5K - UNEP

UNEPUNCHSKonfliktii Kosov‘sPasojatp‘rMjedisin&Vendbanimet civile

Botimi i parë në Zvicër, më 1999, nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin dhe Qendra e Kombeve të Bashkuara përVendbanimet Civile (Habitat)E drejta e autorit @ 1999 Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (UNEP) dhe Qendra e Kombeve të Bashkuara përVendbanimet Civile (Habitat) –UNCHS(Habitat)ISBN 92-807-1801-1Ky botim mund të riprodhohet i plotë ose pjesërisht, për çdo qëllim, në çfarëdo forme që të jetë, me synim edukativ apo për qëllimjo përfitues, pa lejen e posaçme të atij që gëzon të drejtën e botimit, me kusht që të përmendet burimi i tyre. UNEP dhe UNCHS(Habitat) do të vlerësonin marrjen e një ekzemplari të çdo broshure që përmend si burim këtë botim.Ky botim nuk duhet të përdoret për t’u shitur apo për ndonjë synim të çfarëdoshëm, pa miratimin paraprak, me shkrim, nga anae Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (UNEP) dhe Qendrës së Kombeve të Bashkuara për VendbanimetCivile(Habitat) – UNCHS (Habitat).United Nations Environment PogrammePO Box 30552NairobiKenyaTel: +254 2 621234Fax:+254 2 623927E-mail:cpiinfo@unep.orgWeb:http://www.unep.orgUnited Nations Centre for Human Settlements (Habitat)Po Box 30030NairobiKenyaTel:+254 2 621234Fax:+254 2 624266/624267E-mail:habitat@unchs.orgWeb:http://www.unchs.orgNJOFTIM:Përmbajtja e këtij volumi nuk pasqyron me domosdo pikëpamjet e UNEP, UNCHS (Habitat) ose të organizatave kontribuese.Shënimet e përdorura dhe parashtrimet nuk nënkuptojnë shprehjen e çfarëdo mendimi nga ana e UNEP ose UNCHS(Habitat) osetë organizatave kontribuese, lidhur me statusin juridik të ndonjë vendi, territori, qyteti apo zone, apo të autoritetit të tij, oselidhur me caktimin e kufijve të tijDesign and layout: LTV Communications, Morges, SwitzerlandEditor: Tim JonesTranslated by: Alfred PapuçiuMaps by: GRID Arendal and GRID GenevaPhotolithographes: CityComp.S.A.,Morges, SwitzerlandPrinted by: SADAG, FrancePrinted on Chlorine-free paper

Konfliktii Kosov‘sPasojatp‘r Mjedisin&Vendbanimet civileUNEPUNCHS

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileUNEPUNCHSTabela e l‘nd‘s1. Parath‘nie 3nga Klaus Töpfer2. Hyrje 4nga Pekka Haavisto3. Kronologji e konfliktit t‘ Kosov‘s 12-21&Konfliktii Kosov‘sPasojatp‘r MjedisinVendbanimet civile4. Gjendja e mjedisit dhe vendbanimeve civile n‘Republik‘n Federale t‘ Jugosllavis‘,para konfliktit t‘ Kosov‘s 22-275. Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Tekniket‘ Task Force (Grupi i Pun‘s)p‘r Ballkanin dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit 28-716. Rekomandime 72-817. AnekseI. Bibliografi 82-87II. Fjalorth me shënime 88-100III. Lista e kontribuesve 101-104UNEP/UNCHS (Habitat) Task Force p‘r Ballkanin2 3

1Parath‘nieSesioni i njëzetë i Këshillit Drejtues të Programit të Kombevetë Bashkuara për Mjedisin (UNEP) në 1999 ishte një pikëreferimi mjaft e rëndësishme, në zhvillimin dhe fokusin edrejtimit të organizatës. Takimi përkrahu në mënyrë tëfuqishme riorientimin për objektivat e përbashkëta të UNEP dhe e përqëndroiveprimtarinë e UNEP, në pesë drejtime qëndrore.Si objektiv kryesor i këtij drejtimi të ri është angazhimi i UNEP për tërritur dhe forcuar aftësinë e tij në fushat e informacionit, kontrollit, studimitdhe parashikimit të shpejtë. Ky vendim shumë i rëndësishëm është në qendër të rolit të UNEP, në familjene Kombeve të Bashkuara, si një organizatë katalizuese për mjedisin. Qëllimi i organizatës është që tëjetë e aftë të përgjigjet dhe të jetë e gatshme për vlerësime shkencore asnjanëse, efikase dhe objektive, nëfusha të tilla si katastrofat natyrore dhe problemet e mjedisit, shkaktuar nga njeriu.Në harmoni me këtë vendim të Këshillit Drejtues dhe me rekomandimin e vendosur të misionit tëtë gjithë organizmave të Kombeve të Bashkuara, për vlerësimin e nevojave humanitare që vizitoiRepublikën Federale të Jugosllavisë, nën drejtimin e Zëvëndës – Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve tëBashkuara, Sergio Vierra de Mello, u krijua Task Force i Përbashkët për Ballkanin (Grupi i punës) (BTF)i UNEP/UNCHS (Habitat). Atij ju ngarkua detyra që të bëjë një studim urgjent dhe të hollësishëm, lidhurme pasojat e konfliktit mbi mjedisin dhe vendbanimet civile.BTF ishte një nismë e përbashkët midis UNEP dhe UNCHS (Habitat) dhe duke qënë në njëemërues të përbashkët me mandatin e UNCHS, për t’u përqëndruar në funksionet normative, task forceintegroi edhe problemin e vendbanimeve civile, duke punuar krahpërkrah me Misionin e Kombeve tëBashkuara në Kosovë (UNMIK).Pekka Haavisto, ish ministri finlandez i Mjedisit dhe Zhvillimit, pranoi të jetë kryetar i BTF. Ai ngritimenjëherë një grup ndërkombëtar ekspertësh për të punuar duke u lidhur me qendrën në Nairobi dheekipet e UNEP dhe UNCHS. Unë dua të falenderoj Pekka Haavisto për angazhimin e tij personal dhepunën e palodhur në kryerjen e detyrës së vet.Gjatë punës së BTF, në misionet e studimit u angazhuan rreth gjashtëdhjetë ekspertë. Ata u zgjodhënnga fusha të larmishme formimi dhe përvoje, me ndihmën e gjashtë agjencive dhe departamenteve tëKombeve të Bashkuara, 19 vendeve dhe 26 NGO dhe institucione shkencore.Një nga kërkesat qëndrore të projekteve të BTF ishte që veprimtaritë e tij të mos merrnin burime ngaprogramet ekzistuese të UNEP dhe UNCHS në pjesët e tjera të botës. Për këtë qëllim, unë dëshiroj t’unjoftoj se e gjithë puna e BTF u mbulua me mjete financiare, nga kontribute shtesë vullnetare, që siguruanvazhdimësinë e veprimtarive kryesore dhe angazhimeve ekzistuese. Falenderimet e mija ju drejtohenatyre donatorëve që kontribuan me financimin dhe mbështetjen me mjete materiale.Rezultatet dhe rekomandimet e BTF janë për t’u lexuar me interes. Ato nënvizojnë lidhjen midisndotjes së mjedisit dhe ndihmës humanitare. Ky raport dëshmon gjithashtu për nevojën e organizimit tëzgjidhjeve të problemeve të mjedisit dhe vendbanimeve civile, pas një konflikti. Unë jam i bindur se njëstudim i tillë asnjanës, objektiv dhe shkencor, i gjendjes së vërtetë në terren është thelbësor në situatën paskonfliktit. Ky është një burim shumë i domosdoshëm dhe i sigurt informacioni, për popujt që janë prekurnga lufta. Ky është gjithashtu një mjet pune për bashkësinë ndërkombëtare, si një pjesë e pandarë e studimittë nevojave në të gjitha përpjekjet e ngutshme humanitare, nëpër zonat e shkatërruara nga lufta.Klaus TöpferZëvëndës Sekretar i Përgjithshëm i Kombeve të BashkuaraDrejtor ekzekutiv i Programit të Kombeve të Bashkuara për MjedisinZëvëndës Drejtor Ekzekutiv i Qendrës së Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet Civile

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile2HyrjeNdoshta pasuria natyrore më e rrezikuar në kohë lufte është e vërteta.Kjo u bë më se e qartë, gjatë konfliktit të Kosovës. Pas dështimit tëmarrëveshjes së Rambujesë, kur filluan sulmet ajrore të NATO-s, më24 mars 1999, nisën të hartohen raporte alarmuese, rreth dëmeve tëshkaktuara nga bombardimet, mbi mjedisin. Imazhet e rafinerisë së naftës të Pançevësdhe të Novi Sadit në flakë, kimikatet toksike që derdheshin në lumin e Danubit,gropat e lëna nga bombat në zonat e banuara, mund të krahasohen me pamjen edhjetëra mijëra refugjatëve kosovarë që merrnin arratinë nga shtëpitë e tyre, për tëshpëtuar kokën.Ndërsa pasojat e drejtpërdrejta të konfliktit, përsa i përket humbjeve njerëzore ishintë qarta, opinioni publik lëkundej në lidhje me pasojat mbi mjedisin. Nga njëra anë,ndihej frika e dëmeve të mëdha ekologjike dhe e shkatërrimit në Republikën Federaletë Jugosllavisë dhe në vendet fqinje. Nga ana tjetër, NATO kishte afirmuar se përdorimii armëve të sofistikuara, kundër objektivave të zgjedhur me kujdes do të bënte tëmundur pakësimin e dëmeve mbi mjedisin si dhe të dëmeve „të tjera” të mundshme.Në një dilemë të tillë ndodhej Task Force (Grupi i Punës) i (UNEP/UNCHS) (Habitat)për Ballkanin, që nga krijimi i vet, në fillim të majit 1999.Gjithashtu, konflikti i Kosovës pati një përhapje më të gjerë krahinore :Shqipërisë dhe Ish-Republikës jugosllave të Maqedonisë iu deshën të prisnin njënumur shumë të madh refugjatësh nga Kosova, ndonëse ata ishin të papërgatitur përnjë dyndje të tillë. Vendet e tjera fqinje, sidomos Bullgaria dhe Rumania, që ndodhennë rrjedhën e Danubit, i druheshin efekteve të ndotjes ndërkufitare, shkaktuar ngambeturinat industriale të objekteve të qëlluara. Flakët e rafinerive dhe të depove tënaftës vazhduan për shumë ditë, duke krijuar re ndotjeje mbi sipërfaqe të tëra, ndërsanjoftimet për përhapjen e kimikateve të rrezikshme në ajër, në tokë dhe në ujë, ubënë të njohura në median ndërkombëtare.Në mënyrë sistematike, forcat e armatosura serbe në Kosovë zbrazën dhe shkatërruanshumë qytete dhe fshatra. Dëmtimi i lagjeve të banuara, i infrastrukturës, i pajisjeve tëpastrimit të ujit të pijshëm dhe i sistemit të hedhurinave, ishte më se i dukshëm. Kurshqiptarët e Kosovës u detyruan të braktisin shtëpitë e tyre, shumica e dokumentave qëvërtetonin pronësinë ligjore të tokës dhe pasuritë humbën ose u morën me forcë, gjë qëvështirësoi kthimin e refugjatëve, në krahinat e tyre të banimit.Me gjithë paralajmërimet, kryesisht nga ana e organizmave të tjerë të Kombevetë Bashkuara, problemet e mjedisit, të shkaktuara nga vërshimi i refugjatëve, gjithashtuu kthyen në një problem të vështirë për t’u zgjidhur, për shkak të kushteve të këqiatë higjienës dhe mungesës së ujit të pijshëm, nëpër kampet e refugjatëve mbushur plote përplot.4 5

HARTA (1) Rajoni i Ballkanit dhe pellgu i DanubitKyevFranceRhinBerneSwitzerlandAlGermanypPôsItalyPrahaRomeMediterraneanDanubeAustriaBudapestSarajevoTATRA2 663 mSlovakiaViennaBratislavaGROSS-GLOCKNER3 798 mHungarianLjubljanaPlainSloveniaZagrebCroatiaIstrieSaveBosnia-HerzegovinaD i n a rAdriaticCzechRepublicSeai c Al p sDravePolandHungaryVojvodineBelgradeYugoslaviaSERBIAAlbaniaMoravaCMONTENEGROKosovoPodgoricaSkopjeFYROMTiranaa rpa tTransylvaniaRomania2 925 mh i2 544 mSofiaa nM oBucarestDanubeBulgariaRhodopeu nt a in sUkraineMoldovaChisinau2Parath‘nie0200500Sea1 0002 0003 000 metersGreece0 500 kmTurkeySource: Atlas de Poche, Philippe Rekacewicz, Editions du Livre de Poche, Paris, 1996.U krijuan ekipe shkencore nd‘rkomb‘tarePasi studioi në mënyrë të kujdesshme gjithë të dhënat dhe njoftimet e fundit, në lidhjeme pasojat e mundshme të konfliktit të Kosovës mbi mjedisin dhe vendbanimetcivile, BTF vendosi të përqëndrohej në pesë drejtimet e mëposhtëme:1) Pasojat e sulmeve ajrore mbi mjedisin në qendrat industriale – mision në terren2) Pasojat e mjedisit në konfliktin mbi lumin Danub – fushë plotësuese e misionitnë terren3) Pasojat e konfliktit për biodiversitetin, në zonat e mbrojtura si pasuri natyrore– mision në terren4) Pasojat e konfliktit për vendbanimet civile dhe mjedisin në Kosovë – fushë estudimit në terren, e zhvillimit dhe zbatimit të projekteve5) Përdorim i mundshëm në Kosovë, i armëve që përmbajnë uranium të varfëruar– grup vlerësimi

iKonflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileHungaryCroatiaDCroatiaBosnia andHerzegovinaHerceg-NoviHARTA (2) Republika Federale e Jugosllavisër a v aSarajevoBacka ˇKikindaSombor TopolaAdaSivacApatinCrvenkaBecej ˇKulaTitov VrbasSrbobranV O J V O D I N ATemerinElemirM O N T E N E G R OKrupacSlanoS a vKotorskiZaljevCetinjeaK om a rni caNiksic ˇ ´DanubePodgoricaD r in aPljevljaTa r aBackaPalankaSid ˇLoznicaDLBajmokSremskaMitrovicar ini mLjubovijaaVel i k iMalik an alSabac ˇZl at iBijelo PoljeSuboticaRumabSavaValjevoorPrijepoljeNovi SadSjenicaSentaIndijaTam n av aRogacicaUzice ˇCikD e tLi mJarcˇ i n aPozega ˇi nj aBeraneS E R B I AMIvanjicaU v a cKanjizǎT isaStaraPazovaNova PazovaObrenovacarovicaZrenjaninŽelenicCacak ˇKraljevoNovi PazarPećDakovicaTamAlibunarSmederevoSmed. PalankaVelika-PlanaGornji KragujevacMilanovacSvetozarevoR askaˇBegej ski kanali šBeogradRaska ˇB eli mDrK oOrahovacK anal D TDBanatskoNovo SeloPancevo ˇp aKovinMladenovacI barZ apadn aon ikKosovskaMitrovicaVucitrn ˇS i t n i caK O S O V OUrosevac ˇBela CrkvaDanubeV elika MM oor av ar aVrsac ˇPozarevac ˇKrusevac ˇv aR asi n aMlPristina ˇGnjilanePetrovaca v aCuprija ´Paracin ´ProkupljeTopPresevo ˇGolubacl i caZagubica ˇSokoBanja.NišLeskovacPribojVranjeRomaniaMajdanpekAleksinacKnjazevac ˇJuzna MoravaVet ern i caBujanovacBorZajecar ˇBelaPalankaBosilegradNational capitalAdministrative capitalOther citiesHighwayMain roadSecondary roadRailroadCanalAirportKladovoNegotinTi m okVlasinskoJezeroIron GateDamPirotD a n u b eBulgariaAdriaticSeaBar0 20 40 60 kmLakeSkadarUlcinjD r inAlbaniaPrizrenSkopjeFYROMSource: Base map from the United Nations Department of Public Information, Cartographic Section, New York, 1999.6 7

Misionet u organizuan në një mënyrë të tillë që përveç personelit të UNEP dheUNCHS, të merrte pjesë dhe një grup përfaqësues dhe ekspertësh të pavarurndërkombëtarë, nga vende të ndryshme. Si rrjedhim, ky raport përfundimtar i BTFpërfaqëson rezultatin e përbashkët të konkluzioneve të misionit dhe punës kërkimoretë hollësishme të ekspertëve. Vendet që do të vizitoheshin nga misione të ndryshme uzgjodhën në bazë të të dhënave të shqyrtuara në mënyrë sistematike, mbledhur nganjë sërë burimesh, si dhe studimit paraprak në terren, nga 17 deri më 21 qershor.Ndërsa këto vende u konsideruan nga BTF si më të prekurat, përsa i përket pasojavetë konfliktit mbi mjedisin, duhet të theksojmë se nuk është e mundur të merret përsipërhulumtimi i plotë i çdo lokaliteti të bombarduar.Misioni i parë teknik vizitoi rajonet kryesore të mëposhtme (shih hartën nr.4 dhe5) : Pançevë, Novi Sad, Kragujevac, Bor, Prishtinë, Nish, Novi Beograd, Obrenovaç,Kraljevë dhe Prahovë. Misioni përbëhej nga 16 ekspertë dhe dy laboratorë tëlëvizshëm nga Danimarka dhe Gjermania, të specializuar në ndotjet e mjedisit. Umorën mostra nga toka, ajri dhe nga ujrat nëntokësore dhe u analizuan çdonjëri nëvend, duke përdorur laboratoret e lëvizshëm, ose duke i dërguar mostrat në laboratorenë Danimarkë dhe Gjermani. Kërkime u bënë edhe në qendrat e bombarduara industrialedhe në zonat rreth tyre. Një vëmendje e veçantë iu kushtua ndotjes së mundshmetë tokave agrare që ndodheshin pranë objekteve të bombarduara.Në misionin në terren, në zonën e Danubit, i cili u organizua në bashkëpunimtë plotë me Komisionin Ndërkombëtar për Mbrojtjen e Lumit Danub (ICPDR),morën pjesë nëntë studjues. Vendet kryesore që u vizituan ishin Novi Sad, Pançevë,rezervuari “Porta e Hekurt„ dhe lumenjtë e Lepenicës dhe Moravës, degë të lumitDanub, pranë Kragujevaçit. Puna shkencore u përqëndrua kryesisht në mostrat e ujittë lumit, shtratit të tij dhe llumit të brigjeve, midhjeve dhe jokurrizorëve të tjerë tëmëdhenj. Si krahasim, u morën mostra mbi dhe poshtë zonave industriale. Mostrat uanalizuan në një laborator të specializuar në Hungari.Misioni për biodiversitetin, i përbërë nga pesë shkencëtarë, vizitoi ParkunKombëtar të Fruska Gorës, Parkun Kombëtar të Kopaonikut dhe Zlatibor në Serbidhe Liqenin e Shkodrës në Mal të Zi (shih hartën nr. 3).Gjatë misioneve në terren, Task Force për Ballkanin organizoi mbledhje me personate interesuar, në Beograd, Pançevë, Novi Sad dhe Nish, me përfaqësues tëOrganizatave Joqeveritare (NGO) lokale, me ekspertët e mjedisit dhe me autoritetetlokale (shpesh në opozitë politike me Beogradin).Ekipi i UNCHS (Habitat) filloi punën e tij në Kosovë, në korrik. Tani ai ka hyrënë fazën e parë vendimtare të zbatimit të projektit, në sferat e qeverisjes bashkiake,zgjidhjes së çështjes së strehimit dhe të të drejtave të pronës, si dhe të zhvillimit të sistemittë informimit kadastror. Gjithashtu, u bënë analiza mbi fushën e mjedisit dhembi kuadrin insititucional në krahinën e Kosovës.2Parath‘nie

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileHedhje arm‘sh n‘ detin Adriatik dhe problemii uraniumit t‘ varf‘ruarGjatë fushatës ajrore të NATO-s, shqetësimi për mjedisin lidhej direkt me përdorimine armëve speciale. Së pari, u njoftua se mbi detin Adriatik ishin hedhur më tepër se 100bomba, nga avionët e NATO-s që ktheheshin në bazat e tyre në Itali. Kjo lë të dyshoshpër një ndotje të mundshme të vendeve që lagen nga Adriatiku. Sidoqoftë, sipas informatavetë BTF në gusht 1999, nga rreth 93 bomba që janë lokalizuar dhe shpërthyernga NATO, vetëm një numur i vogël ndodhet ende në det të thellë (nën 250 metra).Sipas burimeve të shtypit dhe të NGO, në luftën e Kosovës u përdorën armë qëpërmbanin uranium të varfëruar. Me gjithë përpjekjet e panumërta të BTF, për këtënuk qe e mundur të merreshin pohime zyrtare, ose qoftë një hartë e zonave qëdyshohet të jenë goditur me këtë lloj arme, nga NATO (dhe nga shtetet e saj anëtare),apo nga autoritetet jugosllave.Për këtë arsye, u vendos që të çohet deri në fund kjo pjesë e punës kërkimore, nëpërmjetnjë grupi vlerësimi, me ndërmjetësinë e një grupi ekspertësh të posaçëm që përfshintepërfaqësues nga Organizata Botërore e Shëndetësisë, Agjencia Ndërkombëtare eEnergjisë Bërthamore (IAEA), Instituti Suedez i Mbrojtjes nga Rrezatimi dhe UNEP.Grupi i vlerësimit mori përsipër një Mision për zbulimin e fakteve, duke bërë matjet bazëtë radioaktivitetit, nga vendndodhjet e rastësishme të bombave. Megjithatë, pjesa kryesoree grupit të punës konsistonte në nxjerrjen e konkluzioneve dhe të rekomandimevenë lidhje me zonat ku u përdor, ose dyshohet se u përdor, uraniumi i varfëruar.ÒVatra t‘ rrezikshmeÓ p‘r mjedisin, gjetur n‘kat‘r qyteteTask Force për Ballkanin gjeti vatra të rrezikshme të ndotjes së mjedisit në katër rajone(Pançevë, Kragujevaç, Novi Sad dhe Bor), ku nevojitet të merren masa urgjente. Erëndësishme është që të sigurohet shpëtimi i mjedisit dhe pastrimi i menjëhershëm ikëtyre rajoneve, me qëllim që të shmangen rreziqet për shëndetin e njerëzve. Masatpërfshijnë, përveç të tjerave, pastrimin e kanalit që shkon nga Danubi për në Pançevë,pastrimin e zhivës në tokën e Pançevës, shpërbërjen e dyoksidit dhe të PCB në vatrate rrezikshme në Kragujevac, sigurimin e ujit të pijshëm në Novi Sad dhe pakësimin epërhapjes së dyoksidit të squfurit, nga miniera e bakrit në Bor.Përveç këtyre “ vatrave të rrezikshme „ ,Task Force për Ballkanin bëri vëzhgime tëtjera alarmuese për mjedisin. Sidoqoftë, disa nga këto probleme janë grumbulluar gjatënjë periudhe prej shumë vitesh dhe marrja e masave kërkon hulumtime të mëtejshme.Këto probleme nuk janë rezultat i luftës së kohës së fundit, por i pakujdesisë prej viteshpër mjedisin. Po përmendim vetëm dy shembuj : llumi i shtratit të Danubit është i ndoturnga prodhimet toksike që në vitet 1960-të, 70-të dhe 80-të, kurse ndotja e lumit8 9

2Parath‘nieHARTA (3) Veçoritë kryesore natyrore, biodiversiteti dhe zonat e mbrojtura të JugosllavisëHungaryDanubeNational ParkRamsar SiteProtected Area: Ramsar SiteTisaRomaniaWorld Heritage SiteVeliki KanalProtected Area: World Heritage SiteProtected Area: IUCN cat. I-VICroatiaV O J V O D I N AFruskaGoraProtected Area: other categoryCentre of Plant DiversitySavaBeogradDanubeMoravaDjerdapBosnia andHerzegovinaS E R B I ASarajevoTaraZapadnaKopaonikBulgariaDurmitorJuzua MoravaBiogradskaGoraM O N T E N E G R OSophiaK O S O V OLovcenLakeScutariSar-PlaninaSkadarskojezeroAlbaniaSkopjeFYROM0 50100 kmSource: WCMC Web Site and Biodiversity Map Library; EUROPARC Federation Web Site, ESRI ArcWorld.Timok (një degë e Danubit) pranë Borës, ka qënë një burim mosmarrëveshjesh të gjata,midis Bullgarisë dhe Republikës Federale të Jugosllavisë.Gjatë kërkimeve të Task Force për Ballkanin, herë pas here ishte e vështirë të ndaje disanga problemet e hershme të mjedisit dhe të shëndetit nga ato të shkaktuara si rezultat ikonfliktit të fundit. Në këto raste, Task Force për Ballkanin e trajtoi problemin duke unisur nga “ elementët e përbashkët ” në rekomandimet, ku çështja kryesore ishte të parandaloheshinnë të ardhmen problemet që lidhen me shëndetin e njerëzve dhe të

2Parath‘nieBTF propozon që Kombet e Bashkuara dhe donatorët e tjerë, si pjesë e ndihmëshumanitare për rajonin, duhet t’i ndihmojnë autoritetet përkatëse, lidhur me zonatkryesore që i quajtëm vatra të rrezikshme për mjedisin; në këtë mënyrë mund tëshmanget dëmtimi i mëtejshëm i shëndetit të njerëzve dhe i mjedisit në RFJ e në tërëBallkanin. Është e qartë se në rrethana të tilla, megjithëse autoritetet sërbe mund tëmerren me disa nga prioritetet, duke përdorur ekspertizën dhe fondet e tyre, të tjerëdo të kërkojnë ndihmë nga bashkësia ndërkombëtare.FalenderimeTask Force i Përbashkët UNEP/UNCHS për Ballkanin ka qënë një projekt i posaçëmgjashtë mujor, i cili do të përfundojë, pasi ka arritur rezultatet e tij. UNEP – sipasmandatit të saj- nuk është një organizatë zbatuese. Megjithatë, përgjegjësia e zgjidhjessë problemeve të mjedisit, të dala në pah, mund t’u lihet autoriteteve të vendevepërkatëse, donatorëve të bashkësisë ndërkombëtare, organizmave përkatëse tëKombeve të Bashkuara dhe organizatave të tjera ndërkombëtare. Fryma e përkrahjesdhe e bashkëpunimit që tregoi e gjithë familja e Kombeve të Bashkuara, veçanërishtOCHA, UNDP, UN-ECE, UNHCR dhe UNMIK kanë qenë deri tani vendimtarepër projektin dhe do ta lehtësojnë në mënyrë të konsiderueshme zbatimin e rekomandimevetona. Zyrat kordinuese në Beograd dhe Zagreb kanë dhënë mbështetjenkryesore logjistike dhe shërbimet lokale për misionet e BTF.Puna e Task Force për Ballkanin u financua krejtësisht nga ndihmat për projektine Fondit të Besimit nga disa vende evropiane: Austria, Belgjika, Danimarka,Finlanda, Franca, Gjermania, Hollanda, Norvegjia, Suedia dhe Britania e Madhe. Njëpërkrahje tjetër erdhi drejtpërdrejt nga UNEP dhe UNCHS (Habitat).Gjatë këtij projekti, na u dha një ndihmë e rëndësishme, jo vetëm nga personelii rregullt i UNEP dhe UNCHS, por gjithashtu nga shumë ministri mjedisi dheautoritete – të tjera që na ndihmuan me këshillat e tyre prej eksperti. Falenderojmënë mënyrë të veçantë DGI, DGXI dhe DGXII të Komisionit Evropian dhe Agjencinëe Mjedisit Evropian në Kopenhagë. Në çështjet lidhur me lumin Danub, ne punuamnë bashkëpunim të ngushtë me Komisionin Ndërkombëtar për Mbrojtjen e lumitDanub.Punën tonë e kanë ndihmuar, sipas drejtimit të tyre, Greenpeace International,Programi i Danubit– Karpatit i WWF International, Qendra Rajonale e Mjedisit(REC) në Budapest, si edhe projekti FOCUS, i cili është drejtuar nga qeveritë eZvicrës, Austrisë, Greqisë dhe Rusisë. Ne dëshirojmë të falenderojmë çdonjerin përfrymën e mrekullueshme të bashkëpunimit, treguar ndaj BTF.Pekka HaavistoKryetar, Task Force i Përbashkët I UNEP/UNCHS për BallkaninGjenevë, më 5 Tetor 1999

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile3Kronologjia e Konfliktitn‘ Kosov‘Ky kapitull paraqet një kronologji të ngjarjeve kyçe gjatë Konfliktit nëKosovë, midis forcave të NATO-s dhe Republikës Federale tëJugosllavisë. Njoftimet janë marrë nga përmbledhjet e lajmeve zyrtare,raportet e medias, rrjetet e internetit dhe nga materiale të tjera, të grumbulluaranga Task Force për Ballkanin i UNEP/UNCHS (Habitat). Janë vënë në dukjengjarje që kanë lidhje të posaçme me mandatin e BTF. Shih gjithashtu hartën 4.U bisedua një marrëveshje paqeje, që synoi në zgjidhjen e konfliktit të armatosurmidis serbëve dhe popullsisë me shumicë shqiptarësh etnikë në krahinën e Kosovës, nëkonferencën e Rambujesë, më 19 mars 1999, por nuk u nëshkrua nga qeveria e Sërbisë.Pas dështimit të bisedimeve të Rambujesë, NATO filloi një fushatë ajrore(‘Operacioni i Forcave Aleate’), më 24 mars 1999, kundër objektivave serbe. Fushatau ndërpre më 10 qershor.Mars 199922 ¥ I dërguari i posaçëm i Shteteve të Bashkuara, Rishard Hollbruk arrin nëBeograd, me qëllim që të bindë presidentin e RFJ, Slobodan Milosheviç të pranojëmarrëveshjen e Rambujesë.23 ¥ Parlamenti serb hedh poshtë kërkesat e NATO-s për të dërguar trupa paqeruajtësenë Kosovë. Hollbruku e përfundon misionin e tij. Agjencitë e ndihmës sëKombeve të Bashkuara ikin nga Kosova. NATO autorizon goditjet ajrore.24 ¥ Fillojnë veprimet ajrore të NATO-s kundër RFJ. Rusia e ndërpretbashkëpunimin me NATO-n. Brenda në Kosovë dhe rrotull saj mendohet sendodhen 40’000 ushtarë të RFJ. Vlerësohet se atje u shpërngulën nga ofensivaserbe 475’000 kosovarë. U qëllua dhe u shkatërrua fabrika “Lola Utva” nëPançevo që prodhonte pajisje aeroplanësh.25 ¥ RFJ ndërpret marrëdhëniet diplomatike me Francën, Gjermaninë, Britaninë eMadhe dhe Shtetet e Bashkuara.26 ¥ Zyra e OSBE-së në Tiranë njofton djegien e fshatrave në Kosovë. Dështon njëprojektrezolutë e paraqitur nga Rusia që bënte thirrje për përfundimin eveprimit të NATO-s në Kosovë. Shkatërrohet depozita e karburantit nëLipovicë, duke shkaktuar një zjarr të madh në pyllin e Lipovicës. Dëmtohenpajisjet e energjisë elektrike në Batajnicë.27 ¥ Shqiptarët etnikë largohen ose dëbohen nga Kosova dhe fillojnë të vërshojnë për nëShqipëri dhe në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë (FYROM), duke nisurkrizën e refugjatëve. Qëllohet përsëri fabrika e aeroplaneve “Lola Utva” në Pançevë.1 2 13

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile28 ¥ Me mijra refugjatë nga Kosova vërshojnë për në Shqipëri dhe në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Qëllohet fabrika e Slobodës në Çaçak,prodhuese e pajisjeve shtëpijake.29 ¥ NATO thotë se po shpejton të dëmtojë forcat jugosllave me anën e goditjeveajrore, para se këta të fundit të spastrojnë Kosovën nga shqiptarët etnikë.Qëllohet sërish fabrika “Lola Utva” në Pançevë.30 ¥ Presidenti Slobodan Milosheviç propozon të tërheqë disa trupa nga Kosova, nërast se NATO ndërpret luftën ajrore. Propozimi hidhet poshtë. Qëllohet fabrikae Slobodës në Çaçak.31 ¥ Trenat transportojnë shqiptarë, të përzënë nga Kosova, në kufirin me FYROM.Komisariati i Lartë për Refugjatët (UNHCR) thotë se shpopullimi ka prekur125’000 vetë.Re tymi mbi Pançevën, prill 1999Foto : PançevaçPrill 19991 ¥ Dhjetra mijra refugjatë largohen nga Kosova. Raketat qëllojnë urën midis NoviSadit dhe Petrovaradinit. Dëmtohet rëndë ujësjellësi kryesor , kështu që shumicae qytetit nuk ka ujë.2 ¥ Mijra refugjatë largohen nga Kosova.1 4 15

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile12 ¥ Ministrat e jashtëm të NATO-s takohen në Bruksel dhe pohojnë vendosmërinëe Aleancës dhe pesë kushtet për t’i dhënë fund veprimeve ajrore. Goditet njëtren me pesë vagona, fillimisht nga prapa, kur po kalonte një urë që kapërcenlumin Yuzhna Morava. Goditet një depo e “Jugopetrolit” në Prishtinë.Dëmtohet Hoteli “Baciste” në malin Kopaonik. Dëmtim i një stacionienergjie në Prishtinë. Bombardim i qytetit Krushevaç: shkatërrohet impianti ienergjisë së qytetit dhe uzina më e madhe “14 tetori” që prodhonte makineri tërënda. Goditet Rafineria e naftës „Nis”, në periferi të Novi Sad. GoditetRafineria e naftës në Pançevë. Qëllohet “Zastava Automobili” nëKragujevaç.13 ¥ Dëmtohen instalimet e “Jugopetrolit” në Smederevo. Goditet stacioni i naftës„Jugopetrol” në Prishtinë. Dëmtohet Stacioni Metereologjik në MalinKopaonik. Dëmtohet stacioni i energjisë hidroelektrike „Bistrica”, në Polinje.Përsëri bëhet objekt qitjeje Rafineria e naftës në Pançevo. Bombardohen fabrika“Plastika” dhe depoja “Jugopetrol” në Prishtinë.14 ¥ Samiti i Bashkimit Evropian përsërit pesë kërkesat e bashkësisë ndërkombëtare.Goditet një karvan refugjatësh. Pas mospranimit fillestar, NATO-ja pohon se kangatërruar kolonën e refugjatëve me një formacion tankesh. Sulmohen industriaPetrokimike “DP HIP Petrohemija” dhe uzina e plehut kimik “DP HIPAzotara”, në Pançevë. Sulmohet përsëri fabrika “Plastika” në Prishtinë.15 ¥ Dëmtohet rëndë industria petrokimike, DP HIT Petrohemija dhe uzina eplehut kimik “DP HIP Azotara”, në Pançevë. Goditen pajisje të fabrikës“14 tetorit” në Kruzevaç.16 ¥ Goditet shumë herë dhe dëmtohet rëndë Rafineria e naftës në Pançevë.Goditet përsëri rafineria e naftës në Novi Sad.18 ¥ Goditen “DP HIP Petrohemija” në Pançevë dhe fabrika e plehrave kimike“DP HIP Azotara” në Pançevë. Sulme të zgjatura në Prishtinë duke përfshirëedhe pranë aeroportit të Slatinës.19 ¥ Sulmohen Subotica, NW Serbia. Goditet uzina kimike “Prva Iskra” në Baric– shkatërrim i linjës së prodhimit. Goditet transmetuesi i mjeteve të komunikimit,pranë Prishtinës.20 ¥ Goditen minierat e “Belaçevaçit”, në perëndim të Prishtinës. Njoftohet se ugodit ndërtesa e qeverisë në Prishtinë dhe se u qëllua mbi rafinerinë e naftës sëNovi Sadit.21 ¥ Merret si shënjë dhe goditet ndërtesa 23 katëshe “Usce business centre”(Qendra e Partisë Socialiste të Serbisë) në Beograd.22 ¥ Sulmohet fabrika Krusik në Valjevë. Bombardohet një nga rezidencat epresidentit Milosheviç. Sulme të pasdites në Prishtinë dhe Novi Sad.23 ¥ NATO boton Deklaratën e Uashingtonit që vendos një embargo për produktete naftës ndaj Republikës Federale të Jugosllavisë dhe Republikës së Serbisë (porjo ndaj Republikës së Montenegros). Bombardim i Studios së Radio TelevizijaSrbija (RTS), në qendër të Beogradit. Sulmohet përsëri ura “Zezelj” në NoviSad. Goditen Sabaç, Svemska Mitrovitca dhe Smederevë.1 6 17

