomu dochodu i mimo to użytecznośćcałkowita pozostanie na takim samym poziomie jak przed poprawą jakościśrodowiska. Konsument zachowuje też tę samą użyteczność całkowitą,przechodząc z punktu A do C. Pogarszanie środowiska wymaga jednak rekompensatyw dochodzie równym D2 – D0, jest to tzw. gotowość do przyjęcia rekompensaty(ang. willingness to accept – WTA).

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 155Rys. 1. Krzywe obojętności konsumenta (U 1 , U 2 , U 3 ) dwóch dóbr: dochodu pieniężnegoD i jakości środowiska SŹródło: opracowanie własne.5.2. Metoda wyceny warunkowej (contingent valuation method)WTP (rzadziej WTA) i zasady hipotetycznego lub warunkowego rynku, naktórym wycena jest otrzymywana bezpośrednio od respondentów są podstawąmetody wyceny warunkowej (ang. contingent valuation method – CVM). Zasadniczymnarzędziem tej metody jest kwestionariusz, w którym respondentudziela odpowiedzi. Pytania mogą być otwarte lub mieć formę wyboru dwudzielnego.Metodę tę po raz pierwszy zastosował DAVIS w 1963 roku do oszacowaniakorzyści z obszaru o walorach rekreacyjnych w stanie Maine 11 .5.3. Metoda kosztu choroby (ang. cost of illness method – COIM)Metoda ta stosowana jest do wyceny korzyści ekonomicznych wynikającychz poprawy zdrowia wskutek poprawy środowiska lub wyceny strat wyni-11 M. Shechter, Wycena środowiska, w: Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wyd.Krupski i S-ka. Warszawa 1996, s.193–219.

156 Tadeusz Lizińskikających ze zwiększonej liczby zachorowań lub umieralności w wyniku pogorszeniastanu środowiska. W metodzie tej szacuje się:– zmiany w wydatkach na służbę zdrowia (prywatne i publiczne),– wartość utraconej produkcji na podstawie związków między podwyższonązachorowalnością lub śmiertelnością a poziomem szkodliwychemisji.W COIM określa się zależność „dawka – skutek” (D–S) lub „oddziaływanie– skutek” (O–S). Powyższe zależności określa się w czterostopniowej procedurze:– określenie zagrożenia zdrowia,– określenie zależności D–S lub O–S,– ocenę narażenia człowieka,– charakterystykę ryzyka.5.4. Wycena kosztów podróży (travel cost method)Jedną z metod najczęściej stosowanych przez ekonomistów środowiska,jest metoda kosztów podróży (TCM). Metoda ta oparta jest na założeniu, żeo wartości przypisywanej środowisku przez ludzi świadczy czas przeznaczonyna dojazd do miejsc przyrodniczo atrakcyjnych oraz koszty związane z podróżą.Metoda TCM rozwinęła się i była stosowana głównie w USA do pomiaru wartościmiejsc rekreacji masowej, przede wszystkim do wyceny takich obiektównaturalnych, jak parki narodowe, rezerwaty przyrody. Stosowano ją również dobadania popytu na dobra środowiska wykorzystywane jako nakłady działalnościrekreacyjnej, np. spacerów, obozowania, wędkarstwa, pływania, obserwacjidzikiej przyrody. Wartość ekonomiczna dobra środowiskowego szacowana wedługtej metody, składa się z sumy wartości:– czasu spędzonego na działalności rekreacyjnej,– kosztów przejazdu,– różnicy w kosztach utrzymania poza domem i w domu, w tym takżeopłaty za wstęp i innych opłat miejscowych.Przekształcona i doskonalona metoda TCM jest też wykorzystywana dobardziej złożonych działań, np. do szacowania wartości poprawy jakości dóbrśrodowiska. Za jej pomocą można oszacować np. przesuwanie krzywej popytuwskutek poprawy jakości zasobu (np. wzrost liczby odwiedzających park dziękipoprawie jakości wód).

Trwałe użytki zieloneProblemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 1575.5. Metoda cen hedonicznych (hedonic price method)W metodzie cen hedonicznych (HPM) przyjmuje się, że cena dobra rynkowegopowiązanego ze środowiskowym może zostać rozłożona (zdekomponowana)na sumę atrybutów, z których składa się to dobro. Najczęściej spotykanew literaturze przykłady stosowania tej metody dotyczą wpływu jakościpowietrza na ceny posiadłości. Na podstawie dużych zbiorów informacjio transakcjach nieruchomości w różnych okolicach (środowiskach) buduje sięfunkcje ceny nieruchomości (y) w zależności od wyodrębnionych atrybutów,np. metrażu (x 1 ), wieku (x 2 ), architektury (x 3 ), jakości powietrza (x 4 ), krajobrazu(x 5 ):yd1x1d2x2d3x3d4x4d5x5d0Współczynniki regresji d określają jak zmieniłyby się ceny nieruchomościgdyby uległa zmianie jakość lub poziom jednego z atrybutów uwzględnianychw modelu. Współczynniki d 4 i d 5 mówią o wartości tych atrybutów środowiska,za które nabywcy nieruchomości są skłonni zapłacić więcej (lub mniej jeżeli ichwartości są ujemne) w porównaniu z innymi obszarami.W tabeli 1 zestawiono zidentyfikowane wcześniej walory i funkcje gospodarkistawowej i użytków zielonych oraz metody ich wyceny.Tabela 1Zestawienie walorów i funkcji gospodarki stawowej i użytków zielonych oraz metodich wycenyZasóbWalory i funkcjePasze objętościoweOchrona gleb przed erozjąRetencja wodySamooczyszczanie siępowietrzaElement pełnej wartościekonomicznejMetody wycenyWartość użytkowa bezpośredninichMetoda cen rynkowych bezpośred-lub po przetworzeniuWartość użytkowa pośredniaMetoda rynkowa, wycena spadkuwartości ziemi, metoda kosztówod-Wartość użytkowa pośredniaWartość użytkowa pośredniatworzeniaMetoda rynkowa przez porównaniez kosztami retencjonowania innymisposobami np. w zbiornikachMetoda rynkowa przez porównaniez innymi technologiami

Stawy158 Tadeusz LizińskiZasóbWalory i funkcjeElement pełnej wartościekonomicznejMetody wycenyHigienizacja i dezodoryzacjśredniaWartość użytkowa po-Metoda kosztu choroby (COIM)KrajobrazWartość użytkowa pośredniai wartość egzystencjalnaMetoda cen hedonicznych (HPM)Metoda wyceny warunkowej (CVM)Różnorodność biologicznaWalory rekreacyjneFunkcja produkcyjnaFunkcja hydrologicznaJakość wodyBioróżnorodnośćKrajobrazŹródło: opracowanie własne.Wartość użytkowa pośrednia,wartość opcjonalnaWartość użytkowa pośredniaWartość użytkowa bezpośredniaWartość użytkowa pośredniaWartość użytkowa pośredniaWartość użytkowa pośrednia,wartość opcjonalnaWartość użytkowa pośredniai wartość egzystencjalnaMetoda wyceny warunkowej (CVM)Metoda cen hedonicznych (HPM)Metoda kosztów podróży (TCM)Metoda cen rynkowychMetoda rynkowa przez porównaniez kosztami retencjonowania innymisposobami np. w zbiornikach, poprawawilgotności→przyrost plonów+ metoda rynkowaMetoda rynkowa, porównaniez kosztem oczyszczania innymitechnologiamiMetoda wyceny warunkowej (CVM)Metoda cen hedonicznych (HPM)Metoda cen hedonicznych (HPM)Metoda wyceny warunkowej (CVM)6. Wykorzystanie metody TCM do wyceny wartości turystycznej KanałuElbląskiegoKanał Elbląski jest obiektem techniczno−przyrodniczym o funkcjach rekreacyjnych,uznany przez Polaków za jeden z siedmiu krajowych cudów. Ustalonotrzy główne grupy jego użytkowników: turyści korzystający ze statkówŻeglugi Elbląsko−Ostródzkiej lub innych przewoźników, żeglarze oraz wędkarze.Wartość roczną Kanału Elbląskiego obliczono metodą kosztów podróżywedług następującego algorytmu określającego popyt na jego usługi rekreacyjne:

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 159gdzie:W r – wartość roczna Kanału Elbląskiego,L tżp – liczba turystów żeglugi pasażerskiej,P – koszty dojazdu jednej osoby,Z – utracone zarobki na osobę,M – opłaty miejscowe jednej osoby (noclegi, foldery, i inne),L jp – liczba jednostek pływających,P z – koszty dojazdu załogi,K cz – koszt czarteru jachtu (1 dzień),M i – koszty miejscowe żeglarzy,L w – liczba wędkarzy,K w – koszt dojazdu wędkarzy,S w – składka wędkarska,WS – współczynnik określający udział kanału w stosunku do całości łowisk,OP – opłaty na rzecz Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej z tytułukorzystania ze śródlądowych dróg wodnych.Badania kosztów podróży turystów korzystających ze statków Żeglugi Elbląsko−Ostródzkiejprzeprowadzono metodą wywiadu ankietowego, którym objęto120 osób. 90% badanych, tak krajowych, jak i zagranicznych łączy przejazdKanałem Elbląskim z pobytem w innych miejscach, dlatego ważne byłoustalenie kosztów dojazdu i udziału w nich kosztów dotarcia do Kanału Elbląskiego.Udział ten oszacowano w sposób następujący:1. Według czasu pobytu na kanale w stosunku do całkowitego czasu wyjazdu.2. Według oszacowanego przez respondentów udziału kosztów związanychz pobytem na kanale w stosunku do całkowitych kosztów wyjazdu.3. Według udziału chęci zobaczenia kanału w decyzji o wyjeździe.Koszty dojazdu do kanału pasażerów Żeglugi Elbląsko−Ostródzkiej przedstawiająsię następująco:1. Według czasu pobytu: Polacy – 38,02 zł, turyści zagraniczni – 154,67zł.2. Według udziału kosztu w kosztach całkowitych: Polacy – 33,30 zł, turyścizagraniczni – 146,52 zł.

160 Tadeusz Liziński3. Według znaczenia pobytu na kanale w pobycie całkowitym: Polacy –71,58 zł, turyści zagraniczni – 633,32 zł.W dalszych obliczeniach przyjęto wariant 1 i 3, ponieważ między wariantem1 i 2 nie ma dużej różnicy, wariant 1 nie jest oparty na preferencjach, leczrzeczywistym czasie pobytu, a wariant 3 jest bliższy idei metody TCM opartejna preferencjach konsumentów.W badanym roku z usług Żeglugi Elbląsko-Ostródzkiej skorzystało 35 707osób. Na podstawie proporcji z badań ankietowych przyjęto, że 28 923 osobyz tej grupy to cudzoziemcy, a 6784 osoby – to turyści polscy. Wartość KanałuElbląskiego według kosztów podróży turystów korzystających z Żeglugi Elbląsko−Ostródzkiejwynosi więc wg wariantu 1 – 10 400 869 zł, a wg wariantu 3 –24 477 823 zł.Koszty podróży w ramach żeglugi indywidualnej oszacowano na podstawieinformacji Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej (RZGW), obserwacjiwłasnych i opinii zebranych wśród pracowników RZGW. Koszty podróży wędkarzyoszacowano na podstawie informacji z Zarządu Okręgowego PolskiegoZwiązku Wędkarskiego w Elblągu. W przypadku obydwu grup zastosowanometodę stref dojazdowych.Z informacji o żeglarstwie indywidualnym wynika, że w badanym roku:– z kanału skorzystało 940 jednostek turystycznych, w tym 820 jachtów,co daje 2870 osób,– średni czas pobytu na kanale wynosi 1 dzień,– średni koszt czarteru jachtu wynosi ok. 100 zł/dobę –1 ,– 85% pływających to osoby z innych regionów Polski, najwięcej:z Torunia, Bydgoszczy, Gdańska, Gdyni, Łodzi, Olsztyna, Warszawy,Katowic i Kędzierzyna Koźla.Oszacowane tą metodą koszty podróży jednej załogi jachtu wynoszą razem188,2 zł.Wartość Kanału Elbląskiego według kosztów podróży żeglarzy indywidualnychwynosi 154 324 zł.Informacje Zarządu Okręgowego PZW w Elblągu zawierają dane o liczbiewędkarzy korzystających z depresyjnej i przydepresyjnej części kanału, liczbiedni łowienia i opłatach wędkarskich. Na tej podstawie oszacowano wartość kanałuwedług kosztu podróży wędkarzy, która wyniosła 1 266 388,66 zł.Całkowita roczna wartość Kanału Elbląskiego ustalona metodą TCM, wedługprzyjętego algorytmu w wariancie 1 wynosi 11 821 581 zł, a w wariancie 3

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 161– 25 898 535 zł. Wartości te można traktować jako roczne strumienie dochodówgenerowane przez zasoby tworzące kanał. Strumienie te można więc kapitalizowaći obliczać wartość kanału przy różnych stopach procentowych. Przy 5%stopie skapitalizowana wartość kanału wynosi:Wariant I – 236 431 620 zł, wariant II – 517 970 700 zł.PodsumowanieZrównoważony i wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich wymaga racjonalnegogospodarowania zasobami przyrodniczymi występującymi na tychobszarach. Racjonalna gospodarka jest z kolei niemożliwa bez pełnej wycenywartości tych zasobów i funkcji jakie pełnią. Zasoby te pełnią często funkcjedóbr publicznych, których pełnej wartości nie odzwierciedlają rynkowe kategorieekonomiczne. Celem artykułu było wykazanie, na przykładzie trwałychużytków zielonych i stawów, że pozaprodukcyjne funkcje zasobów przyrodniczychmają swoją wartość, którą można wycenić metodami wypracowanymiw ekonomii środowiska. Wykorzystano do tego celu koncepcję pełnej wartościekonomicznej zasobów przyrodniczych oraz podstawowe metody wyceny tejwartości, czyli gotowość do zapłaty (WTP), metodę wyceny warunkowej(CVM), metodę kosztu choroby (COIM), metodę cen hedonicznych (HPM),metodę kosztów podróży (TCM). Jako zastosowanie jednej z powyższych metodwyceny, przedstawiono wycenę wartości turystycznej Kanału Elbląskiegometodą kosztów podróży (TCM).LiteraturaKostuch R., Użytki zielone w krajobrazie, Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie nr 2,Warszawa 1994.Kuczyński M., Akwakultura stawowa jako narzędzie dla zrównoważonego rozwoju,w: Wielofunkcyjność gospodarki stawowej w Polsce. Perspektywy rozwoju, red.M. Cieśla, J. Śliwiński, Warszawa 2010, za: M.A. Szumiec, Multidirectional, integratedand sustainable role of carp ponds, w: Conference papers of 8 th annualcarp producers, Pol. Fish. Soc. 2003.Liziński T., Postawy ekonomii środowiska i zarządzania środowiskiem, WydawnictwoPWSZ w Elblągu, Elbląg 2010.Pearce D.W., Turner R.K., Economics of Natural Resources and the Environmental,Harvester Wheatsheat, New York 1990.

162 Tadeusz LizińskiPrognoza oddziaływania na środowisko strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwai rybactwa, MRiRW, maszynopis, Żuławski Ośrodek Badawczy InstytutuTechnologiczno-Przyrodniczego 2011.Rocznik statystyczny rolnictwa, Warszawa 2011.Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012–2020, MinisterstwoRolnictwa i Rozwoju Wsi; http://www.minrol.gov.pl.Shechter M., Wycena środowiska, w: Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych,Wyd. Krupski i S-ka, Warszawa 1996.Śliwiński J., Zarys rozwoju tradycyjnej gospodarki stawowej na ziemiach Polskich,w: Wielofunkcyjność gospodarki stawowej w Polsce. Perspektywy rozwoju, red.M. Cieśla, J. Śliwiński, Warszawa 2010.Wasilewski Z., Stan obecny i kierunki gospodarowania na użytkach zielonych zgodnez wymogami Wspólnej Polityki Rolnej, Woda–Środowisko–Obszary Wiejskie, t. 9,z. 2 (26), Falenty 2009.Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa 1995.

Problemy wyceny dóbr i usług środowiskowych na obszarach… 163PROBLEMS OF ENVIRONMENTAL GOODS AND SERVICES VALUATIONIN RURAL AREAS IN CONTEXT OF THEIR MULTIFUNCTIONAL ANDSUSTAINABLE DEVELOPMENTSummarySustainable and multifunctional development of rural areas requires the rationalmanagement of natural resources which appear in the area. Rational management is impossiblewithout full valuation of the resources and their functions they fulfill. The resourcesoften fulfill public goods functions and their full value in not reflected by marketeconomic categories.The aim of the paper is demonstration that non-production functions of the naturalresources have their own value; it can be estimated using methods elaborated in environmentaleconomics. The conception of full economic value of natural resources andbasic methods to estimate the value are used to achieve the aim. The methods are: WTP,CVM, COIM, HPM, TCM. The valuation of the touristic value of the Elbląg Channelusing TCM is presented as an example of use one of above mentioned methods.Translated by Anna Wróblewska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012MILENA LUSARCZYKZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieROLA WŁADZ LOKALNYCH W SPOŁECZNO-GOSPODARCZYMROZWOJU GMIN POŁOŻONYCH NA OBSZARACH CENNYCHPRZYRODNICZOWprowadzenieRozwój lokalny może być rozumiany jako prowadzenie działań na rzeczrozwoju gospodarczego i społecznego danej jednostki terytorialnej z wykorzystaniemjej zasobów, uwzględnieniem potrzeb mieszkańców oraz przy ichudziale w podejmowanych działaniach 1 . Racjonalne wykorzystanie wewnętrznychi zewnętrznych czynników rozwojowych jest podstawą rozwoju lokalnego,za który odpowiedzialny jest samorząd terytorialny, realizujący swoje zadaniaw celu zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty 2 .Według M. Adamowicza rozwój lokalny obejmuje złożone procesy, naktóre składają się różne cele i interesy wielu podmiotów gospodarczych, a istotąrozwoju jest zatem osiągnięcie zgodności między celami indywidualnymia ogólnym celem rozwoju jednostki terytorialnej 3 .Poznanie systemów przestrzennych, a w szczególności obszarów chronionych,jest szczególnie ważne przy podejmowaniu działań społeczno-1A. Parysek, Oddziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny, Wydaw. AE, Wrocław1995.2Ustawa z 31 czerwca 1998 r. o reformie administracji rządowej i samorządowej samorządowej(DzU nr 91, poz. 577).3M. Adamowicz, Kształtowanie rozwoju lokalnego, Monografie SGGW, Strategie rozwojulokalnego, t. II, Warszawa 2003, s. 13.

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 165gospodarczych w kontekście strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju.Uwarunkowania rozwojowe chronionych obszarów wynikają zarówno z zasobównaturalnych tych terenów i potencjału społeczno-gospodarczego, jaki z obiektywnych uwarunkowań zewnętrznych, kształtujących ich pozycję w całymregionie. Należy pamiętać o tym, że obszary chronione ze względu na swojąspecyfikę podlegają specjalnym przepisom prawnym, które decydują, w zależnościod stopnia ochrony, o możliwej działalności człowieka i warunkująw istotny sposób rozwój społeczno-gospodarczy tych terenów.Wydaje się zatem, że to poziom lokalny jest najwłaściwszym miejscem dlazapoczątkowania równoważenia rozwoju. Szczególną rolę w planowaniu tegorozwoju odgrywa samorząd terytorialny. Wynika to m.in. z samej jego naturyjako gospodarza terenu, ale również z ustawowych obowiązków, które nakładająna gminę zadania kształtowania lokalnego środowiska życia. Tylko strukturysamorządowe są w stanie ukierunkować rozwój lokalny na rozwiązanie podstawowychproblemów społeczno-gospodarczych danej jednostki terytorialneji zagwarantować prymat interesu ogólnospołecznego nad indywidualnym 4 .Rozwój zrównoważony na poziomie lokalnym oznacza w szczególności:– dopasowanie lokalnych umiejętności i potrzeb do dostępności zatrudnienia,– podejście służące minimalizowaniu zużycia naturalnych zasobów,wytwarzania odpadów i emisji zanieczyszczeń,– zaspokojenie lokalnych potrzeb,– udział wszystkich sektorów lokalnej społeczności w lokalnym planowaniui podejmowaniu decyzji,– wysoką jakość i powszechny dostęp do podstawowych usług,– wysoką jakość wytwarzanego dziedzictwa kulturowego 5 .Celem artykułu jest przedstawienie uwarunkowań koniecznych do zapoczątkowaniazrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym, będącego w gestiisamorządu terytorialnego, a także sprawdzenie w praktyce możliwości realizacjiidei zrównoważonego rozwoju na obszarach chronionych.Badaniom poddano (w drugiej połowie 2011 r.) gminy województwawarmińsko-mazurskiego oraz podlaskiego, których obszar w ponad 50% zostałobjęty programem Natura 2000 lub, na których terenie występuje park narodo-4J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej. Wyd. UAM, Poznań 2001, s. 213–228.5Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok2005, s. 73–114.

166 Milena Lusarczykwy lub krajobrazowy. Są to gminy, które wyróżniają się wysokimi waloramiśrodowiska, unikalnymi w skali europejskiej. Sprostanie wymaganiom zrównoważonegorozwoju na poziomie lokalnym jest niezwykle trudne. Szczególniew odniesieniu do obszarów chronionych, gdzie występują konflikty społecznezwiązane z ograniczeniami w formie zakazów prawnych, które są częstosprzeczne z interesami gospodarczymi lokalnej społeczności. W efekcie, wpływato na wielkość bezrobocia i trudności w dopasowaniu lokalnych umiejętnościi potrzeb do dostępności zatrudnienia.W artykule starano się ukazać rozwiązania, wskazówki w jaki sposób samorządgminny może rozwijać obszary cenne przyrodniczo z zachowaniem zasadzrównoważonego rozwoju.1. Rozwój lokalny w aspekcie zasad zrównoważonego rozwojuNajważniejszym celem funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnegojest zaspokajania zbiorowych potrzeb mieszkańców. Z punktu widzenia rozwojulokalnego, zgodnego z zasadami zrównoważonego rozwoju, powinno sięto odbywać przez prowadzenie działań na rzecz rozwoju gospodarczegoi społecznego, przy udziale mieszkańców w podejmowanych decyzjach orazz wykorzystaniem własnych zasobów, w tym zasobów naturalnych. Kapitał naturalnyjest zatem źródłem funkcji istotnych dla systemu gospodarczego i dlażycia człowieka, a jego utrata może w znaczący sposób wpłynąć na szanse rozwojowegmin.Rozwój lokalny realizowany na poziomie badanych gmin Polski północnowschodniejoparty jest głównie na wypracowanych, wnioskujących konkretnekierunki rozwoju, strategiach. Dobrze zaplanowana i realizowana strategia rozwojujest nieodzownym elementem zarządzania strategicznego w każdej gminie.Przyglądając się bliżej analizowanym jednostkom samorządu terytorialnegomożemy stwierdzić, że są to gminy głównie wiejskie (59%) lub miejskowiejskie(34%) o charakterze rolniczym. Funkcje rolnicze spełnia 59% badanychgmin, pozostałe to głównie gminy o funkcji rolniczo-turystycznej (22%)i rolniczo-przemysłowej (12%). Zjawisko występowania jednej funkcji jest niekorzystne,gdyż obszary z dominacją jednej działalności są bardzo wrażliwe nawszelkie zmiany koniunktury np. dotyczącej popytu na surowce rolnicze. Dodatkowo,w okresie modernizacji rolnictwa ludność odchodząca z pracy w tym

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 167dziale gospodarki, w przypadku obszaru monofunkcyjnego, nie ma możliwościznalezienia zatrudnienia.Rys. 1. Charakter badanych gminŹródło: badania własne.

168 Milena LusarczykRys. 2. Rodzaj badanych gminŹródło: badania własne.Podstawą w kształtowaniu przez władze samorządu terytorialnego rozwojuspołeczno-gospodarczego gminy jest właściwe opracowanie diagnozy o jej stanie.Daje to podstawę do zapewnienia sytuacji, w której zharmonizowanei systematyczne działania podmiotów gospodarki lokalnej będą zmierzać dokreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzeniakorzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładuprzestrzennego i ekologicznego.Zdaniem A. Rosnera, władze samorządowe będące gospodarzami na własnymterenie najlepiej są w stanie zdiagnozować podstawowe bariery rozwoju,wskazać istniejące szanse, dokonać oceny potencjału ludzkiego i przedsiębiorczościmieszkańców czy też wskazać kierunki dalszego rozwoju społecznogospodarczego6 . W związku z tym przedstawiciele badanych samorządów terytorialnychzostali poproszeni o wskazanie ich zdaniem słabych i mocnych strongminy.6A. Rosner, Zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowaniedynamiki przemian, Wyd. IRWIR, Warszawa 2007.

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 169Rys. 3. Mocne strony gminŹródło: badania własne.Największa grupa gmin (38%) za swoje mocne strony uznała rozwój turystyki.Drugą najczęściej wskazywaną cechą było korzystne położenie i walorykrajobrazowe. Istotną rolę odgrywa również czyste środowisko oraz potencjałludzki, które stanowią mocną stronę dla 7,4% gmin. Dla 3,3% gmin silną stronąjest bliskość dużego miasta oraz bogata kultura. Zdaniem 2,5% wójtów znaczącesą odpowiednio: korzystny układ komunikacyjny, wolne tereny pod inwestycjęi rozwinięta infrastruktura. W pojedynczych przypadkach wspominane zostałytakie cechy jak rozwinięta infrastruktura techniczna oraz oświata.Podsumowując, atrakcyjność turystyczna badanych gmin, wynikającaniewątpliwie z korzystnego położenia, walorów krajobrazowych i czystego środowiskasprawia, że realizacja funkcji turystycznej jest istotnym elementemstrategii przyjętych przez gminy. Potwierdza to pogląd, że obszary wiejskie Polski(badane gminy to w większości gminy wiejskie) stwarzają dobre warunki dorozwoju rożnych form turystyki. Stosunkowo mało przekształcone i zdegradowanetereny analizowanych gmin są dużym walorem dla rozwoju turystykiwiejskiej i agroturystyki. Jednak przydatność tych terenów do rozwoju funkcjiturystycznej nie jest jednoznaczna. Większość gmin objęta badaniem ma na

170 Milena Lusarczykswoim obszarze tereny zaliczane do obszarów Natura 2000. Obserwując cennepod względem krajobrazowym i przyrodniczym obszary gmin Polski północnowschodniejnie sposób nie zauważyć wielu zagrożeń, np. wnikania dużychobiektów turystycznych w obszary leśne, brzegi jezior. W tym wypadku poważnąrolę odgrywa samorząd terytorialny, kierując się zbyt często kryteriumzysku, zapominając o zasadach zrównoważonego rozwoju wpisanego w każdąlokalną strategię. Tymczasem warto pomyśleć, że deficyt obszarów wiejskich,o tradycyjnym krajobrazie i dużej różnorodności biologicznej w Europie, możebyć szansą rozwoju wielu gmin tego regionu. Z drugiej strony, rozwoju przedsięwzięćturystycznych na wsi nie można traktować jako remedium na wszelkieproblemy gmin, bo następuje on pod wpływem bardzo wielu różnych czynników:środowiskowych, ekonomicznych, kulturowo-społecznych, organizacyjno-prawnych.Rys. 4. Słabe strony gminŹródło: badania własne.Głównym problemem prawie 25% gmin jest wysoka stopa bezrobocia.W drugiej kolejności jako słabe strony uznano niedostatecznie rozwiniętą infra-

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 171strukturę techniczną (15%), starzejące się społeczeństwo (8,8%), niedostatecznypoziom rozwoju gospodarczego, niskie dochody mieszkańców oraz peryferyjnepołożenie gminy – 6,2% gmin. Uboga baza turystyczna, słabo rozwinięta infrastrukturadrogowa oraz zły stan nawierzchni drogowej, to problem ponad 5%gmin. Zwracano tutaj uwagę zarówno na drogi krajowe, wojewódzkie i powiatowe,które nie pozostają w gestii władz gminy, jak i drogi gminne. Kolejnewskazane słabe strony, to brak kanalizacji w gminie, niska aktywność mieszkańców,niskie dochody budżetu gminy oraz brak miejscowego planu zagospodarowaniaprzestrzennego. Zgodnie z przepisami ustawy o zagospodarowaniuprzestrzennym, sporządzenie planu nie jest obligatoryjne, jednak jak podkreślaływładze samorządowe gmin, jest on elementem niezbędnym w kreowaniuwłaściwego rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, harmonii społecznej,ekonomicznej oraz przyrodniczej na danym obszarze.W zależności od potrzeb w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennnegoustala się m.in 7 :– linie rozgraniczające ulice, place oraz drogi publiczne wraz z urządzeniamipublicznymi,– tereny przeznaczone do realizacji celów publicznych,– granice i zasady zagospodarowania terenów lub obiektów podległychochronie,– zasady obsługi administracji technicznej,– lokalne warunki, zasady oraz standardy kształtowania zabudowyoraz zagospodarowania terenu, w tym również linie zabudowy orazgabaryty budynków,– zasady i warunki podziału terenu na działki budowlane,– tymczasowe sposoby zagospodarowania, urządzania oraz użytkowaniaterenu.Na podstawie analizy stanu obecnego gminy i wniosków płynących z analizysłabych i mocnych stron, możliwe jest ustalenie celu w jakim powinna podążaćgmina przez najbliższe kilkanaście lat. Istotne jest podjęcie działań mającychna celu wyeliminowanie określonych w analizie SWOT słabych strongminy.7S. Wrzosek, Zarządzanie środowiskiem przez administrację publiczną w Polsce, Dział Wydawnictwi Poligrafii Politechniki Białostockiej, Białystok 1999, s. 129–130.

172 Milena LusarczykTabela 1Najważniejsze zadania gmin według respondentówLp. Typ działania %1 pozyskiwanie kapitału inwestycyjnego spoza gminy 78,32 rozwój infrastruktury technicznej 76,73 ochrona środowiska 73,34 reagowanie na bieżące problemy zgłaszane przez mieszkańców 51,75 rozwiązywanie problemów rynku pracy, przeciwdziałanie bezrobociu 45,06 promocja gminy 43,37 wspieranie rozwoju prywatnej przedsiębiorczości 43,38 gospodarowanie mieniem komunalnym 36,79 tworzenie wizji kierunków rozwoju gospodarczego gminy 35,010 rozwój kultury i oświaty 33,311 wspieranie rozwoju rolnictwa 31,712 opieka społeczna 28,3Źródło: badania własne.Najważniejszą możliwością eliminacji słabych stron gmin jest pozyskiwaniekapitału inwestycyjnego spoza gminy (78,3%) oraz inwestycje w sferze infrastrukturytechnicznej (76,7). Inwestycje te stanowią podstawę rozwoju, źródłowzrostu i przeobrażeń społeczeństwa. Bez inwestowania nie jest możliwefunkcjonowanie nowoczesnych gospodarek. Dokonywane przez gminy inwestycjemają znaczenie dla rozwoju gospodarczego oraz dla wykonywania zadańwłasnych i świadczenia usług publicznych. Słabo rozwinięta infrastrukturaw badanych gminach obniża standardy życia i gospodarowania oraz decydujeo niskiej atrakcyjności obszarów gminy dla inwestorów.W dalszej kolejności, za bardzo ważne zadanie gminy uznały ochronę środowiskanaturalnego (73,3%). Jest to szczególne istotne z punku widzenia zasadzrównoważonego rozwoju, które określają taki rozwój społeczno-gospodarczy,który nie narusza równowagi środowiskowej. W odniesieniu do analizowanychgmin, położonych na terenach cennych przyrodniczo, wysoka jakość środowiskaprzyrodniczego lub działania na rzecz jej osiągnięcia stanowią ważny elementrozwoju, sprzyjający absorpcji innowacji i wprowadzeniu czystszychtechnologii 8 . Gminy o relatywne czystym środowisku powinny dążyć do ukie-8A. Marszałkowska, Ekorozwój a konkurencyjność regionów, Wyd. AE, Wrocław 2000,s. 90.

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 173runkowania strategii rozwoju na te dziedziny działalności gospodarczej, którew większym lub mniejszym stopniu wykorzystują zasoby i walory środowiska.Przykładem może być działalność władz lokalnych na rzecz rozwoju agroturystyki,a mówiąc szerzej gospodarki turystycznej. Istotne znaczenie spełnia tutajtzw. marketing terytorialny 9 . Ten rodzaj marketingu, nazywany również marketingiemmiejsca lub przestrzeni, oznacza stosowanie wielu instrumentówi działań marketingowych, mających na celu wzrost zdolności konkurencyjnejdanego obszaru (w tym wypadku gminy) w stosunku do innych tego rodzajujednostek geograficznych.Podejmowanie działań wspierających realizację przedsięwzięć przynoszącychkorzyści w postaci efektów ekonomicznych i społecznych lokalnym podmiotom,to zdaniem 43,3% gmin jedno z głównych zadań gminy. Rozwójprzedsiębiorczości na terenach wiejskich różni się od tego procesu na obszarachzurbanizowanych przede wszystkim specyfiką środowiska wiejskiego, wyższymbezrobociem oraz dysproporcjami w dochodach (zjawiska te wymienianebyły przez gminy w pierwszej kolejności jako słabe strony). Dodatkowo ograniczeniaprawne na obszarach chronionych wykluczają przedsięwzięcia gospodarczeszkodliwe dla środowiska, a ponadto wymuszają przyjazne środowiskumetody, środki i technologie przy coraz nowocześniejszych rozwiązaniach organizacyjno-zarządzających.Reasumując, rozwój przedsiębiorczości na terenachwiejskich ma na celu tworzenie nowych miejsc pracy oraz pozyskiwaniedodatkowych dochodów. Oczywiście jeśli stanowi formę kolejnej pozarolniczejaktywności, na którą ma wpływ sytuacja zatrudnienia i wielkość bezrobocia(zjawisko bezrobocia zgłaszane jest w pierwszej kolejności jako największyproblem gmin).9M. Niedek, Partnerstwo dla ekorozwoju gminy, Wyd. Fundacja Partnerska Grupa LokalnegoDziałania „Ciuchcia Krasińskich”, Czernice Borowe 2012, s. 96.

174 Milena LusarczykRys. 5. Sposoby wspierania rozwoju przedsiębiorczości przez władze gminŹródło: badania własne.Obowiązek wspierania przedsiębiorczości przez jednostki samorządu wynikanie tylko z ustawy, ale przede wszystkim z uzależnienia ich dochodów odwpływów z podatków od osób fizycznych i prawnych. Gminom powinno więczależeć na wspieraniu tego rozwoju wszelkimi możliwymi sposobami. Najpopularniejszymwśród badanych gmin sposobem wsparcia lokalnych przedsiębiorcówjest rozbudowa infrastruktury technicznej (19%) oraz promocja gminyna zewnątrz, co ma zachęcić potencjalnych inwestorów. Utrzymywanie kontaktówz przedsiębiorcami deklaruje 13% gmin, odroczenie, zwolnienie lub czasoweobniżenie opłat lokalnych oferuje przedsiębiorcom 10% gmin. Pozostałapomoc to informowanie o możliwościach pozyskiwania funduszy UE (9%),pomoc prawna (8%), upraszczanie procedur formalnych przy zakładaniu i prowadzeniufirmy (7%) oraz organizowanie szkoleń z przedsiębiorczości (6%).

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 175W rezultacie, przez podejmowanie wielotorowych działań gmina powinnazwiększać możliwości konkurencyjne funkcjonujących już przedsiębiorstwi stwarzać możliwości do uruchomienia kolejnych firm.PodsumowaniePriorytetem zrównoważonego rozwoju jednostki samorządu terytorialnegopowinno być podniesienie jakości życia jej mieszkańców, przede wszystkimprzez zapewnienie godziwych standardów zamieszkania, zatrudnienia, zagospodarowaniawolnego czasu obywateli z zachowaniem należytego bezpieczeństwai użytkowania środowiska naturalnego.Analizując działania samorządów terytorialnych badanych gmin, położonychna obszarach cennych przyrodniczo, można zauważyć, że na szczeblugminy największą trudność w kreowaniu rozwoju lokalnego sprawia przełożeniezasad zrównoważonego rozwoju na zadania i cele realizacyjne. Społecznośćlokalna oczekuje bowiem szybkich efektów, zapewniających podniesienie poziomużycia. Niezbędne jest zatem podejmowanie wszelkich działań mającychna celu obniżenie poziomu bezrobocia w tym regionie. Tworzenie nowychmiejsc pracy jest największym wyzwaniem, przed którym stoją badane samorządyodpowiedzialne za rozwój lokalny.Przewagą konkurencyjną terenów wiejskich gmin (dominują one na badanymobszarze) objętych ochroną, która może stanowić wparcie procesu przedsiębiorczościi tworzenia miejsc pracy, wydaje się być rozwój agroturystykii produkcji ekologicznej. Szczególnie dla małych, rodzinnych gospodarstw rolnychz terenów o nadwyżce siły roboczej potencjalna możliwość dywersyfikacjiźródeł dochodu będzie służyć rozwojowi przedsiębiorczości. Na tych terenachistnieje wiele gospodarstw rolnych, których działalność oparta jest na wykorzystywaniuzasobów cennych przyrodniczo. Gospodarstwa te mogą prowadzićkonkurencyjną działalność w harmonii ze środowiskiem naturalnym. Problemempozostaje wciąż niska świadomość przedsiębiorców i brak praktycznejwiedzy o ekonomicznych korzyściach, jakie daje gospodarowanie na terenachNatura 2000, dlatego konieczne jest informowanie mieszkańców wsi o tym, żewalory krajobrazowe i środowiskowe mogą stanowić istotne źródło dochodu.Wydaje się, że kompetencje władz samorządowych, determinacja i wiedza,umiejętności wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych,a zwłaszcza aspiracje samorządu lokalnego dotyczące pozycji swojej gminy

176 Milena Lusarczykw regionie, są czynnikami, które w coraz większym stopniu kształtują rozwójlokalny gmin, a w odniesieniu do obszarów chronionych mogą stać się kluczowymelementem decydującym o rozwoju danej gminy.LiteraturaAdamowicz M., Kształtowanie rozwoju lokalnego, monografie SGGW „Strategie rozwojulokalnego”, t. II, Warszawa 2003.Borys T., Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok2005.Marszałkowska A., Ekorozwój a konkurencyjność regionów, Wyd. AE, Wrocław 2000.Niedek M., Partnerstwo dla ekorozwoju gminy, Wyd. Fundacja Partnerska Grupa LokalnegoDziałania „Ciuchcia Krasińskich”, Czernice Borowe 2012.Ustawa z 31 czerwca 1998 r. o reformie administracji rządowej i samorządowej (DzUnr 91, poz. 577).Parysek J., Oddziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny, Wyd. AE, Wrocław1995.Parysek J., Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. UAM, Poznań 2001.Rosner A., Zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich azróżnicowanie dynamiki przemian, Wyd. IRWIR, Warszawa 2007.Wrzosek S., Zarządzanie środowiskiem przez administracje publiczną w Polsce, DziałWydawnictw i Poligrafii Politechniki Białostockiej, Białystok 1999.THE ROLE OF LOCAL AUTHORITIES IN SOCIO - ECONOMICDEVELOPMENT OF COMMUNITIES LOCATED IN AREAS OF HIGHNATURAL VALUE.SummaryThe article presents the role of local authorities in socio - economic developmentof communes located in areas of high natural value in the warmińsko – mazurskie andpodlaskie voivodships. These areas because of their specificity are subject to speciallaws, which determine, depending on preservation of nature to limit human activities.At present, communities have the autonomy to decide and choose the direction of developmentof the community. They may, even need their own produce and implement

Rola władz lokalnych w społeczno-gospodarczym rozwoju gmin… 177strategic plans and to seek the most spectacular development strategy. They may, evenneed ,on their own, to prepare and realize strategic plans and seek the most effective developmentstrategy. Therefore, the activity of local authorities, using the resources ofthe territorial unit depends, in large part, the level of socio - economic developmentcommunity.Translated by Milena Lusarczyk

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012ŁUKASZ MENARTUniwersytet Warmińsko-Mazurski w OlsztynieKLASTRY TURYSTYCZNE SZANSĄ ROZWOJU OBSZARÓWWIEJSKICH – STUDIUM PRZYPADKU WOJEWÓDZTWAWARMIŃSKO-MAZURSKIEGOWprowadzenieNowe podejście do polityki gospodarczej zakłada jej regionalizację. Promowanaw kraju i Europie droga rozwoju promuje zwiększanie koncentracjigeograficznej działalności, wymusza specjalizację produktową regionów, koncentrujesię na regionalnych zasobach w wybranych sektorach działalności.Jednym z podstawowych zasobów Warmii i Mazur są obszary wiejskie, a ichznaczenie jest większe niż w większości innych regionów Polski. Wynika toz faktu, że użytki rolne stanowią ponad połowę powierzchni regionu, a blisko40% ludności zamieszkuje tereny wiejskie 1 . Ich cechą charakterystyczną jest niskipoziom przedsiębiorczości i aktywności zawodowej mieszkańców wsi. Koniecznejest podejmowanie działań zmierzających do pobudzania przedsiębiorczości,która może przyczynić się do wzrostu dochodów i poziomu życia ludnościwiejskiej. Może się to odbywać dzięki zagospodarowaniu produktów rolniczych,poprawie infrastruktury obszarów wiejskich czy wykorzystaniu zasobówwytwórczych obszarów wiejskich, w tym zasobów środowiska i jego walorówkrajobrazowych 2 . W Polsce obszary wiejskie mają znaczące walory przyrodni-1Rocznik Statystyczny Województwa warmińsko-mazurskiego 2010, US, Olsztyn 2010.2L. Knoblauch, W. Lizińska, R. Marks, Problemy rozwoju przedsiębiorczości na terenachwiejskich, w: Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracji z Unią Europejską,SGGW, Warszawa 2001, s. 297.

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 179cze, krajobrazowe i kulturowe, a także zasoby ludzkie, których odpowiedniezagospodarowanie może przyczynić się do poprawy ich kondycji 3 . Turystykastaje się dla nich istotnym kierunkiem rozwoju. Do najczęstszych form turystykina obszarach wiejskich zalicza się turystykę krajoznawczą, zdrowotną, poznawczą,kulinarną czy religijno-pielgrzymkową. Na wsiach rozwijają się podmiotyturystyczne takie jak: pensjonaty, gospodarstwa agroturystyczne, kempingi, zajazdy,schroniska, świadczące usługi noclegowe, gastronomiczne, transportowe,sportowo-rekreacyjne czy kulturalno-rozrywkowe 4 . Prawidłowy rozwój turystykina obszarach wiejskich gwarantują: podnoszenie jakości i różnorodnościświadczonych usług, powstawanie nowych, innowacyjnych produktów turystycznychoraz wzrost kompetencji i profesjonalizmu kadry zajmującej się obsługąturystów 5 . Duży udział w tym procesie ma administracja lokalna i regionalna,odpowiedzialna za wspieranie turystyki na danym obszarze. Jej świadomośćznaczenia sektora turystycznego oraz opracowanie odpowiednich narzędziwsparcia pozwala na skuteczny rozwój tej branży zarówno na obszarach wiejskich,jak i w pozostałych częściach regionu. Zastosowanie może tu mieć spopularyzowanaprzez M. Portera koncepcja jednoczesnej konkurencji i współpracypodmiotów gospodarczych. Klastry definiowane jako geograficzne skupiskawzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostekświadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanychz nimi instytucji 6 , wydają się być dobrym narzędziem do wzmacniania i wspieraniarozwoju lokalnych podmiotów turystycznych, gwarantującym nie tylkopoprawę kondycji firm i warunków życia ludności, ale i aktywizację lokalnychspołeczności skupionych na wspólnym celu.Celem artykułu jest zaprezentowanie możliwości rozwoju i aktywizacjiobszarów wiejskich przez tworzenie lokalnych powiązań kooperacyjnych naprzykładzie klastrów turystycznych na Warmii i Mazurach.3M. Jalinik, Podmioty turystyczne czynnikiem rozwoju obszarów wiejskich, Prace Naukowenr 45, Innowacje i innowacyjność w sektorze Agrobiznesu, SGGW, Warszawa 2008, s 217.4Tamże, s. 220.5I. Batyk, Wpływ działalności turystycznej na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich województwawarmińsko-mazurskiego, w: Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich nr 1/2011,PAN, Kraków, s. 52.6M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.

180 Łukasz Menart1. Znaczenie turystyki w regionie Warmii i MazurWojewództwo warmińsko-mazurskie położone jest w północnowschodniejczęści Polski. Na północy graniczy z Obwodem Kaliningradzkim,na wschodzie z województwem podlaskim, na południu z mazowieckim, a nazachodzie graniczy z województwem pomorskim i kujawsko-pomorskim. Podziaładministracyjny regionu wyodrębnia 19 powiatów ziemskich i dwa powiatygrodzkie – stolicę regionu – Olsztyn i Elbląg. Województwo składa się ze116 gmin, z czego 67 to gminy wiejskie, 33 – miejsko-wiejskie, a jedynie 16 zaliczasię do gmin miejskich. Warmia i Mazury należą do najsłabiej rozwiniętychregionów Polski Wschodniej, gdzie wytwarza się jedynie 2,8% PKB. W 2009roku produkt regionalny brutto wyniósł 37 076 mln zł. W przeliczeniu namieszkańca kwota ta wyniosła 25 970 zł i stanowiła jedynie 73,8% średniejw kraju 7 . Region charakteryzuje się wysoką stopą bezrobocia, która w 2009 rokuwynosiła 20,2% i była wyższa od średniej w Polsce o 67,7% 8 .Województwo warmińsko-mazurskie jest regionem typowo turystycznym.Do jego największych atutów zalicza się ukształtowanie terenu, walory przyrodniczeoraz kulturowe. Region położony jest na Pojezierzu Mazurskim,w którego skład wchodzą pojezierza: Iławskie, Olsztyńskie, Ełckie oraz KrainaWielkich Jezior Mazurskich, z największymi jeziorami Śniardwy, Mamry czyNiegocin. Liczne akweny są połączone siecią kanałów, tworząc wielokilometroweszlaki wodne pozwalające na uprawianie turystyki żeglarskiej i sportówwodnych. Znaczącym walorem podkreślającym atrakcyjność turystyczną Warmiii Mazur jest środowisko przyrodnicze. Wysoki poziom zalesienia i duże,zwarte kompleksy leśne, w których znajduje się wiele pomników przyrody, parkikrajobrazowe, rezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu zajmująponad 48% powierzchni województwa. Obok przyrodniczych dużą rolę odgrywająwalory etnograficzne. W regionie istnieje wiele zabytków, takich jak zamki,kościoły, zabudowania pałacowe i dworskie. Przez województwo przebiegająliczne szlaki i trasy turystyczne, np. Szlak Zamków Gotyckich, Szlak Kopernikowski,ważny dla turystyki religijno-pielgrzymkowej – Szlak Świętego Jakubaoraz liczne szlaki turystyki pieszej, rowerowej, konnej, żeglarskiej czy kajakowej.Na Warmii i Mazurach znajduje się wiele zabytków architektury mili-78Produkt krajowy brutto. Rachunki regionalne w 2009 r., GUS, Katowice 2011.Statystyczne Vademacum Samorządowca 2010, US w Olsztynie, www.stat.gov.pl.

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 181tarnej (wojenna kwatera Hitlera „Wilczy szaniec” w Gierłoży, Kwatera GłównaNiemieckich Wojsk Lądowych w Mamerkach, kwatera polowa dowódcy SSi policji Himmlera w Pozezdrzu, XIX-wieczna Twierdza Boyen w Giżycku)oraz zabytki techniki (most obrotowy na kanale Łuczańskim w Giżycku, zabytkowemosty kolejowe z XX wieku o wysokości 36 m w Stańczykach, pochylniei śluzy na Kanale Ostródzko-Elbląskim).Region dysponuje rozbudowaną bazą turystyczną. Jak wykazują daneUrzędu Statystycznego w Olsztynie w 2009 roku w województwie funkcjonowało390 obiektów zbiorowego zakwaterowania. Dysponowały one łącznie ponad38 tys. miejsc noclegowych, co stanowiło 6,3% wszystkich miejsc noclegowychw kraju 9 . W obiektach tych funkcjonowało 501 placówek gastronomicznych.Zagęszczenie obiektów noclegowych wyniosło 16,1/1000 km 2 i byłoniższe od średniej w kraju, która wyniosła 22,4/1000 km 2 . Z noclegów skorzystałoponad 850 tys. osób, a liczba udzielonych noclegów wyniosła 2 372 186,z czego 16% stanowili turyści zagraniczni 10 . Stopień wykorzystania miejsc noclegowychw 2009 roku wyniósł 29,6% (lecz był niższy niż średnia w Polsce).W 2009 roku działalność gospodarczą turystyczną (wg sekcji PKD „hotele i restauracje”)prowadziło 3263 podmiotów, z czego 49% stanowiły restauracjei placówki gastronomiczne. Działalność związaną z turystyką prowadziły 334podmioty gospodarcze, z czego 119 zajmowało się działalnością organizatorówturystyki, 26 działalnością pośredników turystyki, 49 firm – działalnością agentówturystyki, a 121 – pozostałą działalnością turystyczną.Władze samorządowe województwa mają świadomość wagi sektora turystycznegow rozwoju gospodarki regionu. Dają temu wyraz umiejscawiając tensektor na kluczowej pozycji w opracowywanych dokumentach strategicznych.Nadrzędnym jest przyjęta do realizacji w 2005 roku Strategia Rozwoju Społeczno-GospodarczegoWojewództwa Warmińsko-Mazurskiego. W dokumencietym wyodrębniono trzy priorytetowe osie rozwoju: konkurencyjna gospodarka,otwarte społeczeństwo oraz nowoczesne sieci. Jednym z celów strategicznych,przyczyniających się do wzrostu konkurencyjności gospodarki jestwzrost potencjału turystycznego. Zgodnie z założeniami zawartymi w strategii,działania władz będą ukierunkowane na 11 :9Rocznik Statystyczny Województwa warmińsko-mazurskiego 2010, US, Olsztyn 2010.10 Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim w 2009 r., US, Olsztyn 2010.11 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Województwa Warmińsko-Mazurskiego do2020 roku, UM, Olsztyn 2010.

182 Łukasz Menart– opracowanie produktów turystycznych (badanie możliwości rozwojuróżnych form turystyki, wydłużenie sezonu turystycznego, wyeksponowaniespecyfiki i tradycji regionu, wybór i wypromowaniekluczowych produktów turystycznych regionu),– wspieranie rozwoju infrastruktury (rozbudowa bazy noclegoweji poprawa warunków infrastrukturalnych turystyki, standaryzacjaagroturystyki, poprawa oznakowania obiektów turystycznych, zabytkowych),– wzrost jakości aktualnej oferty turystycznej (ochrona indywidualnychcech kultury, pełniejsze wykorzystanie potencjału WielkichJezior Mazurski i Kanału Ostródzko-Elbląskiego, pomoc w uzyskiwaniustatusu miejscowości uzdrowiskowych, promowaniemniej znanych obszarów turystycznych),– współpracę na rzecz rozwoju turystyki (inicjowanie i tworzenie lokalnychorganizacji turystycznych, wspólne działania władz i zrzeszeńturystycznych, wspieranie inicjatyw lokalnych, wsparciewspółpracy regionów i samorządów),– informację i promocję (rozbudowa systemu informacji lokalnej,utrzymanie na wysokim poziomie systemu informacji turystycznejw sieci krajowej, wzrost świadomości płynącej z rozwoju turystyki).Dokumentami sektorowymi wyznaczającymi kierunki rozwoju turystkiw regionie są Strategie Rozwoju Turystyki w województwie warmińskomazurskim.Pierwsza z nich, została opracowana w 2004 roku i zawierała głównewytyczne dla rozwoju branży, druga z 2010 roku stanowiła jej rozszerzeniei uzupełnienie. W ramach pierwszej opracowanej strategii wyodrębniono wielecelów dotyczących rozwoju sektora, wśród których znalazły się 12 : zwiększeniekapitału inwestycyjnego w turystyce, zintegrowanie różnych dziedzin społecznychi gospodarczych na rzecz rozwoju regionu przez turystykę, stworzenie warunkówwzrostu konkurencyjności sektora turystyki oraz maksymalne i dynamicznewykorzystanie predyspozycji regionu. Do priorytetowych zadań realizacjiwyznaczonych celów należą: wypromowanie produktów turystycznych (turystykaaktywna, kulturowa i biznesowa oraz ekologizacja produktu turystycznego),promocja regionu, poprawa komunikacji, rozwój zasobów ludzkich12 Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Warmińsko-Mazurskim, UM, Olsztyn 2004.

