ocena stanu psychicznego pacjentów z ... - Nowiny Lekarskie

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 6, 636–640MONIKA STACHOWIAK-ANDRYSIAK 1 , BOGUSŁAW STELCER 2 , ADAM MIKSTACKI 1 ,DARIUSZ KULIŃSKI 1 , BARBARA TAMOWICZ 1OCENA STANU PSYCHICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄNEREK (PNN) I ICH ADAPTACJI DO STRESU SPOWODOWANEGO CHOROBĄASSESSMENT OF MENTAL WELL-BEING OF PATIENTS WITH CHRONIC KIDNEY DISEASE (CKD)AND THEIR ADAPTATION TO STRESS CAUSED BY THE DISEASE1 Klinika Intensywnej Terapii i Leczenia BóluUniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w PoznaniuKierownik: dr n. med. Adam Mikstacki2 Zakład Psychologii KlinicznejUniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w PoznaniuKierownik: dr hab. Ewa MojsStreszczenieWstęp. Leczenie niewydolności nerek wymusza wiele zmian w stylu życia chorego. Dializoterapia oznacza nowy styl życia, poddajepróbie mechanizmy zaradcze.Cel. Celem pracy było poznanie stanu psychicznego, poziomu akceptacji własnej choroby, poziomu poczucia koherencji u pacjentadializowanego.Materiał i metoda. Badaniem objęto 106 osób (48 mężczyzn, 58 kobiet), w pięciu ośrodkach leczenia niewydolności nerekw Poznaniu. Badania trwały od czerwca 2005 roku do grudnia 2006 roku. Zastosowano 3 narzędzia badawcze: Szpitalną SkalęLęku i Depresji (HADS), Skalę Akceptacji Choroby (AIS), Kwestionariusz Orientacji Życiowej A. Antonovsky'ego (SOC-29). Doanalizy wyników wykorzystano testy nieparametryczne: U Manna-Whitneya, Kruskala-Wallisa.Wyniki. Wykształcenie różnicowało istotnie odpowiedzi w wymiarze poczucia sensowności, mierzonym KwestionariuszemOrientacji Życiowej. Czynnik płci miał istotne znaczenie w wymiarze zrozumienia, mierzonym Kwestionariuszem OrientacjiŻyciowej. Obniżenie wartości średniej w grupie badanej Kwestionariuszem Orientacji Życiowej, może świadczyć o dewastującymwpływie przewlekłej choroby na ocenę własnych mechanizmów zaradczych i zdolność zmagania się z wyzwaniami życia. Natężenielęku, niepokoju oraz napięcie psychiczne były większe niż depresji.Wnioski. Pacjenci dializowani doznają niepokoju, napięcia psychicznego i lęku w większym nasileniu niż depresji. Poziomglobalnego poczucia koherencji SOC jest zaniżony. Poziom akceptacji choroby jest średni.SŁOWA KLUCZOWE: przewlekła niewydolność nerek, dializoterapia, stan psychiczny, adaptacja, poczucie koherencji.SummaryIntroduction. The treatment of renal failure requires multiple changes in the patient’s lifestyle. Dialysis therapy means a new styleof life and tests the patient’s coping mechanisms.Aim. The aim of the study was to investigate the mental status, degree of disease acceptance and level of coherence in dialysispatients – and to establish determinants of scheduled care of this group of patients.Materials and method. The trial involved 106 patients (48 men and 58 women) in five centres providing kidney failure treatment.The trials lasted from June, 2005 until December, 2006. Three research tools were used: Hospital Anxiety and Depression Scale(HADS), Acceptance of Illness Scale (AIS), Antonovsky Life Orientation Questionnaire (SOC-29). Results were analyzed usingnon-parametric tests: Mann-Whitney U test, Kruskal-Wallis analysis.Results. The answers regarding sense of meaningfulness measured in the Sense of Coherence Scale varied in statistically significantway depending on education level. Gender influenced significantly the aspect of understanding measured in the Sense of CoherenceScale. The decrease of mean value in the group studied with the Sense of Coherence Scale may suggest an adverse effect of thechronic disease on patients’ self-assessment of their coping mechanisms and ability to face up to life’s challenges. The intensity