24 ¥ Dëmtohet shumë fabrika “Milan Blagojeviç” në Luçan. Goditet përsërirafineria e naftës në Novi Sad.25 ¥ Sulme të shumta në zonat industriale në Nish. Goditet një depo nafte në NoviSad dhe një rafineri nafte pranë Prishtinës. Sulmohet qyteti i Velika Dobranja.Sulmohet aeroporti i Sllatinës.26 ¥ Bashkimi Evropian ndërmerr sanksione të tjera, duke ndaluar shitjen e vajit tëparafinuar dhe të produkteve të naftës RFJ, me një ndalim që hyn në fuqi, më30 prill 1999. Sulmohen Sombor në NW Serbia, Novi Sad, Nish, Kragujevaç,aeroporti i Slatinës dhe depoja e naftës në Valjevo.27 ¥ Bombardime të rënda të Beogradit, me sulme të reja në qendrën Usce të biznesit,duke shkatërruar trasmetuesin mbi majën e ndërtesës. Sulmohet krahina eLipljanit në jug të Prishtinës; sulmohet gjithashtu aeroporti i Slatinës, afërPrishtinës, Deçani dhe Peja. Raketa hapin zjarr në qytetin e Surdulicës (njëqytet i vogël serb afër kufirit bullgar). NATO pranon gabimin e vet. SulmohetMali Goles, afër Lipljanit në jug të Kosovës. Dëmtim i rëndë i urës “25 maj” qëlidh Sremin dhe Ilokun.28 ¥ Goditen gjatë ditës rafineria e naftës e Novi Sadit dhe transmetuesi i TV nëFruska Gora Mt. Qëllohet rezervuari i Kompanisë shtetërore të naftës(Jugopetrol) afër qytetit të Pozhegës. Qëllohen Kosovska Mitrovica, Prishtina,Mount Mokra dhe minierat e qymyrgurit në Stari Trg. Përsëri bombardime tëmëtejshme të rafinerisë së naftës në Novi Sad. Një raketë qëllon aksidentalishtSofien, në Bullgari.30 ¥ Gjatë natës së 29/30 prillit janë goditur intensivisht ndërtesat qeveritare nëBeograd.3Kronologji e konfliktit t‘ Kosov‘sDjegie e kompleksit industrial në PançevëFoto : Pançevaç

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileMaj 19991 ¥ Shtetet e Bashkuara shtrijnë sanksionet për të ndaluar shitjen e naftës ndaj RFJdhe bllokojnë pasuritë e Beogradit, në Shtetet e Bashkuara. Goditet në një urëautobuzi i pasagjerëve „Nish express”, afër fshatit Luzanë, 12 milje në veri tëPrishtinës.2 ¥ Bombardohen gjatë natës 5 nënstacionet më të mëdhenj, transformatorë tëelektricitetit, duke lënë pa elektricitet deri sa stacionet u riparuan një ditë mëvonë, 70 përqind të popullsisë – vlerësim i një zëdhënësi të NATO-s . Një tjetërautobus goditet nga një raketë e NATO-s në Perëndim të Kosovës, afër qytetitPejë. Goditen depozitat e karburantit në Prishtinë dhe afër Obrenovacit.Goditen përsëri ndërtesa e televisionit RTS dhe rafineria e naftës në Novi Sad.5 ¥ Krijohet Task Force i Përbashkët i UNEP/UNCHS. Lideri i shqiptarëve tëKosovës, Ibrahim Rugova që mendohej se ishtë në arrest shtëpijak, fluturonjashtë RFJ për në Romë. Qëllohen impiantet e “Jugopetrolit”, në Nish.6 ¥ Ministrat e punëve të jashtme të G-8 takohen në Bon dhe bëjnë një deklaratë,duke miratuar të shtatë pikat kryesore për zgjidhjen politike të krizës sëKosovës. Ky projekt ia kalon procesin e paqes Këshillit të Sigurimit të Kombevetë Bashkuara. Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara, Kofi Annannjofton takimet e Karl Bildt, ish kryeministër i Suedisë dhe Eduard Kukanit,ministër i jashtëm i Slovakisë, si të Dërguar të Posaçëm të Sekretarit tëPërgjithshëm për Ballkanin.7 ¥ NATO bombardon gabimisht ambasadën kineze në Beograd, duke vrarë tregazetarë kinezë. Bombardime të shumta në Nish. Mbi sheshin e pazaritlëshohen grumbuj bombash që vrasin 15 njerëz. Spitali kryesor pëson dëme tëngjashme. Goditet dhe shkatërrohet ura që shkon për në Rumani.8 ¥ Bombardime të tjera në Beograd ndalojnë përsëri punën e nënstacioneve kryesoretransformatorë të elektricitetit të qytetit.10 ¥ RFJ thotë se ka tërhequr disa trupa nga Kosova. Shumica e fuqive perëndimorenuk e pranojnë këtë deklaratë. 10 vende të NATO-s marrin pjesë në një hetimparaprak të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë, në përgjigje të njëankese nga ana e qeverisë së RFJ. Goditet uzina kimike “Prva Iskra” në Baric.13 ¥ Në fshatin Korisa, vriten dhe plagosen shqiptarë etnikë nga bombardimet eNATO-s. NATO thotë se Korisa është një postkomandë ushtarake serbe dhe nxjerrnë dukje se forcat serbe vendosin refugjatët pranë objektivit, si mburojë njerëzore.14 ¥ Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara miraton Rezolutën 1239, e cila ubën thirrje të gjitha palëve të interesuara t’u lehtësojnë dhënien e ndihmëshumanitare gjithë personave që janë prekur nga konflikti. Bombardohet njëkamp refugjatësh në rrugën kryesore të Prishtinë – Prizren, afër fshatit Korisa.15 ¥ NATO pranon se ka bombarduar Korisën por hedh poshtë përgjegjësinë përvrasje civilësh. Goditet depoja e karburantit “ Jugopetrol” në Bor. Goditetstacioni i transformatorëve brenda Kompleksit të minierave dhe fonderisë.Goditet depoja e karburantit “Jugopetrol”, në Beograd.1 8 19

3Kronologji e konfliktit t‘ Kosov‘sImpianti i bombarduar i depozitimit të naftës , BorFoto: BTF16 ¥ Fillimi i Misionit të agjencive të ndryshme të Kombeve të Bashkuara përVlerësimin e Ndihmave në RFJ.17 ¥ Njoftohen protesta antiqeveritare në qytetet serbe të Aleksandroviçit dheKrushevaçit. Qëllohet depoja e karburantit “Jugopetrol” në Bor.19 ¥ Goditet depoja e karburantit “Jugopetrol”, në Beograd.20 ¥ Goditjet ajrore dëmtojnë rezidencën e ambasadorit zviceran, bashkë me rezidencate ambasadorëve të Spanjës, Suedisë, Norvegjisë dhe Hungarisë.Gjithashtu njoftohet për dëmtime në ambasadën e Libisë dhe në misionindiplomatik të Izraelit. Dëmtohet Spitali Dragica Mishoviç. Goditet “Naftagaspromet”, në Sombor.21 ¥ Bombardohet stacioni i transformatorëve elektrikë në Nish.22 ¥ Goditen përsëri nënstacionet e transformatorëve elektrikë, duke prerë elektricitetinnë Beograd dhe në zona të tjera të Jugosllavisë. Goditet impianti termiki energjisë elektrike “Veliki Crljeni„ në Veliki Crjeni.23 ¥ NATO fillon të bombardojë në mënyrë intensive rrjetin elektrik jugosllav, dukefilluar nga prishja e pajisjeve të energjisë dhe ujit. Bombardohet stacioni ishndrimit të energjisë elektrike në Nish.24 ¥ Kryetari i Misionit të Kombeve të Bashkuara për Vlerësimin e Ndihmave,Sergio de Mello njofton për prova të qarta të një fushate të paramenduar spastriminë Kosovë, gjatë udhëtimit të tij në këtë rajon. Dëmtohet rëndë fabrika“Milan Blagojeviç”, në Luçan.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileRafineria e naftës në PançevëFoto: Pançevaç25 ¥ Aleatët e NATO-s bien dakort të mbledhin 48 000 forca paqeruajtëse përKosovën.27 ¥ Përfundon Misioni i Kombeve të Bashkuara për Vlerësimin e Ndihmave.Gjykata Ndërkombëtare kundër Krimeve për ish Jugosllavinë, padit presidentine RFJ, Milosheviç dhe katër zyrtarë të tjerë të lartë, me akuzën për vrasje,persekutim dhe internim. Goditet depoja e karburantit “Jugopetrol” në Bor.Dëmtohet instalimi elektrik i stacionit të transformatorëve Bezanijka Kosanë Novi Beograd.28 ¥ Agjencia zyrtare jugosllave e lajmeve Tanjug thotë se RFJ pranon “parimet epërgjithshme”, të miratuara nga Grupi i të Tetëve, si një bazë për paqen në Kosovë.29 ¥ Dy punonjës të ndihmës, australianë dhe kolegët e tyre jugosllavë shpallen fajtorëpër spiunazh nga gjykata e Beogradit dhe dënohen me burgim.30 ¥ Bomba të aeroplanëve të NATO-s bien në një urë në Serbinë qendrore. Goditjetajrore të NATO-s dëmtojnë një sanatorium në Surdulicë, në juglindje të Serbisë.31 ¥ Goditet stacioni i transformatorëve në Nish.Qershor 19991 ¥ RFJ deklaron se pranon parimet e G-8 për zgjidhjen e krizës në Kosovë.2 ¥ Negociatorët rusë dhe evropianë në Gjermani bien dakord për një plan paqejepër Kosovën që mund t’i japë fund sulmeve ajrore të NATO-s dhe fluturojnëmenjëherë në Beograd me propozimin e tyre. Gjykata Ndërkombëtare eDrejtësisë në Hagë hedh poshtë kërkesën jugosllave për ndalimin e bombardimevetë NATO-s, por shpreh shqetësimin lidhur me bazat e ligjshme tësulmeve ajrore.2 0 21

3 ¥ Qeveria e RFJ dhe Parlamenti sërb miratojnë planin ndërkombëtar të paqes, tësjellë në Beograd nga negociatorët për paqe, presidenti i Finlandës MarttiAhtisaari dhe ish kryeministri i Rusisë, Viktor Cernomirdin, që e detyron RFJtë tërheqë të gjitha forcat e saj nga Kosova.4 ¥ Këshilli i Atlantikut Verior vendos që, nën Planin Veprues ekzistues, GjeneraliSir Michael Jackson, Komandant i forcës ndërkombëtare të paqes, KFOR, tëmarrë kontrollin e veprimeve strategjike dhe fillimin e përgatitjeve për zbarkim.5 ¥ Zyrtarët ushtarakë të NATO-s u japin urdhëra oficerëve jugosllavë që tëtërhiqen me domosdo nga Kosova, gjatë raundit të parë të bisedimeve.6 ¥ Fillimi i bisedimeve kokë më kokë midis përfaqësuesve ushtarakë të RFJ dhe tëNATO-s në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë për largimin e trupaveserbe nga Kosova. Në mbledhje marrin pjesë gjithashtu vëzhguesit ushtarakë ruse.7 ¥ Komandantët e NATO-s dhe ata jugosllavë dështojnë në pranimin e kushtevetë një marrëveshjeje për largimin nga Kosova dhe ndërpresin bisedimet. NATOintensifikon bombardimet. Ministrat e punëve të jashtme të G-8 në Bonpërpiqen t’i japin një formë përfundimtare rezolutës së Kombeve të Bashkuara,duke mbështetur marrëveshjen e paqes për Kosovën. RFJ ngulmon se dëshironnjë rezolutë të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, para se çdo llojtrupe e huaj të hyjë në Kosovë. Shkallëzim i gjërë i sulmeve mbi Beogradin.Përsëri u qëllua mbi rafinerinë e naftës në Pançevë.8 ¥ Ministrat e jashtëm të G-8, në një mbledhje në Bon, bien dakord për tekstin enjë projektrezolute të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara përKosovën. Presidenti finlandez dhe përfaqësuesi i posaçëm i Kombeve tëBashkuara, Martti Ahtisaari dhe Drejtori Politik gjerman, Pleuger, takohen nëPekin me Presidentin Jiang Zemin që ta mbajnë Kinën në dijeni të zhvillimeve,dhe të marrin mbështetjen e Kinës për përpjekjet e bëra nga ana diplomatike.Numri i plotë i refugjatëve në vendet e azilit e tejkalon një milion.9 ¥ Komandantët e NATO-s dhe ata jugosllavë bien në ujdi për kohën dhe hollësitëe tërheqjes jugosllave. Nënshkruhet marrëveshja ushtarake teknike nga gjeneralibritanik Sir Michael Jackson, në emër të NATO-s dhe nga përfaqësuesit e RFJdhe të Republikës së Serbisë, që sqaron rrugën për tërheqjen serbe, fundin e bombardimevedhe miratimin e një projektrezolute të Këshillit të Sigurimit tëKombeve të Bashkuara. Të dërguarit e posaçëm për Ballkanin, të Sekretarit tëPërgjithshëm të Kombeve të Bashkuara Kofi Annan, Karl Bildt dhe EduardKukan, informojnë Këshillin e Sigurimit për prioritetet e misionit civil në Kosovë.10 ¥ NATO ndërpret Operacionin e Forcave Aleate. Këshilli i Sigurimit i Kombevetë Bashkuara miraton Rezolutën 1244. Kjo Rezolutë i beson Sekretarit tëPërgjithshëm të Kombeve të Bashkuara vendosjen e një administrimi ndërkombëtarcivil në Kosovë. Forcat serbe fillojnë tërheqjen nga Kosova.Zëvendësekretari i Shtetit, Strobe Talbott, udhëton për në Moskë për tëorganizuar pjesëmarrjen e trupave ruse në KFOR. Trupa nga kontigjenti rus nëBosnjë dhe Herzegovinë hyjnë në RFJ, për në drejtim të Kosovës.3Kronologji e konfliktit t‘ Kosov‘s

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile4Gjendja e mjedisit dhee vendbanimeve civilen‘ Republik‘n Federalet‘ Jugosllavis‘, paraKonfliktit t‘ Kosov‘sNë përgjithësi, gjendja e mjedisit në Republikën Federale të Jugosllavisë(RFJ) është e ngjashme me atë të vendeve të tjera të Evropës Qëndroredhe Lindore, dhe ndikohet nga kushtet e sotme ekonomike dhe politike.UNEP ka vëzhguar se “Zhvillimi nën ekonomitë e planifikuaranë Evropën Qëndrore dhe Lindore dhe në Azinë Qëndrore është kuptuar kryesisht nëterma të rritjes së prodhimit nga pikëpamja sasiore (veçanërisht në sektorët e industrisëdhe energjisë) dhe kjo rezultonte në shfrytëzimin e ashpër të burimeve të pashterrueshmedhe të shterrueshme” (shih bibliografinë nr. 37).Për fat të keq, deri tani, raporti mbi Gjendjen e krahasueshme sistematike dhendërkombëtare të Mjedisit (SoE) nuk ndodhet në RFJ. Ky kapitull përmban raportezyrtare dhe jozyrtare të bëra nga Ministria e Shkencës, Zhvillimit dhe Mjedisit eRFJ (raporti zyrtar i 1994, raporti jozyrtar i 1998), materiale të tjera statistikore tëbotuara nga agjencitë qeveritare të RFJ, raporte nga organizatata ndërkombëtare(PNUD, UNEP, UN/ECE, WHO, EEA dhe REC), si edhe botime shkencore.Njoftimet e marra nga burime të botuara janë plotësuar me përfundimet e misionevetë fushave të ndryshme të BTF. Të gjitha vendet fqinje, (me përjashtim tëKroacisë) morën pjesë në një projekt kooperues midis programit Phare tëKomunitetit Evropian, EEA dhe UNEP, për të vënë në dispozicion të një auditoritë gjerë, një informacion krahasues, të lehtë për t’u kuptuar dhe të kohës, lidhur megjendjen e mjedisit të tyre.2 2 23

4Gjendja e mjedisit dhe vendbanimeve civile n‘ RFJ, para konfliktit t‘ Kosov‘ZanafillaPara Luftës së Dytë Botërore, Jugosllavia ishte një vend i pazhvilluar dhe kryesishtbujqësor. Nga 1950 deri në 1970, vendi pati një zhvillim shumë të madh dhe rritjeekonomike, me një normë industrializimi dhe urbanizlmi midis më të lartave në botë.Kjo rritje bazohej kryesisht në modelin e industrializimit tradicional, me përdorimin elartë të energjisë dhe të lëndëve të papërpunuara, që ndikonin në mënyrë të rëndësishmembi burimet natyrore dhe mjedisin. Kjo solli si rezultat pakësimin e sipërfaqesme pyje, keqësimin e cilësisë së ujit në lumenj dhe liqene dhe një rritje të ndotjes së ajritnë zonat urbane dhe industriale. Gjithashtu, një rritje e shpejtë dhe pjesërisht e pakontrolluarurbane, çoi në një numër problemesh për mjedisin. Gjatë viteve 80-të,Jugosllavia përballoi një amulli ekonomike që solli më së fundi reformat rrënjësoreinstitucionale në 1989, që u pasuan nga pavarësia e disa Republikave jugosllave në 1991dhe 1992. Shpërbërja e tregut të përbashkët të ish Republikës Socialiste Federative tëJugosllavisë (RFSJ) dhe sanksionet e imponuara nga Kombet e Bashkuara gjatë 1990-tës, çuan në një ulje dramatike të veprimtarive ekonomike, të cilat u përtërinë pakvetëm pas programit stabilizues të 1994-tës. Rënia ekonomike dhe sanksionet eKombeve të Bashkuara ndaj RFJ çuan në përgjithësi në një ndotje të pakët të ajrit dhetë ujit. Megjithatë, u vërejtën pasoja negative për mjedisin, veçanërisht si rezultat i rritjessë përdorimit të karburanteve me cilësi të ulët dhe investimeve të pakta të industrisënë mbrojtjen e mjedisit. (shih bibliografinë, nr. 33&36). Ndërprerja ebashkëpunimit ndërkombëtar pati një ndikim të padiskutueshëm negativ në drejtimine mjedisit dhe në zhvillimin institucional në RFJ.Probleme te mjedisit■ AjriNdotja e ajrit në RFJ është mjaft e madhe, por përqëndrohet sidomos në qytete dhenë zonat industriale. Burimet kryesore të ndotjes së ajrit janë uzinat e energjisë termikedhe të ngrohjes, ngrohja e banesave, mjetet e motorizuara dhe proceset industriale.Përdorimi jo i mirë i energjisë, sistemi i pakualifikuar i drejtimit dhe efektshmëriae ulët teknike e pajisjeve, e acaron gjendjen. Cilësia e ajrit përcaktohet dukematur përhapjen e dyoksidit të squfurit dhe oksideve të nitrogjenit. Rregullisht janëshpallur masa për vendin në tërësi dhe për zonat ubane.■ UjiBurimet kryesore të ndotjes së ujit janë vendbanimet civile, industria dhe bujqësia.Një masë e rëndësishme e ndotjes hyn në vend nëpërmjet lumenjve; kështu, RFJ ka

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileinteresa jetike për të bashkëpunuar me vendet e tjera të Danubit (shih hartën nr. 1).Cilësia e sipërfaqes dhe e ujrave nëntokësore kontrollohet nga institute hidrometereologjike(që vlerësojnë cilësitë hidrologjike, fiziko-kimike, biologjike dhe bakteorologjiketë ujit) dhe institucionet publike shëndetsore (që kujdesen për higjienën dheujin e pijshëm). Në 30-të vitet e fundit, cilësia e ujit të lumenjve ra në mënyrë të konsiderueshme,duke qënë se shumica e lumenjve kanë rënë një ose dy shkallë në sisteminprej katër shkallësh të miratuar në 1968. Kohët e fundit, ishte rregjistruar njëpërmirësim i cilësisë të të gjithë burimeve ujore në RFJ, shumica me siguri si rezultati sanksioneve të Kombeve të Bashkuara, që shkaktuan një rënie në veprimtaritëekonomike.■ MbeturinatIndustria jugosllave prodhon sasi të shumta mbeturinash, me industrinë kimike(37.6%) dhe metalurgjinë e lëndëve të para (29.1%), që përbëjnë pjesën më të madhenë gjithë mbeturinat e nxjerra. Gjithashtu, sasi të shumta hedhurinash nxirren ngasektori i minierave (SoE 1998). Çdo vit nxirren sipas të dhënave, 225 mijë ton mbeturinashtë rrezikshme. Përveç mbeturinave industriale, çdo ditë, vlerësohen nga 0.4deri në 1.5 kg për çdo njeri, hedhurinat e ekonomive shtëpiake, që nxirren në RFJ(shih bibliografinë nr. 33). Pak plehërishte mblidhen në mënyrën e duhur dhe ekzistojnënjë numër shumë më i madh plehërishtesh të paligjshme. Në të gjithë vendin,nuk ka përpunim të përshtatshëm ose pajisje depozitimi për hedhurinat me përqindjehelmi të lartë, gjë që çon në një grumbullim të mbeturinave të rrezikshme.■ Toka, pyjet, bujq‘siaBujqësia dhe minierat janë shkaktarë të dëmtimit të pjesës më të madhe të tokës dhetruallit në RFJ. Megjithatë, disa nga pasojat në tokën bujqësore janë ulur nëpërmjetpakësimit tej mase të përdorimit të plehrave kimike në 1990. Sipërfaqja me pyje përfshin28 për qind të gjithë zonës së vendit, e cila është afër me mesataren evropiane.Deri në 1960, sipërfaqja me pyje u rrit pak (4 për qind midis 1966 dhe 1993). Sipasstatistikave zyrtare, prerja e paligjshme e tyre është pakësuar gjatë viteve 1990-të (shihbibliografinë nr. 28).■ BiodiversitetiNga pikëpamja e diversitetit natyror, RFJ është një nga rajonet më të rëndësishmegjeografike në Evropë. Është vend me një numër të madh varietetesh (bimë, peshq,zogj, sisorë) që krahasohet me pak vende të tjera evropiane. Sipërfaqja e plotë e mbro-2 4 25

4Gjendja e mjedisit dhe vendbanimeve civile n‘ RFJ, para konfliktit t‘ Kosov‘Gjatë goditjeve ajrore, u shkatërruan pajisje telekomunikacioni, të vendosura në Parkun Kombëtar të Fruska GorësFoto: BTFjtur dhe veçanërisht e çmueshme e zonave natyrore, llogaritet mbi 400,000 hektarëose rreth 4 për qind e territorit të RFJ. Nëntë parqe kombëtare, (Fruska Gora,Xherxhap – Porta e hekurt, Kopaonik, Tara, Mt.Sara, Biogradska Gora, Durmidor,Lovcen dhe Liqeni i Shkodrës) janë vendosur në tre rajone të mëdha gjeografike:Panonian, rajoni malor dhe bregdetar. Një nga qendrat evropiane të biodiversitetitprek pjesën malore të Bullgarisë (shih hartën nr. 3). Megjithëse gjendja e përgjithshmee mjedisit në Mal të Zi dhe në Kosovë është e ngjashme me pjesën tjetër të RFJ, kadisa probleme specifike rajonale të vlefshme që e meritojnë t’i përmendim këtu:■ Republika e Malit t‘ ZiMali i Zi, i vendosur krejtësisht në bregun e Adriatikut, duhet të merret me zgjidhjene problemeve të ndotjes detare (sidomos shkaktuar nga industria) dhe kërcënimet qëi bëhen nga turizmi vijës bregdetare dhe gotullave me ujë të kripur. Në konferencëne Rios në 1992, Mali i Zi deklaroi vetë se është vendi i parë në botë me një “shtet mjedisi”,i angazhuar që të jetojë më në harmoni me natyrën.■ Krahina e Kosov‘sMe interes të veçantë për Kosovën është shfrytëzimi në shkallë të gjerë i burimeveminerare. Pas Luftës së Dytë Botërore, veprimtaritë e minierave u përhapën në mënyrëtë konsiderueshme dhe sollën një rritje të shpejtë të veprimtarive të ndryshme industriale.Ky zhvillim minierash dhe industrial u bë pa vendosjen e pajisjeve për një mbro-

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilejtje të përshtatshme të mjedisit dhe pa zgjedhur vendin e duhur për vendosjen e fabrikavetë mirëfillta industriale, gjë që çoi në prishjen serioze të mjedisit, me pasoja përshëndetin e popullsisë lokale. Vatra të rrezikshme të ndotjes së mjedisit në Kosovë janëMitrovica e Kosovës (minierat e plumbit dhe të zinkut dhe industria e ngjashme meto), Obiliq (tip i hapur minierash linjiti dhe të industrive energjetike, të ngjashme meto), Glogovc (minierat e hekur-nikelit dhe industria metalurgjike dhe Elez Han(gurore me gur gëlqereje dhe fabrikë çimentoje) (shih bibliografinë nr. 35).Politika e mjedisit, legjislacioni dheinstitucionetMbrojtja e mjedisit në Jugosllavi filloi seriozisht në 1970. Politika e përgjithshme,kuadri ligjor dhe institucional pati një ngjashmëri të rëndësishme me ato të katërvendeve të tjera të rajonit. Për shembull, brenda Republikës Federale të Jugosllavisë,ka një dekret të politikës së mjedisit, një njohje kushtetuese të së drejtës për një mjedistë shëndetshëm, një kuadër ligji mjedisi dhe një legjislacion për studimin e pasojavembi mjedisin (Sërbia). Ekzistojnë ministritë e mjedisit në nivelin federal dhe në Sërbidhe në Mal të Zi. Është vendosur legjislacioni sektorial për ajrin, ujin, tokën,pasurinë natyrore/kulturore, planifikimi i hapësirës/vendbanimeve, dhe mbeturinave/kimikateve,duke përfshirë një numër të madh ligjesh (më tepër se 150) dherregullore të tjera (më tepër se 100) në të gjitha nivelet.Se deri në çfarë mase zbatohen dhe janë të detyrueshme efektivisht mjete të tilla drejtimi,kjo është më pak e qartë. Në bazë të të dhënave, me rënien ekonomike dhe rritjene izolimit ndërkombëtar të vendit, u keqësuan kushtet e punës në ministritë dhenë degë të tjera të shërbimit publik.Pjesëmarrja publike në problemet e mjedisit mund të konsiderohet e dobët,madje edhe në konteksin e marrjeve të vendimeve lokale dhe në procedurat e studimittë ndikimit mbi mjedisin. Atje ka një shumëllojshmëri të madhe të organizatavejoqeveritare (NGO) që merren me mjedisin. Shumë prej tyre kanë një përvojë të konsiderueshmedhe përbëjnë një burim të rëndësishëm dhe të aftë informimi.Megjithatë, shumica janë gjithashtu përballë vështirësish ekonomike dhe pakësimit nëanëtarë.E drejta e marrjes së informatave mbi mjedisin – pavarësisht nga legjislacionii gjerë dhe mjaft progresiv – në të vërtetë nuk është aq e madhe. Në shkallë kombëtare,është e vështirë të gjenden me lehtësi rezultatet e informacionit për mjedisin,të siguruara nga burimet zyrtare. Po ashtu, në nivelin lokal, duket se individëthasin vështirësi për të gjetur informacionin që u nevojitet. RFJ nuk e ka nënshkruarakoma Konventën Aarhus për mundësinë e informimit, të pjesëmarrjespublike në vendimmarrje dhe në mundësinë e ngritjes në organet e drejtësisë përproblemet e mjedisit. Megjithatë, qeveria federale duket se është e vetëdijshme për2 6 27

ëndësinë në rritje të informimitpër mjedisin dhe për pjesëmarrjenpublike dhe ajo ka miratuar njëprojekt për caktimin dhe vendosjene “Një Sistemi informimi të njësuarmbi mjedisin, në RepublikënFederale të Jugosllavisë„ (shih bibliografinënr. 24).Vendi ka ratifikuar një numërtë madh – (gjithsej 52) – të traktateveose të konventave ndërkombëtarembi mjedisin. Kohët e fundit,bashkëpunimi ndërkombëtarpër mjedisin është dëmtuar ngapasojat e embargos së Kombeve tëBashkuara, në mënyrë të ndjeshmenë fushën e bashkëpunimit teknik,ku vende të tjera të EQL, në vitet1990, kanë përfituar në mënyrë tëjashtëzakonshme .Vendbanimet civileKamp refugjatësh në ish Republikën Jugosllave të MaqedonisëFoto: BTFSipas regjistrimit të 1991, e gjithë popullsia e Sërbisë ishte afërsisht 9.8 milionë, ngae cila afër 2 milion jetonin në krahinën e Kosovës. Midis Sërbisë si tërësi dhe krahinëssë Kosovës ka ndryshime të rëndësishme. Ndërsa shkalla e urbanizimit në Kosovëishte 32.5 për qind para konfliktit, Sërbia kishte 48 për qind të banorëve në qytet në1991. Sërbia kishte një inventar të plotë banesash prej 1.65 milionë njësi në të njëjtinvit, në krahasim me vetëm 230,000 për Kosovën. Midis aspekteve të tjera, kjo pasqyrohettek banorët e Kosovës që kanë vetëm gjysmën e mesatares së sipërfaqes sëbanueshme për çdo njeri, në krahasim me banorët në Sërbi.Një gjendje e ngjashme mund të shihet në mbulimin e infrastrukturës dhe shërbimeve.Mesatarisht 88 për qind e banorëve në Republikën e Sërbisë kanë patur nëdispozicion shërbime të tilla si kanalizime, ujë dhe elektricitet. Kjo shifër është vetëm40 për qind për krahinën e Kosovës.Këto shifra tregojnë se megjithëse kushtet e vendbanimeve civile për tërë Sërbinëqenë të mjaftueshme, krahina e Kosovës ka pasur nivel më të ulët përsa i përket banesavedhe cilësisë së infrastruktures së vendbanimeve. Ka tregues se ky ndryshim dhekeqësimi i përgjithshëm i kushteve të banimit, u shtua gjatë dekadës para konfliktit,duke rritur në këtë mënyrë dobësinë e krahinës gjatë ngjarjeve të mars-prill 1999.4Gjendja e mjedisit dhe vendbanimeve civile n‘ RFJ, para konfliktit t‘ Kosov‘

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile5P‘rfundimet kryesore t‘misioneve teknike t‘BTF dhe grupit t‘vler‘simitTask Force i Përbashkët i UNEP/UNCHS (Habitat) për Ballkaninorganizoi pesë misione teknike në Republikën Federale tëJugosllavisë. Misionet u bënë me bashkëpunimin e autoriteteve lokaledhe me ndihmën e Zyrës Ndërlidhëse të Kombeve të Bashkuara nëBeograd dhe me Misionin e Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Kohae misioneve, dhe përfundimet që ato dhanë, ishin si vijon:DATA E MISIONITKORRIK – TETORPËRFUNDIME TEKNIKE NË SHQYRTIMPasojat e konfliktit për vendbanimet civile dhe mjedisin në Kosovë19 – 27 KORRIK Pasojat goditjeve ajrore për mjedisin në qendrat industriale16 – 19 GUSHT Përdorim i mundshëm i uraniumit të varfëruar në Kosovë(përfundimet paraprake të misionit)21 – 28 GUSHT Pasojat e konfliktit për mjedisin në lumin e Danubit (mision plotësuesi organizuar në bashkëpunim të ngushtë me KomisioninNdërkombëtar për Mbrojtjen e Lumit Danub ICPDR)7-13 SHTATOR Pasojat e konfliktit për biodiversitetin në zonat e mbrojtura.Çdonjëri nga misionet u krijua nga një ekip ndërkombëtar i specialistëveteknikë të pavarur, i mbështetur nga personeli i BTF dhe UNEP/UNCHS(Habitat). Përveç kësaj u caktua një “Grup Vlerësimi„ i pavarur, për të zgjidhurçështjen e uraniumit të varfëruar dhe për të organizuar punën mbi përfundimetparaprake të misionit. Grupi i Vlerësimit punoi gjatë muajit gusht dhe shtator,sidomos me korrespondencë, por dy takime u zhvilluan në Gjenevë.2 8 29

U grumbulluan një seri “Raportesh të hollësishme të Misionit„ dhe këto mundtë gjenden nëpërmjet rrjetit të internetit të Task Force për Ballkanin(http://www.grid.unep.ch/brf/). Ky kapitull përmbledh përfundimet kryesore tëRaporteve individuale të Misionit, por në përgjithësi nuk mund të hyjë në hollësirashkencore. Përfundimet janë të strukturuara sipas temave, kështu që rezultati imisioneve të ndryshme është përfshirë në bazë të tyre. Titujt kryesorë janë:■ “Vatrat kryesore të rrezikëshme” për mjedisin rrethues, të vizituara nga misioni■ Vende të tjera specifike të vizituara nga misionet e Danubit dhe të qendraveindustriale■ Pasojat e konfliktit, për mjedisin e lumit Danub■ Uraniumi i varfëruar: përfundimet paraprake të misionit dhe Grupit tëVlerësimit■ Pasojat e konfliktit për biodiversitetin■ Konsiderata të posaçme në lidhje me vendbanimet e njerëzve në KosovëRekomandimet nga misionet janë në kapitullin gjashtë, shih faqen 72.ÒVatrat kryesore t‘ rrezik‘shmeã t‘ vizituaranga misionet■ KontekstiMisionet e BTF “Qendrat industriale„ dhe “Danubi„ vizituan dymbëdhjetë vende (nëSërbi dhe në Kosovë) të vlerësuara si “vatra të rrezikëshme„ me interes të veçantë përmjedisin, si rezultat i dëmtimit të pësuar gjatë sulmeve ajrore të NATO-s (shih hartënnr. 5). U bënë më se disa vizita në lokalitetet e vëna në shenjë.Shqyrtimi i vëmendshëm i kohës dhe burimeve tregon se asnjëherë nuk ka qënëe mundshme për ekipet e BTF që të vizitojnë çdo vend të qëlluar gjatë konfliktit.Zgjedhja e fundit u bë nga BTF, në bazë të njoftimeve në dispozicion, duke përfshirëedhe pasqyrat e lajmeve të NATO-s dhe ato jugosllave, raportet e dëshmitarëve okularëgazetarë dhe njerëz vendas, të siteve të internetit të NGO, dhe konsultimit meekspertët teknikë brenda dhe jashtë RFJ. Gjatë vizitave në këto vende, u morënmostra të shumta nga dheu, llumi, uji, ajri dhe biota. Ato u analizuan ose në vend,duke përdorur laboratoret e lëvizshme, ose në laboratoret në Danimarkë, Gjermanidhe Hungari. Ku ishte e mundur, u bënë diskutime me drejtuesit e qendrave, meautoritetet lokale dhe me palët e interesuara.Kjo pjesë paraqet njoftime mbi katër lokalitete, të cilat në bazë të kontrolleve dherezultateve të laboratorit, janë identifikuar nga ana e BTF si “vatra te rrezikëshme„ qëpërbëjnë një shqetësim të veçantë për mjedisin. Në të gjitha këto katër lokalitete5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileHARTA (5) Vende të vizituara në Jugosllavi, nga BTFDravaCroatiaHungaryBosnaSavaSarajevoTuzlaBosnia and HerzegovinaDrSomborZrenjaninFruska GoraNational parkNoviBeograd BeogradHeating plant PancevoIndustrial complex:Sabac- fertilizer plant- petrochimical factoryObrenovac Baric - oil refinerySmederevo PozarevacLoznica Heating plant Industrial complexTransformer stationDrinainaVPljevljaKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeoDanubeTaraSuboticajBecejvNovi SadOil refineryZlatiborMountainsPribojTSERBIANovi PazarKiszao dCacakoDakovicai nKragujevacZastava car factoryKraljevoOil depotKopaonikNational ParksIbarSitnaMitrovicaicaMoravao vKrusevacProkupljeLeskovacPristinaOil depot VranjePlastic factoryoRomaniaPrahavoOil depotNegotimBorOil depotCopper mineNisTransformer stationPirotIron GateDamBulgaria0ADRIATICSEA50 100 kmLakeSkadarAlbaniaTiranaPrizrenFYROMElevation (in meters)2 0001 5001 0005002000MissionsIndustrial sitesBiodiversityDanube (up streamand downstream)Source: Base map from the United Nations Department of Public Information, Cartographic Section, New York, 1999. BTF; Times atlas of the world,Bartholomew and Times Books, London, 1994 and Atlas Géographique du Monde, Institut géographique Agostini Novara, 1995.3 0 31