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 183i rynku pracy, ochrona środowiska a także rozwój obszarów wiejskichz uwzględnieniem tworzenia sieci kooperacyjnych i promocji współpracy.W zaktualizowanej strategii z 2010 roku określono precyzyjne kierunki rozwojuwybranych produktów turystycznych Warmii i Mazur, wydzielając je ze względuna dominujące walory, przedstawiono propozycje działań strategicznychw sferze ich promocji, zdefiniowano rynki docelowe oraz udzielono rekomendacjidotyczących wykorzystania obecnego potencjału turystycznego regionu narzecz rozwoju tych produktów 13 .Wymienione w dokumentach strategicznych cele i priorytety działań zmierzającychdo rozwoju turystyki w województwie warmińsko-mazurskim mająswoje odzwierciedlenie w aktualnie realizowanym Regionalnym ProgramieOperacyjnym. Turystyka została wyodrębniona jako jedna z priorytetowych osirozwoju gospodarczego regionu. W RPO WiM na lata 2007–2013 w ramach tejosi przewidziano wsparcie w wysokości blisko 135 mln euro 14 . Opracowaneprogramy wsparcia są adekwatne do założeń Strategii Rozwoju Turystyki i korespondująz określonymi w niej celami i priorytetami działań. Zarównow opracowywanych strategiach, jak i w RPO dużą wagę przykłada się do tworzeniai wspierania powiązań kooperacyjnych i sieci współpracy. Doświadczeniaz realizacji programu wskazują, że podmioty turystyczne tworzące inicjatywyklastrowe mogą z powodzeniem wykorzystywać środki w ramach osi Przedsiębiorczość–Działanie1.1.4 RPO – Budowa i rozbudowa klastrów o znaczeniulokalnym i regionalnym.2. Klastry i inicjatywy klastrowe w kontekście turystykiZgodnie z przytoczoną wcześniej definicją klastra, można wyodrębnićpodstawowe jego cechy: koncentrację geograficzną podmiotów, pokrewnośćbranżową oraz jednoczesną konkurencję i kooperację podmiotów. W literaturzeprzedmiotu wskazuje się, że do powstania klastra konieczna jest bliskość geograficznapodmiotów, która pozwala na przepływ wiedzy i wykorzystaniewspólnych zasobów, istnienie powiązań i interakcji między podmiotami ukierunkowanychna osiągnięcie wspólnego celu oraz występowanie odpowiedniej13 Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Warmińsko-Mazurskim, UM, Olsztyn 2010.14 Regionalny Program Operacyjny Warmia i Mazury na lata 2007–2013, UM, Olsztyn 2007.

184 Łukasz Menartliczby podmiotów gwarantujących podjęcie interakcji 15 . Wśród nich znajdująsię lokalni producenci działający w tej samej bądź pokrewnej branży, wyspecjalizowanidostawcy produktów i usług, jednostki otoczenia biznesu, jednostkinaukowe, administracyjne, stowarzyszenia branżowe, izby handlowe, cechyrzemiosł. Klastry powstają z reguły w obszarach o wyspecjalizowanych zasobach,zarówno naturalnych, jak i ludzkich. W przypadku branży turystycznejtakim zasobem jest atrakcyjność turystyczna danego obszaru, na którą składająsię warunki naturalne i przyrodnicze oraz lokalne atrakcje turystyczne (np. zabytki,muzea, pomniki przyrody, rezerwaty), które jednocześnie są wyznacznikiemkoncentracji podmiotów wokół nich skupionych. Specyfika usług turystycznychwymusza podejmowanie współpracy pomiędzy poszczególnymipodmiotami oferującymi cząstkowe usługi turystyczne, np. transport, wyżywienie,noclegi oraz w sektorach pokrewnych, np. handel czy rekreacja. W regionachturystycznych obserwuje się często podejmowanie współpracy międzybezpośrednimi konkurentami na rynku lokalnym, np. podmiotami oferującymibazę noclegową, czy oferujących usługi transportowe, w przypadku organizacjidużych imprez lub działań przekraczających możliwości jednego podmiotu, jakpoprawa informacji turystycznej lub poprawa infrastruktury turystycznej 16 .W przypadku klastrów turystycznych podkreśla się konieczność istnienia silnegolidera, wokół którego skupione będą pozostałe podmioty. Jego rolę mogąpełnić lokalne i regionalne organizacje turystyczne, stowarzyszenia branżowelub fundacje działające na rzecz rozwoju turystyki. Zadaniem lidera jest prawidłowakoordynacja działań poszczególnych podmiotów, zmierzających do osiągnięciawspólnego celu, który w efekcie ma zagwarantować rozwój poszczególnychfirm i organizacji oraz całego obszaru czy regionu. Cel kooperacjipodmiotów powinien być skupiony na tworzeniu produktu turystycznego, stanowiącegoczęść wspólną dla wszystkich jednostek. Obszary działań wykraczającepoza gestię pojedynczych firm, a stanowiące wspólny interes uczestnikówdotyczą promocji destynacji turystycznej (samego regionu), rozwoju wspólnej,publicznej infrastruktury materialnej (parki, ścieżki, chodniki), zapewnienia ła-15 Ch. Ketels, European Cluster, w: Structural Change in Europe 3 – Innovative City andBusiness Regions, Hagbarth Publications 2004, s. 1.16 R. Kusa, Uwarunkowania rozwoju klastrów turystycznych, w: Zarządzanie organizacjamiw gospodarce opartej na wiedzy. Kluczowe relacje organizacji w gospodarce opartej na wiedzy,red. B. Godziszewski, TNOiK, Toruń 2008, s. 511–520.

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 185du przestrzennego czy bezpieczeństwa 17 . Uczestnicy struktur klastrowychw branży turystycznej mogą spodziewać się podobnych korzyści jak podmiotydziałające w sektorach przemysłowych. Do najważniejszych zalicza się podniesieniepoziomu konkurencyjności lokalnych firm przez poprawę przepływu informacjii wiedzy, poprawę innowacyjności, wzrost jakości oferowanych produktówi usług, obniżkę kosztów funkcjonowania, a także poprawę pozycji wobecdostawców, wzmocnienie pozycji na rynku krajowym i zagranicznym(dzięki wspólnej promocji), rozwój zasobów ludzkich, poprawę skutecznościoddziaływania na instytucje publiczne czy zwiększenie możliwości pozyskaniafunduszy ze środków publicznych (w tym unijnych), jak i od prywatnych inwestorów18 . Klastry, podobnie jak produkty czy rynki, mają swój cykl rozwoju,w którym można wyodrębnić poszczególne fazy. Początkowym etapem jest istnienieaglomeracji (skupiska podmiotów), w których nie zachodzą znaczące interakcjepomiędzy organizacjami. Kolejnym etapem jest faza embrionalna (zalążkowa),w której wykształcają się kontakty między uczestnikami rynku. Dynamikatworzenia powiązań i podejmowania działań prorozwojowych ma miejscew fazie wzrostowej klastra. Etap dojrzałości charakteryzuje stabilne struktury,które osiągnęły odpowiednią masę krytyczną, dalszy rozwój jest ograniczony,podejmowane działania mają charakter projektów celowych. W fazie schyłkowejnastępuje rozpad wytworzonych połączeń kooperacyjnych, istnieje w niejmożliwość reorganizacji struktury, zmiany profilu lub rynku docelowego.Bodźcem pobudzającym klastry do przechodzenia w kolejne fazy rozwoju mogąbyć podejmowane w ramach klastrów inicjatywy. Są one definiowane jakozorganizowane działania, zmierzające do powstania lub rozwoju i podniesieniakonkurencyjności klastrów w regionie, podejmowane przez firmy, instytucjerządowe i/lub instytucje naukowe 19 . Inicjatywa klastrowa może zatem dotyczyćzarówno działań zmierzających do utworzenia struktury klastrowej, wywołującychinterakcje i tworzących powiązania kooperacyjne między podmiotamifunkcjonującymi w ramach skupiska branżowego, jak i wszelkich projektów17 M. Przybyłowski, P. Tamowicz, Opracowanie koncepcji funkcjonalnej klastra (inicjatywyklastrowej) w zakresie turystyki uzdrowiskowej, IBnGR, Gdańsk 2011, s. 6.18 Ł. Menart, M. Juchniewicz, Kluczowe instrumenty wspierania rozwoju struktur klastrowychna przykładzie woj. warmińsko-mazurskiego, w: Ekonomiczne Problemy Usług nr 45, ZeszytyNaukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 573, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,Szczecin 2009, s. 429.19 O. Solvel, G. Lindqvist, Ch. Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower, Stockholm2003, s. 9.

186 Łukasz Menartrozwojowych w już istniejących klastrach będących w różnych stadiach rozwoju.Istotną rolę w tworzeniu i wspieraniu klastrów i inicjatyw klastrowych odgrywająsamorządy lokalne, regionalne i krajowe, przez kreowanie i realizacjępolityki regionalnej. Ważne jest, aby podejmowane przez administrację działaniabyły spójne i wzajemnie się uzupełniały. Instytucje samorządowe dysponująznaczną liczbą narzędzi służących wspieraniu rozwoju struktur klastrowych,skupiających się na obszarach dotyczących: identyfikacji i badań klastrów,wsparcia finansowego, zbiorowych usług i kreowania sprzężeń zwrotnych,wspieranie współpracy z sektorem B + R i komercjalizacja badań 20 . W przeprowadzonychw 2007 roku badaniach w województwie warmińsko-mazurskimokreślono najważniejsze, w opinii ekspertów, działania samorządów na rzeczwspierania rozwoju struktur klastrowych. Do najważniejszych zaliczono: tworzenieodpowiedniej infrastruktury dostosowanej do potrzeb klastra, zwiększeniemożliwości pozyskania środków finansowych, wspomaganie tworzenia inkubatorów,centrów technologii, parków technologicznych z uwzględnieniemprofilu klastrów oraz dostosowanie systemu edukacji do regionalnych potrzebrynku i lokalnych klastrów 21 . Zbliżone odpowiedzi uzyskano w powtórzonychtrzy lata później badaniach. W 2010 roku wskazywano przede wszystkim nakonieczność tworzenia preferencji finansowych i podatkowych oraz ułatwianiudostępu do środków finansowych, promocję klastrów, a także wskazywanew poprzednich badaniach, tworzenie infrastruktury, inkubatorów i centrówtechnologii 22 .3. Klastry turystyczne na Warmii i MazurachW województwie warmińsko-mazurskim klastering jest zjawiskiem stosunkowonowym. Pierwsze sformalizowane struktury klastrowe pojawiły sięw 2007 roku Dotychczas podejmowano kilkadziesiąt inicjatyw klastrowych,mających na celu utworzenie nowych klastrów. Większość z nich nie doszła doskutku lub zawiesiła działalność we wczesnym etapie funkcjonowania, jedynie20 OECD Revievs of Regional Innovation: Competitive Regional Clusters, OECD 2007, s. 92.21 Ł. Menart, M. Juchniewicz, Kluczowe instrumenty wspierania…, s. 429.22 Ł. Menart, Rola samorządu w rozwoju klastrów w regionie, w: Przegląd wybranych zagadnieńrozwoju społeczno-gospodarczego, red. G Musiał, R. Żelazny, Zeszyty Naukowe StudiaEkonomiczne nr 79/2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice2011, s. 71.

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 187kilka z nich przetrwało próbę czasu osiągając wzrostowy etap rozwoju. Do najnowszychinicjatyw klastrowych należą inicjatywy w branży turystycznej.Znaczna ich część rozpoczęła, lub sformalizowała współpracę w 2011 roku.Podstawowym bodźcem do ich utworzenia była możliwość ubiegania się o dofinansowaniedziałalności ze środków UE. Po ogłoszeniu wyników konkursu,część inicjatyw podjęła się kontynuacji działalności, a część ją zawiesiła. Poniżejprzedstawiono najważniejsze inicjatywy klastrowe na Warmii i Mazurach,charakteryzujące się znacznym poziomem aktywności oraz znaczącym potencjałemrozwojowym.3.1. Elbląski Klaster TurystycznyPomysł utworzenia klastra turystycznego pojawił się w 2011 roku, z inicjatywylokalnych podmiotów gospodarczych branży turystycznej i okołoturystycznej.Koordynatorem klastra zostało zarejestrowane w czerwcu 2011 rokuStowarzyszenie Elbląski Klaster Turystyczny. W jego skład wchodzi 29 podmiotówz Elbląga i powiatu elbląskiego. Należą do nich firmy świadczące usługihotelarskie, rekreacyjne, gastronomiczne i przewodnickie (7 hoteli, 4 gospodarstwaagroturystyczne, jeden zajazd, kompleks gastronomiczno-rekreacyjny,Aeroklub Elbląski, stacja i szkoła narciarska oraz biura turystyczne). Dodatkowowsparcia strukturze udzielają instytucje samorządowe – Urząd Miasta Elblągoraz instytucje otoczenia biznesu – Elbląski Park Technologiczny oraz OddziałElbląski PTTK. Głównym celem klastra jest upowszechnianie wizerunkumiasta i regionu jako obszaru atrakcyjnego turystycznie. Do zadań jakie wyznaczylisobie członkowie inicjatywy należy zaliczyć 23 : tworzenie sieci współpracyw obszarze turystyki, umożliwiającej wykorzystanie potencjału członków klastra,udział w budowie lokalnej strategii turystycznej, tworzenie i rozwój markowychproduktów turystycznych, rozwój przedsiębiorczości w branży turystycznej.EKT deklaruje otwartość na nowych członków. Obecnie prowadzonesą prace nad przygotowaniem kompleksowej oferty turystycznej regionu orazpodejmowane są kroki w celu uzyskania dotacji na rozwój struktury.23 Klastry w województwie warmińsko-mazurskim, PARP, Warszawa 2012, s. 35–44.

188 Łukasz Menart3.2. Klaster Turystyczny Mazury ZachodniePrzesłanką utworzenia formalnej inicjatywy klastrowej na obszarze MazurZachodnich, było ubieganie się o pozyskanie dofinansowania na rozwój klastraturystycznego na terenie Ostródy i okolic. Przedsiębiorcy związani z branżą turystyczną,dotychczas zrzeszeni w Zachodniomazurskiej Lokalnej OrganizacjiTurystycznej (ZLOT) uzyskali dofinansowanie w ramach Regionalnego ProgramuOperacyjnego na projekt Klaster Turystyczny Mazury Zachodnie. W początkowejfazie do projektu przystąpiło 17 podmiotów, lecz planuje się rozszerzeniestruktury o wszystkie podmioty należące do ZLOT. Uczestnicy planująwiele działań mających przyczynić się do rozwoju klastra, wśród których znalazłysię: budowa wspólnej marki klastra, wypracowanie wspólnych ofert pakietowych,utworzenie strony internetowej z informacjami o wspólnych ofertachpakietowych i ofercie poszczególnych członków, stworzenie internetowej mapyMazur Zachodnich, wypracowanie wspólnego standardu informowania o regionieoraz promocję zewnętrzną marki klastra 24 . Na uwagę zasługuje fakt znacznegonacisku na promocje regionu uwzględniany w dwóch ostatnich komponentach.Zwraca się uwagę, że informacja turystyczna dotyczy często jedynie najbliższejokolicy, a nie całego regionu, istnieje zatem konieczność jej standaryzowania,aby turyści mogli uzyskać pełną wiedzę o Mazurach Zachodnich.Podkreśla się także chęć promocji regionu jako całości i destynacji turystycznej,a nie pojedynczych firm turystycznych.3.3. Klaster Turystyki Uzdrowiskowo-RehabilitacyjnejInicjatywa związana z utworzeniem klastra turystyki uzdrowiskoworehabilitacyjnejw Gołdapi powstała w 2011 roku. Pomysłodawcą i koordynatoremprojektu była Fundacja Pro Sanatio. Celem powstania inicjatywy była realizacjadziałań określonych w projekcie aplikacyjnym składanym w ramachdziałania 1.1.4 RPOWM, który ma zapewnić dalszy rozwój klastra 25 . Z przyznanychśrodków planuje się zakup nowoczesnych urządzeń rehabilitacyjnych.Cechą charakterystyczną struktury jest rozproszenie geograficzne podmiotów,co świadczy o produktowej, a nie geograficznej koncentracji klastra. Uczestnic-24 www.mazury-zachodnie.pl (15.03.2012).25 Światowa jakość leczenia w uzdrowisku, www.goldap.org.pl. (15.03.2012).

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 189two w inicjatywie zadeklarowało 18 podmiotów z województwa warmińskomazurskiegoi podlaskiego. W jej skład wchodzą indywidualne praktyki lekarskie,Park Naukowo-Technologiczny Polska–Wschód, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Suwałkach oraz inne jednostkiz terenu województwa. Klaster planuje ubiegać się o środki finansowe,które pozwolą uruchomić kolejne usługi medyczne i rehabilitacyjne.3.4. Przedsiębiorstwo społeczne Garncarska WioskaPomysłodawcą utworzenia przedsiębiorstwa pod nazwą Garncarska Wioskabyła Nidzicka Fundacja Rozwoju NIDA, która w 2007 roku rozpoczęła realizacjęprojektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej – budujemynowy Lisków. Celem projektu było utworzenie innowacyjnego przedsiębiorstwaspołecznego wzorowanego na koncepcji klastrów. Spółka, której jedynymudziałowcem jest wspomniana fundacja, zlokalizowana jest we wsi Krzemionkaw powiecie nidzickim. Mimo że organizacja ta nie spełnia znamion klastra –spółka zatrudnia pracowników indywidualnych, a nie zrzesza podmioty gospodarcze,stanowi ciekawy przykład inicjatywy w branży turystycznej na obszarachwiejskich. Powstała firma prowadzi działalność gospodarczą i dynamiczniesię rozwija, zwiększając zatrudnienie i przychody ze sprzedaży produktówi usług. Wioska Garncarska proponuje pełną ofertę turystyczną – organizujewesela, konferencje, szkolenia, dodatkowo prowadzi produkcję i sprzedaż produktówrzemieślniczych – ceramiki, wyrobów krawieckich, papierniczych czytradycyjnej żywności i sama w sobie jest produktem turystycznym 26 . Projektjest wspierany przez liczne jednostki otoczenia biznesu i jednostki samorządowe.Inicjatywy klastrowe na Warmii i Mazurach mają różny charakter, zasięggeograficzny, strukturę, cele i priorytety zadań. Część z nich koncentruje się nabliskości geograficznej i lokalnych walorach turystycznych regionu (inicjatywyz Ostródy i Elbląga) bądź na konkretnym profilu i produkcie (Gołdap). Bardzospecyficzną inicjatywą, która przyczyniła się do znacznej aktywizacji obszarówwiejskich jest Garncarska Wioska we wsi Krzemionka. Oprócz wymienionychprzykładów inicjatyw klastrowych, w regionie powstało kilka innych, mającychcharakter projektowy, których głównym celem było pozyskanie środków unij-26 www.garncarskawioska.pl (15.03.2012).

190 Łukasz Menartnych, a po negatywnym rozpatrzeniu wniosków o dofinansowanie – zawiesiłydziałalność, co dowodzi, że nie miały one warunków koniecznych do powstaniaklastra (koncentracji wokół konkretnych walorów lub produktów lokalnych,wspólnego celu, odpowiedniego poziomu interakcji między podmiotami).PodsumowanieTurystyka jest szczególnym rodzajem działalności gospodarczej, stwarzającymszansę rozwoju terenów wiejskich. Alternatywne dla rolnictwa zagospodarowanieterenów wiejskich nabiera dużego znaczenia w przypadku regionówtypowo turystycznych, jakim jest województwo warmińsko-mazurskie. Kluczowąrolę w rozwoju turystyki odgrywają jednostki administracji samorządowejróżnych szczebli. Tworząc ramowe programy rozwoju, strategie wzmocnieniaposzczególnych branż czy opracowując regionalne programy wsparcia,instytucje powinny w szczególności uwzględniać naturalne, przyrodnicze i kulturowezasoby danych regionów. Zapleczem turystycznym w dużej mierze sąobszary wiejskie, a ich prawidłowy rozwój można zapewnić przez aktywizacjęi wzrost przedsiębiorczości lokalnej.W regionie Warmii i Mazur turystyka jest jednym z wiodących sektorówgospodarczych. Władze województwa, mając świadomość znaczenia branży,umiejscawiają ją w priorytetowych obszarach rozwoju w regionalnych dokumentachstrategicznych (strategia rozwoju społeczno-gospodarczego) i sektorowych(strategia rozwoju turystyki). Zakładane działania uwzględniają m.in.opracowanie produktów turystycznych, poprawę infrastruktury, wzrost jakościoferty turystycznej, informację i promocję oraz współpracę na rzecz rozwoju turystyki.Duże znaczenie mają działania mające na celu tworzenie i wzmacnianiesieci kooperacyjnych wśród podmiotów turystycznych. Dobrym przykłademtworzenia i wspierania sieci współpracy są funkcjonujące na Warmii i Mazurachinicjatywy klastrowe. Powstałe w ostatnim okresie struktury klastrowe sąoddolnymi inicjatywami ich uczestników, kierowanymi przez lokalnych liderów.Wykorzystując naturalne zasoby obszarów, mogą przyczynić się do wzrostupotencjału turystycznego terenu, na którym funkcjonują. Zadania i cele jakiestawiają przed sobą ich uczestnicy korespondują z działaniami wytyczonymiw regionalnych dokumentach strategicznych. Dotyczą one tworzenia i rozwojuproduktów turystycznych, aktywizacji ludności i wzrostu przedsiębiorczościw branży turystycznej, budowy marki klastra i regionu, poprawy jakości usług

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 191i jakości informacji turystycznej. Podkreśla się także chęć promocji całego regionujako miejsca destynacji, a nie tylko poszczególnych podmiotów – uczestnikówstruktur klastrowych. Powstałe inicjatywy w dużej mierze dotyczą obszarówwiejskich. Doskonałym przykładem aktywizacji ludności wiejskiej jestutworzenie wzorowanego na koncepcji klastrów przedsiębiorstwa społecznego– Garncarska Wioska, spółki, w której działalność zaangażowała się lokalnaspołeczność oraz instytucje wspierające, tworząc podmiot stanowiący kompleksowyprodukt turystyczny.Przedstawione przykłady inicjatyw klastrowych na Warmii i Mazurach potwierdzająmożliwość rozwoju obszarów turystycznych, w opartym na dostosowanymdo lokalnych uwarunkowań modelu struktur klastrowych. Klastrywydają się być dobrym sposobem aktywizacji społeczności lokalnych, wzrostuprzedsiębiorczości, poprawy jakości oferty turystycznej, promocji lokalnej i regionalnejoferty turystycznej oraz całości regionu jako obszaru o szczególnychwalorach turystycznych.LiteraturaBatyk I., Wpływ działalności turystycznej na zrównoważony rozwój obszarów wiejskichwojewództwa warmińsko-mazurskiego, w: Infrastruktura i ekologia terenów wiejskichnr 1/2011, PAN, Kraków.Jalinik M., Podmioty turystyczne czynnikiem rozwoju obszarów wiejskich, Prace Naukowenr 45, Innowacje i innowacyjność w sektorze Agrobiznesu, SGGW, Warszawa2008.Ketels Ch., European Cluster, w: Structural Change in Europe 3 – Innovative City andBusiness Regions, Hagbarth Publications 2004.Klastry w województwie warmińsko-mazurskim, PARP, Warszawa 2012.Knoblauch L., Lizińska W., Marks R., Problemy rozwoju przedsiębiorczości na terenachwiejskich, w: Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracjiz Unią Europejską, SGGW, Warszawa 2001.Kusa R., Uwarunkowania rozwoju klastrów turystycznych, w: Zarządzanie organizacjamiw gospodarce opartej na wiedzy. Kluczowe relacje organizacji w gospodarceopartej na wiedzy, red. B. Godziszewski, TNOiK, Toruń 2008.Menart Ł., Juchniewicz M., Kluczowe instrumenty wspierania rozwoju struktur klastrowychna przykładzie woj. warmińsko-mazurskiego, w: Ekonomiczne ProblemyUsług nr 45, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 573, WydawnictwoNaukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.

192 Łukasz MenartMenart Ł., Rola samorządu w rozwoju klastrów w regionie, w: Przegląd wybranych zagadnieńrozwoju społeczno-gospodarczego, red. G Musiał, R. Żelazny, ZeszytyNaukowe Studia Ekonomiczne nr 79/2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznegow Katowicach, Katowice 2011.OECD Revievs of Regional Innovation: Competitive Regional Clusters, OECD, 2007.Porter M., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.Produkt krajowy brutto. Rachunki regionalne w 2009 r., GUS, Katowice 2011.Przybyłowski M., Tamowicz P., Opracowanie koncepcji funkcjonalnej klastra (inicjatywyklastrowej) w zakresie turystyki uzdrowiskowej, IBnGR, Gdańsk 2011.Regionalny Program Operacyjny Warmia i Mazury na lata 2007–2013, UM, Olsztyn2007.Rocznik Statystyczny Województwa warmińsko-mazurskiego 2010, US, Olsztyn 2010.Solvel O., Lindqvist G., Ketels Ch., The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower,Stockholm 2003.Statystyczne Vademacum Samorządowca 2010, US w Olsztynie, www.stat.gov.pl.Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Województwa Warmińsko-Mazurskiegodo 2020 roku, UM, Olsztyn 2010.Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Warmińsko-Mazurskim, UM, Olsztyn2004.Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Warmińsko-Mazurskim, UM, Olsztyn2010.Turystyka w województwie warmińsko-mazurskim w 2009 r., US, Olsztyn 2010.www.garncarskawioska.pl (15.03.2012).www.goldap.org.pl (15.03.2012).www.mazury-zachodnie.pl (15.03.2012).TOURISM CLUSTERS AS AN OPPORTUNITY FOR RURAL DEVELOPMENT– A CASE STUDY OF THE WARMIA AND MAZURYSummaryWarmia and Mazury Region is characterized by a high proportion of ruralareas.The problem is their low level of economic development and economic activity.An alternative way for agriculture rural development is tourism. Regional experienceshows that creating local and regional tourism clusters is a good way to support this sector.They allow to perform tasks related to creation and development of tourism products,activation of the local population and the growth of entrepreneurship in the tour-

Klastry turystyczne szansą rozwoju obszarów wiejskich… 193ism, brand building of cluster and promoting of the region, improving the quality ofservice and quality of tourist information. The examples of cluster structures in the regionsuggest the possibility of using the cluster concept to strengthen the local economyin the field of tourism.Translated by Łukasz Menart

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012BARTOSZ MICKIEWICZZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieBOGDAN M. WAWRZYNIAKUniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w BydgoszczyZMIANY W POWIERZCHNI UŻYTKÓW ROLNYCH WEDŁUGDANYCH POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO Z 2002 I 2010 ROKU 1WprowadzenieProcesy przeobrażeń obszarów wiejskich zapoczątkowane po 1990 rokubyły pogłębiane w konsekwencji integracji Polski z Unią Europejską. Przemianyo charakterze strukturalnym dotyczyły procesów polaryzacji gospodarstwrolnych pod względem struktury agrarnej, aktywności rynkowej czy wyłanianiasię gospodarstw wysokotowarowych. Nowe zjawiska w rolnictwie wskazują napojawienie się dualizmu w formach działalności rolniczej, stwarzającego dwaodmienne układy, wyznaczające gospodarstwom rolnym inne funkcje 2 .Zgodnie z ustawą z 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego, regulacjeprawne miały służyć poprawie struktury obszarowej gospodarstw rolnych. Intencjąustawodawcy było przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomościrolnych oraz zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwachrolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach 3 . Państwowspiera poprawę struktury agrarnej, która obecnie jest jednym z podstawowych1Projekt badawczy został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki.2A. Sikorska, Przeobrażenia w strukturze społeczno-ekonomicznej wsi a proces włączeniaPolski do Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, IERiGŻ, Warszawa 2007.3Ustawa z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego.

Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych… 195czynników decydujących o niższej konkurencyjności polskiego rolnictwaw stosunku do rolnictwa Unii Europejskiej. W Polsce, na tle UE, występujeniewielki udział gospodarstw średnich i większych obszarowo, przy znaczniewiększym udziale gospodarstw o małym obszarze. Przyspieszenie przemianw użytkowaniu gruntów wymaga większego niż dotychczas włączenia gruntówdzierżawionych w ramach gospodarstw wielkoobszarowych. Temu celowi służyłanowelizacja ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi SkarbuPaństwa, która zmierza do przyspieszenia procesu prywatyzacji gruntów państwowych,z korzyścią dla gospodarstw rodzinnych 4 .1. Cel i zakres pracyPodstawowym celem artykułu jest badanie procesu zmniejszania się powierzchnigruntów rolnych znajdujących w dyspozycji rolników. Zgodniez ustawą z 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leśnych, wprowadzono bardzopojemną definicję gruntów rolnych, obejmujących nie tylko użytki rolne,w tym grunty orne, ale wszystkie ziemie znajdujące się pod budynkami, stawami,parkami. Według ustawy grunty podlegają ochronie, która polega na ograniczaniuprzeznaczania jej na cele nierolnicze (nieleśne), na zapobieganiu procesomdegradacji i dewastacji, na rekultywacji i zagospodarowaniu ich na celerolnicze 5 .W artykule przedstawiono zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych w ujęciuretrospektywnym oraz zmiany z uwzględnieniem wyników powszechnegospisu rolnego 2002 i 2010 roku. Szczegółowe dane scharakteryzowano wedługwojewództw oraz grup obszarowych gospodarstw rolnych.2. Sytuacja gospodarstw rolnych po wstąpieniu do Unii EuropejskiejProces integracji europejskiej oznaczał istotną zmianę społecznoekonomicznychwarunków funkcjonowania polskiego rolnictwa. Zmiany dotyczyłyzarówno sposobów wspierania rolnictwa, konieczności zniesienia barier4Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościamirolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych innych ustaw.5Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

196 Bartosz Mickiewicz, Bogdan M. Wawrzyniakw handlu zagranicznym, jak i pojawienie się nowych instrumentów finansowychwspierających rozwój obszarów wiejskich. W ramach Wspólnej PolitykiRolnej zaszła konieczność odejścia od poprzedniego systemu wspierania produkcjirolniczej na korzyść systemu płatności obszarowej. Część dotychczasstosowanych instrumentów wsparcia została wygaszona, inne zaś uległy wyraźnemuograniczeniu. Zmieniony został system interwencji na podstawowychrynkach rolnych, zanikły zwłaszcza dopłaty do ceny skupu zbóż i interwencji narynku skupu zwierząt rzeźnych. Pozostały natomiast – na okres przejściowy –kredyty preferencyjne z dopłatą ARiMR do oprocentowania, zwłaszcza na celeinwestycyjne i zakup gruntów rolnych. Po wstąpieniu do Unii Europejskiejpłatności obszarowe stały się powszechną formę wsparcia rolnictwa polskiego,które przyznawane były proporcjonalnie do powierzchni uprawy, niezależnie odrodzaju prowadzonej działalności rolniczej. Z uwagi na fakt, że płatności obszarowerealizowane były po raz pierwszy wśród dziesięciu nowo przyjętych krajówdo Unii Europejskiej (2004 r.), zachodziła potrzeba ciągłego badania tejproblematyki, zwłaszcza w świetle zakończenia pierwszego okresu płatnościprzypadającego na lata 2004–2006. Dopłaty obszarowe są projekcją funkcjonalną,mieszczącą w sobie regulacje ekonomiczne i społeczne, które dodatkowosą wzmacniane płatnościami z tytułu PROW i SPO. Dopłaty były adresowanedo wszystkich rolników, dysponujących co najmniej gospodarstwami rolnymipowyżej 1 ha, przy założeniu, że działka ewidencyjna nie jest mniejsza niż 0,1ha. Płatności nie były jednak wypłacane automatycznie z mocy ustawy, leczrolnik musiał sam złożyć wniosek, wraz z odpowiednimi załącznikami. Złożeniewniosku było ważną i świadomą decyzją gospodarczą, świadczącąo akceptacji wspólnej polityki rolnej i o spełnianiu wymagań dotyczącychutrzymania gruntów rolnych w dobrej kulturze zgodnie z zasadami dobrej,zwykłej praktyki rolniczej.3. Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych w ujęciu retrospektywnymW dłuższym okresie notujemy znaczny spadek użytków rolnych, w tymtakże gruntów ornych. Zjawisko zmniejszania się powierzchni gruntów rolnychnie jest tylko specyfiką Polski, lecz tendencją światową odzwierciedlającą ważneprzemiany związane z industrializacją, urbanizacją, a współcześnie w kraju,powiązane z wieloma projektami infrastrukturalnymi. Nie zawsze mamy świa-

Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych… 197domość skali zjawiska, występującego w użytkowaniu ziemi w dłuższym czasie.Według danych spisów rolnych przeprowadzanych w naszym kraju, między1950 a 2010 rokiem, spadek użytków rolnych wyniósł 24,1%, zaś gruntów rolnych33,9%. Po raz pierwszy użytki rolne stanowią mniej niż 50% powierzchnikraju (49,7%) i należy spodziewać się dalszego spadku w najbliższych latach.Tymczasem w omawianych latach wzrosła liczba ludności kraju, z 26 mln osóbw 1950 roku do 38 mln osób w 2010 roku, co oznacza, że ilość ziemi przypadającejna jednego mieszkańca uległa znacznemu zmniejszeniu i ma związekz kwestią wyżywienia ludności. Obecnie na jednego mieszkańca przypada 0,5ha użytków rolnych.Tabela 1Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych (w tys. ha)RokPowierzchnia ogólna Użytki rolne Stosunek do Grunty orne Procent w stosunkudo URkraju w tys. ha w tys. ha pow. kraju (%) w tys. ha1946 31 267,7 20 440,2 65,4 15 985,7 78,21950 31 267,7 20 440,2 65,4 15 985,7 78,21960 31 267,7 19 550,2 62,5 15 961,1 81,61970 31 267,7 19 570,0 62,6 15 067,7 80,01980 31 268,5 19 101,8 61,8 14 820,7 77,61990 31 268,5 18 783,8 60,1 14 342,5 76,41996 31 268,5 17 881,8 57,2 13 764,8 76,92002 31 268,5 16 899,3 54,0 13 066,5 77,32004 31 268,5 16 327,4 52,2 12 684,6 76,22006 31 268,5 15 957,3 51,0 12 449,3 78,02010 31 268,5 15 534,0 49,7 10 565,0 68,0Źródło: dane GUS.Powierzchnię kraju – poza gruntami rolnymi – zajmują przede wszystkimlasy, których powierzchnia wzrosła także dzięki programowi zalesianie gruntówrolnych (30,1%), wody (2,0%), tereny komunikacyjne i drogowe (2,8%), osiedlowe(1,8%) i inne obszary (użytki kopalne, nieużytki).

198 Bartosz Mickiewicz, Bogdan M. Wawrzyniak4. Procesy polaryzacji w użytkowaniu gruntów rolnych między 1990a 2011 rokiemW przeszłości spisy rolne odbywały się systematycznie co 10 lat. Procesten został zmieniony w 1996 roku, kiedy to przyspieszono przeprowadzenie spisurolnego o 4 lata, chcąc poznać zmiany w rolnictwie polskim pod wpływemnowych zjawisk, jakie wywołała ogólna transformacja ustrojowa kraju. Rolnictwonie było już sterowane centralnie, lecz przeszło na tory gospodarki rynkowej.Kolejny spis rolny (2002 r.) został przeprowadzony w okresie przedakcesyjnym,przez dziesięć krajów aspirujących do Unii Europejskiej. Do spisu rolnegow 2010 roku zostały zobligowane wszystkie kraje członkowskie Wspólnoty(UE-27), zaś zebrane dane miały pozwolić na analizę zmian rolnictwa przedi po przystąpieniu do UE oraz na porównanie ich z danymi gospodarstww innych państwach członkowskich. Ponadto miały dostarczyć szczegółowychinformacji o jednostkach funkcjonujących w rolnictwie, sytuacji społecznodemograficzneji ekonomicznej rolników oraz o prowadzonych metodach produkcjirolniczej.W 1991 roku na mocy ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymiSkarbu Państwa dokonano restrukturyzacji byłych PGR, w wyniku czegodo zasobu Państwa przeszło około 4,7 mln ha użytków rolnych, liczonych łączniez ziemiami Państwowego Funduszu Ziemi (260 tys. ha). Po raz pierwszy poII wojnie światowej pojawił się nowy czynnik produkcji w postaci ziemi, któryzaadresowany została do wszystkich kategorii rolników. Zgodnie z ustawą pojawiłosię kilka sposobów zagospodarowania nieruchomości, w tym sprzedażgruntów, przekazanie mienia w dzierżawę lub nieodpłatne udostępnienie, leczustawa nie wyznaczała ani priorytetów postępowania, ani kierunków restrukturyzacji.Możliwości przeobrażeń strukturalnych były zróżnicowane regionalnie,przy czym wyznaczone zostały one faktem znacznego nasilenia występowaniapaństwowych gospodarstw rolnych na ziemiach północno-zachodnich. Tak więcregiony południowo-wschodnie, odczuwające największy głód ziemi, z nielicznymiwyjątkami, nie mogły skorzystać na restrukturyzacji PGR 6 .Bilans poczynań AWRSP a potem prac kontynuowanych przez AgencjęNieruchomości Rolnej w latach 1992–2008 w zakresie zagospodarowania mie-6Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa.

Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych… 199nia Skarbu Państwa przedstawiał się następująco: 2,0 mln ha ziemi (43,8%)sprzedano, co w stosunku do 13,4 mln ha będących w użytkowaniu rolnikówindywidualnych stanowiło 14,2%. Niezależnie od sprzedaży, Agencja przekazałauprawnionym przedmiotom 481,1 tys. ha. Ogółem, w wyniku sprzedaży oraznieodpłatnego przekazania uprawnionym podmiotom, a także pozostałego trwałegorozdysponowania, z zasobu ubyło 2,4 mln ha, czyli 49,9% powierzchniprzejętych nieruchomości. W Zasobie Skarbu Państwa nadal znajdowało się 2,4mln ha, z czego 1,8 mln ha (75%) znajdowało się w dzierżawie, użytkowanychprzez 122 tys. dzierżawców. Zjawisko dzierżawy dużych połaci ziemi zapoczątkowałoproces powstawania wielkoobszarowych gospodarstw rolnych. Pozostałegrunty nieodpłatnie przekazano w użytkowanie różnym podmiotom gospodarczyma część pozostawiono w gestii państwa jako gospodarstwa o szczególnymznaczeniu, np. gospodarstwa doświadczalne, hodowlane, naukowea także w przyszłości przeznaczone na budowę dróg i autostrad 7 .Tabela 2Liczba zawartych umów i powierzchnia gruntów sprzedanych z zasobu WRSP w latach1992–2010 (w ha)Grupy obszarowe Liczba zawartychumówgruntów (w ha)1 umowęPowierzchnia sprzedanych Średnio ha na%%w haDo 1 ha 108 684 45,5 46 535 2,3 0,41–2 38 323 16,1 54 585 2,7 1,42–5 36 534 15,3 116 036 5,8 3,25–10 19 831 8,3 140 666 7,1 7,110–20 14 988 6,3 211 244 10,6 14,120–50 15 719 6,6 518 975 26,0 33,050–100 2105 0,9 148 277 7,4 70,4100–500 2163 0,9 520 627 26,1 240,7500–1000 277 0,1 178 286 8,9 643,61000 i więcej ha 37 0,0 60 639 3,1 1638,9Razem 238 661 100,0 1 995 870 100,0 8,4Źródło: Raport z działalności ANR, Agencja Nieruchomości Rolnej, Warszawa 2010.Pod względem liczebnym, najwięcej umów dotyczyło sprzedaży małychdziałek (45,5%), lecz pod względem obszarowym stanowiły one zaledwie 2,3%7Uzasadnienie do ustawy zmieniającej ustawę o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymiSkarbu Państwa 2011 r.

200 Bartosz Mickiewicz, Bogdan M. Wawrzyniaksprzedanych gruntów. Na drugim biegunie znalazły się gospodarstwa duże jakna polskie warunki (100–500 ha) bądź bardzo duże (500 i więcej ha), którełącznie kupiły od Agencji 38,1% wszystkich wystawionych do sprzedaży gruntów.Z uwagi na fakt, że ANR dysponuje 11 oddziałami terenowymi i 5 filiami,zaś OT w Rzeszowie swoim zasięgiem obejmuje terytorium woj. podkarpackiegoi świętokrzyskiego, Agencja nie prowadzi statystyki dla poszczególnych województw,lecz w układzie oddziałów terenowych. Wobec tego nie można ustalićwpływu nieruchomości pochodzących z Zasobów Skarbu Państwa na przemianyagrarne w układzie poszczególnych województw. Drugą bardzo ważnąkategorią strukturalną były gospodarstwa dzierżawione przez podmioty prywatnei osoby prawne. Dzierżawy były zawierane na określony czas, a w świetlenowych przepisów prawnych, dzierżawcy muszą zadeklarować swoje dalsze losy.5. Kierunki ewolucji zasobów ziemi rolniczej między spisami rolnymi2002 i 2010 rokuBadanie procesu przemieszczenia użytków rolnych przeprowadzonow dwóch układach. W pierwszym wariancie analizowano przeobrażenia, jakiezaszły między dwoma spisami rolnymi w skali kraju, według grup obszarowych.W drugim ujęciu analizowano zmiany w układzie poszczególnych województw.W skali kraju powierzchnia użytków rolnych spadła z 16,3 mln ha w 2002roku do 15,2 mln ha w 2010 roku (o 6,3%). Ogólnie, spadki dotyczyły na ogółwszystkich gospodarstw rolnych, liczących od 1 ha do 30 ha. Największe spadkidotknęły jednak gospodarstw małych 1–2 ha (o 27,2%) oraz średnich 7–10 ha(o 16,4%). Natomiast gospodarstwa towarowe (20–30 ha) straciły najmniejziemi (3,8%). Wyraźny przyrost ziemi zanotowano w gospodarstwach dużych(30–50 ha) oraz bardzo dużych (50 i więcej ha). W sumie w grupach obszarowychliczących od 1 ha do 30 ha ubyło 2756,5 tys. ha użytków rolnych. Z koleiw grupach obszarowych 30–50 i więcej ha przybyło 737,3 tys. ha, co stanowi26,7% ubytków. Bilans strat ziemi należy rozpatrywać w kontekście zmianw jednostkach liczących do 1 ha, z których ziemia przechodziła do gospodarstwwiększych obszarowo.

Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych… 201Tabela 3Powierzchnia ogólna gospodarstw rolnych według grup obszarowych (w ha)Grupy obszarowe gospodarstwrolnych w ha2010/2002 w ha 2010/2002 (%)Różnica Różnica2002 20101–2 889 194 647 231 –241 963 72,82–3 824 823 710 074 –114 749 86,13–4 809 163 698 777 –110 386 86,34–5 790 956 669 522 –121 434 84,65–7 1487 241 1249 223 –238 018 84,07–10 1993 425 1665 677 –327 748 83,610–15 2471 941 2088 161 –383 780 84,515–20 1593 845 1431 688 –162 157 89,820–30 1685 341 1622 111 –63 230 96,230–50 1267 816 1453 296 +185 480 114,650 i więcej 2 449 130 3 000 925 +551 795 122,5Kraj 16 262 875 15 236 685 0,0 93,7Źródło: dane z powszechnych spisów rolnych z 2002 i 2010 r.Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych należy łączyć ze zmniejszeniemo 262 tys. liczby gospodarstw rolnych poniżej 1 ha użytków rolnych. Gospodarstwate wygasiły swoją produkcję, która na ogół miała charakter związanyz samozaopatrzeniem, nie wpływającym na rynki towarowe.6. Charakterystyka użytkowania gruntów rolnych w układzie województwRolnictwo polskie charakteryzuje się ciągłymi zmianami zachodzącymizarówno w strukturach własnościowych, jak i kierunkach użytkowania ziemi.W celach badawczych zagregowano niektóre grupy gospodarstw (1–5 ha, 5–10ha), aby uzyskać większą przejrzystość pozwalającą na poprawną analizę uzyskanychwyników.

202 Bartosz Mickiewicz, Bogdan M. WawrzyniakTabela 4Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych według grup obszarowych (w ha)Województwo Rok 1–5 ha50 i więcejha5–10 ha 10–30 ha 30–50 ha OgółemDolnośląskie 2002 107 689 120 195 225 759 74 083 487 900 1 015 6262010 90 812 104 809 201 469 83 974 299 931 780 995% 84,3 87,2 89,2 113,3 61,5 76,9Kujawsko-pomorskie 2002 66 803 141 861 446 143 136 492 300 510 1 091 8092010 69 504 137 777 470 820 159 369 236 371 1 073 841% 104,0 97,1 105,5 116,8 78,6 98,3Lubelskie 2002 316 177 453 716 528 629 76 018 164 465 1 539 0052010 351 244 438 005 517 553 108 836 143 290 1 558 928% 111,1 96,5 97,9 143,2 87,1 101,3Lubuskie 2002 41 989 35 123 84 570 31 062 278 044 470 7882010 33 628 33 969 81 500 35 541 170 823 355 461% 80,1 96,7 96,4 114,4 61,3 75,5Łódzkie 2002 216 105 360 405 439 840 45 201 66 573 1 128 1242010 224 011 337 019 418 507 63 238 64 247 1 107 022% 103,6 93,5 95,1 139,9 96,5 98,1Małopolskie 2002 428 504 171 313 68 001 7914 41 774 717 5062010 416 503 157 487 81 561 14 263 66 183 735 997% 97,2 91,9 119,9 180,2 158,4 102,6Mazowieckie 2002 369 816 583 124 926 372 137 824 199 678 2 216 8142010 381 016 572 223 919 702 180 479 198 258 2 251 678% 103,0 98,1 99,3 130,9 99,3 101,6Opolskie 2002 53 258 58 255 131 867 47 220 256 618 547 2182010 37 293 45 757 118 011 58 261 128 049 387 371% 70,0 78,5 89,5 123,4 49,9 70,8Podkarpackie 2002 393 242 182 588 65 674 10 468 105 819 757 7912010 352 010 152 236 86 899 22 846 86 612 700 603% 89,5 83,4 132,3 218,3 81,9 92,4Podlaskie 2002 80 486 182 175 636 377 130 895 112 171 1 142 1042010 98 521 204 697 645 503 163 573 135 632 1 247 926% 122,4 112,4 101,4 125,0 120,9 109,3Pomorskie 2002 53 908 79 100 253 789 85 251 388 948 860 9962010 53 021 88 019 255 849 89 045 230 259 716 193% 98,3 111,3 100,8 104,4 59,2 83,2Śląskie 2002 193 407 94 781 82 462 18 887 99 636 489 1732010 134 816 74 314 81 811 27 064 77 301 395 306% 69,7 78,4 99,2 143,3 77,6 80,8Świętokrzyskie 2002 219 321 217 278 131 400 13 280 27 697 608 9762010 222 767 193 632 143 371 21 237 31 398 612 405% 101,6 89,1 109,1 159,9 113,4 100,6Warmińsko-mazurskie 2002 42 058 58 945 336 314 137 343 543 520 1 118 1802010 42 530 66 206 312 293 148 586 387 086 956 701% 101,1 11,3 92,8 106,0 71,2 85,6

Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych… 203Województwo Rok 1–5 ha50 i więcejha5–10 ha 10–30 ha 30–50 ha OgółemWielkopolskie 2002 136 272 243 591 672 014 159 642 584 328 1 795 8472010 146 155 251 957 654 948 199 153 363 699 1 615 912% 107,2 103,4 97,5 124,7 62,2 90,0Zachodniopomorskie 2002 45 416 49 163 168 049 69 869 669 984 1 002 4812010 39 655 45 437 144 411 76 519 365 882 671 904% 87,3 92,4 85,9 109,5 54,6 67,0Razem 2002 2 764 533 3 031 613 5 197 488 1 181 449 4 327 667 16 502 7502010 2 725 604 2 914 900 5 141 960 1 453 296 3 000 925 15 236 685% 98,6 96,1 98,9 123,0 69,3 92,3Źródło: dane z powszechnych spisów rolnych z 2002 i 2010 r.Spośród 16 badanych województw, obejmujących gospodarstwa rolne powyżej1 ha, w 11 zanotowano spadek użytków rolnych według grup obszarowych,natomiast w pięciu – nieznaczny wzrost. Dotyczyło to przede wszystkimwoj. lubelskiego (wzrost o 1,3%), małopolskiego (2,6%), mazowieckiego(1,6%), podlaskiego (9,3%) i świętokrzyskiego (0,6%). W każdej grupie obszarowejzaobserwowano odmienne tendencje regulacyjne, które są wyrazem dynamikiprocesów koncentracji i dekoncentracji gruntów oraz polaryzacji gospodarstwrolnych. Wśród gospodarstw rolnych zgrupowanych w przedziale wielkościowym1–5 ha, w ośmiu województwach zanotowano wzrost powierzchniużytków rolnych, w tym najwięcej w woj. podlaskim (22,4%). Oznacza to, żenie wszystkie gospodarstwa małorolne miały tendencje do zmniejszania swoichobszarów oraz, że dane przedstawione w skali kraju nie znajdują potwierdzeniana poziomie województw. W grupie gospodarstw poniżej średnich (5–10 ha),które nie są jednostkami samowystarczalnymi, uzyskane produkty przeznaczająw części na własne potrzeby. Wzrost powierzchni użytków rolnych zanotowanow czterech województwach, a mianowicie w woj. podlaskim (12,4%), pomorskim(11,3%), warmińsko-mazurskim (12,3%) i woj. wielkopolskim (3,4%).Największy i najbardziej widoczny wzrost powierzchni użytków rolnychwystąpił w grupie gospodarstw rolnych liczących 30–50 ha, przy czymw województwie podkarpackim wystąpiło zjawisko nawet podwojenia powierzchniużytków rolnych, będących w dyspozycji grupy rolników. Dużya przy tym ponadprzeciętny wzrost (23,0% w skali kraju) uzyskano w woj. małopolskim(80,2%), świętokrzyskim (59,9%) oraz woj. śląskim (43,3%). Donowych zjawisk dotyczących powierzchni użytków rolnych według grup obszarowychw stosunku do spisu rolnego z 2002 roku należy zaliczyć wyraźny spa-

204 Bartosz Mickiewicz, Bogdan M. Wawrzyniakdek powierzchni gospodarstwach dużych i bardzo dużych, liczących 50 i więcejha użytków rolnych.Tak więc między 2002 a 2010 rokiem objętych spisem rolnym wyłoniła sięnowa grupa użytkowników gospodarstw rolnych (30–50 ha), którą można nazwągrupą rolników dążących do intensyfikacji rolnictwa, zorientowanych rynkowo,u których występuje deficyt podstawowego czynnika produkcji w postaciziemi. Korzystając z dopłat bezpośrednich i wsparcia finansowego w ramachdziałań PROW, gospodarstwa te wzbogaciły się o nowe środki produkcji, maszynyi urządzenia, które jednak nie były w pełni wykorzystane. W tym przypadkurelacje czynników produkcji zostały zachwiane, ze szkodą dla kosztówprodukcji. Nowym zjawiskiem był również spadek powierzchni użytków rolnychbędących w użytkowaniu rolników, których gospodarstwa liczyły 50i więcej ha, jako pochodna ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, która określałamaksymalną wielkość gospodarstwa rolnego na poziomie 300 ha.Tabela 5Porównanie liczby gospodarstw rolnych do powierzchni użytków rolnych (2010 r.)Grupy obszarowew haLiczba gospodarstwrolnych%Powierzchniagospodarstwrolnych w tys.ha%Średnia wielkośćjednego gospodarstwarolnego1–5 861 792 55,2 2725,6 17,9 3,25–10 351 741 22,5 2914,9 19,2 8,310–30 285 926 18,3 5142,0 33,7 18,030–50 35 996 2,3 1453,3 9,6 40,450 i więcej ha 27 150 1,7 3000,9 19,6 110,5Razem 1 562 605 100,0 15 236,7 100,0 9,7Źródło: Użytkowanie gruntów, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.Z punktu widzenia procesu koncentracji ziemi i tworzenia gospodarstwwysokotowarowych interesujące są dwie ostatnie grupy gospodarstw rolnych.Pod względem ilościowym są to małoliczebne grupy, obejmujące zaledwie4,0% ogółu jednostek produkcyjnych, lecz gospodarujące na powierzchni29,2% użytków rolnych. Średnia ich wielkość natomiast w pierwszym przypadkuwynosiła 40,4 ha oraz 110,5 ha w gospodarstwach wielkoobszarowych.

Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych… 205PodsumowaniePrzemiany w powierzchni użytkowania gruntów rolnych wskazują na złożonośća jednocześnie różnorodność czynników, oddziałujących na skalę i tempoprzeobrażeń zachodzących w strukturze agrarnej gospodarstw rolnych. Procesykoncentracji i dekoncentracji ziemi pokazują na wyłanianie nowych zadańoraz funkcji, które właściciele gruntów przypisują posiadanym nieruchomościomrolnym. Narastanie konkurencyjności na rynku produktów rolnych przyczyniłosię z jednej strony do umocnienia pozycji gospodarstw najlepszych, wysokotowarowych,z drugiej zaś spowodowało pogłębienie występowania jednosteknietowarowych 8 .O dłuższego czasu występuje niekorzystne zjawisko zmniejszania powierzchniużytków rolnych, mogących wpływać negatywnie na procesy sprostaniakonkurencyjności rolnictwa w ramach UE, w skrajnym przypadku możepowstać problem z wyżywieniem narodu. Dodatkowym czynnikiem kurczeniasię podaży żywności, jest przestrzeganie zasad ochrony środowiska, co skutkujepowstawaniem gospodarstw ekologicznych, stosujących mniej intensywne metodyprodukcji. Tendencje spadkowe nie zostały zahamowane, mimo ukazaniasię ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych (1995 r.). W okresie międzyspisami rolnymi (2002–2010) zanotowano dalszy spadek użytków rolnych(o 1,3 mln ha).Występujące w Polsce użytki rolne nie należą do gruntów o najwyższej jakości,co powoduje, że ponad połowa ich właścicieli korzysta z działaniaPROW, polegającego na wspieraniu działalności rolniczej o niekorzystnych warunkachgospodarowania (ONW). Działanie to powoduje utrzymanie produkcjirolniczej na terenach, które mają trudności ze względu na niekorzystne warunkinaturalne. Dopłaty kompensują utrudnienia w gospodarstwach położonych pozagranicami ONW.LiteraturaRaport z działalności ANR, Agencja Nieruchomości Rolnej, Warszawa 2010.8A. Sikorska, 2006, Przemiany w strukturze agrarnej gospodarstw chłopskich, IERiGŻ,Warszawa.

206 Bartosz Mickiewicz, Bogdan M. WawrzyniakSikorska A., Przeobrażenia w strukturze społeczno-ekonomicznej wsi a proces włączeniaPolski do Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, IERiGŻ, Warszawa2007.Sikorska A., Przemiany w strukturze agrarnej gospodarstw chłopskich, IERiGŻ, Warszawa2006.Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych.Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego.Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami SkarbuPaństwa.Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościamirolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych innych ustaw.Uzasadnienie do ustawy zmieniającej ustawę o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymiSkarbu Państwa, Dokumenty Sejmowe, Warszawa 2011.Użytkowanie gruntów, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.CHANGES IN AREA OF ARABLE LAND ACCORDING TO COMMONAGRICULTURAL INDEX IN 2002 AND 2010SummaryThere were analyzed changes in arable land area according to Common AgriculturalIndex in 2002 and 2010 in the paper. In years 1950–2012 the decrease of numberof arable land was 24,1% and all agricultural land – 33,9% The decreasing tendencieswere not stopped despite of publishing of new legal act about protection of agrarian landand forests (1995). In the period between agricultural indexes (2002–2010) there wereobserved next decrease of arable land of 1,3 mln ha. In analyzed size groups of agriculturalfarms the biggest decrease of area was observed in small and medium size farms.Big farms (30–50 ha) and very big ones (50 ha and more) succeeded the most in theprocess of consolidation. That occurrence must be estimated positively as the one whichwill direct further vectors of agrarian changes.Translated by Bartosz Mickiewicz

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012DAGMARA K. ZUZEKUniwersytet Rolniczy w KrakowieBARTOSZ MICKIEWICZZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieŚRODOWISKOWE PROBLEMY ROZWOJU SEKTORA MAŁYCHI ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW NA OBSZARACH OBJĘTYCHOCHRONA PRZYRODNICZĄ W POLSCEWprowadzenieZmiany systemowe i strukturalne polskiej gospodarki zapoczątkowane naprzełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku doprowadziłydo dynamicznego rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Sektorten spełnia bardzo ważne funkcje, wpływając zarówno na sferę gospodarczą, jaki społeczną Polski.Biorąc pod uwagę dotychczasowe osiągnięcia małej i średniej przedsiębiorczościoraz dalsze perspektywy jej rozwoju, stanowić ona może szansęzwiększenia zatrudnienia, eksportu oraz skutecznego konkurowania polskiej gospodarkina rynku europejskim, a w obliczu globalizacji – na rynkach światowych.Małe i średnie przedsiębiorstwa napotykają na swojej drodze liczne bariery,które doprowadzają do ograniczenia dalszego rozwoju, a niekiedy do ichupadku.Celem artykułu jest wskazanie relacji między działalnością gospodarcząa środowiskiem naturalnym oraz ograniczeń rozwojowych MSP jakie mogąwynikać z partnerstwa sektora biznesu i ochrony przyrody.

208 Dagmara K. Zuzek, Bartosz Mickiewicz1. Stan sektora małych i średnich przedsiębiorstw w PolsceMałe i średnie przedsiębiorstwa mogą uzyskać przewagę nad dużymi firmamim.in. w sytuacjach: sprawnej i szybkiej reakcji na zmieniające się otoczenie,łatwego wchodzenia w określone kooperacyjne układy przez szybkie tworzenienowych miejsc pracy, otwarcia na wykorzystanie innowacji, które mogąbyć łatwiej weryfikowane przez rynkowe potrzeby, przedsiębiorczego wykorzystaniaróżnych szans i okazji rynkowych, sprawnego przepływu informacji wewnątrzprzedsiębiorstwa, działalności opartej przede wszystkim na zaspokajaniukonkretnych potrzeb występujących na lokalnym rynku, wyższej konkurencyjności1 .Na koniec 2010 roku, w systemie REGON zarejestrowanych było3 904 958 tys. podmiotów gospodarki narodowej (bez osób prowadzących indywidualnegospodarstwa w rolnictwie). Z zarejestrowanych podmiotów około120,2 tys. należało do sektora publicznego (o 3,2% mniej niż w roku 2009), zaś3 784 783 tys. do sektora prywatnego (spadek liczby podmiotów o 0,5%). Zaobserwowanowzrost liczby spółek handlowych oraz fundacji, spadek zaś liczbyzarejestrowanych spółek cywilnych, osób fizycznych prowadzących działalnośćgospodarczą, spółdzielni oraz przedsiębiorstw państwowych (tab. 1).Tabela 1Liczba MSP zarejestrowanych w rejestrze REGON wg wybranych sekcji PKD2005 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r.WyszczególnienieSektoryOgółemPubliczny PrywatnyOgółem, w tym: 3 610 929 3 680 893 3 752 293 3 737 789 3 904 958 120 175 3 784 783przemysł 381 741 379 650 377 332 371 391 377 829 2884 377 829budownictwo 357 810 392 646 424 824 428 660 466 942 622 466 320handel i naprawy 1 184 944 1 149 433 1 136 011 1 096 832 1 100 188 386 1 099 802transport, gosp.magazynowanai łączność261 284 263 188 268 924 268 444 264 992 493 264 499Źródło: zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestruREGON 2010 r., GUS, 2005–2010.1D. Zuzek, Polityka gospodarcza wobec małych i średnich przedsiębiorstw a rozwój obszarówwiejskich, Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia 8 (3), 2009.

Środowiskowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw… 209Według danych GUS, spośród 4,1 mln firm zarejestrowanych w rejestrzeREGON, w Polsce funkcjonuje około 1,67 mln przedsiębiorstw aktywnych(1,53 mln według Eurostat). Daje to Polsce pod tym względem pozycję szóstejgospodarki w UE (jeszcze w 2000 r. pod względem liczby firm znajdowaliśmysię na piątym miejscu przed Wielką Brytanią), z łączną liczbą firm wynoszącąprawie 21 mln. Według danych Eurostatu, najliczniejsze pod względem liczbyprzedsiębiorstw są Włochy, w których liczba firm (3,92 mln) była ponad 2,5 razywiększa niż w Polsce. Zbliżone do naszego kraju liczeby przedsiębiorstwwystępują w Niemczech (1,8 mln) i Wielkiej Brytanii (1,7 mln). Znaczniemniejszą liczbą firm cechują się gospodarki naszego regionu – największe podtym względem Rumunia i Czechy (odpowiednio 216 tys. i 214 tys. firm) sąsiedmiokrotnie mniejsze. Przeważającą większość przedsiębiorstw w UE stanowiąmikro, małe i średnie firmy (99,8%). Identyczna sytuacja jest w Polsce,gdzie z 1,67 mln firm, podmioty sektora MSP stanowią zdecydowaną większość(99,8%), przy czym w Polsce sektor ten w większym stopniu niż w UEjest zdominowany przez mikrofirmy, których udział w całkowitej liczbie przedsiębiorstw(96%) przewyższa średnią europejską (91,8%). Udział małych firmw liczbie MSP w Polsce (2,8%) jest o ponad połowę mniejszy od średniej dlaUE-27 (6,9%). Pomimo tego średnioterminowe trendy pokazują, że strukturafirm w Polsce, choć powoli, zmierza w kierunku podobnej do UE – spada udziałmikrofirm, a wzrasta udział pozostałych grup przedsiębiorstw. Tempo tychprzemian wskazuje, że największe problemy ze wzrostem i przekształceniem sięw małe podmioty mają mikroprzedsiębiorstwa 2 .Zarówno w 2008, jak i 2009 roku największy roczny wzrost zanotowałymałe firmy (odpowiednio 3,4% i 3,3%), co może oznaczać znaczące przyspieszeniewzrostu liczby firm w porównaniu z całym okresem 2003–2007, kiedywzrost średnioroczny wyniósł 2,5%. W 2008 roku szybko wzrastała jeszczeliczba firm średnich (o 3,2% w porównaniu z 2007 r.), jednak ich dynamikaznacząco wyhamowała w kolejnym roku (wzrost jedynie o 1,4%) 3 .Pomimo najszybszego w 2008 roku wzrostu liczby małych przedsiębiorstwna tle wszystkich jednostek, zdecydowanie największy wpływ nawzrost liczby przedsiębiorstw ogółem w tym okresie miał przyrost liczby mikroprzedsiębiorstw(87,5% udział we wzroście). Wpływ wzrostu liczby przed-2Eurostat 2010.3Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009,2010, PARP, Warszawa.

210 Dagmara K. Zuzek, Bartosz Mickiewiczsiębiorstw małych na liczbę przedsiębiorstw ogółem był znacznie mniejszy(udział we wzroście 11,5%). Przyrost liczby średnich przedsiębiorstw miał jużśladowy wpływ na tę wielkość (1,0%).Odnosząc się do tempa zmian udziału poszczególnych grup przedsiębiorstwwe wzroście liczby przedsiębiorstw ogółem w latach 2003–2008, należyzauważyć, że najszybszy trend wzrostowy zanotowano wśród małych przedsiębiorstwpomimo jednorocznego załamania w 2007 roku. Średnioroczny wzrostudziału małych firm w ogólnej liczbie przedsiębiorstw wyniósł, w analizowanymokresie, ponad 0,01 p.p. W samym tylko 2008 roku jednak wzrost udziałumałych przedsiębiorstw wyniósł aż o 0,41 p.p. W przypadku przedsiębiorstwśrednich i dużych zaobserwowano w okresie 2003–2008 niewielkie, lecz utrzymującesię w czasie trendy wzrostowe udziału tych grup w całkowitym wzrościeprzedsiębiorstw. Spadek zanotowano jedynie w przypadku mikroprzedsiębiorstw.Najwięcej podmiotów sektora przedsiębiorstw prowadziło działalnośćw sferze usług – handel i naprawy (32% wszystkich przedsiębiorców). Pozostałerodzaje działalności gospodarczej były wyraźnie mniej licznie reprezentowane.Na drugim miejscu pod względem udziału w liczbie przedsiębiorstw ogółem,uplasowała się – obsługa nieruchomości i firm (16%), następnie budownictwo(12%) oraz przemysł (11%). Udział pozostałych sekcji nie był statystycznieznaczący. Jeśli chodzi o tempo wzrostu liczby przedsiębiorstw w poszczególnychsferach, to najszybciej rozwijały się ochrona zdrowia (wzrost liczbyprzedsiębiorstw o 12,8% w porównaniu z 2009 r.), budownictwo (12,5%) i pozostaładziałalność usługowa (11,6%).

Środowiskowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw… 211Rys. 1. Struktura przedsiębiorstw wg sekcji PKD w 2010 rokuŹródło: opracowanie własne.Dane za 2010 rok dotyczące liczby przedsiębiorstw wskazują na utrzymaniesię tendencji wzrostowej z lat wcześniejszych – w tym roku wzrost liczbyprzedsiębiorstw osiągnął wartość 7%. W 2010 roku tempo przyrostu liczbyprzedsiębiorstw było największe w przypadku małych przedsiębiorstw (8,0%w porównaniu z 2009 r.). Nieznacznie niższą dynamikę wzrostu w tej kategoriiodnotowano w przypadku firm średnich (o 6,5%). Jedynie w grupie dużychprzedsiębiorstw zanotowano spadek liczby przedsiębiorstw – wyniósł on 5,0%w relacji do 2009 roku2. Relacje między działalnością gospodarczą a środowiskiem naturalnymAspekty ekologiczne stanowią niezwykle ważny czynnik procesu wzrostui rozwoju społeczno-gospodarczego. Coraz większym problemem stają się negatywne,zewnętrzne skutki działań gospodarczych, między innymi rosnące nakładyna ochronę środowiska, niezbędne w sytuacji jego postępującej degrada-

212 Dagmara K. Zuzek, Bartosz Mickiewiczcji 4 . Efektywność typowo stosowanych środków zapobiegawczych i ochronnychjest niewystarczająca. Ochrona środowiska naturalnego niszczonegowskutek rozwoju cywilizacji przemysłowej jest niezbędna. Pociąga ona za sobąokreślone koszty społeczne, ponieważ ogranicza możliwości wzrostu dobrobytu,co niekorzystnie wpływa na poziom i jakość życia ludności. Wynika to międzyinnymi z faktu, że poważną część środków wypracowanych w postaci dochodunarodowego przeznacza się na przedsięwzięcia niezbędne dla ochronyzagrożonego środowiska naturalnego lub dla odtworzenia tych elementów, którejuż uległy degradacji 5 .Problemy z zachowaniem odpowiedniego stanu środowiska naturalnego sątym większe, im większa jest liczba ludności, poziom konsumpcji na jednegomieszkańca oraz im bardziej stosowane technologie przyczyniają się do zanieczyszczaniaśrodowiska. Procesy rozwoju ekonomicznego nastawione jedyniena ilościowe zwiększenie produkcji – i co za tym idzie konsumpcji – spowodowałystan groźnego naruszenia równowagi ekologicznej i wzrost strat społecznychw postaci zanieczyszczenia środowiska, zatrucia wód i powietrza 6 . Szerokorozpowszechnione przekonanie, że ludzka działalność gospodarcza może bezograniczeń czerpać ze środowiska zwrotnie oddając jedynie odpady, musi uleckrytycznej weryfikacji i radykalnej zmianie uwzględniającej rzeczywisty stanśrodowiska naturalnego. Środowisko naturalne jest obecnie w stanie kryzysowym,czego objawem jest m.in. zanikanie warunków biologicznej samoregulacji.W większości przypadków produkty odpadowe nie zanikają całkowicie i niezachowują się neutralnie, ale wpływają ujemnie na środowisko, a także na dalsządziałalność gospodarczą i społeczną człowieka oraz na jego szeroko pojętąjakość życia.4E. Symonides, Degradacja środowiska przyrodniczego, w: Wiek wielkich przemian, red.M. Dobroczyński, A. Jasińska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 31–51; A. Symonowicz,Bilans strat powstałych wskutek degradacji środowiska, synteza problemu badawczego04.10.13. Podstawy społecznoekonomiczne ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego,SGPiS, Warszawa 2001.5Ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego, red. A. Chmielak, Politechnika Białostocka,Białystok 2000, s. 25–70; J. Famielec, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej,Wyd. Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 1999, s. 183–245; T. Żylicz, Ekonomia wobeczagadnień środowiska przyrodniczego. Elementy teorii oraz implikacje praktyczne, PWN, Warszawa1989, s. 35–70.6A. Pawłowski, L. Pawłowski, 2008, Zrównoważony rozwój we współczesnej cywilizacji,część 1: Środowisko a zrównoważony rozwój, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 3, nr 1, s. 53–55.

Środowiskowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw… 213Polskie przedsiębiorstwa najczęściej postrzegają ochronę środowiska jakododatkowe koszty i obciążenia biurokratyczne, a nie jako szansę dla rozwojufirmy. Według Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych „Lewiatan”,wartość przemysłu środowiskowego w Polsce szacowana jest na ok. 4 mld euro,co stanowi ok. 0,7% wartości przemysłu środowiskowego UE, który jest obecnienajszybciej rozwijającą się gałęzią gospodarki europejskiej, również podwzględem innowacji technologicznych. Polski przemysł środowiskowy zatrudniaok. 200 tys. osób, ale jego potencjał jest dużo większy.W Polsce kwestie związane z ochroną środowiska nadal postrzegane sągłównie przez pryzmat coraz bardziej skomplikowanych przepisów i wynikającychz nich obowiązków dla przedsiębiorców. Organy kontrolne koncentrująswoją uwagę na dużych firmach, których działalność w sposób znaczący wpływana środowisko naturalne. Na duże firmy wywierany jest nacisk przestrzeganiaprzepisów ochrony środowiska i inwestowania w technologie przyjazne środowisku.Nie ma takiego nacisku na firmy małe i średnie. Oznacza to, że potrzebyi szanse MSP w zakresie ochrony środowiska nie są na ogół dostrzeganeprzez agendy publiczne, organy kontrolne i organizacje wspierające biznes.Większość organizacji pozarządowych postrzega tego typu firmy jako źródłofinansowania działalności dobroczynnej, a nie jako potencjalnego partnera, któryw działania na rzecz środowiska i rozwoju społecznego może wnieść wiedzę,doświadczenie, zdolności organizacyjne, innowacyjność i nowe miejsca pracy.Małe i średnie firmy w Polsce mają kłopoty z wypełnianiem swoich obowiązkówwynikających z prawa ochrony środowiska. Większość z nich nie możesobie pozwolić na zatrudnienie specjalisty ds. ochrony środowiska lub korzystaniez usług drogich konsultantów. Najczęściej również nie są one w stanienadążyć za ciągle zmieniającymi się przepisami. Bez wątpienia jednak, w najbliższejprzyszłości, MSP będą coraz bardziej potrzebować wsparcia ekspertówzewnętrznych w kwestii ograniczania negatywnego oddziaływania na środowiskoprowadzonej działalności. Jak dotąd, rządowe programy wsparcia w tymzakresie okazały się mało efektywne, ponieważ brak im spójności i elastycznościw dostosowaniu się do rzeczywistych potrzeb MSP i warunków ich funkcjonowania.Z ekonomicznego punktu widzenia zatem środowisko przyrodnicze definiowanejest jako zasób, będący do dyspozycji społeczeństwa i mający dla niegocechy ekonomicznie użyteczne, co oznacza, że w stosunku do gospodarowaniaśrodowiskiem i jego zasobami obowiązują wymogi efektywności.

214 Dagmara K. Zuzek, Bartosz MickiewiczMożemy wyróżnić dwa zasadnicze typy powiązań, tzn. działalność gospodarcząkonsumującą zasoby przyrodnicze oraz funkcje i usługi ekosystemów,a także drugi typ działalności, polegający na świadczeniu usług na rzecz przyrody,zarówno o charakterze działalności skojarzonej, np. ekstensywny wypasbydła, jak i działalności dedykowanej – z reguły jako realizacja różnych formaktywnej ochrony przyrody. W obu przypadkach, jeśli nie mamy do czynieniaz krótkowzrocznym i krótkoterminowym typem biznesu, stabilizacja i trwałośćdochodów przedsiębiorców czerpanych z zasobów przyrody zależy od zapewnieniaim ochrony i zrównoważonego gospodarowania tymi zasobami.Koncentrując się na aspektach pozytywnych, już obecnie na wielu obszarachcennych przyrodniczo możemy wskazać na przykłady działalności gospodarczejcharakteryzującej się pozytywnym, a co najmniej neutralnym wpływemna przyrodę. Takie przykłady pozytywnego związku biznesu i ochrony przyrodywymagają promocji i naśladowania. Doświadczenia innych krajów, analiza potrzebaktywnej ochrony przyrody oraz możliwości stwarzane przez powstającąsieć Natura 2000 wskazują, że wachlarz możliwych do podjęcia różnych formdziałalności gospodarczej znakomicie wykracza poza dotychczasowe doświadczeniai postrzeganie powstających możliwości. Jednocześnie, dostępne wynikibadań wykazują wyraźne zainteresowanie i zapotrzebowanie małych i średnichprzedsiębiorstw na nowe, przyjazne i właściwe dostosowane mechanizmy finansowe,wychodzące naprzeciw ich potrzebom inwestycyjnym i wymogomdziałalności gospodarczej na cennych przyrodniczo terenach 7 .3. Ograniczenia i bariery partnerstwa sektora biznesu i ochrony przyrodyZ ekologicznego i ekonomicznego punktu widzenia najbardziej istotne stajesię zrozumienie i analiza związków środowiska przyrodniczego z gospodarką.Przyroda stanowi bowiem bezpośrednie źródło energii niektórych środkówi przedmiotów pracy oraz środków konsumpcji, odbiornik odpadów produkcyjnychi konsumpcyjnych, warunkuje produkcję rolniczą, leśną i rybacką, określamożliwości rozwoju transportu oraz wpływa na zdrowie człowieka. Środowisko7Z. Tederko, Ochrona bioróżnorodności w działalności przedsiębiorstw – realizacja unijnejinicjatywy Biznes i Bioróżnorodność. Ochrona różnorodności biologicznej w Polsce, Warszawa2010.

Środowiskowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw… 215przyrodnicze nie jest więc sumą poszczególnych komponentów, ale powstajew wyniku występowania związków i relacji pomiędzy nimi.Środowisko przyrodnicze pełni wiele różnorodnych funkcji. Jest źródłempozyskiwania surowców i energii wykorzystywanych w procesach produkcyjnychi konsumpcyjnych, zapewnia przestrzeń geograficzną – pole działalnościgospodarczej, miejsce zamieszkiwania czy wypoczynku, stymuluje, neutralizuje,pochłania uboczne skutki i produkty działalności gospodarczej człowieka,oczywiście do pewnego poziomu, którego prze-kroczenie spowoduje niezdolnośćekosystemu do odnowy. Wymienione funkcje środowiska są względemsiebie konkurencyjne, co najbardziej widoczne staje się między funkcjami biologicznymia gospodarczymi. Nadmierne zanieczyszczenie środowiska w trakcieeksploatacji surowców mineralnych, jak również w procesach ich przetwarzaniamoże znacząco ograniczyć pełnienie funkcji biologicznych.Obecnie bariery ekologiczne straciły swój wyłącznie teoretyczny charakteri stały się rzeczywistym problemem wielu społeczeństw i regionów. Oddziaływanietych zanieczyszczeń wywołuje liczne szkody w wielu sektorach gospodarki,np. w przemyśle są to straty związane z przyspieszoną korozją maszyn,w transporcie – przyspieszone zużywanie się infrastruktury i środków transportu,w rolnictwie – obniżone plony i konieczność dokonywania dodatkowych zabiegówagrotechnicznych, w gospodarce leśnej – obniżona produktywnośćdrzewostanów i gruntów leśnych. Pozostałe zanieczyszczenia wód, gleb, przestrzenirównież powodują takie zmiany w środowisku, które oddziałują negatywniena możliwości produkcyjne i konsumpcyjne podmiotów gospodarczych.Bariera ekologiczna wzrostu gospodarczego, która dotyczy zanieczyszczeniapodstawowych komponentów środowiska – powietrza, wód, przestrzeni macharakter względny. Przejawia się tym, że przy bardzo ograniczonej, wskutekosiągniętego poziomu degradacji, zdolności środowiska do asymilacji i rozkładuwprowadzanych zanieczyszczeń, jest teoretycznie zawsze możliwy taki poziomdziałalności ochronnej, że bieżąca wartość emisji będzie się mieścićw ramach niskiej, środowiskowej pojemności asymilacyjnej. A małe i średnieprzedsiębiorstwa są najmniej szkodliwe dla środowiska 8 .Rozwój gospodarczy Polski wywołuje poważne zmiany w środowiskuprzyrodniczym, które najlepiej są widoczne na obszarach o dużej koncentracjiprzemysłu i ludności, gdzie w sposób najbardziej odczuwalny wzrasta zanie-8Tamże.

216 Dagmara K. Zuzek, Bartosz Mickiewiczczyszczenie wody, powietrza, gleby. Następuje dewastacja obszarów leśnychi upraw rolnych, występują problemy związane z zagospodarowaniem odpadówkomunalnych i przemysłowych. Zmiany te nie ominęły również obszarów chronionychi przyrodniczo cennych. Wzrost gospodarczy, wzrastający stopień zamożnościspołeczeństwa czy wreszcie wstąpienie Polski do Unii Europejskiejz jednej strony, spowodowały wzrost zagrożeń ekologicznych i powstawaniebarier rozwojowych, a z drugiej, zmusiło władze gmin do poszukiwania takichczynników rozwoju, które pozostają w zgodzie z ochroną środowiska przyrodniczego.Ekonomicznie opłacalne wykorzystanie możliwości, jakie dają w sektorzeprzedsiębiorstw działania proekologiczne, jak i realizacja działalności gospodarczejaktywnie sprzyjającej ochronie zasobów przyrody napotyka jednak nawiele barier i ograniczeń. W kontekście idei budowania gospodarki opartej nawiedzy, najistotniejszą barierą dla inwestycji na rzecz różnorodności biologicznejjest przede wszystkim brak praktycznej wiedzy po stronie zarówno MSP,jak i struktur sektora instytucji finansowych, co do możliwości rozwoju przedsiębiorstwna obszarach objętych ochroną przyrodniczą i przyrodniczych uwarunkowańprojektów inwestycyjnych. Gospodarowanie zasobami przyrodywymaga innowacyjnego połączenia i wykorzystania szerokiego zakresu dyscyplinwiedzy przyrodniczej i ekonomicznej oraz praktycznego przełożenia przyrodniczychzaleceń ochronnych na język działań inwestycyjnych i gospodarczych.Konieczne jest więc stworzenie systemu doradztwa dla MSP, zapewniającegosystematyczny i skuteczny przepływ wiedzy przyrodniczej w języku dostępnymdla biznesu i zakresie umożliwiającym podejmowane decyzji inwestycyjnychna poziomie przedsiębiorstwa.Drugą zasadniczą barierą jest brak dostępu do akceptowalnych przez MSPźródeł finansowania i odpowiednich instrumentów finansowych, wzmaganyprzez brak przyjaznych procedur dla MSP. Ten stan rzeczy wynika m.in. z ignorowaniaprzez sektor bankowy niszy rynku MSP zależnych od zasobów przyrodniczychna terenach wiejskich. Spowodowane jest to dużym rozproszeniemi rozdrobnieniem potencjalnych kredytobiorców, wysokimi kosztami transakcyjnymi,ale także postrzeganiem wysokiego ryzyka inwestycji, powodowanegobrakiem planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów objętych różnymiformami ochrony, co znacznie komplikuje proces sprawnego nimi zarządzaniai rozwoju gospodarczego.

Środowiskowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw… 217Małe i średnie przedsiębiorstwa, poza barierami w postaci braku środkówfinansowych (wysokich kosztów przedsięwzięć), uniemożliwiających realizacjęprojektów ekoinnowacyjnych, wskazują na brak odpowiedniego personelu (wyjątekw tym zakresie stanowią firmy średnie), jak też trudności w znalezieniuodpowiedniego partnera, z którym takie przedsięwzięcie mogłoby zostać zrealizowane.Jednocześnie prawie 2/3 firm nie ma wiedzy na temat możliwości dofinansowaniainnowacyjnych działań proekologicznych ze środków UE.MSP wykazują małą aktywność w podejmowaniu działań innowacyjnych.Ponadto nie dysponują zasobami (finansowymi i ludzkimi), które umożliwiałybyim samodzielne opracowywanie i wdrażanie innowacji. Dodatkową barieręstanowi niechęć MSP do podjęcia ryzyka w realizacji działań o charakterze innowacjiproekologicznej. Jak wynika z badania, dotychczasowe zaangażowanieprzedsiębiorstw w tworzenie innowacji pro-ekologicznych wynika ze specyfikiprowadzonej działalności, której celem jest tworzenie takich właśnie rozwiązańinnowacyjnych.MSP napotykają na utrudnienia w dostępie do wiedzy na temat obowiązującychi planowanych regulacji prawnych w zakresie ochrony środowiska (brakdostępu do przepisów, nieczytelność przepisów i ich częste zmiany, brak zainteresowaniaorganów państwa w sankcjonowaniu przepisów).PodsumowanieBrak świadomości ogółu społeczeństwa skutkuje brakiem świadomościprzedsiębiorców i niepodejmowaniem przez nich inicjatyw ekologicznych.Przedsiębiorcy nie mają wystarczającej wiedzy o zagrożeniach środowiskowych,które powodują; wymogach w zakresie prawa, a także możliwych sposobówzmniejszenia negatywnego wpływu na środowisko.Relacje między przedsiębiorstwami a sektorem ochrony przyrody dotychczaspostrzegane były w kategoriach konfliktu. Sektor przedsiębiorstw był utożsamianyz bezwzględnym dążeniem do zysku, a stosunek do świata biznesucharakteryzowała nieufność, podejrzenie i oskarżenia. Z drugiej strony, np. tworzonaEuropejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 utożsamiana jest z zakazamii barierami ograniczającymi możliwość inwestycji i rozwoju terenów wiejskich.Budowa porozumienia i wykorzystanie możliwości rozwoju, jakie tkwią w obszarzeproprzyrodniczej gospodarki wymagają zmiany relacji i komunikacjimiędzy tymi sektorami. Konieczne jest promowanie pozytywnego związku

218 Dagmara K. Zuzek, Bartosz Mickiewiczmiędzy biznesem a różnorodnością biologiczną, w szczególności na obszarachobjętych ochroną przyrodniczą. W myśl powszechnego dziś przekonania o koniecznościbudowy gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach, niezbędne jeststworzenie platformy dla innowacyjnego połączenia i wykorzystania szerokiegozakresu dyscyplin wiedzy przyrodniczej i ekonomicznej oraz praktycznegoprzełożenia zaleceń ochronnych na język działań inwestycyjnych i gospodarczych.LiteraturaEkologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego, red. A. Chmielak, PolitechnikaBiałostocka, Białystok.Famielec J., Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Wyd. NaukowePWN, Warszawa–Kraków 1999,Pawłowski A., Pawłowski L., Zrównoważony rozwój we współczesnej cywilizacji, część1: Środowisko a zrównoważony rozwój, w: Problemy Ekorozwoju/Problems ofSustainable Development, vol. 3, nr 1, 2008.Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP, Warszawa 2010.Symonides E., Degradacja środowiska przyrodniczego, w: Wiek wielkich przemian, red.M. Dobroczyński, A. Jasińska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001.Symonowicz A., Bilans strat powstałych wskutek degradacji środowiska, synteza problemubadawczego 04.10.13. Podstawy społecznoekonomiczne ochrony i kształtowaniaśrodowiska przyrodniczego, SGPiS, Warszawa 2001.Tederko Z., Ochrona bioróżnorodności w działalności przedsiębiorstw – realizacjaunijnej inicjatywy Biznes i Bioróżnorodność, Ochrona różnorodności biologicznejw Polsce, Warszawa 2010.Zuzek D., Polityka gospodarcza wobec małych i średnich przedsiębiorstw a rozwój obszarówwiejskich, Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia, 8 (3) 2009.Żylicz T., Ekonomia wobec zagadnień środowiska przyrodniczego. Elementy teorii orazimplikacje praktyczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Środowiskowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw… 219ENVIRONMENTAL DEVELOPMENT PROBLEMS OF SMALL ANDMEDIUM ENTERPRISES SECTOR ON AREAS UNDER ENVIRONMENTPROTECTION IN POLANDSummaryFrom an environmental and economic point of view, the most important is to understandand analyze the relationships of the natural environment and the economy,where nature is a direct source of energy, some of the measures and objects of work andmeans of consumption, output of waste production and consumption, the conditions foragricultural production, forestry and fishing, determine opportunities for transport andaffect human health. So far, the relationship between business and conservation sectorswere perceived in terms of conflict. The corporate sector has been identified as the ruthlesspursuit of profit, and the relation to the business world characterized by mistrust,suspicion and accusations. Building understanding and use of development opportunitiesthat lie in the area of pro-ecological economy require changes in the relationshipand communication between these sectors. It is necessary to promote a positive relationshipbetween business and biodiversity, particularly in protected areas of nature.Translated by Dagmara K. Zuzek

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012IWONA OLENIUCHPolitechnika RzeszowskaSYSTEM WYRÓŻNIANIA ŻYWNOŚCI REGIONALNEJI TRADYCYJNEJ NA WSPÓLNYM RYNKU EUROPEJSKIM – OCENASTANU I PLANOWANYCH ZMIANWprowadzenieEuropejski system wyróżniania i ochrony żywności regionalnej i tradycyjnejliczy dokładnie 20 lat. Powstał w odpowiedzi na pojawiające się potrzebyi do nich też był dostosowywany. Nie dziwi więc fakt, że nie ustrzegł się pewnychniespójności i problemów z efektywną realizacją tkwiącego w nim potencjałukorzyści. Głosy krytyczne uczestników oraz uwagi obserwatorów i komentatorówwspólnotowego rynku żywności doprowadziły do podjęcia przezKomisję Europejską decyzji o gruntownym przeglądzie przepisów oraz skłoniłyją do dyskusji nad alternatywnymi koncepcjami zmian. Celem artykułu jestprzedstawienie stanu obecnego oraz nakreślenie planowanej reformy unijnychnarzędzi ochrony i wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej.1. Początki systemuPoczątki rozwiązań chroniących unikalną żywność regionalną i tradycyjnąEuropy można łączyć z wprowadzeniem w 1962 roku przez państwa należącedo EWG – Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Zauważono wówczas, że dofinansowanieprodukcji żywności z wspólnego budżetu odczuwalnie podniosło jejwolumen, jednocześnie jednak pociągnęło za sobą także degradację środowiska

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 221naturalnego, a z czasem przerodziło się w problem nadprodukcji. Stało się toszczególnie dotkliwe w latach osiemdziesiątych minionego wieku, gdy spadłotempo przyrostu ludności i popyt na żywność zaczął się stabilizować. Od latdziewięćdziesiątych XX wieku jednym z najważniejszych celów WPR stała sięwięc likwidacja nadwyżek produkcji i poprawa jej jakości oraz ochrona środowiskanaturalnego przez odwrót od rolnictwa intensywnego 1 i wsparcie dla systemówzrównoważonych.W 1992 roku, w ramach reformy WPR, władze Unii Europejskiej wprowadziłypierwsze regulacje, mające na celu prawną ochronę i wsparcie rozwojużywności regionalnej i tradycyjnej, którą uznano za element mogący przyczynićsię do realizacji założeń reformy. Regulacjami tymi były: rozporządzenie Rady(EWG) nr 2081/92 z 14 lipca 1992 roku w sprawie ochrony oznaczeń geograficznychi nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych; rozporządzenieRady (EWG) nr 2082/92 z 14 lipca 1992 roku w sprawie świadectwo szczególnym charakterze dla produktów rolnych i środków spożywczychoraz rozporządzenia wykonawcze 2 .System oparto na funkcjonujących już od kilku dziesięcioleci rozwiązaniachfrancuskich. Ten naród jako pierwszy w Europie zaczął chronić regionalnewina i napoje spirytusowe, a następnie rozszerzył system oznaczeń na seryi inne produkty żywnościowe. Już na początku XX wieku doprowadził do powszechnegouznania oznaczeń geograficznych, nazw pochodzenia oraz świadectwpotwierdzających szczególny charakter dla swoich trunków. Sprawdzonemechanizmy tych rozwiązań posłużyły Wspólnocie do stworzenia narzędzi wyróżnianiaproduktów rolnych i środków spożywczych. Warto na marginesie dodać,że omawiane rozporządzenia, mimo że wzorowane na systemie ochronywin i napojów spirytusowych, z założenia, produktów tych nie objęły 3 . Na ichmocy można natomiast chronić wybrane produkty rolne, niebędące żywnością(m.in. korek, koszenila, kwiaty, wiklinę).1Z. Winawer, H. Wujec, Tradycyjne i regionalne produkty wysokiej jakości we Wspólnej PolityceRolnej. Poradnik dla producentów, Fundacja dla Polski, Warszawa 2010, s. 25.2M. Wojarska, M. Gruszczyńska, Rynek produktów tradycyjnych i regionalnych w Unii Europejskiej,w: Produkty marketingowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, red. M. Adamowicz,Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2007, s. 283.3Osobne przepisy ustanowiono w celu ochrony tradycyjnych nazw napojów spirytusowych(Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1576/89 z 29 maja 1989 roku, ustanawiające zasady definicjii prezentacji napojów spirytusowych) oraz wód mineralnych (dyrektywa nr 80/777). Te ostatniemogły aplikować o chronione nazwy pochodzenia, obecnie jednak ich rejestrację zakończono,a prawa ochrony dotychczas przyznane wygasną w 2013 r.

222 Iwona OleniuchSystem tworzą dwa rejestry produktów o chronionych nazwach 4 , któremogą się posługiwać następującymi oznaczeniami: chroniona nazwa pochodzenialub chronione oznaczenie geograficzne (dla wyrobów regionalnych), gwarantowanatradycyjna specjalność (dla wyrobów tradycyjnych). Pierwsze dwaznaki słowno-graficzne przysługują wyjątkowym produktom, których jakośćlub renoma wynika w mniejszym lub większym stopniu z pochodzenia z określonego,dającego się jasno wyodrębnić z otoczenia obszaru geograficznego;ostatni przysługuje wyrobom, które zawdzięczają specyfikę tradycyjnym metodomwytwarzania, także surowcom lub technologii.2. Ewolucja systemuW pierwszych dniach kwietnia 2006 roku, Rada Unii Europejskiej wydałanowe rozporządzenia, którymi zastąpiła teksty z 1992 roku 5 i które z jednąistotną zmianą 6 , obowiązują do dzisiaj:– rozporządzenie Rady (WE) nr 509/2006 z 20 marca 2006 r.w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będącychgwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami (DzU UE L 93z 31.03.2006),– rozporządzenie Rady (WE) nr 510/2006 z 20 marca 2006 r.w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzeniaproduktów rolnych i środków spożywczych (DzU UE L 93 z 31.03.2006),– rozporządzenie Komisji (WE) nr 1898/2006 z 14 grudnia 2006 r.określające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady(WE) nr 510/2006 w sprawie ochrony oznaczeń geograficznychi nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych(DzU UE L 369 z 23.12. 2006),4W przypadku gwarantowanych tradycyjnych specjalności dopuszcza się też rejestrację bezzastrzegania nazwy.5M. Gąsiorowski, Ochrona produktów regionalnych i tradycyjnych, „Agro-smak” 2006, nr2, s. 5.6Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 628/2008 z 2 lipca 2008 r. (Dz. Urz. WE L173z 03.07.2008) zmieniło barwy oznaczenia graficznego ChNP. Kolor niebieski zastąpiono czerwonym,dzięki czemu ten najmocniejszy i najtrudniejszy do zdobycia znak stał się najlepiej widocznyspośród wszystkich trzech oznaczeń.

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 223– rozporządzenie Komisji (WE) nr 1216/2007 z 18 października 2007r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzeniaRady (WE) nr 509/2006 w sprawie produktów rolnych i środkówspożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami(DzU UE L 275 z 19.10.2007).Nowelizacja przepisów wynikała z decyzji Światowej Organizacji Handlu(WTO), a dokładniej Organu Rozstrzygania Sporów (DSB) przy WTO. Byłanastępstwem wątpliwości zgłoszonych przez Stany Zjednoczone i Australię,a dotyczących zgodności systemu unijnego z zapisami międzynarodowego porozumieniaTRIPS oraz umowy GATT z 1994 roku. 1 czerwca 1999 roku USAzażądały konsultacji z Unią Europejską 7 w sprawie rozporządzenia Rady(EWG) nr 2081/92 i wyjaśnienia niektórych przepisów. Z identycznym żądaniem17 kwietnia 2003 roku wystąpiła Australia. Dyskusje bilateralne nie przyniosłyrozwiązania wątpliwości i narastający konflikt doprowadził do rozstrzygnięciana forum ogólnoświatowym. Długotrwały spór zakończył się 20 kwietnia2005 roku. Organ Rozstrzygania Sporów WTO zatwierdził wówczas sprawozdanie„Ochrona znaków towarowych i oznaczeń geograficznych w odniesieniudo produktów rolnych i środków spożywczych”, w którym uznał rozporządzenieRady (EWG) nr 2081/92 za niezgodne z porozumieniem TRIPSi umową GATT. Wspólnota Europejska została zobowiązana do wprowadzeniaodpowiednich zmian w dokumencie do 3 kwietnia 2006 roku.Mimo że spór dotyczył wyłącznie nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych,Komisja Europejska rozpoczęła prace mające na celu skorygowaniezarówno rozporządzenia Rady (EWG) nr 2081/92, jak i rozporządzenia Rady(EWG) nr 2082/92. Wyszła bowiem z założenia, że akty prawne wzajemnie sięuzupełniają i tworzą spójny system wyróżniania żywności wytwarzanej tradycyjnymimetodami lub pochodzącej z konkretnych regionów, dlatego warto, redagującna nowo jeden z nich, poczynić także logiczne i konsekwentne poprawkiw drugim (oraz naturalnie w rozporządzeniach wykonawczych).Podstawowe zmiany wprowadzone w 2006 roku, to 8 :1. Uproszczenie procedur rejestracji i wyraźne określenie odpowiedzialnościorganów biorących udział w rozpatrywaniu wniosków (KomisjiEuropejskiej, organów państw członkowskich i państw trzecich).7J. Jasiński, M. Rzytki, Rynek produktów regionalnych i tradycyjnych, „Biuletyn InformacyjnyARR” 2007, nr 1(187), s. 35.8Tamże, s. 36.

224 Iwona Oleniuch2. Zwiększenie przejrzystości wniosków.3. Równe traktowanie wszystkich wnioskodawców (w szczególności poprzezzlikwidowanie wymogu stawianego wnioskodawcom z państwtrzecich, który nakazywał im przesyłanie aplikacji przez administracjękrajową i wprowadzenie możliwości bezpośredniego składania wnioskóww Brukseli).4. Wprowadzenie, w ramach rozporządzenia Rady (WE) nr 510/2006,tzw. Jednolitego Dokumentu, w którym podawane są wszelkie niezbędnedo rejestracji informacje o produkcie.5. Obowiązek stwierdzenia, że państwo członkowskie spełnia wymaganiaokreślone w aktach prawnych Wspólnoty i gwarantuje, że wniosek jestzgodny z rozporządzeniem.6. Konieczność, w przypadku krajów członkowskich, wskazania na etykietachproduktów wprowadzanych do obrotu pod zarejestrowaną nazwązapisów wspólnotowych (Chroniona Nazwa Pochodzenia/ChNPlub Chronione Oznaczenie Geograficzne/ChOG, Gwarantowana TradycyjnaSpecjalność/GTS) i/lub odpowiednich logo, co wzmocni wiarygodnośćsystemu.Wprowadzając opisane rozwiązania, Komisja Europejska – poza koniecznościądostosowania przepisów do wymogów prawa międzynarodowego – kierowałasię także chęcią zwiększenia łatwość ich stosowania i poprawy efektywnościsystemu. W ciągu 15 lat ich funkcjonowania, pojawiały się bowiemz różnych stron głosy krytyczne odnośnie do niektórych rozwiązań oraz postulatykoniecznych zmian. Korzystając więc niejako z okazji, Komisja uznała, żewarto dokonać przeglądu narzędzi ochrony i wyróżniania, i w zależności od rezultatów,zaprojektować i wdrożyć rozwiązania poprawiające sposób ich funkcjonowania.3. Stan bieżący systemuZagadnieniem podstawowym dla oceny stanu bieżącego systemu jest stopieńzainteresowania jego programami wśród producentów. Statystykę poszczególnychoznaczeń, pod względem zarówno liczby zgłoszeń w przekroju

Razem1.11.21.31.41.51.61.71.82.22.42.53.1–3.8System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 225krajów, jak i rodzajów znaków, można prześledzić z pomocą wyszukiwarkiDOOR 9 .Jeśli więc spojrzeć na ogólną liczbę zarejestrowanych obecnie produktów,to ich liczba kształtuje się na poziomie 1091, z czego 549 stanowią chronionenazwy pochodzenia, 505 – chronione oznaczenia geograficzne i 37 –gwarantowane tradycyjne specjalności.Wziąwszy pod uwagę kategorie produktów, bez problemu można wskazaćte, wśród których znajduje się najwięcej europejskich specjałów. Są to kolejno:owoce, warzywa i zboża (292 oznaczenia), sery (207), mięso świeże i podroby(128), produkty wytworzone na bazie mięsa (123) oraz oleje i tłuszcze (117).Najmniej rejestracji przeprowadzono w kategorii: pozostałych produktów rolnych,niebędących środkami spożywczymi; żadnego znaku nie zarejestrowanozaś dla: napojów z ekstraktów roślinnych, czekolad i produktów zawierającychkakao, wstępnie przygotowanych dań oraz gotowych sosów przyprawowych.Gdy zweryfikujemy liczbę zgłoszeń pod kątem ich pochodzenia, okaże się,że od lat największe zainteresowanie wykazuje pięć krajów europejskiego południa– Włochy (245 oznaczeń), Francja (191), Hiszpania (158), Portugalia (116)i Grecja (94), które dysponują 74% wszystkich chronionych nazw.Szczegółowe zestawienie statystyki rejestrów przedstawiono w tabelach.Tabela 1Liczba nazw produktów zarejestrowanych przez poszczególne państwa jakochroniona nazwa pochodzeniaKategoria żywnościWyszczególnienieAustria 8 6 2Belgia 3 1 1 1Czechy 6 2 1 3Niemcy 29 2 4 23Grecja 69 2 21 16 24 1 2 2 1Hiszpania 84 5 25 2 26 18 1 7Finlandia 4 1 2 1Francja 83 5 43 3 9 17 1 4 19Wyszukiwarka DOOR: http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/ (28.03.2012).

Razem1.11.21.31.41.51.61.71.82.12.42.62.73.1–3.8Razem1.11.21.31.41.51.61.71.82.22.42.53.1–3.8226 Iwona OleniuchKategoria żywnościWyszczególnienieWęgry 5 1 2 2Irlandia 1 1Włochy 152 1 21 41 4 42 33 1 6 2 1Litwa 1 1*Luksemburg 2 1 1Holandia 5 4 1Polska 9 3 2(1*) 3 1Portugalia 58 15 2 11 10 6 14Szwecja 1 1Słowenia 4 2 1 1Słowacja 6 6Wielka Brytania 17 4 9 1 2 1Chiny 3 2 1Razem 30 31 178 24 102 122 7 25 23 2 2 4* Wniosek transgraniczy, złożony wspólnie z innym krajem.Oznaczenia kategorii: 1.1. Mięso świeże i podroby, 1.2. Produkty wytworzone na baziemięsa, 1.3. Sery, 1.4. Inne produkty pochodzenia zwierzęcego (miód, jaja, produktymleczne z wyjątkiem masła), 1.5. Oleje i tłuszcze, 1.6. Owoce, warzywa i zboża, 1.7.Świeże ryby, małże, skorupiaki i ich przetwory, 1.8. Inne produkty wymienione w załącznikuI do Traktatu (np. miód pitny), 2.1. Piwo, 2.2. Naturalne wody mineralne i wodyźródlane (kategoria zakończona), 2.4. Wyroby piekarskie i cukiernicze, 2.5. Naturalnegumy i żywice, 3.1.–3.8. Inne produkty rolne (siano, kwiaty, olejki eteryczne…).Pominięto kategorie, w których nie dokonano rejestracji.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z wyszukiwarki DOOR (28.03.2012).Tabela 2Liczba nazw produktów zarejestrowanych przez poszczególne państwa jakochronione oznaczenie geograficzneKategoria żywnościWyszczególnienieAustria 6 2 1 2 1Belgia 5 1 1 1 1 1Bułgaria 1 1

Razem1.11.21.31.41.51.82.12.32.4Razem1.11.21.31.41.51.61.71.82.12.42.62.73.1–3.8System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 227Kategoria żywnościWyszczególnienieCypr 2 2Czechy 21 3 1 9 8Niemcy 53 2 13 2 1 10 3 3 10 7 2Dania 3 2 1Grecja 25 11 13 1Hiszpania 68 15 8 1 1 29 2 12Finlandia 1 1Francja 108 56 7 4 4 25 3 3 2 1 2 1Węgry 5 1 3 1Irlandia 3 1 1 0 1Włochy 89 3 15 1 1 63 1 1 4Luksemburg 2 1 1Holandia 3 2 1Polska 16 1 1 3 6 5Portugalia 58 12 34 1 10 1Rumunia 1 1Szwecja 3 1 1 1Słowenia 4 3 1Słowacja 1 1Wielka Brytania 23 4 2 3 2 6 3 2 1Chiny 2 2Indie 1 1Kolumbia 1 1Razem 95 92 21 8 14 169 17 14 21 47 1 4 2Oznaczenia kategorii: 2.1. Piwo, 2.3. Wyroby cukiernicze i piekarskie, 2.6. Pasta musztardowa,2.7. Makarony. Pozostałe kategorie – zob. w tab. 1.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z wyszukiwarki DOOR (28.03.2012).Tabela 3Liczba nazw produktów zarejestrowanych przez poszczególne państwa jakogwarantowana tradycyjna specjalnośćWyszczególnienieKategoria żywnościBelgia 5 5Czechy 4 4*Hiszpania 3 1 1 1Finlandia 3 1 2

Razem1.11.21.31.41.51.82.12.32.4228 Iwona OleniuchWyszczególnienieKategoria żywnościWłochy 2 1 1Litwa 1 1Holandia 1 1Polska 9 3 1 4 1Szwecja 2 1 1Słowenia 3 2 1Słowacja 6 4* 2Wielka Brytania 2 2Razem 3 9 5 1 1 4 6 7 1* Wniosek transgraniczy, złożony wspólnie z innym krajem.Oznaczenia kategorii: 2.3. Makarony, nawet gotowane lub nadziewane. Pozostałe kategorie– zob. w tab. 1. i tab. 2.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z wyszukiwarki DOOR (28.03.2012).Jak widać z zestawienia, rozszerzenia Wspólnoty w 2004 roku i w 2007roku mają swoje przełożenie także na statystykę w polityce jakości żywnościUE. Wśród nowych członków tylko Estonia 10 nie wykazała żadnego zainteresowaniaoznaczeniami. Liderami aktywności w tej grupie są Polska (34 uzyskaneoznaczenia) i Czechy (31). Przypadki tych państw są także szczególne zewzględu na fakt, że to dzięki nim po raz pierwszy wykorzystano martwy do tejpory zapis rozporządzenia, dający możliwość aplikowania wspólnie przez producentówz co najmniej dwóch krajów (tzw. wnioski transgraniczne). Polskazłożyła wniosek o ochronę miodu chronioną nazwą pochodzenia wspólniez Litwą, Czechy zaś, razem ze Słowacją otrzymały oznaczenia gwarantowanejtradycyjnej specjalności dla czterech przetworów mięsnych.Nieliczną, acz powoli zwiększającą się grupę produktów stanowią wyrobyz krajów trzecich, czyli państw nienależących do Unii Europejskiej, ale prowadzącychz nią wymianę handlową. Wprowadzenie ułatwień, a de facto urealnieniemożliwości uczestnictwa w systemie tym krajom, na mocy zmian wdrożonychw 2006 roku zaowocowało rok później pierwszą rejestracją. Był to wniosekzłożony przez producentów kawy Café de Colombia z Kolumbii. Oznaczeniei ochrona dla tego produktu zostały przyznane mocą decyzji z 13 września10 Żadnego oznaczenia obecnie nie ma też Łotwa, która jednak złożyła pierwszy wniosek oochronę produktu znakiem gwarantowanej tradycyjnej specjalności. Jest on w trakcie rozpatrywaniaprzez Komisję Europejską.