ofanxiety, restlessness and mental stress were higher than in depression.Conclusions. Dialysis patients experience restlessness, mental stress and anxiety which are more severe than in depression. Theglobal level sense of coherence was lowered. The level of acceptance of illness was medium.KEY WORDS: chronic kidney disease, dialysis treatment, mental well-being, adaptation, sense of coherence.WstępPrzewlekła niewydolność nerek (PNN) jest zespołemchorobowym, rozwijającym się w następstwie postępującegoniszczenia wszystkich struktur nerek i charakteryzujesię stopniowym narastaniem upośledzenia funkcjiukładu moczowego. W przypadkach zaawansowanejPNN, jedyną skuteczną metodą leczenia jest dializote-PRACE ORYGINALNE

Ocena stanu psychicznego pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek (PNN) i ich adaptacji do stresu... 637rapia lub przeszczep nerki. Postępujący proces chorobowyprowadzi stopniowo do upośledzenia funkcji innychnarządów i układów, w tym także Ośrodkowego UkładuNerwowego (OUN), i powoduje ograniczenie aktywnościzawodowej i pozazawodowej. Istotnym obciążeniempsychicznym i fizycznym pacjentów z PNN jest koniecznośćleczenia hemodializami 2–3 razy tygodniowo (po4–5 godzin). Stanowi to około 150 zabiegów w ciąguroku.Leczenie niewydolności nerek wiąże się z koniecznościądokonania szeregu znaczących zmian w stylużycia chorego. Jedną z największych determinantnowej sytuacji jest konieczność uwzględnienia ryzykaznacznego skrócenia oczekiwanej długości życia.Podjęcie dializoterapii oznacza rozpoczęcie nowegotrybu życia, poddającego próbie mechanizmy zaradczeoraz skłania do spojrzenia na siebie w odmiennysposób. Podczas trwania procesu leczenia, przechodzącprzez jego kolejne fazy, chory zmienia wyobrażenieo sobie. Samoocena, wiara we własne siły zaradcze,poczucie wartości dynamicznie się zmieniająw tym czasie. Dochodzi do dekompensacji bio-psychospołecznej.Celem pracy było poznanie stanu psychicznego,poziomu akceptacji własnej choroby, poziomupoczucia koherencji u pacjenta dializowanego.MetodykaBadaniem objęto łącznie 106 osób, leczonych w pięciuośrodkach leczenia niewydolności nerek w Poznaniu:Szpital Wojewódzki w Poznaniu. Oddział Anestezjologiii Intensywnej Terapii z Zespołem Leczenia UrazówWielonarządowych i Leczenia Bólu oraz Stacją Dializ;Szpital MSWiA, Oddział Nefrologii ze Stacją Dializ;Poznański Ośrodek Specjalistyczno-Ambulatoryjny Dializ;NZOZ, Międzynarodowe Centrum Dializ; PracowniaHemodializ AM. Badania prowadzono od czerwca2005 roku do grudnia 2006 roku.Zastosowano trzy narzędzia badawcze. Do ocenystanu psychicznego chorych posłużono się zmodyfikowanąwersją Szpitalnej Skali Lęku i Depresji (TheHospital Anxiety and Depression Scale – HADS) [1].Zastosowanie tego narzędzia badawczego pozwoliłodokonać pomiaru natężenia lęku i depresji wynikającychz dokuczliwości objawów chorobowych. Skala zostałaskonstruowana przez zespół badaczy Sigmond i Sanith,z założeniem stosowania jej do oceny stanu psychicznegochorych cierpiących z powodu schorzeń somatycznych.W wersji oryginalnej narzędzie składa się z dwóchskal, oceniających natężenie lęku i depresji w populacjiniepsychiatrycznej chorych somatycznie. Wyższe wynikiuzyskane w poszczególnych podskalach świadcząo wysokim poziomie badanej cechy. Rozrzut wynikówzawiera się w przedziale 0 – 21 dla skal lęku i depresjioraz 0 – 6 dla skali agresji (rozdrażnienia).Kolejnym zastosowanym narzędziem badawczymjest Skala Akceptacji Choroby (Acceptance of IllnessScale – AIS) [2]. Jest to narzędzie badawcze skonstruowaneprzez Felton i zespół, celem oceny konsekwencjizłego stanu zdrowia. Kwestionariusz zawiera 8 pytań,penetrujących stopień trudności i ograniczeń związanychz chorobą, brak samowystarczalności, poczuciezależności