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit(Pançevë, Kragujevaç, Novi Sad dhe Bor), në disa raste ishte e vështirë të përcaktohejme siguri se në çfarë mase ndotja e mjedisit apo infektimi kanë që në shkak i drejtpërdrejti sulmeve ajrore, përderisa ishin hasur gjithashtu gjurmët e një dëmtimi mjedisime afat të gjatë. Megjithatë, sido që të jetë, ekzistojnë probleme serioze të mjedisit,që kërkojnë veprim të menjëhershëm. Problemet e vëna në dukje ndikojnëshumë tek shëndeti i njerëzve dhe mirëqënia, prandaj mund të përfshihen në kuadrine ndihmës humanitare, pas konfliktit. Tashmë, Kryetari i BTF ka njoftuar autoritetetjugosllave për, përfundimet më serioze, veçanërisht në Pançevë dhe Kragujevaç.Pan eva (shih hartën 6)Shqet‘simet kryesore: përhapje serioze e 1,2 dikloroetan (EDC) dhe zhivë;djegie e monomerit të klorit vinil (VCM) duke krijuardyoksinë; djegie e 80,000 tonë nafte & produkte nafteqë lëshojnë dyoksid squfuri dhe gaze të tjerë tëdëmshëm; përqëndrim i lartë i EDC, i zbuluar në ujine kanaleve që derdhen në Danub; përqëndrim i lartë izhivës dhe produkteve të naftës në llumrat e kanaleve.■ T‘ dh‘na informuesePançeva, një qytet me rreth 80 000 banorë, ndodhet në bregun e majtë (lindor) tëlumit Danub, rreth 20 km në verilindje të Beogradit. Në pjesën e jugut të qytetitndodhen një kompleks i madh industrial,duke përfshirë një uzinë petrokimike,një uzinë plehrash kimike, një rafineri tëmadhe nafte. Mbetjet e ujit dhe prurjete ujit transportohen nëpërmjet njëkanali artificial, 1,8 km i gjatë, nga kompleksidrejtpërdrejt në Danub (shihhartën nr. 8).Uzina e plehrave kimike nuk kandonjë pajisje për trajtimin industrial tëmbeturinave të ujit dhe të prurjeve tëujit. Ujërat e ndotura nga uzinapetrokimike dhe nga rafineria e naftës,në fillim drejtohen në një kanal mbledhësdhe kalojnë në një pajisje për trajtimine mbeturinave të ujit, para se tëshkarkohen në kanal.HARTA (6) Vendndodhja e Pançevës në RFJHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaLoznicaNovi SadStremska-MitrovicaObrenovacAlbaniaTiranaPancevoNovi PazarBaricSmederevoKragujevacZastava car factorySERBIACacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgaria

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileZona industriale ka qënë goditur rëndë gjatë konfliktit, me dy gjuajtje ajrore tekkompleksi “HIP Petrohemija Pançevo” dhe uzina e plehrave kimike”HIP Azotara”, nëmezin e prillit, dhe shtatë sulme tek rafineria e naftës “NIS” midis prillit dhe qershorit.Shumicës së popullsisë së qytetit ju tha që të evakuohet në mënyrë tëpërkohshme pas goditjeve të 17/18 prillit.Si rezultat i goditjeve ajrore, në mjedis u çliruan shumë lëndë të rrezikshme, osedrejtpërdrejt nga vendet ku ndodheshin depozitat e dëmtuara, ose si rezultat i flakëve,efektet më të dukshme ishin re të dendura tymi të zi, i cili dilte nga pajisjet që digjeshin.Raportet e medias jugosllave pas goditjeve të 17/18 prillit, u shprehën për njëkatastrofë të hapur mjedisi, dhe për një “katastrofë ekologjike”. Kjo temë u trajtua ngatelevizioni, gazetat dhe rrjetet e internetit ( brenda dhe jashtë RFJ), të cilat vunë nëdukje shqetësimin e banorëve të Pançevës, për shëndetin e tyre, sigurinë e ushqimevedhe furnizimit të ujit, nga tymrat e thithura toksike. Si pasojë e tymit, në zonën përrethPançevës ra “shi i zi”, duke shtuar shqetësimin për shëndetin e njerëzve dhe dëmtiminafatgjatë të të korrave, të tokës dhe ujërave nëntokësore.Në korrik, “Nju Jork Tajms” (shih bibliografinë nr. 11) citoi një zëdhënës tëNATO-s që tha: “ NATO kishte dy lloj objektivash: objektiva taktike dhe strategjike.Rafineria e naftës në Pançevë ishte cilësuar si objektiv strategjik. Ajo përbënte një instalimkryesor ku sigurohej nafta dhe elementë të tjerë për mbështetjen e ushtrisë jugosllave.Duke i ndërprerë këto furnizime, ne i privuam forcat sërbe që luftonin në Kosovë ngalëndë shumë të rëndësishme për ta. Kur synohet objektivi, ne marrim parasysh të gjithadëmtimet e tjera të mundshme paralele, qofshin këto të mjedisit, të njerëzve ose të strukturëscivile. Pançeva ishte cilësuar si një rafineri shumë, shumë e rëndësishme dhe njëobjektiv strategjik, si një objektiv i rëndësishëm taktik brenda në Kosovë”.Ministria Federale e Punëve të Jashtme të Jugosllavisë (shih bibliografinë nr. 4)raporton se “Pasojat më të shumta serioze për mjedisin” u dukën pas sulmit të 17/18prillit, si rezultat i çlirimit të lëndëve helmuesenga djegia e produkteve të naftës në rafineri dhenga djegia e monomerit të klorit vinil (VCM)në uzinën petrokimike.Në një fjalim, të mbajtur më 21 prill,drejtori i përgjithshëm i HIP Petrohemija,njoftoi për zjarre, shpërthime dhe çlirim në ajër,tokë dhe në Danub, të shumë lëndëve të rrezikshme,duke përfshirë EDC, PCB dhe amoniak.Gjithashtu, deklaratat njoftuan se më 21 prill,uzinat petrokimike digjeshin akoma.Pançeva u vizitua nga dy misione tëBTF, pikërisht nga ata që merreshin me qendratindustriale dhe me lumin Danub. Misioni iparë vizitoi uzinën petrokimike, uzinën eplehrave kimike dhe rafinerinë e naftës, nga 20Laboratori i lëvizshëm danezFoto: BTF3 2 33

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitderi në 25 korrik. U bënë diskutime me drejtuesit e qendrave, me personat vendas tëinteresuar (duke përfshirë Kryetarin e Bashkisë dhe përfaqësues të organizatavejoqeveritare për mjedisin) dhe me Institutin e Shëndetit Publik në Beograd. U morënmostra të ajrit, tokës, llumit dhe ujit. Misioni i dytë vizitoi kompleksin më 25 gusht,me qëllim që të merrte mostra uji, llumi dhe biota, nga kanali dhe nga sektorët fqinjëtë lumit Danub, edhe nga pjesa e sipërme dhe e poshtme e grykës së kanalit.Gjithashtu, ekspertët e BTF në këtë mision takuan dhe drejtuesin e uzinës së përpunimittë mbetjeve të ujit të HIP Petromija .Mbledhje e BTF në Institutin e Shëndetit Publik në BeogradFoto: BTFNën dritën e njoftimeve të mbledhura gjatë këtyre dy vizitave, BTF arriti në përfundimete mëposhtme, lidhur me substancat kryesore që paraqesin shqetësim:■ Në uzinën petrokimike, në tokë dhe në kanalin e mbetjeve të ujit derdhej 2,100tonë dyklorid etileni (EDC). EDC është helmues për jetën në tokë dhe në ujë.■ Gjithashtu në uzinën petrokimike, u derdhën 8 ton zhivë metalike, nga të cilat afro200 kg mbritën në kanal. Ekspertët e BTF gjetën afro 50-100 kg zhivë metalike, tëderdhur mbi dyshemenë e betonuar të fabrikës. Zhiva metalike, porsa del në mjedismund të kthehet në një formë organike, në zhivë metili, e cila është helmuese dheshkon deri tek magazinat ushqimore.■ Në uzinën petrokimike u dogjën 460 tonë monomer klorid vinili (VCM). Këtomund të kenë lëshuar në ajër dyoksina që janë shumë helmuese, acid hidroklorik,monoksid karboni, PAH dhe ndoshta fosgjen. Megjithatë, me përjashtim të një“vatre të rrezikëshme„ në afërsi të drejtpërdrejtë të zjarrit VCM, Në Pançevë, ekipi

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileBTF rregjistroi vetëm nivele të ulta tëdyoksinës.■ Goditjet ajrore të rafinerisë së naftësshkaktuan, sipas llogaritjeve, djegiene 80,000 tonë nafte dhe produktevetë naftës. Këto mund të kenë çliruarnë ajër lëndë të rrezikshme, dukepërfshirë dyoksidin e squfurit, dyoksidine nitrogjenit, monoksidin ekarbonit, hidrokarbonin poliaromatik(PAH) dhe plumbin.■ Si masë parandaluese, në kanalin eZhapur, drejtuesit e uzinës sëEkspertë të BTF përdorën laboratore të lëvizshëm ngaDanimarka dhe GjermaniaFoto: BTFplehrave kimike, derdhën rreth 250 tonë lëng amoniaku, pasi ishte përhapur tek tapaniku se mos një goditje e drejtpërdrejtë ajrore tek amoniaku i depozituar, mundtë shkaktonte vdekjen e një numri të madh njerëzish. Me sa duket, kjo derdhjeështë përgjegjëse për ngordhjen e peshkut, njoftuar në Danub, rreth 30 km në drejtimtë rrjedhës së tij. Para goditjeve ajrore, u rrit shumë prodhimi i plehut kimik,në mënyrë që të ulej sasia e amoniakut në depo.■ Në kompleks u vunë re vetëm përqëndrime të vogla të PCB-së, dhe që nuk dëshmojnëpër ndotje, nga dëmet e shkaktuara prej goditjeve ajrore, ose nga derdhje të rastësishme.Infektimi i vënë re është cilësuar si një rrezik për shëndetin e punëtorëve në kompleksdhe për mjedisin tokësor dhe ujor.Për ekipin e BTF, gjatë vizitës në qendër, ishte e qartë se uzinat përdorninteknologjinë e viteve 1960 dhe 1970. Meqënëse nuk kishte ndonjë njoftim përshkallën e ndotjes në ajër para konfliktit, një NGO lokal hartoi një listë aksidenteshqë kishin ndodhur, gjatë 25 viteve të fundit, në komplekset industriale. Këshilltarëtlokalë vunë re se punëtorët në fabrikë kishin vuajtur nga i ashtuquajturi “Kancer iPançevës„. Ekspertët e BTF e cilësojnë këtë sëmundje si angiosarkoma e mëlçisë, qëvjen si rezultat i ekspozimit në nivel të lartë të VCM.■ Mostrat e BTF dhe rezultatet (shih hartën nr. 7)Sipas analizave paraprake që u bënë nga ekspertët e BTF, në vendet ku u zgjodhënmostrat në Novi Sad, fauna e jokurrizorëve të mëdhenj në Danub, pikërisht në pjesëne sipërme të Pançevës, ishte e ngjashme me atë të pjesës së poshtme të përtejme. Uidentifikuan 21 taxa, nga të cilat më shumë ishin midhje dhe kërmij.Numri i taxave u ul shumë në drejtim të Pançevës, ku u identifikuan vetëm tetëtaxa. Vendi me numrin më të vogël të taxave, ku u muar mostra, ishte në dalje tëkanalit. U gjetën vetëm gjashtë taxa; të gjitha ato në numër shumë të vogël, dukedëshmuar për ndotje serioze të kanalit.3 4 35

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitHARTA (7) Hartë e hollësishme e Pançevës, me mostra të vendeve, të marra nga BTFSamples BTF industrial missionSamples BTF Danube missionBuilding with HgPonded OilEDC SpillFertiliser PlantDanube RiverPetrochemical PlantOil RefinerySource: Municipality of Panc˘evo, and BTF.Analiza të tjera (shih tabelën nr. 1) treguan se mostra e ujit dhe llumit, të marranga kanali, përmbanin nivele shumë të larta të EDC (për shembull, një nivel prej 5960µg/ l ndodhej në një mostër të ujit në kanal). Gjithashtu, rezultatet tregojnë se ngakanali. EDC në Danub akoma shkon. Mostra të sipërfaqes së ujit në pjesën e poshtmetë kanalit për në lumë treguan përqëndrime të EDC prej 65 µgl dhe 37 µg/ l. Këto

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileHARTA (8) Vlerësim nga një distancë e largët, i shumicës së goditjeve në PançevëLegjendë:Zona që janë më të errëta në imazhin e marrë pas luftës, (përshembull, ndotje, derdhje nafte, humbje të rezervuareve tënaftës ose të ndërtesave).zona që janë më të kthjellta në imazhin e marrë pas luftës (përshembull pasojat e bombave).1. Ndryshimi i cilësisë së ujit në kanalin e ujrave të mbetura2. Shkatërrim i dukshëm i ndërtesave në fabrikën e aeroplanëveLOLA UTVA.3. Ndikim i fuqishëm i dukshëm tek ndërtesa "të panjohura"4. Rezervuare nafte të shkatërruar.5. Ndryshime që mund të kenë ndodhur nga derdhjet e naftës6. „Ndërtesa të shkatërruara" në uzina të plehrave kimike dhepetrokimike.Burimi: figurë e marrë më 27 qershor 1999 nga satelitiindian në largësi dhe (IRS) detektor me ndjeshmëri ndajtë gjitha ngjyrave, me 6m zbërthim të tokës. Zhvillimidhe stampimi i imazhit u drejtua nga UNEP/GRID-Gjenevë, duke përdorur një imazh të para kohës sëluftës, më 14 mars 1999.3 6 37

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitnivele konsiderohen shumë të larta; për shembull, kufiri i caktuar nga OrganizataBotërore e Shëndetësisë për EDC në ujin e pijshëm është 10 µg/ l. Në mostrat e ujravetë cekta dhe të thella, u gjetën nivele shumë të larta të tretësve të klorit, duke përfshirëEDC. Infektimi i thellë duhet të ketë ndodhur para konfliktit, dhe është ka mundësitë jëtë prekur i gjithë uji. Ka mundësi që ky infektim, nga këto kimikate, të jetë shkaktuarnga prodhimi i PVC në kompleks. Megjithëse mostrat e marra nga pika të pjesëssë sipërme e ujit të pijshëm nuk qenë infektuar, në të ardhmen mund të ndodhë që tëmolepset uji i komunës së Pançevës. Do të duhej të bëheshin më tepër kërkime për tëditur shkallën e rrezikut.Në bazë të analizës së pjesës qendrore të llumit, të marrë nga kanali, del se naftae derdhur, si rezultat i goditjeve ajrore, i kishte shtuar një shtresë infektimi të theksuarrajonit, tashmë të prekur nga ndotja petrokimike kronike. Në të njëjtën mënyrë,megjithëse vlerat e larta të zhivës në shtresën e sipërfaqes, në pjesën qëndrore tëmostrës tregojnë për një prurje të re të zhivës, në kanal, një pirg i dytë, tre herë më ilartë se sa ai i shtresës në sipërfaqe, por me një thellësi prej 60-80 centimetra; kjo kamë tepër mundësi të keqë qënë si rezultat i derdhjes së zhivës të mëparshme. Ndotjakronike prej zhivës dhe produkteve të naftës u konfirmua nga rezultatet e analizave tëmidhjeve (Anodonta anatina), të mbledhura në Danub, në pjesën e sipërme dhe tëposhtme të kanalit. Zhiva u rrit nga 0.15 à 0,22 mg/ kg peshë neto të guackës së midhjes,ndërsa PAH (Borneff-6) u rrit nga 4.7 në 56,4 µg/ [kg] peshë neto. Vetëm benzopireniu rrit nga 0.9 à 23,0 µg/ kg, peshë neto (shifra e fundit është rreth katër herëmë e lartë se normat përkatëse të sigurimit të ushqimit të FAO-s).Tabela 1: Përmbledhje e mostrave të BTF – Pançevë (Misioni i Danubit)VENDI LLOJI I MOSTRËS PËRFUNDIMPjesa e posht- Ujë, shtrati i llumit, Nuk ka ndotje të ndjeshme në kolonënme e Danubit biota E ujit; PCB në midhje (39,4 µg/kg)në PançevëDanubi 4 km Ujë, shtrati i llumit, Nivel i ulët i EDC në sipërfaqen e ujitposhtë llumi i bregut, (0.3 µg/ l)PançevësbiotaDanubi 100 m Ujë, shtrati i llumit, Nivel i lartë i EDC në sipërfaqen e ujitposhtë llumi i bregut, (65µg/ l në 10 m dhe 37 µg/ l nëkanalit biota 40 m nga breguNë kanal Ujë, pjesa qëndrore Nivel i lartë i EDC në ujë (më tepër se 5960 µg/ l) dhellum; e llumit nivel i lartë i zhivës në pjesën qëndrore tëllumit, të dyja pranë sipërfaqes dhe tek 60-80 cm; niveletë larta të hidrokarbonit të naftësn, në pjesën qëndroretë llumit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileKragujevac (shih hartën 9)Shqet‘simet kryesore: Fabrika e Zastavës: nivel i lartë i rrezikshëm i PCB dhedyoksinës në repartin e bojës; nivele të larta të PCB, rrethuzinës të transformatorëve të energjisë; fuçi me ujë të infektuar:depo e papërshtatshme dhe trajtim i keq i hedhurinavehelmuese. Dëshmi e pranisë së PCB në Lepenicë.■ T‘ dh‘na informueseKragujevaç, një qytet industrial i Sërbisë qëndrore me 150.000 banorë, është mjedisii uzinës ‘Zastava’ të veturave, më parë një nga më të mëdhatë industriale në gjithërajonin e Balkanit. Jeta e një përqindjeje të madhe të popullsisë që banon nëKragujevaç, varet drejtpërdrejt ose indirekt, nga kjo uzinë. Dikur, Zastava kishte36.000 punonjës në Kragujevaç që prodhonin më tepër se 30.000 vetura në një vit.S’ka shumë kohë, humbja e tregjeve dhe e konkurencës, së bashku me pasojat eembargos ekonomike, rezultoi në uljen e prodhimit, në më se gjysmën e kësaj shifre.Uzina siguron shumë nënprodukte dhe shërbime, duke përfshirë edhe ngrohjen, përnjë pjesë të madhe të qytetit. Uzina është e vendosur në bregun e lumit Lepenica, njëdegë e vogël lumi e Velika Moravës, i cili nga ana e tij derdhet në Danub, afro 60 kmnga Beogradi. Gjithashtu pranë uzinës ndodhet lumi i Zdralicës.Gjatë konfliktit, kompleksi i Zastavës u qëllua dy herë, më 9 dhe 12 prill. Dëmetë rënda pësoi çentrali elektrik, linja e montimit të veturave, reparti i bojës, qendra eordinatorit dhe uzina e kamioneve. Disa pjesë të uzinës u shkatërruan plotësisht dheu ndal prodhimi.Inspektimi i transformatorëve të dëmtuarFoto: BTF3 8 39

HARTA (9) Vendndodhja e Kragujevaç në RJFSabac PoljaneObrenovacSmederevo PozarevacLoznicaBaricKragujevacSipas njoftimeve, për shkak të goditjesajrore, mjedisi u ndot shumë, duke bërëdëme në tokë, ujë dhe ajër. Problemet kryesoreqë u raportuan ishin një rrjedhje e disatonë PCB, (që gjendet në lumin Morava) edisa tonë PCB dhe infektimi i ujrave nëntokësore,nga PCB dhe metalet e rënda.Sipas personelit të Zastavës, mjedisshkarkua, më tepër se 2500 kg naftë qëpërmban PCB u në si rezultat i goditjeveajrore dhe rezervuarët nëntokësorë të ujit,poshtë uzinës, u ndotën me vajin e transformatoritqë përmban PCB.Misioni i BTF për “Qendrat industriale„vizitoi më 22 korrik uzinën Zastava. Ubënë diskutime me përfaqësuesit e administratëstë uzinës, që bënë një raport me shkrim mbi dëmet e mjedisit, si rezultat i goditjeveajrore të NATO-s. U kontrolluan hollësisht dy vende, transformatorët e dëmtuarnë centralin elektrik dhe reparti i bojës, (ku u njoftua për një derdhje vaji që përmbantePCB).Drejtuesit e uzinës pohuan se Grupi Zastava kishte organizuar para konfliktit njësistem shumë aktiv në drejtim të mjedisit, të mbështetur tek 14000 norma të ISO-spër drejtimin e mjedisit. Menjëherë pas goditjeve ajrore, filloi të bëhej një pastrim, meqëllim që të rifillohej prodhimi, sa më shpejt që të ishte e mundur. U vu si synimprodhimi i 5.000 veturave para fundit të vitit 1999.Gjatë goditjeve ajrore, në çentralin elektrik u dëmtuam dy transformatorë. Në kohëne vizitës së BTF, të dy transformatorët ishin hequr dhe ishin vendosur në një zonëdepozitimi prej betoni, enkas për mbeturina të rrezikëshme.Sipas personelit të uzinës, vetëm një nga transformatorët kishte pasur përmbajtje vajiPCB, por ajo ishte përhapur në dyshemenë prej betoni dhe në sistemin e mbledhjestë mbetjeve të ujit. Betoni rreth transformatorit ishte pastruar mirë dhe qysh nga ajokohë nuk kishte më shenja të dukshme vaji. Punëtorët që kishin kryer pastrimin njoftuanse kishin qënë pajisur me veshje mbrojtëse. Rëra e përdorur për të thithur vajin,tani është vendosur në fuçi 200 litërshe, në një rajon për mbeturina të rrezikëshme.Ekspertët e BTF u njoftuan se uzina ka të depozituar më tepër se 5-6 ton vaj qëpërmban mbeturina të PCB-së, si edhe 300 ton mbetje të bojës. Edhe këto mbeturinatë rrezikshme, të nxjerra para konfliktit, duhet të trajtohen, por për këtë nuk kapajisje të përshtatshme, në Republikën Federale të Jugosllavisë. Funksionimi i veprimtarisëpër pastrimin dhe rindërtimin, do ta shtotë sasinë e mbeturinave të rrezikshme.Reparti i bojës u dëmtua rëndë gjatë goditjeve ajrore dhe atij i mbetën vetëmmuret e jashtme dhe trarët e çatisë. U shkatërruan vetë çatia dhe brëndësia e repartittë bojës dhe disa sipërfaqe kishin shenja zjarri. Gjatë vizitës së BTF, personeli i uzinësHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaNovi SadStremska-MitrovicaBeogradAlbaniaTiranaSERBIANovi PazarKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgaria5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilekishte filluar, para rindërtimit, të hiqte gurët e vegjël dhe hedhurinat. Dy transformatorë,brenda repartit të bojës kishin pasur një rrjedhje vaji, por sipërfaqja drejtpërdrejte dëmtuar, akoma nuk ishte pastruar. Megjithëse pas goditjes ajrore, boja dheshkrirësat u dogjën, me sa duket zjarri nuk preku transformatorët. Ekspertët e BTFmorën mostra vaji mbi dyshemenë prej betoni, rreth transformatorëve, por hedhurinatë rrezikshme parandaluan afrimin e tyre tek transformatorët.Atje ka pesë rezervuarë uji prej betoni (me një kapacitet të plotë, të vlerësuar derinë 7.000 m 3 ) poshtë repartit të bojës; disa prej tyre kishin ujë në kohën e goditjeveajrore, ndërsa të tjerët ishin bosh dhe përdoreshin si depo. Një nga rezervuarët ndodhetpranë sipërfaqes ku u derdh vaji i transformatorit. Sipas personelit, në rezervuareishin derdhur shkrirës, bojë, dhe PCB. Rezervuaret e ujit krijojnë një sistem të mbyllur,pa lidhje të drejtpërdrejtë me jashtë. Ekspertët e BTF morën dy mostra, për tëprovuar praninë e ndotësve në ujë dhe veçanërisht për gjetur PCB-në që rrodhi ngavaji i transformatorit. Analiza e kryera më parë nga ekspertë jugosllavë kishin dëshmuarse niveli i transformatorit të vajit ishte 0,7 mg/ l.Gjatë goditjeve ajrore, sipas personelit të Zastavës, ishin derdhur më tepër se2500 kg vaj transformatorësh dhe një sasi avullonte, ndërsa sasia tjetër ose digjej osederdhej në tokë dhe në sistemin e rezervuareve të ujit. Dyshohet se si rezultat i dëmtimittë impiantit të filtrimit të ujit , PCB dhe ndotës të tjerë u derdhën në kanalin erezervuareve të ujit dhe prej andej tek lumi Lepenica. Sipas autoriteteve lokale, të dylumenjtë në Kragujevaç ishin relativisht të pastër, para goditjeve ajrore. Ata pranojnësi të vërtetë se kjo PCB e uzinës së Zastavës është derdhur në lumenj, sidomos tekLepenica, megjithëse analizat e ujit të pijshëm nxorrën se qysh nga fillimi i luftës nukishte zbuluar PCB.■ Mostrat e BTF dhe rezultatetNë çentralin elektrik, mostrat e marra nga muri i betonit, rreth transformatorëve dhenë anë të një përroi pranë rezervuarit të ujit, përmbanin të dy nivele shumë të larta tëPCB (1 g/ kg), dhe sipas analizave që u bënë, vaji përmbante më tepër se 50% PCB.Gjithashtu mund të ketë ndodhur që një pjesë e PCB-së të ketë hyrë në sistemin embetjeve të ujit. Si rrjedhim, kjo pjesë e uzinës duhet të cilësohet si një “ vatër errezikëshme „ për mjedisin, mundet dhe me pasoja të dëmshme për shëndetin enjerëzve, si edhe më gjerë. U zbulua se një mostër vaji, e gjetur nëpërmjet rërës dhe evendosur në fuçi, përmbante shënja të PCB. Provat konfirmuan se vetëm një nga dytransformatorët përmbante vaj PCB.Mostrat e marra tek reparti i bojës (dy mostra nga sipërfaqja rreth transformatorëve; një në një distance prej 10 m) përmbanin nivele të larta të PCBs dhedyoksinë. Niveli i sigurimit gjerman për qendrat industriale është kapërcyer nga njëkoefiçent për dhjetë, në rastin e dyoksinës/furanit dhe përsa i përket PCB, niveli ështëkapërcyer nga një koefiçent për 1,000. Këto rezultate konfirmojnë se kjo pjesë euzinës është gjithashtu një “ vatër e rrezikëshme „ për mjedisin. Ekspertët e BTF vlerë-4 0 41

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitHyrja e shkatërruar e uzinës, KragujevaçFoto: BTFsuan se sipërfaqja e prekur mbulon afro 400-500 m 2 të pjesës së betonuar, të repartittë bojës. Si rezultat i avullimit të përbërëseve të tij, mbetja helmuese është shumëviskoze, gjë që kërkon thyerjen copa copa dhe çvendosjen e sipërfaqes prej betoni kuështë vendosur. “Treguesi kimik i shenjës digitale„ tregoi se dyoksina e kishte prejardhjennga një rrjedhje e vajit të transformatorit.Mostrat e pjesës së sipërme të rezervuareve të ujit, nën repartin e bojës, nuk konfirmojnëpraninë e PCB. Megjithatë, mostrat e ajrit drejtpërdrejt mbi ujin dëshmuanpraninë e bojës dhe të tretësve të lëndës mbushëse. Ka mundësi që pjesët e rezervuarevemund të jenë infektuar me PCB, prej bojës toksike dhe lëndës mbushëse tëpërdorur në një kohë më të hershme, ose nga rrjedhja e mëparëshme e vajit të transformatorit.Megjithatë, ekspertët e BTF arritën në përfundimin se rezervuaret kishinqënë të ndotur, me sa duket, para kohës së goditjeve ajrore.Për të hulumtuar mbi njoftimet e infektimit të mundshëm me PCB, të Lepenicësdhe sistemit të lumit Velika Morava, misioni i BTF për qendrat industriale mori llumnga lumi i Lepenicës, 4 km nga uzina e Zastavës. Në këtë vend u gjet një përqëndrimrelativisht i lartë i PCB (2.4 mg/ kg, krahasuar me objektivin e cilësisë gjermane përlumenjtë, prej 0,06 mg/ kg), por shenjat digitale kimike treguan në mënyrë të qartënjë profil tjetër të PCB që ndodhej në vajin e transformatorit, në kompleksin Zastava.Gjithashtu në koncentrime u gjetën nikel et krom, mbi pikësynimet gjermane të cilësisëpër lumenjtë. Ekspertët e BTF mendojnë se ka mundësi që këto metale dhe PCBta kenë prejardhjen nga uzina e veturave.Më pas, më 27 gusht,misioni i BTF për Danubin mori në shumë vende ujë, llumdhe mostra të biotës. Ekspertët jugosllavë njoftuan se në qershor kishte ndodhur një

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilepërmbytje e madhe dhe niveli i ujit,rreth bashkërrjedhjes së Lepenicës dhe VelikaMoravës kishte qënë afro 2 m më lart.Nga misioni BTF i Danubit ishin zgjedhur tre qendra: (a) gryka e Lepenicës; (b)rrjedha e sipërme e Lepenicës/ bashkërrjedhja e Velika Moravës; (c) rrjedhja eposhtme e Lepenicës/ bashkërrjedhja e Velika Moravës.Një analizë paraprake e faunës së jokurrizorëve të mëdhenj përmend se Lepenicaka qënë prekur në mënyrë të ndjeshme nga ndotja e Kragujevaçit, dhe qysh atëherenumri i taxave është më i ulët, se sa tek Velika Morava. Numri i taxave tek VelikaMorava ishte më i lartë në pjesën e sipërme, se sa në pjesën e poshtme të bashkërrjedhjëssë Lepenicës.Rezultatet e analizave të mostrave të ujit dhe të llumit treguan për ndotje mePCB, në grykën e Lepenicës dhe në rrjedhën e poshtme të Velika Moravës, të bashkërrjedhjessë Lepenicës. PCB në Lepenicë arriti 18,7 ng/ l, rreth 10 ng/ l më lart, se satek lumi Morava . Në llumin e rrjedhës së sipërme të Moravës, të bashkërrjedhjes sëLepenicës nuk u zbulua PCB (shuma e shtatë kogjenerëve), por u mat një nivel prej22 µg/ kg, në rrjedhën e poshtme dhe 52 µg/ kg, në grykën e Lepenicës.Mostrat e marra në llumin e bregut të Lepenicës treguan për nivele të larta zhive,por kjo është e ngjashme me rezultatet e pjesës së sipërme të Moravës, të bashkërrjedhjessë Lepenicës. Përqëndrimi i PCB në fundi e lumenjve nga bregu deri tekgryka e Lepenicës tregon se kjo PCB kishte ardhur kohët e fundit nga Lepenica.Analiza e hollësishme përputhet me konkluzionet e misionit të Qendrave Industrialese përbërja e PCB së Lepenicës ka qënë e ndryshme nga ajo e transformatorit të vajit,por se kompleksi i Zastavës mbetet burimi më i mundshëm i infektimit.Novi Sad (shih hartën nr. 10)Shqet‘simet kryesore : Ka rrezik që në burimet e ujit të pijshëm , të hyjnë ujrate nëndheshme, të ndotura me petrokimikate ngarafineria e naftës; në përgjithësi duhet t’u kushtohetkujdes burimeve që ndodhen pranë rafinerisë.■ T‘ dh‘na informueseNovi Sad, me 180.000 banorë është qyteti i dytë për nga madhësia në RepublikënFederale të Jugosllavisë. Ai ndodhet tek lumi Danub, rreth 70 km në perëndim tëBeogradit, në distriktin e Vojvodinës. Gjatë konfliktit , Novi Sad është goditur rëndë,me shkatërrimin e hekurudhave dhe urave që kalojnë nëpërmes Danubit (së bashkume kanalizimet e ujit që mbaheshin nga ura) dhe me dëmtimin apo shkatërrimin einstalimeve industriale dhe ushtarake. Një nga shënjestrat kryesore ishte rafineria enaftës së Novi Sadit.Rafineria është e vendosur në bregun e majtë të lumit, 3 km në veri të qendrëssë qytetit dhe vetëm 2 km në pjesën e sipërme të puseve të filtrimit që përdoren për4 2 43

furnizimin e tij me ujë. Një kanal përkalimin e anijeve, me instalime ngarkimidhe shkarkimi për mauna, kalon në anënjugore të rafinerisë dhe shkon drejtpërdrejtnë Danub. Një sistem kanalesh artificiale,mbledhës të kompleksit të rafinerisëshkon në Danub, nëpërmjet një impiantitë trajtimit të mbetjeve të ujit, të pajisurme ndarës të naftës.Platforma e ujrave nëntokësore poshtërafinerisë, është e lokalizuar vetëm 1-2 mposhtë sipërfaqes, dhe nuk ka barrierë mbrojtësepër të parandaluar rrjedhën e mundshmetë ujrave nëntokësore, të infektuaradrejt puseve të filtrimit të brigjeve, në rast tëpërhapjes së lëngut të naftës ose në ndonjërast tjetër të papritur ndotjeje. Ishte planifikuar një barrierë , por ajo nuk u ndërtuaasnjëherë. Ekspertët e BTF që vizituan Novi Sadin më 23- 24 korrik (misioni i QendraveIndustriale) dhe më 24 gusht (misioni i Danubit), ishin të shqetësuar për shkak se burimete ujit, në radhë të parë ishin vendosur shumë afër rafinerisë, dhe se nuk ishin marrë masatë posaçme mbrojtëse.Kompleksi i rafinerisë përbëhetnga instalime të prodhimit dherezervuare të stokimit të naftësbruto dhe të produkteve të naftës(kryesisht benzinë dhe vaj përmotorët). Më tepër se dy të tretate 150 rezervuareve u goditëndrejtpërdrejt ose u dëmtuanrëndë, nga ciflat gjatë të paktëndymbëdhjetë sulmeve ajrore tëNATO-s (në periudhën 5 prillderi 9 qershor), dhe si rrjedhimshumë morën zjarr ose patën njërrjedhje nafte dhe të produktevetë naftës. Megjithatë, sipas njoftimeve,teknikët ishin të aftë që tëshpërngulnin disa nga substancate rrjedhura në rezervuaret epaprekura të stokimit, duke pakësuarkështu përhapjen e tyre nëtokë dhe në ujra nëntokësore.Rezervuar nafte i shkattëruar, në Novi SadFoto: BTFHARTA (10) Vendndodhja e Novi Sadit në RFJHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaNovi SadLoznicaNovi SadStremska-MitrovicaObrenovacAlbaniaTiranaNovi PazarBaricSERBIASmederevoKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgaria5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileHARTA (11) Harta e hollësishme e Novi Sadit me vendet ku mori mostrat BTFGreen lineYellow lineSourceStrandSamples BTF industrial missionSamples BTF Danube missionDrinking waterRaw waterRefinerySourceRatnoOstrvoSourcePetrovaradinska AdaSource: Municipality of Novi Sad, and BTF.4 4 45