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 2292007 roku Zainteresowanie możliwością chronienia nazw produktów na terenierynku wspólnego Europy wykazali też producenci chińscy. W minionym rokuuzyskali oni wyłączność na używanie nazw dla sześciu swoich wyrobów, kolejnezaś czekają na akceptację (trzy wnioski opublikowano i przechodzą proceduręsprzeciwu, jeden wniosek jest w trakcie weryfikacji formalnej). Jeden produktzarejestrowały Indie. Na ocenę wniosków czekają Tajlandia i Wietnam.Ciekawy jest fakt braku zgłoszeń ze strony Stanów Zjednoczonych i Australii,które domagały się zmian w rozporządzeniach z 1992 roku. Potwierdza toprawdziwe intencje tych krajów, które są znane (zwłaszcza Stany Zjednoczone)z kopiowania europejskich oznaczeń geograficznych i posługiwania się ich nazwami11 .Problem strat producentów europejskich delikatesów, wynikających z nieuprawnionegoużywania nazw wyrobów tradycyjnie wytwarzanych w określonychregionach starego kontynentu był jednym z mocniej akcentowanychw minionych latach przez wiele podmiotów europejskiego rynku żywności regionalneji tradycyjnej. Stanowił on także ważną podwalinę do stworzenia systemu,za którego główne cele uznać można (tak wówczas, jak dzisiaj), m.in. 12 :– identyfikację i wyróżnienie produktów o szczególnych właściwościachzwiązanych z pochodzeniem lub tradycją,– dostarczanie konsumentom rzetelnej informacji na temat pochodzeniatowarów,– gwarantowanie jakości i bezpieczeństwa produktów,– ułatwianie nabywcom wyboru żywności o cechach gwarantowanychprzez system.Zawarte w rozporządzeniach zapisy mają chronić zarejestrowane nazwyproduktów przed:– bezpośrednim lub pośrednim wykorzystaniem w celach komercyjnychdla produktów nieobjętych rejestracją, o ile produkty te są porównywalnedo produktów zarejestrowanych pod tą nazwą lub jeśli11 Słynny jest wieloletni spór władz Unii Europejskiej i administracji Stanów Zjednoczonychdotyczący „amerykańskiego parmezanu”, produkowanego przez korporację Kraft Foods. O stratachwłoskich serowarów z powodu „podrabiania” włoskiego specjału w USA, pisał m.in. tygodnikWprost: Piracki parmezan za 52 mld euro, http://www.wprost.pl/ (4.07.2005).12 Z. Winawer, H. Wujec, Tradycyjne i regionalne produkty…, s. 25–26; B. Piechowicz, Regulacjeprawne dotyczące produktów regionalnych i tradycyjnych, w: Produkty marketingowew rozwoju lokalnym i regionalnym, red. M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2007,s. 103.

230 Iwona Oleniuchstosowanie nazwy pozwala na czerpanie korzyści z renomy nazwychronionej,– nadużywaniem, imitacją lub przywołaniem nazw zastrzeżonych,nawet jeśli wskazane jest prawdziwe pochodzenie produktu lub jeślichroniona nazwa została przetłumaczona lub towarzyszy jejokreślenie takie, jak: „rodzaj”, „typ”, „metoda”, „na sposób”, „imitacja”lub inne podobne,– wszelkim innym nieprawdziwym lub wprowadzającym w błądokreśleniem miejsca pochodzenia lub wytwarzania, właściwości lubpodstawowych cech produktu, znajdującym się na opakowaniu zewnętrznymlub wewnętrznym, w materiale reklamowym lub w dokumentachodnoszących się do danego produktu, jak również stosowaniemopakowań mogących stworzyć fałszywe wrażenie co dojego pochodzenia,– wszelkimi innymi praktykami, które mogłyby wprowadzać konsumentaw błąd, co do rzeczywistego pochodzenia produktu.Potencjalnie oznaczenia mogą też kreować wiele innych korzyści. Wśródnich najczęściej wymieniane w literaturze, to 13 :– stymulowanie popytu konsumentów,– poprawa profilu rynkowego produktu oraz wyróżnienie go pośródwyrobów konkurencyjnych,– budowa lojalności nabywców; zarówno odbiorców finalnych, jaki pośredników handlowych,– korzyści analogiczne do profitów z marki własnej, przy dużo niższychkosztach tworzenia,– integracja partnerów w grupie producenckiej i efekt synergii,wzrost wartości dodanej produktu oraz obniżenie cenowej elastycznościpopytu,– korzyści w skali makro – dla gospodarki regionalnej.13 F. Cochoy, Is the modern consumer a Buriden's donkey? Product packaging and consumerchoice, w: Elusive Consumption, red. K. Ekström, H. Bremeck, Berg, Oxford 2004, s. 205–227;A. Tregear, F. Arfini, G. Belletti, A. Marescotti, Regional foods and rural development: The roleof product qualification, „Journal of Rural Studies” 2007, nr 23, s. 13; J.S. Cañada, A.M. Vázquez,Quality certification, institutions and innovation in local agro-food systems: Protected designationsof origin of olive oil in Spain, „Journal of Rural Studies” 2005, nr 21, s. 476; J.C. Bureau,E. Valceschini, European Food-Labeling Policy: Successes and Limitations, „Journal ofFood Distribution Research” 2003, t. 34, nr 3, s. 72–73.

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 231Obserwatorzy rynku żywności tradycyjnej i regionalnej nie poprzestająjednak wyłącznie na wskazywaniu korzyści i punktują również słabości wspólnotowychnarzędzi. J.Ch. Bureau i E. Valceschini widzą wśród nich przedewszystkim 14 :– niski stopień międzynarodowej rozpoznawalności oznaczeń,– brak akceptacji dla systemu w niektórych krajach trzecich (m.in.USA, Australia, Kanada) i traktowanie go jako formy protekcjonizmuhandlowego,– wysokie zbiurokratyzowanie procesu ubiegania się o oznaczeniei ochronę,– zdecentralizowanie definiowania warunków produkcji, rodzącemożliwość tworzenia politycznych zmów,– pojawianie się „pokusy nadużyć” w zakresie utrzymania deklarowanegoi niezmiennego poziomu jakości wyrobu w dużych grupachproducentów,– możliwość ograniczania wolnej konkurencji w wyniku powstawaniazjawiska „kartelizacji”,– brak odporności rozwiązań na wysoką konkurencję ze strony marekregionalnych, które odwołując się do nazw obszarów pochodzenia,a nie gwarantując wyjątkowy charakter wyrobu mogą dezorientowaćkonsumentów i deprecjonować system oznaczeń Wspólnoty.Przyszłość systemu; możliwość pełnego korzystania z potencjału jego korzyścii ograniczenia sygnalizowanych ułomności, a także impuls w postaci koniecznościzmian narzuconych Wspólnocie wyrokiem WTO w 2005 roku, ległyu podstaw decyzji o przeprowadzeniu reformy polityki jakości żywności 15 .4. Reforma systemuPunktem wyjścia dla planowanych do wdrożenia zapowiadanych na bieżącylub przyszły rok zmian były konsultacje z szerokim gronem interesariuszyprzeprowadzone w 2006 roku oraz konferencja w Brukseli (5–6.02.2007 r.),14 C. Bureau, E. Valceschini, European …, s. 73–74.15 Polityka jakości produktów rolnych i środków spożywczych obejmuje – poza żywnościąregionalną i tradycyjną – także oznaczenia dla wyrobów spirytusowych i win, jak również systemyoznaczeń dla żywności ekologicznej i dla produktów z tzw. regionów najbardziej oddalonychUE.

232 Iwona Oleniuchktóre doprowadziły do opracowania Zielonej Księgi 16 i zwołania w Pradze konferencjina temat polityki jakości produktów rolnych (12–13.03.2009 r.) 17 .Najbardziej ogólny wniosek z przeprowadzonych analiz w zakresie oznaczeńdla produktów regionalnych i tradycyjnych brzmiał: wszystkie trzy programysystemu (ChNP, ChOG i GTS) należy uznać generalnie za sukces 18 . Podobniejednak jak krytycy, także Komisja Europejska zdiagnozowała pewnemankamenty. Za najistotniejsze uznała zbyt małą skuteczność systemu w pokonaniuasymetrii informacji i bardzo dużą przewlekłość i biurokratyzację procesuaplikacji (22 miesiące na najszybsze zatwierdzenia). Niepokojący jest też niskistopień znajomości logo wśród konsumentów (zaledwie 8% badanych) 19 . Zatrudność techniczną uznano brak rozwiązań zachęcających do uczestnictwaw systemie drobnych producentów rolnych, którzy postrzegają obciążeniazwiązane z certyfikacją za czynnik wykluczający ich z udziału w poszczególnychprogramach 20 .Odnośnie do oznaczenia dla produktów tradycyjnych zauważono, że odmomentu jego wprowadzenia w 1992 roku cieszy się ono znacznie mniejszymzainteresowaniem niż dwa pozostałe znaki 21 . Dodatkowo niewiele oznaczeń te-16 Zielona Księga w sprawie jakości produktów rolnych: normy jakości produktów, wymogiw zakresie produkcji rolnej, systemy jakości z 15.10.2008 r., KOM(2008) 641 wersja ostateczna.17 Wnioski zawarto w Komunikacie Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, EuropejskiegoKomitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie polityki jakościproduktów rolnych z 28.05.2009 r., KOM(2009) 234 wersja ostateczna.18 Świadczą o tym: rosnąca z roku na rok liczba wniosków zgłaszanych do ochrony i oznaczeńoraz globalna liczba przeprowadzonych rejestracji: 900 produktów rolnych i środków spożywczychreprezentujących wartość rynkową 21 mld euro (w cenach brutto w 2008 r.), 1800 wini ponad 300 napojów spirytusowych (Summary of the impact assessment on Geographical Indications.Accompanying document to the Proposal for a Regulation of the European Parliament andof the Council on agricultural product quality schemes, 28.05.2009 r., COM(2009) 234 final version,s. 2). Pozytywnie wypada także porównanie cen produktów z oznaczeniem geograficznymw stosunku do żywności standaryzowanej oraz wartość eksportu – w odniesieniu do handlu wewnętrznego18,4% produktów tego typu sprzedaje się poza państwem pochodzenia (Wniosek.Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr1234/2007 w odniesieniu do norm handlowych z 10.12.2010 r., KOM (2010) 738 wersja ostateczna).19 Badania Międzynarodowego Centrum Zaawansowanych Śródziemnomorskich StudiówAgronomicznych (CIHEAM) „Odrębność i jakość śródziemnomorskich artykułów spożywczych”z 2007 r. podają, że o ChNP słyszało 20% europejskich obywateli, a o ChOG – 14% (Opinia EuropejskiegoKomitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie oznaczeń geograficznych i nazw pochodzeniaz 09.08.2008 r., 2008/C 204/14, s. 63).20 Summary of the impact assessment.., s. 2.21 Obecnie zarejestrowanych jest 37 produktów, 15 wniosków złożono do rozpatrzenia,2 wnioski opublikowano, wyszukiwarka DOOR; http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/(28.03.2012).

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 233go typu ma znaczenie gospodarcze. Ponad dwie trzecie wnioskodawców zdecydowałosię na rejestrację bez zastrzegania wyłączności nazwy. W tych przypadkachznak GTS służy jedynie wyróżnieniu i promocji produktu, nie pełniącfunkcji ochronnej 22 . Podobnie jak w przypadku oznaczeń dla żywności regionalnej,podkreślono wysoki stopień złożoności procedur i ich przewlekłość.Wobec wszystkich trzech oznaczeń mocno artykułowano zbyt mały stopieńochrony produktów poza granicami UE (zwłaszcza w systemach anglosaskich)i konieczność prowadzenia dalszych negocjacji na poziomie międzynarodowymi w ramach umów dwustronnych 23 .W świetle przytoczonych argumentów, przeprowadzonych analiz oraz pouwzględnieniu dostępnych środków, Komisja wyróżniła ostatecznie trzy najważniejszesfery działania w ramach rozwijania globalnej polityki jakości produktówrolnych 24 :– informacja: usprawnienie komunikacji w odniesieniu do właściwościproduktów rolnych między rolnikami a nabywcami i konsumentami,– spójność: dalsze doskonalenie spójności między poszczególnymiinstrumentami polityki jakości produktów rolnych 25 ,– złożoność: uproszczenie i ułatwienie rolnikom, producentom i konsumentomstosowania poszczególnych rozwiązań systemu i warunkówznakowania.W zakresie szczegółowych ustaleń odnośnie do oznaczeń dla produktówregionalnych (ChNP/ChOG) Komisja stwierdziła istnienie szerokiego poparciadla tych programów i zainteresowanie udoskonaleniem ochrony unijnych oznaczeńzarówno w państwach Wspólnoty, jak i w krajach trzecich. Rozwiązaniaistniejące w obecnym kształcie wymagają przeglądu i uproszczenia, przy jednoczesnejpotrzebie utrzymania renomy, jaką cieszą się konkretne produkty. Nieodzownejest znaczne zwiększenie przejrzystości zależności łączących poszczególnerodzaje własności intelektualnej oraz zasad stosowania nazw rodzajo-22 Zielona Księga..., s. 17.23 Komunikat Komisji do Rady…, s. 13; Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, EuropejskiegoKomitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie polityki jakości produktówrolnych z 14.12.2010 r., COM (2009) 234 wersja ostateczna 2010/C 339, s. 46.24 Komunikat Komisji do Rady…, s. 6.25 Włączając w to pozostałe mechanizmy, to jest oznaczenia dla win i napojów spirytusowychoraz dla produktów ekologicznych i pochodzących z tak zwanych regionów najbardziej oddalonych.

234 Iwona Oleniuchwych. Konieczne jest także skrócenie czasu rejestracji. Ponadto podkreślono, żemimo międzynarodowego charakteru systemu, w prawodawstwie niektórychkrajów trzecich, będących partnerami handlowymi Unii Europejskiej, wciążbrakuje szczegółowych uregulowań i pełnej zgody na ochronę prawną nazwwpisanych do rejestrów Wspólnoty 26 .Dla realizacji zdiagnozowanych potrzeb, Komisja przedstawiła kilka alternatywnychscenariuszy działań, które poddała konsultacjom, między innymiz udziałem Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów27 .W wyniku wzajemnych uzgodnień, 10 grudnia 2010 roku Komisja wydałakomunikat, w którym ogłosiła tak zwany pakiet jakości. Podsumowuje on proceskonsultacji trwających od 2006 roku oraz zawiera proponowane zmiany.Komisja stwierdziła, że dla efektywnej realizacji polityki jakości celowym jestutrzymanie w mocy wszystkich trzech programów oznaczeń dla żywności regionalneji tradycyjnej (ChNP, ChOG, GTS), które wymagają jednak uspójnienia.Główną rolę na tym polu ma odegrać planowane rozporządzenie ParlamentuEuropejskiego i Rady w sprawie systemów zapewniania jakości produktówrolnych. Scali ono w jeden akt prawny kwestie regulowane obecnie przez rozporządzenieRady (WE) nr 509/2006 oraz rozporządzenie Rady (WE) nr510/2006. Uzupełni też rozstrzygnięcia dotyczące oznaczeń o definicje jakościowe.Dopełnieniem nowych przepisów będzie rozporządzenie regulującenormy handlowe. Nadzór nad zreformowanym systemem obejmie Komitet ds.Polityki Jakości. Scalenie trzech uzupełniających się, a w pełni niezależnych dotej pory rozwiązań, pozwoli zrealizować według Komisji akcentowane przez zainteresowanychpotrzeby zmian i przyczyni się do poprawy przejrzystościi spójności polityki Wspólnoty.Ze względu na zdiagnozowany problem niskiej rozpoznawalności oznaczeńi wiedzy o systemie, Komisja podkreśliła konieczność wzmocnienia działańz zakresu edukacji, informacji i promocji. Biorąc pod uwagę krytykę i kontrowersjejakie wzbudziła jedna z rozważanych alternatyw polegająca na możliwościpołączenia systemu nazw chronionych żywności z analogicznymi rozwiązaniamidla win i napojów spirytusowych, Komisja odrzuciła taką opcję.Zastrzegła jednak, że dostrzegając wagę i istotność argumentu o zwiększeniu26 Komunikat Komisji do Rady…, s. 13.27 Stanowisko komitetów zawarto w: Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego…; Komunikat Komisji do Rady…

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 235przejrzystości działań, obniżeniu kosztów oraz usprawnieniu zarządzania dziękiewentualnemu scaleniu oznaczeń w jeden system, pozostawia sobie możliwośćpowrotu do tej propozycji w późniejszym okresie. Do tego czasu przepisy dotycząceproduktów rolnych i środków spożywczych będą, w stosownych zakresach,ujednolicane z przepisami dotyczącymi win i napojów spirytusowych, takby, mimo odrzucenia pomysłu ich połączenia, uzyskać maksymalną możliwąspójność.W kwestii gwarantowanych tradycyjnych specjalności, Komisja zdecydowałao utrzymaniu oznaczenia w mocy, jednak z zastrzeżeniem ograniczenia godo wymogu chronienia zgłaszanych nazw. Planuje więc zawiesić istniejącąobecnie możliwość rejestracji nazw bez rezerwacji ich wyłączności. W uzasadnieniuKomisja Europejska stwierdziła, że rejestracje tego typu prowadziły dowykorzystywania programu wyłącznie w celach promocyjnych, pozbawiając gopodstawowej roli, jaką jest ochrona produktów i ich nazw przed nadużyciami.Komisja uznała, że funkcje promocyjne mogą efektywniej pełnić instrumentykrajowe lub regionalne i zdecydowała się pozostawić tę materię w gestii państwczłonkowskich 28 . Zmieniony system gwarantowanych tradycyjnych specjalnościzostanie dodatkowo uproszczony, a terminy rejestracji skrócone z 22 i więcejmiesięcy obecnie, do 12 (m.in. dzięki skróceniu okresu rozpatrywania wnioskuprzez Komisję z 12 do 6 miesięcy, a czasu sprzeciwów na poziomie Wspólnotyz 6 do 3 miesięcy). Pozwoli to w opinii Komisji na uzyskanie przez grupyproducentów szybszego zwrotu inwestycji oraz wzrostu zainteresowania systememi liczby rejestracji o około 60 do 100 rocznie 29 . Dla osiągnięcia spójnościz oznaczeniami dla żywności regionalnej, procedury rejestracji mają zostać dostosowanedo analogicznych ścieżek w programach ChNP/ChOG. Dodatkowo,dla zwiększenia wiarygodności instrumentu, minimalny okres życia rynkowegozgłaszanego produktu, przewidziany w ramach kryterium „tradycji”, zostaniewydłużony z 25 do 50 lat, a system ograniczony do gotowych dań i produktówprzetworzonych 30 .28 Wniosek. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniające rozporządzenieRady (WE) nr 1234/2007 w odniesieniu do norm handlowych z 10.12.2010 r., KOM(2010) 738wersja ostateczna, s. 14–23.29 Komunikat Komisji do Rady…, s. 12.30 Wniosek. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego…, s. 14–23.

236 Iwona OleniuchPodsumowanieDziałający od 1992 roku system wyróżniania i ochrony żywności regionalneji tradycyjnej przechodzi właśnie gruntowną reformę. Przyczynkiem dojej przedsięwzięcia były zgłaszane od lat zastrzeżenia co do efektywności unijnychrozwiązań, wśród których najczęściej wymieniano: niską znajomość oznaczeńwśród europejskich konsumentów, zbytnie zbiurokratyzowanie procedur,długość i przewlekłość procesu aplikacji, nieprecyzyjne i niekonsekwentne definiowaniepojęć w ramach poszczególnych programów oraz brak skutecznychdziałań informacyjnych, edukacyjnych i promocyjnych. Głównym narzędziemzmian poprawiających funkcjonalność systemu oraz dających lepsze wykorzystaniepotencjału tkwiących w nim korzyści ma się stać nowe rozporządzanieParlamentu Europejskiego i Rady w sprawie systemów zapewniania jakościproduktów rolnych, którego projekt przedstawiono w grudniu 2010 roku. Poostatecznych poprawkach wejdzie ono w życie prawdopodobnie w tym lubw przyszłym roku.LiteraturaBureau J.C., Valceschini E., European Food-Labeling Policy: Successes and Limitations,„Journal of Food Distribution Research” 2003, t. 34, nr. 3.Cañada J.S., Vázquez A.M., Quality certification, institutions and innovation in localagro-food systems: Protected designations of origin of olive oil in Spain, „Journalof Rural Studies” 2005.Cochoy F., Is the modern consumer a Buriden's donkey? Product packaging and consumerchoice, w: Elusive Consumption, red. K. Ekström, H. Bremeck, Berg,Oxford 2004.Gąsiorowski M., Ochrona produktów regionalnych i tradycyjnych, „Agrosmak”2006, nr 2.Jasiński J., Rzytki M., Rynek produktów regionalnych i tradycyjnych, „Biuletyn InformacyjnyARR” 2007, nr 1(187).Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznegoi Komitetu Regionów w sprawie polityki jakości produktówrolnych z 28.05.2009 r., KOM(2009) 234 wersja ostateczna.Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie oznaczeń geograficznychi nazw pochodzenia z 09.08.2008 r., 2008/C 204/14.Produkty marketingowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, red. M. Adamowicz, WydawnictwoSGGW, Warszawa 2007.

System wyróżniania żywności regionalnej i tradycyjnej na… 237Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 628/2008 z dnia 2 lipca 2008 r. (Dz. Urz. WE L173z 03.07.2008).Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniające rozporządzenie Rady(WE) nr 1234/2007 w odniesieniu do norm handlowych z 10.12.2010 r.,KOM(2010) 738 wersja ostateczna.Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1576/89 z 29 maja 1989 roku, ustanawiające zasadydefinicji i prezentacji napojów spirytusowych) oraz wód mineralnych (dyrektywanr 80/777.Summary of the impact assessment on Geographical Indications. Accompanying documentto the Proposal for a Regulation of the European Parliament and of theCouncil on agricultural product quality schemes, 28.05.2009 r., COM(2009) 234final version.Tregear A., Arfini F., Belletti G., Marescotti A., Regional foods and rural development:The role of product qualification, „Journal of Rural Studies” 2007.Winawer Z., Wujec H., Tradycyjne i regionalne produkty wysokiej jakości we WspólnejPolityce Rolnej. Poradnik dla producentów, Fundacja dla Polski, Warszawa 2010.Wojarska M., Gruszczyńska M., Rynek produktów tradycyjnych i regionalnych w UniiEuropejskiej, w: Produkty marketingowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, red.M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2007.Zielona Księga w sprawie jakości produktów rolnych: normy jakości produktów, wymogiw zakresie produkcji rolnej, systemy jakości z 15.10.2008 r., KOM(2008)641 wersja ostateczna.http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/ (28.03.2012); Piracki parmezan za 52 mldeuro, http://www.wprost.pl/ (04.07.2005).REGIONAL AND TRADITIONAL FOODS IN THE EUROPEAN UNION; THEEVALUATION OF THE PRESENT CONDITION AND THE NEEDEDCHANGES TO IMPROVE THE COMPETITIVENESS OF THE SYSTEMSummaryThe article presents the changes that took place in the European system of designationsfor the regional and traditional food products. The schemes were established inthe early 90s of the twentieth century. Changes of the regulations were based on currentneeds, so no wonder that during their further development, some problems began to appear.The most important are: inefficient communication and promotion, lack of pro-

238 Iwona Oleniuchgrams consistency, too high complexity of the system. In order to improve the Europeanquality policy and to gain its potential profits, the European Commission carried outa series of consultations and prepared the agenda for the reform. The most importantchange is the introduction of the new Regulation of the European Parliament and of theCouncil on agricultural product quality schemes. The new legislation is expected tocome into force this or next year.Translated by Iwona Oleniuch

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012ANNA J. PARZONKOSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w WarszawieCZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE JAKOŚĆ USŁUG DORADCZYCHW ROLNICTWIEWprowadzenieHistoria doradztwa rolniczego wskazuje na jego ważną rolę w rozwoju wsii rolnictwa. Organizacja służb doradczych ulegała częstym zmianom, przystosowującsię do wciąż zmieniającej się rzeczywistości politycznej i społecznogospodarczej.Przełomowym momentem w kształtowaniu się obecnego sytemudoradztwa rolniczego były lata 2004–2005. W tym okresie wskazać można nadwa wydarzenia, które odcisnęły widoczny ślad na polskim doradztwie rolniczym.Jako pierwsze wskazać należy integrację Polski z Unią Europejską 1 maja2004 roku, kiedy to uległy zmianom warunki finansowania sektora rolniczego,drugim wydarzeniem było wprowadzenie nowej organizacji, zadań i zasaddziałania jednostek doradztwa rolniczego przez uchwalenie ustawy z dnia22 października 2004 roku o jednostkach doradztwa rolniczego obowiązującejod 1 stycznia 2005 roku. Zauważalne staje się także coraz większe zróżnicowaniena rynku usług doradczych. Mimo że państwowe jednostki doradztwa rolniczegow dalszym ciągu pełnią rolę wiodącą w systemie usług doradczych, corazwiększego znaczenia nabiera doradztwo realizowane przez prywatne firmydziałające w obszarze rolnictwa (producenci czy firmy handlowe sprzedającenawozy, środki ochrony roślin, maszyny i urządzenia dla rolnictwa), doradztwobranżowe czy prywatne biura doradcze.

240 Anna J. ParzonkoInstytucje i organizacje świadczące usługi doradcze należą do bardzozróżnicowanego sektora usługowego. Problem jakości usług doradczych pojawiasię w stawianych coraz to nowych wymagań polskim rolnikom związanychz realizacją założeń Wspólnej Polityki Rolnej, jak również coraz wyraźniej zarysowującejsię konkurencji środowisk doradczych. Celem artykułu jest określenieczynników wpływających na zmiany jakości usług doradczych realizowanychprzez ośrodki doradztwa rolniczego.1. Problematyka usług w działalności gospodarczejDla współczesnej gospodarki jednym z najważniejszych jest rynek usług.Duże zróżnicowanie sektora usług powoduje trudności w definiowaniu usługi,dlatego w literaturze można znaleźć wiele odniesień do jej istoty i właściwości.Wychodząc z teorii organizacji i zarządzania można usługę zdefiniować jakoużyteczny produkt niematerialny, który jest wytwarzany w wyniku pracy ludzkiej(czynności) w procesie produkcji, przez oddziaływanie na strukturę określonegoobiektu (człowieka lub przedmiotu materialnego) w celu zaspokojeniapotrzeb ludzkich 1 . Definicja ta jednak nie oddaje w pełni specyfiki, np. usługdoradczych, gdyż podkreśla, że usługa wytwarzana jest w procesie produkcji.Znacznie szerzej usługi definiowane są w nauce o marketingu, a w szczególnościmarketingu relacji. Usługa z marketingowego punktu widzenia jest towszelka działalność lub korzyść, którą jedna ze stron może zaoferować drugiej,z zasady niematerialna i nie prowadząca do uzyskania jakiejkolwiek własności 2 .Ponieważ usługi są to działania służące zaspokajaniu potrzeb ludzkich, które nieznajdują żadnego ucieleśnienia w nowych dobrach materialnych 3 , osoby pracującew instytucjach doradczych muszą zwracać uwagę na to, aby usługi zaspokajałypotrzeby klientów, co w konsekwencji stwarza prawdopodobieństwopowtórnej ich wizyty.1M. Daszkowska, Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa1998, s. 17.2Ph. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski, PWE,Warszawa 2002, s. 41.3L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek, Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy,PWE, Warszawa 2000, s. 648.

Czynniki kształtujące jakość usług doradczych w rolnictwie 241Na trudności w świadczeniu usług doradczych znaczny wpływ mają takżecechy usługi, takie jak 4 :– nieuchwytność – produkt poznawany jest dopiero podczas konsumpcji,nie ma możliwości sprawdzenia go przed zakupem,– heterogeniczność – usługi są niejednolite przez co trudno je wystandaryzować,– zniszczalność – nie ma możliwości magazynowania usług (ichulotność i nietrwałość powoduje kłopoty z utrzymywaniem odpowiedniegopoziomu usług w okresie wzmożonego popytu),– nierozdzielność – usługi są niezwykle mocno związane z człowiekiem,a produkt jest wynikiem przygotowania sprzedawcy.Trudno również doszukiwać się jednoznacznie brzmiącej, kompletnej definicjijakości usług, ponieważ jest to pojęcie wielowymiarowe. Ogólnie możnazdefiniować ją jako zdolność zaspokojenia wymagań nabywców usługi. Takadefinicja podkreśla rolę nabywcy, jego potrzeb, wymagań i oczekiwań. Istniejekilka znanych modeli określających jakość usługi. Do najbardziej znanych należą5 :1. Model luk jakości, który identyfikuje w procesie dostarczania usługpięć możliwych luk między: 1) oczekiwaniami konsumenta a percepcjąkierownictwa organizacji usługowej; 2) percepcją kierownictwaa określeniem jakości usług; 3) określeniem jakości usług a ich poziomem;4) poziomem dostarczanych usług a formami zewnętrznej komunikacji;5) usługą otrzymaną a oczekiwaną. Prawidłowo wykorzystanymodel umożliwia identyfikację najważniejszych przyczyn niedostatkówjakościowych usługi i wskazuje na znaczenie przyjęcia punktuwidzenia klienta.2. Model Ch. Gronoosa, według którego klient wydaje opinię o jakościusług na podstawie tzw. jakości technicznej (materialne środki świadczeniausługi, kwalifikacje personelu) oraz tzw. jakości funkcjonalnej(zachowanie personelu, jego komunikatywność i uzdolnienia).3. Model jakości oczekiwanej i postrzeganej, który zakłada, że jakośćusługi to stopień, w jakim dostarczona nabywcy usługa spełnia jegooczekiwania. Jakość postrzegana to odczucia nabywcy odnośnie do45J. Altkorn, Marketing w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 1998, s. 28.J. Altkorn, T. Kramer, Leksykon marketingu, PWE, Warszawa 1998, s. 100–101.

242 Anna J. Parzonkootrzymanej (zrealizowanej) usługi. Zestawiając swoje wcześniejszeoczekiwania ze spostrzeżeniami uzyskuje on określony poziom: satysfakcji(jakość postrzegana odpowiada oczekiwaniom), niezadowolenia(jakość postrzegana jest znacznie niższa niż oczekiwania), pozytywnegozaskoczenia (jakość postrzegana przewyższa oczekiwania) 6 .W przypadku usług doradczych należy dodatkowo uwzględnić elementstałej obecności usługobiorcy w realizacji usługi, który w równymstopniu składa się na ocenę jakości finalnego produktu.Znajomość tego co warunkuje jakość jest punktem wyjścia realizacji jejpoprawy. Menedżerowie przedsiębiorstw usługowych z reguły przeceniają wartośćoferowanych usług. Jest to pochodna wiary, że w gruncie rzeczy chodzio techniczną doskonałość. Konsumenci natomiast najczęściej wskazują na wartośćkontaktu osobistego i zachowanie się usługodawców; cechy techniczneuznają za oczywiste i zwracają na nie uwagę, jedynie wtedy, gdy coś ulega zakłóceniu7 .W przypadku funkcjonowania państwowych ośrodków doradztwa rolniczego,które traktujemy przecież jako przedsiębiorstwa usługowe, tradycyjnepodejście marketingowe się nie sprawdza. Warto posłużyć się teorią Gronroosa,zgodnie z którą marketing usług powinien być oparty nie tylko na marketinguzewnętrznym, lecz również na wewnętrznym i interakcyjnym, ponieważ marketingzewnętrzny koncentruje się na działaniach związanych z przygotowaniemusługi, określeniem jej ceny, sposobów dystrybucji i promocji, co nie jest wystarczające.Należy zwrócić uwagę na działania przedsiębiorstwa mające na celuprzeszkolenie i motywowanie pracowników do lepszej obsługi klientów(marketing wewnętrzny) i określić kwalifikacje, jakimi powinni legitymowaćsię doradcy bezpośrednio współpracującymi z klientami (marketing relacyjny).2. Czynniki kształtujące jakość usług doradczychPunktem wyjścia w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o czynnikikształtujące jakość usług doradczych jest uwzględnienie interdyscyplinarnego6M. Kachniewska, Modele jakości usług a specyfika produktu turystycznego, w: Turystykaw badaniach naukowych, red. A. Nowakowska, M. Przydział, prace ekonomiczne, WydawnictwoWSIiZ, Rzeszów 2006, s. 303–319.7Tamże, s. 303–319.

Czynniki kształtujące jakość usług doradczych w rolnictwie 243ich charakteru. Świadomość tego, że jakość ta może być kształtowana zarównoprzez czynniki egzo-, jak i endogenne powoduje pewne trudności w ich określaniu.Biorąc pod uwagę uwarunkowania zewnętrzne funkcjonowania organizacjidoradczych z pewnością warto wymienić przełomowe wydarzenia, które miałybardzo duży wpływ na funkcjonowanie kadry doradczej zatrudnionej w doradztwiepublicznym, takie jak integracja z Unią Europejską, wprowadzenie uregulowańprawnych wytyczających na nowo organizację i sposoby funkcjonowaniadoradztwa publicznego oraz pojawiającą się konkurencję środowisk doradczych.Spośród czynników endogennych w pierwszej kolejności wymienić należypotencjał kadrowy ośrodków doradztwa rolniczego oraz metody zarządzaniaorganizacją doradczą.Integracja Polski z Unią Europejską jest czynnikiem bardzo głęboko oddziałującymna procesy gospodarcze i społeczne naszego kraju. Wśród dokonującychsię przemian w rolnictwie i na obszarach wiejskich głównym punktemzainteresowania służb doradczych jest globalizacja, liberalizacja handlu i wynikającaz tego coraz silniejsza konkurencja; zmniejszanie się liczby rolników;podejmowanie przez wieś i rolników nowych funkcji pozaprodukcyjnych orazpowszechny dziś zrównoważony rozwój, uwzględniający ochronę środowiskai racjonalną gospodarkę zasobami. Jeśli spojrzeć z punktu widzenia rolników, toich uczestnictwo w zadaniach wynikających przykładowo z takich programów,jak program rolno-środowiskowy, rachunkowości, rozwoju przedsiębiorczościi związanych z nią programów pomocowych UE nastręcza wielu nowych i złożonychproblemów. W ich rozwiązywaniu konieczna jest pomoc ze strony służbdoradczych, co wymusza dokonywanie istotnych i celowo wprowadzanychzmian w systemie doradztwa rolniczego, tak aby usługi świadczone przez instytucjedoradcze mogły być realizowane na wysokim poziomie, a więc by gwarantowałyrealizację potrzeb klientów. Aby ten cel można było realizować jeszczeefektywniej, należałoby zwrócić uwagę na lepsze powiązanie doradztwaz nauką, co przekłada się na wyższą efektywność porad, pełniejsze rozeznaniepotrzeb badawczych i rozwojowych, nowoczesne rozwiązania technologiczneoraz bardziej efektywne zarządzanie gospodarstwami rolniczymi z uwzględnieniempotrzeb rynku.Istotnym czynnikiem wpływającym na zainteresowanie się instytucji doradczychproblematyką jakości jest czynnik ekonomiczny. Dostrzeżono bowiembezpośrednią relację między jakością świadczonych usług a wynikami finanso-

244 Anna J. Parzonkowymi instytucji. Podniesienie poziomu jakości usług z reguły prowadzi doumocnienia pozycji instytucji doradczej i pozyskania dodatkowych klientów,a co za tym idzie do poprawy wyników finansowych. Jednym z takich czynników,mających wpływ na jakość świadczonych usług jest coraz większa konkurencja.Obok państwowych jednostek, swoje miejsce w systemie doradztwa rolniczegozajmują inne instytucje i organizacje. W doradztwo rolnicze w corazwiększym stopniu włączają się Izby Rolnicze, instytuty naukowo-badawczei uczelnie, związki branżowe, przedsiębiorstwa przemysłu rolno-spożywczego(w ramach integracji pionowej z dostawcami surowców), powstające coraz częściejfirmy zajmujące się badaniem rynku, dystrybucją środków produkcji czyteż prywatne firmy zajmujące się profesjonalnym doradztwem 8 . Obecnie w Polsceusługi doradcze świadczone są głównie przez publiczne i prywatne podmiotydoradcze. Publiczny system doradztwa rolniczego gwarantuje jednakowąusługę na terenie całego kraju. Korzyści wynikające z doradztwa prywatnego toprzede wszystkim innowacyjny i elastyczny system szkolenia, poszukiwanienowych rozwiązań i nowych form pracy. Zaznaczyć jednak należy, że podmiotyprowadzące działalność komercyjną nastawione są przede wszystkim na te zadaniadoradztwa, na które występuje największe zapotrzebowanie i za które odbiorcaskłony jest uiścić stosowną opłatę. Prywatne doradztwo skupia się dlategogłównie na dużych gospodarstwach towarowych, mających dogodne warunkiprzyrodnicze i ekonomiczne. Poza zainteresowaniami prywatnych biur doradczychleżą zadania doradcze wynikające z realizacji funkcji edukacyjnoszkoleniowychczy informacyjnych. Funkcje te oraz udzielanie drobnych poradpozostają w gestii doradztwa publicznego. Coraz większa konkurencja na rynkuusług doradczych w Polsce stwarza możliwości wyboru najlepszej oferty przezrolników, co motywuje dla jednostki doradcze do ponoszenia poziomu swoichusług.Od połowy lat 80. XX wieku doradztwo publiczne jest krytykowane zanieadekwatność do potrzeb rolników, rezultaty i efektywność pracy doradczejoraz koszty i sposób finansowania. Rozpoczęto dlatego powolny proces komercjalizacjiusług doradczych, którego celem było z jednej strony podnoszenieefektywności usług doradczych, a z drugiej ograniczenie dotychczasowych wydatkówbudżetowych na doradztwo. Początki działalności komercyjnej wiążą8A.J. Parzonko, Problematyka doradztwa rolniczego i grup producentów rolnych w literaturze,w: Sposoby współpracy doradców z rolnikami zorganizowanymi w grupy producentów rolnych,red. A.J. Parzonko, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008, s. 14–22.

Czynniki kształtujące jakość usług doradczych w rolnictwie 245się bezpośrednio z uruchomionymi w połowie lat 90. kredytami tzw. preferencyjnymi,początkowo dla rolników później dla zakładów przetwórstwa rolnospożywczego.Warunkiem uzyskania kredytu była pozytywna opinia ODR o celowościprzedsięwzięcia, wydanie zaś opinii uwarunkowane było przestawieniemplanu przedsięwzięcia (biznes plan). Niemalże w 100% plany przedsięwzięćwykonywane były przez pracowników ODR, za opracowanie planu ODR– Gospodarstwa Pomocnicze pobierały pieniądze 9 . Od 2005 roku zgodniez ustawą o jednostkach doradztwa rolniczego niektóre usługi doradcze są odpłatne(głównie są to usługi związane z przygotowaniem niezbędnej dokumentacjiw celu pozyskania przez rolników dotacji z funduszy Unii Europejskiej).Spodziewane efekty komercjalizacji to między innymi większa satysfakcjaklientów, lepsza interakcja między klientem a doradcą, bardziej efektywneusługi nakierowane na potrzeby rolników, a przede wszystkim wzrost jakościporad. Komercjalizacja usług doradczych wiąże się z pozyskaniem klientów,którymi głównie są rolnicy. Usługi doradcze będą rozwijały się w przyszłościwedług popytu, a nie podaży i rolnicy skierują się do tych instytucji, które najpełniejzaspokoją ich potrzeby, niekoniecznie tam gdzie będzie najtaniej.Komercjalizacja usług doradczych wymagała wprowadzenia zmian w zarządzaniuorganizacją doradczą. Zaczęto wdrażać zmiany w systemach motywacyjnych,tak aby można było wiązać wysokość przychodów jakie pozyskująpracownicy z osobistymi korzyściami dla nich, co również miało pozytywnywpływ na jakość świadczonych przez doradców usług.Najważniejszym zasobem instytucji doradczej są zatrudnieni w niej pracownicy,ich przygotowanie do wykonywania obecnych i przyszłych zadań,opinia i postrzeganie doradców przez potencjalnych odbiorców usług doradczych.Jakie elementy pozwalają ocenić poziom kompetencji zawodowych kadrydoradczej zatrudnionej w ośrodkach doradztwa rolniczego? Otóż przedewszystkim należy zwrócić uwagę na takie informacje, jak kwalifikacje doradców(poziom wykształcenia, odbyte szkolenia, kursy), doświadczenie zawodowei umiejętności interpersonalne. Pracownicy ośrodków doradztwa rolniczegoto wykwalifikowana kadra doradcza. Osoby te mają na ogół wyższe wykształcenierolnicze, a wymagane na zajmowanym przez nie stanowisku pracy kompetencjepozaprzedmiotowe (metodyczne, komunikacyjne i organizatorskie)9R. Sass, Komercjalizacja usług doradczych a zmiany w zarządzaniu Kujawsko-PomorskimOśrodkiem Doradztwa Rolniczego w Minikowie, w: Zarządzanie zmianą. Wybrane aspekty, red.M. Oliński, Wydawnictwo UWM w Olsztynie, Olsztyn 2011, s. 146–162.

246 Anna J. Parzonkouzyskują albo w procesie dokształcania (np. podyplomowe studia pedagogiczne)i doskonalenia zawodowego (kursy i seminaria metodyczne), albo tylko doskonaleniazawodowego. W jednostkach doradztwa rolniczego w 2007 roku zatrudnionychbyło ponad 3890 doradców i specjalistów, w tym niespełna 3000osób pracujących bezpośrednio w terenie z rolnikami.Wymogi dotyczące kwalifikacji doradców rolnych zatrudnionychw ośrodkach doradztwa rolniczego określone są w Rozporządzeniu MinistraRolnictwa i Rozwoju Wsi z 4 stycznia 2005 roku, a są to: wykształcenie minimumwyższe; staż pracy, minimum rok; ukończenie specjalistycznych kursówlub szkoleń. Zgodnie z klasyfikacją zawodu doradcy rolniczego (nr klasyfikacji222 101) oraz załącznikiem do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i RozwojuWsi z 4 stycznia 2005 roku, w tabeli stanowisk i wymagań kwalifikacyjnychpracowników jednostek doradztwa rolniczego wprowadzono specjalności, czylistopnie specjalizacji doradcy rolniczego I i II stopnia. Działalność doradców,którym nadaje się tytuł doradcy specjalisty I i II stopnia, wymaga określonejwiedzy, umiejętności i doświadczenia w realizacji zadań. Doskonalenie wiedzyi umiejętności doradców prowadzone jest w różnych formach seminaryjnej,szkoleń kursowych, szkoleń praktycznych, studiów podyplomowych, oraz od2004 roku, w formie internetowego kształcenia kursowego. Uczestnictwo doradcóww szkoleniach jest dobrowolne, jednak część świadczonych usług doradczychwymaga od nich ukończenia określonych szkoleń i kursów oraz posiadaniaodpowiednich certyfikatów. Aktualnie w Polsce nie ma przepisówprawnych regulujących minimalne wymagania w zakresie kwalifikacji zawodowychdoradców rolniczych zatrudnionych w innych podmiotach organizacyjnychświadczących usługi doradcze dla gospodarstw rolnych 10 , w związkuz tym usługobiorca nie ma pewności, czy korzystając z usług prywatnej firmydoradczej będzie miał zapewnioną usługę najwyższej jakości świadczoną przezwykwalifikowany personel.Mimo że w publicznym doradztwie wiele uwagi poświęca się kwalifikacjomkadry doradczej, pojawiają się krytyczne opinie na temat świadczonychusług. Przyczyn można doszukiwać się zarówno w rozwiązaniach systemowych,jak i w organizacji pracy doradców. Według ARiMR, w Polsce na jedne-10 H. Skórnicki, Standardy świadczenia usług doradczych w ramach działania „Korzystaniez usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów PROW na lata 2007–2013, w tym pakietyusług doradczych oraz wymogi, dotyczące dokumentowania wykonanej pracy doradczej, s. 13–15.

Czynniki kształtujące jakość usług doradczych w rolnictwie 247go doradcę przypada średnio 329 gosp. (od 162 do 417) o średniej powierzchni7,5 ha UR (gosp. pow. 1 ha UR). Dla porównania, w Danii na jednego doradcęprzypada średnio 20 gospodarstw. Bank Światowy w założeniach systemu szkoleńi wizyt przyjmuje wskaźnik 80 gospodarstw na jednego doradcę. Ograniczonaliczebnie kadra doradcza nie jest w stanie w pełni realizować wszystkichnakładanych na nią zadań. Powszechnie stosowane środowiskowe i grupoweformy oddziaływań doradczych nie są w stanie zaspokoić indywidualnych potrzebdoradczych. Najskuteczniejsze i pozwalające wykorzystać w pełni potencjałtkwiący w kadrze doradczej doradztwo indywidualne realizowane jest natomiastw ograniczonym zakresie.Pewne negatywne skutki, z punktu widzenia organizacji pracy instytucjidoradczej, niesie za sobą działalność komercyjna doradztwa. Dbając o wysokąjakość, bardziej złożone usługi doradcze powinny być wykonywane przez specjalistówzakładowych lub przez zespół pracowników – doradca pracujący w tereniemający bezpośredni kontakt z potencjalnym klientem i specjalista zakładowywyposażony w aktualną wiedzę i informacje. Osobiste korzyści materialnepracowników z tytułu wykonywania usług komercyjnych, powodują niestety,że jakość wykonywanych usług staje się mniej ważna i zauważalna jeststopniowa eliminacja specjalistów 11 .Usługa doradcza nierozerwalnie związana jest z człowiekiem, który ją oferuje.Dlatego predyspozycje osobowościowe i umiejętności interpersonalne mająznaczenie w ocenie świadczonej usługi. Z pewnością znacznie wyżej ocenionabędzie praca doradcy z następującymi cechami charakteru: uprzejmość,życzliwość, pogodne usposobienie, cierpliwość, otwartość, które sprzyjają budowaniuzaufania i tworzeniu atmosfery sprzyjającej współpracy. Na ocenę jakościusługi świadczonej przez doradcę wpływ będą miały takie umiejętnościinterpersonalne jak: odpowiednie umiejętności komunikowania się, umiejętnościpedagogiczne, a wśród nich zwłaszcza zdolności do wytwarzania atmosferyżyczliwości, umiejętność wzbudzania zaufania, wiarygodności, zainteresowaniai pozytywnej motywacji oraz orientacji na działania.11 R. Sass, Komercjalizacja…, s. 146–162.

248 Anna J. ParzonkoPodsumowanieNa jakość usług doradczych świadczonych przez ośrodki doradztwa rolniczegowpływ ma wiele czynników. Zmieniające się warunki funkcjonowaniagospodarstw i towarzyszące im zmiany oczekiwań i potrzeb życiowych rodzinrolniczych wymuszają na instytucjach doradczych podejmowanie działań ukierunkowanychna realizację nowych zadań, a co się z tym wiąże, wprowadzaniedo oferty doradczej nowych usług. Wymaga to od doradców systematycznegopodnoszenia kwalifikacji zawodowych. Jednocześnie wprowadzenie uregulowańprawnych, ustalających nowe zasady funkcjonowania państwowych jednostekdoradczych, a przede wszystkim wprowadzenie częściowej komercjalizacjiusług doradczych wywarło pozytywny wpływ na kształtowanie się jakościusług doradczych. Pojawienie się coraz większej liczby nowych podmiotówświadczących usługi doradcze wymusza na doradztwie publicznym wprowadzanienowych, skuteczniejszych sposobów działania. Mimo wielu czynnikówsprzyjających podnoszeniu poziomu usług doradczych można też wskazać napewne ograniczenia, które powodują, że usługi, realizowane przez doradztwopubliczne, nie zawsze są konkurencyjne w stosunku do usług firm prywatnych.W związku z tym można wskazać pewne obszary zmian, które mogłyby wpłynąćna wyższą jakość usług doradczych. Wskazana byłaby reorganizacja strukturyośrodków doradztwa rolniczego w zakresie dostosowania liczby etatów doradcóww gminach i powiatach do zapotrzebowania na usługi doradcze w danymrejonie; doradztwo, aby należycie spełniało swoją rolę, powinno mieć wysokiejklasy fachowców, dlatego korzystne byłoby wprowadzenie obowiązkowegouczestnictwa w różnych formach doskonalenia zawodowego; niezbędnejest ustanowienie odpowiedniego systemu kontroli jakości usług świadczonychprzez ośrodki doradztwa rolniczego i prywatne firmy doradcze, tak aby możnabyło dokonywać ich oceny porównawczej.LiteraturaAltkorn J., Marketing w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.Altkorn J., Kramer T., Leksykon marketingu, PWE, Warszawa 1998.Daszkowska M., Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 1998.