od innych oraz obniżone poczucie własnejwartości. Twierdzenia ankiety wyrażają określonetrudności i ograniczenia chorobowe. Suma wszystkichpunktów zawiera się w przedziale 8 do 40, przy czymniski wynik oznacza brak akceptacji i przystosowaniasię do choroby, jak też silne poczucie dyskomfortupsychicznego. Wysoki wynik świadczy o czymś przeciwnym,mianowicie o akceptacji własnego stanu chorobowegoi brakiem negatywnych emocji z tym stanemzwiązanych.Zasadniczym narzędziem był Kwestionariusz OrientacjiŻyciowej (Sense of Coherence – SOC-29) [3]. Opracowanogo na podstawie założeń teoretycznych sformułowanychprzez Antonovsky’ego, celem oceny nasileniapoczucia koherencji. Narzędzie składa się z trzech skal.Pierwsza bada natężenie zrozumiałości, będącej poznawczymaspektem sytuacji, w jakiej znalazła się osoba.Zrozumiałość jest zdolnością zrozumienia rzeczywistościzewnętrznej, jak i wewnętrznej, postrzegania napływającychbodźców jako zrozumiałych, posiadającychsens. Jest to konieczne dla prawidłowej oceny znaczeniazdarzeń, przewidywania i dobrej orientacji w sytuacjachspołecznych.Drugą ze skal kwestionariusza jest wymiar zaradności,który odzwierciedla poczucie dysponowaniaprzez jednostkę zasobami do radzenia sobie z wymaganiamiżycia. Dostęp do zasobów oznacza dysponowanietymi środkami, którymi zawiaduje jednostka,jak i tymi, które są w dyspozycji osób z nią związanych– przyjaciół, rodziny, organizacji społecznych. Osobawykazująca się wysokim poczuciem zaradności, wobectrudnych sytuacji nie czuje się ofiarą zdarzeń, ani teżnie ma poczucia niesprawiedliwości. Rozumiejąc, żeżycie codzienne niesie pozytywne, jak i niepomyślnedoświadczenia, potrafi radzić sobie z nimi, nie uciekającw podsycanie poczucia klęski i rozpaczy. Wymiar tenoddaje komponentę motywacyjną.Skala sensowności bada składową emocjonalną, którawyraża poczucie, że warto angażować się w życie,inwestować posiadaną energię w wyzwania, jakie ononiesie. Dla osób osiągających wysokie wyniki tej skali,życie z emocjonalnego punktu widzenia posiada sens,stąd warto angażować się w jego sprawy. Jest to ściślezwiązane z poczuciem wartości życia, przynajmniejpewnych jego obszarów, jako wartych zaangażowaniasię. Kiedy zdarzy się coś negatywnego, osoba z wysokimpoczuciem sensowności podejmuje wyzwanie, jejobroną jest poszukiwanie sensu dziejących się zdarzeń.Poszukując sensu, podejmuje wszelkie wysiłki, aby sięuporać z przeciwnościami.Wysokie wyniki uzyskane w tym kwestionariuszuświadczą o nasileniu poczucia koherencji u osóbbadanych. Większa liczba punktów świadczy o ogólniezwiększonych umiejętnościach zaradczych osóbbadanych. Zakres skali poczucia koherencji mieści sięw obszarze od 29 do 203 punktów.PRACE ORYGINALNE

638Monika Stachowiak-Andrysiak, Bogusław Stelcer, Adam Mikstacki, Dariusz Kuliński, Barbara TamowiczAntonovsky [3] w ramach koncepcji salutogenetycznejokreśla adaptację jako aktywne przeciwstawianie sięentropii w środowisku, w którym obecność stresorówjest zjawiskiem nieuniknionym. Podkreśla wszechobecnośćstresu oraz mechanizmów przystosowawczych.Prawdopodobnie im wyższe poczucie koherencji i jegoskładowe u danego pacjenta, tym lepsza adaptacja dosytuacji choroby, nawet przewlekłej, radykalnie zmieniającejstyl życia.Chorzy leczeni ambulatoryjnie wypełniali kwestionariuszew domu, zwracając wypełnione ankiety podczaskolejnej dializy. Część czyniła to, przebywając naoddziale szpitalnym.Do analizy statystycznej włączano tylko te ankiety,które w zakresie danej zmiennej były wypełnionew sposób jednoznacznie prawidłowy. Do analizy wynikówwykorzystano testy nieparametryczne: U Manna--Whitneya oraz Kruskala-Wallisa z pakietu programuStatistica 7.0 PL.WynikiW skład grupy weszło 48 mężczyzn i 58 kobiet.Wykształcenie w grupie