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitPërpara sulmeve ajrore, personeli i rafinerisë hoqi disa produkte nafte që mund të jenëtë dëmshëm për shëndetin e njeriut, në rast se derdhen apo digjen, si transformatorine vajit që përmban PCB. Gjithashtu, prodhimi u shpejtua për të përdorur sa mëshumë që të jetë e mundur naftën bruto, produktet ndërmjetëse dhe shtesë, si dheproduktet përfundimtare u transportuan në vende të tjera. Nafta e mbetur u përzjeme benzinë, pra rezervuaret do të ndizeshin në rast goditjeje, në vend që të derdheshinnë tokë dhe në ujrat nëntokësore (shih hartat nr. 12 dhe nr. 13).HARTA (12-13) Vlerësim nga një distancë e largët i pasojave më të mëdha në Novi SadÉVlerësim nga një distancë e largët i pasojave më të mëdha në Rafinerinë e Naftës në Novi Sad (zmadhim)Legjendë:Efekte të dukshme me rrezik për ndotjen.Efekte të dukshme me pasoja për banesat, por pa rrezik përndotje.1. Rafineria u bombardua disa herë midis 5 prillit dhe 9 qershorit1999. Rezervuarët e naftës u shkatërruan.2. U shkatërruan të tre urat që përshkojnë Danubin për në Novi Sad.Burim :Imazh i para luftës (plan i dytë) i marrë, më 31 korrik1998, nga Landsat Thematic Mapper detektor nga 30mshpërbërje, i paraqitur në një “ përbërës me ngjyrë tëvërtetë ”.Imazh i pas luftës (zmadhim i vënë në kuadrat) i marrë,më 19 gusht 1999, nga Landsat Thematic Mapper detektor nga 30m shpërbërje, i paraqitur në një “ përbërësme ngjyrë të vërtetë ”.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileZakonisht, problemi i ndotjes së ajrit studjohet nga Instituti i Shëndetit Publiktë Novi Sadit dhe matjet kanë vazhduar edhe gjatë konfliktit. Në dispozicion tëekspertëve të BTF u vunë disa të dhëna paralajmëruese. Si rezultat i zjarreve, pasgoditjeve nga ajri, në disa pjesë të Novi Sadit dhe në rajonet përreth u përqëndruandyokside të squfurit, së bashku me disa qindra µg/ m 3 , djegur gjatë këtij procesi.Megjithatë, përqëndrime të tilla, me sa duket nuk vazhduan më tepër se disa orë,derisa zjarret zgjatën relativisht një kohë të shkurtër dhe drejtimi i erës ishte indryshëm. Për disa kohë, ka mundësi që përqëndrimet të kenë kaluar normat e rekomanduaratë cilësisë së ajrit. Gjatë periudhës së konfliktit, autoritetet shëndetësore urekomanduan njerëzve të Novi Sadit që të lanin mirë ushqimet dhe të mos haninushqime të transportuara nga depo të lerosura.Është njoftuar se u dogjën ose u derdhën rreth 73.000 ton nafte bruto. Ekspertëtlokalë vlerësojnë se 90% ishte djegur, ndërsa pjesa tjetër u derdh në kanalet mbledhësetë ujrave nëntokësore ose në tokë.U njoftua se Danubi ka qënë shumë i infektuar, menjëherë pas sulmeve ajrore, sirezultat i rrjedhjes së naftës bruto dhe të produkteve të naftës, nëpërmjet sistemitmbledhës të ujrave nëntokësore të rafinerisë. Kryeinxhinjeri i rafinerisë u thaekspertëve të BTF se ishte shumë e vështirë të vlerësohej sasia e vërtetë e naftës dhe eprodukteve të naftës, e derdhur në Danub, por rreth 130 tonë naftë u rimor nga stacionii pompës së ftohjes së ujit, në rrjedhën e kanalit të ujrave nëntokësore. Gjatëkohës së konfliktit, u ndalua peshkimi në të gjithë rajonin e Vojvodinës.Inspektimi i zonës në korrik, nga ana e misionit BTF, tregoi se kanalet e rezervuarevetë rafinerisë ishin mbushur me naftë bruto dhe produkte nafte. Në rajonin e stokimit, nëtokë mund të shihej naftë bruto, si rezultat i derdhjes së rezervuareve të dëmtuar, ndërsadisa blloqe prej betoni nën rezervuaret janë të çara dhe të thyera. Gjithashtu mund të shihejnaftë në disa kratere me dhé dhe ujë, të hapura nga bombat, në pjesën qendrore tëTakim me drejtuesit e rafinerisë së naftës në Novi SadFoto: BTF4 6 47

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitkompleksit. Gjithashtu, inspektimipamor u bë në një pellg të vogël pak tëthellë, në një rajon afro 30 m jashtëkompleksit të rafinerisë, në drejtim tëpuseve të filtrimit të brigjeve tëDanubit. Në sipërfaqen e pellgut nukmund të dallohet asnjë shtresë e hollënafte dhe flora e ujit dhe fauna dukentë paprekura. Në të njëjtën kohë, nukkishte infektim të dukshëm me naftëtë brigjeve të lumit apo sipërfaqes sëujit, pranë puseve të filtrimit të brigjeve.Një zëdhënës i drejtorisë sëimpiantit të ujit të qytetit u tha Duke marrë mostra të tokës në Novi Sadekspertëve të BTF se qysh kur nisi kykonflikt, të tetë puset e filtrimit pranë rafinerisë kishin siguruar 60% të ujit të pijshëmtë Novi Sadit. Prerja e kanalizimeve nëpërmjet Danubit donte të thoshte se bregu idjathtë ishte izoluar nga punimet e pastrimit; uji i burimeve në anë të lumit nuk mundtë pastrohej dhe 50.000 qytetarë nuk morën ujë, për një kohë të gjatë, nëpërmjet tubacionit.Menjëherë pas bombardimit të rafinerisë, si masë parandaluese u mbyllën dy ngaburimet më të afërta. Gjithashtu u morën masa për të pastruar 13.000 m 2 tokë rrethburimeve, dhe më vonë u rihap një nga burimet e mbullyra. Gjatë misionit të BTF nëgusht, Instituti bashkiak i Shëndetit Publik njoftoi se një burim mbetej i mbyllur, sirezultat i nivelit “ pak të lartë „ minerar të naftës.Më 23 gusht, BBC, Shërbimi Botëror foli për një raport të agjencisë jugosllavetë lajmeve, ku pohohet se rafineria e Novi Sadit e kishte rifilluar prodhimin e kufizuartë kerozenit dhe diezelit, për t’u përdorur në shkolla, spitale dhe bujqësi.Foto: BTF■ Mostrat e BTF dhe rezultatet (shih hartën nr. 11)Gjatë misionit të BTF për Qendrat Industriale, u morën mostra të gazit tokësor dhe/ ose mostra të ujrave nëntokësore në tetë vendndodhje të ndryshme, brenda dhejashtë kompleksit të rafinerisë së naftës. Analiza tregoi se dy nga mostrat e ujrave nëntokësoredhe një nga mostrat e gazit tokësor, të marra nga kompleksi i rafinerisë,përmbanin nivele shumë të larta hidrokarboni avullues, duke dëshmuar praninë enivelit të naftës në ujrat nëntokësore. Mostra të tjera, të marra brenda dhe rreth kompleksit,dëshmuan për nivele më të ulëta të hidrokarbonit avullues.Gjithashtu u morën mostra të ujrave nëntokësore, nga sasia e ardhur në galerinëe infiltrimit, sa më pranë impiantit të filtrimit të ujit, të mbetur pranë rafinerisë, dhenga sasia e derdhur nga tubacioni që merr ujë në galeritë e filtrimit të uzinës, tekshpërndarësi i ujit komunal, për filtrim. Analiza e tyre dëshmoi për nivelin e ulët aposhumë të ulët të infektimit të ujrave nëntokësore, nga hidrokarboni avullues.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileGjatë misionit të gushtit të BTF, u morën mostra në pesë vende : (a) pjesa esipërme e bregut të majtë të Danubit të Novi Sadit (u mendua si një vend referimi përmostrat e tjera, meqënëse nuk mendohet se konflikti ka sjellë një ndotje të konsiderueshmemidis kufirit hungarez dhe Novi Sadit); (b) pjesa e majtë e bregut pikërishtsipër kanalit; (c) Bregu i majtë i Danubit në rrjedhën e poshtme të Novi Sad; (d)në kanal, shumë afër në bashkimin e tij me Danubin; (e) në përbërësit e rafinerisë.Rezultatet janë përmbledhur më poshtë në Tabelën 2.Ishte shumë interesante se në pjesën e sipërme të bregut, tek fundi i llumeve tëNovi Sadit kishte koncentrime relativisht të larta të PCB dhe PAH. Ishte diçka epapritur, pasi kjo pjesë e Danubit thuhej se ka qënë relativisht pa ndotje dhe nukduhet të ishte prekur nga goditjet ajrore mbi rafinerinë. Ka mundësi që rezultatet tëvijnë si pasojë e ndotjes kronike të mëparshme të lumit. Nuk kishte ndonjë ndryshimtë rëndësishëm, përsa i përket nivelit të zhivës në pjesën e sipërme dhe të poshtme tëDanubit, në Novi Sad, (të dy të ulët), por u regjistrua një sasi më e madhe e zhivës nëllumin e kanalit. Mostrat e ujit të Danubit në drejtim të Novi Sadit dhe të kanalitdëshmuan për nivele të parëndësishme zhive, dhe të hidrokarbureve të plota të naftës.Tabela 2: Përmbledhja e mostrave të BTF – Novi Sad (misioni i Danubit)VENDNDODHJA LLOJI I MOSTRËS PËRFUNDIMETPjesa e sipërme e Ujë, llumi i shtratit, Është përdorur si qendër referimi; nivele relativishtbregut të Danubit biota të larta të PAHs dhe PCB në llum, tregues të ndotjesnë Novi Sadkronike; nivel relativisht i ulët i zhivës në llum.Bregu i sipërm i Ujë Asnjë vlerë e rëndësishme për ndonjerinkanalit në Danubnga parametrat.Bregu i poshtëm i Ujë, llumi i shtratit, Konçentrim pak i lartë i zhivës në llumkanalit të Novi Sadit biota në krahasim me llumin e pjesës së sipërme ; nivelrelativisht i lartë i PAHs.Kanali Ujë Nivel i lartë mërkuri në llumllumi i shtratitSipas analizave paraprake të kryera nga ekspertët BTF, mostrat e faunës së jovertebrorëvetë mëdhenj, në derdhjen e sipërme të Novi Sadit ishin karakteristikë eDanubit të Mesëm dhe të Ulët. U identifikuan 13 taxa, duke menduar se atje pasgodit jeve ajrore, nuk ka pasur ndonjë pasojë të rëndë biologjike nga ndotja (të paktënpër një kohë). Në të vërtetë, ekspertët e BTF meditojnë se mbyllja e detyruar erafinerisë, mund të sjellë përmirësime të ndjeshme lokale në mjedisin ujor, si rezultati një ulje të mundshme të ndotjes kronike.Duke u bazuar në vëzhgimin e terrenit dhe në rezultatet e analizave të mostrës,BTF arriti në përfundim se si rezultat i goditjeve ajrore të rafinerisë së Novi Sadit, nuk4 8 49

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitkishte pasoja të rënda në mjedisin ujor të Danubit. Mendohet se shumica e naftës dheprodukteve të naftës së derdhur, ishte djegur dhe në lumë nuk kishte hyrë ndonjëvolum i konsiderueshëm.Bor (shih harta nr.14)Shqet‘simet kryesore: Ndotje e rëndë e ajrit nga çlirimi i dyoksidit të squfurit;provë e qartë e dëmtimit kronik të mjedisit, nga minierae bakrit; lokalizim i infektimit nga PCB, tek stacioni itransformatorit.■ T‘ dh‘na informueseNga ana e misionit të BTF për Qendrat Industriale, më 24 korrik u vizituan dyrajone, domethënë miniera e bakrit dhe uzina e shkrirjes jashtë Borit (një qytet prej40.000 banorësh në Sërbinë lindore), dhe rezervuari i naftës ‘Jugopetrol’ aty pranë.Këto instalime ishin vënë në shënjë, gjatë goditjeve ajrore të NATO-s, më 15 dhe 17maj.Industria e bakrit në Bor përbëhet nga një minierë e madhe në qiell të hapur dhenga uzina e shkrirjes. Gjatë goditjeve ajrore, u dëmtua çentrali i transformatorit qësiguronte elektricitetin e kësaj zone. Kur u krijua, ai kishte tre transformatorë të mëdhenjdhe 160 kondensatorë, por njëri nga transformatorët u boshatis dhe u lëviz paragoditjeve ajrore. Të dy transformatorët që mbetën, përmbanin çdonjëri 25 tonë naftë.U shkatërruan rreth 80 dhe 100 kondensatorë, çdonjëri me kapacitet prej një litër vaj.Sipas burimeve të kësni industrie, nafta etransformatorit nuk përmbante PCB, ndërsavaji i kondensatorëve kishte. Më vonë, kjou konfirmua nga analizat e BTF. Në kohën evizitës së BTF, disa kondensatorë ishinakoma në tokë rreth çentralit të transformatorit,por shumica e tyre ishin lëvizur oseshkarkuar.U njoftua se pjesë të tjera të kompleksitkishin shpëtuar nga dëmtimet serioze, porgoditjet ajrore mbi impiantin e energjisë dhesi rrjedhim ulja e elektricitetit të furnizuar,kishte ndërprerë prodhimin e acidit sulfurik-një nënprodukt i industrisë së bakrit.HARTA (14) Vendndodhja e Borit në RFJHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaLoznicaNovi SadStremska-MitrovicaObrenovacNovi PazarBaricSERBIAAlbaniaSmederevoKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorBorOil depotLeskovacVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgariaTiranaMacedonia

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileKjo pati si pasojë clirimin kronike të gazit të dyoksidit të squfurit, që zakonishtdel gjatë prodhimit të acidit sulfurik. Ekipi i BTF gati mundi ta nuhasë dyoksidin esqufurit, shumë kilometra larg impiantit, ndërsa pas 15 minutave në vetë qendrën, igjithë grupi filloi të kollitej.Bazuar në njoftimet e kufizuara të disponueshme, ekipivlerësoi se përhapja mund të ishte 100.000 tonë dyoksid squfuri në vit. Megjithatë,për të bërë një vlerësim më të sigurt është e nevojëshme të kihet një njoftim më i hollësishëm.Përfaqësues të Universitetit të Beogradit pohuan se më parë, në impiantishte rregjistruar ndotje nga gazi i dyoksidit të squfurit dhe nga metalet e rënda. Fundii lumit Bor, është si i “shtruar mekalldrëm„ nga depozitimi i piritit tëhekurit (FeS 2 ), ndërsa sipërfaqja erajonit dhe e ujit ka qënë infektuarme metale të rënda, si pasojë e dekadavetë shfrytëzimit të minierave.Megjithëse nuk ka njoftime tëhollësishme të disponueshme,ekspertët e BTF mendojnë se daljakronike e dyoksidit të squfurit ngaminiera e bakrit ka një ndikim seriozpër mjedisin. Meqënëse Borështë pranë kufirit me Bullgarinë,këto dalje mund të kenë pasurpasoja ndërkufitare, sipas drejtimittë erës. Për të pakësuar përhapjen,duhen marrë masa të menjëhershme.Njoftimet e marra nga rrjeti iinternetit të Agjencisë bullgare tëlajmeve tregojnë se lumi ndërkufitarTimok ka një histori të njëndotje kronike dhe të rëndë ngaana e minierës së bakrit. Ndotja eInspektim i rezervuarëve të dëmtuar të naftësFoto: BTFmadhe, në fund të qershorit 1999,ndodhi si rezultat i shkarkimit tëujrave të pista nga miniera.Gjatë goditjeve ajrore u shkatërrua plotësisht, rezervuari i naftës ‘Jugopetrol’ që ika shërbyer kryesisht industrisë së bakrit në Bor. Megjithatë, u njoftua se krejt tetë rezervuarete stokimit u boshatisën shpejt, para se të goditeshin. Meqënëse rezervuari inaftës ishte bosh, u ndezën vetëm zjarre të vegjël dhe nuk u derdh naftë. Megjithatë,transformatorë të depos elektrike ishin dëmtuar ose shkatërruar.5 0 51

Uzina e shkrirjes së bakrit dhe rafineria në Bor Foto: NATO■ Mostrat e BTF dhe rezultatet5KonkluzionetPër të provuar praninë e PCB në impiantin e energjisë të minierës së bakrit, expertëte BTF morën një mostër nga një transformator i dëmtuar, por nuk u gjet PCB. Njëmostër e dytë e tokës, e marrë prej një nga kondensatorët, nxorri një derdhje të PCB,të infektuar me dyoksinë dhe furan.kryesoreMostrat e tokës (të thellësisve të ndryshme) u morën nga një shesh pranë rezervuarittë naftës dhe një mostër llumi u mor nga një përrua i vogël poshtë impiantit.t‘Më tej u mor një mostër tjetër nga toka poshtë një derdhjeje, që kishte dëmtuar transformatorintek impianti elektrik.Mostra e marrë nga përroi, për të studjuar të dhënat nxorri përqëndrime tëMisionevejashtëzakonshme të metaleve të rënda, veçanërisht të bakrit, por gjithashtu të kadmiumit,arsenikut, plumbit dhe zinkut. Ekspertët e BTF arritën në konkluzion se këtopërqëndrime nuk janë të lidhura me dëmtimin nga konflikti, por ka më tepërmundësi të jenë rezultat i ndotjes industriale prej kohësh.TeknikeMostra e tokës pranë transformatorit të dëmtuar tregoi një përmbajtje të lartë të PCBt‘(300 mg/kg) dhe nivele të ulëta të metaleve të rënda.BTFVende t‘ tjera specifike t‘ vizituara ngadhemisionet e qendrave industriale dhe t‘ Danubitt‘Kjo nëndarje përmbledh konkluzionet kryesore, në vendet e tjera të veçanta, të vizituaranga ‘Qendrat Industriale’ dhe misionet e ‘Danubit’.GrupitBaric (shih hartat nr.15 dhe nr. 16)t‘Anëtarë të misionit të Danubit vizituan më 27 gusht, kompleksin industrial, në brigjete lumit Sava, në perëndim të Beogradit.Grupi takoi drejtorin e përgjithshëm të Kompanisë holding ‘Prva Iskra’ qëvler‘simitgrupon dhjetë operacione kimike dhe inxhinjerike, në një kompleks të madh indus-

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileHARTA (15) Vendndodhja e Bariçit në RFJHARTA (16) Vlerësim nga një distancë e largët, i shumicës së goditjeve në Bariç0 250500mNSavatrial. Kjo qendër, që kishte punësuar 2.500punëtorë ishte qëlluar katër herë (17 dhe 19prill, 10 dhe 20 maj). Njoftimet e medias,në kohën e sulmeve ajrore flisnin për njëdëmtim të madh të mjedisit. Megjithatë,grupi BTF tha se faktori kryesor shqetësuesjanë pasojat socio-ekonomike.Grupit iu theksua shpesh here, se me këtopajisje prodhoheshin vetëm produkte përcivilë. Grupi ishte informuar se prodhimikimik shumë toksik TDI, i përdorur për fabrikimine PVC, ishte ndaluar më 1992.Gjithashtu, grupi ishte informuar se dymbëdhjetërezervuare të mëdhenj TDI stokimi,të ndrequra pak më parë, për shumë vitekishin dalë jashtë përdorimit.River5 2 53Legjendë:objekte që janë më të kthjellta nëimazhin e marrë pas luftës, përshembull pasojat e bombave.objekte që duken më të errët nëimazhin e pas luftës1. Ndërtesa të reja2. Derdhje të mundshme

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitShkatërrim në kompleksin industrial në BariçFoto: BTFGrupi nuk kishte mundësi të shkonte tek lumi Sava, ose në grykën e kanalit i cilirrjedh nga kompleksi për tek Sava. Nga kanali në kompleks u mblodh një mostër ujidhe disa mostra dheu. Nga kjo vizitë e shkurtër, ekspertët e BTF nuk gjetën ndonjëprovë për ndonjë infektim të madh të mjedisit në Baric.Diga e ÔPort‘s s‘ hekurtÕ (Xhjerdap) dherezervuari (shih hartën nr.17)Të dy digat e mëdha në Danub (Xhjerdap I dhe II, që shpesh cilësohen si Porta Hekuri Idhe II), përshkrojnë kufirin midis RFJ dhe Rumanisë. Meqë Porta e Hekurt I është e paradigë në rrjedhën e poshtme të Gabcikovës në Republikën sllovake, ajo është përgjegjëse përbllokimin e ndotësve të një pjese të madhe të pellgut ujor të Danubit qëndror.Presupozohet se disa ndotës kimikë, të çliruar gjatë goditjeve ajrore në RFJ, ufutën në Danub, ose drejtpërdrejt, ose nëpërmjet degëzimeve të tjera. Ekspertët e BTFarritën në përfundim se këta ndotës të tretshëm duhej të kishin arritur tashmë në detine Zi, që nga misionet e BTF në Qendrat Industriale dhe të Danubit, bile edhe dukemarrë parasysh periudhën dyjavore të qëndrimit në rezervuarin e Portës së Hekurt.Nivelet e larta të ujit gjatë përmbytjeve të qershorit, mund të kenë sjellë ndotje me elementëtë patretshëm, atje ku rryma është ndaluar nga Porta e Hekurt I e digës. Në këtëpikë, llumi shtohet shpejt, pra rezervuari shërben si rajon depozitimi për ndotësit qëjanë futur në fund (për shembull ndotës të vegjël organikë, metale të rëndë).Misioni i BTF për Danubin vizitoi më 26 gusht dy qendra në rrethinat e Ram(pranë kufirit të RFJ /Rumani dhe në pjesën e sipërme të rezervuarit të Portës sëHekurt). U morën mostra llumi, uji dhe biota (midhje). Mostrat e llumit dhe të midhjevepërmbanin 0.15-0.19 µg/ kg zhivë, të ngjashëm me ato të gjetura më parë në

HARTA (17) Vendndodhja e "Portës së hekurt" në RFJKonflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilerrjedhën e sipërme dhe nxorrën në pahgrumbullimin e ndotësve të vegjël organikë(PAH et PCB), si rezultat i ndotjes kronike.Masa të ceziumit 137 (Cs-137), marrënga shtresa e mesit të llumit që ka lidhje mekatastrofën e Çernobilit në vitin 1986,treguan për një përqindje sedimentimi vjetorprej 3,0 à 3.5 centimetra në bregun emajtë dhe 2,0 deri 2.5 centimetra në bregune djathtë. Analizat e PAH treguan për niveletë ndryshëm nga 400 deri 1400 µg/ kg përUS EPA që përmban 16 PAH, ndërsa PCB(shtatë kogjenerë) që ndryshonin nga 1 derinë 7 µg/ kg, në të dy anët e lumit. Meqënësekëta ndotës ishin të pranishëm në shtresat para 1986, ata flasin për një ndotje kroniketë konsiderueshme. Mostrat e midhjeve përmbanin nivele të PAH rreth 350 µg/ kgpeshë bruto në të dy anët e lumit, ndërsa PCB ishte 58 µg/ kg dhe 31 µg/ kg , respektivishtpër brigjet e majta dhe të djathta.Pjesa jugosllave e rezervuarit të Portës së Hekurt përfshihet në Parkun Kombëtartë Xhjerdapit. Një shkencëtar i Universitetit të Beogradit pohoi se me sa dinte ai,goditjet ajrore nuk kishin lënë ndonjë ndikim të drejtpërdrejtë në park.Kraljeva (shih hartën nr. 18)HungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaLoznicaNovi SadSipas pohimeve, gjatë konfliktit, rezervuari i naftës ‘Beopetrol’ në Kraljevë (popullsia60,000), u qëllua nga 80 raketa dhe bomba. Rezervuaret e nëndheshëm të naftës janëtë vendosur në brendësi të një kodre, me një stacion pompimi, pranë rrugës dhe heku-Stremska-MitrovicaObrenovacAlbaniaTiranaNovi PazarBaricSERBIASmederevoKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaIron GateZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgariaRezervuari i Portës së Hekurt në lumin Danub që përshkon kufirin midis RFJ dhe RumanisëFoto: BTF5 4 55

udhës. Goditjet ajrore shkatërruan rezervuaret dhe stacionin e pompimit. Pothuajsetë gjithë rezervuaret ishin bosh, kur u qëllua; në tërësi, u njoftua se u derdh vetëm 565m 3 lëndë djegëse diezel.Ekipi i BTF vërejti se në disa vende dheu pranë rezervuareve ishte njomur mediezel. Meqënëse dheu në qendër është shumë depërtues, ka mundësi të madhe qëdiezeli i derdhur mund të shkojë tek ujrat nëntokësore. Mostrat treguan koncentrimetë larta të hidrokarbureve, pranë një rezervuari të lëndës djegëse. Teposhtë nga rezervuarindodhen disa banesa, ndërsa lumiHARTA (18) Vendndodhja e Kraljevës në RFJHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaLoznicaNovi SadStremska-MitrovicaObrenovacBaricSmederevoKragujevacZastava car factoryKraljevoCacakKraljevoFuel depotZlatiborMountainsAlbaniaTiranaSERBIANovi PazarDakovicaKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaNga goditjet ajrore ishin dëmtuar dy transformatorë;njëri ishte djegur krejt. Përfaqësues tëRFJ shprehën shqetësimin e tyre se dyoksinamund të kishte dalë si rezultat i zjarrit, sepse kashumë të ngjarë që vaji i transformatorit të përmbantePCB. Përveç kësaj, disa izolues ishin dëmtuardhe nafta e tyre ishte derdhur në tokë.Analiza e mostrave, të marra nga ekipi i BTFprovoi se vaji i përdorur në transformatorë dhe tekizolatorët, nuk përmbante PCB. Mostrat e sfondittë ujrave nëntokësore dhe të tokës nuk provojnë seka ndotje që ka ardhur si rezultat i bombardimit tëstacionit transformues. Përbërëset avullueseorganike (VOC) që u gjendën në mostrën e ujravenëntokësore, me sa duket janë rezultat i ndotjeskronike nga industria në Nish.BorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgariaIbe gjithashtu është shumë afër. Ka mundësiqë diezeli të arrijë tek burimet pranë Ibe dhendoshta tek vetë lumi. Megjithatë, ka pakgjase që nafta të arrijë në hyrje të pikës sëujit, 10 km më tej poshtë lumit.Ekspertët e BTF rekomanduan studimine ujrave nëntokësore dhe në rast sezbulohen koncentrime të larta tëpetrokimikateve, një trajtim teknikbiologjik të zonës.Nish (shih hartën nr. 19)Nishi është qyteti i tretë më i madh në RFJ(popullsia 170,000) dhe është shumë iindustrializuar. Gjatë konfliktit, ai u bombarduarëndë. Ekipi i BTF vizitoi stacionine transformatorit elektrik, jashtë qytetit.HARTA (19) Vendndodhja e Nishit në RFJHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaLoznicaNovi SadStremska-MitrovicaObrenovacAlbaniaTiranaNovi PazarBaricSERBIASmederevoKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarNisPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgaria5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileNovi Beograd (shih hartën nr. 20)Impianti i energjisë dhe i ngrohjes qëndrore në Novi Beograd furnizon me energji përngrohje dhe elektricitet afër 1 milionë vetë, në Beograd. Ai është ndërtuar në brigjete lumit Sava, pranë bashkërrjedhjes së lumit Sava me Danubin. Gjatë goditjeve ajroretë NATO-s, u shkatërruan tetë rezervuare depozitimi për vaj të rëndë dhe një rezervuarqë kishte benzinë. Rezervuari i benzinës dhe të shtatë rezervuaret e vajit ugoditën drejtpërsëdrejti, pra shumica e përmbajtjes u dogj gjatë një periudhe shumëtë shkurtër kohe. U tha se në lumin Sava ishin derdhur 2 deri në 3 tonë vaj i rëndë.Sipas njoftimeve të marra gjatë vizitës së BTF, më 26 korrik, nuk u vunë re prurje uji,apo të çara, në afërsi të drejtpërdrejt të impiantit. Meqënëse goditjet ajrore u bënë ngafundi i stinës së ngrohjes, shumica e rezervuareve të depozitimit në kohën e bombardimitishin pothuajse bosh.Të gjithë rezervuaret e depozitimit ishin ndërtuar në basene prej betoni, të vendosurnjeri pas tjetrit, pra shumica e naftës bruto dhe e benzinës nuk mund të depërtontenë tokë. Në disa raste, veshja e brëndshme prej betoni ishte depërtuar drejtpërdrejtnga raketat, ose ishin krijuar të çara, si rezultat i nxehtësisë së zjarrit. Në këtovende, mbase ka depërtuar vaj ose benzinë në tokë, poshtë veshjes prej betoni.Ndoshta është parë shumë pak vaj bruto, në basenet prej betoni dhe rreth tyre, si dhembi tokë dhe në/rreth rajonit të depozitimit. Nuk kishte shënja vaji, në ujin e lumitose në bregun e lumit.U morën mostra të gazit të tokës në thellësi prej 2,0 m et 3,8 metra, në një vendmidis rezervuarit të benzinës dhe lumit Sava. Nuk mund të gjendet lista e shifrave tëujit dhe si rrjedhim nuk u mor mostër e ujrave nëntokësore. Rezultatet e analizave tëgazit të tokës treguan një koncentrimshumë të lartë të avullit të benzinës nëtokë (më tepër se 240.000 mg/ l), duketreguar se toka dhe ujrat nëntokësore, mesa duket janë të infektuara me benzinë.Natyrisht, ky infektim mund të jetë njëpasojë e goditjes ajrore të NATO-s.Megjithatë, një përqindje e ndotjesmund të jetë rezultat i incidenteve qëkanë ndodhur para konfliktit të Kosovës.Ka mundësi që ujrat nëntokësore tëinfektuara (dhe benzina në fazën e lirë) tëkenë arritur lumin Sava. Sipas njoftimevetë disponueshme, duket se ky infektimnuk përbën ndonjë rrezik të drejtpërdrejtëpër shëndetin e njeriut, por është emundshme që tek Sava, të lokalizohenpasoja për ekologjinë.HARTA (20) Vendndodhja e Novi Beogradit dhe ObrenovaçitHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkSabac PoljaneBeogradObrenovacSmederevo PozarevacLoznicaBaricObrenovacPljevljaPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaNovi SadNovi BeogradStremska-MitrovicaAlbaniaTiranaSERBIANovi PazarKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgaria5 6 57

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitKrahina e Obrenova it (shih hartën nr. 20)Menjëherë pas konfliktit, në RFJ pati shira të shumta dhe përmbytje. U përmbytënpjesërisht tre fshatra në komunën e Obrenovacit (Poljanë, Konaticë et Drazevaç), dhebanorët pohuan se kishte një shtresë të hollë nafte mbi ujë. Impiantet dhe stacionet eshndrimit të energjisë termike në Urovci, afër Obrenovaçit dhe Veliki Crjleni afërLazarevaçit ishin dëmtuar gjatë goditjeve ajrore dhe ishte përhapur paniku se vaji ikëtij shndruesi energjie që përmbante ndoshta PCB, ishte derdhur dhe ishte përhapur,nëpërmjet vërshimit të ujit.Kur ekipi i BTF vizitoiPoljane, uji ishte zbrapsur, pordukej qartë nga shtëpitë dhefushat bujqësore se rajoni ishtepërmbytur. Ekipi i BTF morimostra nga toka, uji dhe llumi ilumit Peshtan. Rezultatet tregojnëse nuk ka vaj PCB, të përhapurdhe nuk ka nivele alarmante tëndotjes.Prahova(shih hartën nr. 21)Ekipi i BTF visitoi rezervuarin enaftës ‘Jugopetrol’, i cili ndodhetnë buzë të Danubit, në kufi midisRFJ dhe Rumanisë.Të dy rezervuaret e naftës dhestacioni i shndrimit të energjisë, tëvendosur në hyrje të qendrës, ushkatërruan plotësisht. Shumica enëntë rezervuareve të depozitimittë naftës ishte bosh, dhe të tjerëkishin vetëm një sasi të vogëlnafte, në kohën e goditjeve ajrore.Misionet e BTF vizituan rajone bujqësore pranë qendrave të godituraFoto: BTFCilësia e lartë e punimeve dhe e ndërtimit kishin ndihmuar në minimizimin e përhapjes,në një mjedis më të gjërë. Nga 2500 m 3 naftë të përhapur, disa metra ishin djegur,disa të tjera kishin mbetur në qendër, por disa, sipas pohimeve, ishin derdhur nëDanub.Rezultatet e mostrave të BTF treguan se asnjë vaj nuk kishte përmbajtje PCB,dhe si rrjedhim nuk mund të lëshohej dyoksinë gjatë djegies. Ndonjë ndotje e ajritdhe e tokës mund të jenë rezultat i afërsisë me mjediset e ndotura.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilePrishtina (shih hartën 22)Në kryeqytetin e Kosovës u vizituan dy qendra: uzina plastike, që përdoret tani si bazëe KFOR-it, dhe rezervuari i naftës‘Jugopetrol’.Uzina e plastikës ishte qëlluar nga njëbombë që depërtoi në çati dhe plasi në korridorine uzinës. U dogjën disa objekte prejplastiku, por zjarri ishte relativisht i vogël,meqënëse shumica e prodhimeve prej plastikunë korridor nuk u shkri.Mostrat e marra nga ekipi i BTF nukzbuluan dyoksinë dhe meqënëse uzina upastrua siç duhet nga ana e KFOR-it,ekspertët e BTF nuk dhanë rekomandime tëposaçme.Ekipi i BTF nuk mundi të shkojë tek rezervuarii naftës ‘Jugopetrol’, meqënëse ainuk ishte pastruar akoma nga minat dhenuk mund të bëhej një vlerësim i hollësishëm,megjithëse mendohej se nuk ishin derdhur sasi të mëdha nafte. Nga njëinspektim pamor i rezervuarit nga jashtë dhe nga një bisedë me personelin, u bë eqartë se edhe sipërfaqja e rezervuareve të naftës dhe rezervuareve nëntokësorë ishinshkatërruar plotësisht. Rezervuaret në sipërfaqe duhet të kenë qenë plotësisht osepothuajse bosh, meqënëse nuk ka shenja tëpërhapjes së naftës dhe pati vetëm një zjarrtë vogël. Një mostër e tokës, e marrë nga anae rrugës, nuk tregoi ndonjë nivel të lartë tësubstancave të rrezikshme.HARTA (21) Vendndodhja e Prahovës në RFJHungaryCroatiaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoFruska GoraNational parkPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarVojvodinaLoznicaFruska GoraNational parkNovi SadStremska-MitrovicaObrenovacAlbaniaTiranaNovi PazarBaricSERBIASmederevoKragujevacZastava car factoryCacakDakovicaKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPrizrenMitrovicaPozarevacKrusevacProkupljeKosovoPristinaBorOil depotLeskovacMacedoniaVranjeRomaniaZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamPrahovoBulgariaHARTA (22) Vendndodhja e Prishtinës në RFJHungaryCroatiaVojvodinaNovi SadStremska-MitrovicaRomaniaTuzlaBosnia andHerzegovinaSarajevoPljevljaSabac PoljaneBeogradPribojZlatiborMountainsKolasinMONTENEGROPodgoricaCetinjeLakeSkadarLoznicaObrenovacNovi PazarBaricSERBIASmederevoKragujevacZastava car factoryCacakKraljevoFuel depotKopaonikNational ParkPozarevacKrusevacProkupljeBorOil depotLeskovacMitrovicaPristinaDakovicaPristinaKosovoPrizrenVranjeZajecarPrahavoFuel depotNegotimNisTransformer factoryPirotIron GateDamBulgariaAlbaniaTiranaMacedonia5 8 59

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitPasojat e konfliktit mbi mjedisin e lumit DanubGjatë dhe menjëherë pas konfliktit të Kosovës, një nga shqetësimet kryesore për mjedisinqë u vu në dukje nga media dhe NGO ishte dëmi i mundshëm në lumin Danub.Meqënëse shumica e vendeve kyçe industriale që u vunë në shënjë gjatë sulmeve ajrorendodhen pranë Danubit (për shembull Novi Sad, Pançeva), ose degë lumi më tëmëdhenj si Sava (për shembull Bariç), ose degë lumi më të vegjël si Lepenica dheMorava (për shembull Kragujevaç), ekzistonte frika se mos këto sasi të mëdhasubstancash të rrezikëshme kishin hyrë në sistemin e Danubit, duke sjellë rreziqe përpopullin në Jugosllavi dhe në rrjedhën e poshtme të lumit, në Bullgari dhe Rumani,nëpërmjet pirjes së ujit apo ngrënies së peshkut të infektuar. Danubi është gjithashtunjë nga korridoret më të rëndësishme të biodiversitetit, kjo do të thotë që çdo ndikimi dëmshëm mbi shëndetin e njeriut shoqërohet gjithashtu, nga pasoja të rëndësishmembi bimët, kafshët dhe vendet, në të cilat ato banojnë.Shtrati i Danubit mbulon 817.000 km 2 të 17 vendeve të Evropës Qëndrore,(shih hartën 1) dhe si rrjedhim lumi ka prurje kronike dhe serioze të elementëveushqyes dhe ndotës që vijnë nga një numur i madh burimesh industriale, bujqësoredhe komunale. Shqetësimi i përhapur mbi gjendjen jo të favorshme të mjedisit tëDanubit çoi në hartimin e Konventës mbi Bashkëpunimin për Mbrojtjen dhePërkrahjen në përdorimin e lumit Danub (i njohur gjithashtu si Konventa përMbrojtjen e lumit Danub – DRPC). Le DRPC ka hyrë në fuqi më tetor 1998 et, deritani që po shkruajmë, në të marrin pjesë 11 Palë kontraktuese. Ajo siguron bazën eligjshme për bashkëpunimin ndërkombëtar për administrimin e mjedisit të shtratit tëDanubit.Kanali i ujrave të zeza në Pançevë që derdhet në lumin DanubFoto: BTF