Czynniki kształtujące jakość usług doradczych w rolnictwie 249Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W., Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy,PWE, Warszawa 2000.Kachniewska M., Modele jakości usług a specyfika produktu turystycznego, w: Turystykaw badaniach naukowych, red. A. Nowakowska, M. Przydział, prace ekonomiczne,Wydawnictwo WSIiZ, Rzeszów 2006.Kotler Ph., Armstrong G., Saunders J., Wong V., Marketing. Podręcznik europejski,PWE, Warszawa 2002.Parzonko A.J., Problematyka doradztwa rolniczego i grup producentów rolnych w literaturze,w: Sposoby współpracy doradców z rolnikami zorganizowanymi w grupyproducentów rolnych, red. A.J. Parzonko, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008.Sass R., Komercjalizacja usług doradczych a zmiany w zarządzaniu Kujawsko-Pomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Minikowie, w: Zarządzaniezmianą. Wybrane aspekty, red. M. Oliński, Wydawnictwo UWM w Olsztynie,Olsztyn 2011.Skórnicki H., Standardy świadczenia usług doradczych w ramach działania „Korzystaniez usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów PROW na lata 2007–2013, w tym pakiety usług doradczych oraz wymogi, dotyczące dokumentowaniawykonanej pracy doradczej.FACTORS AFFECTING THE QUALITY OF CONSULTING SERVICES INAGRICULTURESummaryThe goal of this development is to specify the factors influencing changes in qualityof consulting service offered by agricultural consulting centres. Key events, that hada detrimental influence on the functioning of consultants in public service, have beencovered, taking into account external conditions of the consulting organisations. Amongthese events are: EU integration, new law regulations recreating organisation and functioningof public consulting agencies and emerging competition in the consulting environment.Regarding internal factors, human capital potential of the agricultural consultingcentres and changes in their style of management have been covered in the firstplace.Translated by Anna J. Parzonko

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012ŁUKASZ POPŁAWSKIUniwersytet Rolniczy w KrakowieSZANSE ROZWOJU USŁUG W OPINII MIESZKAŃCÓW OBSZARÓWCHRONIONYCH WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO –WNIOSKIWprowadzenieParki krajobrazowe wraz z parkami narodowymi, rezerwatami przyrodyi obszarami chronionego krajobrazu, siecią Natura 2000 tworzą układ wzajemnieuzupełniających się form ochrony przyrody, a związany z tym stopień rygoruprawnego zależy od lokalnych warunków. W ostatnich latach następujewzrost powierzchni tych obszarów w całości obszaru Polski, w 1980 roku wynosił3,5%, a w 1999 roku już 33,1% 1 . Największy udział odnotowuje sięw województwie świętokrzyskim – 62%. W województwie tym wśród 72 gminwiejskich, w 49 przeważają omawiane obszary chronione w całości powierzchni.Podstawowym celem działania jest utrzymanie naturalnych procesów przyrodniczych,stabilności ekosystemów, a w szczególności zachowanie bioróżnorodności.Rozwój przemysłu i usług zalicza się do działalności rozwijanej równieżna obszarach chronionych. Od wielu lat istotne jest wspieranie nie tylko rolnictwa,ale zwłaszcza usług na obszarach wiejskich w celu zapewnienia zwiększeniazatrudnienia poza rolnictwem, tym samym stworzenia warunków do rozwojuwielofunkcyjnego. W przypadku gmin na obszarach chronionych, mimoprzepisów prawnych ograniczających działalność gospodarczą oraz braków1Rocznik statystyczny – Ochrona środowiska, Wyd. GUS, Warszawa 2004, s. 278.

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 251w infrastrukturze, mogą one rozwijać na swoim terenie przemysł i usługi,zwłaszcza w zakresie działalności okołorolniczej. Związane z tym przedsięwzięciawymagają różnych form wsparcia, np. przez obniżkę lokalnych podatkówlub tworzenie korzystniejszych warunków dla amortyzacji środków trwałych.Systematyczny wzrost oraz konieczność pobudzania działalności gospodarczejna obszarach chronionych spowodowały zainteresowanie autora tematykąrozwoju usług, w tym również turystyki i rzemiosła, dlatego celem artykułujest przedstawienie opinii mieszkańców obszarów chronionych województwaświętokrzyskiego w zakresie rozwoju usług.1. Zakres i metodyka badańBadania mające na celu określeniu podstaw dla kierunków rozwoju obszarówchronionych w województwie świętokrzyskim są prowadzone przez autoraod 1998 roku i trwają do dzisiaj. Obejmują one między innymi, rozpoznanieczynników wpływających na wielofunkcyjny ekorozwój obszarów chronionych.W ramach tych prac wykonano badania ankietowe w 44 gminach o przewadzeobszarów chronionych i w gminie Iwaniska (48% powierzchni tych obszarów).Dane statystyczne oraz inne materiały stanowiły element uzupełniający.Uwzględnione jednostki stanowiły 61% gmin wiejskich w województwie świętokrzyskimi 90% jednostek wiejskich o przewadze w ich powierzchni obszarówchronionych. W artykule podsumowano tematykę usług na obszarach chronionychwojewództwa świętokrzyskiego. Należy podkreślić, że usługi byływymieniane na szóstym miejscu, a turystyka na drugim lub trzecim (w zależnościod gminy) wśród preferowanych kierunków rozwoju przez respondentów(rzemiosło było na ostatnim miejscu). W artykule zastosowano następujące metodybadawcze: analogię, opis, dedukcję, indukcję i behawioralną. Kwestionariuszeankietowe wypełnili wszyscy zainteresowani tym problemem oraz osobymające znaczący autorytet i wpływ na podejmowane decyzje, a w szczególności:wójt, radni, sołtysi, lokalni liderzy, pracodawcy, przedsiębiorcy, zainteresowaniprzyszłością gminy mieszkańcy, rolnicy, liderki organizacji kobiecych,liderzy organizacji społecznych i politycznych oraz związków zawodowych,ksiądz, aptekarz, lekarze i nauczyciele, co jest zgodnie z poglądem jaki prezen-

252 Łukasz Popławskituje J. Siekierski 2 oraz S. Zawisza i S. Pilarska 3 , że głównie takie osoby wyznaczająkierunki działań rozwojowych w danej społeczności wiejskiej. Dobór„próby” był celowy, trudno bowiem badać osoby, które nie były zainteresowanei nie rozumiały problemu rozwoju obszarów chronionych z punktu widzenia ichgminy. Rolnicy wśród ankietowanych stanowili od 30–40%. Wyniki odpowiedzirolników stanowią podstawę niniejszej publikacji. Liczba ankiet skierowanychdo mieszkańców w każdej z gmin wynosiła średnio 250, z których conajmniej 100 zostało wypełnionych i poddanych analizie. W grupie ankietowanychliczba kobiet i mężczyzn była porównywalna. Sumarycznie, wywiademobjęto 6600 respondentów, w tym 1800 właścicieli gospodarstw rolnych. Poweryfikacji surowego materiału statystycznego zakwalifikowano do bazy danych5160 ankiet, z których 2858 wypełniły kobiety. Kwestionariusz wywiaduz mieszkańcami obszarów chronionych zawierał trzy części, uwzględniające założonecele pracy: pierwszą poświęcono sylwetce respondenta (wiek, wykształcenie,sytuacja materialna, a w przypadku rolników, np. sposób wejściaw posiadanie gospodarstwa). Najwięcej pytań dotyczyło opinii i poglądówmieszkańców na tematy związane z uwarunkowaniami rozwoju ich gminy i obszarówprawnie chronionych, w tym usług.2. Oczekiwania mieszkańców obszarów chronionych w zakresie usługIdea rozwoju zrównoważonego i trwałego ma szczególne znaczenie dlaobszarów przyrodniczych, które spełniają różne funkcje, zwłaszcza promowanieekologicznych kierunków rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich, szczególnierolnictwa zintegrowanego, a przede wszystkim ekologicznego oraz turystykiwiejskiej. Przy rozpatrywaniu obszarów chronionych wiele miejsca poświęcasię także przemysłowi (nieuciążliwemu), rzemiosłu i usługom.W badanych przez autora gminach istnieje szansa na rozwój usług. Szansądla rozwoju usług są dla mieszkańców tych gmin: wynajem mienia państwowegolub samorządowego po preferencyjnych cenach (we wszystkich jed-2J. Siekierski, Rola liderów wiejskich w absorpcji finansowych środków unijnych dla rozwojurolnictwa z obszarów wiejskich, w: Wpływ integracji europejskiej na przemiany strukturalneobszarów o wysokim bezrobociu, red. L. Pałasz, Wyd. AR Szczecin, Szczecin 2004, s. 156–159.3S. Zawisza, S. Pilarska, Liderzy wiejskich społeczności lokalnych, Zagadnienia DoradztwaRolniczego 2003, 1/2 (34), Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich,s 17–19.

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 253nostkach oprócz Krasocina, Smykowa i Oksy), bezpłatne doradztwo ekonomiczno-prawne(we wszystkich jednostkach oprócz Krasocina i Nowego Korczyna),a zwłaszcza ulgi i zwolnienia w zakresie podatku od nieruchomości (wewszystkich jednostkach, oprócz Krasocina i Oksy). Istotną szansą mogłyby byćwedług respondentów również gwarancje kredytowe, co należy rozumieć jakochęć zapewnienia sobie zwrotu kredytu w razie niepowodzenia podjętych inwestycji(41 gmin, ale „nie” w Krasocinie, Górno i Sitkówce Nowiny oraz w NowymKorczynie). Ponadto w 39 gminach ankietowani wskazywali na ulgii zwolnienia w podatku od środków transportowych uznając, że jest to szansarozwojowa dla usług. Należy zwrócić uwagę, że podatek od środków transportowychjest – jak również podkreślano – jednym z większych obciążeń finansowychdla rolników dysponujących małym i średnim areałem ziemi. Wśródbarier dla rozwoju usług ankietowani najczęściej wymieniali brak środków finansowych(we wszystkich gminach, oprócz Sitkówki Nowiny, ale zwłaszczaw Krasocinie). Ponadto respondenci wskazywali na brak instrumentów ekonomicznychwspierających omawiany rozwój w 32 gminach, a także brak opłacalnościdziałalności usługowej – w 30 gminach. Wśród innych barier stwierdzanobrak: bazy usług życia codziennego – w 9 gminach, bazy usługowej dla turystów– w 26 gminach, zorganizowanej sieci usług – w 29 gminach, a także zainteresowaniausługami mieszkańców gminy – w 17 gminach 4 .Warto podkreślić, że w zakresie rozwoju usług, mieszkańcy pokładają dużenadzieje oprócz gwarancji kredytowych (w 15 gminach na pierwszym miejscu),także w bezpłatnym doradztwie ekonomiczno-prawnym (w 16 gminach).Szczegółowe wyniki badań zaprezentowano w tabeli 1 i 2.3. Możliwości rozwoju turystyki i rzemiosłaTurystykę powszechnie uznaje się za szansę dla obszarów wiejskich w ramachwielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju, która może być podstawowąfunkcją pozarolniczą gospodarstw i mieszkańców wsi, zwłaszcza na obszarachchronionych. Głównym czynnikiem pobudzającym rozwój agroturystykijest poszukiwanie przez producentów rolnych dodatkowych źródeł dochodów.4Ł. Popławski, Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych województwaświętokrzyskiego, Wyd. Nauk PWN, Warszawa 2009, s. 235.

254 Łukasz PopławskiNa tereny wiejskie należy wprowadzać nowe dziedziny gospodarowania,dające zatrudnienie ludności i pozwalające na uzyskiwanie w gospodarstwachdochodów uzupełniających. Powszechnie uważa się, że istnieje potrzeba stworzenialokalnych centrów wzrostu, w tym opartych na usługach na rzecz rozwojulokalnego, również w zakresie usług na rzecz rolnictwa. Wśród takich form,które mogłyby wspierać rozwój obszarów chronionych, wymienia się rzemiosłooraz turystykę, a zwłaszcza – agroturystykę.Turystyka jest postrzegana jako wysoko rentowna dziedzina działalnościgospodarczej, przy czym turystyka alternatywna pojawiła się w krajach EuropyZachodniej już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Turystyka ta propagujeczynny wypoczynek w nieskażonym środowisku naturalnym, w otoczeniumiejscowej społeczności i innych ludzi. Najbardziej rozpowszechnionąformą tej turystyki jest turystyka wiejska, która – jak sama nazwa wskazuje –dotyczy obszarów wiejskich. Jest dostosowana do istniejących tam warunkówi racjonalnie wykorzystuje miejscowe zasoby, które zapewniają uczestnikom ciszę,spokój oraz odpoczynek w naturalnym otoczeniu. W Polsce turystyka realizowanaw gospodarstwach rolnych nazywa się agroturystyką, a w krajach UniiEuropejskiej taka działalność formalnie traktowana jest jako dziedzina rolnictwa.Rozwój nowych form turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki, stanowiniewątpliwie szanse dla rozwoju obszarów wiejskich. Działalność ta wpływabowiem na łagodzenie skutków bezrobocia, którymi dotknięte są regiony wiejskie,a także na poprawę sytuacji finansowej. Dodatkowym argumentem zawspieraniem wszelkich form usług, w tym zwłaszcza turystyki a także rzemiosła,jest pokonanie wielu barier natury psychologicznej, a także finansowej.Atrakcyjność usługowa regionów wiejskich wynika głównie z uwarunkowańprzyrodniczych, czyli czystego środowiska naturalnego czy żywnościo wyższych walorach smakowych i zdrowotnych. Rozwój wszelkiej tego typudziałalności gospodarczej osłabia negatywne zjawiska występujące na wsi, czylibezrobocie i brak wiary mieszkańców wsi, że działalność pozarolnicza się opłaca.Nowe miejsca pracy i nowe źródła dochodów stanowią pierwsze objawy korzystnejroli turystyki. Rozwój wszelkiej działalności, a zwłaszcza turystykisprzyja pobudzaniu przedsiębiorczości, modernizacji obiektów i tworzeniu no-

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 255wej infrastruktury turystycznej, a także trosce o dziedzictwo kulturowe i historyczne5 .Wybór określonych usług, w tym zwłaszcza form turystyki, zależyw znacznym stopniu od podmiotów tam działających i ofert opartych na potrzebachrynku i własnych możliwościach. Podmioty wykonujące usługi musząwykazywać się przedsiębiorczością, co jest szczególnie istotne w działalnościagroturystycznej, gdzie rynek od strony podażowej zwiększył się i stał się konkurencyjny,natomiast popyt na te usługi pozostał na tym samym poziomie,przy coraz większych wymaganiach stawianych przez gości. Powodzenie rozwojuagroturystyki jest zależne od przeobrażeń ekonomicznych na wsi, od możliwościfinansowych i uzyskania wsparcia kredytowego, poza tym od infrastrukturyspołeczno-gospodarczej gminy, od świadczonej na jej rzecz pomocy zestrony instytucji samorządowych i doradczych.Domeną agroturystyki jest przestrzeń zapewniająca bliskość natury i swobodęporuszania się, ograniczająca kontakt z anonimowym tłumem i stwarzającamożliwość kontaktu zarówno z mieszkańcami, jak i innymi turystami. Charakteryzujesię mała skalą występowania, ułatwiając nawiązywanie wzajemnychwięzi, dzięki którym ponowne przyjazdy w przyszłości stają się bardziej prawdopodobne.Jej nagły rozwój był efektem przemian społeczno-gospodarczych,wyzwalających poszukiwania nowych sposobów pozyskiwania dochodów 6 . Korzyściekonomiczne agroturystyki łączą się z rozwojem gospodarstw rolnych,wsi i gminy dzięki dodatkowym dochodom gospodarstw rolnych oraz samorządów.Agroturystyka jest źródłem powstania i rozwoju dodatkowego rynku zbytuna produkty żywnościowe, zwłaszcza mało przetworzone i różnego rodzajuusługi miejscowe (rękodzielnictwo, rzeźbiarstwo). Stwarza także szansę dlarozwoju infrastruktury społecznej i technicznej gminy, a przez to wpływa napodwyższenie poziomu życia mieszkańców oraz na dodatkowe zatrudnieniei dalszy rozwój, w tym usług.Na podstawie badań w gminach znajdujących się w parkach krajobrazowychi obszarach chronionego krajobrazu województwa świętokrzyskiego,można wskazać, że szansą na rozwój tych terenów może być turystyka, która5Ł. Popławski, M. Rutkowska-Podołowska, J. Pakulska, G. Podołowski, M. Stępień, Agroturystykajako nowoczesna forma turystyki, Zeszyty Naukowe WSTiJO w Warszawie 2011 (w druku).6A.P. Wiatrak, Baza agroturystyczna w Polsce i uwarunkowania jej rozwoju w Polsce, ZeszytyNaukowe Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja, nr 403, z. 90. Kraków 2003, s. 78–79.

256 Łukasz Popławskiw większości gmin wymieniana jest jako druga lub trzecia w kolejności najważniejszychkierunków rozwoju po rolnictwie.Powodzenie rozwoju turystyki zależy również od wzajemnej współpracygminy z jej mieszkańcami. Władze lokalne często nie mają pełnej informacjio agroturystyce w gminie, dlatego w celu poprawienia istniejącej sytuacji dojednych z podstawowych zadań samorządów gminnych powinna należeć ocenamożliwości rozwoju tej formy wypoczynku. Na podstawie własnych badań ankietowychautor stwierdził, że wśród rolników, którzy wyrażają chęć łączeniadziałalności rolniczej z turystyką przeważają osoby młodsze (30–40 lat) orazlepiej wykształcone (co najmniej z wykształceniem średnim).W województwie świętokrzyskim duża powierzchnia obszarów chronionych(66% regionu) stwarza liczne możliwości rozwoju agroturystyki i turystykipobytowo-historycznej, ze względu na liczne atrakcje turystyczne w rodzajuzamków, dworków, obiektów przyrodniczych oraz miejsc kultu religijnego.Dodatkowo centralne położenie województwa z urozmaiconą przyrodą orazczystym środowiskiem jest niewątpliwie atutem przyciągającym turystów z dużychmiast, chcących tam wypocząć. Rozwój gospodarstw agroturystycznychjest źródłem powstania i rozwoju dodatkowego rynku zbytu na produkty żywnościowe,w tym dla gospodarstw ekologicznych i na różnego rodzaju usługimiejscowe, w tym rękodzielnictwo i rzeźbiarstwo.W województwie świętokrzyskie w 2008 roku było 1184 gospodarstwekologicznych i 362 gospodarstw agroturystycznych z 1166 pokojami, w którychznajdowało się 3160 miejsc noclegowych. Znacząca liczba tych gospodarstwznajdowała się na obszarach chronionych i w istotny sposób pobudzałarozwój turystyki na tych terenach.Oprócz chęci wypoczynku osób zamiejscowych, ważne jest zainteresowaniesamych mieszkańców. Istotną rolę odgrywają także inne elementy, jak bazanoclegowa, zorganizowana sieć szlaków turystycznych, infrastruktura drogowa,instrumenty ekonomiczne wspierające rozwój turystyki, opłacalność i posiadaneśrodki finansowe przeznaczone na ten cel. Wśród instrumentów ekonomicznych,które stymulują rozwijanie działalności turystycznej eksponuje się ulgii zwolnienia podatkowe, bezpłatne doradztwo, gwarancje kredytowe.Szukając barier rozwojowych, zapytano respondentów, które z nich wywołująnajwiększe ograniczenia w rozwoju turystyki. Respondenci udzielali odpowiedziwybierając z ośmiu zaproponowanych rodzajów barier, do których należąnastępujące: brak bazy noclegowej, zorganizowanej sieci turystycznej, infra-

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 257struktury turystycznej, a także brak zainteresowania mieszkańców gminy rozwojemturystyki, brak chętnych turystów do odwiedzenia gminy, brak instrumentówekonomicznych wspomagających taki kierunek rozwoju oraz brakśrodków finansowych. Wśród tych ośmiu zaproponowanych do wyboru barier,najczęściej pojawiały się: brak środków finansowych (w 26 gminach na pierwszymoraz w ośmiu na drugim miejscu) oraz brak bazy noclegowej (w sześciugminach na pierwszym i w siedmiu na drugim miejscu). Dla ankietowanychistotną barierą jest brak instrumentów ekonomicznych wspierających rozwój turystyki(w czterech gminach na pierwszym oraz w ośmiu na drugim miejscu).Natomiast tylko w dwóch gminach (Piekoszów i Smyków) ankietowani uznaliza barierę rozwoju turystyki brak opłacalności takich usług. Podobną odpowiedźuzyskano, gdy zapytano, czy mieszkańcy gminy są zainteresowani rozwojemturystyki. Tylko w czterech gminach o charakterze raczej przemysłowym,mieszkańcy stwierdzili, że nie są zainteresowani rozwojem tego kierunkuw ich gminie (w dwóch gminach odpowiedzi na pierwszym i w dwóch na drugimmiejscu). Szczegółowe wyniki badań zaprezentowano w tabeli 3 i 4.Tabela 1Wypowiedzi respondentów – bariery rozwojowe usługGmina Największe bariery w rozwoju usług w opinii respondentów (w %)Brak instrumentóweko-Brak bazyusłu-Brak zorganisowaniausłucalnościBrak zaintere-Brak opła-Brak bazyusługowejnomicznychgowej zowanej sieci gami mieszkańcówgmiściusłu-działalno-życia codziennegcychrozwójwspierają-dla turystóngowejusługusługBrak środkówfinansowychnataki rozwójBaćkowice 27,48 26,92 17,83 21,87 23,85 19,53 27,13Bałtów 29,00 15,15 24,75 17,35 19,59 15,31 21,87Bliżyn 26,47 25,24 13,72 20,79 13,86 29,70 13,72Bodzechów 27,27 31,67 25,86 23,01 19,83 22,81 20,34Bogoria 24,03 11,11 14,06 9,30 10,08 16,28 13,95Brody 26,51 27,82 23,49 26,51 23,08 24,24 22,90Daleszyce 35,51 21,49 20,95 17,92 23,58 26,41 21,69Gnojno 26,35 26,35 24,67 25,17 24,49 25,00 24,66Górno 40,78 26,21 17,48 22,33 14,56 15,53 13,59Imielno 34,58 19,05 28,30 25,71 23,81 26,67 20,95Iwaniska 29,13 20,95 21,36 29,13 16,67 17,14 16,50Kije 29,91 31,77 28,57 21,15 23,36 25,23 22,86Kluczewsko29,41 38,20 37,08 27,38 16,09 20,73 19,77

258 Łukasz PopławskiGmina Największe bariery w rozwoju usług w opinii respondentów (w %)Brak instrumentóweko-Brak bazyusłu-Brak zorganisowaniausłucalnościBrak zaintere-Brak opła-Brak bazyusługowejnomicznychgowej zowanej sieci gami mieszkańcówgmiściusłu-działalno-życia codziennegcychrozwójwspierają-dla turystóngowejusługusługBrak środkówfinansowychnataki rozwójKrasocin 43,81 37,73 32,07 33,65 35,92 39,62 39,80Łagów 27,08 18,18 24,74 26,80 14,14 16,33 20,41Łopuszno 26,60 20,88 16,16 12,22 17,65 9,09 16,67Masłów 21,85 18,48 15,96 16,37 19,83 17,79 16,80Michałów 22,93 26,85 25,00 22,43 19,05 15,09 17,76Mirzec 15,74 19,82 16,67 15,17 17,43 18,18 16,96Mniów 17,27 22,64 17,59 17,47 14,81 24,53 16,04Nowy Korczyn17,30 21,70 18,44 16,19 13,21 21,15 15,09Oksa 26,27 34,33 29,41 26,86 31,58 30,53 30,83Opatowiec 23,15 24,30 21,90 18,70 30,19 18,52 16,67Pacanów 31,00 33,67 37,11 30,21 30,30 27,83 28,30Pawłów 23,01 22,52 20,00 24,11 18,75 20,00 17,12Piekoszów 19,05 14,29 15,53 11,43 9,80 4,81 9,52Pierzchnica 31,63 40,40 36,46 38,00 31,63 31,00 34,00Radoszyce 23,76 24,51 26,73 19,00 23,76 17,82 21,57Raków 19,61 19,00 21,00 18,00 20,00 15,31 15,15Ruda Maleniecka44,21 40,78 35,71 30,00 28,86 25,47 29,00Sitkówka 34,54 24,77 24,77 21,82 18,69 19,27 22,93NowinySkarżysko 22,22 33,33 33,67 23,23 28,00 23,96 23,53KościelneSłupia Jędrzejowska16,96 14,91 15,31 10,62 12,28 16,81 16,67Słupia Konecka21,24 16,67 20,18 18,58 22,52 17,70 19,27Smyków 37,04 32,73 31,77 24,30 22,43 25,47 32,11Sobków 22,45 18,81 23,76 15,15 17,17 19,00 17,00Solec Zdrój 26,98 20,31 20,80 24,22 16,28 18,55 21,70Stopnica 10,81 10,81 9,09 10,00 9,82 7,21 6,36Strawczyn 20,41 26,47 22,45 19,19 16,50 23,23 24,75Szydłów 27,43 23,21 20,91 30,36 24,11 22,12 23,68Tuczępy 14,14 17,17 16,16 17,00 15,15 16,00 14,14Wiślica 23,53 25,49 26,53 31,68 22,55 23,76 20,95Wodzisław 25,00 26,36 21,10 23,85 20,91 25,23 23,42Zagnańsk 22,86 21,30 19,23 22,43 20,56 18,87 16,82Złota 62,50 12,50 12,04 11,71 7,21 9,09 5,36Źródło: badania własne.

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 259Tabela 2Wypowiedzi respondentów – szanse rozwojowe usługNajbardziej preferowane przez respondentów szanse rozwoju (w %)GminaUlgi w pod. od Wynajem Bezpłatne doradztwośrodków transp. dytoweUlgi w pod. od Gwarancje kre-nieruchomości mieniaBaćkowice 20,15 22,66 18,32 22,14 23,85Bałtów 24,21 22,58 23,71 29,47 25,55Bliżyn 17,82 22,55 14,85 12,62 14,71Bodzechów 24,14 24,55 24,14 25,44 16,36Bogoria 6,98 7,14 13,28 9,62 11,63Brody 22,39 22,14 22,14 22,14 18,90Daleszyce 18,86 23,36 20,56 19,44 19,62Gnojno 28,77 28,77 26,17 31,97 29,45Górno 15,53 27,45 18,45 18,63 24,51Imielno 17,31 21,00 25,00 19,05 22,55Iwaniska 18,00 17,47 17,14 22,00 16,16Kije 17,14 14,28 14,15 15,24 18,87Kluczewsko 21,69 19,05 22,62 27,27 18,82Krasocin 30,77 41,75 38,61 45,19 33,01Łagów 15,62 15,46 16,49 23,96 18,56Łopuszno 20,24 12,35 14,43 18,29 24,39Masłów 14,65 19,64 13,44 22,41 21,05Michałów 15,09 16,98 23,76 20,00 18,09Mirzec 18,18 20,37 20,72 21,10 19,44Mniów 20,95 23,76 18,63 16,50 11,76Nowy Korczyn 20,19 19,05 22,86 20,00 21,15Oksa 28,57 34,40 25,95 25,58 27,78Opatowiec 18,87 22,55 23,58 30,19 25,47Pacanów 28,12 25,53 29,16 18,28 28,26Pawłów 12,84 7,54 10,18 14,81 13,76Piekoszów 9,52 13,33 7,61 10,48 1,92Pierzchnica 24,49 25,25 26,00 26,26 27,00Radoszyce 22,77 21,43 17,82 28,28 22,22Raków 15,15 16,16 22,77 21,00 17,00Ruda Maleniecka 25,00 22,92 28,72 21,74 21,65Sitkówka Nowiny 19,09 19,27 20,00 17,76 23,36Skarżysko Kościelne24,74 23,71 15,15 23,00 22,22Słupia Jędrzejowska19,30 18,42 19,30 18,58 18,02Słupia Konecka 14,29 17,12 16,81 16,96 15,18Smyków 30,28 32,41 28,04 41,35 38,10Sobków 22,45 20,62 15,46 16,49 20,20Solec Zdrój 17,89 22,22 21,87 24,03 22,76Stopnica 7,34 15,45 11,54 11,93 11,93Strawczyn 19,79 13,83 14,89 19,56 27,96Szydłów 23,21 25,89 21,93 29,20 26,36

260 Łukasz PopławskiNajbardziej preferowane przez respondentów szanse rozwoju (w %)GminaUlgi w pod. od Wynajem Bezpłatne doradztwośrodków transp. dytoweUlgi w pod. od Gwarancje kre-nieruchomości mieniaTuczępy 15,63 19,39 23,47 18,00 24,49Wiślica 25,25 26,80 22,77 24,00 22,11Wodzisław 27,10 24,53 28,70 33,64 23,85Zagnańsk 17,14 11,65 17,31 20,19 21,36Złota 4,59 15,31 5,50 8,03 5,50Źródło: badania własne.Tabela 3Wypowiedzi respondentów – bariery rozwojowe turystykiGmina Największe bariery w rozwoju turystyki w opinii respondentów (w %)Brak zainteresowaniaBrak instru-BrakBrak zor-Brak in-Brakganizo-wanej sieci ktury tunychturyfrastru-Brak chęt-bazymieszkańcówgminyekonomiczcalmentówopła-noclegowejrozwojem tunycnościturystycznecznerystystórystykiBrakśrodkówBaćkowice 32,33 22,31 22,31 30,30 26,52 30,77 25,58 33,59Bałtów 53,47 39,80 40,01 38,77 40,00 41,67 28,57 53,54Bliżyn 52,43 38,62 44,66 35,65 31,69 51,45 38,00 56,87Bodzechów 32,52 34,45 33,62 25,62 33,90 39,13 33,04 43,09Bogoria 29,69 30,24 34,88 40,77 37,99 39,69 29,46 41,54Brody 32,84 35,08 35,22 32,84 23,88 43,61 30,83 47,02Daleszyce 21,51 20,38 16,20 19,82 26,42 26,23 23,81 31,79Gnojno 37,76 36,74 38,92 25,00 24,00 35,81 26,18 43,92Górno 29,41 24,27 28,16 41,35 25,49 34,66 29,71 39,81Imielno 48,60 56,19 52,88 41,35 48,60 42,45 41,74 52,83Iwaniska 61,54 51,96 46,47 38,84 30,10 43,13 43,69 56,73Kije 37,04 37,96 34,26 19,45 20,75 23,15 22,43 20,37Kluczewsko 21,83 29,76 24,69 24,73 20,99 35,29 22,35 22,47Krasocin 30,85 30,84 27,36 21,50 18,87 23,81 20,41 28,04Łagów 30,31 25,51 33,67 26,27 39,80 40,82 31,63 46,40Łopuszno 22,22 35,42 31,31 33,68 23,91 52,00 33,67 50,00Masłów 21,19 25,21 24,79 23,54 24,58 31,63 17,80 31,36Michałów 36,90 46,16 48,54 38,68 39,82 43,93 47,66 49,53Mirzec 38,89 36,37 33,34 32,15 37,84 41,44 36,70 45,46Mniów 48,18 38,18 49,06 40,96 36,45 45,28 37,74 52,83Nowy Korczyn21,91 16,99 31,13 25,25 21,91 23,81 20,20 31,13Oksa 30,84 34,08 36,72 31,82 21,88 39,85 34,65 41,86Opatowiec 37,38 43,52 42,06 41,51 34,91 38,69 30,84 57,42Pacanów 46,39 44,45 38,39 37,00 33,34 36,46 15,54 46,39Pawłów 33,95 33,93 29,35 23,64 21,82 42,35 42,34 50,00Piekoszów 18,10 8,57 9,52 14,42 23,30 22,85 24,77 24,76

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 261Gmina Największe bariery w rozwoju turystyki w opinii respondentów (w %)Brak zainteresowaniaBrak instru-BrakBrak zor-Brak in-Brakganizo-wanej sieci ktury tunychturyfrastru-Brak chęt-bazymieszkańcówgminyekonomiczcalmentówopła-noclegowejrozwojem tunycnościturystycznecznerystystórystykiBrakśrodkówPierzchnica 38,39 41,00 37,11 41,42 39,00 40,41 30,00 42,00Radoszyce 36,73 43,14 44,55 41,41 42,00 45,10 39,00 47,00Raków 49,02 45,10 40,00 24,76 31,00 39,61 36,89 51,45Ruda Maleniecka40,20 41,90 35,93 34,70 31,69 44,21 28,58 58,33Sitkówka 18,18 9,09 16,98 20,00 17,28 17,43 18,35 19,09NowinySkarżysko 41,00 37,63 45,37 32,66 33,34 42,12 22,11 35,00KościelneSłupia Jędrzejowska30,70 28,11 26,55 23,01 23,90 26,32 22,81 30,91Słupia Konecka27,82 28,70 29,73 26,09 32,17 22,61 23,22 31,58Smyków 32,68 31,78 34,26 31,20 29,91 37,03 37,73 45,71Sobków 37,26 37,63 36,64 35,00 21,79 39,61 27,73 39,22Solec Zdrój 20,15 43,31 41,94 24,22 26,61 41,41 30,16 53,55Stopnica 65,18 72,07 73,64 67,57 60,91 67,28 59,09 62,39Strawczyn 39,22 36,37 40,63 28,57 33,34 33,33 24,00 42,86Szydłów 54,39 48,68 41,97 45,61 40,00 41,60 34,23 47,32Tuczępy 61,00 63,64 58,42 56,12 52,48 55,00 47,00 56,57Wiślica 52,94 40,59 37,25 30,00 39,00 39,39 39,00 52,94Wodzisław 38,53 42,20 38,53 35,13 26,13 40,00 23,64 43,25Zagnańsk 41,74 27,11 35,58 26,48 21,57 34,91 22,86 37,73Złota 19,64 60,37 38,68 18,75 10,71 20,72 21,63 76,79Źródło: badania własne.Tabela 4Wypowiedzi respondentów – szanse rozwojowe turystyki.Najbardziej preferowane przez respondentów szanse rozwoju (w %)GminaUlgi w pod. od Wynajem Bezpłatne doradztwośrodków transp. dytoweUlgi w pod. od Gwarancje kre-nieruchomości mieniaBaćkowice 33,08 25,96 42,86 27,69 33,34Bałtów 45,46 39,36 51,52 35,05 43,30Bliżyn 40,19 50,00 46,08 42,15 50,50Bodzechów 38,26 35,65 39,83 36,84 42,61Bogoria 35,66 33,33 34,61 44,53 51,56Brody 43,61 33,84 48,54 37,50 45,12Daleszyce 28,31 30,48 25,26 26,42 30,19Gnojno 34,02 28,85 37,59 29,93 35,58

262 Łukasz PopławskiNajbardziej preferowane przez respondentów szanse rozwoju (w %)GminaUlgi w pod. od Wynajem Bezpłatne doradztwośrodków transp. dytoweUlgi w pod. od Gwarancje kre-nieruchomości mieniaGórno 30,09 24,51 19,42 21,36 18,63Imielno 37,86 38,68 38,68 35,30 39,43Iwaniska 44,45 38,62 50,49 39,43 43,69Kije 19,63 21,50 26,17 29,91 28,58Kluczewsko 32,53 23,37 27,91 26,83 30,34Krasocin 24,76 16,66 25,75 26,74 26,22Łagów 37,11 32,98 41,83 31,25 36,85Łopuszno 41,67 32,53 48,48 41,67 39,76Masłów 22,82 26,32 38,80 31,58 35,66Michałów 50,94 39,25 43,93 44,86 53,40Mirzec 38,89 37,61 39,45 38,18 42,20Mniów 51,46 40,20 59,00 48,08 55,45Nowy Korczyn 20,01 17,15 14,28 16,35 16,05Oksa 26,36 24,19 38,28 20,16 34,38Opatowiec 36,79 37,23 30,48 26,17 27,36Pacanów 31,58 23,14 37,64 33,70 36,17Pawłów 39,64 27,48 43,25 38,18 48,15Piekoszów 22,86 33,64 27,63 29,53 24,04Pierzchnica 35,00 25,00 40,00 31,32 41,00Radoszyce 44,55 35,00 45,54 37,00 44,33Raków 42,58 37,00 52,43 43,57 50,01Ruda Maleniecka 50,55 40,41 51,05 52,75 52,81Sitkówka Nowiny 21,82 36,95 20,19 18,36 12,73Skarżysko Kościelne49,50 19,45 44,45 46,00 45,46Słupia Jędrzejowska26,55 46,94 21,93 23,42 25,00Słupia Konecka 28,95 21,24 30,91 27,19 28,32Smyków 36,79 26,17 36,19 36,69 38,32Sobków 39,40 30,31 44,12 38,00 47,00Solec Zdrój 42,64 35,49 47,69 38,76 43,65Stopnica 57,66 59,09 60,00 60,91 65,14Strawczyn 40,40 32,97 48,43 35,87 46,23Szydłów 42,48 37,84 42,86 33,63 43,52Tuczępy 42,00 49,79 46,39 38,78 44,45Wiślica 37,89 31,25 44,44 34,69 39,18Wodzisław 32,41 32,41 40,57 29,90 33,33Zagnańsk 45,19 38,46 41,34 39,43 49,04Złota 19,10 69,09 16,67 17,28 59,64Źródło: badania własne.W obecnych warunkach funkcjonowania samorządu terytorialnego mogłybyć wprowadzone lub już są stosowane instrumenty ekonomiczne, które znajdująsię w gestii władz gminnych. Do tych instrumentów można zaliczyć: ulgii zwolnienia w podatku od nieruchomości, od środków transportowych czy wy-

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 263najem mienia samorządowego po preferencyjnych cenach. Ponadto istnieją innerozwiązania, które mogą wpływać na zdynamizowanie lub pobudzenie danegokierunku rozwoju, jak bezpłatne doradztwo ekonomiczno-prawne oraz gwarancjekredytowe.Wśród wyżej wymienionych instrumentów, zainteresowaniem mieszkańcówgmin cieszą się głównie gwarancje kredytowe (w 14 gminach na pierwszymi w 17 na drugim miejscu) i bezpłatne doradztwo ekonomiczno-prawne(w 18 gminach na pierwszym i w ośmiu na drugim miejscu). Równocześniewśród zaproponowanych do wyboru instrumentów, jako mogących stwarzaćszanse rozwoju turystyki, respondenci nie wykluczają ulg i zwolnień w podatkuod nieruchomości (w sumie w 16 gminach na pierwszym i drugim miejscu) orazwynajem mienia po preferencyjnych cenach (w 11 gminach, w tym w siedmiuna pierwszym miejscu).Ze względów edukacyjnych i troski o czyste środowisko naturalne istniejemożliwość zwiedzania parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody (ekoturystyka)oraz stworzenia na tym terenie obiektów bazy edukacyjnej dla tzw. zielonychszkół. Ponadto w części gmin położonych w Zespole Parków KrajobrazowychPonidzia występują walory uzdrowiskowe (Busko Zdrój, Solec Zdrój),co może być impulsem do pobudzania na tych obszarach rozwoju turystyki naszerszą skalę.Dodatkowym kierunkiem rozwoju, łączącym się z turystyką oraz usługamijest rozwój rzemiosła, co może wynikać z zainteresowania produkcją i usługamirzemieślniczymi samych mieszkańców, ale też inwestorów oraz turystów.Ujemnie wpływają na rozwój rzemiosła także następujące elementy: brak bazyna rozwój rzemiosła, zbytu na produkty rzemieślnicze, instrumentów ekonomicznychwspierających rzemiosło, opłacalności działalności rzemieślniczej,środków finansowych na taki rozwój. Istotne są instrumenty, które mogą zachęcićdo działalności rzemieślniczej: ulgi i zwolnienia w podatku od nieruchomości,wynajem państwowego lub samorządowego mienia po preferencyjnych cenach,bezpłatne doradztwo ekonomiczno-prawne, ulgi i zwolnienia w podatkuod środków transportowych oraz gwarancje kredytowe. Najczęstszymi barieramirozwojowymi dla rzemiosła według ankietowanych są:– brak zainteresowania produkcją rzemieślniczą samych mieszkańców– w 34 gminach,– brak zainteresowania produkcją rzemieślniczą – w 27 gminach,– brak bazy na rozwój rzemiosła – w 18 gminach,

264 Łukasz Popławski– brak zbytu na produkty rzemieślnicze – w 33 gminach,– brak instrumentów ekonomicznych wspierających rzemiosło – w 38gminach,– brak opłacalności działalności rzemieślniczej – w 37 gminach,– brak środków finansowych na taki rozwój – w 42 gminach (odpowiedź„nie” w Kijach, Daleszycach, i Sitkówce Nowiny) 7 .Mieszkańcy gmin obszarów chronionych główne szanse rozwoju rzemiosłaupatrują w gwarancjach kredytowych (w 40 gminach), wynajmie mieniapaństwowego lub samorządowego po preferencyjnych cenach (większość gminprócz dziewięciu jednostek) oraz ulgach i zwolnieniach w podatku od środkówtransportowych (w 35 gminach). Równocześnie za największą szansę na rozwójrzemiosła we wszystkich gminach (oprócz Daleszyc, Krasocina, Oksy i SłupiJędrzejowskiej) uważa się ulgi i zwolnienia w podatku od nieruchomości orazbezpłatne doradztwo ekonomiczno-prawne (w aż 42 gminach; odpowiedź „nie”w Daleszycach, Krasocinie i Sitkówce Nowiny). Należy zwrócić uwagę, żew rozwoju rzemiosła mieszkańcy też oczekują gwarancji kredytowych (w 18gminach na pierwszym miejscu), natomiast w rozwoju turystyki respondencipreferują oprócz gwarancji kredytowych (w 14 gminach na pierwszym miejscu)również bezpłatne doradztwo ekonomiczno-prawne (w 16 gminach). Szczegółowewyniki badań zaprezentowano w tabeli 5 i 6.Tabela 5Wypowiedzi respondentów – bariery rozwojowe rzemiosłaGmina Największe bariery w rozwoju rzemiosła w opinii respondentów (w %)BrakBrak zainteresowanimentówekocalnośckówfinan-Brak instru-Brak opła-Brak środ-Brak zainteresowaniana produk-Brak zbytubazy narozwójrzemiosłem nomicznych działalności sowych naprodukcją ty rzemieślniczerzemiosłagminy rzemiosło czej wójmieszkańców spierających rzemieślni-taki roz-rzemieślnicząBaćkowice 30,30 20,61 19,68 14,39 20,77 17,42 20,30Bałtów 32,67 26,21 24,74 27,55 21,78 24,00 25,25Bliżyn 37,86 20,59 24,24 19,61 18,81 13,72 13,72Bodzechów28,21 25,21 17,39 20,00 20,00 19,30 19,83Bogoria 29,46 15,62 12,80 11,54 9,30 10,85 20,00Brody 36,30 31,11 23,88 28,15 25,76 25,93 21,057Ł. Popławski, dz. cyt., s. 240–241.

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 265Gmina Największe bariery w rozwoju rzemiosła w opinii respondentów (w %)BrakBrak zainteresowanimentówekocalnośckówfinan-Brak instru-Brak opła-Brak środ-Brak zainteresowaniana produk-Brak zbytubazy narozwójrzemiosłem nomicznych działalności sowych naprodukcją ty rzemieślniczerzemiosłagminy rzemiosło czej wójmieszkańców spierających rzemieślni-taki roz-rzemieślnicząDaleszyce 38,88 26,60 30,27 21,70 23,15 23,15 20,75Gnojno 39,60 34,01 28,87 31,54 30,61 25,50 24,67Górno 29,12 8,74 14,85 18,45 12,62 11,76 16,50Imielno 28,04 22,22 23,30 25,00 20,75 18,09 20,95Iwaniska 30,77 32,04 30,69 31,37 20,95 19,23 20,00Kije 33,33 30,55 28,97 33,02 26,85 26,85 29,63Kluczewsko34,94 31,18 27,47 22,72 31,39 23,86 25,84Krasocin 38,89 36,19 26,47 30,48 31,43 26,00 39,25Łagów 28,00 19,19 21,28 16,33 18,75 19,59 22,92Łopuszno 25,27 21,98 20,00 30,43 18,81 21,88 15,84Masłów 27,19 27,58 24,57 26,27 22,68 22,03 21,00Michałów 28,44 27,10 25,00 29,24 21,30 20,75 19,81Mirzec 26,79 22,94 22,73 19,09 22,93 25,23 16,21Mniów 18,02 19,27 22,43 18,87 16,19 15,38 16,82Nowy Korczyn20,56 18,10 14,29 16,04 20,00 14,65 17,76Oksa 47,44 34,35 37,98 30,83 35,33 36,57 38,17Opatowiec 27,10 26,67 28,04 20,56 19,81 21,70 25,23Pacanów 34,02 38,14 32,63 32,63 36,73 28,28 35,05Pawłów 32,14 23,64 18,51 21,10 20,91 23,85 17,43Piekoszów 34,29 20,95 23,30 11,43 8,73 6,67 13,46Pierzchnica 41,00 39,00 37,00 29,00 36,36 29,29 32,00Radoszyce 27,45 21,57 21,78 15,15 22,77 21,00 20,79Raków 29,41 17,82 27,72 21,00 23,23 24,75 24,75Ruda Maleniecka33,33 32,32 30,69 29,90 22,68 32,35 24,75Sitkówka 43,64 20,91 23,36 27,27 21,10 22,02 22,93NowinySkarżysko 32,00 30,30 24,21 25,00 30,20 37,00 28,57KościelneSłupia Jędrzejowska24,78 18,58 19,09 25,44 21,93 26,31 23,68Słupia Konecka24,35 20,00 21,05 23,28 20,51 21,93 18,58Smyków 43,64 38,53 34,87 39,81 35,45 31,82 36,04Sobków 30,39 17,00 19,19 15,46 19,80 19,19 16,83Solec Zdrój 21,43 23,44 22,13 24,19 18,90 17,69 22,65Stopnica 11,01 11,82 15,60 17,43 8,26 9,17 8,18Strawczyn 25,25 24,51 22,00 27,27 19,79 26,80 24,24Szydłów 26,55 21,43 28,07 28,32 26,32 25,22 26,09Tuczępy 22,22 20,20 14,85 18,00 22,45 17,00 16,33Wiślica 33,00 23,30 26,47 23,23 23,47 25,74 24,51Wodzisław 32,71 28,04 27,27 20,18 25,69 26,17 27,52Zagnańsk 25,93 28,70 23,36 19,05 21,50 21,30 19,23

266 Łukasz PopławskiGmina Największe bariery w rozwoju rzemiosła w opinii respondentów (w %)BrakBrak zainteresowanimentówekocalnośckówfinan-Brak instru-Brak opła-Brak środ-Brak zainteresowaniana produk-Brak zbytubazy narozwójrzemiosłem nomicznych działalności sowych naprodukcją ty rzemieślniczerzemiosłagminy rzemiosło czej wójmieszkańców spierających rzemieślni-taki roz-rzemieślnicząZłota 21,43 7,41 8,26 3,64 7,21 3,60 9,01Źródło: badania własne.Tabela 6Wypowiedzi respondentów – szanse rozwojowe rzemiosłaNajbardziej preferowane przez respondentów szanse rozwoju rzemiosła (w %)GminaUlgi w pod. od Wynajem Bezpłatne doradztwośrodków transp. dytoweUlgi w pod. od Gwarancje kre-nieruchomości mieniaBaćkowice 22,31 14,28 21,05 23,48 21,97Bałtów 25,00 21,28 21,87 33,33 23,96Bliżyn 22,55 29,41 18,45 15,53 19,00Bodzechów 17,70 19,27 22,02 17,86 18,92Bogoria 13,85 18,90 8,53 7,03 6,15Brody 25,76 28,03 28,57 27,82 27,48Daleszyce 25,93 22,43 32,04 25,69 19,27Gnojno 27,03 31,97 29,73 32,21 32,65Górno 20,59 25,49 17,65 17,65 21,57Imielno 22,12 20,95 20,00 22,64 20,39Iwaniska 18,81 23,30 20,59 26,47 21,00Kije 14,95 18,52 18,52 19,63 21,49Kluczewsko 28,39 25,61 26,19 29,76 21,84Krasocin 44,66 14,41 39,62 29,52 36,54Łagów 21,65 23,96 18,56 22,10 21,87Łopuszno 20,45 30,12 19,39 23,53 24,71Masłów 21,36 18,42 18,10 19,66 20,51Michałów 18,69 27,72 26,73 24,53 20,95Mirzec 15,60 19,82 20,72 19,26 23,64Mniów 18,09 21,57 13,46 17,48 14,00Nowy Korczyn 17,92 21,70 16,82 26,41 21,70Oksa 36,92 39,68 32,31 37,50 35,71Opatowiec 22,43 30,47 25,47 25,00 25,92Pacanów 29,29 29,59 29,17 28,86 27,83Pawłów 18,87 14,68 12,84 13,76 12,26Piekoszów 12,38 8,57 6,67 12,50 10,48Pierzchnica 25,25 25,25 28,28 28,00 27,00Radoszyce 19,19 21,00 22,22 22,68 23,71Raków 23,23 25,25 19,00 28,57 25,00Ruda Maleniecka 23,16 26,88 23,91 27,66 26,04Sitkówka Nowiny 17,59 26,85 20,00 31,82 21,82

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 267Najbardziej preferowane przez respondentów szanse rozwoju rzemiosła (w %)GminaUlgi w pod. od Wynajem Bezpłatne doradztwośrodków transp. dytoweUlgi w pod. od Gwarancje kre-nieruchomości mieniaSkarżysko Kościelne28,86 26,53 19,58 27,83 28,00Słupia Jędrzejowska28,95 26,31 22,81 23,68 25,44Słupia Konecka 10,62 18,42 12,93 11,11 13,16Smyków 38,89 40,00 34,54 43,12 35,58Sobków 12,37 17,17 17,82 14,28 15,15Solec Zdrój 17,97 20,47 21,26 19,84 22,48Stopnica 8,49 11,82 13,89 11,01 10,38Strawczyn 18,75 25,55 28,12 24,21 23,59Szydłów 23,48 26,78 20,87 27,19 24,77Tuczępy 15,31 21,28 28,28 26,80 27,27Wiślica 28,42 23,66 28,28 28,28 25,26Wodzisław 27,10 25,47 23,15 26,85 23,36Zagnańsk 21,90 20,19 23,81 20,95 21,78Złota 4,46 17,86 12,73 12,96 8,65Źródło: badania własne.PodsumowaniePrzed polskimi obszarami chronionymi stoją wyzwania, które doprowadządo zmiany oblicza wsi, gdyż jej funkcjonowanie nie może być oparte wyłączniena produkcji rolnej. W obliczu przeludnienia wsi konieczny jest rozwój przemysłui usług w otoczeniu rolnictwa, modernizacja przemysłu rolnospożywczegooraz rozpowszechnienie szeroko rozumianych usług. Obecnie jedyniehandel jest dobrze rozwinięty.Podstawowym procesem gospodarczym na obszarach chronionych jestprodukcja w gospodarstwach rolniczych, których produkty powinny być przetworzonei sprzedawane w pełnym cyklu produkcyjnym. Rozwój powinien byćwsparty przez działania aktywizujące lokalne rzemiosło, usługi, w tym turystyczne.Ograniczenia prawne na obszarach chronionych wykluczają przedsięwzięciagospodarcze szkodliwe dla środowiska, a tym samym wymuszają przyjazneśrodowisku środki i technologie. Szansa rozwoju dotyczy głównie małeji średniej przedsiębiorczości w zakresie przetwórstwa surowców powstającychna tych terenach i sfery handlu oraz usług. Gospodarowanie z wykorzystaniemistniejących na obszarach chronionych walorów przyrodniczych wymaga równieżdziałań wspierających, głównie dzięki środkom finansowym z funduszy narozwój wielofunkcyjnych obszarów wiejskich oraz ochronie środowiska.

268 Łukasz PopławskiZ przeprowadzonych badań w 45 gminach wiejskich wynika, że głównymibarierami dla rozwoju usług, turystyki i rzemiosła są brak środków finansowychi instrumentów ekonomicznych wspierających dany kierunek. Wśród najczęściejwymienianych instrumentów ekonomicznych stwarzających szanse rozwojuusług, turystyki i rzemiosła wymieniane są: gwarancje kredytowe i bezpłatnedoradztwo ekonomiczno-prawne.LiteraturaPopławski Ł., Rutkowska-Podołowska M., Pakulska J., Podołowski G., Stępień M.,Agroturystyka jako nowoczesna forma turystyki, Zeszyty Naukowe WSTiJOw Warszawie 2011 (w druku).Popławski Ł., Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionychwojewództwa świętokrzyskiego, Wyd. Naukowe PWN 2009.Rocznik statystyczny – Ochrona środowiska 2004, Wyd. GUS, Warszawa.Wiatrak A.P., Baza agroturystyczna w Polsce i uwarunkowania jej rozwoju w Polsce,Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja, nr 403, z. 90, Kraków2003.Wpływ integracji europejskiej na przemiany strukturalne obszarów o wysokim bezrobociu,red. L. Pałasz, Wyd. AR Szczecin, Szczecin 2004.Zawisza S., Pilarska S., Liderzy wiejskich społeczności lokalnych, Zagadnienia DoradztwaRolniczego 2003, 1/2 (34), Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwai Obszarów Wiejskich.OPPORTUNITIES DEVELOPMENT OF SERVICES IN THE OPINION OFTHE INHABITANTS OF PROTECTED AREAS OF SWIETOKRZYSKIEVOIVODESHIP – CONCLUSIONSummaryThe area covered by protected areas in Poland amounts to 33,1% and this figurevaries as far as single regions are concerned; the region with the highest percentage ofareas covered by them is in the Swietokrzyskie Voivodship – 62%. There are 72 communesin Swietokrzyskie Voivodeship among which in 49 protected areas cover more

Szanse rozwoju usług w opinii mieszkańców obszarów chronionych… 269than half of the area. These areas are usually landscape parks and protected landscapeareas. The research was conducted among inhabitants, who expressed their opinions inquestionnaires.In this the work presents opportunities and barriers of services, tourism and handicraftdevelopment in the communes in the area of Swietokrzyskie Voivodship as a directionof local development. The conducted research shows that what constitutes themain barriers in handicraft development in the communes of Swietokrzyskie Voivodshipare: the lack of financial resources as well as the lack of economic instrumentssupporting the handicraft and among them most frequently economic instruments creatingopportunities for the development one can enumerate: credit guarantees and free legaleconomic consultancy.Translated by Łukasz Popławski

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012JAN SIKORAUniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuPOZAROLNICZE USŁUGI NA WSI A STAN INFRASTRUKTURYTECHNICZNO-SPOŁECZNEJ. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃEMPIRYCZNYCHWprowadzenieObszary wiejskie w Polsce dotyka wiele problemów. Związane są one zestrukturalnymi trudnościami rolnictwa, z których najważniejsze to rozdrobnienieagrarne, duża liczba małych gospodarstw rolnych produkujących na podstawienieefektywnych i nisko opłacalnych technologii, nastawionych na produkcjęsamowystarczalną a nie na rynek. To również niska specjalizacja gospodarstwrolnych, tradycyjne techniki produkcji oraz jawne i ukryte bezrobocie.Niedorozwój obszarów wiejskich stanowiących monofunkcyjność gospodarcząstał się przyczyną zubożenia ludności wsi, pociągnął za sobą pogłębienieniekorzystnych tendencji w położeniu socjalno-bytowym ludności rolniczej.Rozwiązanie istniejących problemów jest możliwe jedynie przez szerokopojętą aktywizację społeczno-gospodarczą tych terenów. Bo chociaż na obszarachwiejskich w Polsce rolnictwo nadal jest najważniejsze, to jednak jegoprzemiany strukturalne wymagają zagospodarowania produktów rolniczychoraz tworzenia zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich o zróżnicowanychfunkcjach działalności 1 . Wsi polskiej potrzebny jest program rozwoju, wykorzystującyumiejętnie potencjał obszarów wiejskich i mobilizujący twórczą ini-1A.P. Wiatrak, Założenia i cele polityki rolnej, materiały szkoleniowe, FAPA, Warszawa2000, s. 25.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 271cjatywę społeczności lokalnej. Programem takim jest wielofunkcyjny rozwój terenówwiejskich, w którym wskazuje się potrzebę rozwoju pozarolniczej działalnościusługowej. Celem artykułu jest zatem przedstawienie związków zachodzącychmiędzy usługową działalnością pozarolniczą prowadzoną na wsi,a stanem infrastruktury techniczno-społecznej, która może sprzyjać lub niesprzyjać aktywności pozarolniczej mieszkańców wsi. W artykule wykorzystanowłaściwą literaturę przedmiotu, dane statystyczne GUS oraz raporty z badańempirycznych na obszarach wiejskich prowadzonych przez Ministerstwo Rolnictwai Rozwoju Wsi.1. Istota wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskichPowszechnie przyjmuje się, że wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskichto idea aktywizacji wsi i dywersyfikacja działalności gospodarczej, zgodniez którą przyszłość ludności wiejskiej jest związana nie tylko z rolnictwem, alerównież z innymi działami gospodarki. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskichłączy się z wprowadzaniem w wiejską przestrzeń coraz większej liczbynowych funkcji pozarolniczych: produkcyjnych, handlowych, usługowych 2 .Koncepcja ta ma na celu tworzenie nowych miejsc pracy i przezwyciężanie bezrobocia,poszukiwanie odmiennych źródeł zarobkowania w zawodach związanychz otoczeniem rolnictwa oraz działalnością gospodarczą niezwiązaną z rolnictwem,a wykorzystującą wiejskie zasoby wytwórcze.Rozwój wielofunkcyjny zakłada również większe zróżnicowanie gospodarczeobszarów wiejskich, ich dezagraryzację, czyli zmniejszanie roli rolnictwa3 w gospodarce narodowej, oraz odejście od monofunkcyjności wsi nastawionejna produkcję (hodowlę i uprawę) rolną. Pojęcie wielofunkcyjnego rozwojuwsi należy zatem rozpatrywać szeroko, nie tylko jako proces tworzenianowych miejsc pracy, ale także jako rozwój lokalnej przedsiębiorczości, strategiczneplanowanie rozwoju, dywersyfikację rolnictwa, rozwój infrastruktury,podnoszenie poziomu wykształcenia i kwalifikacji rolników 4 . Może być także2M. Sznajder, L. Przezbórska, Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006, s. 47.3J. Wilkin, Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne, implikacjepraktyczne, IRWiR, PAN, Warszawa 2010, s. 16.4M. Kłodziński, Istota wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich, w: Ekonomiczne i społeczneuwarunkowania wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce, SGGW, Warszawa 1997, s. 41.

272 Jan Sikorarozumiany jako rozpoczęcie pracy organicznej u podstaw, która przeciwstawiasię bierności, jaka często ogarnia społeczności wiejskie.Podkreślając aktualność znaczenia koncepcji wielofunkcyjnego rozwojuobszarów wiejskich, warto zaznaczyć, że strategia ta nie jest nowym odkryciem,ponieważ od wielu lat jest realizowana w krajach Unii Europejskiej. Należałobyrównież przypomnieć, że na ziemiach polskich program ten ma wielowiekowątradycję. Przykładem może być warszawski adwokat Jan Szaniecki, który już od1812 roku z dużym powodzeniem wcielał w życie program rozwoju oświaty,przemysłu rolniczego, handlu i warsztatów rękodzielniczych na dobrach ordynacjiPińczowskiej 5 . Przykładów takich jest więcej. Warto jeszcze wskazać napotrzeby wielokierunkowego rozwoju wsi wskazane przez społeczności wiejskiei ich liderów z okresu międzywojennego zawarte w czterotomowym dzielePamiętniki młodego pokolenia chłopów 6 . Czytając to co wymyślił dwa wiekitemu młody ordynat oraz wskazali w okresie międzywojennym mieszkańcy wsiw swoich pamiętnikach, należy z zadumą i znaczną skromnością zastanowić sięnad tym, co dzisiaj nazywamy nową strategią rozwoju wsi 7 .Jednym z ważniejszych elementów, wpływających na wielofunkcyjnyrozwój obszarów wiejskich, jest zaangażowanie społeczności wiejskiej, uznanieprzedsiębiorczej postawy rolników i mieszkańców wsi za motyw przemianw ich środowisku. Chodzi tutaj zarówno o inicjatywy indywidualne, jaki wspólne realizowane przez samorząd lokalny i inne organizacje społeczne wcelu zwiększenia ich efektywności. Ważne jest, by w pożądanej i poszukiwanejwielofunkcyjności rozwoju wsi umiejętnie wykorzystana została tożsamość i integralnośćprzestrzenna tych obszarów oraz aktywność środowisk opiniotwórczychi instytucji specjalistycznego doradztwa.Rozwój wielofunkcyjny wsi jest nierozerwalnie związany z procesem odnowywsi, czyli takiego kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich,którego animatorem i podmiotem jest społeczność lokalna. Odnowa wsipowoduje osobiste zaangażowanie mieszkańców, wynikające z odpowiedzialnościza własną przyszłość i poczucie uczestnictwa we wspólnocie i współtworzeniu;uaktywnia bowiem podstawowy kapitał, jakim dysponuje każde społe-5B. Sawicki, Agroturystyka w aktywizacji obszarów wiejskich, InterGraf, Lublin 2007, s. 22.6J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów, t. I–IV, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa1984.7M. Kłodziński, Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, IRWiR, PAN, Centrum Naukowo-WdrożenioweSGGW, Warszawa 1999, s. 34.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 273czeństwo, to jest kapitał ludzki i społeczny. Mobilizuje siły i zasoby własne,wykorzystuje posiadane atuty i szanse, jakie znajdują się w otoczeniu.Odnowa wsi nie zastępuje restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa, alewspiera te procesy. Ułatwia rolnikom pozyskiwanie dodatkowych źródeł dochodu,a także zagospodarowanie uwalnianych w sektorze rolnym obiektów,nieruchomości i urządzeń, które były nieużytkowanym zasobem wsi. Ze względuna wielość i różnorodność przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnychmoże generować popyt na materiały remontowe, artykuły budowlane,przedmioty małej architektury i inne artykuły urządzania przestrzeni, materiałyogrodnicze. Popyt ten w większości może być zaspokajany przez podaż lokalnychzakładów usługowych i produkcyjnych. Generuje to dodatkowe miejscapracy. Odnowę wsi charakteryzuje zatem mechanizm samopodtrzymywaniarozwoju, wynikający ze wzrostu cyrkulacji pieniądza w lokalnym układzie gospodarczym(efekt mnożnikowy) 8 .Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich pozostaje pod silnym wpływemuwarunkowań przestrzennych, demograficznych, przyrodniczych, infrastrukturalnych,kapitałowych. Ich zróżnicowanie w poszczególnych gminachoznacza zróżnicowanie kierunków rozwoju wielofunkcyjnego. Najczęściej podstawowefunkcje gospodarcze obszarów wiejskich są wypadkową funkcji rolnictwa,leśnictwa, turystyki, a w mniejszym stopniu mieszkalnictwa, przemysłui usług a więc infrastruktury technicznej i społecznej wsi.2. Pozarolnicze usługi na wsiNa skutek spadku opłacalności rolnictwa, wzrostu cen ziemi przeznaczonejna cele pozarolnicze, coraz większego znaczenia nabierają funkcje mieszkaniowe,usługowe, produkcyjne. Pozarolnicze rodzaje działalności usługowej podejmowanesą nie tylko przez rolników, członków ich rodzin i mieszkańcówwsi, ale także przez inne osoby niezwiązane z rolnictwem oraz przez mieszkańcówmiast lokujących swój kapitał w rozwój firm produkcyjno-usługowych naterenach wiejskich.Pozarolnicza działalność usługowa obejmuje m.in. handel płodami rolnymi,środkami produkcji rolniczej, artykułami spożywczymi. Obejmuje również8W. Idziak, O odnowę wsi, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2004, s. 18.

274 Jan Sikoratakie usługi dla rolnictwa i jego otoczenia, jak np. transportowe, budowlane,mechanizacyjne, leśne 9 . Coraz więcej rolników zajmuje się świadczeniem usługturystycznych w swoich gospodarstwach, w ramach których rolnicy prowadząsprzedaż noclegów i noclegów z wyżywieniem; oferują miejsca na polach namiotowych,świadczą usługi rekreacyjno-sportowe. Usługi te wsparte są płatnościamiUnii Europejskiej, pomocą rodziny lub oszczędnościami własnymi.Skalę usługowej działalności pozarolniczej podejmowanej przez gospodarstwarolne przedstawiono w tabeli 1.9Zob. M. Kozera, Społeczny aspekt przedsiębiorczości rolników, w: Roczniki Naukowe StowarzyszeniaEkonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XIII, z. 2, Warszawa, Poznań, Wrocław2011, s. 232.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 275

276 Jan Sikora

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 277Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że ponad 12% gospodarstw rolnychzajmuje się prowadzeniem dodatkowej działalności pozarolniczej. Najbardziejpopularna jest działalność związana z handlem (2,4%) i przetwórstwem przemysłowym(2,2%) na bazie surowców rolno-spożywczych. Znaczącym zainteresowaniemcieszą się również usługi budowlane (0,6%), transportowe (0,6%),agroturystyczne (0,3%) oraz działalność związana z rybactwem i rybołówstwem(0,3%). Poszukiwanie dodatkowych pozarolniczych źródeł dochodów mieszkańcówwsi ma tendencję rozwojową. Świadczą o tym wyrażane opinie w ogólnopolskichbadaniach nad sytuacją wsi i rolnictwa, w których mieszkańcom wsizadano następujące pytanie: Jaką w najbliższym czasie planuje Pan(i) rozpocząćdziałalność gospodarczą niezwiązaną z rolnictwem 10 ? Odpowiedzi na powyższepytanie przedstawiono na rysunku 1.10 W opracowaniu wykorzystano wyniki ogólnopolskich badań zawarte w raporcie: Polskawieś i rolnictwo 2009, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009, s. 71. Badaniazrealizowała firma PBS DGA Sp. z o.o. na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi(MRiRW), Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), Agencji NieruchomościRolnych (ANR) oraz Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Badanie wykonanezostało techniką wywiadu osobistego z kwestionariuszem ankietowym. Miało zasięg ogólnopolskii zostało zrealizowane na reprezentatywnej próbie mieszkańców wsi – 1120 respondentówogółem. Próbę tworzyły dwie grupy badanych: reprezentatywna, kwotowo-celowa próba rolników(N = 817 osób) i reprezentatywna, kwotowo-celowa próba nierolników (N = 303 osoby).Błąd pomiarowy dla całej próby wynosi około 3%.

278 Jan SikoraRys. 1. Opinie mieszkańców wsi i rolników na temat planowanej działalności gospodarczejniezwiązanej z rolnictwem (w %)Źródło: Polska wieś i rolnictwo 2009, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa2009, s. 114.Z badań wynika, że najwięcej rolników (28%) i nierolników (39%) zamierzarozpocząć działalność handlową oraz świadczenie usług dla ludności (rolnicy25%, mieszkańcy wsi 17%). Usługi turystyczne, związane ze sportem, rekreacjąi wypoczynkiem planowało rozpocząć 15% rolników i 6% mieszkańcówwsi. Są to usługi, które korespondują z takimi funkcjami obszarów wiejskich,jak funkcje turystyczna, kulturowa i usługowa. Do tych funkcji można równieżdołączyć planowaną przez rolników (3%) i mieszkańców wsi (11%) działalność

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 279w zakresie rzemiosła i rękodzielnictwa. Wynika to z komplementarnego charakterupopytu turystów i przyjezdnych odwiedzających tereny wiejskie.Deklarowana chęć rozpoczęcia dodatkowej działalności gospodarczejprzez rolników i pozostałych mieszkańców wsi świadczy o szansach rozwojuobszarów wiejskich. Szanse te są jednak determinowane przez warunki przyrodniczo-ekologiczne,ekonomiczno-finansowe, organizacyjno-prawne, marketingowo-informacyjneoraz społeczno-kulturowe.3. Ocena infrastruktury technicznej i społecznej przez mieszkańców wsiO stanie obecnym i rozwoju w przyszłości pozarolniczej działalności usługowejna wsi decyduje również rozwój infrastruktury technicznej i społecznejna tych obszarach.Infrastruktura techniczno-społeczna na wsi to podstawowe urządzeniatechniczno-użytkowe, budynki użyteczności publicznej i instytucje usługowe,których istnienie jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania wiejskiejspołeczności lokalnej. Wiejską infrastrukturę techniczno-społeczną tworzą m.in.oczyszczalnie ścieków, sieć wodociągowa, kanalizacyjna i gazowa, sieć komunikacyjna,placówki usług bankowych i ubezpieczeniowych, telefonia stacjonarnai komórkowa, Internet, domy kultury, kluby i świetlice wiejskiej bibliotekii czytelnie, kina, szkoły, przedszkola, ośrodki zdrowia, apteki, placówki handlowei usługowe, stacje benzynowe, obiekty rekreacyjne i sportowe, sale sportowo-widowiskowe,place zabaw, skanseny czy muzea, centra e-learningowe.Dla wielu gmin budowa czy modernizacja istniejącej już infrastrukturytechniczno-społecznej to bardzo poważne wyzwanie finansowe, trudne do zrealizowaniaze środków własnych. Wsparcie w tym względzie mogą przynieśćprogramy operacyjne dotowane z funduszy europejskich w latach 2007–2013,np.: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), Regionalny ProgramOperacyjny (RPO). Zamieszkiwanie oraz ocena jakości życia na wsi uwarunkowanajest satysfakcją jej mieszkańców z dostępu do wszelkiego rodzaju osiągnięćcywilizacyjnych 11 .11 Zob. np. A. Sieczko, Wykorzystanie internetu w przedsiębiorstwach działających na obszarachwiejskich, w: Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, T.XIII, z. 2, Warszawa, Poznań, Wrocław 2011, s. 428.

280 Jan SikoraOcenę jakości życia na wsi, w tym ocenę zadowolenia lub niezadowoleniaze stanu infrastruktury techniczno-społecznej wyrażoną przez mieszkańców wsiprzedstawiono rysunku 2 12 .12 Są to te same badania, które scharakteryzowano w przypisie 1, lecz wykonane przez firmęTNS OBOP.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 281Rys. 2. Ocena infrastruktury techniczno-społecznej dostępnej na wsi przez mieszkańcówwsi (N = 1500)Źródło: Polska wieś i rolnictwo…, s. 24.

282 Jan SikoraMieszkańcy wsi (rolnicy i nierolnicy) najbardziej zadowoleni (łącznie odpowiedzi„bardzo zadowolony” i „raczej zadowolony”) są z dostępu do sieciwodociągowej (77%), z bezpieczeństwa miejscowości, w której mieszkają(72%) i z dostępu do Internetu (60%). Najczęściej narzekają natomiast (łącznieodpowiedzi „raczej niezadowolony” i „bardzo niezadowolony”) na brak dostępudo sieci gazowej (49%), brak dostępu do sieci kanalizacyjnej (42%), brak możliwościpodnoszenia kwalifikacji zawodowych i poziomu wykształcenia osóbdorosłych (41%), a także na brak dostępu i odpowiedniej jakości kultury, sztukii innych rozrywek (40%) oraz na brak dostępu do obiektów sportoworekreacyjnych(38%).Ważnym aspektem życia na wsi i możliwości rozwijania pozarolniczejdziałalności usługowej przez jej mieszkańców jest również pomoc ze stronypaństwa i najbliższych władz samorządowych, pomoc w poprawie infrastrukturytechniczno-społecznej. Mimo że w ciągu ostatnich lat daje się zauważyć dużypostęp za sprawą środków unijnych, w zakresie dostępu i stanu jakości tej infrastruktury,to jednak potrzeby wsi są nadal ogromne. W badaniach, na które siępowołuję mieszkańcom wsi zadano pytanie: „Co Pana(i) zdaniem należy poprawićna obszarach wiejskich w Pani(a) powiecie w pierwszej kolejności?”Odpowiedzi na zadane pytanie przedstawiono na rysunku 3.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 283* Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było wskazać do 4 odpowiedzi.Rys. 3. Najważniejsze kwestie do poprawy na wsi w opinii mieszkańców wsi(N = 1500)Źródło: Polska wieś i rolnictwo…, s. 27.

284 Jan SikoraWyniki badań przedstawione na rysunku 3 wskazują, że najbardziej pilnąkwestią do rozwiązania jest dostęp do pozarolniczych miejsc pracy (43%) i dostępdo opieki zdrowotnej (42%). Szczególnie warta zainteresowania jest kwestiapierwsza. Wydaje się, że trudności w dostępie do pozarolniczych miejscpracy łączą się nie tylko z niskim poziomem rozwoju infrastruktury technicznospołecznejna obszarach wiejskich. Problem wymagałby dalszych badań, bowiemistotne w tym względzie będą uwarunkowania finansowe, organizacyjnoprawne,marketingowo-promocyjne i psychospołeczne związane z tzw. postawąprzedsiębiorczości. Inne ważne kwestie, które należałoby poprawić na obszarachwiejskich według mieszkańców wsi, to: dostęp do kultury na wsi i dostępnychrozrywek (33%), dostęp do sieci kanalizacyjnej (28%) i sieci gazowej(25%) oraz dostęp do obiektów sportowych i rekreacyjnych (23%).Na podstawie przedstawionych opinii, które są odbiciem obiektywnej sytuacjiwsi tworzy się nie najlepszy jej wizerunek jako środowiska zamieszkaniai jakości życia. Mieszkanie na wsi przynosi jednak jej mieszkańcom satysfakcję.W przywoływanych badaniach spytano mieszkańców wsi (rolnikówi nierolników) czy są zadowoleni czy też niezadowoleni z tego, że mieszkają nawsi a nie w mieście. Wyniki przedstawiono na rysunku 4.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 285Rys. 4. Opinie mieszkańców wsi na temat zadowolenia z życia na wsi (N = 1500)Źródło: Polska wieś i rolnictwo…, s. 21.Z wyników zaprezentowanych na rysunku 4 można zauważyć, że w ostatnichsześciu latach, a więc po przystąpieniu do Unii Europejskiej, maleje niezadowoleniez zamieszkiwania na wsi (13% w 2005 r. i 6% w 2011 r.), a z koleiutrzymuje się na wysokim poziomie satysfakcja z życia na wsi (87% w 2005 r.,93% w 2010 r. i 92% w 2011 r.). Opinia ta dominuje u przedstawicieli wszystkichkategorii społecznych, niezależnie od wieku, wykształcenia czy dochodów.Dla badanych mieszkańców wsi miasto nie stanowi jednak atrakcyjnego miejscado zamieszkania. Poczucie optymizmu i przywiązania do swojego „miejscana ziemi” wśród mieszkańców wsi stanowi istotny argument motywujący dodoskonalenia strategii wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Jestrównież istotną podstawą rozwijania pozarolniczej działalności usługowej orazdo poprawy dostępności do infrastruktury techniczno-społecznej obszarówwiejskich, która niewątpliwie determinuje motywację do podejmowania tej aktywności.

286 Jan SikoraPodsumowanieWyrażane przez mieszkańców wsi opinie na temat dalszego pozostania nawsi łączą się z potrzebą poprawy warunków życia w tym środowisku i dalszegoinwestowania w rozwój wiejskiej infrastruktury technicznej i społecznej.Oczywiste jest, że przyszłością wsi, szczególnie zdaniem rolników, jest przedewszystkim rolnictwo. Ważne jednak stają się różne formy lokalnej przedsiębiorczościbezpośrednio lub pośrednio wspierające rolnictwo i rolników orazpoprawiające sytuację społeczno-ekonomiczną nierolników.Rozwój pozarolniczych usług na obszarach wiejskich jest nie tylko działalnościąprzedsiębiorczą poprawiającą warunki życia i pracy w gospodarstwiedomowym, rolnym. Wyniki cytowanych badań wskazują, że mieszkańcy wsinie mają zamiaru przenosić się do miasta, dlatego też zależy im na rozwoju cywilizacyjnymobszarów wiejskich, w tym na dostępności do infrastrukturytechniczno-użytkowej i kulturalnej.Polska wieś tworzy duży potencjał przyrodniczy, ludzki i społeczny. Powinienbyć on wykorzystany zarówno w opłacalności produkcji rolniczej, jaki aktywności pozarolniczej oraz w modernizacji techniczno-społecznej wsi. Nieda się tego osiągnąć wewnętrznymi siłami mieszkańców wsi. Warunkiem sukcesujest niezbędna współpraca instytucji państwowych i lokalnej władzy samorządowej,co motywuje do dalszych badań.LiteraturaChałasiński J., Młode pokolenie chłopów, t. I–IV, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,Warszawa 1984.Idziak W., O odnowę wsi, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2004.Kłodziński M., Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, IRWiR, PAN, CentrumNaukowo-Wdrożeniowe SGGW, Warszawa 1999.Kłodziński M., Istota wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich, w: Ekonomicznei społeczne uwarunkowania wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce, SGGW,Warszawa 1997.Kozera M., Społeczny aspekt przedsiębiorczości rolników, w: Roczniki Naukowe StowarzyszeniaEkonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XIII, z. 2, Warszawa, Poznań,Wrocław 2011.Polska wieś i rolnictwo 2009, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009.

Pozarolnicze usługi na wsi a stan infrastruktury… 287Polska wieś i rolnictwo. Wiosna 2011, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa2011.Sawicki B., Agroturystyka w aktywizacji obszarów wiejskich, InterGraf, Lublin 2007.Sieczko A., Wykorzystanie internetu w przedsiębiorstwach działających na obszarachwiejskich, w: Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwai Agrobiznesu, t. XIII, z. 2, Warszawa, Poznań, Wrocław 2011.Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.Wiatrak A.P., Założenia i cele polityki rolnej, materiały szkoleniowe, FAPA, Warszawa2000.Wilkin J., Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne, implikacjepraktyczne, IRWiR, PAN, Warszawa 2010.EFFECT OF TECHNICAL AND SOCIAL INFRASTRUCTURE ON NON-AGRICULTURAL SERVICES IN RURAL AREAS: ANALYSIS OF THERESULTS OF EMPIRICAL STUDIESSummaryThis paper presents the characteristics of non-agricultural services as business activitiesperformed by the people living in rural areas and indicates the status of developmentin technical, functional and social infrastructure in rural areas. It was assumedthat the development of non-agricultural activities in rural areas is stimulated by thestate of civilization development in these areas and the same dependency occurs in theopposite direction.The present article is based on the analysis of the literature, statistical data fromthe Central Statistical Office of Poland and the results from research reports publishedby the Ministry of Agriculture and Rural Development in Poland.Translated by Rafał Wielgat

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012IZABELLA SIKORSKA-WOLAKJAN ZAWADKASzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w WarszawieDZIAŁANIA MARKETINGOWE GOSPODARSTWAGROTURYSTYCZNYCH I ICH OCENAWprowadzenieTurystyka wiejska, w tym agroturystyka w ostatnich kilkunastu latach stałasię ważnym elementem oferty aktywnego wypoczynku dla mieszkańców miast.Dwudziestoletni okres jej rozwoju jako zorganizowanej formy wypoczynku nawsi oraz pozarolniczej działalności rolników i ich rodzin skłania do dokonaniaocen. Badania prowadzone w różnych ośrodkach naukowych, a także obserwacjapraktyki wskazują, że sprawdziła się ona na polskiej wsi, przynosząc wielorakiekorzyści ekonomiczne i pozaekonomiczne osobom świadczącym usługiagroturystyczne oraz całym społecznościom lokalnym. W początkowym okresierozwój działalności agroturystycznej dokonywał się w dużej mierze w sposóbżywiołowy, zaś zakres oferty agroturystycznej ograniczał się najczęściej donoclegu i wyżywienia, urządzenie bazy noclegowej dokonywane było często napodstawie własnych wyobrażeń usługodawców o tym czego potrzebuje turysta,czyli metodą „prób i błędów”. W późniejszych latach natomiast zaczęła ona nabieraćcoraz bardziej profesjonalnego charakteru, a jednym z jego przejawówbyło marketingowe spojrzenie, czyli otwarcie się na klienta i dbałośćo uwzględnianie jego potrzeb i oczekiwań. Zgodnie bowiem z nowoczesnymujęciem marketingu, punktem wyjścia jest człowiek i jego potrzeby, zaś zadaniemmarketingu – usatysfakcjonowanie konsumenta przez najpełniejsze zaspo-

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 289kojenie jego potrzeb 1 . Jedną z zasad marketingu jest zintegrowane oddziaływaniena rynek przez wiązkę instrumentów zwanych marketingiem mix 2 . W artykulepoddano analizie wybrane elementy marketingu mix, tj. produkt-usługę,promocję i cenę.W opracowaniu zaprezentowano wyniki własnych badań empirycznychrealizowanych w ramach szerszego projektu badawczego w Zakładzie Turystykii Rozwoju Wsi SGGW w Warszawie w latach 2008–2009 3 . Badania prowadzonebyły na terenie 12 gmin wiejskich województwa lubelskiego wśród 81 właścicieligospodarstw agroturystycznych oraz 218 turystów wypoczywającychw tych gospodarstwach.1. Produkt – oferta agroturystyczna i jej zgodność z potrzebami i oczekiwaniamiturystówZakres oferty agroturystycznej badanych gospodarstw był zróżnicowany,podstawową jednak usługą oferowaną turystom były noclegi. Badane gospodarstwadysponowały w sumie 283 pokojami oraz 20 domkami, które mogły pomieścićjednocześnie odpowiednio 745 i 163 osoby. Niewiele osób mogło liczyćna zakwaterowanie w pokoju 1-osobowym. Duża liczba pokoi 2- i 3-osobowych świadczy o tym, że badani usługodawcy liczą na przyjazdy rodzin.1Marketing usług turystycznych, red. A. Panasiuk, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006,s. 14.2Tamże, s.15.3J. Zawadka, Ekonomiczno-społeczne determinanty rozwoju agroturystyki na Lubelszczyźnie(na przykładzie wybranych gmin wiejskich), Wyd. SGGW, Warszawa 2010.

290 Izabella Sikorska-Wolak, Jan ZawadkaRys. 1. Struktura pokoi pod względem liczby miejsc noclegowych (%)Źródło: badania własne.Oddzielną łazienkę miało 20,1% ogółu pokoi. Warto zaznaczyć, że tylko24 (29,6%) badanych gospodarstw było skategoryzowanych przez Polską FederacjęTurystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”, 16 z nich miało kategorię„standard”, a 8 – kategorie niższe, z czego 4 posiadały jedno, a 4 dwa „słoneczka”.Należy również wskazać, że większość kwater (72,8%) mogła przyjmowaćgości przez cały rok.W 61,7% gospodarstw turyści mogli liczyć na całodzienne wyżywienie.Tylko śniadania serwowali właściciele 12,5% kwater, a same obiady – 16,0%.Warto również zwrócić uwagę na fakt, że serwowane w 56,8% gospodarstw posiłkiprzygotowywane były przynajmniej w połowie z produktów pochodzącychz własnego gospodarstwa rolnego.Zaledwie cztery, tj. niespełna 5% badanych gospodarstw agroturystycznychprzystosowanych było do przyjęcia osób niepełnosprawnych. Właściciele10 następnych zamierzali w najbliższym czasie dostosować swoje kwatery dopotrzeb takich osób. Pozostali nie mogli bądź nie chcieli dokonać stosownychmodernizacji. Pokoje gościnne usytuowane były najczęściej na piętrze. Zdaniemwłaścicieli brakowało ekonomicznych przesłanek skłaniających do moderniza-

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 291cji budynku mieszkalnego i przystosowania go do potrzeb osób niepełnosprawnych,co wynikało z braku zainteresowania osób niepełnosprawnych wypoczynkiemw ich gospodarstwach.Na rysunku 2 zaprezentowano wyposażenie badanych gospodarstw agroturystycznychw elementy infrastruktury rekreacyjnej, z której mogli korzystaćwypoczywający turyści.Rys. 2. Wyposażenie badanych gospodarstw agroturystycznych w elementy infrastrukturyrekreacyjnej (%)Źródło: badania własne.Wśród innych elementów infrastruktury rekreacyjnej wymienionych zaledwieprzez trzech właścicieli badanych gospodarstw znalazły się – w dwóchprzypadkach niewielki przydomowy basen, a w jednym – quad.Badani kwaterodawcy organizowali również dla swoich gości różnego rodzajudodatkowe atrakcje. Informacje na ten temat zaprezentowano na rysunku3.

292 Izabella Sikorska-Wolak, Jan ZawadkaRys. 3. Dodatkowe atrakcje organizowane dla gości w badanych gospodarstwach (%)Źródło: badania własne.Z dodatkowych atrakcji w kategorii „inne” wymieniano: kursy gotowania,kurs florystyki, zwiedzanie prywatnego muzeum minerałów, edukację przyrodnicząpołączoną z fotografią ornitologiczną, wspólne wędkowanie na własnymstawie, wspólne grillowanie wraz ze śpiewem przy akompaniamencie gitaryi akordeonu, naukę przetwórstwa owoców i warzyw, spływy tratwą i stateczkiempo Bugu, naukę wypieku chleba, uczestnictwo w zajęciach hipoterapeutycznych.Jak wynika z zaprezentowanych danych, oferowane przez usługodawcówsposoby uatrakcyjnienia pobytu i rozszerzenia sposobów wypoczynku są dośćciekawe i różnorodne. Uwagę zwrócić należy na wachlarz atrakcji z kategorii„inne”. Propozycje te są często nietypowe, a przez fakt, że wynikają i są połączonew dużej mierze z zainteresowaniami i hobby gospodarzy, niejednokrotniegwarantują niezwykle interesujące, niepowtarzalne i jedyne w swoim rodzajuwzbogacenie tradycyjnej oferty. Czy i na ile proponowana oferta odpowiada potrzebomi oczekiwaniom turystów? Odpowiedzi na to pytanie poszukiwanoprzez analizę motywów jakimi kierowali się wypoczywający w gospodarstwach

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 293agroturystycznych turyści, pożądanych przez nich atrakcji, kompleksowej ocenypobytu w gospodarstwie agroturystycznym oraz proponowanych zmian.Badana populacja turystów była dosyć zróżnicowana pod względem wieku,poziomu wykształcenia, motywów wyboru oferty agroturystycznej, miejscastałego zamieszkania oraz sytuacji finansowej. Największą grupę stanowili turyścimiędzy 25 a 39 rokiem życia (42,7%). Drugą pod względem liczebnościgrupą wiekową były osoby w wieku 40–60 lat (33,5%). Osoby młode (do 24lat) oraz starsze (powyżej 60 lat) stanowiły po 11,9% badanej grupy. Większośćrespondentów to osoby z wykształceniem wyższym (48,2%), zaś 39,9% – średnim.Poziom wykształcenia przekładał się na charakter wykonywanej pracy –64,2% to pracownicy umysłowi, a 14,7% pracownicy fizyczni, 11,9% badanychpobierało emeryturę lub rentę, a 9,2% studiowało. Większość turystów (51,4%)to mieszkańcy dużych miast (pow. 300 tys.), osiągający dochód na 1 osobę wgospodarstwie domowym w wysokości 1000-1500 zł. Największy odsetek badanychwypoczywał w gospodarstwie agroturystycznym w towarzystwie małżonka/ii dzieci (39,4%) bądź tylko małżonka/i (31,2%).

294 Izabella Sikorska-Wolak, Jan Zawadka* Badani mogli wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi.Rys. 4. Motywy wyboru wypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym przez badanychturystów (%)Źródło: badania własne.Większość decyzji związanych ze spędzeniem urlopu w gospodarstwieagroturystycznym motywowana była: kontaktem z przyrodą, ciszą i spokojemoraz atrakcyjnością kulturową wsi. Dla większości badanych obojętna nie byłarównież atrakcyjna oferta cenowa tego typu wypoczynku. W trzech przypadkachw kategorii „inne” wskazywana była możliwość nauki jazdy konnej. Należyzaznaczyć, że motywy, które wskazywali turyści zróżnicowane były w zależnościod poziomu ich wykształcenia. Osoby lepiej wykształcone oczekiwałynajczęściej możliwości wypoczynku w ciszy i spokoju oraz możliwości poznaniaatrakcji przyrodniczych i kulturowych regionu, podczas gdy dla turystówlegitymujących się wykształceniem podstawowym i zasadniczym największeznaczenie miała cena oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne usług.Ma to niewątpliwie związek z poziomem dochodów i rodzajem wykonywanejpracy, będących wynikiem poziomu wykształcenia badanych.Zróżnicowanie deklarowanych motywów wyboru tej formy wypoczynkuzauważyć można także w poszczególnych grupach wiekowych respondentów.

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 295Rys. 5. Motywy wyboru wypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym w zależnościod wieku badanych (%)Źródło: badania własne.Najczęściej wybieranymi przez turystów formami czynnego wypoczynkubyły: wycieczki piesze, jazda rowerem, kąpiele w rzece czy jeziorze, jazda konna,wędkarstwo. Dużym zainteresowaniem wśród badanych turystów cieszyłysię: degustacja regionalnej kuchni; przejazdy bryczką a w okresie zimowym kuligi;festyny, dożynki i jarmarki; pokazy tradycji i folkloru; spływy kajakoweoraz jazda konna. Dotyczy to zarówno turystów, dla których powyższe elementyoferty są dostępne, jak i tych, którzy nie mają możliwości skorzystaniaz nich. Oceniając ofertę agroturystyczną należy więc podkreślić, że większośćwłaścicieli badanych gospodarstw ma dobre rozeznanie w potrzebach turystów.Jest to jednocześnie sygnał dla pozostałych przemawiający za potrzebą poszerzeniaoferty agroturystycznej.

296 Izabella Sikorska-Wolak, Jan ZawadkaPożądane przez badanych turystów atrakcje zróżnicowane były w zależnościod ich poziomu wykształcenia. Wraz ze wzrostem poziomu wykształceniarosła chęć poznania lokalnej kultury oraz jej spuścizny kulinarnej. Różnorodnośćpreferencji stwierdzono również w zależności do wieku respondentów.Osoby młodsze preferowały bardziej aktywne ruchowo urozmaicenie wolnegoczasu, podczas gdy starsi turyści przejawiali większe zainteresowanie folklorem,regionalną kuchnią oraz imprezami kulturalnymi. Dodatkowo wymienianymiatrakcjami, z których chcieliby skorzystać wypoczywający, były m.in.: lotbalonem nad okolicą, wycieczki po okolicy z przewodnikiem i poznawanieatrakcji kulturowych i przyrodniczych, zwiedzanie gospodarstw agroturystycznychpo wschodniej stronie granicy, sauna a także możliwość kąpieli w basenie.Badani turyści zostali również poproszeni o ocenę poszczególnych elementówwypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym i jego otoczeniu.* Ogólna ocena nie jest średnią pozostałych ocen.Rys. 6. Ocena elementów oferty turystycznej gospodarstwa i jego otoczenia w opiniiturystów (skala 1–5)Źródło: badania własne.

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 297Jak wynika z przedstawionych danych, elementy oferty turystycznej gospodarstwabyły przez turystów oceniane stosukowo dobrze. Na średnią ocenęzaplecza rekreacyjno-wypoczynkowego w otoczeniu gospodarstwa składały sięcząstkowe oceny takich elementów jak: kąpielisko strzeżone, wypożyczalniasprzętu pływającego i rowerów czy boiska do gier zespołowych. W okolicywielu kwater takich obiektów w ogóle nie było, czym może być podyktowanatak niska ocena tego elementu. Należy zwrócić jednak uwagę, że ogólna ocenawypoczynku, w opinii badanych turystów, ukształtowała się na poziomie 4,5,co może świadczyć o zadowoleniu badanych osób z pobytu. Satysfakcję klientówmoże potwierdzać także to, że wszyscy z badanych gości deklarowali chęćskorzystania w przyszłości z tej formy wypoczynku, a 97,2% turystów stwierdziło,że poleciłoby tę formę spędzania wolnego czasu rodzinie i znajomym.Tak wysokie oceny oraz deklaracje chęci korzystania w przyszłościz usług agroturystycznych nie oznaczały jednak, że turyści nie stwierdzili pewnychuchybień i nie zauważyli konieczności zmian w gospodarstwach, w którychwypoczywali. Największa część badanych zarzucała niedostatek sprzęturekreacyjnego oraz zbyt ubogą ofertę organizacji czasu wolnego proponowanąprzez gospodarzy.

298 Izabella Sikorska-Wolak, Jan ZawadkaRys. 7. Elementy oferty, które powinny ulec zmianie w celu poprawienia jakościświadczonych usług agroturystycznych w opinii turystów (%)Źródło: badania własne.Wskazaniami, które znalazły się w kategorii „inne” były np. unowocześnienieaneksu kuchennego, wyciszenie sali jadalnej oraz zapobieganie przedostawaniusię zapachów z budynków gospodarskich do pomieszczeń sypialnych.Jak wynika z zaprezentowanych informacji, osoby wypoczywające w gospodarstwachagroturystycznych były zadowolone z pobytu o czym świadczyogólna jego ocena oraz chęć ponownego wypoczynku w tego typu obiekcie deklarowanaprzez wszystkich badanych. Nie oznacza to jednak, że opisywaneobiekty wolne są od drobnych niedociągnięć, a oferty organizacji czasu wolnegoprzez gospodarzy nie można wzbogacić. Przyczyną tak wysokich ocen mogąbyć również przyjacielskie stosunki łączące gospodarzy z ich gośćmi. Niezmienia to jednak faktu, że agroturystyka postrzegana była przez respondentówjako satysfakcjonujący sposób spędzania urlopu i wolnego czasu.

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 2992. Cena produktu agroturystycznego i sposoby jej kształtowaniaW badaniach interesowała nas również cena usług agroturystycznych orazsposób jej kształtowania 4 . Szczegółowe informacje zaprezentowano na rysunku8. Najczęściej wykorzystywanym sposobem ustalenia ceny usług w badanychgospodarstwach było wzorowanie się na innych gospodarstwach prowadzącychtaką działalność. Właściciele 87,7% gospodarstw twierdzili, że możliwa jest negocjacjasugerowanych przez nich cen. 95,1% badanych kwaterodawców stosowałoróżnego rodzaju zniżki dla turystów.* Badani mogli podać więcej niż jedną odpowiedź.Rys. 8. Sposoby ustalania ceny w badanych gospodarstwach agroturystycznych (%)Źródło: badania własne.W 77,8% badanych gospodarstw goście mogli spodziewać się zniżki zapobyt swoich dzieci, a w 76,5% jednostkowa cena za dzień wypoczynku byłamniejsza w przypadku dłuższego pobytu, 40,7% badanych gospodarstw oferowałotańszy pobyt po sezonie, 32,1% kwaterodawców natomiast stosowało4Szerzej na temat ustalania ceny produktu turystycznego: Ch. Lovelock, Ch. Winberg, MarketingChalenges, McGraw-Hill, Nowy Jork 1985; T. Nagle, The Strategy and Tactics of Pricing,Prentice Hall Inc., New Jersey 1987.

300 Izabella Sikorska-Wolak, Jan Zawadkazniżki dla stałych klientów i grup zorganizowanych. Emeryci i renciści mogliliczyć na tańszy wypoczynek w 6,3% badanych gospodarstw.Średnia cena jednodniowego pobytu bez wyżywienia w badanych gospodarstwachw roku 2009 wynosiła 30 zł. Cena maksymalna – 80 zł (gmina JanówPodlaski), najniższa natomiast 20 zł. Takie opłaty funkcjonowały w większościgospodarstw badanych gmin. Za całodzienne wyżywienie gospodarze żądali od25 do 120 zł, (średnia cena – 40 zł).Jak wynika z zaprezentowanych danych, pobyt w gospodarstwie agroturystycznymjest stosunkowo tanią formą wypoczynku, a znaczna część wydanychpieniędzy przeznaczana jest na posiłki (ok. 60%). W wielu gospodarstwach dodyspozycji gości jest aneks kuchenny, który umożliwia przygotowywanie posiłków,czasem nawet z przywiezionych ze sobą produktów spożywczych, co czynitę formę wypoczynku jeszcze tańszą. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, żeserwowane w 56,8% gospodarstw posiłki przygotowywane były przynajmniejw połowie z produktów pochodzących z własnego gospodarstwa rolnego, cow znacznym stopniu przekładać się może na ich jakość oraz walory smakowei zapachowe, a tym samym na satysfakcję gości i ich przeświadczenie o spożywaniu„zdrowej żywności”.3. Techniki promocji stosowane w badanych gospodarstwach agroturystycznychPromocja jest instrumentem marketingu-mix, za pomocą którego dąży siędo wzrostu znajomości produktu lub firmy przez rynek lub wybrany segmentrynku 5 . Nieco szerzej promocję można określić jako oddziaływanie na potencjalnychnabywców, polegające na dostarczaniu informacji, argumentacji,obietnic i zachęt skłaniających do kupowania oferowanych produktów, a takżesprzyjających kreowaniu przychylnej opinii o wytwarzających je i sprzedającychprzedsiębiorstwach 6 , w omawianym przypadku – gospodarstwach agroturystycznych.Promocja jest więc formą komunikacji zachodzącej między gospodarstwema klientem. Najczęściej stosowaną formą promocji badanych gospodarstwbył Internet. Wykorzystywało go ponad 90% usługodawców. Połowausługodawców promowała swoje gospodarstwa przez ulotki i broszury promo-56J. Altkorn, T. Kramer, LeksykonMarketingu, PWE, Warszawa 1998, s. 197.T. Sztucki, Encyklopedia marketingu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1998, s. 256.

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 301cyjne. W kategorii „inne” wymieniano najczęściej rozpowszechnianie informacjio prowadzonej działalności za pośrednictwem znajomych. Jedna z badanychosób zaznaczyła również, że promuje swoje gospodarstwo dzięki współpracyz uczelniami i szkołami rolniczymi przez przyjmowanie studentów i uczniów napraktyki.* Badani mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.Rys. 9. Sposoby promocji stosowane przez badanych kwaterodawców oraz źródła informacjio gospodarstwie wykorzystane przez badanych turystów (%)Źródło: badania własne.Największa część badanych jako skuteczną formę promocji swojegoprzedsięwzięcia wskazywała Internet. Dużą skutecznością w opinii badanychodznaczała się również wymiana informacji między samymi turystami – prawie60% twierdziło, że goszczone osoby wybrały ich gospodarstwo z polecenia znajomych.Na powyższym wykresie nie uwzględniono stowarzyszeń agroturystycznychoraz ośrodków doradztwa rolniczego (ODR). Przynależność do stowarzyszeńagroturystycznych deklarowało 61,7% badanych. W ich przypadku promo-

302 Izabella Sikorska-Wolak, Jan Zawadkacja przez Internet odbywała się również za pośrednictwem stron stowarzyszeń(czasem również urzędu gminy i powiatu). Własną stronę internetową miałobowiem zaledwie 28,4% badanych gospodarstw. To również dzięki stowarzyszeniomi ODR-om możliwe było promowanie gospodarstw na targach agroturystycznychczy w wydawnictwach informacyjnych (katalogi, foldery, ulotki).Celem zweryfikowania opinii właścicieli gospodarstw dotyczących najbardziejefektywnych form promocji, badanych turystów zapytano w jaki sposóbuzyskali informacje o gospodarstwie, w którym wypoczywają. Zdecydowanawiększość turystów, jako źródło wiedzy o gospodarstwie agroturystycznymw którym wypoczywają, wskazywała Internet oraz znajomych.Przed przyjazdem do gospodarstwa, 89,9% respondentów dokonało rezerwacji.Zdecydowana większość z nich (92,2%) dokonała jej za pośrednictwemtelefonu bądź Internetu, a pozostali dzięki rodzinie lub znajomym.Warto podkreślić, że duże znaczenie Internetu w promocji gospodarstwagroturystycznych oraz dystrybucji usług w nich świadczonych, a także dużarola rodziny i znajomych jako źródła informacji oraz inspiracji do skorzystaniaz oferty agroturystycznej wskazywana była także w innych badaniach, m.in.A. Niedziółki czy A. Balińskiej i I. Sikorskiej-Wolak 7 .Podsumowanie i wnioski1. Oferta agroturystyczna badanych gospodarstw jest ciekawa i zróżnicowana,zawiera w sobie często niepowtarzalne, jedyne w swoim rodzajuelementy. Nie ogranicza się, tak jak to było w pierwszych latachrozwoju działalności agroturystycznej, do noclegu i wyżywienia, chociażte elementy stanowią nadal podstawowy składnik oferty. Badaniawykazały, że wiejscy usługodawcy mają dobre rozeznanie w potrzebachi oczekiwaniach turystów i starają się uwzględnić je w kształtowaniuoferty. Potwierdzeniem tego jest wysoka jej ocena, deklarowanachęć skorzystania w przyszłości z tej formy wypoczynku oraz poleceniejej rodzinie i znajomym (tzw. marketing szeptany). Nie oznacza to7A. Niedziółka, Wykorzystanie sieci Internet w promocji produktu agroturystycznego naprzykładzie województwa małopolskiego, w: Zastosowanie technologii informacyjnych do wspomaganiazarządzania procesami gospodarczymi, Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania,Białystok 2008, s. 80; A. Balińska, I. Sikorska-Wolak, Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnichterenów przygranicznych na przykładzie wybranych gmin, Wyd. SGGW, Warszawa 2009,s. 105–106.

Działania marketingowe gospodarstw agroturystycznych i ich ocena 303jednak, że turyści nie zauważyli potrzeby doskonalenia oferty agroturystycznejbadanych gospodarstw przez jej rozszerzenie, bądź dokonaniezmian w już istniejącej. Wskazane przez nich sugestie i uwagi mogąstanowić dla właścicieli gospodarstw impuls do dalszego uatrakcyjnianiai podnoszenia jakości produktu agroturystycznego.2. Jednym z ważnych motywów korzystania z usług agroturystycznychbyła korzystna oferta cenowa. Proponowana przez badanych usługodawców– spełniła oczekiwania turystów. Stosowane różnego rodzajuzniżki były dodatkową zachętą do skorzystania z tej formy wypoczynku.Niewielki jednak odsetek właścicieli gospodarstw agroturystycznychw kształtowaniu cen uwzględniał poniesione koszty. Najczęściejw ustalaniu cen wzorowano się na innych pobliskich gospodarstwachświadczących usługi agroturystyczne.3. Badani wiejscy usługodawcy są świadomi znaczenia promocji w działalnościmarketingowej gospodarstw agroturystycznych. Najczęściejstosowanym, a zarazem najbardziej skutecznym narzędziem promocjiokazał się Internet, w dalszej kolejności wydawnictwa informacyjneoraz targi agroturystyczne. Działalność promocyjna podejmowanaprzez właścicieli gospodarstw agroturystycznych uzupełniana jesti wspierana przez stowarzyszenia agroturystyczne oraz ośrodki doradztwarolniczego. Przemawia to za potrzebą integrowania wysiłków rożnychpodmiotów i budowania partnerskiej współpracy w tym obszarze.4. Zaprezentowane wyniki nie upoważniają do ich uogólniania ze względuna ograniczony przestrzennie zasięg badań. Są one jednak w dużymstopniu zbieżne z prezentowanymi przez innych autorów w różnychopracowaniach naukowych wynikami badań.LiteraturaAltkorn J., Kramer T., Leksykon Marketingu, PWE, Warszawa 1998.Balińska A., Sikorska-Wolak I., Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenówprzygranicznych na przykładzie wybranych gmin, Wyd. SGGW, Warszawa 2009.Lovelock Ch., Winberg Ch., Marketing Chalenges, McGraw-Hill, Nowy Jork 1985.Nagle T., The Strategy and Tactics of Pricing, Prentice Hall Inc., New Jersey1987.

304 Izabella Sikorska-Wolak, Jan ZawadkaMarketing usług turystycznych, red. A. Panasiuk, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa2006.Sztucki T., Encyklopedia marketingu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1998.Zastosowanie technologii informacyjnych do wspomagania zarządzania procesami gospodarczymi,Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Białystok 2008.Zawadka J., Ekonomiczno-społeczne determinanty rozwoju agroturystyki na Lubelszczyźnie(na przykładzie wybranych gmin wiejskich), Wyd. SGGW, Warszawa2010.FARM TOURISM MARKETING ACTIVITIES AND THEIR EVALUATIONSummaryThe paper presents results of research conducted in 2008 and 2009 in the Lublinprovince among 81 owners of agritourism farms and 218 tourists vacationing on thosefarms. The aim of this study is to show the offer agritourism farms and their recreationalequipment. The paper characterizes tourists and illustrates themes to choose a vacationdestination and shows suggestions for changes that would increase the quality of servicesin the surveyed farms. The paper illustrates methods for establishing price, as well astechniques used in the promotion of agritourism farms.Translated by Izabella Sikorska-Wolak and Jan Zawadka

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012TEODOR SKOTARCZAKZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieGOSPODAROWANIE NIERUCHOMOŚCIAMI STANOWIĄCYMIWŁASNOŚĆ GMIN WIEJSKICHWprowadzenieBadania prezentowane w artykule prowadzone były na obszarze województwazachodniopomorskiego. Celem badań było określenie zakresu działańgmin wiejskich w odniesieniu do nieruchomości będących ich własnością (zasóbnieruchomości gminnych). Zakres rzeczowy badań obejmował m.in. problematykędysponowania informacjami o posiadanych nieruchomościach,przede wszystkim ich inwentaryzację, następnie racjonalność gospodarowaniaw kontekście znajomości rynku nieruchomości, a także odniesienie jej do dochodówgmin z tytułu gospodarowania nieruchomościami. W województwiezachodniopomorskim znajduje się pięćdziesiąt jeden gmin miejsko-wiejskichi 52 gminy wiejskie (a także gminy na prawach powiatu). Badaniami objęto wyłączniegminy wiejskie. Z ankiet skierowanych do wójtów otrzymano 34 ankietyprawidłowo wypełnione, osiem ankiet wypełnionych nieprawidłowo (nieprzydatnedla badań), pozostałe ankiety nie zostały zwrócone przez adresatów.Badania zakończono w 2011 roku 1 .Gospodarowanie nieruchomościami ma charakter publiczny i usługowy,wobec czego przyjęto hipotezę, że poza elementami formalnymi, wynikającymi1Badania prowadzone były w ramach badań statutowych Katedry Prawa i Gospodarki Nieruchomościamiw latach 2010–2011.