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileVënia në jetë e DRPC sigurohetnëpërmjet Komisionit Ndërkombëtarpër Mbrojtjen e lumitDanub (ICPDR) dhe mbështetetnga Programi i Mjedisit për Shtratine lumit Danub (EPDRB). Programi ifundit u fillua në 1991, nga vendet eDanubit, organizata ndërkombëtare,instituticione financiare dhe NGO.Midis nismave të vendosura nënkujdesin e EPDRB dhe tëkordinuara nga ICPDR është RrjetiTrans-National Vëzhgues (TNMN)që cakton normat e përbashkëta tëcilësisë së ujit dhe parametrat esasisë, kudo në pellgun e Danubit.Fatkeqësisht, Republika Federale eJugosllavisë nuk është palë në DRPCdhe megjithëse ka pasur kontakte tënivelit teknik me ICPDR, RFJ nukmerr pjesë zyrtarisht në punën eFoto: BTFICPDR ose të TNMN (shihgjithashtu faqen 81).Shumë konkluzione të misionit plotësues të BTF mbi lumin Danub, të organizuaranë bashkëpunim të ngushtë me ICPDR, janë bërë të njohura tanimë në pjesëte tjera të këtij kapitulli (shih konkluzionet e veçanta për qendrat si Pançevë,Kragujevaç, Novi Sad, Bariç dhe rezervuari i Portës së Hekurt). Megjithatë, duhentheksuar këtu konkluzionet e përgjithshme të misionit:■ nuk ka dukuri të një katastrofe ekologjike për Danubin, si rrjedhim i goditjeveajrore, gjatë konfliktit të Kosovës.■ Megjithatë, ka disa vende të rëndësishme ku infektimi nga substancat errezikëshme të lëshuara gjatë goditjeve ajrore përbën një rrezik për shëndetin enjerëzve dhe mjedisin ujor. Rekomandimet e BTF lidhur me këto vatra të rrezikshmeduhet të zbatohen menjëherë.■ Duket fare mirë se në Republikën Federale të Jugosllavisë ka një ndotje kronike tëhershme të Danubit. Një pjesë e kësaj ndotjeje vjen nga vende të tjera të Danubit,por gjithashtu trajtimi i papështatshëm i mbeturinave të rrezikshme dhe depozitimii tyre në RFJ, është një burim i rëndësishëm infektimi.■ studimin e cilësisë së ujit, uljen e ndotjes dhe një kundërveprim urgjent.Duke marrë mostra nga kanali i Pançevës6 0 61

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitUraniumi i varf‘ruar: konkluzione t‘ misionitparaprak t‘ gjetjes s‘ fakteve dhe Grupit t‘Vler‘simit■ ZanafillaUraniumi i varfëruar është një mbeturinë që përftohet nga procesi i pasurimit të mineralittë uraniumit natyror, për t’u përdorur tek reaktorët bërthamorë dhe tek armëtbërthamore. I krahasuar me uraniumin natyror që ka një U-235 me përmbajtje izotopikeprej 0.7%, përmbajtja e izotopikut të U-235 në DU është pjesërisht i varfëruarme afro një të tretën e përmbajtjes së tij origjinale (0.2%).DU është shumë i rëndë dhe si rrjedhim përdoret për majat e plumbave me qëllimqë të shpojnë veshjet metalike. Ai mund të përdoret për predhat e raketave merreze të mesme veprimi dhe ka qënë përdorur tek tanket e blinduara. Përveç densitetittë tij, DU përdoret në operacionet ushtarake, për shkak të çmimit të tij relativisht tëulët (për shembull në krahasim me mundësinë tjetër : volframin) dhe sepse ai gjendetnë sasira të mëdha. Si rezultat i llojit të vetëdjegshëm të metalit të uraniumit dhe tëtemperaturave tepër të larta të çastit të lëshuara në përplasje, krijohen grimca oksideshtë uraniumit. Studimet kanë treguar se një përqindje e lartë e këtyre grimcave mundtë jenë me përmasa “ thithjeje ”, domethënë grimcat mund të thithen me hundë,brënda në thellësi të mushkërive. Shqetësime lidhur me pasojat për shëndetin enjerëzve, si rezultat i ekspozimit ndaj DU, janë të lidhura me karakteristikat e tij radiologjikedhe kimike.Media ka njoftuar rregullisht se gjatë dhe pas konfliktit në Kosovë, DU ishte përdorurnë veprimet ushtarake prej NATO-s. Si rrjedhim, ka shqetësime midis njerëzvenë Serbi dhe Kosovë, lidhur me rreziqet e mundshme për shëndetin e njerëzve dhemjedisin, pas periudhës së konfliktit. Gjithashtu, këto shqetësime kanë të bëjnë edheme sigurinë e personelit të Kombeve të Bashkuara dhe të agjencive të tjera ndërkombëtarenë këtë zonë.Më 3 maj 1999 doli një udhëzim informativ i departamentit amerikan të mbrojtjes,(shih bibliografinë nr.15) për të konfirmuar se forcat amerikane kishin përdorurnë Ballkan armë me uranium të varfëruar. Ishte njoftuar se nga një aeroplan A-10ishin lëshuar predha me DU. Megjithatë, nuk dihet nëse forcat amerikane qëlluan meraketa me rreze të mesme veprimi që përmbanin DU. Gjithashtu, nuk dihet nëse forcate tjera të NATO-s kanë përdorur armë DU në Ballkan. Shkalla e njohjes së gjendjessë tanishme lidhur me përdorimin e DU në Kosovë dhe ndoshta në Sërbi, është etillë sa nuk dihen as sasia e armëve DU të përdorura, as vendet e shënjimit të goditurnga armët DU. Në kohën kur po shkruhen këto radhë, BTF nuk ka marrë ndonjëdokument zyrtar që të konfirmojë, nëse DU është përdorur apo jo, gjatë konfliktit.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile■ Grupi i Vler‘simitSi pjesë e procesit të BTF, u caktua një grup ekspertësh të posaçëm ndërkombëtarë,‘Grupi i vlerësimit për uraniumin e varfëruar’, për të bërë pyetje, duke ditur seshqetësimet për shëndetin do të studjohen më me hollësi nga ana e OrganizatësBotërore të Shëndetësisë.Gjithashtu, grupi bëri të ditur se treguesit shkencorë janë akoma relativisht tëdobët në disa rajone rreth debatit DU, por shprehu gatishmërinë e bashkësisëndërkombëtare shkencore për të avancuar anketat mbi këtë çështje.Grupi i ekspertëve ishte i detyruar të mbështetej në njoftimet e botuara, meqëkishte në dispozicion pak ose aspak informacion, mbi përdorimin e vërtetë të uraniumittë varfëruar në konfliktin e Kosovës. Gjatë misionit “ për zbulimin e fakteve ”,organizuar nga BTF, u mat paraprakisht rrezatimi në mjetet ushtarake të transportit,si dhe rreth postave të policisë, shumë të dëmtuara dhe në zyrat e postës në Prishtinë.Megjithëse nuk u gjetën tregues që dëshmonin për infektim nga uraniumi i varfëruar,kjo nuk përjashton mundësinë se në Kosovë ka zona të infektuara me DU.Nëpërmjet përdorimit të njoftimeve të disponueshme, u përshkrua një skenarhipotetik, bazuar në shumë kushte dhe supozime. Pa dyshim, u diskutua çdo ekspozimi mundshëm ndaj uraniumit të varfëruar dhe u nxorrën përfundime në lidhje merëndësinë e tyre.Derisa supozimet nuk janë vërtetuar, rezultatet janë vetëm të pasigurta. Si rrjedhim,konkluzionet dhe rekomandimet janë hartuar në mënyrë të matur.■ KonkluzioneMbi bazën e fakteve të njohura dhe rezultateve të studimeve të bëra, Grupi iVlerësimit nxorri konkluzionet e mëposhtme:Mungesa e informacionit zyrtar nga ana e NATO-s, për të konfirmuar se DUishte përdorur ose jo, gjatë konfliktit në Kosovë, shtrembëroi kushtet paraprake përpunën e grupit.Në kushtet në të cilat ndodhemi dhe me supozimet që kemi, rreziqet e mëdha kufizohennë një rajon të vogël rreth rajonit të vënë në shenjë. Në rast se uraniumi i varfëruarështë i shpërndarë në rajone më të mëdha, rreziqet korresponduese janë të kufizuara.Në rast se mjetet e infektuara të transportit dhe grumbullimet e dukshme tëcopave të uraniumit dhe pluhurit hiqen nga rajoni i vënë në shenjë, rreziqet e mundshmetë ekspozimit të konsiderueshëm, lidhen me disa rrethana të posaçme që mundtë shmangen nga sigurimi i informacioneve të mjaftueshme dhe udhëzuese.Mundësia e infektimit të tokës nga uraniumi i varfëruar nuk është një pengesëpër t’u kthyer në këto fshatra dhe rajone që kanë qënë prekur nga sulmet dhe kumund të jenë përdorur municionet me DU , mjaft që të merren parasysh disa rekomandimetë sigurta (shih kapitullin 6 të këtij raporti).6 2 63

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitGjatë dhe menjëherë pas çdo sulmi, atje ku u përdor uraniumi i varfëruar, disanjerëz që ndodheshin shumë afër, mund të kenë qënë tepër të ekspozuar ndaj uraniumittë varfëruar, nëpërmjet thithjes me hundë. Shtrirja e këtij problemi të mundshëmmund të vërtetohet me ekzaminime shëndetësore të posaçme. Gjithashtu, kjo është evlefshme edhe për njerëz që janë prekur potencialisht dhe që nuk banojnë më në rajon.Rezultatet e këtyre analizave janë të përgjithshme dhe si rrjedhim të vlefshme jovetëm në Kosovë, por gjithashtu në zona të tjera të qëlluara gjatë konfliktit.Kërkohet një studim më i vëmendshëm, në lidhje me pasojat mbi shëndetin, në rasttë një ekspozimi të gjatë ose jo aq të gjatë ndaj DU.Pasojat e konfliktit p‘r diversitetin■ ZanafillaNë një kontekst evropian, prej kohësh se dihet rajoni i Ballkanit ka vlera të veçanta,për ruajtjen e diversitetit biologjik. Pasuria e florës dhe faunës, janë rezultat i një sërëfaktorësh, duke përfshirë vendndodhjen e rajonit, në kryqëzim të shumë rajonevebiogjeografike ; ndryshueshmërinë e klimës , gjeologjinë dhe topografinë e tij ; si edhepraktikën tradicionale që është akoma e përhapur, të përdorimit me intesitet të vogëltë tokës. Sigurisht, territori i Republikës Federale të Jugosllavisë është një përbërës irëndësishëm i gjithë pasurisë së biodiversitetit ballkanik. Më tepër se një e treta e tëgjithë bimësisë që lulëzon dhe afro gjysma e llojeve të peshqve dhe dy të tretat e zogjvedhe e faunës sisore është regjistruar në RFJ. Rreth 5 për qind e Sërbisë dhe 8 për qinde Malit të Zi përfshihen në ato që quhen zyrtarisht zona të mbrojtura, si ParkuKombëtar, Parku i Natyrës dhe Rezervati i Natyrës (shih hartën nr. 3).Gjatë dhe menjëherë pas konfliktit, njoftimet e mjeteve të komunikimit masiv,të rrjeteve të internetit të NGO dhe fjalimet zyrtare të autoriteteve jugosllave, i referoheshinrregullisht dëmit serioz që është shkaktuar nga goditjet ajrore në zonat embrojtura. Për shembull, sipas një agjencie jugosllave të lajmeve rimarrë nga BBC, më17 prill, Ministria serbe e Mbrojtjes së Mjedisit tha se “ ky dëm që i është bërë ekosistemitdhe mjedisit të specieve që janë në rrezik zhdukjeje (në parkun kombëtarKopaonik), është i pandreqshëm.” Një broshurë me titull ‘Pasuria natyrore nënbomba ”, botuar në gusht 1999 nga Instituti serb i Mbrojtjes së Natyrës (shih bibliografinënr. 114), përmban tekstin dhe fotografitë që katalogojnë dëmin e shkaktuarnga goditjet ajrore në rajonet e mbrojtura. Ndërsa këto ndërhyrje ajrore shpesh qenëpërshkruar nga burimet jugosllave si goditje e plotë ndaj trashëgimisë natyrore,NATO pohoi se brenda rajoneve të mbrojtura ishin goditur vetëm qëndrat ushtarakedhe strategjike (sidomos kullat e telekomunikacionit në majë të kodrës).Duke marrë parasysh rëndësinë e mbrojtjes ndërkombëtare të rajonit dheraportet shqetësuese, u vendos që një nga misionet teknike të Task Force për Ballkanintë ishte studimi i pasojave të konfliktit mbi biodiversitetin, veçanërisht në zonat e

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilembrojtura. Qendrat që do të vizitoheshin u përcaktuan nga BTF, mbi bazën e të dhënavetë marra nga ana e grupeve ndërkombëtare të mbrojtjes (për shembull IUCN),diskutimeve me autoritetet jugosllave (për shembull Instituti sërb për Mbrojtjen eNatyrës), raportet e mjeteve të komunikimit masiv dhe studimit të gjendjes së sigurisënë Kosovë. KFOR rekomandoi që të mos vizitoheshin zonat e mbrojtura në Kosovë,si rezultat i pranisë në fusha të minave dhe të pjesëve të artilerisë të pashpërthyera.Misioni i BTF u zhvillua nga 7-13 shtator, me pjesëmarrjen e një ekipi ndërkombëtarekspertësh për biodiversitetin që vizitoi qendrat në Sërbi dhe Mal të Zi.Parku Komb‘tar Fruska Gora , S‘rbiParku Kombëtar Fruska Gora , i krijuar në 1960, ka një sipërfaqe prej 25.393 ha,rreth 90% e të cilit është i pyllëzuar. Ai është pjesë e një masivi të ulët (100-539 mlartësi), i rrethuar nga një rrafshnaltë që zbret drejt Danubit. Llojet kryesore të ekosistemitjanë një përzjerje pyjesh me pemë gjethe-gjëra, shelgje lotues dhe plepa, mesipërfaqe të vogla me dru lisi, kullota dhe lëndina stepë. Veçanërisht e pasur ështëflora, që ka afro 900 lloje bimësh enësore. Fruska Gora është veçanërisht e rëndësishmepër orkidet e saj, nga të cilat ka 20 lloje. Gjithashtu parku ka sisorë të rrallëdhe të rrezikuar, (për shembull minj të vegjël si urithë Nanospalax leucoidon), dhe folezogjsh të rrallë (për shembull skifterin Falco cherrug, shqiponjën mbretërore Aquilaheliaca et shqiponjën e bardhë me bisht Haliaeetus albicilla).Para konfliktit, lidhur me mbrojtjen e këtyre specieve, ishte paraqitur problemi:shtrirja e rezidencave për fundjavë, turizmi, përdorimi i burimeve të pyllit, dhe kthimii kullotave natyrore në tokë bujqësore. Një plan administrimi i ndarë në rajonembulon periudhën 1997-2006, dhe aty ka një personel prej 300 vetësh. Zakonishtparku pret 100.000 vizitorë në vit, kryesisht nga Beogradi dhe Novi Sadi.Si rezultat i goditjeve ajrore të NATO-s, në Parkun Kombëtar ishin hapur më tepër senjëqind gropa predhe, duke dëmtuar dy zona mjedisi ku ndodhen llojet e orkides, tëkategorizuara si ‘të rrezikuara’ në Rregjistrin e Kuq me të Dhëna të Sërbisë. Ishte thënëse shumë lloje zogjsh ishin prekur dhe një flutur endemike (domethënë që gjendetvetëm në Sërbi), Leptidea morsei, nuk ishte rregjistruar në 1999.Ekipi i BTF vizitoi katër qëndra në Parkun Kombëtar:■ pranë zyrave qëndrore të parkut: ishte dëmtuar 0.45 ha pyll nga djegietajrore. Pas punës në zonën e prekur, punonjësit shkencorë ishin ankuar përacarim të lëkurës.■ pranë kullës së telekomit ‘Irivski Venac’, ishin dëmtuar rreth 30 ha mjedispër katër lloje orkidesh të Rregjistrit të Kuq me të Dhëna të Serbisë (Orchispurpurea, Limnodorum abortivum, Epipactis helleborine et Platanthera bifolia)nga 64 gropa predhash. Është shtjelluar një plan ripërtëritjeje ; shumë ngagropat e predhave do të mbyllen dhe do të mbillen me lloje bimësh lokale.6 4 65

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitNuk do të mbushen gjashtë gropa predhash dhe do të studjohet zëvëndësiminatyror.■ Përroi Vrdnik i Madh & Duboca: zonë me pyll të përzjerë; 3,4 ha janë dëmtuar,duke hapur midis 30 dhe 40 gropa predhash.■ Kulla e Telekomit ‘Crveni Cot’: 1-2 ha pyll i përzjerë, i dëmtuar.Parku Komb‘tar Kopaonik, S‘rbiParku Kombëtar Kopaonik, i krijuar në 1981 dhe që mbulon një rajon prej 11.800ha, është pjesa veriore e masivit malor më të madh të Sërbisë. U rregjistruan 1000 llojbimësh enëzore. Llojet kryesore të ekosistemit ndryshojnë sipas lartësisë dhe përfshijnëpyllin me bimësi me gjethe të mëdha, pyllin e halorëve, kullotat, shkurret alpine,moçale me torfë dhe kullota të larta alpine. Janë caktuar pesë zona ‘si rezervate krejtnatyrore’, duke përfshirë edhe ‘Suvo rudiste’ dhe ‘Pancic peak’, ku ndodhen tre llojebimësh endemike (domethënë bimë që nuk gjenden askund tjetër në botë). Problemetë mbrojtjes, të njoftuara qysh para konfliktit, ishin zhvillimi i turizmit në zonën malore(ski), dhe shterrimi shoqërues i burimeve natyrore.Misioni i BTF vizitoi tre qendra:■ hotel Baciste: pyll halor me dëmtime prej gropave të predhave dhe shumëbomba thërmuese që nuk janë gjetur akoma. Gropat e bombave do tëmbushen dhe zona do të ripërtërihet, duke përdorur pemë lokale.■ Velica Gobelja : kullotë para alpine; 1 ha e dëmtuar nga 11 gropa predhash.Disa nga gropat e predhave në shpatet e pjerrëta duhet të mbushen për tëparandaluar erozionin.■ Djuricka Ravan : janë dëmtuar 150 pemë që mbulonin një zonë prej rreth0,5 ha. Janë planifikuar programe ripërtëritjeje dhe monitorizimi.Nuk u vizitua, një qendër e katërt, maja Pancic (2017 m), por u njoftua se 5 haishin dëmtuar dhe zona nuk ishte pastruar nga bombat thërmuese. Kjo është një zonëkryesore për të tre bimët endemike të Kapaonikut: Sempervivum kapaonicense, Violakapaonicensis dhe Cardamine pancicii, që e bëjnë atë pjesën më të ndjeshme të ParkutKombëtar. Këto specie që ndodhen në rrezik zhdukjeje përftohen në grupe të vogla dhezënë vend në mjedise shumë të ashpra, ku është e vështirë ripërtëritja. Gropat e predhaveqë mbeten do të mbushen dhe do të zbatohet programi i ripërtëritjes dhe i studimit.Zlatibor, S‘rbiZlatibor është një zonë malore (afro 1000m mbi sipërfaqen e detit) e propozuar përt’u caktuar si Park Kombëtar ose Park Natyror. Peisazhi del mbi lëndinat e hapura, me

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civiledele dhe kullota për kafshët. Një nga dy kolonitë me skifterë grifon (Gyps fulvus) tëSërbisë haset këtu.Ekspertët e BTF vizituan katër qendra:■ Tornik: 15 gropa predhash, që përfshijnë afro 1,5 ha; disa shënja që dëshmojnëpër zjarre të vegjël.■ qendra turistike Ribnica: infrastrukturë e shkatërruar e skive, tre veta janëvrarë; janë dëmtuar disa pemë në pyllin pranë të halorëve.■ Gradina: kodër në majë, me pyll pishash dhe kullota. Dëmtohen rreth 0,25ha kullota dhe 0,9 ha pyll. Duken pesë gropa predhash.■ Cigota (shihet nga distanca prej 1 km); livadh i hapur me gur gëlqeror dhepyll ahu (Fagus) . Dëmtim në 2 ha; gropa predhash.Liqeni i Shkodr‘s, Mali i ZiEkspertët e BTF vizituan pjesën e liqenit ndërkufitar (e ndarë me Shqipërinë), pornuk panë ndonjë dëmtim të drejtpëdrejtë të dukshëm. Gojarisht u dha informacionishtesë i mëposhtëm lidhur me dëmet e mundëshme këtu dhe në pjesët e tjera të banuaratë Malit të Zi.■ Kulla e Telekomit që ngrihet në Lovshen, zonë e mbrojtur, u godit ngabomba thërmuese. Nuk u njoftua dëmtim i rëndësishëm;■ Ura në Parkun Kombëtar të Shkodrës, u kthye në shënjestër të një rakete merreze të mesme veprimi që nuk qëlloi në shënjë dhe u ul jashtë zonës sëmbrojtur;■Nuk u njoftua për goditje ajrore në Qendrën Botërore të Trashëgimisë sëDurmitorit;■ Thuhet se Beogradi e ngriti çështjen e liqenit të Shkodrës me Konventën‘Ramsar’ mbi kënetat (Shkodra është caktuar si “Kënetë me rëndësibotërore”)■ NATO hedh rezervuarë nafte bosh mbi Liqenin e Shkodrës dhe, nëPodgoricë.Konkluzione t‘ p‘rgjithshme■ Pasojat e drejtp‘rdrejta t‘ godijeve ajroreNë zona të kufizuara dëmi material i goditjeve nga ajri ëstë iu madh, por relativishtme një rëndësi të vogël, kur shihet në lidhje me përmasat e mëdha të zonave të mbrojturadhe ekosistemit që ndodhet rreth qendrave të goditura. U lokalizuan zjarret eshkaktuara nga goditjet ajrore, dhe nuk u pa asgjë që të mund t’i afrohej një djegie tërëndësishme të pyllit nga zjarri. Ekipi nuk kishte mundësi të maste mbetjet e6 6 67

5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simitmundshme kimike, brenda dhe rreth gropave të predhave. Ekosisteme të brishtë, sikullota alpine në Kopaonik, ka mundësi të ripërtërihen më ngadalë se sa ekosistemete pyjeve më të fortë.Pjesa e paplasur e artilerisë përbën një problem imediat për sigurinë (rrezik përpersonelin që punon në zonat e mbrojtura) dhe mund të shkaktojë një ndalim afatgjatë për turizmin e ardhshëm, brenda dhe rrotull zonave të mbrojtura. Rënia eturizmit mund të ulë të ardhurat për veprimtarinë e administrimit dhe të ruajtjes, dhemund të përbëjë një kërcënim për jetën e banorëve lokalë, të cilët janë të angazhuarnë korrjet tradicionale dhe përdorin burimet natyrore.■ Pasojat jo t‘ drejtp‘rdrejtaPërçarja shoqërore, ekonomike dhe administrative ka mundësi të rrisë presionin mbiburimet natyrore, si brenda ashtu edhe jashtë rajoneve të mbrojtura ( ka rritur përshembull përdorimin e drurit për të gatuar dhe për ngrohje, si rezultat i mungesës sëpajisjeve elektrike). Turizmi dhe të ardhurat që sjell ai, gjithashtu do të pakësohen,megjithatë duhet të kujtojmë se zhvillimi i infrastrukturës së skive në Kopaonik kaqënë njoftuar si një problem për ruajtjen e mjedisit. Përvoja nga veprimtaria e rindërtimevenë vendet e tjera të Ballkanit tregon se rindërtimi i ardhëshëm i Jugosllavisë dotë sjellë kërkesa të mëdha për lëndë të para (për shembull zhavorr, gurë, prodhimedruri, ujë). Autoritetet përgjegjëse federale për instalimet e telekomunikacionit, brendanë rajonet e mbrojtura, në të kaluarën kanë paguar qira (megjithatë është konfirmuarse kjo nuk është bërë për instalimet në Mal të Zi). E ardhmja e këtyre kontributevefinanciare nuk është e qartë.■ Konkluzione t‘ p‘rgjithshme lidhur me pasojate goditjeve ajrore mbi biodiversitetinPasojat gjenetike: deri tani, nuk ka tregues që të konfirmojnë se është prekur nëmënyrë të konsiderueshme biodiversiteti i rajoneve të mbrojtura, të vizituara nësferën e gjenetikës. Megjithatë, ky problem nuk është ngritur në mënyrë të veçantënga ana e misionit BTF.Pasojat mbi speciet: deri tani, nuk ka tregues që të konfirmojnë se biodiversitetinë rajonet e mbrojtura të vizituara të ketë prekur në mënyrë të konsiderueshmesferën e specieve. Gjendja e disa lloje bimësh në qëndrat malore të dëmtuara gjatëgoditjeve ajrore mund të kërkojë një studim gjatë shumë stinash.Pasojat p‘r ekosistemin: deri tani, nuk ka tregues që të konfirmojnë se biodiversitetinë rajonet e banuara të vizituara ka prekur në mënyrë të konsiderueshme

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilesferën e ekosistemit. Asnjë nga brigjet e lumenjve në rajonet e mbrojtura nuk u vizituanga ekipi, por pasojat mbi ekosistemin e brigjeve të lumenjve ishin përfshirë ngaBTF, në misionet ‘Qendrat Industriale’ dhe ‘Danub’.Pasoja institucionale: një konkluzion i përgjithshëm i ekipit të BTF është se ruajtjae larmisë biologjike në RFJ është prekur nga pasojat e konfliktit dhe embargosekonomike. Struktura institucionale është e dobët dhe pa burime, ndërkaq izolimi nërritje prej programeve dhe mekanizmave ndërkombëtare e kanë kufizuar së tepërmibashkëpunimin ndërkufitar.Vler‘sime t‘ posa me lidhur me Kosov‘n dhevendbanimet civile■ ZanafillaKonflikti ka prekur seriozisht kushtet e vendbanimeve civile në Republikën e Sërbisëdhe në krahinën e Kosovës. Gjithashtu, vendbanimet u prekën , por në një shkallë mëtë vogël në vendet fqinje, si Shqipëria dhe ish Republika Jugosllave e Maqedonisë,sidomos për shkak të përdorimit të pamasë dhe dëmtimit të infrastrukturës dhe shërbimeve,nga ardhja e refugjatëve nga Kosova. Pasojat e para më të dukshme të konfliktitishin shkatërrimi i banesave, ndërtesave publike dhe pajisjeve të infrastrukturës,por po aq dramatike janë pasojat që ndoshta do të vazhdojnë për një periudhë të gjatë,si shkatërrimi i sistemit institucional përgjegjës për administrimin e vendbanimevecivile dhe mjedisit, sidomos në krahinën e Kosovës.Shkatërrimi i banesave dhe ndërprerja e plotë e shërbimeve publike, si furnizimime ujë dhe kontrolli i mbetjeve të ujit ka kontribuar në keqësimin e shpejtë tëkushteve të jetesës, në zonën e konfliktit. Nëse kjo gjendje nuk përmirësohet paraardhjes së dimrit, kushtet e jetesës dhe të mjedisit do të keqësohen akoma më tepër.Përveç kësaj, si rezultat i eksodit të serbëve nga krahina, Kosova praktikisht nuk e kamë personelin me përvojë të autoriteteve lokale dhe të shërbimeve. Tani krahina popërballon sfidën e rindërtimit të një sistemi minimal administrimi, për të ndërmarrëmasa urgjente dhe për të ecur përpara në zhvillimin e qëndrueshëm të mjedisit.6 8 69■ Vendosja e ekipit t‘ UNCHS (Habitat) n‘Kosov‘Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) është një organizëm i caktuarnga Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara për të administruar përkohësishtkrahinën e Kosovës. UNMIK ka katër sfera veprimi: Veprimtarinë humanitare(UNHCR), Administratën Civile (ONU), Ndërtimin e Institucioneve (OSCE) dheRindërtimin (EU). Veprimtaria e UNCHS (Habitat) zhvillohet në radhë të parë,kryesisht nën mbrojtjen e Administratës Civile.

Më qershor-korrik 1999, u organizua një mision i shpejtë fillestar vlerësimi ngaUNCHS (Habitat). Misioni u përqëndrua në analizën e tij në dëmet e banesave dhe nërregullimin e infrastrukturës ; në administratën bashkiake ; në të drejtat e pronës dherregullimin e tyre ; në rregjistrat e gjendjes civile /kadastër.BTF bëri një studim tëkujdesshëm të politikës së mjedisit, strukturave legale dhe institucionale në Kosovë.Në kohën e misionit, EU, US –AID (OFDA), UNHCR et UNDP tashmëkishin filluar veprimtarinë e tyre për matjen e dëmeve lidhur me banesat dhe infrastrukturën.Këto organizata kanë planifikuar gjithashtu, të fillojnë veprimtarinëurgjente të rindërtimit. Në këtë drejtim, u vendos që puna e misionit të UNCHS(Habitat) të mos jetë identike me punën e këtyre organizatave, për vlerësimin e banesavetë dëmtuara. EU ju dha për shqyrtim një dokument i shkurtër mbi gjendjen erindërtimit të banesave urbane. Veprimtari të tjera në këtë rajon do të jenë objektstudimi i institucionit të koordinimit të Rindërtimit UNMIK, „mbështetje” qëkërkon përkrahjen e UNCHS (Habitat).Pas studimit fillestar, u ra dakord me UNMIK që UNCHS (Habitat) të dërgojënjë grup ekspertësh në tre sfera të rëndësishme : në administratën lokale, në rregullimine çështjes së pronave dhe në zyrën e gjendjes civile. Roli i UNCHS (Habitat)do të ishte të vlerësonte nevojat e hollësishme, t’i jepte mbështetjen fillestare teknikeUNMIK dhe të bënte propozime për një ndihmë afatgjatë.UNCHS (Habitat) caktoi pesë ekspertë ndërkombëtarë (një për administratën lokale,tre për zyrën e gjendjes civile/GIS dhe një mbi të drejtat e pronës) dhe dy anëtarë tëpersonelit për t’u marrë me këto çështje në korrik- gusht.Duke punuar nën Administratën Civile të UNMIK, ekipi pati sukses në përmbushjene objektivave të veta. Me mbështetjen e drejtpërdrejtë teknike që i dhaUNMIK-së dhe administratës komunale, UNCHS (Habitat) u bë burimi kryesor iekspertizës teknike mbi çështjet e përmendura më sipër. Gjithashtu, Habitat mbështetdhe bashkërendon programet e zhvillimit edhe në sfera të tjera.U formulua një program për vënien në jetë të veprimtarisë, në dy faza. Faza e parë ipërgjigjet nevojave të menjëhershme të Administratës së Brendshme Civile për mjetedhe ndihmë teknike. Faza e parë filloi të zbatohet në fillim të shtatorit dhe është planifikuarpër t’u përfunduar në nëntor 1999.Realizimet që u programuan për fazën e parë përfshijnë:■ administratën lokale- direktiva dhe praktika■ Zgjidhjen e problemit të banesave dhe të drejtave të pronës – praktika dheveprime■ Zhvillimin e një sistemi informimi të gjendjes civile në Kosovë – zhvillimidhe vënia në jetë e një sistemi modern të gjendjes civile, mbështetur nga njësistem informacioni gjeografik (GIS).Faza e II-të përfshin veprimtari që kërkojnë një periudhë më të gjatë për vëniennë jetë të tyre. Veprimtaritë e fazës II duhet të zbatohen nën kujdesin e UNMIK. Përfazën e dytë tani për tani nuk ka mjete financiare të disponueshme. UNMIK e kamiratuar fazën II, e cila do t’i paraqitet për fonde bashkësisë së donatorëve. Faza IIështë planifikuar të fillojë në dhjetor 1999 dhe pritet që ajo të vazhdojë 12 muaj.5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile■ Konkluzione t‘ ekipit t‘ UNCHS (Habitat) n‘Kosov‘Në bazë të vlerësimeve të bëra në Kosovë (shih bibliografinë nr. 2), janë dëmtuar120.000 banesa. Në 29 komuna të krahinës. Vlerësimet e bëra nga Sërbia për banesate dëmtuara ishin jo më shumë se 50.000. Shumica e dëmtimeve të banesave dhe tëndërtesave në Kosovë janë shkaktuar nga zjarret, por gjithashtu edhe nga të shtënat dheartileria. Niveli i shkatërrimeve ndryshon shumë nga rajoni në rajon. Vlerësohet se mëtepër se 40.000 banesa janë të pariparueshme dhe kanë nevojë për rindërtim të plotë.Gjithashtu, përveç kësaj, patën dëmtime, megjithëse me përmasa më të voglapajisjet për shërbimet publike, si për arsimin, kujdesin shëndetësor, furnizimin e ujit,administrimin e hedhurinave dhe elektricitetin. Rrugët nuk kanë pasur shumë dëmtimetë drejtpërdrejta, por janë prishur si rezultat i mungesës së mirëmbajtjes, këtovitet e fundit dhe gjatë konfliktit. IMG mendon se dëmtimi i banesave arrin shumën1.1 bilion Euro. Kostoja e dëmeve për infrastrukturën bazë (edukimi, shëndeti,energjia dhe uji) vlerësohet 40 million Euro. Shumica e përpjekjeve për rindërtimështë përqëndruar tanimë në riparimet urgjente, për të dhënë një minimum strehëgjatëdimrit. Rritja e numurit të banesave dhe strategjia e ripërtëritjes së infrastrukturësjanë aktualisht nën kujdesin e Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë(UNMIK), në bashkëpunim me organizata të tjera kombëtare e ndërkombëtare.Problemet e mjedisit dhe të vendbanimeve civile janë shumë të lidhura me njëritjetrin, meqë aspektet e administrimit të mjedisit (për shembull trajtimi i hedhurinave,sistemi sanitar) mbështeten në një masë të madhe tek një administratë efikaselokale dhe një sistem për pronën që funksionon mirë. Kështu, shkatërrimi i sistemitadministrativ nuk jep mundësi që të funksionojnë shërbimet e ruajtjes së mjedisit.Studimi i kushteve në Kosovë tregon se probleme të tilla, si administrimi i sektorit tëbanesave, proces-verbalet e pronës dhe vetë prona, zyra e gjendjes civile dhe kadastra,organizimi hapësinor dhe administrata lokale janë në qendër të keqësimit të vazhdueshëmtë kushteve në Kosovë. Midis 1995 dhe qershorit 1999, administratapublique në Krahinë kontrollohej nga një personnel sërb dhe ishte përjashtuar krejtësishtpjesëmarrja e shqiptarëve. Kjo kontribuoi në keqësimin e kushteve administrativedhe materiale.Sipas ish kordinatorit të qendrës së Kadastrës në Kosovë, 80% e informacionevekadastrore u hoqën nga Krahina, para ose gjatë konfliktit. Megjithatë, vlerësimifillestar i bërë nga UNCHS (Habitat) që përfshin të dhëna për më tepër se gjysmëme 29 komunave në Krahinën e Kosovës, tregon se ka një grumbull të madh informacioneshmbi rregjistrimin e pronës dhe rregjistra që lidhen me to. Studimi tregoi sevetëm pak komuna kanë funksionuar me sistem numerik kadastror. Nuk ka hartanumerike të disponueshme dhe s’u gjetën veçse pak kopje të shtypura të hartavekadastrale. Ka domumenta të tjera/ rregjistra që lidhen me kadastrën dhe që mund tëpërdoren për të verifikuar dhe për të lidhur informacionin mbi pronën dhe vijat e7 0 71

kufirit ; megjithatë, këto dokumenta janë shpërndarë në shumë vende dhe duhet qëtë klasifikohen dhe të inventarizohen.Shumë nga zyrat lokale të kadastrës tani për tani nuk funksionojnë, si rezultat imungesës së rregjistrave, personelit dhe pajisjeve. Në mungesë të marrjes së këtyreinformacioneve, është e pamundur të bëhen proces-verbale të rregullta për pasurinë epatundshme dhe më e rëndësishmja, të synohet në ndihmën për rindërtimin e banesave.Kërkohet veprim urgjent për të filluar zhvillimin e një kadastre të plotë dhemoderne e cila do të ndihmojë UNMIK në zgjidhjen e problemeve të pronës, mosmarrëveshjeveqë lidhen me to, do të bëjë që të funksionojë tregu i vërtetë i pronësisëdhe do të sigurojë bazën për një administrim të shëndetshëm të mjedisit.Përsa i përket zotërimit të pronës dhe proces-verbaleve, studimi i bërë nxorri në pahse, sipas të normave të pranuara ndërkombëtare, Krahina ka një mungesë legjislativedhe strukture të politikës së banimit dhe të pronës. Ekziston një numër i madh banesashtë parregullta dhe proces-verbalesh mbi pronën që kanë ardhur si rezultat izbatimit të një legjislacioni diskriminues. Kjo tregohet nga një numër në rritje i zëniessë banesave në mënyrë të paligjshme dhe shitjes së detyruar të pronave.Megjithëse këto probleme janë shumë serioze, njerëzit në Kosovë nuk kanë mjetelegale që të lejojnë zgjidhjen e problemit të banesave, të proces-verbaleve dhe tëmarrëdhënieve. Aktualisht, banesat dhe sektorët e pronës janë pothuajse të parregulluaradhe kjo duhet të ndryshojë nëse demokracia dhe ligji do të mbizotërojnë nëKrahinë. Ndërsa gjykata dhe qeveria lokale eventualisht mund të jenë të afta që tëzgjidhin disa nga problemet, aftësia e tyre duket e pamjaftueshme dhe vendosja e njëmekanizmi që të merret me këto probleme mendohet e nevojshme.Lidhur me administratat lokale, studimi nxorri në pah se strukturat e drejtimitnë krahinë kanë nevojë për një rishikim urgjent. Nuk janë shumë të qarta përgjegjësitëe komunave dhe, në strukturat e tyre, ka shumë funksione që mbulojnë njëra tjetrën.Aftësia e tyre për një kordinim efikas dhe për të trajtuar çështjet kryesore është e dobëtdhe përgjegjësia e shpërndarë. Të njëjtat struktura të modelit vertikal propozohenaktualisht në Kosovë pa u njohur madhësia e komunës apo nevojat e sotme përpersonel. Në vend, nuk ka mekanizma lokale për dhënien e të ardhurave. Mungesa etanishme e përgjegjësisë, përsa i përket shërbimit publik do të krijojë potencialisht njëkulturë ku do të jetë normale që njerëzit të mos paguhen, për sa kohë do të vazhdojëkjo gjendje. Mungesa e një sistemi rregullash do të thotë se komunat nuk kanë asnjëtë ardhur bazë dhe asnjë kontroll kundër veprimeve të paligjshme.Gjithashtu, mungesa e një administrate efikase lokale ndikon në drejtimin emjedisit. Përveç kësaj, ka një mungesë ekspertizash lokale mbi këtë çështje, dheUNMIK-së i duhet të zhvillojë akoma në këtë fushë kapacitetin e vet efikas, lidhurme nivele dhe sektorë të tjerë të administratës civile.5Konkluzionet kryesore t‘ Misioneve Teknike t‘ BTF dhe t‘ Grupit t‘ vler‘simit