306 Teodor Skotarczakwprost z przepisów 2 , cechuje ją racjonalność ekonomiczna. Hipoteza ta nie potwierdziłasię. Gminy gospodarkę nieruchomościami traktują przede wszystkimw kategoriach administracyjnych, tzn. przestrzegają procedur związanych,z obwieszczaniem wykazów nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży, organizowaniemprzetargów czy uzyskiwaniem wyceny nieruchomości. Nie prowadzonow gminach analizy ekonomicznej zasadności decyzji o sprzedaży, wydzierżawieniubądź innym dysponowaniu nieruchomościami. Podmioty te, przypodejmowaniu decyzji o dysponowaniu nieruchomościami, nie biorą też poduwagę elementów zrównoważonego rozwoju.Przeprowadzenie badań inspirowane było też okolicznością, że w 2006 rokugospodarka nieruchomościami w dużej części gmin skontrolowana zostałaprzez Najwyższą Izbę Kontroli 3 , a raport z kontroli przekazano w roku 2007 poszczególnymgminom. W badaniach założono, że gminy uwzględniły wnioskiraportu odnośnie do procedur i racjonalności gospodarczej. Prowadzone badania,przeprowadzone pięć lat później, tylko częściowo potwierdziły to założenie.1. Problemy pojęcioweDla prowadzonych badań szczególnie ważne znaczenie ma jednoznacznośćpojęć i ich pojmowanie przez decydentów. Było to przesłanką prowadzeniabadania wśród organów gmin (wójtów), obejmującego podstawowe pojęciaw gospodarce nieruchomościami. W szczególności badano czy w gminach rozróżniasię pojęcia o zbliżonym brzmieniu, choć różnym znaczeniu, jak gospodarowanienieruchomościami, gospodarka nieruchomościami, zarządzanie nieruchomościamioraz administrowanie nieruchomościami.Z badań wynika, że pojęcia te są rozumiane intuicyjnie lub w gminach pojęćtych się nie rozróżnia. Nie ułatwia tego brak zgodności poglądów prezentowanychw literaturze przedmiotu 4 , występują też różnice co do znaczenia tych2Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (DzU. nr 115, poz. 741,z późn. zm.), dalej UoGN.3Raport NIK o wynikach kontroli gospodarowania gminnym zasobem nieruchomości, nrewid. P/06/132, Wyd. NIK.4H. Gawron, Podstawy zarządzania nieruchomościami, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznegow Poznaniu, Poznań 2010.

Gospodarowanie nieruchomościami stanowiącymi własność… 307pojęć przyjmowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych prowadzącychbadania dotyczące nieruchomości.Próbę zdefiniowania pojęcia gospodarka nieruchomościami podjąłM. Nowak 5 , przyjmując, że może być ona rozumiana jako ogół czynnościo charakterze prawnym, ekonomicznym oraz technicznym składających się nazarządzanie, dysponowanie i obciążanie nieruchomości (przedmiotu gospodarowania)podejmowanych przez podmioty gospodarowania. Definicja ta jakkolwieknie budząca wątpliwości, ma charakter nazbyt ogólny, aby stosować jąprzez organy gminy. R. Pessel 6 odnosi gospodarowanie nieruchomościami wyłączniedo regulacji prawnych, dotyczących głównie zarządzania i dysponowanianieruchomościami publicznymi. Podobnie swoje poglądy prezentują inni autorzyreprezentujący nauki prawne. Przedstawiciele nauk ekonomicznych,przede wszystkim H. Gawron, M. Bryx 7 i E. Kucharska-Stasiak 8 odnoszą gospodarowaniedo pojęcia zarządzania nieruchomościami, które jest rozumianejako proces podejmowania uzasadnionych ekonomicznie decyzji i wynikającychz nich czynności zapewniających:– bezpieczeństwo i sprawność użytkowania nieruchomości w niepogorszonymstanie,– racjonalną gospodarkę ekonomiczno-finansową dotyczącą nieruchomości,– ulepszenia nieruchomości,– ograniczenie spadku jej wartości i działania zmierzające do wzrostujej wartości w czasie.Z badań wynika, że w gminach ogólnie i wybiórczo znane są jedynie przepisyustawy o gospodarce nieruchomościami, z aktami wykonawczymi. W zasadziezrozumiałe jest, że występująca w literaturze naukowej, pogłębiona refleksjateoretyczna, dotycząca gospodarki nieruchomościami, nie jest wykorzystywana.W urzędach gmin nie jest gromadzona literatura przedmiotu, nie sąprenumerowane specjalistyczne czasopisma podejmujące problematykę nieruchomości.Deklarowano natomiast, że odpowiedzialni za gospodarkę nieruchomościamiurzędnicy, korzystają z zasobów Internetu oraz biorą udział w szko-5M. Nowak, Gospodarka nieruchomościami – próba definicji, „Wycena” 2009, nr 4.6R. Pessel, Nieruchomości Skarbu Państwa, Lexis Nexis, Warszawa 2008, s. 96.7Wprowadzenie do zarządzania nieruchomościami, red. M. Bryx, Poltex, Warszawa 2005,s. 178.8E. Kucharska-Stasiak, Nieruchomość w gospodarce rynkowej, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa 2006, s. 64.

308 Teodor Skotarczakleniach podnoszących kwalifikacje. W 24% badanych gmin przyznano, że pozaczynnościami wymaganymi przez ustawę o gospodarce nieruchomościami orazpowierzeniem zarządzania nieruchomościami przedsiębiorstwom lub spółkomkomunalnym, gminy nie są zainteresowane bezpośrednim, specjalistycznymprowadzeniem zarządzania bądź administrowania gminnym zasobem nieruchomości.W gminach, w których nieruchomości położone są na obszarach graniczącychz gruntami przeznaczonymi na cele obronności i bezpieczeństwa państwa(tzw. poligon drawski) lub na obszarach parków narodowych (woliński i drawieński)badania wykazują, że konieczność prowadzenia uzgodnień odpowiednioz właściwymi ministrami lub dyrektorami parków, powoduje zmniejszeniezainteresowania gospodarowaniem nieruchomościami i podejmowanie wyłącznieczynności administracyjnych (bieżącego zarządu). Zainteresowane gminywskazywały na konieczność przyjęcia odrębnych regulacji dotyczących gospodarowanianieruchomościami o specjalnej charakterystyce.W ujęciu przedmiotowym, badaniami objęto przede wszystkim czynnościorganów gmin, wskazane w przywołanym wyżej raporcie kontrolnym NIK (jakowykonywane wadliwie lub niewykonywane w 2007 r.), to jest;– inwentaryzację nieruchomości będących własnością gminy – czynnościo charakterze technicznym,– gospodarowanie nieruchomościami zgodnie z zasadami racjonalnejgospodarki – czynności o charakterze ekonomicznym,– udostępnianie nieruchomości gminnych do wykorzystania (sprzedaż,dzierżawa, wynajem, użytkowanie wieczyste i trwały zarządskutkujące zwiększaniem dochodów gmin, ewidencja księgowagruntów) – czynności o charakterze prawnym i ekonomicznym.Do gminnego zasobu nieruchomości należą przede wszystkim te, którestanowią przedmiot własności gminy i nie zostały oddane w użytkowanie wieczyste.Mogą być one wykorzystywane na cele rozwojowe gmin, zorganizowanejdziałalności inwestycyjnej, w szczególności budownictwa mieszkaniowegoi urządzeń infrastruktury technicznej, a także na realizację innych celów technicznych9 .9B. Wierzbowski, Gospodarka nieruchomościami, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis,Warszawa 2010, s. 97.

Gospodarowanie nieruchomościami stanowiącymi własność… 309W sensie ekonomicznym, prawnym i administracyjnym gospodarowaniezasobem polega między innymi na wykonywaniu czynności, które zostały objęteprezentowanymi badaniami.2. Ewidencjonowanie nieruchomości będących własnością gminyZgodnie z artykułem 23 UoGN, gminy mają obowiązek ewidencjonowaćnieruchomości. Ewidencjonowanie nieruchomości należy oceniać w kategoriachwiedzy o tych nieruchomościach potrzebnej do podejmowania racjonalnychdziałań gospodarczych 10 . Ewidencjonowanie nieruchomości powinnoobejmować w szczególności:– oznaczenie nieruchomości według księgi wieczystej oraz katastrunieruchomości,– powierzchnię nieruchomości,– wskazanie dokumentu potwierdzającego posiadanie przez gminępraw do nieruchomości,– przeznaczenie nieruchomości w planie miejscowym/studium zagospodarowaniaprzestrzennego,– wskazanie daty ostatniej aktualizacji opłaty rocznej z tytułu użytkowaniawieczystego,– informacji o zgłoszonych roszczeniach do nieruchomości,– informacje o postępowaniach i innych.Ewidencjonowanie nieruchomości w trzynastu gminach (38%) było jednakprowadzone nierzetelnie (nie wprowadzano lub nie aktualizowano, z różnymuzasadnieniem, wszystkich wymaganych informacji) bądź faktycznie nie byłoprowadzone, na co pośrednio wskazywały odpowiedzi wójtów udzielone w ankiecie.Gminy zobowiązane są przygotowywać plan wykorzystania nieruchomości,opracowywany raz na trzy lata. W dwudziestu dziewięciu gminach (85,3%)plan wykorzystania sporządzony był w sposób tak ogólny, że nie można byłoocenić zgodności tych planów w kategoriach racjonalności, ani też odnieść ichdo planów zagospodarowania przestrzennego, o ile zostały one uchwalone10 H. Godlewska-Majkowska, Atrakcyjność inwestycyjna regionów Polski a kształtowanie lokalnychi regionalnych specjalizacji gospodarczych, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2009,s. 153.

310 Teodor Skotarczakw danej gminie. Ponadto występowały istotne rozbieżności dotyczące powierzchninieruchomości gminnych, które różniły się od 0,1% do 21,1% ujętychw geodezyjnej ewidencji gruntów i budynków prowadzonych przez starostów.Trzeba przyjąć, że częściowo jest to wynik przez wiele lat trwających rozbieżnościpomiędzy ewidencją prowadzoną przez starostów, a wymaganiami ewidencjonowaniagminnych zasobów nieruchomości. Należy też przyjąć, żew województwie zachodniopomorskim nie zakładano ksiąg wieczystych dlanieruchomości rolnych byłych państwowych gospodarstw rolnych i nieruchomościPaństwowego Funduszu Ziemi, co spowodowało przejęcie tego stanuewidencyjnego po ich komunalizacji lub nabycia przez gminy w innym trybie.3. Gospodarowanie nieruchomościami a racjonalność gospodarki nieruchomościamiBadania wykazały, że gminy nie odnoszą swoich działań związanych z gospodarkąnieruchomościami do oceny ich w kategoriach efektywności ekonomiczneji uzyskania zamierzonych efektów społeczno-gospodarczych.Racjonalność gospodarki nieruchomościami wymaga znajomości rynkunieruchomości, a gminy nie prowadzą badań tego rynku. Z przeprowadzonychbadań wynika, że gminy nie korzystały z danych dotyczących cen nieruchomościzawartych w aktach notarialnych będących w ich posiadaniu, a gromadzonychprzez nie dla celów ustalenia zobowiązanych do płacenia podatków odnieruchomości. Gminy nie korzystają również z baz danych pośredników nieruchomości,ani też z baz odpłatnych. W gminach przyjęto, że wystarczającą i jedynąpodstawą ustalenia wartości nieruchomości jest operat szacunkowy rzeczoznawcymajątkowego. Takie działanie wynika z przekonania organów gminy,że ustalenie wartości zawsze następuje w opinii rzeczoznawcy majątkowego11 . Wartość nieruchomości można tymczasem ustalić w każdy inny sposób,który odnosi się do lokalnego rynku. We wszystkich badanych gminach (100%)przy sprzedaży przetargowej nieruchomości gminnych, określenia wartości nieruchomościdokonywał rzeczoznawca majątkowy, co dotyczyło także nieruchomościsprzedawanych w drodze bezprzetargowej.11 E. Mączyńska, M. Prystupa, K. Rygiel, Ile jest warta nieruchomość, Poltext, Warszawa2009, s. 184.

Gospodarowanie nieruchomościami stanowiącymi własność… 311Z badań wynika, że za nieruchomości sprzedawane w drodze bezprzetargowejgminy uzyskiwały ceny od 1/3 do 1/2 niższe niż za nieruchomości sprzedawanew drodze przetargowej. Przyjąć należy, że gminy bezrefleksyjnieprzyjmowały współczynniki obniżenia wartości przyjmowane przez rzeczoznawcówmajątkowych w operatach szacunkowych. Dyskusja medialna dotyczącawyceny nieruchomości przekazywanych osobom prawnym kościołów,pozwala przyjąć zasadność badania rynku lokalnego nieruchomości przez gminydla potrzeb weryfikacji tych wycen.Z badań nie wynika przesłanka racjonalności w zakresie udostępniania nieruchomościi zwiększania dochodów gmin. Aż 44,8% powierzchni nieruchomościgruntowych należących do gminnego zasobu nie przeznaczono do sprzedaży,oddania w wieczyste użytkowanie czy do trwałego zarządu. Dane przekazywaneprzez gminy mogły być szacunkowe, bowiem w pytaniach kontrolnychgminy nie potrafiły wskazać, czy dane powyższe obejmują także nieruchomościzajęte, na przykład pod drogi gminne lub grunty pod zbiornikami wodnymi .W kategoriach racjonalności gospodarowania należy oceniać aktualizacjęopłat rocznych z tytułu wieczystego użytkowania i trwałego zarządu, które stanowiądochód gmin 12 . W dwudziestu ośmiu na trzydzieści cztery badane gminynie dokonano żadnej aktualizacji tych opłat w ostatnich dwóch latach. Z pytańkontrolnych wynika, że wójtowie tłumaczyli te uchybienie przekonaniem, żekryzys na rynku nieruchomości spowodował obniżenie ich wartości, wobecczego aktualizacja mogłaby spowodować wyliczanie zmniejszonych opłat 13 .Z publikowanych analiz rynku nieruchomości wynika, że stanowisko to możebyć słuszne w stosunku do wartości gruntów innych niż rolne, albowiem wartośćgruntów rolnych rośnie nieustająco, jakkolwiek wolniej aniżeli w poprzednichlatach.12 Por. M. Trojanek, Podatki: od nieruchomości, rolny i leśny jako źródło dochodów gmin powiatupoznańskiego w latach 2005–2008, „Świat Nieruchomości” 2010, nr 72.13 Rynek nieruchomości gminnych w czasie kryzysu i po kryzysie, red. M.J. Nowak, T. Skotarczak,Cedetu, Warszawa 2010.

312 Teodor Skotarczak4. Zwiększanie dochodów gmin z tytułu udostępniania nieruchomościgminnych do wykorzystaniaW badanych gminach przychody z tytułu gospodarowania nieruchomościamiwynoszą od 3% do 15% ogółu wpływów budżetowych, przy czymw dwudziestu jeden gminach mieszczą się one się w granicach od 10% do 15%tych wpływów. Jest to indykator, który powinien determinować zarówno racjonalizacjędochodów, jak i prawidłowe prowadzenie ewidencji księgowej.W większości badanych gmin (55,8%) występowała niemożność porównaniawyników ewidencjonowania nieruchomości z danymi z ksiąg rachunkowych.Nieprawidłowości w tym zakresie polegały przede wszystkim na nieuzasadnionymzwiększaniu wartości nieruchomości w księgach rachunkowych, co miałowpływ na sprawozdawczość rachunkową gmin i nie ujmowaniu wartości niektórychśrodków trwałych (budowli i budynków). Występowały też opóźnieniawe wprowadzaniu zmian ewidencyjnych w związku ze sprzedażą nieruchomości.Mimo wskazanych w badaniach nieprawidłowości w gospodarowaniu nieruchomościamizasobu gminnego, wynika z nich również świadomość organówsamorządu gminnego o występujących problemach. Usprawiedliwiano ich występowanie,między innymi brakiem wykwalifikowanych pracowników w urzędachwiejskich gmin i brakiem współpracy z innymi podmiotami uprawnionymiw gospodarce nieruchomościami.PodsumowanieZaprezentowane wyniki badań są częścią szerszych badań prowadzonychprzez autora od 2006 roku. Wyniki cząstkowe przedstawione wyżej pozwalająprzyjąć następujące wnioski:– gminy gospodarkę nieruchomościami traktują przede wszystkimw kategoriach administracyjnych, związanych z obowiązującymiprzepisami,– racjonalizacji i pogłębionej analizy ekonomicznej wymaga gospodarowanienieruchomościami, bowiem dochody z tego tytułu w dochodachwłasnych gmin są znacząco zróżnicowane (mogą sięgać30%),

Gospodarowanie nieruchomościami stanowiącymi własność… 313– ewidencjonowanie nieruchomości w trzynastu gminach (38%) byłoprowadzone nierzetelnie, lub nie było prowadzone w ogóle,– w dwudziestu dziewięciu gminach (85,3%) plan wykorzystania nieruchomościsporządzony był w sposób tak ogólny, że nie możnabyło ocenić zgodności tych planów w kategoriach racjonalności,– występowały istotne rozbieżności dotyczące powierzchni nieruchomościw ewidencjach gminnych, które różniły się od 0,1% do21,1% w stosunku do nieruchomości ujętych w geodezyjnej ewidencjigruntów i budynków prowadzonych przez starostów,– występuje brak koncepcji gospodarowania nieruchomościami gmin,nie przeznaczono do sprzedaży, oddania w wieczyste użytkowanieczy do trwałego zarządu 44,8% powierzchni nieruchomości gruntowychnależących do gminnego zasobu,– w gminach przychody z tytułu gospodarowania nieruchomościamiwynoszą od 3% do 15 % wpływów budżetowych, co musi stanowićprzesłankę szczególnych działań organizacyjno-ekonomicznych organówgminy.LiteraturaGawron H., Podstawy zarządzania nieruchomościami, Wydawnictwo UniwersytetuEkonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.Godlewska-Majkowska H., Atrakcyjność inwestycyjna regionów Polski a kształtowanielokalnych i regionalnych specjalizacji gospodarczych, Szkoła Główna Handlowa,Warszawa 2009.Kucharska-Stasiak E., Nieruchomość w gospodarce rynkowej, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa 2006.Mączyńska E., Prystupa M., Rygiel K., Ile jest warta nieruchomość, Poltext, Warszawa2009.Nowak M., Gospodarka nieruchomościami – próba definicji, „Wycena” 2009, nr 4.Pessel R., Nieruchomości Skarbu Państwa, Lexis Nexis, Warszawa 2008.Raport NIK o wynikach kontroli gospodarowania gminnym zasobem nieruchomości, nrewid. P/06/132, Wyd. NIK.Rynek nieruchomości gminnych w czasie kryzysu i po kryzysie, red. M.J. Nowak,T. Skotarczak, Cedetu, Warszawa 2010.Trojanek M., Podatki: od nieruchomości, rolny i leśny jako źródło dochodów gmin powiatupoznańskiego w latach 2005–2008, „Świat Nieruchomości 2010”, nr 72.

314 Teodor SkotarczakUstawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (DzU nr 115, poz.741 z późn. zm.).Wierzbowski B., Gospodarka nieruchomościami, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2010.Wprowadzenie do zarządzania nieruchomościami, red. M. Bryx, Poltex, Warszawa2005.REAL PROPERTY MANAGEMENT IN RURAL AREASSummaryThe paper presents research on the properties are owned by rural communities.Found heterogeneity of concepts related to property management. Has been shown toinfluence the budget of municipalities in this respect amounts to 15% of those impacts.In twenty-nine municipalities (85.3%) plan to use the property was done in a manner sogeneral that it was not possible to assess the compatibility of those plans in terms of rationality.Confirmed awareness of the municipal authorities about any problems.Translated by Teodor Skotarczak

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012BOGUSŁAW STANKIEWICZZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieWARTOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTWA UZDROWISKOWEGOA WSKAZANIA SZKOŁY ZASOBÓW (RBV) – PODSTAWOWEUWARUNKOWANIA PROCESU DOSTOSOWAWCZEGOWprowadzenieDla obserwatorów i uczestników sceny ekonomicznej jest oczywiste, żew ostatnich niemal trzydziestu latach szkoła zasobowa (RBV) stała się jednymz najbardziej owocnych, i kontrowersyjnych zarazem, kierunków w ekonomiii w zarządzaniu strategicznym. Jak zauważyli przed laty I. Dierckx i K. Cooloraz D.J. Collis, wkład teoretyczny oraz badania szkoły zasobowej zostały nakierowanena przywrócenie równowagi między analizami zewnętrznymii wewnętrznymi w teorii zarządzania strategicznego 1 .Analiza piśmiennictwa anglojęzycznego wskazuje na istnienie dwóch obozów,z jednej strony są znaczący przedstawiciele szkoły zasobowej, z drugiejich krytycy i oponenci, a temperatura sporów również w pierwszym dziesięcioleciuXXI wieku nie wygasa. Wydaje się, że w polskim piśmiennictwie nieuwidacznia się w pełni przedmiotowy zakres sporu, zwłaszcza że przytaczanew naszej literaturze ekonomicznej poglądy kończą się w większości prac na1Por. I. Dierckx, K. Cool, Asset stocks accumulation and sustainability of competitive advantage,„Management Science” 1989, nr 35 (12), s. 1504–1511; D.J. Collis, A resource-basedanalysis of global competition: the case of the bearing industry, „Strategic Management Journal”1991, nr 12 (winter), s. 49–68.

316 Bogusław Stankiewiczpierwszych dwóch latach obecnego stulecia 2 . Bazując na zasobach wiedzymożna skonstatować, co następuje:– spór i polemika naukowa między RBV i ich krytykami dotyczy pięciupowiązanych ze sobą aspektów: 1) teorii; 2) metod i metodologiibadawczej; 3) dowodów empirycznych; 4) praktycznych spostrzeżeńz firm; 5) perspektyw istnienia RBV jako znaczącej koncepcji(szkoły) w ekonomii,– na powyższy spór nakładają się problemy i spory naukowe w takichobszarach jak: nowa ekonomia instytucjonalna, teoria kosztówtransakcyjnych oraz teoria firmy.– w naukach ekonomicznych następuje „zmęczenie” tradycyjnymimetodami badawczymi (ilościowymi i jakościowymi), co powodujekonieczność sięgania po metody z teorii gier lub fizyki (np. zastosowaniemetodologii opisującej tzw. Ruchy Browna – czyli zachowaniesię pojedynczego atomu w próżni w warunkach całkowitejniepewności – dla potrzeb analizy zachowań przedsiębiorstwa),– dla badacza utrudnieniem staje się nadmierna rozbudowa aparaturypojęciowej z jednoczesnym brakiem precyzji w definiowaniuwprowadzanych pojęć 3 .Powstaje zatem pytanie: jaki jest zakres absorpcji teoretycznych uogólnieńz poziomu akademickiego na poziom przedsiębiorstwa lub innymi słowy: jakierekomendacje z teoretycznego dorobku szkoły zasobowej z centralnym wyeksponowaniemzasobów firmy jako podstawy jej konkurencyjności (pozycji konkurencyjnej)oraz wartości firmy można określić mianem podstawowych (dozastosowania w pierwszej kolejności), nawet jeśli większość przedsiębiorstwformalnie stosuje zasady zasobowego zarządzania strategicznego. Dla potrzebkonfrontacji teorii i praktyki gospodarczej wybrano świadomie przedsiębiorstwauzdrowiskowe, które: 1) mają unikalne zasoby wewnętrzne (zasoby przyrodolecznicze);2) mają unikalne (kluczowe) kompetencje (wiedza kadry me-2Symptomatyczne wobec RBV są zarzuty N.J. Fossa, który określił potencjał definicyjnyszkoły zasobowej mianem „terminologicznej zupy”. Por. Resources, Firms and Strategies: AReader in Theresource based Theory of the Firm, red. N.J. Foss, Oxford University Press, Oxford1997, s. 11. Foss stwierdził także, że koncepcje J. Barneya „rzadkości” i „cenności” zasobów sąpleonazmami (tautologia na podobieństwo sformułowania „akwen wodny”); tamże, s. 10.3O dowolności i swobodnym traktowaniu np. „kompetencji” jako umiejętności lub/i zdolnościpisze M.J. Stankiewicz w: M.J. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowaniekonkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Wyd. II, TNOiK, Toruń 2005,s. 101.

Wartość przedsiębiorstwa uzdrowiskowego a wskazania… 317dycznej); 3) posiadają dobrze wykształcony menedżment, czyli mają ex definitionerdzeń koncepcji szkoły zasobowej, a mimo to ich pozycja konkurencyjnajest daleka od możliwości.1. Szkoła zasobowa a przedsiębiorstwo – wybrane czynniki sukcesuO teoretycznych poglądach szkoły zasobowej (RBV) istnieje w zasobachwiedzy tak ogromna i wszechstronna literatura, że nie ma potrzeby jej omawiania,dlatego wskazano jedynie wybrane elementy:1. Użycie określenia „czynniki sukcesu” jest uprawomocnione, jeśli zgodzimysię z M.A. Peteraf, eksponującą cztery, jednocześnie spełnionewarunki, które dla firmy (przedsiębiorstwa) są podstawą jej przewagikonkurencyjnej:– najwyższa jakość zasobów – heterogeniczność (różnorodność)w ramach branży,– ograniczenia konkurencji ex post,– niedoskonała mobilność zasobów,– ograniczenia konkurencji ex ante 4 .2. Linia rozumowania M.A. Peteraf pozostaje w logicznym związkuz wcześniejszymi ustaleniami E.T. Penrose, która twierdzi, że zasobypozostające w izolacji są rzadko cenne, stąd jest niezwykle mało prawdopodobne,aby sukces firmy był efektem jednego konkretnego zasobu.W konsekwencji firma marząc o sukcesie winna zastosować kombinacjęzasobów, a jeśli są one są komplementarne, to można oczekiwaćwzrostu wartości firmy 5 . Stanowisko to podzielili I. Dierckxi K. Cool oraz S.A. Lippman i R. Rumelt 6 .3. W analizie czynników sukcesu istotna jest wiedza o zachowaniu sięprzedsiębiorstwa, a to oznacza dla ekonomii odnoszącej się do poziomumikro, identyfikację z zewnątrz firmy jej pakietu zasobów, ustalenieex ante najistotniejszych zasobów oraz obserwacji wpływu tychże4Por. M.A. Peteraf, The Cornerstones of Competitive Advantage: A Resourced-Based View,„Strategic Management Journal” 1993, t. 14, nr 3, s. 179–191, 185.5Por. E.T. Penrose, The Theory of the Growth of the Firm, John Wiley & Sons, Nowy Jork1959.6I. Dierckx, K. Cool, Asset stocks…; S.A. Lippman, R. Rumelt, The payments perspective:micro-foundations of resource analysis, „Strategic Management Journal” 2003, nr 24, s. 903–927.

318 Bogusław Stankiewiczśrodków na wydajność i wartość firmy. W literaturze anglojęzycznejoperuje się pojęciem „ścieżki zachowań” i badacze analizując owąścieżkę wyodrębnili pięć obszarów swojego zainteresowania, z którychtrzy pierwsze dotyczą bezpośrednio przedsiębiorstwa:– dywersyfikacja i wejście na rynek,– koncentracja uwagi firmy i ewentualne jej wyjście z rynku,– wyjaśnienie działalności innowacyjnej w firmie – poszukiwanie sytuacji,w której firma ma dynamiczne możliwości do podejmowanianowych rodzajów działalności i dodania ich do już posiadanych,– wyjaśnienie istoty relacji między dywersyfikacją a wydajnościąfirmy,– powstanie nowego kierunku badawczego zajmującego się rozwojemprzemysłu szybko zmieniających się produktów.4. Dla badacza niezwykle istotnym zagadnieniem jest możliwość empirycznegopomiaru logiki ekonomicznej szkoły zasobów. Jak uważająA. Lockett i S. Thompson podstawową trudnością w empirycznej weryfikacjihipotez jest, przy założeniu heterogeniczności firm, koniecznośćgenerowania dużych próbek tych firm 7 . M.J. Rouse i U.S. Daellenbachtwierdzą, że metody stosowane w badaniach strategii nie nadająsię do ujawniania źródeł trwałej przewagi konkurencyjnej, ponieważistnieje potrzeba sięgnięcia do wnętrza przedsiębiorstwa – koniecznośćstosowania tzw. metod inwazyjnych 8 . W tle pojawia się ponadto sugestiaodmawiająca naukowcom zdolności do zrozumienia tych zjawisk,które nawet dla menedżerów są trudne do wyartykułowania, a dotyczątzw. milczących elementów kompetencji 9 .Jak już zauważono, jednym z najważniejszych problemów badawczychw literaturze ekonomicznej oraz nauk o zarządzaniu jest związek między innowacjamia cechami strukturalnymi przedsiębiorstwa, co uwidacznia sięw dwóch nurtach teoretyczno-poznawczych. Pierwszy głosi, że metody postępowaniaprzedsiębiorstwa i różnicowanie efektów działalności innowacyjnej są7Por. A. Lockett, S. Thompson, Resource-Based View and Economic, „Journal of Management”2001, nr 27 (6), s. 723–754, 751.8Por. M.J. Rouse, U.S. Daellenbach, More Thinking on Research Method for the Resource-Based Perspective: Isolating sources of sustained competitive Advantage, „Strategic ManagementJournal” 1999, nr 20 (5), s. 487–494, 487.9Za: E. Levitas, T. Chi, Thinking Rouse and Daellenbach and Rethinking. Isolation vs. Testing,„Strategic Management Journal” 2002, nr 23 (10), s. 957–962, 960.

Wartość przedsiębiorstwa uzdrowiskowego a wskazania… 319w zasadzie wyjaśnione, tak przez naukę jak też przez przemysł (np. opiniaR. Wolfe’a) 10 . Drugi nurt o behawioralnych korzeniach, nawiązujący do ekonomiiewolucyjnej Nelsona, Wintera i koncepcji szkoły zasobów oferuje nowespojrzenie na zarządzanie innowacjami (prace Browna i Eisenhardta, Leonarda-Bartona) 11 .F. Damanpour podnosi, że innowacja (wewnętrznie generowana lub zakupionaprzez firmę z zewnątrz) stanowi środek przekształcenia organizacji(przedsiębiorstwa) jako reakcja na zmiany w otoczeniu wewnętrznym lub zewnętrznymbądź jako proaktywne działanie podjęte w celu wpływu organizacjina otoczenie 12 . Tak więc zgodnie z koncepcją szkoły zasobowej, badanie innowacjioparte jest na założeniu istnienia w przedsiębiorstwie środków i możliwościrozumianych jako zdolność do innowacji. W jej ramach zasoby materialnei niematerialne firmy tworzą potencjał na wejściu, aby przez połączenie lubprzekształcenie stworzyć możliwości osiągnięcia innowacyjnych form przewagikonkurencyjnej.W literaturze znajdujemy enumerację środków uznawanych jako krytycznedla innowacji, a zasobami determinującymi zdolność firmy do innowacji:1. Zasoby finansowe:– wewnętrzne,– zewnętrzne2. Zasoby techniczne:– systemy technologii informatycznych IT,– wyposażenie inżynierskie,3. Zasoby niematerialne:– czynnik ludzki,– wiedza 13 .10 Por. R. Wolfe, Organizational Innovation: Review, critique and suggested research directions,„Journal of Management Studies” 1994, nr 31, s. 405–431.11 Por.: S.L. Brown, K.M. Eisenhardt, The art. of continuous change: Linking complexitytheory and time-paced evolution in relentlessly shifting organizations, „Administrative ScienceQuarterly” 1997, nr 42, s. 1–34; D. Leonard-Barton, Wellsprings of knowledge: Building and sustainingthe source of innovation, Harvard Business School Press, Boston MA 1995.12 Szerzej na ten temat: F. Damanpour, Organizational Innovation: a meta-analysis of effectsof determinants and moderators, „Academy of Management Journal” 1991, nr 34, s. 555–590.13 Za: B.D. Baysinger, R.F. Hoskinson, Diversification strategy an R + D intensity in largemulti-products firms, „Academy of Management Journal” 1989, nr 32, s. 310–332; X.M. Song,M.E. Parry, The determinants of Japanese new product success, „Journal of Marketing Research”1997, nr 34, s. 64–76.

320 Bogusław StankiewiczPrzyjęcie proinnowacyjnej strategii wymaga dokonania wcześniej inwestycjiw wysoko wyrafinowane urządzenia i technologie, co umożliwia przedsiębiorstwuwprowadzenie lub zwiększenie liczby innowacyjnych produktówlub usług, co skutkuje zwiększeniem wartości firmy, a dla klientów poprawą jakościproduktu lub usługi. W najnowszych badaniach akcentuje się przesuwaniepunktu ciężkości czynników stymulujących skłonność do innowacji z zasobówmaterialnych na niematerialne. Jak zbadali X.M. Song i M.E. Parry orazJ.G. Del Canto i I.S. Gonzales wysoki zapas kapitału ludzkiego, zaawansowaneumiejętności techniczne, know-how w projektach badawczo-rozwojowych orazskłonność do podejmowania ryzyka zwiększają prawdopodobieństwo prowadzeniaprzez firmę działalności innowacyjnej 14 .Wzrastająca rola zasobów niematerialnych doprowadziło do powstaniazwiązku opartego na wiedzy KBV (Knowledge-Based View) co uwidacznia sięw postaci kładzenia nacisku na wiedzę (jawną lub ukrytą) jako zasobu strategicznegofirmy, będącego zarazem wyznacznikiem jej wartości i sukcesu konkurencyjnego15 . Summa summarum w literaturze znajdujemy wiele prac o charakterzestudialnym, które pozwalają na sformułowanie ciągu przyczynowoskutkowego:zasoby (A) – czynniki innowacyjności, (B) – zdolność firmy dowprowadzania innowacji (C). W ramach komponentów A i B można wyodrębnić:a) zasoby materialne,– zasoby niematerialne,b) przedsiębiorczość:– nauka i uczenie się,– rozważna odpowiedź na działania konkurencji,– czynniki i umiejętności marketingowe,– umiejętności działań dynamicznych.14 Por. X.M. Song, M.E. Parry, The determinants …; J.G. Del Canto, I.S. Gonzales,A resource-based analysis of the factors determining a firm’s R + D activities, „Research Policy”1999, nr 28, s. 891–905.15 Szerzej na ten temat: B. Kogut, U. Zander, What firms do? Coordination, identify andlearning, „Organization Science” 1996, nr 7, s. 502–518; D. Decarolis, D.L. Deeds, The impact ofstocks and flows of organizational knowledge on firm performance: an empirical investigation ofthe biotechnology industry, „Strategic Management Journal” 1999, nr 20, s. 953–968.

Wartość przedsiębiorstwa uzdrowiskowego a wskazania… 3212. Konfrontacja rekomendacji szkoły zasobów i wyników badań pilotażowychw przedsiębiorstwach uzdrowiskowych skarbu państwaTraktowanie zasobów jako podstawy konkurencyjności i wartości przedsiębiorstwajest najsilniej wyeksponowanym wątkiem szkoły zasobów, o czymświadczy porównanie dwóch artykułów Jay B. Barneya, będących syntezą poglądównaukowych autora i innych czołowych przedstawicieli RBV, a takżewyważoną obroną stanowiska szkoły przed krytyką oponentów 16 . W poprzednimpunkcie zarysowano jedynie niektóre z odniesień szkoły zasobów, któremogłyby mieć zastosowanie w innym niż przemysł sektorze gospodarki. Jest too tyle uzasadnione, że większość zagranicznych i nieliczne polskie testy przydatnościzasobowego ujęcia przedsiębiorstwa dotyczyły głównie sektora przemysłulub jak pokazuje przypadek Mony Makhiji, weryfikacja empiryczna możeodnosić się do pewnej z góry wybranej zróżnicowanej populacji firm 17 .Nie popełni się błędu zakładając, że polskie przedsiębiorstwa uzdrowiskowe,mimo przynależności do innego sektora oraz usługowego charakteruproduktu turystycznego, spełniają kryteria wyeksponowane przez M.A. Peteraf,a więc ex definitione, celem zarządzania strategicznego firm uzdrowiskowychjest gospodarka własnymi – unikatowymi – zasobami dla osiągnięcia jak najlepszejpozycji konkurencyjnej w sektorze oraz dążenie do podnoszenia wartościfirmy.W ubiegłym roku przeprowadzono badanie pilotażowe metodą wywiaduankietowego na wybranej populacji 20 przedsiębiorstw uzdrowiskowych województwazachodniopomorskiego, będące w swoim zamiarze testem próbnymprzed kompleksowym badaniem roli zasobów kurortów w kształtowaniu ich potencjałui pozycji konkurencyjnej. Dodatkowo zapytano kadrę kierowniczą ankietowanychprzedsiębiorstw o wpływ innowacji produktowych na standingekonomiczno-finansowy ich firm. Zbiorcze uśrednione wyniki elementów zasobówwpływających na potencjał konkurencyjny badanych przedsiębiorstwuzdrowiskowych przedstawiono w tabeli 1.16 Por. J.B. Barney, Firm resources and sustained competitive advantage, „Journal of Management”1991, nr 17 (1), s. 99–120; Resource-based theories of competitive advantage: a tenyearretrospective on the resource-based view, „Journal of Management” 2001, nr 27 (6) , s. 625–641.17 Por. M. Makhija, Comparing the resource-based and market-based views of the firm; empiricalevidence from Czech privatization, „Strategic Management Journal” 2003, nr 24, s. 433–451.

322 Bogusław StankiewiczTabela 1Zestawienie dziesięciu kluczowych czynników zasobów wpływających na potencjałkonkurencyjny przedsiębiorstw uzdrowiskowych Pomorza ZachodniegoLp. Nazwa składnika potencjału konkurencyjności Średnia wartość składnika12345678910Jakość kadry medycznejElastyczność procedur decyzyjnychZaangażowanie kierownictwa w programy jakościZaangażowanie pracowników w realizację programów wysokiejjakości usługPoziom wykształcenia kadr firmySkłonność pracowników do uczenia sięNowoczesność technologii leczniczychPoziom kosztów całkowitych firmyWyniki finansowe firmySprawność służb marketingowychŹródło: obliczenia własne na podstawie badań ankietowych.70686158565250505047Przedstawione dane można uznać za optymistyczne. Niezależnie od zróżnicowaniarezultatów badań szczegółowych, które były pochodną sytuacji właścicielskieji formy organizacyjnej przedsiębiorstwa – inne odpowiedzi dominowaływ spółkach Skarbu Państwa, a inne w firmach prywatnych – uśrednionewyniki wskazują na dominację jakościowego aspektu zasobów, przede wszystkimniematerialnych, w tym takich eksponowanych przez zasobową szkołęelementów zasobów jak: jakość zasobów ludzkich, ich skłonność do uczeniai doskonalenia się, jakość procedur i technologii leczniczych. Wymienioneczynniki można uznać za kluczowe kompetencje Firmy, a za RBV za czynnikistrategiczne pozycji konkurencyjnej i wartości przedsiębiorstwa uzdrowiskowego.Przeciwstawne rezultaty dostarczyło badanie innowacji produktowychi ich wpływu na wyniki ekonomiczno-finansowe przedsiębiorstw uzdrowiskowych.Okazało się, że w latach 2003–2010, na 20 nadanych firm, w 14 wprowadzonojeden lub więcej nowych produktów uzdrowiskowych, ale w ocenietylko trzech respondentów produkty te można uznać za innowacyjne. I drugiwniosek – to mała korelacja między wprowadzanymi nowymi produktami a poprawąrentowności przedsiębiorstwa, co ilustrują opinie kierownictw firm mówiące,że na ogółem 14 nowych produktów, tylko w jednym przypadku miałoto wpływ na znaczący wzrost przychodów firmy, w pięciu przypadkach zaob-

Wartość przedsiębiorstwa uzdrowiskowego a wskazania… 323serwowano umiarkowany wzrost przychodów, dla pięciu firm nie miało to żadnegowpływu na wzrost przychodów, a w trzech przypadkach nie miano zadaniana ten temat.Zaobserwowana dychotomia nakazuje zwrócić szczególną uwagę na pozostałeaspekty innowacyjności – w pierwszej kolejności na eksponowane przezszkołę zasobową innowacje organizacyjne. W szerszym ujęciu, badania winnypotwierdzić lub zanegować opinię analityków spoza Polski twierdzących, żetylko w Warszawie powstają innowacje, a poza stolicą mamy do czynienia z innowacjamipozornymi lub ich imitacjami.PodsumowanieProjekcja niektórych problemów artykułowanych przez szkołę zasobówjako zasadnicze (strategiczne) elementy konkurencji miedzy heterogenicznymipodmiotami na rynku pozwala na przedstawienie następujących uogólnień:1. Jeśli konkurencja obejmuje swoim zasięgiem wszystkie sektory gospodarki,to propozycje szkoły zasobowej RBV mogą mieć zastosowaniew sektorach świadczących usługi (np. sektor turystyki lub wężejsektor turystyki uzdrowiskowej).2. Badania – mimo ich przeprowadzania na ograniczonej próbie – ukazująpodatność przedsiębiorstw uzdrowiskowych na uczenie się gospodarowaniaelementami swoich zasobów dla potrzeb osiągnięcia sukcesóww konkurencji z innymi aktorami branży.3. W sytuacji znacznego wpływu elementów otoczenia zewnętrznego nadziałalność przedsiębiorstw uzdrowiskowych niezbędnym staje sięstworzenie trwałych mechanizmów kreowania innowacji jako determinantybudowy przez przedsiębiorstwa uzdrowiskowe łańcuchów wartości,które będą dla firm stabilizatorami w obliczu nowych impulsówwzmagających konkurencyjność uzdrowisk na obszarze Unii Europejskiej.LiteraturaBarney J.B., Firm resources and sustained competitive advantage, „Journal of Management”1991, nr 17 (1).

324 Bogusław StankiewiczBaysinger B.D., Hoskinson R.F., Diversification strategy an R + D intensity in largemulti-products firms, „Academy of Management Journal” 1989, nr 32.Brown S.L., Eisenhardt K.M., The art. of continuous change: Linking complexity theoryand time-paced evolution in relentlessly shifting organizations, „AdministrativeScience Quarterly” 1997, nr 42.Collis D.J., A resource-based analysis of global competition: the case of the bearing industry,„Strategic Management Journal” 1991, nr 12 (winter).Damanpour F., Organizational Innovation: a meta-analysis of effects of determinantsand moderators, „Academy of Management Journal” 1991, nr 34.Decarolis D., Deeds D.L., The impact of stocks and flows of organizational knowledgeon firm performance: an empirical investigation of the biotechnology industry,„Strategic Management Journal” 1999, nr 20.Del Canto J.G., Gonzales I.S., A resource-based analysis of the factors determining afirm’s R + D activities, „Research Policy” 1999, nr 28.Dierckx I., Cool K., Asset stocks accumulation and sustainability of competitive advantage,„Management Science” 1989, nr 35 (12).Kogut B., Zander U., What firms do? Coordination, identify and learning, „OrganizationScience” 1996, nr 7.Leonard-Barton D., Wellsprings of knowledge: Building and sustaining the source ofinnovation, Harvard Business School Press, Boston MA 1995.Levitas E., Chi T., Thinking Rouse and Daellenbach and Rethinking. Isolation vs. Testing,„Strategic Management Journal” 2002, nr 23 (10).Lockett A., Thompson S., Resource-Based View and Economic, „Journal of Management”,27 (6), 2001.Makhija M., Comparing the resource-based and market-based views of the firm; empiricalevidence from Czech privatization, „Strategic Management Journal” 2003, nr24.Penrose E.T., The Theory of the Growth of the Firm, John Wiley & Sons, Nowy Jork1959.Peteraf M.A., The Cornerstones of Competitive Advantage: A Resourced-Based View,„Strategic Management Journal” 1993, t. 14, nr 3.Resource-based theories of competitive advantage: a ten-year retrospective on the resource-basedview, „Journal of Management” 2001, nr 27 (6).Resources, Firms and Strategies: A Reader in Theresource based Theory of the Firm,red. Foss N.J., „Oxford University Press”, Oxford 1997.Rouse M.J., Daellenbach U.S., More Thinking on Research Method for the Resource-Based Perspective: Isolating sources of sustained competitive Advantage, „StrategicManagement Journal” 1999, nr 20 (5).Song X.M., Parry M.E., The determinants of Japanese new product success, „Journal ofMarketing Research” 1997, nr 34.

Wartość przedsiębiorstwa uzdrowiskowego a wskazania… 325Stankiewicz M.J., Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjnościprzedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Wyd. II, TNOiK, Toruń 2005.Wolfe R., Organizational Innovation: Review , critique and suggested research directions,„Journal of Management Studies” 1994, nr 31.THE VALUE OF THE SPA BUSINESS AND INDICATION OF THERESOURCE-BASED VIEW (RBV) - BASIC CONDITIONS OF THEADJUSTMENT PROCESSSummaryThe primary objective of this paper is to implement the experience and theoretical knowledgeaccumulated during the past quarter-century by the resource-based view (RBV) andrelating to the company in a competitive market. The main impetus was a lively discussion intheory and methodology of research on a company run by leading representatives of the resource-basedview and their critics, which is a debate in Poland present at insufficient size.In the theoretical part of the study of English literature, there are presented the most importantviews of the resource-based view on these selected issues that seem to be mostuseful for the company, taking into account the absorption capacity of firms and economicconsiderations of practice. Therefore, there is focus on selected factors of influence,which is an emanation of the value of the company and its competitiveness (thetheory of competitiveness). Selection of the health tourism sector as a recipient recommendationis the result of deliberate choice - they are relatively heterogeneous company,active in the competitive European market and are in a time of major changes inownership, in which the value of the company and its ability to raise is important, as exemplifiedby data on four spa companies of Western Pomerania.Translated by Bogusław Stankiewicz

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012AGNIESZKA WRZOCHALSKAInstytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, PaństwowyInstytut BadawczyAKTYWNOŚĆ EDUKACYJNA ORAZ KOMPETENCJECYWILIZACYJNE LUDNOŚCI WIEJSKIEJ JAKO WYBRANEDETERMINANTY KAPITAŁU LUDZKIEGO POLSKIEJ WSIPomimo wielu pozytywnych zmian jakie zaszły w ostatnich latach na obszarachwiejskich, różnice między wsią a miastem nadal są znaczne. Dysproporcjedotyczą nie tylko poziomu dochodów czy dostępu do usług publicznych,ale także poziomu kapitału ludzkiego, utożsamianego zazwyczaj z cechamiosób, do których należą przede wszystkim kwalifikacje formalne (poziom wykształcenia),umiejętności, stan zdrowia, energia witalna oraz kompetencje cywilizacyjne.W artykule analizie poddano przede wszystkim zaangażowanieosób dorosłych w podnoszenie ich poziomu wykształcenia oraz omówiono wybraneaspekty dotyczące umiejętności i kompetencji cywilizacyjnych ludnościzamieszkujących tereny wiejskie w Polsce w pierwszych latach akcesji do UE.WprowadzenieWykonywanie zawodu rolnika i prowadzenie gospodarstwa rolnego wymagaznajomości i umiejętności z wielu dziedzin i na różnym poziomie kwalifikacji,ponieważ trzeba być zarówno przedsiębiorcą, jak i dostarczycielem dóbrpublicznych. Rolnik prowadzący własne gospodarstwo, najczęściej teoretycznąwiedzę zdobywa w szkole, wiedzę praktyczną od rodziców i otoczenia (przezobserwację zachowań i postępowania przy konkretnych zajęciach) a umiejętno-

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 327ści – przez własne doświadczenie wraz z włączaniem się do kolejnych prac wgospodarstwie.Po objęciu polskiego sektora rolnego mechanizmami WPR, po stronie producentówwystąpiła nie tylko konieczność dostosowania się do nowych warunkówprowadzenia działalności rolniczej, ale pojawił się także popyt na wiedzęi umiejętności przydatne w planowaniu i wdrażaniu procesów modernizacyjnychjednostek produkcyjnych oraz w korzystaniu z instrumentów socjalnych i ze środkówwspierających dochody i ochronę środowiska. O roli odpowiedniej jakościedukacji i o jej oddziaływaniu na aktywność ekonomiczną ludności wiejskiejświadczy fakt, że beneficjentami instrumentów WPR (nie dotyczy to instrumentów,które się niejako należały i były stosunkowo łatwo osiągalne: dopłaty bezpośrednieczy renty strukturalne, ale tych, które wymagały aktywności, inicjatywy),byli głównie rolnicy z najwyższym poziomem wykształcenia i korzystającyze współpracy z doradcami rolnymi 1 .W obecnych warunkach, kiedy to kapitał ludzki ma coraz większe znaczeniew kreowaniu procesów rozwojowych w gospodarce, aktywność edukacyjnaludności 2 odgrywa coraz większą rolę, zarówno w wymiarze ogólnych przekształceńjak i w wymiarze jednostkowym określającym szanse jednostki narynku pracy oraz zaspokojenie aspiracji zawodowych i kulturalnych. Uczestnictwow edukacji ustawicznej jest więc ważnym czynnikiem pozwalającym nautrzymanie na rynku pracy osób starszych. To właśnie niskie kwalifikacje, brakumiejętności oraz możliwości ich uzupełniania są ważnymi przyczynami, z powoduktórych w Polsce pracownicy są relatywnie wcześnie wyłączani z rynkupracy w porównaniu z innymi krajami.We współczesnym społeczeństwie nieznajomość języków obcych, brakumiejętności korzystania z komputera i Internetu czy też brak dostępu do tegotypu urządzeń i mediów odbierać można jako swoiste upośledzenie czy wręczwykluczenie społeczne, gdyż są to coraz powszechniej wykorzystywane narzędziai technologie. Obserwowany jest jednocześnie coraz szybszy wzrost ichmożliwości, niezbędnych zarówno w życiu tzw. codziennym, jak i w pracy lubedukacji.1Por. ekspertyza dotycząca „Oceny Średniookresowej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskichna lata 2007–2013”, MRiRW, Warszawa 2010.2Pod pojęciem aktywności edukacyjnej rozumiany jest udział dzieci i młodzieży oraz osóbdorosłych w wieku powyżej 18 lat w różnych formach kształcenia.

328 Agnieszka Wrzochalska1. Materiał i metodyCelem artykułu jest analiza porównawcza zaangażowania osób dorosłychw podnoszenie poziomu wykształcenia na terenach wiejskich i w mieście orazanaliza wybranych zagadnień dotyczących umiejętności i kompetencji cywilizacyjnychludności w wyróżnionych zbiorowościach w pierwszych latach akcesjido UE. Dane źródłowe pochodzą ze statystyki masowej GUS z lat 2000–2011, Diagnozy Społecznej 2005, 2007, 2009, 2011 oraz danych z ankiety IE-RiGŻ-PIB przeprowadzonej w 2005 roku. Badaniem tym objęto 8604 rodzin,z czego 3705 rodzin posiadało gospodarstwa rolne o powierzchni większej niż1 ha użytków rolnych (UR). Były to tzw. gospodarstwa – rodziny rolnicze. Pozostałągrupę stanowiły rodziny bezrolne, czyli posiadające mniej niż 1 ha URbądź niezwiązane z rolnictwem przez fakt użytkowania ziemi. Rodziny objętebadaniem zamieszkiwały 76 wsi na terenie całego kraju.2. Wyniki i dyskusja2.1. Aktywność edukacyjnaPomiędzy terenami wiejskimi a miejskimi od lat występują znaczne dysproporcjew wykształceniu ludności, choć wszędzie zwiększają się aspiracjeedukacyjne. Poziom wykształcenia mieszkańców wsi poprawia się szybciej niżw miastach, nadal jednak jest znacznie niższy.W 2009 roku, podobnie jak i w latach wcześniejszych, na obszarach wiejskich,w porównaniu z miastami, zanotowano prawie dwukrotnie mniejszy odsetekosób z wykształceniem co najmniej średnim i ponad trzykrotnie mniejszyodsetek osób z wykształceniem wyższym (tab. 1).Analiza danych badań ankietowych IERiGŻ-PIB wykazała, że nie wystąpiłyzasadnicze różnice w poziomie wykształcenia pomiędzy ludnością z rodzinrolniczych i bezrolnych, a głównymi czynnikami wpływającymi na wzrost aspiracjiedukacyjnych młodzieży wiejskiej były plany zawodowe związane z aktywnościąw pozarolniczych działach gospodarki na terenach wiejskich a takżew pobliskich miastach lub za granicami kraju.

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 329Tabela 1Poziom wykształcenia ludności (w wieku 13 lat i więcej) w latach 2002–2009 wedługmiejsca zamieszkaniaZasadnicze zawodoweWyższe Średnie i Polic.LataGimnazjalne Podstawowe(w %)Miasto2002 13,7 38,5 21,1 – 22,22004 17,5 38,0 21,3 4,4 16,82007 22,1 38,3 20,4 4,6 14,62009 24,0 38,4 20,0 4,5 13,1Wieś2002 4,3 22,4 29,2 – 38,32004 5,4 24,5 29,4 5,8 31,92007 7,0 25,1 28,5 6,3 28,22009 8,1 26,0 29,0 6,5 26,5Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS 2005–2010.To zrozumiałe, że w Polsce i innych krajach kładzie się nacisk głównie naedukację i kształcenie dzieci i młodzieży, które są objęte obowiązkiem nauki.Jednak w zmieniającej się rzeczywistości, postępującej globalizacji i rozwojunauki i techniki, nowoczesne społeczeństwa muszą również stwarzać dogodnewarunki do studiowania i kształcenia dorosłych.Obecnie nie tylko podkreśla się potrzebę uczenia się przez całe życie (lifelonglearning), ale również potrzebę uczenia się we wszystkich rolach życiowych(life-wide learning). Dorosły człowiek musi stale poszerzać wiedzęi umiejętności nie tylko w celu zwiększania i uaktualniania kwalifikacji zawodowych,ale również w celu pozostania aktywnym członkiem społeczności. Wewspółczesnym świecie tempo tzw. starzenia się wiedzy jest relatywnie szybkie,szczególnie odnośnie do wiedzy specjalistycznej, dlatego też nie można utożsamiaćuczenia się z jakimś jednym etapem życia. Człowiek musi być przygotowanyna ciągłe podnoszenie kompetencji – również w wieku dorosłym i senioralnym.

330 Agnieszka WrzochalskaProces ten określany terminem „kształcenie ustawiczne” 3 wiąże się zezdobywaniem wiedzy i umiejętności przez całe życia. Edukacja dorosłych możebyć realizowana w różnych formach zorganizowanych działań oświatowych.Należą do nich formalne działania oświatowe lub inne, które mają na celu –niezależnie od treści, poziomu i metod – nie tylko kontynuację lub uzupełnianiekształcenia zdobytego wcześniej w szkołach, uczelniach i uniwersytetach,a także naukę praktyczną. Dzięki temu osoby uznawane za dorosłe przez społeczeństwo,do którego należą, rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę,doskonalą swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód.Często proces kształcenia ustawicznego przekłada się również na zmianępostaw i zachowania, objętych nim osób, w zakresie wszechstronnego kształceniaosobowości oraz uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym rozwojuspołecznym, ekonomicznym i kulturalnym. Wsparcie motywacji edukacyjnychjest szczególnie ważne w wypadku osób, które z jakichś powodów pozostająbez zatrudnienia, a zarazem nie korzystają ze statusu bezrobotnego, a takżeosób będących na emeryturze, które mogą być zainteresowane ponownym podjęciemzatrudnienia lub które widzą w kształceniu formę osobistej aktywizacji 4 .Ogółem w Polsce zaangażowanie osób dorosłych w edukację ustawicznąjest na relatywnie niskim poziomie. Szczególnie niekorzystna sytuacja dotyczystarszych grup wiekowych, gdzie wskaźnik ten zaliczany jest do najniższychw Europie, chociaż w ostatnich dziesięciu latach obserwowane są pozytywnezmiany. Proces ten powinien być utrzymywany w kolejnych latach, gdyż przekładato się na konkurencyjność polskich pracowników nie tylko na lokalnymrynku pracy, ale także daje możliwości zatrudnienia w innych krajachw Europie.Pozytywnym sygnałem w odniesieniu do kształcenia ustawicznego jestzwiększanie się, w stosunku do roku 2000, odsetka osób aktywnych edukacyjniew wieku 25–29 lat i starszych. Niepokojąca jest jednak stabilizacja aktywnościedukacyjnej dorosłych mieszkańców wsi wobec wzrostu zainteresowaniaedukacją dorosłych w miastach. Odnotowany w latach 2000–2011 wzrost ogólnegoudziału osób korzystających z usług edukacyjnych wśród ludności w wie-3Definicja pojęcia kształcenia ustawicznego mówi, że jest to każda forma uczenia się, podejmowanaw jakimkolwiek momencie życia w celu wzbogacenia wiedzy, podniesienia kompetencjilub kwalifikacji zawodowych, obywatelskich lub społecznych.4Por. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009.

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 331ku 25–29 lat wynika z korzystnych zmian w skali aktywności edukacyjnejmieszkańców miast (zwłaszcza dużych), czego wynikiem są pogłębiające sięróżnice terytorialne na niekorzyść mieszkańców wsi i małych miast (tab. 2).Tabela 2Ludność w gospodarstwach domowych według statusu edukacyjnego i miejsca zamieszkania(w latach 2000–2011)Odsetek osób korzystających z usług edukacyjnych świadczonychWyszczególnieniew trybie szkolnym i pozaszkolnym20–24 lata 25–29 lat 30–39 lat Powyżej 39 latMiasta2000 61,1–45,8 16,7–8,5 4,7–1,9 0,5–1,32009 83,0–58,0 28,7–16,4 7,5–6,9 2,7–1,52011 73,5–57,1 26,8–10,5 7,1–3,4 3,2–0,8Wieś2000 26,0 7,1 0,3 0,32005 50,8 8,9 1,8 0,92009 47,6 11,4 3,8 0,92011 49,4 9,0 1,9 0,5Źródło: opracowanie na podstawie: Diagnoza Społeczna – Warunki i jakość życia Polaków,red. J. Czapiński i T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa2007, 2009, 2011.W następnej grupie wiekowej (tj. osób w wieku 30–39 lat), w latach 2000–2011 także nie uległa poprawie ich wcześniej niska aktywność edukacyjna.Jeszcze silniej utrzymuje się brak skłonności do korzystania z usług edukacyjnychosób powyżej 39 lat.Według badania przeprowadzonego w ramach ostatniej Diagnozy Społecznej,w roku 2011 także wyraźnie zmieniło się zróżnicowanie aktywnościedukacyjnej kobiet i mężczyzn w wieku 20–24 lata według miejsca zamieszkania.W tej grupie wiekowej, kobiety zamieszkałe w miastach w mniejszymstopniu niż w latach wcześniejszych korzystały z usług edukacyjnych, w przeciwieństwiedo mieszkanek wsi. W wyniku spadku aktywności edukacyjnejmężczyzn w tej grupie wiekowej, pogłębiła się także luka edukacyjna międzykobietami i mężczyznami szczególnie na obszarach wiejskich i w dużych mia-

332 Agnieszka Wrzochalskastach 5 . Podobnie jak w latach wcześniejszych, poziom aktywności edukacyjnejspadał w kolejnych grupach wiekowych ludności. Osoby w grupie wiekowej30–39 lat, w roku 2011 trzykrotnie rzadziej niż osoby w wieku 25–29 lat korzystałyz edukacji. W mieście odsetek ten wynosił 4,3%, a na terenach wiejskich1,9%. Ogółem aktywność edukacyjna osób w wieku powyżej 18 lat i więcejprzyjmowała głównie formę nauki w szkołach lub uczelniach wyższych.Podkreślenia wymaga również fakt, że w 2011 roku 53% osób korzystającychz usług w trybie pozaszkolnym miało wykształcenie wyższe, a 35% średniei policealne, co świadczy o wysokiej selektywności aktywności edukacyjnejosób dorosłych według wykształcenia.Prowadzone szacunki i prognozy dodatkowo przewidują, że do 2025 rokupowstanie 250–300 tys. nowych miejsc pracy w zawodach opartych na wiedzyi będzie to około 45% wszystkich miejsc pracy 6 . Dostęp do nich będzie zarezerwowanydla osób zorientowanych na stały rozwój kwalifikacji, dlatego niskiodsetek dorosłych Polaków uczestniczących w systemie kształcenia ustawicznegojest niepokojący i stanowi istotną barierę rozwojową nie tylko na obszarachwiejskich, ale także w skali całego kraju 7 .2.2. Znajomość języków obcychNa wsi zwiększył się także odsetek osób znających języki obce. Na przykładw 2007 roku, 24,4% mieszkańców wsi znało czynnie i biernie język angielski,17,2% język niemiecki, a 41% język rosyjski. W stosunku do roku2005, odsetek osób znających wymienione języki, wzrósł o ponad dwa punktyprocentowe (tab. 3).Nadal jednak utrzymuje się różnica w stosunku do mieszkańców miast,gdzie odsetek osób znających języki obce jest dwukrotnie wyższy niż na obszarachwiejskich.Słabą znajomość języków obcych, wśród ludności wiejskiej, potwierdzająprzeprowadzone badania w ramach Diagnozy Społecznej 2009. Wynika z nich,że najsłabiej języki obce znają rolnicy, zaledwie 6% osób z tej grupy czynnie5Diagnoza Społeczna. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, RadaMonitoringu Społecznego, Warszawa 2007, 2009, 2011.6Prognoza UNDP 2007.7Por. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009.

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 333zna przynajmniej jeden język obcy. Podobnym wskaźnikiem charakteryzowałysię grupy pomocy domowych, sprzątaczek czy robotników różnych specjalności8 .Tabela 3Ludność w gospodarstwach domowych w latach 2005–2007 według znajomości językówobcychLataOdsetek osób znających (czynnie i biernie) języki:angielski niemiecki francuski rosyjskiMiasta2005 43,2–27,1 23,6–19,4 7,1–3,5 34,5–28,02007 49,3–30,2 25,0–24,8 8,2–3,2 35,6–30,9Wieś2005 21,6 16,2 3,2 22,72007 24,4 17,2 2,1 24,6Rolnicy2005 6,1 10,2 3,8 33,82007 8,4 13,4 2,0 41,8Źródło: opracowanie na podstawie: Diagnoza Społeczna 2007– Warunki i jakość życiaPolaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa10.09. 2007.Na uwagę zasługuje także fakt, że znaczny odsetek ludności na obszarachwiejskich włada przede wszystkim językiem rosyjskim, umiejętność ta jest powszechnazwłaszcza w grupie rolników. Czynna i bierna znajomość innych językówwśród mieszkańców wsi i wyszczególnionej grupy rolników jest na zdecydowanieniższym poziomie. Na pozytywne zmiany dotyczące wzrostu znajomościjęzyków obcych mają wpływ przede wszystkim najmłodsze grupy wiekowedzieci i młodzieży, które nie tylko obowiązkowo uczą się języków obcychw szkołach różnego typu, ale także relatywnie duży odsetek dzieci jest uczonyjęzyków obcych na zajęciach pozalekcyjnych. Wielkości te są porównywalnew mieście i na obszarach wiejskich, co może świadczyć o wzroście świadomościedukacyjnej rodziców w obu typach zbiorowości, co przekłada się na jedna-8Por. Diagnoza Społeczna 2009 – Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński,T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, s. 242.

334 Agnieszka Wrzochalskakową dbałości o ten element edukacji dzieci, niezależnie od miejsca zamieszkania.2.3. Wyposażenie gospodarstw domowych – komputery i InternetW ostatnich latach znacznie zwiększył się odsetek gospodarstw domowych,w których znajdują się komputery z dostępem do Internetu. W skali krajuw roku 2011, dwie trzecie gospodarstw domowych miało komputery,a w 27,8% – nawet więcej niż jeden. Z kolei dostęp do Internetu miało 61,1%rodzin 9 . Ważnym problemem jest jednak nierównomierność dostępu do Internetuw wymiarze terytorialnym. Chociaż na obszarach wiejskich, w roku 2009w stosunku do roku 2005, wielkość ta uległa dwukrotnemu zwiększeniu (tab.4), to nadal jednak utrzymywała się niekorzystna różnica w stosunku do ludnościw miastach.Tabela 4Gospodarstwa domowe posiadające dostęp do Internetu według rodzajów łączy w 2005,2008 i 2009 roku (% ogółu gospodarstw)Odsetek gospodarstw domowychWyszczególnienie2005 2008 2009miasto wieś miasto wieś miasto wieśOgółem 36,1 18,8 52,2 33,7 61,2 47,3Posiadające łączaSzerokopasmowe 57,2 27,6 44,7 29,3 56,3 40,6Wąskopasmowe 15,5 13,6 7,4 9,8 6,2 10,0Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS 2010.W pierwszej połowie 2011 roku, w 58,9% wiejskich gospodarstw domowychznajdował się komputer, a 51,5% miało dostęp do Internetu. Z koleiw miastach, w zależności od ich wielkości, komputer znajdował się 77,1% do65% gospodarstw domowych, a Internet od 73,3 % do 61,4% domostw.Jednym z głównych powodów istnienia nierówności terytorialnych jestbrak zasięgu odpowiednich technologii. Połączenie dużego obszaru kraju i rela-9Por. Diagnoza Społeczna - Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, RadaMonitoringu Społecznego, Warszawa 2011, s. 299, 302.

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 335tywnie dużego rozproszenia mieszkańców utrudnia wzrost skali dostępu, gdyżnakłady na infrastrukturę w mniejszym stopniu przekładają się na wzrost zasięgutechnologii na mniej zaludnionych obszarach, ponieważ inwestycje są nieopłacalne.Przeszkodą jest też niski poziom rozwoju sieci telefonii stacjonarneji telewizji kablowej, zapewniających infrastrukturę dostępu do Internetu 10 .Z Internetu mieszkańcy miast i wsi korzystali najczęściej we własnymmieszkaniu (tab. 5), następnie w pracy i mieszkaniu innych osób. Zwraca uwagętakże relatywnie wysoki odsetek wiejskich szkół wyposażonych w komputery,zwłaszcza szkół podstawowych i gimnazjów (tab. 6). Tym samym polskie szkołymogą odgrywać ważną rolę w przełamywaniu wykluczenia cyfrowego. Brakujejednak danych na temat sposobu wykorzystywania tych zasobów. W Polscew ostatnich latach realizowano także liczne programy tworzenia punktówpublicznego dostępu do Internetu (Public Internet Access Points – PIAP) – pracownikomputerowych z Internetem tworzonych w różnego rodzaju instytucjachpublicznych 11 . W rezultacie, dostępne zasoby sprzętowe i infrastruktura częstonie są w pełni wykorzystywane. Tworzone punkty nie zawsze dostępne są dlawszystkich grup wykluczonych. Brakuje na przykład ogólnopolskiego projektu,w sposób systematyczny redukującego wykluczenie cyfrowe osób starszych.Tabela 5Odsetek osób w wieku od 16 do 74 lat korzystających z Internetu według miejsca korzystaniaw 2008 i 2010 rokuWyszczególnienie2005 2008 2010Miasto Wieś Miasto Wieś Miasto WieśOgółem 50 30 57 36 65 48W miejscu zamieszkania 27 9 48 27 60 43W mieszkaniu innych osób 10 5 10 7 13 9W pracy 14 6 19 8 24 1010 Por. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe…,11 Według danych z opracowania: Polska 2030. Wyzwania rozwojowe..., w największych,ogólnopolskich projektach stworzono m.in.: 2920 PIAPów w bibliotekach we wszystkich polskichgminach w ramach programu „Ikonka”, ponad 900 gminnych centrów informacji łączącychfunkcję PIAPu i punktu doradztwa zawodowego, 256 centrów typu „wioska internetowa”, 379centrów kształcenia na odległość na wsi, 480 internetowych centrów edukacyjno-oświatowychw remizach strażackich oraz 360 szkolnych ośrodków kariery. Pracownie komputerowe zakładanew ramach projektów „Pracownie komputerowe dla szkół” oraz „Internetowe centra informacjimultimedialnej w bibliotekach szkolnych i pedagogicznych” działają również w każdej polskiejszkole.

336 Agnieszka WrzochalskaWyszczególnienie2005 2008 2010Miasto Wieś Miasto Wieś Miasto WieśW szkole lub na uczelni 10 10 9 8 9 9W innym miejscu publicznym 7 4 4 2 7 3Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS 2009, 2011.Tabela 6Odsetek szkół wyposażonych w komputery (w % danej grupy szkół) w latach 2001–2008Wyszczególnienie 2001/2002 2004/20052007/2008Wieś MiastoSzkoły podstawowe 78,9 89,0 94,8 95,7Gimnazja 81,6 80,5 81,9 82,7Licea ogólnokształcące 42,7 45,8 56,1 73,8Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS 2010.2.4. Wykorzystywanie komputera i InternetuJak już wskazano wcześniej, w ostatnich pięciu latach zaobserwowanowzrost odsetka osób korzystających z komputera i internetu, zarówno w mieście,jak i na wsi. Warto podkreślić, że komputer i Internet wykorzystywany jestnie tylko do zabawy, ale przede wszystkim do wysyłania i odbierania pocztyelektronicznej, wyszukiwania informacji o towarach i usługach, zakupu towarówi usług czy też wyszukiwania informacji dotyczących zdrowia (tab. 7 i tab.8). Zwracają uwagę także relatywnie wysokie umiejętności informatyczne osóbkorzystających z komputera (tab. 9), jednak nadal w całym analizowanym okresie(lata 2005–2009) utrzymują się różnice między wyróżnioną zbiorowościąludności miejskiej i wiejskiej.Oznacza to, że nadal znacznie niższy odsetek osób na terenach wiejskichniż w mieście jest w stanie na przykład wysłać maila z załącznikiem, skompresowaćpliki czy też skorzystać z wyszukiwarki internetowej.Z Diagnozy Społecznej 2009 wynika, że mniej osób korzysta z tych technologiina obszarach wiejskich, to jednak miejsce zamieszkania ma mniejszywpływ na wysokość tego wskaźnika niż na przykład wiek czy wykształcenie respondentów.Swoistą barierą korzystania z komputera jest brak odpowiedniejmotywacji czy chęci zdobycia umiejętności korzystania z tego urządzenia.

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 337W 2009 roku aż 17,3% Polaków w wieku 16 i więcej lat miało w swoim gospodarstwiedomowym komputer, ale z niego nie korzystało. Badania wykazałyrównież, że mężczyźni korzystają z technologii informacyjno-komunikacyjnychnieco częściej niż kobiety. Wśród grupy mężczyzn ogółem w Polsce, z komputerówkorzystało (w 2009 r.) 57% tej zbiorowości, a z Internetu – 53% 12 .Tabela 7Odsetek ludności w wieku 16–74 lata korzystających z komputera i Internetu w latach2005–2010 według celu korzystania i miejsca zamieszkaniaOdsetek osób w wieku 16–74 lataWyszczególnienie2005 2008 2010miasto wieś miasto wieś miasto wieśWysyłanie, odbieranie poczty elektronicznej31 13 46 24 55 36Udział w czatach, forach18 11 36 21 46 35dyskusyjnychWyszukiwanie informacji23 10 39 22 44 31o towarach lub usługachZakup towarów i usług 8 2 16 7 24 14Słuchanie radia,8 3 21 13 25 17oglądanie TV przez InternetCzytanie online, pobieranie plików 16 6 23 11 20 12z gazetami lub czasopismamiWyszukiwanie informacji dotyczących10 2 23 11 29 19zdrowiaKorzystanie z usług8 2 23 7 32 14bankowychKorzystanie z usługadministracji publicznej16 6 20 9 25 12Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS 2009, 2010, 2011.12 Por. Diagnoza Społeczna 2009…, s. 289, s. 293.

338 Agnieszka WrzochalskaTabela 8Umiejętności informatyczne osób w wieku 16–74 lata korzystających z komputeraOdsetek osób w wieku 16–74 lataWyszczególnienie2005 2007 2009miasto wieś miasto wieś miasto wieśOsoby kiedykolwiek korzystające 61,3 42,6 66,7 50,7 71,2 57,0z komputeraW tym wykonujące czynności:Kopiowanie, przenoszenie pliku 45,1 30,3 50,5 36,3 51,4 37,1lub folderuKorzystanie z funkcji matematycznych24,7 15,2 30,7 21,1 31,2 20,4w arkuszu kalkulacyjnymKompresowanie plików 19,3 9,4 21,3 11,0 22,1 14,0Instalowanie nowych urządzeń 29,3 17,3 30,8 21,2Pisanie programu komputerowego 6,1 3,1 5,8 3,1 6,0 3,6Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS 2010.Tabela 9Umiejętności informatyczne osób w wieku 16–74 lata korzystających z InternetuOdsetek osób w wieku 16–74 lataWyszczególnienie2005 2007 2009miasto wieś miasto wieś miasto wieśOsoby kiedykolwiek korzystające 49,6 29,5 59,7 39,3 67,4 51,1z InternetuW tym wykonujące czynności:Używanie wyszukiwarki internetowej44,4 26,9 55,1 35,9 58,6 41,5Wysyłanie e-maila z załącznikami 33,8 16,3 42,6 22,7 46,4 28,6Branie udziału w czatach, grupach 22,8 13,2 26,7 16,8 20,9 14,8dyskusyjnychTelefonowanie za pomocą Internetu9,0 3,8 18,9 8,5 25,1 16,3Tworzenie strony internetowej 7,2 4,4 8,4 5,2 6,6 4,3Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS 2010.Niskie kompetencje lub ich brak są w dużej mierze wynikiem edukacji. Do2030 roku problemem będą braki kompetencji przede wszystkim wśród starszychpokoleń, wychowanych w czasach przed rozpowszechnieniem technologiicyfrowych, jednak także w wypadku młodszych pokoleń, mimo ciągłej

Aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności… 339obecności technologii cyfrowych w ich życiu, system edukacji musi uczyć użytecznegoich stosowania. Należy również brać pod uwagę możliwość pojawieniasię w najbliższych dekadach nowych technologii, powodujących powstanienowych podziałów cyfrowych 13 .PodsumowanieW obecnych warunkach, kiedy to kapitał ludzki ma coraz większe znaczeniew kreowaniu procesów rozwojowych w gospodarce, także aktywność edukacyjnaludności odgrywa coraz większą rolę, zarówno w wymiarze ogólnychprzekształceń, jak i w wymiarze jednostkowym określającym szanse jednostkina rynku pracy oraz zaspokojenie aspiracji zawodowych i kulturalnych.Proces doskonalenia kwalifikacji osób dorosłych nadal jest selektywnyi ma stosunkowo niewielki zasięg. Należy uznać, że kształcenie osób dorosłych,nie tylko na terenach wiejskich, ale także w skali całego kraju wciąż ma zakresmarginalny. Potwierdza to porównanie z krajami Europy Zachodniej, z któregowynika, że Polska ma najniższe wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata,co należy uznać za, między innymi, efekt bierności edukacyjnej. Rysuje sięwięc konieczność podwyższania kwalifikacji osób w wieku 30 lat i starszych,zwłaszcza w regionach wiejskich, gdyż osoby te mają przed sobą relatywniedługi okres aktywności zawodowej, przy ograniczonych możliwościach aktywnościedukacyjnej.Ludność wiejska, podobnie jak całe społeczeństwo, musi być świadomai przygotowana do mobilności zawodowej, nierzadko kilkakrotnej zmiany zawoduczy profilu swojej pracy oraz ciągłego podnoszenia kwalifikacji, które sązbyt skromne żeby przekładały się na awans zawodowy czy wysoką aktywnośćekonomiczną.Biorąc pod uwagę ocenę poziomu wykształcenia oraz umiejętności kwalifikacyjnychludności wiejskiej (w tym dostęp do nowych technologii cyfrowych)można wnioskować, że przygotowanie do funkcjonowania we współczesnymspołeczeństwie i na współczesnym rynku pracy osób w wieku mobilnymjest niewystarczające. Zwiększenie ich szans na znalezienie pracy wymaga więczatem specjalnych działań skierowanych na zwiększenie ich zdolności do zatrudnienia.13 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe…

340 Agnieszka WrzochalskaLiteraturaDiagnoza Społeczna. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, RadaMonitoringu Społecznego, Warszawa 2007, 2009, 2011.Ekspertyza dotycząca „Oceny Średniookresowej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskichna lata 2007–2013”, MRiRW, Warszawa 2010.Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec2009.Prognoza UNDP 2007.Rocznik Statystyczny RP, GUS 2010.LERNING ACTIVITY AND CIVILISATIONAL COMPETENCES ASSELECTED DETERMINATS OF HUMAN CAPITAL OF POLISH RURALPOPULATIONSummaryDespite the number of positive changes that occurred last years, the differencesbetween urban and rural areas are still significant. This disparities concern not only thelevel of incomes or access to public services but also are related to a human capital,which is usually associated with the features of persons. The formal educational qualifications,skills, health, life energy and civilisational competences are particularly amongthese features. In the present study the adult population commitment aimed at improvingthe level of education was analysed as well as the selected aspects of skills and civilisationalcompetences of rural population in Poland in the first years after accession tothe EU are discussed.Translated by Agnieszka Wrzochalska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGONR 705 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 89 2012ANETA ZAREMBAZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w SzczecinieINWESTYCJE NIERUCHOMOŚCIOWE NA LOKALNYM RYNKUMIASTA GRYFINAWprowadzenieW teorii ekonomii pojęcie inwestycji ma bardzo ścisłe znaczenie i odgrywaistotną rolę, nie tylko na rynku nieruchomości, ale i w rozwoju lokalnym,a ten kojarzony jest z rozwojem gospodarczym, który gdy zaistnieje jest praprzyczynąogólnego wzrostu. Ogólna wielkość inwestycji należy bez wątpieniado podstawowych uwarunkowań wzrostu gospodarczego. Wpływ inwestycji nawzrost gospodarczy nie jest jednak automatyczny. Ich efektywność jest wypadkowąwielu innych czynników, np.: postępu technologicznego i możliwości innowacyjnych,rozwoju kapitału ludzkiego oraz istniejących uwarunkowań organizacyjnychi instytucjonalnych. Tym niemniej, ogólny poziom inwestycji uważanyjest za punkt wyjścia wielu strategii rozwoju gospodarczego, a pobudzanieprocesów inwestycyjnych jest jednym z centralnych problemów lokalnej politykigmin. Ogólnie wiadomo, że inwestowanie w nieruchomości jest jednąz najlepszych form lokaty kapitału ze wszystkich możliwych form. Przedewszystkim wiąże się to z ochroną jaką daje ta forma lokaty przed realną utratąwartości. Każda inwestycja nieruchomościowa ma celu maksymalizacją zyskuprzy minimalizacji ryzyka. Aktualnie szacuje się, że stopy zwrotu w inwestycjachnieruchomościowych w Polsce kształtują się na poziomie 9–10 lat, a tosugeruje, że nieruchomość stała się obiektem inwestycji przynoszącym dochód.Bardzo istotnym obrazem rozwoju inwestycji nieruchomościowych jest rozwój

342 Aneta Zarembarynku nieruchomości. Ogólna analiza danych wskazuje, że w roku 2010 na rynkunieruchomości, mimo zauważalnego ożywienia, podaż nadal znacznie przewyższapopyt, choć wciąż spada liczba rozpoczętych inwestycji.Celem artykułu jest określenie opłacalności inwestycji w lokale mieszkalnei komercyjne na lokalnym rynku nieruchomości miasta Gryfina. Podstawowąmetodą badawczą jest analiza materiałów źródłowych wtórnych (analiza transakcjikupna–sprzedaży) oraz podstawowe techniki oceny opłacalności inwestycji,tj. stopa zwrotu oraz okres zwrotu. Badania przeprowadzono w latach 2008–2009 na lokalnym rynku nieruchomości miasta Gryfina. Dane źródłowe pochodziłyz biura pośrednictwa w obrocie nieruchomościami. W poniższych obliczeniach,do lokali mieszkaniowych, ze względu na najkorzystniejszą formęopodatkowania dla osób fizycznych nie prowadzących działalności gospodarczej,przyjęto ryczałt ewidencjonowany, który polega na opodatkowaniu przychoduw jednolitej stawce 8,5%. Do lokali użytkowych zastosowano natomiastpodatek liniowy (19%).1. Lokalny rynek nieruchomości miasta GryfinaGryfino jest niewielkim miastem położonym w zachodniej części województwazachodniopomorskiego, a 10 km od południowej granicy miasta znajdujesię Szczecin. Zachodnią granicę wyznacza gmina Kołbaskowo i niemieckiemiasteczko Gartz, od południa gmina Banie i Widuchowa, natomiast na wschódmiasto graniczy z gminą Bielice. Ze względu na ciekawe położenie i bliskośćmiasta wojewódzkiego jest atrakcyjne dla inwestorów jako miejsce zamieszkania,a także miejsce tworzenia nowych zakładów przemysłowych i usługowych.Dwa kilometry od centrum miasta jest przejście graniczne dla ruchu pieszegoi samochodowego. Popyt na lokale mieszkalne pozostaje na wysokim poziomie,szczególnie w centrum miasta wzdłuż głównych ulic: Bałtyckiej, BolesławaChrobrego, Kościelnej lub w otoczeniu z bardzo dobrą infrastrukturą handlowousługowąi łatwym dostępem do komunikacji miejskiej. Do najciekawszych lokalizacjiniezmiennie należą Stare Miasto i Górny Taras. Dużo mniejszym popytemcharakteryzują się mieszkania na Osiedlu Południe, z którego utrudnionyjest dostęp do centrum miasta. Z przeprowadzonych badań wynika, że średnieceny jednostkowe za m² lokali mieszkalnych na rynku wtórnym wahają sięw granicach 3500–4500 zł, natomiast na rynku pierwotnym w przedziale 3800–

Inwestycje nieruchomościowe na lokalnym rynku miasta Gryfina… 3434200 zł. W 2009 roku została oddana nowo wybudowana kamienica w centrummiasta przy ul. Kościelnej, gdzie do użytku oddano 12 lokali mieszkalnych i 10lokali użytkowych. Na rynku wtórnym ceny lokali mieszkalnych są bardziejzróżnicowane w atrakcyjnych lokalizacjach (blisko centrum lub z dobrym dojazdem,w pobliżu terenów zielonych i z dobrą infrastrukturą usługowohandlową).Ceny mieszkań, w zależności od położenia, powierzchni i standarduwykończenia osiągają ceny jednostkowe w przedziale 4000–4500 zł/m².Tabela 1Średnie ceny transakcyjne (zł) lokali mieszkalnych w mieście Gryfino w latach2008–2009Liczba pokoiPowierzchnia (m2) Lokalizacja Piętro Cena (zł) Cena zł/m 21 3232Stare MiastoOsiedle PołudnieIIV145 000120 000453137502 4250Górny TarasStare MiastoIIIII180 000200 000424340003 4764Stare MiastoStare MiastoVIIII170 000250 000357939064 6474Górny TarasGórny TarasII270 000285 00042183851Źródło: badania własne.Na rynku gryfińskim obserwuje się duże zainteresowanie najmem lokalimieszkalnych, najczęściej poszukiwane są lokale mieszkalne przez firmy dlaswoich pracowników przybywający do pracy w elektrowni „Dolna Odra”. Dlakadry pracowniczej najczęściej poszukiwane są mieszkania 2 lub 3-pokojoweo pow. około 50–64 m 2 , położone w centrum miasta lub w pobliżu przystankówkomunikacji miejskiej. Czynsz najmu takiego mieszkania wynosi średnio około1100 zł miesięcznie (tab. 2).Tabela 2Średnie ceny najmu lokali mieszkalnych w Gryfinie w 2009 rokuLp. Liczba pokoi Powierzchnia (m 2 ) Czynsz najmu (zł)1 kawalerka 25–32 600–800

344 Aneta ZarembaLp. Liczba pokoi Powierzchnia (m 2 ) Czynsz najmu (zł)2 2 pokoje 38–50 700–10003 3 pokoje 53–64 800–14004 4 pokoje 64–74 800–1400Źródło: badania własne.W badań wynika, że popyt na lokale użytkowe w Gryfinie znacznie przewyższapodaż. Od lat nie ma wolnych pomieszczeń komercyjnych przy głównychulicach miasta. W większości lokale użytkowe najmują instytucje finansoweoraz operatorzy telefonii komórkowych, ale najwięcej jest obiektów handlowych(sklepy odzieżowe i obuwnicze). Handel w mieście Gryfino zdominowanyjest przez lokalne sklepiki i hurtownie. Nadal jednak działają sieci handlowezwiązane z miastem od wielu lat, takie jak np. PSS Społem dysponującedobrze zlokalizowanymi powierzchniami handlowymi o zróżnicowanej wielkości.W ciągu ostatnich lat dołączyły do nich sklepy sieci Netto oraz Biedronka.Ponadto działalność rozpoczęły znane sieci nowoczesnych stacji benzynowychpolskich i zagranicznych koncernów naftowych. Lokalizacje, które są najbardziejatrakcyjne z punktu widzenia funkcji handlowych, tj. zarówno najemców,jak i klientów, to ulice Bolesława Chrobrego, Kościelna, 9 Maja, Kościuszki.Z przeprowadzonej analizy wynika, że główna ulica Kościuszki, znajdująca sięw centrum stanowi jedną z najlepszych lokalizacji dla handlu ulicznego w Gryfinie.O sukcesie wybudowanej w 2008 roku kamienicy przy ul. Kościelnej zdecydowałam.in. lokalizacja, która nie tylko gwarantuje znaczną przepustowośćruchu ulicznego, ale przede wszystkim obsługuje ruch pieszy o dużym natężeniuwystępujący w sposób naturalny w centrum miasta. Do kolejnych czynników,które wpływają na sukces tej nieruchomości zaliczyć należy dobór najemców,co zapewnia szeroki asortyment towarów w konkurencyjnych cenach.Najczęściej najmowane są lokale użytkowe, które charakteryzują się takimiatrybutami, jak atrakcyjna lokalizacja, duże witryny okienne, wejście do lokalubezpośrednio z chodnika, miejsca parkingowe dla klientów i pracowników.W Gryfinie należy wyróżnić dzielnice, które traktowane są jako „sypialnie”miasta i dlatego nie warto w tych miejscach inwestować w lokale pod działalnośćkomercyjną: są to Osiedle Górny Taras oraz Osiedle Południe. W tych rejonachmożna zaobserwować dużą rotację najemców, co może jednoznacznienegatywnie wpływać na potencjalnych inwestorów. W związku z niewielkąpowierzchnią terenów przeznaczonych w planie zagospodarowania przestrzen-

Inwestycje nieruchomościowe na lokalnym rynku miasta Gryfina… 345nego pod budownictwo komercyjne, podaż lokali użytkowych jest niewystarczająca.Z prowadzonych badań wynika, że w latach 2008–2009 przeprowadzonowyłącznie kilka transakcji kupna–sprzedaży lokali użytkowych. Z powoduniskiej podaży, ceny najmu lokali użytkowych w atrakcyjnej lokalizacji osiągająwysoką cenę jednostkową około 100 zł/m 2 .Tabela 3Średnia cena najmu lokali użytkowych w Gryfinie w latach 2008–2009Lokalizacja/ulica Powierzchnia m 2 Piętro Czynsz najmu zł/m 2Stare Miasto, ul. Kościelna 30 parter 90Stare Miasto, ul. Kościelna 70 parter 75Stare Miasto, ul. Kościelna 40 pierwsze 50Stare Miasto, ul. Piastów 60 parter 70Górny Taras,70 parter 40ul. IwaszkiewiczaGórny Taras, ul. Krasińskiego 30 parter 30Osiedle Południe, ul. Łużycka 50 parter 30Źródło: badania własne.Na podstawie przeprowadzonych badań należy stwierdzić, że lokalizacjąnajbardziej atrakcyjną dla potencjalnych inwestorów jest Stare Miasto, zaś najmniej– Górny Taras i Osiedle Południe. Stwierdzono, że cenę czynszu wyznaczaprzede wszystkim ogólna lokalizacja oraz kondygnacja, a średnia cena najmulokalu na Starym Mieście w porównaniu z lokalem na Górnym Tarasie jesttrzykrotnie wyższa.Tabela 4Średnie ceny transakcyjne (zł) lokali użytkowych w Gryfinie (2008–2009)Lokalizacja Powierzchnia ( m 2 ) Piętro Cena (zł/m 2 )Gryfino/Stare Miasto 30 parter 1200Gryfino/Stare Miasto 40 pierwsze 6250Gryfino/Górny Taras 50 parter 5000Gryfino/Stare Miasto 70 parter 10 000Źródło: badania własne.

346 Aneta ZarembaZ przeprowadzonych badań wynika, że najtaniej można nabyć lokal użytkowyna osiedlu Górny Taras, lokal w centrum miasta na I piętrze można kupićprawie dwa razy taniej niż lokal na parterze gdzie średnia cena jednego m 2 zakupulokalu mniejszego jest większa o 2000 zł/m 2 niż lokalu o większej powierzchniw tej samej lokalizacji.2. Opłacalność zakupu lokali mieszkalnych i użytkowych na wybranychprzykładach miasta GryfinoOcena opłacalności inwestowania w określony lokal mieszkalny lub użytkowywymaga kompleksowej i wszechstronnej analizy oczekiwanych przychodówz ich wynajmu. Istotnym elementem, który trzeba wziąć pod uwagę sąkoszty przyszłej eksploatacji lokali oraz ostatecznie dochód (po opodatkowaniu)dla właściciela danej nieruchomości. Dochód powinien zapewniać inwestorowizwrot z nadwyżką kapitałów potrzebnych na zakup lub wybudowanie lokalu.Pierwszym etapem przy ocenie efektywności danej inwestycji jest ustaleniespodziewanych przychodów z wynajmu lokalu. Na pierwszy rzut oka mogłobysię wydawać, że do ustalenia potencjalnego przychodu z najmu nieruchomościwystarczy jedynie pomnożyć wielkość powierzchni danego lokalu przez stawkęczynszu, jednak proces szacowania oczekiwanych przez inwestora przychodówz danej nieruchomości jest dużo bardziej skomplikowany. Należy określić w jakisposób będziemy kalkulować czynsz oraz podstawę jego obliczenia. Przywynajmie nieruchomości komercyjnych możemy zastosować stawki czynszubrutto, netto lub stawki udziałowe. W przypadku nieruchomości lokalowychw Gryfinie nie da się zaobserwować stawek czynszu proporcjonalnych (udziałowych).Następnym etapem przy ocenie efektywności jest zaktualizowaniestawek czynszu. Zmiany dokonuje się w wyniku inflacji lub wzrostem/spadkiemwartości danej nieruchomości. Właściciel lokalu zabezpiecza sięw ten sposób, chcąc uzyskać realny, rynkowy czynsz najmu. Na ogół zakładamy,że po upływie danego czasu (przeważnie 1 rok) dokonuje się renegocjacjistawek czynszu za pomocą określonego indeksu cenowego. Inwestor przy wyliczeniarentowności musi się liczyć z realną możliwością najmu danego lokalu.Mało realne jest, że przez cały okres eksploatacji uda mu się w 100% wynajmowaćdaną nieruchomość. Właściciel powinien uwzględnić pustostany i stratyw potencjalnych przychodach. Potencjalny inwestor, który przymierza się do

Inwestycje nieruchomościowe na lokalnym rynku miasta Gryfina… 347zakupu lokalu mieszkalnego lub użytkowego musi mieć również podstawowąwiedzę na temat kształtowania się kosztów eksploatowania nieruchomości. Istniejewiele możliwości podziału kosztów, jednak najważniejszy z nich to podziałna koszty stałe oraz zmienne. Koszty stałe są niezależne od stopnia wykorzystanialokalu czy np. pory roku. Typowe koszty stałe to: koszty zarządzania,amortyzacji, ochrony czy ubezpieczenia lokalu. Do kosztów zmiennych możemyzaliczyć m.in. koszty ogrzewania budynku i inne media 1 . Wynajem lokalumieszkalnego lub użytkowego może być uznany i za działalność gospodarczą,i za tzw. pobieranie pożytków cywilnych z rzeczy, które w świetle ustawy o podatkudochodowym od osób fizycznych stanowią odrębne źródła przychodów.Rys. 1. Zasady opodatkowaniaŹródło: opracowanie własne.Przy wyborze opodatkowania (rys.1) potencjalny inwestor powinien zastanowićsię, który wariant jest dla niego korzystniejszy. W przypadku wysokichdochodów należałoby zastosować ryczałt ewidencjonowany, natomiast przywysokich kosztach – zasady ogólne. Inwestorzy na rynku nieruchomości całyczas szukają nowych sposobów jak najbardziej efektywnego wykorzystania ka-1H. Gawron, Opłacalność inwestowania na rynku nieruchomości, Wyd. AE, Poznań 2006,s. 104–108.

348 Aneta Zarembapitału, który umożliwiłby maksymalizację stopy zysku. Obecnie możemy zaobserwowaćcoraz bardziej skomplikowane oraz zróżnicowane sposoby zastosowańkapitału oraz internacjonalizację procesu inwestowania na rynku nieruchomości,które wymagają wyszukania coraz bardziej skomplikowanych metodrentowności. Inwestowanie w nieruchomości wymusza doskonalenie różnychmetod oceny efektywności zaangażowanego kapitału w inwestycje na rynku lokalnymw mieście Gryfino. Według wielu specjalistów i analityków zajmującychsię inwestowaniem w nieruchomości, niezbędna jest wiedza o danych dotyczącycholbrzymiej liczby zjawisk i procesów na lokalnym rynku nieruchomości,jak również w skali gospodarki regionalnej, krajowej, a nawet w skaliglobalnej. Ocenę efektywności projektów inwestycyjnych dlatego należy dokonaćstosując kilka metod. W ocenie rentowności inwestowania, we wstępnej fazieoceny i selekcji projektów inwestycyjnych, inwestorzy stosują proste, wręczprymitywne kryteria oceny, które są oparte na, w miarę pewnych i sprawdzonychdanych 2 . Prostymi metodami wykorzystywanymi do oceny opłacalnościinwestowania w nieruchomości są metody o charakterze statycznym, ponieważnie uwzględniają zasady zmiennej w czasie wartości pieniądza. W metodachstatycznych rachunek opłacalności inwestycji jest przeprowadzany na podstawiewartości przeciętnych z różnych lat lub nawet z jednego roku, przy czymdane pochodzące z kilku lat są danymi nominalnymi, nie sprowadzanymi do porównywalnościprzez dyskontowanie. W praktyce najczęściej stosowanymi metodamioceny opłacalności są: okres zwrotu oraz stopa zwrotu. Okres zwrotujest to czas potrzebny do tego, aby pierwotne wydatki poniesione na inwestycjezostały w pełni odzyskane z dochodów osiągniętych z wynajmu nieruchomościlokalu użytkowego lub mieszkalnego. Aby zdecydować się na inwestycję związanąz kupnem danego lokalu należy porównać jego okres zwrotu z granicznymokresem zwrotu ustalonym przez inwestora. Okres zwrotu jest to inaczej współczynnikkapitalizacji, który można wyliczyć w następujący sposób.Wk = Ct / Dgdzie:Wk – współczynnik kapitalizacji/okres zwrotu,Ct – cena transakcyjna,2Tamże, s. 125–127.

Inwestycje nieruchomościowe na lokalnym rynku miasta Gryfina… 349D – dochód nettoKolejną metodą oceny opłacalności jest stopa zwrotu, która wyraża stosunekdochodu osiąganego z inwestycji do wielkości zaangażowanego kapitału.Najczęściej stosowaną stopą jest księgowa stopa zwrotu (ARR). ARR jest tostosunek przeciętnego zysku netto, który zamierzamy osiągnąć do wielkości początkowychwydatków inwestycyjnych 3 .R = D / Ct x 100%R – stopa kapitalizacji/stopa zwrotu,D – dochód netto,Ct – cena transakcyjnaW praktyce najczęściej stosowane są proste metody oceny przedsięwzięć,rzadziej wykorzystuje się NPV oraz IRR. Oceny dyskontowe stosowane sąw wyjątkowych przypadkach, gdy wyniki obliczeń dla wielu projektów są dosiebie zbliżone 4 .3. Ocena opłacalności zakupu lokalu mieszkalnego na wybranych przykładachmiasta GryfinoW poniższych obliczeniach do lokali mieszkaniowych, ze względu na najkorzystniejsząformę opodatkowania dla osób fizycznych nie prowadzącychdziałalności gospodarczej, przyjęto ryczałt ewidencjonowany, który polega naopodatkowaniu przychodu w jednolitej stawce 8,5%, natomiast do lokali użytkowychzastosowano podatek liniowy (19%).3E. Nowak, E. Pielichaty, M. Poszwa, Rachunek opłacalności inwestowania, Polskie WydawnictwoEkonomiczne, Warszawa 1999, s. 249–253.4Tamże, s. 258–267.

350 Aneta ZarembaTabela 5Stopa zwrotu oraz okres zwrotu zakupu lokali mieszkalnych i użytkowych w latach2008–2009 w mieście GryfinieLokal mieszkalny /powierzchnia(m 2 )Okres zwrotu (lata) Stopa zwrotu (%)32 16 6,650 18 6,064 18 5,774 19 5,4Lokal użytkowy30 14 9,040 12 9,650 17 7,270 14 9,0Źródło: badania własne.Z przeprowadzonych badań wynika, że zdecydowanie bardziej opłaca sięinwestować w lokale użytkowe. Zwrot kapitału w przypadku zakupu lokaluużytkowego o pow. 40 m 2 następuje w ciągu 12 lat, a zwrot kapitału z zakupulokalu mieszkalnego 4-pokojowego zajmuje, w tym konkretnym przypadku, aż19 lat. Z powyższych danych wynika, że im większy lokal mieszkalny, tym niższastopa zwrotu z inwestycji, a najszybszy zwrot zainwestowanego kapitałuuzyskamy z zakupu kawalerki. Najlepszą formą inwestowania jest zakup lokaluużytkowego na Starym Mieście w centrum miasta, gdzie są wysokie ceny lokalii czynsze najmu. Pomimo podatku liniowego, 19% dla lokali użytkowych,osiągają one wyższą rentowność niż lokale mieszkalne przy zastosowaniu ryczałtuewidencjonowanego w wysokości 8,5%.PodsumowanieZ przeprowadzonych badań wynika, że podstawowym i najprostszym sposobemrozpoczęcia inwestowania w nieruchomości jest zakup lokalu mieszkalnegolub użytkowego na wynajem. Wielu inwestorów, którzy zajmują się pomnażaniempieniędzy przez nieruchomości, rozpoczynało swoją przygodę właśniekupując własne mieszkanie lub dom. Analizując opłacalność inwestowaniaw lokale mieszkaniowe i użytkowe musimy wziąć pod uwagę wiele elementów.Przede wszystkim długookresowy charakter lokaty, zyski z niej płynące, które

Inwestycje nieruchomościowe na lokalnym rynku miasta Gryfina… 351są kombinacją początkowych korzyści podatkowych; dochody z czynszów najmuoraz długoterminowy wzrost wartości nieruchomości. Ponadto istotne znaczeniema sposób finansowania inwestycji. Inwestor wykorzystujący kapitałobcy korzysta z efektu dźwigni finansowej, ale jednocześnie musi mieć świadomość,że podejmuje ryzyko z nią związane. Przy kalkulowaniu stawek czynszuoraz uwzględniając wysokości dochodu do opodatkowania musi liczyć sięz wydatkami związanym z eksploatacją i zarządzaniem nieruchomościami.Trzeba pamiętać o tym, że mimo amortyzacji wartości nieruchomości, jej wartośćrynkowa może spadać lub wzrastać. Wynajmowaniu nieruchomości towarzyszyelement niepewności związany z długim horyzontem czasowym inwestycjia istotne czynniki, które wpływają na opłacalność wynajmu, to m.in.koszt inwestycji, plan spłaty kredytu czy plan amortyzacji. Inne elementy sązmienne, ale również bardzo ważne. Dlatego więc wynik szacowania przyszłychstrumieni pieniężnych trzeba traktować bardzo ostrożnie. Oceniającatrakcyjność lokat w nieruchomości, inwestor musi uwzględniać zarówno czynnikiekonomiczne, jak i polityczne. Musi również liczyć się ze zmianami zasadopodatkowania dochodów z czynszu oraz ze sprzedaży nieruchomości. Od kilkulat w Polsce można obserwować intensywny wzrost inwestowania w nieruchomościlokalowe, inwestorzy coraz częściej są zainteresowani miastami, któredotychczas były zaniedbywane, gdzie podaż nowoczesnej powierzchni mieszkanioweji użytkowej jest niska, a chłonność rynku coraz większa. Biorąc poduwagę ten fakt, miasto Gryfino z populacją ponad 31 tys. mieszkańców stanowibardzo atrakcyjny rynek zbytu. Z przeprowadzonych badań wynika, że inwestycjew lokale mieszkaniowe i użytkowe w mieście Gryfino są korzystną formąlokowania środków finansowych. Atrakcyjny dla inwestorów jest poziom czynszów,wyższy niż w innych podobnych miastach Polski, jednak, aby projekt inwestycyjnyna rynku lokalnym mógł okazać się opłacalny i przynosić inwestorowizyski należy dokonać wielu badań i obliczeń. Intuicja czy też powielanieudanych, już zrealizowanych projektów, nie wystarczy. Każdy projekt, czy tobędzie zakup lokalu mieszkalnego czy też lokalu użytkowego, jest inny, niepowtarzalny,indywidualny. Doświadczenie rynku wykazują wysoką dochodowośćinwestowania w nieruchomości lokalowe, choć wcale nie najwyższą. Są tojednak inwestycje najpewniejsze, z małym elementem ryzyka. Potocznie mówisię, że na nieruchomościach nikt nie traci. Oprócz stałego dochodu z czynszu,prawie zawsze możliwy jest odzysk kapitału przy jej sprzedaży. Na podstawieprzeprowadzonych badań należy stwierdzić, że bardziej opłacalny jest zakup

352 Aneta Zarembalokali użytkowych niż lokali mieszkalnych, a do głównych czynników kształtującychzachowania inwestorów, którzy lokują swój kapitał w nieruchomości,należą:– względna trwałość nieruchomości w miejscu i czasie,– ochrona przed inflacją,– zabezpieczenie nieruchomości przed kradzieżą,– możliwość korzystania z ulg podatkowych,– możliwość względnego zwiększania płynności aktywów dzięki zaciąganiukredytów.LiteraturaGawron H., Opłacalność inwestowania na rynku nieruchomości, Wyd. AE, Poznań2006.Nowak E., Pielichaty E., Poszwa M., Rachunek opłacalności inwestowania, PolskieWydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999.INVESTMENTS IN THE LOCAL REAL ESTATE MARKET TOWN OFGRYFINOSummaryThis paper presents selected results of individual investments on the example ofthe local real estate market Gryfino. Due to data availability, the study was based on informationabout secondary market transactions for residential and commercial premisesmade in the years 2008-2009, from the Office of Real Estate Brokerage in Gryfino. Inthis work the basic methods of assessing the profitability of the investment.Translated by Aneta Zaremba

Zeszyt naukowy - caÅoÅÄ - WydziaÅ ZarzÄ dzania i Ekonomiki UsÅug

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Zeszyt naukowy - caÅoÅÄ - WydziaÅ ZarzÄdzania i Ekonomiki UsÅug