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile6RekomandimeRekomandimet e mëposhtme synojnë të nxjerrin në pah masat që duhenmarrë në mënyrë urgjente, për të ndaluar ose pakësuar keqësimin emëtejshëm të gjendjes së mjedisit në RFJ dhe për të zvogëluar rreziqetpër shëndetin e njerëzve.Përgjegjësia kryesore për realizimin e këtyre përpjekjeve varet nga autoritetet eRFJ. Megjithatë, bashkësia ndërkombëtare duhet të jetë e gatëshme të veprojë kurbëhet fjalë për nevoja urgjente humanitare ose për rritjen e zhvillimit demokratik tëgjithë rajonit.Një mjedis i pashëndetshëm dhe i rrezikshëm nuk përbën një bazë të shëndoshëpër mirëqënien e popullsisë apo për biznesin dhe tregëtinë. Megjithatë, vënia në jetëe rekomandimeve nuk varet vetëm nga fondet e disponueshme; duhet të merrenparasysh edhe problemet politike, të lidhura me embargon ndërkombëtare ndajSërbisë. Në konteksin e tanishëm, ndihma ndërkombëtare për rindërtim do t’i jepetvetëm Republikës së Malit të Zi dhe Krahinës së Kosovës. Megjithatë, vatrat e rrezikshmetë identifikuara në Sërbi që përbëjnë një shqetësim të veçantë për mjedisin, dotë kërkojnë marrjen e masave të menjëhershme nga pikëpamja humanitare.Rekomandimet e bëra nga BTF bazohen në konkluzionet e misioneve të fushaveteknike, nga Grupi i Punës dhe diskutimet e gjera në një rrjet ndërkombëtarekspertësh individualë dhe organizatash. Gjithashtu, ata marrin parasysh nismat progresive,si projektet e vëna në jetë nga ana e FOCUS-it.Rekomandimet ndahen në veprime që janë me afat të shkurtër dhe që kërkojnënjë zgjidhje të menjëhershme, dhe rekomandime me afat të gjatë, që gjithashtu kanëtë bëjnë me fuqizimin institucional, rindërtimin dhe vazhdimin e veprimtarive industrialeqë janë marrë parasysh. Gjithashtu ka filluar një veprimtari normale ekonomike,duke përfshirë edhe prodhimin në disa qendra të infektuara. Kjo mund ta vështirësojëgjendjen dhe BTF thekson se duhet t’i jepet veçanërisht një prioritet i madhpastrimit dhe heqjes me kujdes të materialeve të infektuara.Qendrat industriale■ Veprim i menj‘hersh‘mTë katër paragrafët e parë kanë lidhje me qendrat industriale shumë të infektuara ; mëposhtë janë rekomandimet e posaçme për vatrat kryesore të rrezikshme.7 2 73

1 Mund të bëhen studime të hollësishme për ujrat nëntokësore dhe studimin përujin e pijshëm atje ku ndotja ka infektuar burimet e këtij uji (ky rekomandimduhet të bëhet efektiv për të gjitha vatrat e rrezikëshme- Pançevë, Kragujevaç,Novi Sad dhe Bor- dhe qendra të tjera potencialisht me rrezik).2 Sipërfaqes së tokës së infektuar me vaj të rëndë, PCB, me metale të rënda dhesubstanca të tjera të rrezikëshme i duhet bërë një pastrim rregullues dhe në rastse është e nevojëshme, të hiqen të gjitha prej qendrave industriale (domethënëPancevë, Kragujevaç, Bor, Novi Sad, Bariç, Kraljevë, Nish, Novi Beograd, rajonii Obrenovaçit, Prahovë et Prishtinë), dhe të vendosen në siguri (shih më poshtë).3 Mund të bëhet një kontroll i hollësishëm i hedhurinave, i organizuar dhe i zbatuarpër çdo qendër dhe për gjithë RFJ. Duhet ndërmarrë një veprim i menjëhershëm,për grumbullimin e ngurtë të mbeturinave të rrezikëshme (dukepërfshirë edhe mbeturinat mjekësore), megjithëse mund të mos jenë tëdisponueshme pajisje për trajtimin dhe përdorimin e tyre përfundimtar(gjithashtu shih faqen 80).Rekomandime4 Studimi i ajrit, ujit, tokës, produkteve bujqësore dhe shëndetit të njerëzve, si dhekomunikimi i rezultateve të njëvëzhgimi të tillë për popullsinë,rreth gjithë “ vatrave të nxehta ”industriale, mund të vazhdohet,dhe nëse është e nevojshme,mund të rritet.5 Pan ev‘: duhet të ndërmerretnjë veprim urgjent rregullues, nëkanalin e ujrave nëntokësore qëështë shumë i infektuar me EDCdhe zhivë. Gjithashtu mund tëbëhet një pastrim i menjëhershëmi depozitimit të zhivës në uzinënpetrokimike.Rekomandimet ehollësishme janë :a) a) të cilësohet kanali i ujravenëntokësore si një vatër errezikëshme për mjedisin, merreziqe të veçanta për mjedisinujor në Danub dhe të merrensa më shpejt që të jetë emundur, masat e mëposhtme:Dëmtohet rezervuari i VCM, në uzinën petrokimike në PançevëFoto: BTF

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile• një izolim i plotë i kanalit të ujit dhe i llumit nga Danubi, duke ndërtuarnjë digë (në të njëjtën kohë, si alternativë mund të vihen pajisje për ujrate ndotura);• lëvizje e naftës që ka mbetur në brigje, në bimësinë gjatë kanalit dhe rrethpjesës ku bashkohet me Danubin ( të bëhet para periudhës së përmbytjevetë Danubit);• Një kartografi e hollësishme e EDC, e përhapjes së naftës dhe zhivës nëkanal;• Përdorimi i një anije me drage thithjeje, për të lëvizur llumrat e fundit, tëinfektuar me EDC ( bazuar në rezultatet e kartografisë së EDC);• kontroll i sigurtë i llumrave të infektuar.b) të lëvizet dhe të vendoset në vend të sigurt zhiva metalike, në dyshemenë euzinës petrokimike ; të mbulohet sa më shumë që të jetë e mundur derdhjakryesore, me thithje dhe të përdoren veshje kimike që të ndihmohet lëvizja esasive që mbeten.c) të merren masa për të pastruar ujrat nëntokësore të cilat janë infektuar sëtepërmi me tretës me klor.d) Të pastrohen kanalet mbledhëse në rafinerinë e naftës për të parandaluarndonjë infektim tjetër të madh, të Danubit, me naftë dhe produktet e naftës.6 Kragujevac: tek uzina e veturave Zastava, duhen marrë masa për të përmirësuarmagazinimin e sasive të shumta të hedhurinave të rrezikëshme që janëlëshuar nga operacionet në uzinë dhe nga goditjet ajrore. Duhet të merren hapatë menjëhershme, për të pastruar PCB dhe infektimin me dioksinë.Rekomandimet e posaçme janë:a) të njoftohen drejtorët e qendrës lidhur me sipërfaqet e infektuara dhe merreziqet që vijnë nga to, veçanërisht duke pasur parasysh sigurinë e punëtorëveqë bëjnë pastrimin;b) të hiqet nga toka e betonuar, boja e punimeve me shumë kujdes dhe sa mëthellë që të jetë e mundur, të paktën me një thellësi prej 5cm.;c) vendosje e PCB dhe dyoksinës – dhe e betonit të thyer në një depo të sigurte të thatë. Ideale do të ishte që materiali të shpihet në një impiant përpastrimin e hedhurinave të rrezikëshme;d) të zbrazen rezervuaret e ujit, para se të bëhet një pastrim i madh dhe të kihetparasysh rindërtimi i repartit të bojës. Duhet bërë një studim më i hollë-7 4 75

6Rekomandimesishëm për të marrë informacione të tjera lidhur me ndotësit që janë të pranishëmnë çisternat e ndryshme. Të mos lëshohet uji nga rezervuaret në lumose në sistemin e mbetjeve të ujit. Të merren masa urgjente për të parandaluarujin e shiut që të mos rritet volumi i rezervuareve ose të shkaktohetderdhje;e) të përdoren teknikat e disponueshme për të pastruar ujin e ndotur në rezervuare,për shembull nëpërmjet disa llojesh filtrimi apo nëpërmjet materialeveabsorbuese ( si karbon aktiv ose shtresë torfe).7 Novi Sad: duhet të bëhen studime të hollësishme për të përcaktuar nësendotjet nga nafta dhe produktet e saj kanë infektuar ujrat nëntokësore. Jepenkëto rekomandime:a) të bëhen anketa të tjera për përbërëset e rafinerisë. Toka e infektuar me vaj tërëndë duhet të lëvizet dhe të kontrollohet nën kushte të ekuilibruara, kuështë e mundëshme, duke përdorur teknologji të rikuperimit. Toka dhe ujratnëntokësore, të infektuara nga produkte vaji më të lehtë, produkte vaji mëavullues mund të pastrohen duke përdorur metodat e vendit;b) të bëhet një shpim observues për të konfirmuar se kjo benzine është dukelundruar në sipërqafe të ujrave nëntokësore. Gazolina që lundron mund tëlëvizet duke përdorur metodat e vendit, gjithashtu ujrat nëntokësore tëinfektuara duhet të pastrohen në bazë të metodave të vendit;c) të vazhdojë nxjerrja nga pusi që ka qënë mbyllur ( mund të bëhen periodikishtprova të pusit dhe të mostrave të cilësisë së ujit), kështu, që të hiqen substancate infektuara (vaji, etj) , në këtë mënyrë ulet rreziku i infektimit tëburimeve që janë në afërsi (digë hidrologjike);d) të bëhen prova të përshtatëshme për të matur rrezikshmërinë që paraqetfurnizimi i ujit të pijshëm të Novi Sadit, meqë puset janë vendosur pranërafinerisë së naftës.8 Bor: duhet të merret veprim i menjëhershëm për të parandaluar dalje të tjeratë një sasie të madhe të gazit dyoksid në atmosferë; duhet të hiqen dhe të vendosennë një vend të sigurtë transformatorët e dëmtuar dhe kondensatorët qëpërmbajnë PCB në vaj. Jepen këto rekomandime :a) të rifilllojë prodhimi i acidit sulfurik, që të bashkohet ai që ka dalë tanimë nëatmosferë;

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileb)të pastrohen kondensatorët dhe trasnformatorët që kanë pasur derdhje, sëbashku me tokën e infektuar, si dhe hedhurinat e rrezikëshme dhe të trajtohenato.Pasojat mbi mjedisin n‘ DanubRezultati i analizave laboratorike të mostrave, të marra nga llumi i Danubit dhe biotadëshmuan për një ndotje të konsiderueshme kronike, të rrjedhës së sipërme dhe tëposhtme të lumit, të prekura drejtpërdrejt nga konflikti. Si rrjedhim është shumë erekomandueshme që:9 Të përforcohet studimi, me zgjerimin e marrjes së mostrave tek bashkimi idegëve më të mëdha të lumit, për shembull të lumenjve Drava, Sava, Tisa dheMorava, si edhe në rrjedhën e tyre të sipërme (hungareze) dhe rrjedhën eposhtme (rumune-bullgare) që shkojnë deri në Danub.10 Duhet të hartohet dhe të vihet në jetë një program studimor i përshtatshëm. Kyduhet të bazohet në programet ekzistuese, por i tillë që të pajtohet plotësisht meICPDR Rrjeti Ndërnacional i Studimit për Pellgun e Lumit Danub (gjithashtumshihfaqen 81).11 Duhet të bëhen përpjekje të konsiderueshme, me afat gjatë, për të pakësuarndotjen e menjëhershme, të burimeve dhe ndotjen kronike, nga ujërat e papastratë industrisë dhe qyteteve, nëpërmjet një investimi për produkte të duhuradhe një proçesi të administrimit të hedhurinave.Uraniumi i varf‘ruar■ Veprim i menj‘hersh‘m12 E domosdoshme është që të merren njoftime nga NATO-ja që të vërtetojnë sesi dhe ku është përdorur, gjatë konfliktit në Kosovë uraniumi i varfëruar. Kyështë kusht paraprak, për të kontrolluar rrezikun fillestar të vlerësimeve, përmarrjen e masave të nevojshme dhe veprimeve parandaluese.13 Duhen marrë masa plotësuese, sa më shpejt që të jetë e mundur, për të identifikuarinfektimin e mundshëm dhe për të verifikuar hipotezat. Një përparësi mëe madhe, i duhet dhënë gjetjes së pjesëve të uraniumit të varfëruar, sipërfaqevetepër të infektuara dhe të tjerave “ vatra të rrezikshme ”. Duhen marrë masa përtë siguruar grumbullimin e çdo lënde të infektuar.7 6 77

6Rekomandime14 Nën kujdesin e Organizatës Botërore të Shëndetësisë, duhet bërë një rishikimserioz i pasojave mbi shëndetin, nga uraniumi i varfëruar, në rast ekspozimiafatmesëm dhe afatgjatë.15 Në vendet ku është konfirmuar se ka, duhen marrë masa, për të parandaluarprekjen nga infektimi. Duhet të njoftohen autoritetet lokale dhe personat einteresuar, për rreziqet e mundëshme dhe për masat e përshtatshme parandaluese.■ Puna studimore16 Duhet të hartohet një program i përshtatshëmpër shëndetin që të përdoret nëzonat ku është vërtetuar përdorimi i DU.Biodiversiteti■ Veprim imenj‘hersh‘m17 Duhen spastruar pjesët e artilerisë qëkanë mbetur në zonat e mbrojtura(kryesisht bombat thërmuese) dhe tëmerren masa që të jepen njoftime paraprakedhe të kufizohet hyrja në këtorajone.18 Është urgjente që të rindërtohet infrastrukturae ruajtjes së natyrës dhe e sistemittë drejtimit në Kosovë; si hap iparë, duhen bërë përpjekje për të gjeturçdo informacion domethënës, për biodiversitetin në krahinë.Kratere bombash në Parkun Kombëtar në Fruska GoraFoto: BTF■ Drejtim dhe vler‘sim19 19. Duhet të përgatiten dhe të zbatohen plane drejtimi, për çdo qendër të dëmtuar.Proçesi i planifikimit duhet të marrë parasysh rreziqet që i kanosen mjedisit,në veprimtarinë e rindërtimit. Duhet të shmangen kërcënimet ndajparqeve kombëtare, si rezultat i turizmit, ndryshimet në praktikat tradicionaletë administrimit të tokës dhe veprimtari të tjera të ligjshme dhe të paligjshme.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile20 I duhet dhënë prioritet krijimit të Parkut Kombëtar, të propozuar të Prokletije,sepse ai ka një biodiversitet të jashtëzakonshëm dhe luan një rol të madh si “parkpaqeje” ndërkufitar (Kosovë-Mal i Zi-Shqipëri). Shumë kohë para konfliktit,janë bërë përgatitje dhe punë kërkimore në Kosovë dhe Mal të Zi .21 Duhet bërë një vlerësim me afat të gjatë, i pasojave të konfiktit në rajonet embrojtura, duke përfshirë efektet e veprimtarisë së rindërtimit.Prioritetet e vendbanimeve civile p‘r t‘vepruar n‘ Kosov‘22 Duhet të hartohet një strategji me afat të mesëm, e rindërtimit të banesave, nëkonsultim të ngushtë me personat e interesuar në vend. Duke pasur parasyshkushtet e veçanta të Kosovës, strategji të tilla duhet të japin mundësi që të përdorenmundësitë lokale në industrinë e ndërtimit, të prodhimit të materialevetë ndërtimit, dhe të veprimeve të sistemit financiar.23 Duhet bërë një studim i burimeve të disponueshme në Kosovë, duke përfshirëtë ardhurat nga dërgimi i parave dhe tregtia, dhe kjo mund të vihet në shërbimine veprimtarisë së riaftësimit. Studime të tilla janë absolutisht të nevojshme, parase të krijohet në vend një strategji e besueshme riaftësimi , si dhe për të siguruarpërdorimin në maksimum të aftësive lokale dhe për t’i drejtuar këto programme,në sektorët më të domosdoshëm të popullsisë.24 Si pjesë e BTF/ UNCHS (Habitat) për të mbështetur veprimtaritë në vazhdimtë UNMIK, mund të hartohen programme të ndihmës teknike, afat mesëm nëfushat e :• hartimit të udhëzimeve dhe praktikave për administratën lokale;• rregullimin e të drejtave për banesë dhe pronë dhe vendosjen e një mekanizmitë pavarur për të trajtuar këto çështje ;• zhvillimin e një sistemi informimi për kadastrat dhe zgjerimin e zyrës sëgjendjes civile për pronën dhe dokumentacionin.7 8 79

6RekomandimeKrijimi i institucioneve me afat gjat‘25 Duhet të forcohet veprimtaria e drejtimit të mjedisit në RFJ, në Republikën eSërbisë, në Republikën e Malit të Zi dhe në Krahinën e Kosovës, si edhe nënivelin lokal, duke zhvilluar strukturat e saj ekonomike dhe veprimtari formimime objektiv të caktuar.26 Duhet të përpunohet Sistemi i Studimit të Mjedisit në RFJ dhe të forcohet si nënivelin federal dhe atë lokale, duke u përqëndruar tek uji, ajri, biodiversiteti dheshëndeti i njerëzve dhe në veçanti, të përqëndrohet tek vatrat e rrezikshme përmjedisin. Duhet të forcohet rrjeti informues për mjedisin, duke vendosur njësistem të pajtueshëm me atë ndërkombëtar (domethënë EEA, UNEP, konventatndërkombëtare për mjedisin).27 duhet të pranohen përfitimet e mëdha nga pjesëmarrja e RFJ dhe integrimi i saji plotë, kur e lejojnë rrethanat politike, në vazhdën e punës të organizatavendërkombëtare dhe rajonale për mjedisin (Mjedisi në Evropë, Konventa eDanubit, Biodiversiteti etj). (Për informacion shih faqet 80-81 për Konventat eBazelit dhe të Danubit, që kanë lidhje të veçantë me konkluzionet e BTF).28 Sektori privat (biznesi, industria) duhet të përfshihen në organizimin e mjedisitdhe duhet të merren parasysh konsideratat për mjedisin, gjatë rindërtimit dhekur të fillojë veprimtaria në industri.29 Duhet forcuar sektori joqeveritar ; për shembull duke ngritur ndërgjegjenlidhur me mjedisin, duke stimuluar pjesëmarrjen në informimin për mjedisindhe duke nxitur një pjesëmarrje më të madhe në politikën lokale për mjedisin,në planin kombëtar dhe atë ndërkombëtar. Kjo do të forcojë shoqërinë civiledhe do të kontribuojë në stabilitetin më të madh të të gjithë rajonit.30 Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) duhet të zgjerojë aftësinëlidhur me problemet e mjedisit dhe të harmonizojë konsideratat për mjedisin,në përbërëset e tjerë të veprimarisë së tij.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileKonventa e Bazelit mbi kontrollin nd‘rkufitar t‘mbeturinave t‘ rrezik‘shme dhe zgjidhja e tyreKonventa e Bazelit, e cila u miratua më 1989 dhe hyri në fuqi më 1992, është njëinstrument ligjor botëror, i hartuar nga UNEP, në bashkëpunim me bashkësinëndërkombëtare, për të siguruar mbrojtjen e shëndetit të njeriut dhe të mjedisit,prej efekteve të dëmshme të shkaktuara nga ekspozimi ndaj mbeturinave tërrezikshme. Konventa nuk është vetëm një instrument për kontrollin e lëvizjevendërkufitare të mbeturinave të rrezikshme, por gjithashtu për administrimin esigurt të mbeturinave të tilla.Task Force për Ballkanin identifikoi mbeturinat e rrezikshme, siç janë përcaktuarnga Konventa e Bazelit, në disa rajone në Jugosllavi, duke përfshirëSërbinë dhe Kosovën. Këto mbeturina përfshijnë midis të tjerash zhivën, PCB dhetokën e infektuar nga produktet e naftës. Mbeturinat ushtarake mund të përmbajnëhedhurina të rrezikshme, sipas përkufizimit të Konventës së Bazelit, nërast se ato janë plasëse, të djegshme, helmuese për ekologjinë, ose përgjegjësepër çlirimin e gazeve toksike në kontakt me ajrin apo ujin, dhe nëse i përkasin njëose më shumë kategorive të mbeturinave të rregjistruara në Aneksin I tëKonventës.Për të shmangur këto mbeturina, në përputhje me klauzolat e vendosuranga kjo Konventë, marrëveshja synon të sigurojë që zgjidhja të ndërmerret sa mëafër që të jetë e mundur, me burimet e përftimit të mbeturinave, në mënyrë qëlëvizjet ndërkufitare të minimizohen. Në lidhje me mbeturinat e identifikuaranga BTF, është e qartë se disa kanë qënë të pranishme më parë në rajon, para setë fillonte konflikti, edhe në rast se njerëzit dhe mjedisi mund të jenë ekspozuarndaj këtyre substancave, si rezultat i konfliktit. Të tjera mbeturina që lidhen meveprimtarinë ushtarake mund të kenë ardhur si njëra apo të tjerat, brenda osejashtë rajonit.Duke pasur parasysh detyrimet dhe klauzolat e përmendura më sipër, tëKonventës së Bazelit, detyra e parë në lidhje me trajtimin dhe kontrollin e këtyrembeturinave, është të vendoset nëse ka mundësi që kjo të bëhet në Jugosllavi,por në mënyrë që të ruhet mjedisi i shëndetshëm.Në rast se kjo nuk është e mundur, do të jetë e nevojshme të transportohenmbeturinat e rrezikshme në një vend tjetër, që ka pajisje të përshtashme për njëmjedis të shëndetshëm. Për shembull, ky mund të jetë rasti për PCB dhe zhivën.Në rast se kërkohet lëvizje ndërkufitare, distanca duhet të jetë e vogël. Shtete tëtilla si Finlanda, Franca, Gjermania, Hollanda, Zvicra dhe Anglia mund të ketëpajisje për trajtimin e disa prej këtyre mbeturinave. Megjithatë, duhet shënuar selëvizjet ndërkufitare të mbeturinave të rrezikshme duhet të miratohen përimport dhe tranzit, nëpërmjet një procedure notifikimi, në marrëveshje meKonventën e Bazelit. Në lidhje me këtë, duhet të shënohet se Jugosllavia nukështë Palë në Konventë. Si rrjedhim, për të eksportuar mbeturina në një vend qëështë Palë e Konventës (për shembull në ndonjë vend të përmendur më sipër),duhet të përfundohet një marrëveshje dypalëshe me vendin e destinacionit, nëpërputhje me dispozitat e Nenit 11 të Konventës.8 0 81

6RekomandimeKonventa p‘r mbrojtjen e lumit Danubit (DRPC)Në qershor 1999 në Sofje të Bullgarisë, njëmbëdhjetë shtete që lagen nga brigjete Danubit dhe Bashkimi Evropian, nënshkruan Konventën mbi Bashkëpuniminpër Mbrojtjen dhe Përkrahjen në Përdorimin e lumit Danub (e njohur shkurtimishtsi Konventa për Mbrojtjen e lumit Danub). Konventa synon të administrojëdhe të mbështesë në mënyrë të barabartë, të gjithë pellgun e Danubit.Nënshkruesit ranë dakord:■ „të ruajnë, të përmirësojnë dhe të përdorin në mënyrë të arsyeshmesipërfaqen dhe ujrat nëntokësore në këtë pellg”;■ Të kontrollojnë hedhurinat e rrezikshme që vijnë nga aksidente, kupërfshihen substanca të rrezikshme për ujin, përmbytjet dhe akullin errezikshëm”; dhe■ të kontribuojë në uljen e ndotjes që vjen prej Detit të Zi, nga burime nëkëtë pellg”. (Neni 2.1)Gjithashtu, nënshkruesit ranë dakord që të bashkëpunojnë për problemet eadministrimit bazë të ujit, duke marrë:■ të gjitha masat e përshtatshme legale, administrative dhe teknike që tëpaktën të ruhet dhe të përmirësohen kushtet e mjedisit aktual dhe tëcilësisë së ujit të lumit Danub dhe të ujrave të pellgut të tij dhe të parandalohendhe të ulen sa më shumë që të jetë e mundur, ndikimet edëmshme dhe ndryshimet që mund të ndodhin ose që mund të bëhen”.(Neni 2.2)Për këtë qëllim, Konventa bën thirrje për bashkëpunim rajonal në fushat e :parandalimit, kontrollit dhe uljes së ndikimeve ndërkufitare, për masa për mbrojtjene posaçme të burimeve ujore, kufizimin e derdhjeve, objektivat e cilësisë sëujit dhe kriterin, inventarin e derdhjeve, programet e veprimit, rishikimin epërparimeve dhe studimin. (Nenet 5-9)Grupet kryesore që u krijuan në kuadrin e DRPC janë : Konferenca e Palëve;Komisioni Ndërkombëtar për Mbrojtjen e Lumit Danub (ICPDR) ; sekretariati ipërhershëm i Komisionit ; Grupi i ekspertëve ; Grupi ad-hoc ; dhe organizmimbështetës i posaçëm- Task Force për Drejtimin e Programit (PMTF). Konferencae Palëve, e cila do të mblidhet njëherë në disa vjet, është organizmi i nivelit më tëlartë, i krijuar nga DRPC dhe që siguron të gjithë strukturën e politikës sëpërgjithshme për veprimtarinë në kuadrin e Konventës.Në maj 1998, e fundit nga nëntë ratifikimet, kërkuar në bazë të nenit 27, sollihyrjen në fuqi të DRPC, që u bë e efektshme qysh nga 22 tetori 1998. Në tetor1999, dhjetë shtete të Danubit (Austria, Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke,Gjermania, Hungaria, Moldova, Rumania, Republika Sllovake dhe Sllovenia), sëbashku me Bashkësinë evropiane, u bënë Palë Kontraktuese të Konventës. ICPDRështë grupi kryesor vendimmarrës i ICPDR, në kuadrin e Konventës.Ai mblidhet ose në seancat plenare (që miratojnë programin e punës vjetore dhebuxhetin) ose në grupin drejtues (i cili merret me administrimin e veprimtarisëteknike). Mbledhja e parë e ICPDR u mbajt në Vjenë nga 27 deri më 29 tetor 1998.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile7Aneksi IBibliographyKëtu më poshtë është një listë e plotë e dokumentave që mori dhe përdori BTF, gjatë punës së vet.Shumë nga dokumentat nuk përmenden në mënyrë të posaçme në tekstin e këtij raporti, por mund tëjenë të nevojshme për lexuesit që duan të marrin më tepër informacion.Dokumenta lidhur me pasojat mbi mjedisin n‘ konfliktine Kosov‘s1. Environmental Engineering Department, Demokritos University of Thrace (June 1999), APollution Episode of Organic Semi-Volatile Compounds from the war-zone of Kosovo, detected inXanthi Greece. Xanthi, Greece.2. European Commission and IMG (July 1999). Emergency Assessment of Damaged Housing andLocal/Village Infrastructure in Kosovo. Brussels, Belgium.3. Federal Republic of Yugoslavia, Ministry for the Environment (4 June 1993). Environmental Policy.Pages 1-25. Belgrade, FRY.4. Federal Republic of Yugoslavia, Ministry of Foreign Affairs (May 1999). NATO Crimes inYugoslavia, Documentary Evidence I, 24 March-24 April 1999. Belgrade, FRY.5. Federal Republic of Yugoslavia, Ministry of Foreign Affairs (July 1999). NATO Crimes inYugoslavia, Documentary Evidence II, 25 April-10 June 1999. Belgrade, FRY.6. FOCUS (1999). Assessment Mission 1 to the Federal Republic of Yugoslavia, 16 - 25 June 1999:Executive Summary. Bern, Switzerland.7. FOCUS (1999). Assessment Mission 1 to the Federal Republic of Yugoslavia, 16 – 25 June 1999:Final Report. Bern, Switzerland.8. FOCUS (1999). Assessment Mission 2 to the Federal Republic of Yugoslavia Heating 6. – 15.August 1999 Executive Summary & Final Report. Bern, Switzerland.9. FOCUS (1999). Assessment Mission 2 to the Federal Republic of Yugoslavia Pharma 18 – 28August 1999: Report. Bern, Switzerland.10. FOCUS (1999). Assessment Mission 2 to the Federal Republic of Yugoslavia Ecology 18 July – 13August 1999 Report. Bern, Switzerland.11. Hedges C. (14 July 1999). Serbian Town Bombed by NATO Fears Effects of Toxic Chemicals.New York Times. New York, USA.12. HIP PetroHemija (1999). Photos from Petrochemical complex, Panc˘evo, Yugoslavia, after NATOStrikes. Panc˘evo, FRY.13. Lausevic (20 May 1999). Overview of Ecological Consequences of NATO bombing of Yugoslavia.Belgrade, FRY.14. Mayer J. (1999). Environmental Damages in Bulgaria related to Military Activities during the KosovoConflict – Preliminary Conclusions – exploratory mission by the (led by UNEP/INFOTERRA NFPrepresentant with the support of Wladislaw Tietze–Diwlianski and Lilia Kirova) in Sofia from July12-20, Austrian Federal Environment Agency. Vienna, Austria.15. Office of the Assistant of the Secretary of Defense. DoD News Briefing, Monday, 3 May 1999 –2:00 p.m. Presenter: Mr. Kenneth H. Bacon, ASD PA.(http://www.fas.org/man/dod–101/ops/docs99/t05031999_t0503asd.htm)16. Rafinerija nafte Pancùevo (1999). Izvestaj, o posledicama NATO bombardovanja NIS-Rafinerijanafte Pancùevo u periodu 04.04.99 o 07.06.99. Panc˘evo, FRY.8 2 83

7Bibliografi17. REC (June 1999). Assessment of the Environmental Impacts of Military Activities during YugoslaviaConflict, Preliminary Finding, June 1999 (prepared for: European Commission, DG-XI-Environment, Nuclear Safety and Civil Protection). Szentendre, Hungary.18. REC (July 1999). Rebuilding Post-War Balkans – The Need for Institutional Development and theRole of Environment. Szentendre, Hungary.19. REC (1999). War in Yugoslavia, The Bulletin – The Quarterly Magazine of the RegionalEnvironmental Center for Central and Eastern Europe, Vol. 8, N. 4. Szentendre, Hungary.20. Rosgidromet, Hydrometeorological and Environmental Monitoring Service of the RussianFederation (1999). Assessment of Environmental Pollution in the Balkans and Adjacent TerritoriesCaused by NATO Rocket and Bomb Strikes Against Yugoslav Territory. Moscow, Russia.21. Zastava Automobili (1999). Information on Environment from the Industrial Damages caused by DD“Zaszava Automobili” p.o. Bombing. Kragujevac, FRY.Dokumenta t‘ p‘rgjithshme me t‘ dh‘na p‘r mjedisin22. Albanian Academy of Science and Academy of Science and Arts of Kosovo (1996). EnvironmentalLetters (Botim i Vecante). Special Issue. Kosovo’s part of materials of joint Scientific Conference onEnvironmental issues organised in Tirana on July 1994. Pris˘tina, FRY.23. Danish Environmental Protection Agency (August 1998). Environmental Situation in Montenegro,Draft, Final Report.24. Federal Ministry (1999). Summary Report on the State of the Environment in FR Yugoslavia for 1998(Draft in English). FRY. (unpublished)25. Federal Republic of Yugoslavia, Ministry for Development, Science and Environment (1999).Preliminary Information on Actual and Potential Environmental Impacts of the NATO Aggression inthe Federal Republic of Yugoslavia, Belgrade, FRY.26. Federal Republic of Yugoslavia, Ministry of Sciences and Technology. Spatial plan of the republic ofSerbia, Passed by the National Assembly in 1996.27. Federal Secretariat for Development – Environment Division (1991). National Report to UnitedNations Conference on Environment & Development 1992. Belgrade, FRY.28. Federal Statistical Office (1997). Statistical pocket Book FR Yugoslavia. Belgrade, FRY.29. Jancar–Webster B. (1992). Environmental Problems in Eastern Europe, Former Yugoslavia (Edited byF.W. Cartern and D. Turnock). pp. 164-185. London and New York.30. Official State of the Environment Report 1994 (published 1996 by the Ministry of Environment)in Serbian.31. REC (1997). Government and Environment, A Directory of Governmental Organizations withEnvironmental Responsabilities in Central and Eastern Europe. Szentendre, Hungary.32. REC (1998). Doors to Democracy. Legal and Institutional Framework and Practices for PublicParticipation. Chapter 15 Yugoslavia. Szentendre, Hungary.33. REC (April 1999). Sourcebook on Economic Instruments for Environmental Policy in Central andEastern Europe. Szentendre, Hungary.34. REC (August 1999). South Eastern European Development of Environmental Society Initiative(SEEDES Initiative) – An initiative on the development of civil society and the role of the environmentin South Eastern Europe.35. Shllaku Luan & Landner Lars. Environment in Kosovo, Environmental Problems Related to MineralExploitation, Swedish Environment Research Group & WHO. Stockholm, Sweden.36. UNDP Human Development Report. Yugoslavia 1996.37. UNEP/Habitat BTF (1999). Kosovo Programme Team. Environmental Review. Geneva, Switzerland.(unpublished)38. UNICEF (August 1999), Assessment of Primary Education in Central Serbia and Vojvodina.Belgrade, FRY.39. Yugoslav National Habitat II Committee (1996). National report – Federal Republic of Yugoslavia.Belgrade, FRY.

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileDokumenta mbi pjes‘n e RFJ p‘r lumin Danub40. Briggs Marine Environment Services Ltd (1999). Aerial Assessment of Oil Pollution in the RiverDanube from Ram to the Iron Gates Along the Romanian Border, (prepared for WWF). Scotland.41. Federal Hydrometeorological Institute (1999). Hydrological and Meteorological Data, TechnicalMission, Balkans Task Force, 24-27 August 1999. Belgrade, FRY.42. ICPDR (1999). Danube Evaluation Mission – Municipal, Industrial and Agricultural Hot Spots inYugoslavia (1998) (prepared for the Joint UNEP/UNCHS Balkans Task Force). Vienna, Austria.43. Water Resources Research Centre (1999). Report on Analysis of Water and Sediment SamplesCollected from the Danube River in Connection with the War in Yugoslavia. Budapest, Hungary.Dokumenta t‘ tjer‘ mbi lumin Danub44. Convention on Cooperation For The Protection And Sustainable Use Of The Danube River(1994). Sofia, Bulgaria.45. Danube Delta Research and Design Institue (ICPDD), WWF (1997). Ecological restoration in theDanube Delta Biosphere Reserve/Romania. Babina and Cernovca Islands.46. Environmental Programme for the Danube River, Removal of Phosphate from Detergents in theDanube Basin, Executive Summary, EU/AR/205/91.47. Environmental Programme for the Danube River (1994). Strategic Action Plan for the DanubeRiver Basin, 1995-2005. Brussels, Belgium.48. Environmental Programme for the Danube River Basin (1996). Review of River Basin ManagementPractices in the Danube River Basin. Volume 1: Text, Tables and Figures. Draft Final Report. HRWallingford. Oxon, UK49. Environmental Programme for the Danube River Basin (1997). Quality of Sediments andBiomonitoring, Executive Summary. Water Resources Research Centre Vituki Plc., Hungary andthe Water Research Insitute, VUVH, Slovakia.50. Environmental Programme for the Danube River Basin (1997). Water Quality Targets andObjectives for surface Waters in the Danube Basin, Phare Project EU/AR/203/91 Executive Summary,Draft. Water Resources Research Centre Vituki Plc. Budapest, Hungary.51. Environmental Programme for the Danube River Basin (1997). Nutrient Balances for DanubeCountries, Final Report, Project EU/AR/102A/91. Institute for Water Quality and WasteManagement, University of Technology, Vienna, Department of Water and WastewaterEngineering, University of Technology, Budapest,52. Environmental Programme for the Danube River Basin (1997). Danube Regional Pesticide Study.Executive Summary.53. Environmental Programme for the Danube River Basin (April 1997). Danube Regional PesticideStudy, Final Report.54. Environmental Programme for the Danube River. Danube Watch, The Magazine of the 1/99.Vienna, Austria.55. Fleckseder H., Bundesministerium für Land und Forstwirtschaft, Institut für Wassergüte undAbfallwirstschaft (May 1995). Estimated for the Sizes and Sources of N and P and the Discharge toSea for the Rivers Danube, Elbe, Rhine and Rhone. River Basin Management, Intern. Conf., SouthAfrica.56. Humborg Christoph, Berichte Institut für Meereskunden (1995). Untersuchungen zum Verbleid derNährstoff-Frachten der Donau. Kiel, Germany.57. Topping G., L. Mee, H. Sarikaya, Land-based sources of contaminants to the Black Sea.58. VITUKI Consult Plc., ICIM Environmental Research and Engineering Institute, “Frédéric Joliot-Curie” National Research Institute, Technical University Wien, VITUKI Innosystem Ltd.(February 1997). Impact of Radionuclides in Surface Waters and Sediments in the Lower Part of theDanube Basin, Executive Summary, EU/AR/103/91.8 4 85

7Bibliografi59. Weller P. (1997). The Danube Challenge: Proctecting and Restoring a Living River, NATO ASISeries, Vol. G40. pp. 125-132.60. WWF (1995). Economic Evaluation of Danube Foodplains. Gland, Switzerland.61. WWF (1996). Donau, A Restoration.62. WWF (1998). Repatriation of endangered Plants and Animals into the Restored Floodplains, GreenDanube.63. WWF (June 1998). Green Danube, WWF Journal No.3. Switzerland.64. WWF (1999). The Bulgarian Danube Islands, Germany.Dokument a q‘ kan‘ t‘ b‘jn‘ me uraniumin e varf‘ruar65. AEPI (January 1996). Radioactive Battlefields of the 1990’s, The United States Army’s use of DepletedUranium and its Consequences for Human Health and the Environment. Norway.66. AEPI (June 1995), Health and Environmental Consequences of Depleted Uranium use in the USArmy: Technical Report. US Army Environmental Policy Institute. Norway.67. Bertell (1993). Internal Bone Seeking Radionuclides and Monocyte Counts, International Perspectivesin Public Health, Vol. 9, pp. 21-26.68. Bertell R. (May 1999). Gulf War Veterans and Depleted Uranium. Prepared for the Hague PeaceConference.69. Department of the Army Headquarters (September 1990). Guidelines for Sage Response toHandling, Storage, and Transportation Accidents Involving Army Tank Munitions or Armor whichContain Depleted Uranium.70. Dietz L. A. (July 1996). Contamination of Persian Gulf War Veterans and Others by DepletedUranium.71. Durakovic (1999). Medical Effects of Internal Contamination with Uranium, Croatian MedicalJournal.72. Fahey D. (1999). Depleted Uranium Weapons: Lessons from the 1991 Gulf War.73. Fahey D. (June 1999). DoD Analysis II,The Good, the Bad and the Ugly, Prepared for thePresidential Special Oversight Board for Department of Defense Investigations of Gulf WarChemical and Biological Incidents and the U.S. General Accounting Office.74. Gulf War Expert Scientific Advisory Committee (November 1997). Gulf War Expert ScientificAdvisory Committee, Executive Summary. USA.75. Hanson W.C., Miera F. R. (July 1976). Long-Term Ecological Effects of Exposure to Uranium. LosAlamos Scientific Laboratory, University of California. USA.76. Hanson W.C., Miera F. R. (June 1977). Continued Studies of Long-Term Ecological Effects ofExposure to Uranium. Los Alamos Scientific Laboratory, University of California. USA.77. Hanson W.C., Miera F. R. (July 1978). Further Studies of Long-Term Ecological Effects of Exposure toUranium. Los Alamos Scientific Laboratory, University of California. USA.78. Hanson W.C. et al. (July 1976). Particle Size Distribution of Fragments from Depleted UraniumPenetrators Fired Against Armor Plate Targets. Los Alamos Scientific Laboratory, University ofCalifornia. USA.79. Harley et al., RAND (1999). A Review of the Scientific Literature As It Pertains to Gulf War Illnesses.80. IAEA (1998). Radiological Conditions at the Semipalatinsk Test Site, Kazakhstan: PreliminaryAssessment and Recommendations for Further Study, Radiological Assessment Reports Series. Vienna,Austria.81. IAEA (1998). Radiological Conditions at Bikini Atoll: Prospects for Ressettlement, RadiologicalAssessment Reports Series. Vienna, Austria.82. Jamal G. A. (1998)., Gulf War Syndrome – a model for the complexity of biological and environmentalinteraction with human health, Adverse Drug React. Toxicol. Rev., 17 (1), pp.1-17.83. Kammas M. (July 1999). Environmental and Health Consequences of the Use of Radiological Weapons(Depleted Uranium) on Iraq in UM-Al-Ma’arek 1991-1999, Committee for Pollution Impact byAggressive Bombing (CPIAB).

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civile84. Laka Foundation (May 1999). Depleted Uranium, A post-War Disaster for Environment and Health.Amsterdam, The Netherlands.85. McClain David D., Health Effects of Depleted Uranium, Project Briefing, Armed ForcesRadiobiology Research Institute (AFRRI). Maryland, USA.86. Mesler Bill (26 May 1997). Pentagon Poison: The Great Radioactive Ammo Cover-Up, The Nation,pp. 17-22.87. Miller A. C. et al. (1998). Urinary and serum mutagenicity studies with rats implanted with depleteduranium or tantalum pellets, UK Environmental Mutagen Society, Mutagenesis, Vol.13, No.6,pp.643-648.88. Miller A. C. et al. (August 1998). Transformation of Human Osteoblast Cells to the TumorigenicPhenotype by Depleted Uranium-Uranyl Chloride, Environmental Health Perspectives, Vol.106,No.8, pp.465-471.89. Meyer M. C. et al. (November-December 1997). Decreases in Soil Microbial Function andFunctional Diversity in Response to Depleted Uranium, J. Environmental Qual., Vol 27, pp. 1306-1311.90. Meyer M. C. et al. (1998). Evidence of Depleted Uranium-Induced Hormesis and Differential PlantResponse in Three Grasses. Journal of Plant Nutrition, 21 (11), pp. 2475-2484.91. National Materials Advisory Board, Commission on Sociotechnical Systems (August 1980).Comparaison of Depleted Uranium and Tungsten For use of Kinetic-Energy Penetrators (U), EcologicalConsiderations.92. Pellmar T. C. et al. (1999). Electrophysiological Changes in Hippocampal Slices Isolated from RatsEmbedded with Depleted Uranium Fragments. Neurotoxicology.93. Pellmar and al. (1999). Distribution of Uranium in Rats Implanted with Depleted Uranium Pellets.Toxicological Sciences, No.49, pp.29-39.94. Rao S.S. and Balakrishna Bhat T. (January 1997). Depleted Uranium Penetrators – Hazards &Safety, Defence Science Journal. Vol.47, No1, pp. 97-105.95. Rostker Bernard, Special Assistant for Gulf War Illness, Department of Defense (July 1998).Environmental Exposure Report – Depleted Uranium in the Gulf.96. Ryle M., Campaign Against Depleted Uranium (CADU) (June 1999). The Use of AmmunitionContaining Depleted Uranium and Human Health.97. Science Applications International Corportation (July 1990). Kinetic Energy Penetrator,Environmental and Health Considerations.98. University of Maryland (1997). Depleted Uranium Health Effects workshop, Memorandum. USA.99. Woodward A. (June 1991). The Effects of Uranium Mining on Health, Search, Vol.22, No.4, pp-131-133.100. STP, NGWRC and MTP (September 1998). Depleted Uranium Case Narrative, Joint Project.101. US Army Chemical School (October 1995). Recognize a Depleted Uranium/Low-Level RadiologicalHazard. USA.102. U.S. Army Corps of Engineers (June 1997). Draft Environmental Assessment, Resumption of Use ofDepleted Uranium Rounds at Nellis Air Force Range, Target 63-10, Prepared for United States AirForce. USA.103. US Defense Technical Information Center (August 1999). Special Oversight Board for Departmentof Defense Investigations of Gulf War Chemical and Biological Incidents, Interim Report. USA.104. Siegwart-Host Günther. The Gulf War Syndrome, a parallel to Tschernobyl: Documentation of theaftermaths of the Gulf War 1991.105. The National Gulf War Resource Center, Inc. (1997). Gulf War Syndrome Self-Help Guide,Washington.106. WISE (1999). Uranium Project, Germany.8 6 87

Dokumenta mbi biodiversitetin n‘ RFJ107. Brunner R. (1998). Transborder Protected Area Co-operation in Yugoslavia, A Technical Assessment,Report on a visit to Serbia, December 17 to December 20, IUCN. Vienna, Austria.108. Brunner, R. (1998). Parke für das Leben – Unterstützung für grenzüberschreitende Schutzgebiete. In:Schriftenreihe des Bundesministeriums für Umwelt, Jugend und Familie, Band 23/1998. Vienna,Austria. English version “Parks for Life” – Transboundary cooperation of Protected Areas.Ljubljana (in print).109. Bionet, Federal Ministry for Development (1997). Biological Diversity of FR Yugoslavia, AssessmentsThreats and Polices, Science and Environment.110. Budakiv Liljana et al., Flooded Areas Conservation along the Yugoslav Section of the Danube River.111. Council of Europe (1980). European Outline Convention on Transfrontier Cooperation betweenTerritorial Communities or Authorities. Madrid and additional protocols.112. Council of Europe (1996). Handbook on Transfrontier Cooperation for Local and Regional Authoritiesin Europe. Starsbourg (3rd edition 1998).113. Ecolibri (1995). Biodverzitet Yugoslavije. Univerziteta u Beogradu, Belgrade.sa pregledom vrsta odmedunarodnog znacaja / priredili i redigovali Vladimir Stevanovic I Voislav Vasic – [l.izd].–:Ecolibri: Bioloski fakultet (Sabac:”Dragan Srnic”). – VIII, 586 srt.; 24 cm. Beograd, FRY.114. Federal Ministry for Development, Science and Environment of Serbia (1999), Natural HeritageUnder Bombs, Belgrade, FRY.115. Federal Ministry of Environment Protection (1994). Republic of Serbia, National Parks in Serbia.Belgrade, FRY.116. Glasnik (1992). Bulletin of the Republic Institution for the Protection of Nature and the Mueum ofNatural History in Podgorica. No. 25. Pages 1-147. Podgorica, FRY.117. Glasnik (1993). Bulletin o f the Republic Institution for the Protection of Nature and the Museum ofNatural History in Podgorica. No. 26. Pages 1-103. Podgorica, FRY.118. IUCN (1998). 1997 United Nations List of Protected Areas. Prepared by the WCMC and WCPA.IUCN. Gland, Switzerland, and Cambridge, UK.119. IUCN (1997). Parks for Peace. International Conference on Transboundary Protected Areas as aVehicle for International Cooperation. Conference Report, Draft of 17 October 1997. Gland,Switzerland. (unpublished).120. Karaman, Gordan S. and Beeton, Alfred S., editors (1981). The Biota and Limnology of LakeSkadar. Titograd. Pages 1-468.121. Milosevic, J. (1997). Report given by at the IUCN/WCPA European Regional Working Session1997 on the Island of Ruegen. Germany.122. Ministry of Environmental Protection of Montenegro, Biological Biodiversity of Montenegro.123. Ministry of Environmental Protection of Montenegro, Programme of Monitoring of BiologicalDiversity – Biodiversity in Montenegro, Draft. Podgorica, FRY.124. Frus˘ka Gora National Park (1999), Elements for monitoring Program of Orchid HabitatsRevitalization in the Forest of Iriski Venac.125. Natural History Museum of Montenegro (September 1999). Project: Repatriation of DalmatianPelican (Pelecanus crispus) on Skadar Lake. Podgorica, FRY.126. Raznatovic, V. and Buskovic, V. (199?). Biological Diversity of Montenegro. Ministry ofEnvironmental Protection of Montenegro. Pages 1-11. Podgorica, FRY.127. Republic of Montenegro, Ministry of Environmental Protection, Republican Institute for NatureProtection (1999). Programme of monitoring of biological diversity – biodiversity in Montenegro(draft). Podgorica, FRY.128. Vuckovic, Dr. Mihailo, chief editor (1985). Prokletije – Zastita I Unapredivanje Plavskog DijelaProkletija. PLAV 27-28. VI. Pages 1-181.Biodiversity fact sheets.7Bibliografi

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileAneksi IIFjalorth me sh‘nimeAmoniaku (NH 3 ) – Amoniaku është kimikat që krijohet në natyrë, për shembullnga dekompozimi i plehut organik dhe nga bimët e thara dhe kafshët. Ai është ipranishëm në ujë, në tokë dhe në ajër dhe shërben si burim nitrogjeni për bimët dhekafshët. Gjithashtu amoniaku prodhohet në mënyrë industriale, kryesisht për përdoriminsi pleh kimik. Një pjesë e vogël përdoret për prodhimin e plastikës, fibravesintetike dhe eksploziveve. Nuk është i përhershëm në mjedis, por një sasi tepër emadhe në mjedis, si në një qendër mbeturinash të rrezikshme, shoqërohet me veprimtarianthropogjenike. Amoniaku është gaz dhe gjithashtu është i tretshëm në ujë, kukrijon amonin. Ekspozimi përballë gazit të amoniakut, me gradacion të lartë ështëvdekjeprurës. Vdekja mund të shkaktohet menjëherë ose nga ndërlikime anësore, pasdisa javësh. Një ekspozim i tillë mund të shkaktojë djegien e lëkurës, syve, fytit dhemushkërive, të cilat nëse janë serioze mund të shkaktojnë një verbim të përhershëm,sëmundje të mushkërive ose vdekje. Një ekspozim për një kohë të shkurtër ndaj amoniakutme gradacion më të ulët shkakton irritime të hundës dhe të grykës. Në laboratorine kafshëve, një ekspozim i gjatë në një ambient me amoniak shkakton inflamaciondhe plagë të aparatit të frymëmarrjes.Angiosarkoma e mëlçisë – Duke ndejtur vazhdimisht në një mjedis ku ka avujtë klorurit të vinilit, zakonisht pas shumë vitesh, tek disa punëtorë është shfaqur njëlloj kanceri i mëlçisë, i quajtur angiosarkoma (ASL). ASL është e rrallë tek njerëzit ezakonshëm.Arseniku (As) – Arseniku është një element që ndeshet në natyrë. Ka forma tëndryshme të arsenikut, organik dhe jo organik. Arseniku prodhohet gjatë shkrirjes sëbakrit dhe të plumbit dhe përdoret në industrinë kimike, për shembull në pesticide.Nëse lëshohet në mjedis, arseniku nuk shpërbëhet por mund të ndryshojë formë. Nërast se lëshohet në mjedisin ujor ai bashkohet me llumin dhe disa peshq dhe molusqeformojnë gradualisht arsenik në indet e tyre. Arseniku ka qënë njohur si helm përnjerëzit qysh në kohë të vjetra dhe doza të mëdha të tretura shkaktojnë vdekje.Punëtorët e ekspozuar ndaj pluhurit të arsenikut jo organik në ajër, kanë acarim tëmembranes mukoze nga hunda dhe gryka. Një ekspozim afatgjatë i punëtorëve ndajarsenikut jo organik rrit rrezikun e vdekjes nga sëmundje kardiovaskulare dhe pasimarrin kancerin e mushkërisë. Arseniku klasifikohet si një kancerogjen për njerëzit.Benzena (C 6 H 6 ) – Benzena gjendet në mjedis si rezultat i veprimtarisë njerëzoredhe proceseve të natyrës. Kryesisht prodhohet nga burimet e naftës dhe përdoret nëprodhimin e shumë substancave të tjera kimike. Ekspozimi gjatë një kohe të shkurtërpërballë një sasie të madhe benzene mund të shkaktojë irritimin e membranave tëmukozës, shqetësim, tronditje dhe depression. Pengesat në frymëmarrje mund të shkak-8 8 89

tojnë dhe vdekjen. Ekspozimi i gjatë ndaj sasive të vogla të benzenës mund të shkaktojëshkatërrimin e palcës së kurrizit dhe në raste më të rralla, mund të shkaktojë leuçeminë.Për këtë arsye, benzena konsiderohet si substancë kancerogjene për njeriun.Biota – Bashkësi e bimëve, mikro-organizmave dhe kafshëve të një zone ose tënjë një rajoni. të konsideruar si një tërësi e plotë ekologjike.Diversitet biologjik – Larmi të specieve të ndryshme, ndryshueshmëriagjenetike e çdo specieje, dhe larmia e ekosistemeve që e përbëjnë atë.Bioslurping – Teknikë e përdorur për pastrimin e ujrave nëntokësore.Bioslurping ndikon në përdorimin e njëkohshëm të vakumit, duke shtuar nxjerrjen/kthimin, daljen e avullit dhe për të shmangur infektimin nga niveli i lëngut të çelur,pa përmbajtje uji (LNAPL). Vakumi nxjerrës/kthyes përdoret për të hequr LNAPLnga disa ujra nëntokësore; nxjerrja e avullit përdoret për të larguar avujt me paqëndrueshmëritë lartë, nga zona e vadozës dhe bioventing përdoret për të rritur biodegradiminaerobik në zonën e vadozës dhe të anës së kapilareve.BTF – Task Force i Përbashkët UNEP/ UNCHS (Habitat) për Ballkanin u krijuamë 5 maj 1999, nga Drejtori Ekzekutiv i UNEP që të vlerësojë pasojat e zhvillimiti konfliktit në Ballkan, mbi problemet e mjedisit dhe vendnbanimeve civile.Kadastër – është regjistrimi i pasurisë së patundëshme në një zonë administrativetë caktuar. Kadastra jep të dhëna mbi pronën dhe për pronarin e saj.Ajo përdoretpër qëllime administrative të cilat përfshijnë edhe marrëveshjet për pronën , taksatdhe për planifikimin dhe administrimin e urbanizimit/tokës.Kadmium (Cd) – Kadmium është një metal i rëndë. Një pjesë e vogël hyn nëmjedis nga erozioni i natyrshëm i mineraleve, por pjesa me e madhe e kadmiumit formohetnga veprimtaria e njeriut. Burimet më të përmëndura që hyjnë në mjedisinujor janë prurjet industriale dhe ujrat e zeza. Kadmiumi nuk ka funksion biologjikdhe eshtë shumë toksik per bimët dhe kafshët .Sasi kadmiumi me përqëndrim tëpakët në mjedis nuk shkaktojnë helmueshmëri të fortë . Megjithatë, mund të ndodhëqë sasi të mëdha të substancës së mësipërme, të shkaktojnë efekte të dëmshme mbibimët dhe shëndetin e kafshëve. Përsa i përket njerëzve, ushqimet dhe uji i pijshëm,me sasi të lartë kadmiumi, mund të acarojë stomakun dhe të provokojë vjellje dhediare. Marrja e sasive të vogla të kadmiumit, për një periudhe të gjatë, mund të shkaktojëdëmtimin e kockave dhe veshkave të të porsalindurit. Agjensia Amerikane eMbrojtjes së Mjedisit ka përcaktuar se kadmiumi dhe substancat e tij, mund tëparashihen përpara se të bëhen kanceroze.Kondensator – element i qarkut elektrik, i përbërë nga dy sipërfaqe përçuese, tëndara nga një material dielektrik (përçues i keq i elektricitetit) ose një tjetër materializolues termik, si xhama, qeramika, mikë ose materiale të tjera jo përçues për të mbajturenergjinë elektrike. Gjithashtu, në anglisht quhet capacitor.CBUs – njësi të bombave thërrmueseChlorinated Solvents – Tretës me klor, të përbërë nga elemente organikë qëpërmbajnë klorin.Pjesa më e madhe janë të avullueshëm. Ata prodhohen për t’u përdorurnë një gamë të gjerë, duke përfshirë dhe prodhimin e kimikateve , si reaktiv përpastrimin e vajrave dhe si tretës për vajrat , yndyrën, vernikun, kauçukun, katranin,7Fjalorth me sh‘nime

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civiledyllin dhe rrëshirën. Gjithashtu, disa prodhohen si produkte të fabrikuara të PVC.Klori (Cl 2 ) – Klori është një gaz që prodhohet nga industria, duke kaluar elektricitetinnëpërmjet një solucioni kripe. Industria e klorit e fabrikon klorin, kryesisht tëkombinuar me produkte petrokimike, për të prodhuar produktet organoklor, si njëtretës, pesticide, plastike (sidomos PVC) dhe shumë kimikate të tjerë. Një pjesë shumëe vogël e gazit klor, shitet jashtë industrisë kimike, kryesisht si zbardhues në prodhimine letrës dhe një pjesë shumë e vogël për dizinfektimin e ujit të pijshëm. Gazi i klorit kaqënë përdorur si një armë kimike në Luftën e Parë Botërore. Ekspozimi mund të jetëmenjëherë fatal. Ka pasur shkarkime të shumta të klorit nga impiantet industriale,shumë prej tyre kanë shkaktuar vdekje. Lidhur me ekspozimin për një afat të gjatë nënjë nivel të ulët të klorit janë paraqitur ankesa për vështirësi në frymëmarrje dhe brejtjetë dhëmbëve. Klori është një ngacmues i fortë për sytë, mushkëritë dhe lëkurën. Klorinuk është kancerogjen tek kafshët ose tek njerëzit. Megjithatë, klorinimi i ujit të pijshëmsjell krijimin në ujë, të substancave të tjera organike të kloruara, të cilat thuhet se rrisinrrezikun e fshikëzës së urinës dhe kancerit rektal.Kromi (Cr) – Kromi është një metal i rëndë i cili ka forma të ndryshme në ekzistencëne tij, për shembull, kromi (III) dhe kromi (VI). Kromi (III) është një elementkryesor ushqyes që kërkohet për energjinë normale të metabolizmit, ndërsa kromi VInuk është kryesor dhe toksik. Informacionet mbi pasojat në nivele të larta të mjedisitmbi organizmat ujorë, peshkun dhe zogjtë këmbëgjatë janë të kufizuara. Njerëzit,nëse kapërdijnë masa më të larta se niveli i rekomanduar (trajta III dhe VI), për njëperiudhe të gjatë kohe, për shembull nga peshku i infektuar, mund të ketë efekte tëdëmshme për shëndetin, duke përfshirë acarim gastrointestinal, ulçer në stomak,dëmtim të veshkave dhe të mëlçisë. Kromi (VI) klasifikohet si shkaktues kanceri teknjeriu. Ekspozimi në nivele të larta i kromit (VI) mund të shkaktojë në vendin epunës për një kohë shumë të gjatë, acarim të membranave të hundëve dhe të rrugëvetë frymëmarrjes dhe besohet se shkakton një rritje të shkallës së kancerit në mushkëri.Cluster bombs – Bombë thërmuese është një fjalë e përgjithshme për shumëgrupe bombash të ndryshme (CBU). Bombat thërmuese përdoren si antitanke osearmë antipersonale. Secila bombë thërmuese përmban shumë cifla që shpërndahenkur ajo copëtohet e hapur, në një lartësi mbi tokën, të paracaktuar paraprakisht. Kjoka efektin e mbulesës në një rajon të madh, me cifla predhe eksplozive të artilerisë.Bakër (Cu) – Bakri është një metal i rëndë. Marrja e bakrit është e nevojshme përtë pasur një shëndet të mirë. Megjithatë, marrja me sasi të mëdha ose e përditshme ebakrit, ose ekspozimi i zgjatur ndaj niveleve të ulta, mund të kenë pasoja të dëmshmepër shëndetin e njeriut. Konsumi i ushqimit dhe pirja e ujit që përmbajnë nivele të lartatë bakrit, mund të sjellë të vjella, diarré, shtrëngim në stomak dhe të përzjera.Uranium i varfëruar (DU) – Uranium që përmban më pak se 0,7% U-235 ngaai i zakonshmi. Një uranium i përafërt me atë që quhet uranium i pasuruar, lloji mëi zakonshëm kimik i të cilit është uraniumi i varfëruar hexafluoride (DUF6). Nëpërgjithësi ai përmban 0.25-0.30% U-235, pjesa tjetër është U-238.Grupi i Vlerësimit (DAG) – Një ndër- organizëm si ‘ Grupi i Vlerësimit’ qëpërfshin UNEP, WHO, IAEA dhe Institution Suedez për Rrezatimin dhe që funk-9 0 91

sionon nën suazën e BTF, ka shqyrtuar çështjen e përdorimit të mundshëm të uraniumintë varfëruar dhe pasojat e tij për konfliktin e Kosovës.Dyoksina – Fjala ‘dyoksinë’ ose ‘dyoksinë dhe furan’, në përgjithësi i referohetnjë grupi prej 210 ndotësish të përpunuar me klor, dibenzo-p-dyoksinë e poliklorinuardhe dibenzofuran. Dyoksinat janë organoklorine (substanca që bazohen tek karbonidhe klori) dhe cilësohen si ndotësit më helmues organikë në botë. Ato prodhohensi bashkëprodukte të proceseve industriale që përzihen me klorin dhe nga të gjithallojet e djegieve. Ato janë shumë të qëndrueshme në mjedis dhe në trupat e kafshëvedhe të njerëzve dhe mbeten aty për shumë vite. Në popullsinë e zakonshme, marrja enjë doze të madhe dyoksine bëhet nëpërmjet konsumit të ushqimeve me yndyrë, dukepërfshirë edhe mishin, peshkun dhe produktet e qumështit. Më helmuesi nga 210dyoksinët dhe furanët, 2,3,7,8-tetra-chlorodibenzo – p-dioxin (TCDD) përdoret simodel toksikologjik për grupin dhe është kërkuar shumë. Ai klasifikohet si shkaktuesi kancerit tek njeriu. Përveç se shkakton kancerin, studimet mbi kafshët kanë treguarse ai shkakton dëmtime në sistemin nervor, në sistemin imunitar, në sistemin riprodhuesdhe në keqformimin e krijesave që ende nuk kanë lindur. Një paraprojekt iTCDD nga ana e Agjencisë të Shteteve të Bashkuara për Mbrojtjen e Mjedisit arritinë përfundimin se mund të dallohen disa nga pasojat më të ndjeshme në kohën eekspozimit (shfaqjes) së dyoksinës , në bazë të përvojës tek burrat dhe gratë e zakonshme.Në veçanti ekziston shqetësimi se dyoksina mund të sjellë pasoja të dëmshmegjatë zhvillimit në mitër tek njerëzit dhe tek kafshët, gjë që është e pariparueshme.DU – shiko Uraniumi i Varfëruar.EC – Bashkësia Evropiane.ECHO – Zyra Humanitare e Bashkësisë Evropiane.EDC (C 2 H 4 Cl 2 ) – Emri i plotë kimik 1,2-dichloroethane. Përdoret në prodhimine PVC. Ka efekte helmuese ndaj organizmave që ndodhen në ujë, duke përfshirëshumë lloje peshqish, algash, pleshta uji, me koncentrim prej rreth 100 mg/ l. Disalloje më të ndjeshëm, mund të ngordhin, si rezultat i uljes së koncentrimeve për vetëm1 mg/ l. Gjithashtu, krimbi i tokës është i ndjeshëm ndaj helmueshmërisë EDC. EDCka patur shumë efekte toksike në eksperimentet e bëra me kafshët. EDC avullonshpejt dhe tek njerëzit, në thithjet me hundë, me koncentrim të lartë mund të prishësistemin nervor dhe gastrointestinal, duke shkaktuar marrje mendsh, të përzjera dhevjellje. Gjithashtu mund të dëmtohen mëlçia, veshka dhe gjëndra mbi veshkat .EEA – Agjencia Evropiane e Mjedisit.Endemik – Që ndodhet vetëm tek, i kufizuar në një zonë të veçantë; si për shembull,një bimë endemike ose shtazë.EPDRB – Programi për Mjedisin për Shtratin e Lumit Danub.EU – Bashkimi Evropian.EU Phare – Programi Phare i Bashkimit Evropian subvencionon nga ana financiare,për të mbështetur partnerët e tij në Evropën Qendrore dhe Lindore (CEE), nëfazën kur ata janë gati të përmbushin detyrimet e tyre të anëtarësisë në EU. Këtovende janë Shqipëria, Bosnia-Herzegovina, Bullgaria, Republika çeke, Estonia,FYROM, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania dhe Sllovakia. Përveç7Fjalorth me sh‘nime

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilebashkëpunimit të CEE me Agjencinë Evropiane të Mjedisit, programi Phare për mjedisine shumë vendeve mbështet projektet e një sërë rajonesh, duke përfshirëTrekëndëshin e Zi, Shtratin e Danubit, Detin e Zi dhe Balltikun.FOCUS – ‘Focus’ është emri që i është vënë operacionit të përbashkët të ndihmëshumanitare nga Federata Ruse, Greqia dhe Zvicra, më 28 prill 1999. Këto vendevendosën të bashkojnë forcat e tyre për t’u dhënë ndihmë të gjithë viktimave të konfliktitnë Republikën Federale të Jugosllavisë (Sërbi – duke përfshirë Kosovën – dheMalin e Zi). Më 5 qershor 1999 Austria u bashkua me Operacionin ‘Focus.’FYROM – Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë.FRY – Republika Federale e Jugosllavisë.Furan – shih dyoksinë.GIS – Sistem informimi gjeografik (GIS) është një vegël e instaluar në ordinatorpër të hartuar dhe analizuar tipare dhe ngjarje në sipërfaqen e tokës. Teknologjia GISintegron veprimet e bazave të të dhënave të përbashkëta, si pyetje dhe analiza statistikoreme përfytyrime të vetme dhe përfitime nga analizat gjeografike të dhëna ngahartat. Këto aftësi e dallojnë GIS nga sistemet e tjera të informacionit dhe e bëjnë atëtë vlefshëm për publikun e gjerë dhe për ndërmarrjet private, për të spjeguar ngjarje,parashikimin e rezultateve dhe strategjitë e planifikuara.GRID – Bazë të dhënash informuese e Burimit të Përgjithshëm të UNEP, njërrjet qendrash informacioni që u siguron vendimarrësve dhe publikut të përgatitur njëcilësi të lartë informacioni për mjedisin. Sot ka 16 qendra GRID që veprojnë në tëgjithë botën, nyjet evropiane janë Arendal, Budapest, Gjeneva, Moska, Tbilisi,Varshava, dhe Zyra e HARTËS / Planit Blu.Metalet e rënda – Metalet e rënda është emri i grupit të emëruar për metalet dhemetaloidet që e kanë dëndësinë atomike më të madhe se 6 gramë për centimetër kub.Shumë nga këto metale janë helmuese dhe me përqëndrim shumë të ulët. Gjithashtu,ato janë të qëndrueshme ndaj mjedisit dhe kanë mundësi për t’u akumuluar nëpërmjetlinjës ushqimore. Metalet e rënda, të shkarkuara në mjedisin ujor do të lidhenkryesisht me lëndë të mbetura dhe më në fund akumulohen në llum. Dy rrugët edrejtpërdrejta më të fuqishme, e ekspozimit të njerëzve ndaj këtyre derdhjeve nëlumenj janë: konsumimi i ujit ose i peshkut dhe i ushqimeve të tjera, të ardhura ngalumejtë.Acidi klorhidrik (HCl) – Acidi klorhidrik përdoret shumë në industri. Thithja enjë pjese të tij të vogël mund të shkaktojë dhembje gjoksi, kollë, acarime në organet efrymëmarrjes, ulçer dhe thithja e tij në një shkallë më të lartë mund të shkaktojë një krjimlëngu në mushkëri e cila mund të shkaktojë edhe vdekjen. Kontakti me lëkurën mund tëshkaktojë djegie të rënda, ulçerë dhe të lerë shënjë. Ekspozimi i punëtorëve ndaj aciditklorhidrik, gjatë një periudhe të gjatë kohe, ka shkaktuar, siç është bërë e ditur, bronshitkronik, dermatite, gastrite dhe fotosensibilizim tek punëtorët. Ekspozimi i zgjatur nëkoncentrime të ulëta mund të shkaktojë çngjyrosjen e dhëmbëve dhe gërryerje.Vatra të rrezikshme – vende të veçanta, shqetësuese për mjedisin.IAEA – Agjecia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike.9 2 93

ICPDR – Komisioni Ndërkombëtar për Mbrojtjen e Lumit Danub. Më 29 qershor1994, në Sofje, njëmbëdhjetë vende të pellgut të Danubit dhe të BashkimitEvropian, nënshkruan Konventën për bashkëpunimin për mbrojtjen dhe përkrahjennë përdorimin e lumit Danub. Konventa synon të administrojë dhe të mbështesë, nëmënyrë të barabartë, të gjithë pellgun e lumit Danub. Objektivat kryesore tëKomisionit janë vënia në jetë në mënyrë efikase dhe zbatimi i Konventës, nëpërmes :zbatimit të ligjeve; mbështetjes së linjës së drejtimit të saj; dhe stimujve ekonomikë.Synimi i veprimtarisë së Komisionit është shmangia e punës së dyfishtë në projektetpër zhvillimin e orientuar të Danubit, duke zbatuar parimin: një konventë, një zbatim,një program, një kuadër prioriteti, një drejtim informimi.IMG – Grupi Ndërkombëtar i Drejtimit.Vajguri – Një ndarje ndërmjetëse, e siguruar nga rafinimi midis benzines dhegazoilit. Përdoret si lëndë djegëse për reaktivët dhe motorinat, gjithashtu edhe si lëndëdjegëse për ngrohje dhe për llampat me vaj dhe sobat. Përbëhet nga një numër i madhkimikatesh të ndryshëm. Në rast se lëshohet në mjedis, disa nga kimikatet me vajgurqëndrojnë për një kohë të gjatë në ujë, tokë dhe në llum. Dihet shumë pak për pasojatqë shkakton vajguri në shëndetin e njeriut. Në mijtë e laboratorit është vënë re sekontakti i vazhdueshëm me karburant, mund të shkaktojë kancer lëkure dhe kancermëlçie. Është bërë e ditur se ekspozimet profesionale me këtë lëndë djegëse, gjatërafinimit të naftës, ka të ngjarë të jenë kanceroze.KFOR – Forca drejtuese ndërkombëtare ushtarake e NATO-s, e ngarkuar për tëruajtur paqen dhe sigurimin në Kosovë.Plumbi (Pb) – Plumbi është një metal i rëndë. Nuk është i nevojshëm për kafshët(përfshirë këtu edhe njerëzit) ose bimët për rritjen dhe zhvillimin normal të tyre.Nuk ka asnjë funksion të njohur ushques apo biokimik dhe nëqoftëse shfaqet në sasitë mjaftueshme pengon ose ndalon rritjen e bimëve dhe të kafshëve, zhvillimin dheshëndetin e tyre. Në sisteme ujore, plumbi është i rëndë dhe mbetet tek hedhurinat,por ai ka qënë i pranishëm në ushqimet e specieve të fundit të detit. Është helm përtë gjitha organizmat ujorë, gjithashtu edhe për organizmat e tjerë që vijnë më lart nëzinxhirin ushqimor mund të helmohen nëqoftëse suhqehen me lëndë që përmbajnëplumb. Thithja ose gëlltitja e plumbit tek njerëzit mund të shkaktojë dëme të pakthyeshme,në sistemin qendror nervor të njeriut dhe humbje kujtese. Në nivele më tëlarta ekspozimi mund të shkaktojë anemi bashkë me probleme të rënda në veshka.Veçanrërisht fëmijët dyshohen më shumë për helmim nga plumbi, pasi ata absorbojnëdhe marrin më shumë plumb, në proporcion me peshën e tyre, se sa të rriturit.MAP – Plani i Veprimit të UNEP-it për MesdheunZhiva (Hg) – Zhiva është pa ndonjë prejardhje thelbësore dhe nuk ka ndonjëfunksion biokimik ose ushqyes për trupin. Mekanizmat biologjike për heqjen e tij janëtë dobëta dhe zhiva rritet në trupat e kafshëve dhe të njerëzve. Është i vetmi metal injohur që akumulohet nëpërmjet produkteve ushqimore. Është mjaft helmues si tekkafshët, ashtu edhe tek bimët, madje edhe në përqëndrime fare të vogla. Si rrjedhim,ngritja e niveleve të bazelinës, mund të ketë pasoja të dëmshme për çdo kafshë ose bimëqë i ekspozohet asaj. Sapo zhiva metalike hyn në mjedis, ajo mund të absorbohet nga7Fjalorth me sh‘nime

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilemikroorganizmat, për shembull ato që qëndrojnë në llumrat e ujit, në format organiketë mërkurit, zakonisht tek zhiva metilike. Shqetësimi më serioz rreth pasojave helmuesetë zhivës ka të bëjë me zhivën metilike. Ajo ka aftësi të kapërcejë lehtë membranën qelizoredhe prandaj hyn shpejt në zinxhirin ushqimor të produkteve të ujit. Zhiva krijonnëpërmes futjes tek produktet ushqimore, si tek peshku mishngrënës në sipërfaqe tëujrave të ëmbël dhe produkteve ushqimore të ujit të kripur, tek të cilat ka përqëndrimetë saj në trupin e tyre që janë në nivel më se 10,000 deri 1.000.000, të gjetur në ujratrrotull. Kjo do të thotë se zmadhimi biologjik i zhivës metilike tek produktet eushqimeve të ujit, konsiderohet si burimi më i rëndësishëm i ekspozimit jo profesionaltë njerëzve ndaj zhivës, dhe meqënëse ajo është helmuese dhe e qëndrueshme, janëtë justifikuara shqetësimet ndaj niveleve anormale të saj për mjedisin. Ekspozimi meafat të gjatë mund të pritet që të shkaktojë pak e nga pak ndërprerje të rënda në funksioninnormal të çdo lloj organi akumules. Në organet akumuluese përfshihen veshkat,mëlçia dhe sistemi nervor qendror, dhe ekspozimi ndaj niveleve të larta të zhivës metalike,inorganike ose organike, mund t’i dëmtojë vazhdimisht këto organe.MFG – Grupi Suedez për Punën Kërkimore për Mjedisin.NATO – Organizata e Traktatit të Atllantikut VeriorNGO – Organizata Joqeveritare.Nickel (Ni) – Nikeli është një element metalik i fortë, por i përkulshëm dhe fleksibël.Ka ngjyrë argjendi, në gjendje që të marrë shkëlqim, përdoret me dorë pasi ështëi ngurtë, rezistues ndaj gërryerrjes dhe me veti dekorative (shumë prej monedhave tëargjendit përmbajnë 25 për qind nikel dhe 75 për qind baker të përzier). Nikeli konsiderohetsi një metal me prejardhje thelbësore dhe me një përqëndrim mjaft të vogël.Ai formohet gradualisht (bioakumulohet) në indet e organizmave ujore dhe ngritje tëtilla mbi koncentrimet normale mund të shkaktojnë pasoja të dëmshme për ujin.Zakonisht, tek njerëzit nikeli shkakton një reaksion alergjik, si puçra të kuqe ose njollanë lëkurë. Pasojat kryesore nga nikeli, si kanceri i mushkërive ose sinusit, kanëndodhur në njerëz që kanë thithur pluhur nikeli, duke punuar në rafineri nikeli. Tëtjera pasoja në mushkri përfshijnë bronshit kronik dhe ulje të funksionit tëmushkërive. Disa përbërje të tjera nikeli janë klasifikuar si kanceroze.Dyoksidi i azotit (NO 2 ) – Dyoksidi i azotit është një gaz që prodhohet nga djegiae lëndëve të djegshme fosile, si qymyri dhe vaji. Gazi i acidit, si dyoksidi i azotitmund të ndikojë pH-në precipitimin e tij për t’u bërë si acid . Kur bie “ shiu acid ”,ai mund të ketë pasoja të dëmshme në tokë dhe për cilësinë e ujit. Përsa I përket shëndetittë njeriut, ekspozimi ndaj niveleve shumë të larta të dyoksidit të azotit mund tësjellë disa ndryshime në funksionimin e mushkrive të njerëzve, me çrregullime tëmëparshme të frymëmarrjes, por nuk shkakton pasoja të konsiderueshme tek njerëzitnormalë. Nuk është e sigurt, nëse rritja e nivelit të dyoksidit të azotit në ajër karritur vdekshmërinë, sepse është e vështirë të dallosh pasojat nga ndikimi i ndotësvetë tjerë të ajrit. Megjithatë, ka mundësi që ekspozimi për një kohë të gjatë mund tëketë ndikim në pasojat kronike të shëndetit të frymëmarrjes.Oksidet e azotit (NOx) – Përfshin gazet e oksidit nitrik (NO) dhe dyoksidit tëazotit (NO 2 ). Të dy mund të jenë toksikë, por dyoksidi i azotit cilësohet se është më9 4 95

shqetësues për azmatikët. Burimi kryesor i gazit në rajonet urbane janë makinat memotor të ezauruar dhe sobat me gaz dhe aparatet ngrohëse me vajguri. Perdja e tymittë zi që duket nganjëherë mbi qytete është kryesisht oksid azoti. Gjithashtu, këtogaze janë pjesërisht përgjegjës për përftimin e ozonit, kur ai vepron mbi dritën e diellit,në prani të kimikateve të tjerë.Peroksidet organike – Peroksidi organik është çdo përbërje organike (me përmbajtjekarboni) e përbërë nga dy atome të oksigjenit të lidhur sëbashku. Ky grup kimikquhet grup peroksid. Peroksidet organike mund të shkaktojnë zjarre të mëdha dheshpërthime të rrezikshme. Industritë e plastikës dhe të gomës i përdorin shumë peroksidet.Këto perokside dhe kombinime të tilla që përmbajnë peroksid organik, përdorensi përshpejtues, aktivues, katalizatorë, tek agjentë të lidhjeve kimike, tek agjentëme përbërje kripe, tek farkëtarët , nxitësit dhe organizuesit. Rreziku kryesor lidhurme peroksidet organike janë zjarri dhe shpërthimi. Gjithashtu, peroksidi organikmund të jetë helmues dhe gërryes. Duke u varur nga lënda, rrugët e ekspozimit (thithjame hundë, syri apo kontakti me lëkurën, apo gëlltitja) dhe doza, ato mund t’i bëjnëkeq trupit. Gjithashtu, peroksidet gërryese organike mund të prekin dhe të shkatërrojnëmetalet. Përdorimi kryesor i peroksideve organike është si nxitës dhe katalizatorpër prodhimin e gjërave plastike. Paqëndrueshmëia dhe riaktivizimi i tyre i bëjnëata të dobishëm nga ana tregtare.OSCE – Organizata për Sigurimin dhe Bashkëpunimin në EvropëPAHs – Hidrokarboni policilik aromatik (PAHs) është një grup përbërësish i krijuargjatë djegies jo të plotë të të qymyrit, naftës, gazit, drurit, hedhurinave apo substancavetë tjera organike. Në shumë raste, PAHs prodhohet si një përzjerje e shumëkomponentëve, jo si një lëndë e vetme kimike. Disa PAHs prodhohen nga anatregtare për t’u përdorur në sintezën industriale organike. Sapo të lëshohet në mjedisinujor, degradimi nga mikro-organizmat është shpesh i ngadaltë, duke çuar nëgrumbullimin e tyre në fundërresat e ekspozuara, në dhé, në bimësinë ujore dhe tëtokës, tek peshqit dhe jo kurrizorët. Lidhur me shëndetin e njerëzve, ekspozimi izgjatur ndaj PAHs mund të ketë pasoja të dëmshme dhe individët që u ekspozohenpërzjerjeve të PAHs, nëpërmjet thithjes me hundë ose kontaktit të lëkurës, për periudhatë gjata kohe, ka treguar se u është shfaqur kanceri.PCBs – Dyfenil i Polikronizuar (PCBs) është një substancë organoklorine (substancëe bazuar tek karboni dhe klori), domethënë që janë prodhuar deri në mezin eviteve 1980-të dhe më vonë u ndaluan për arsye të helmueshmërisë dhe zgjatjes së tyre.Ekziston një grup prej 209 PCBs të ndryshëm, të quajtur si kongjenerë. PCBs kanëqënë të përdorur shumë, në pajisjet elektrike. Edhe sot mund t’i gjesh në pajisje të vjetraelektrike dhe çlirimi i gazit në mjedis vazhdon nga humbja, pikimi, rrjedhja e tyre.PCBs janë shumë të vazhdueshëm në mjedis, sepse duhen vite për t’i shkatërruar. Nëlumenj, ata bëhen njësh me llumin. Ata janë të tretshëm në yndyrë dhe të kapur nëlëkurën e kafshëve ku strehohen, kthehen në dhjam për shumë vjet. Kafshët grabitqare,në fillim të produkteve ushqimore, si tek zogjtë peshqngrënës, balenat me dhëmbë,delfinët, lundrat dhe njerëzit, kanë nivelet më të larta në trupin e tyre. Për shkak të distancëssë madhe që kanë bërë, nëpërmjet rrymave të ajrit, drejt rajoneve polare dhe ujit,7Fjalorth me sh‘nime

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilepër shembull PCBs janë kthyer në ndotës botërorë. Për shembull, nivelet në disa speciepolare, si ariu polar, janë të larta. Popullsia në përgjithësi e merr PCBs nëpërmjetushqimit me yndyrë, si mishi, peshku dhe produkte të qumështit. Tek gjitarët dhenjerëzit, PCBs kanë kaluar nga placenta, në rrugën e zhvillimit të fëmijës në mitër dhengjiten nëpërmjet qumështit të nënës, tek gjoksi i të porsalindurit. PCBs janë shumëhelmuese. Ekspozimi ndaj PCBs, në natyrën e ashpër, sjell një sërë pasojashnegative,duke përfshirë ngordhjen në masë të fokave dhe delfinëve, dhe një pakësimi tëmadh të popullsisë së vidrës evropiane dhe pasoja të dëmshme në riprodhimin dhezhvillimin e shumë specieve të reja. PCBs kanë efekte helmuese në sistemin nervor, imunitar,riprodhues dhe zhvillimin e kafshëve në mënyrë eksperimentale. PCBs klasifikohensi shkaktarë të mundshëm të kancerit tek njerëzit. Është i shqetësueshëm fakti senivelet e gjetura në trupin e njerëzve të zakonshëm, janë të mjaftueshëm për të shkaktuarefekte negative të lehta, delikate në sistemin nervor dhe në sistemin imunitar tëzhvillimit të të riut në mitër dhe të foshnjës.Hidrokarburet e naftës – Nafta është një bashkim hidrokarburesh dhe krijohetnga shpërbërja e materialeve biogjenike, gjatë një periudhe kohe matur me shkallë gjeologjike.(Shënim : hidrokarburi është një përbërës organik që ka elementë karbonidhe hidrogjeni. Gjithashtu, ai mund të përmbajë oksigjen, azot, fosfor, squfur dhehalogjene). Hidrokarburet e naftës mund të çlirohen në mjedis nga shkaqe natyroredhe nga shkaqe të tjera, si derdhje aksidentale e naftës.Fenoli (C 6 H 6 O) – Fenoli (acid karbonik) formohet në mënyrë të natyrshme nëmbeturinat e kafshëve dhe në materiet organike, pour sasi të mëdha prodhohen industrialishtpër bërjen e plastikës. Gjithashtu, fenoli përdoret si dizinfektues në produktetmjekësore. Nuk është i qëndrueshëm në mjedis, megjithëse mund të qëndrojë në ajër,në tokë dhe në ujë për një kohë të gjatë, nëse një sasi e madhe çlirohet në të njëjtënkohë, ose nëse një sasi e përhershme çlirohet gjatë një kohe të gjatë. Ekspozimi ipërsëritur i njerëzve ndaj niveleve të ulta të fenolit në ujin e pijshëm lidhet me diarrenëdhe sëmundjet e gojës. Thithja e fenolit për një periudhë të gjatë është shoqëruar meacarime të stomakut dhe të zorrëve, dëmtim të mëlçisë dhe pasoja mbi muskujt.Fosgjen (CCl 2 O) – Fosgjeni është një kimikat i përdorur gjerësisht që përdoretpër prodhimin e kimikateve të ndryshme, të bojrave, insekticideve, në farmaceutikëdhe në metalurgji. Në të kaluarën, ai përdorej si një agjent lufte kimik. Eksopozimindaj fosgjenit mund të vijë nga çlirimet e drejtpërdrejta industriale dhe nga djegia ehidrokarboneve të kloridruara, duke përfshirë VCM. Ekspozimi ndaj fosgjenit për njëkohë të gjatë apo të shkurtër shkakton pasoja të rënda në aparatin e frymëmarrjes.PVC – Polivinilkloridi (PVC) është një plastikë që përdoret për shumë qëllime.Në prodhimin e PVC, gazi i klorinës përdoret për të bërë EDC, e cila përdoret pastajpër të bërë VCM. VCM polimerizohet për të bërë PVC. Shtesa të ndryshme si përpunimii materialit plastik, plumbit dhe kadmiumit i shtohen PVC-së për ta bërë tëpërdorshme. Gati çdo stad i ciklit të formimit të PVC-së mund të krijojë problemendotjeje, për shembull infektimin e mjedisit me zhivë, tretës të klorinuar dhedioksinë. Përsa i përket shëndetit, pluhuri i PVC-së mund të dëmtojë mushkëritë epunëtorëve. Një studim i fundit tregoi se ata që kanë punuar me PVC rrezikohen më9 6 97

tepër të sëmuren nga kanceri testikular, megjithëse për të konfirmuar këto fakte, nevojitenstudime të mëtejshme.Pirit (FeS 2 ) – Sulfidet natyrore të disa metaleve. Më i zakonshmi është piriti i hekurit,në të cilin hekuri është disulfid, një mineral i thyeshëm, ngjyrë bakri, të verdhë mevija gri në të zezë që gjendet në minierat e qymyrit. Mineralet e sulfidit të hekurit mundtë oksidohen, gjatë procesit të djegjes për nxjerrjen e gazeve të oksidit të squfurit.REC – Qendra Rajonale për Mjedisin për Evropën Qendrore dhe Lindore (REC)nuk është organizatë mbrojtjeje, pa përfitim, me mision që të zgjidhë problemet e mjedisitnë Evropën Qendrore dhe të Lindjes. Qendra ka si mision që nëpërmjetbashkëpunimit të nxisë bashkëpunimin midis organizatave joqeveritare, qeverive dhendërmarrjeve tregtare, duke mbështetur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe dukestimuluar pjesëmarrjen publike në marrjen e vendimeve për mjedisin. Le REC u vendosnë Hungari, më 1990, nga ana e Shteteve të Bashkuaraa , Bashkimit Evropian dheHungarisë. Sot, REC bazohet në mënyrë legale në Kartën e nënshkruar nga qeveritë e25 vendeve dhe Bashkimit Evropian dhe tek Marrëveshja Ndërkombëtare me qeverinëe Hungarisë. REC e ka qendrën e saj në Szentendre, Hungari dhe Zyrat lokale në çdonga 15 vendet përfituese, që janë: Shqipëria, Bosnia dhe Herzegovina, Bullgaria,Kroacia, Republika çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, ish RJ e Maqedonisë,Polonia, Rumania, Sllovakia, Sllovenia dhe Jugosllavia.Libri i kuq i të dhënave – Një katalog që rregjistron speciet e rralla dhe të prekshmetë florës dhe faunës dhe atyre që janë në rrezik për t’u zhdukur, në një vend aporajon të caktuar. Bashkimi Konservativ Botëror (IUCN) ka nxjerrë botërisht normatë pranuara.SECI – Nisma e Bashkëpunimit të Evropës Juglindore. Nismë e qeverisëamerikane, SECI ka një program për assistencën e vet dhe kërkon zgjidhjen e problemeverajonale të përbashkëta, problemet praktike si krimi ndërkufitar dhe ligjet dhepraktikat e transportit ndërkombëtar. Selia e saj është në Vjenë. Janë anëtarëShqipëria, Bosnia, Bullgaria, Greqia, FYROM, Hungaria, Moldova, Rumania dheTurqia. Shtetet që e përkrahin atë janë Austria, Italia, Zvicra, Britania e Madhe dheShtetet e Bashkuara.SEEDES – Nisma e Shoqatës të Evropës Juglindore për Zhvillimin dhe Mjedisinpër zhvillimin e shoqërisë civile dhe rolin e mjedisit, në Evropën Juglindore. Nisma,që ka pesë vjet që është krijuar, në fillimet e saj është ndihmuar nga REC, përmbështetjen e shoqërisë civile të mjedisit në Ballkan.Blozë – pjesë bloze gjatë djegies së substancave organike dhe përbëhet nga karbonielementar. Lidhur me djegien e naftës, grimcat e blozës të prodhuara shoqërohenme hidrokarbure, si PAHs.SFRY – Republika Socialiste Federale e JugosllavisëSRSG – Përfaqësuesi i Posaçëm i Sekretarit të Përgjithshëm në Kosovë SRSG,Dr. Bernard Kuchner është në krye të UNMIK dhe si rrjedhim është zyrtari më i lartëcivil ndërkombëtar në Kosovë.Pakti i stabilitetit për Evropën Juglindore – Kjo nismë, e nënshkruar nga 27shtete, kërkon të stabilizojë, transformojë dhe të integrojë më në fund rajonin në7Fjalorth me sh‘nime

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilebashkësinë Evropiane dhe Trans-Atllantike për të nxitur bashkëpunimin dhedemokracinë multi-etnike. Pakti u krijua me ceremoni në një takim të nivelit të lartënë Sarajevo, më 30 korrik 1999, me praninë e më tepër se 40 kryetarëve të shtetevenga Evropa dhe Amerika e Veriut.Stiren (C 8 H 8 ) – Nivele të ulta të stirenës formohen në mënyrë natyrore në njëshumicë ushqimesh. Stirena prodhohet në shkallë të lartë nga industria për të bërë prodhuarkauçuk, sende plastike dhe fibra xhami. Nëse çlirohet në mjedis, ajo shpërbëhetshpejt në ajër dhe në sipërfaqen e ujit, por i duhen disa javë apo muaj për t’u shpërbërënë ujrat nëntokësore. Nuk grumbullohet me lehtësi në tokë dhe në llum dhe nuk krijohettek kafshët. Ekspozimi i kafshëve në laborator për disa javë ndaj niveleve të lartatë stirenës shkaktoi dëmtime të mëlçisë dhe të veshkave. Tek njerëzit, thithja e nivelevetë larta të stirenës prek sistemin nervor duke shkaktuar depresion, dobësi muskujsh,lodhje dhe të përziera. Studimet e bëra tek punëtorët treguan se thithja e stirenës mundtë shkaktojë leuçemi. Klasifikohet si potencialisht kanceroze për njerëzit.Dyoksidi i sulfurit (SO 2 ) – Dyoksidi i sulfurit është një gaz që prodhohet ngadjegia e karburantit të ndejtur, qymyrit dhe naftës dhe nga prodhimi i acidit sulfurikdhe pjekja e mineraleve të sulfidit. Gazrat acide si dyoksidi i sulfurit mund të ndikojnëPH-në e precipitimit dhe ta bëjnë acide. Me kohë, rënia e “ shiut acid ” mund tëketë pasoja të këqia mbi tokën dhe cilësinë e ujit. Përsa i përket shëndetit të njerëzve,është e qartë se dyoksidi i sulfurit mund të prekë funksionimin e mushkërisë, veçanërishttek azmatikët. Ngritja e niveleve të dyoksidit të sulfurit është shoqëruar me rritjene numurit të vdekjeve dhe të personave të shtruar në spital. Rritja e numurit tëvdekjeve është e dukshme tek individët që vuajnë nga një sëmundje pre-ekzistuese,sidomos nga sëmundjet e aparatit të frymëmarrjes.Taxa – (taxon, shumës taxa) Njësi klasifikimi në të cilën specie individuale apogrupe speciesh emërohen si specie, gjini, rend, etj.TDI – Toluene-diisocyanate (2,4-Di-isocayno-1-methyl-benzen) përdoret sindërhyrës kimik, në prodhimin e produkteve të poliretanit si shkuma, shtresat engjyrave dhe elastomerët.Transformator – I përdorur shumë nga sistemet e energisë elektrike për tëshndërruar energjinë nëpërmjet induksionit elektromanjetik midis qarqeve me tënjëjtën frekuencë, zakonisht me ndrim vlerash të voltazhit dhe të korrentit.Transformator vaji – Vaj izolimi me cilësi të lartë në të cilin zhyten derdhjet e transformatorëvetë energjisë së lartë duke prodhuar fuqi të lartë dielektrike, rezistencë izolimitë lartë, pa lagështi dhe oksidim. Në të kaluarën, vaji që përdorej në transformatorë përmbanteshpesh PBCs, dhe pajisjet elektrike që përmbajnë PBC janë ende në përdorim.UNCHS – Qendra e Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet civile (Habitat) ukrijua më 1978, dy vjet pas Konferencës së Kombeve të Bashkuara për VendbanimetCivile, mbajtur në Vankuver, Kanada. Qendra shërben si agjenci që ka një rol kryesorpër veprimtaritë e zhvillimit të vendbanimeve civile, të familjes së Kombeve tëBashkuara, si edhe për shkëmbimin global të informacioni, lidhur me vendbanimetcivile, kushtet dhe prirjet.9 8 99

UNDP – Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin.UN-ECE – Komisioni Ekonomik për Evropën (ONU/ ECE) është forumi kuvendet e Amerikës së Veriut, të Evropës Qëndrore dhe Lindore dhe Azisë Qëndroremblidhen sëbashku, për të forcuar instrumentat e bashkëpunimit të tyre ekonomik.UNEP – Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin u krijua si rrjedhim iKonferencës së Stokolmit, të 1972, mbi Mjedisin Rrethues. UNEP është njëmekanizëm i integruar dhe ndëraktiv, nëpërmjet të cilit janë forcuar dhe bashkuar reciprokishtpërpjekjet e veçanta të organizmave ndërqeveritare, joqeveritare, kombëtaredhe rajonale, në shërbim të mjedisit. UNEP u krijua si një ndërgjegje e mjedisit tëKombeve të Bashkuara dhe krijoi një bazë për shqyrtimin e vëmendshëm dhe veprimete bashkërenduara brenda Kombeve të Bashkuara për problemet e mjedisit të njerëzve.UNHCR – Komisariati i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët, i cili u krijuanga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara dhe filloi punën e saj më 1951.UNMIK – Eshtë për momentin autoriteti më i lartë legal dhe ekzekutiv nëKosovë ; si rrjedhim është qeveria e përkohshme që vepron në krahinë. Më 10 qershor1999, Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara autorizoi Sekretarin ePërgjithshëm të krijojë në Kosovë, një administrim të përkohshëm civil ndërkombëtar.Këshilli filloi veprimtarinë, duke miratuar rezolutën 1244, pasi NATO ndërpreuoperacionet ajrore që u ndoqën me tërheqjen e forcave të sigurimit të RFJ, ngaKosova. Dy ditë më vonë, Sekretari i Përgjithshëm,Kofi Anan i paraqiti Këshillit njëmendim veprues, ku ishte e qartë se çfarë nënkupton deri tani Misioni iAdministrimit së Përkohshëm të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Më 12korrik, në raportin e tij të mëvonshëm në Këshill, Sekretari i Përgjithshëm paraqiti njëstrategji pune të kuptueshme mbi veprimtarinë civile ndërkombëtare të udhëhequrnga Shtetet e Bashkuara.UNSCEAR – Komiteti Shkencor i Kombeve të Bashkuara mbi Pasojat eRezatimit Atomik.Uranium (U) – Uraniumi është karburanti kryesor për reaktivët bërthamorë dhelëndë e parë për armët bërthamore. Uraniumi natyror përbëhet nga tre izotope : uraniumi– 238, uraniumi- 235 dhe uraniumi – 234. Izotopet e uraniumit janë radioaktive.Bërthama e elementëve radioaktivë është e paqëndrueshme, domethënë atamund të transformohen në elementë të tjerë, sidomos duke humbur disa pjesë përbërëse(dhe disa herë duke thithur pjesë përbërëse). Ky proçes, i njohur si shkatërrimradioaktiv, zakonisht vjen nga heqja prej bërthamëse e pjesëve përbërëse alfa ose beta.Gjithashtu, ai shoqërohet shpesh nga heqja e gamës rrezatim, që ëshë një rrezatimelektromanjetik, si përshëmbull rrezet X. Këto tre lloje rrezatimesh kanë veçori shumëtë ndryshme në disa aspekte, por janë të tre rrezatime jonesh ; secili ka energji tëmjaftueshme t’i tejkalojë kufijtë kimikë, prandaj ka aftësi të dëmtojë ose të shkatërrojëqelizat e gjalla.USAID (OFDA) – Agjensia e Shteteve të Bashkuara për ZhvilliminNdërkombëtar (USAID) është asistenca e huaj e qeverisë federale të Shteteve tëBashkuara dhe agjencia për ndihma humanitare. Agjencia punon në bashkëpunim të7Fjalorth me sh‘nime

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civilengushtë me shumë organizata jo qeveritare (NGO) për të siguruar ndihmë përkrahinën e Kosovës. Në rast katastrofash që godasin vende të huaja, përgjigja brendaUSAID-it drejtohet nga Zyra amerikane e ndihmave për katastrofat në vendet e huaja(OFDA) që është pjesë e Zyrës për Përgjigjet Humanitare (BHR).Bimë enëzore – një bimë e gjatë me inde në të cilat rrjedh ujë, kripëra mineraledhe ushqim i sintentizuar dhe që depoziton elemente mekanike.WCM – Monomeri i klorit vinil (VCM) përdoret në prodhimin e PVC. Nukështë i qëndrueshëm në mjedis, por është i rrezikshëm dhe shkakton një numur tëmadh pasojash të ndryshme mbi njerëzit dhe kafshët. Klasifikohet si shkaktar ikancerit tek njerëzit. Studime të shumta të bëra mbi punëtorët e ekspozuar për njëperiudhë të gjatë ndaj niveleve të larta të VCM tregojnë se ai shkakton angiosarkomëne mëlçisë (kancerin e mëlçisë). Ai ndikon gjithashtu në zhvillimine e kancereve të tjeratë punëtorëve, si kanceri i trurit, i sistemit nervor dhe i mushkërive. Pasoja të tjera mbipunëtorët janë prekja e sistemit imun, e sistemit nervor dhe e qarkullimit të gjakut.Në rast se VCM merr zjarr, mund të çlirohen substanca të ndryshme, duke përfshirëacidin hidroklorik, dyoksidin e karbonit, monoksidin e karbonit, dyoksinën, PAHdhe ndoshta fosgjenin.VOC – përbërës i avullueshëm organik.WFP – Programi Botëror i Kombeve të Bashkuara për Ushqimin.WHO – Organizata Botërore e Shëndetësisë.Zinku (Zn) – Zinku është një metal i rëndë që formohet në natyrë. Sidoqoftë,çlirimi i zinkut në mjedis nga burimet antropogjenike e tejkalon së tepërmi masën ezinkut që formohet në mënyrë të natyrshme. Çlirimi antropogjenik përfshinformimin e zinkut nga proçeset e elektroplatimit, të shkrirjes dhe të përpunimit tëmineraleve, si dhe nga kullimi i acidit të minierave dhe nga proçeset kimike (nëfushën e tekstileve, të ngjyrosjes e lyerjes, të plehrave kimike dhe në prodhimin ePVC). Megjithëse zinku nuk konsiderohet si veçanërisht toksik, ai çlirohet disa herënë mjedis në sasi të mëdha dhe mund të ketë pasoja të dëmshme, mbi disa specieujore, nëse është i përqëndruar përtej një mase të caktuar. Përsa i përket shëndetit tënjeriut, zinku është një oligo-element i rëndësishëm, (domethënë element i pranishëmnë organizmin e njeriut, në sasi shumë të vogël dhe i domosdoshëm përmetabolizmin). Por futja e një sasie më të madhe se sa duhet, bile edhe për një kohëtë shkurtër, mund të ketë pasoja mbi shëndetin dhe të shkaktojë dhimbje të stomakut,neveri dhe të vjella. Futja e zinkut në organizëm për disa muaj me rradhë mund tëshkaktojë anemi dhe të dëmtojë pankreasin.Njësi matëseMg miligram (10 -3 g)mSm miliziem për çdo metërµg mikrogram (10 -6 g)ng nanogram (10 -9 g)100 101

Aneksi IIILista e kontribuesvet‘ Task Force p‘rBallkaninTask Force i Përbashkët UNEP/ UNCHS për Ballkanin u krijua në fillim të majit1999 dhe selia e tij ndodhet në Zyrën Rajonale Evropiane të UNEP-it në Gjenevë.Cdo mission i BTF ka qënë i përbërë nga një grup shkencëtarësh ndërkombëtarëdhe të pavarur, dhe çdonjëri është marrë me problemet që ju drejtuan. Ekipet uplotësuan nga raportues të siguruar nga UNEP (ose UNCHS).7Lista e kontribuesvePersoneli i Task Force p‘r Ballkanin:Pekka HaavistoHenrik SlottePasi RinneDiana RizzolioTim JonesLjerka GosovicJulian RoucheClaudio GaglianoGertrud AttarLars LudvigsenVladimir SakharovMilad SalemOtto SimonettRon WittRobert BissetRob De JongDavid DunnKryetarShef i Zyrës së KryetaritKëshilltar i Lartë i KryetaritZyrtar i informacionitKordinator i raportit / botuesAsistente EkzekutiveAsistentShofer dhe përgjegjës për logjistikënUNEP/GenevaUNCHS (Habitat)UNEP/OCHAUNEP ChemicalsGRID ArendalGRID GenevaUNEP/NairobiUNEP/NairobiUNEP/Nairobi

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileBakary Kante UNEP/NairobiTakehiro Nakamura UNEP/NairobiMarceil Yeater UNEP/NairobiJorge Gavidia UNCHS (Habitat)John HoganUNCHS (Habitat)Sylvie Lacroux UNCHS (Habitat)Kartografi dhe remote sensing:Dominique Del Pietro GRID/GenevaPascal Peduzzi GRID/GenevaPhilippe Rekacewicz GRID/ArendalFrederic Vogel GRID/GenevaBenaz ZandGRID/GenevaMisioni i qendrave industriale:Michelle Allsopp Greenpeace Research Laboratories, United KingdomRobert Atkinson Regional Environmental Center, HungaryRalf DonauLandesumweltamt Brandenburg, GermanyJosef HaiderLandesumweltamt Nordrhein-Westfalen, GermanyBenny R. Hansen Krüger International Consult, DenmarkAlexander JurasKirsten S. JørgensenFrank LehmannBirgitte MarcussenVolker MohauptMagnus NyströmElizabeth SalterArne SembKenn SkjorringeBernard WronskiSolveig WürtzRegional Environmental Center, HungaryFinnish Environment Institute, FinlandLandesumweltamt Brandenburg, GermanyNIRAS Consulting Engineers and Planners A/S,DenmarkUmweltbundesamt, GermanyFinnish Environment Institute, FinlandWorld Wide Fund for Nature (WWF), United KingdomNorwegian Institut for Air Research, NILU, NorwayKrüger International Consult, DenmarkLandesumweltamt Brandenburg, GermanyKrüger International Consult, Denmark102 103

7Lista e kontribuesveMisioni i lumit Danub:Joachim BendowClaudia CanevariBertrand CharrierBela CsanyiJonas FejesPeter LiterathyPetr ObrdlikPeter RoncakIrina SemenovaAurel VardukaInternational Commission for the Protection of theDanube River, AustriaEuropean Commission DG XIGreen Cross International, SwitzerlandVITUKI, HungarySwedish Environmental Research Institute IVL, SwedenVITUKI, HungaryWorld Wide Fund for Nature (WWF), GermanySlovak Hydrometeorological Institute, SlovakiaInstitute of Experimental Meteorology, Obninsk, RussiaICIM Research and Engineering Institute forEnvironment, RomaniaMisioni i biodiversitetit:Robert BrunnerKent CasselsMira MilevaBerit-Forbord MoenJohannes SkovIvan VoluscukNational Park Thayatal, World Conservation Union(IUCN), AustriaWorld Conservation Monitoring Centre (WCMC),United KingdomIUCN Regional Environment Centre, BiodiversitySecretariat, HungaryDirectorate for Nature Management,NorwayNational Forest and Nature Agency, DenmarkTatra National Park, SlovakiaStudimi i vendndodhjeve civile:Sue CharterisJohn HawardColin RobertsHans DasScott LeckieClaudia de CesarePertti OnkaloMunicipal AdministrationMunicipal AdministrationMunicipal AdministrationProperty RightsProperty RightsProperty Registration/CadastreProperty Registration/Cadastre

Konflikti i Kosov‘s Ð Pasojat p‘r Mjedisin & Vendbanimet civileLeea VikmanLarry TrumanMark SorensenProperty Registration/CadastreProperty Registration/CadastreProperty Registration/CadastreGrupi i studimit lidhur me uraniumin e varf‘ruar:Gustav Akerblom Swedish Radiation Institute (SSI), SwedenRolaf van Leeuwen World Health Organisation (WHO), ECEH,Bilthoven, HollandJenny Pronczuk de Garbino World Health Organisation (WHO), SwitzerlandCarol RobinsonInternational Atomic Energy Agency (IAEA), AustriaPeter StegnarInternational Atomic Energy Agency (IAEA), AustriaJan Olof SnihsSwedish Radiation Institute (SSI), Sweden104

Puna e Task Force për Ballkanin u bë e mundur nga kontributet bujare të qeverive të mëposhtme:Republika Federalem e AustrisëDanimarkaFinlandaFrancaGjermaniaHollandaNorvegjiaSuediaBritania e MadheInformacione të tjeraEkzemplarë të këtij raporti mund të porositen tek:SMI (Distribution Services) LimitedP.O. Box 119StevenageHertfordshire SG1 4TP, UKTel: +44 1438 748111Faks: +44 1438 748844E-mail: customerservices@earthprint.demon.co.ukGjithashtu UNEP ka një bazë të dhënash në adresën: http://www.earthprint.comInformacione të tjera teknike mund të merren rrjeti i internetit të Task Force përBallkanin që mirëmbahet nga GRID Z˘eneva: http://www.grid.unep.ch/btf/

Task Force i P‘rbashk‘t i UNEP/UNCHS p‘r Ballkanin u krijuan‘ fillim t‘ majit 1999, kur vazhdonte akoma konflikti iKosov‘s. P‘rve zgjerimit t‘ kriz‘s humanitare ka pasurshqet‘sime m‘ t‘ m‘dha, lidhur me pasojat e konfliktit p‘rmjedisin dhe vendbanimet civile.P‘r t‘ gjetur rrug‘zgjidhje t‘ k‘tyre problemeve, Task Forcep‘r Ballkanin mobilizoi nj‘ grup shkenc‘tar‘sh t‘ pavarurnd‘rkomb‘tar‘ q‘ t‘ punojn‘ n‘ Kosov‘ dhe n‘ qendrat egoditura industriale, n‘ S‘rbi. Grupe t‘ ngjashme vizituanburime t‘ ndotjes gjat‘ lumit Danub, si dhe objektiva n‘Parqet Komb‘tare dhe n‘ zonat e mbrojtura.Ky raport paraqet konkluzionet e Task Force p‘r Ballkanin.Rekomandohen veprime t‘ menj‘hershme, p‘rsa i p‘rket Çvatrave t‘ rrezik‘shme È p‘r mjedisin, t‘ zbuluara n‘ kat‘rqytete. Programi i Kombeve t‘ Bashkuara p‘r Mjedisin dheQendra e Kombeve t‘ Bashkuara p‘r Vendbanimet Civile, t‘vet‘dijsh‘m p‘r nevoj‘n e nj‘ veprimi urgjent, kan‘ vepruarp‘r t‘ nxjerr‘ n‘ dukje t‘ v‘rtet‘n , sa m‘ shpejt q‘ t‘ jet‘ emundur. Rezultati ‘sht‘ nj‘ kontribut i madh p‘r vler‘simin emjedisit n‘ luft‘n moderne.Task Force UNEP/UNCHS (Habitat) p‘r BallkaninUNEPUNCHS