badanej przestawiało się następująco:wykształcenie podstawowe – 27 badanych;zawodowe – 35 badanych; wykształcenie średnie – 31badanych; wyższe – 13 badanych.Zależności wiekowe w badanej grupie przedstawiałysię następująco: najmłodsza osoba badana miała ukończone26 lat, najstarsza 76 lat. Średnia wieku dla grupybadanej wynosiła 53 lata i 9 miesięcy. Ze względu nakategorię wiekową grupę badawczą podzielono na trzymniejsze podgrupy. Do pierwszej włączono osoby, którenie przekroczyły trzydziestego roku życia. Drugą stanowiłyte, których wiek mieścił się w przedziale od 30 do65 roku życia. W skład trzeciej grupy wchodziły osoby,które przekroczyły 65 rok życia.Średni czas leczenia dla osób badanych wynosił 39miesięcy. Najkrótszy czas leczenia wyniósł 1 miesiąc,najdłuższy – 22 lata.Charakterystykę sposobu udzielania odpowiedziprzez osoby chore na pytania kwestionariuszy badawczychprzedstawia Tabela 1.Odrębnej analizie poddano reakcje mężczyzni kobiet. Statystyki opisowe dla poszczególnych płcizawarto w Tabeli 2.Wyniki dotyczące odpowiedzi chorych, pogrupowanychze względu na poziom wykształcenia, zamieszczonow Tabela 3. Zmienną niezależną, jaką był poziomwykształcenia, uszeregowano w cztery kategorie dotyczącetej cechy. Wykształcenie okazało się czynnikiem różnicującymodpowiedzi w wymiarze poczucia sensowności,mierzonym Kwestionariuszem Orientacji Życiowej.Ani miejsce leczenia, ani jakość świadczonej opieki,nie okazały się czynnikami różnicującymi odczuciaosób badanych. Nie stwierdzono istotnych statystycznieróżnic ze względu na wiek, lub czas podjęcia dializy.Czynnik płci okazał się mieć znaczenie w wymiarzezrozumienia, mierzonym Kwestionariuszem OrientacjiŻyciowej. Wyniki wskazują, że na ustalonym poziomieistotności α = 0,05 grupa mężczyzn cechowała się istotniewiększym zrozumieniem niż badane kobiety (p =0,01).Wartość średnia całej badanej populacji w KwestionariuszuOrientacji Życiowej, wynosząca x = 126,00, jestniższa od norm podawanych przez autora narzędzia [3].Nieznaczne obniżenie wartości średniej w grupie badanej,może świadczyć o dewastującym wpływie przewlekłejchoroby na ocenę własnych mechanizmów zaradczychi zdolność zmagania się wyzwaniami życia.Zaobserwowano istotną statystycznie zależnośćpomiędzy wzrostem poczucia sensowności a wykształceniem(p = 0,02). Osoby bardziej wykształcone cechowałoprzekonanie o sensie życia, i o tym, że wartopodejmować wysiłki na rzecz pokonywania trudnościi wyzwań.Nasilenie lęku w badanej grupie było wyższe niżnatężenie depresji, wartości średnie wynosiły odpowiedniox = 8,36 (0 min. – 21 maks.) i x = 6,92 (0 min. – 21maks.) Niższe wyniki depresji korespondują z umiarkowanieśrednimi wartościami uzyskanymi w skali agresji,dla której wartość średnia wynosiła x = 2,93 (0 min. – 6Tabela 1. Charakterystyka grupy badanejTable 1. Characteristics of the study groupCecha N ważnych Średnia Mediana SDHADSLęk 88 8,36 8 4,79Depresja 88 6,92 7 4,45Agresja 102 2,93 3 1,69AIS 102 25,56 26 7,79Zrozumienie 101 47 45 11,98Zaradność 100 46 46 10,41Sensowność 100 37,54 37,5 9,47SOC 106 121,76 126 41,42Wiek 106 53,88 54 15,76< 30 rok życia 931–65 rok życia 65> 65 rok życia 32Wykształcenie– podstawowe 27– zawodowe 35– średnie 31– wyższe 13PłećKobiety 48Mężczyźni 58PRACE ORYGINALNE

Ocena stanu psychicznego pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek (PNN) i ich adaptacji do stresu... 639Tabela 2. Sposób udzielania odpowiedzi przez kobiety i mężczyznTable 2. The way of answering in women and menCecha Kobiety Mężczyźni poziom pŚrednia SD Średnia SDHADSLęk 8,72 3,99 8,02 5,46 0,25Depresja 7,33 3,49 6,53 5,22 0,20Agresja 2,91 1,69 2,94 1,72 0,82AIS 26,86 7,24 24,8 7,88 0,14Zrozumienie 43,81 10,46 49,83 12,72 0,01*Zaradność 45,12 10,45 47,63 10,11 0,19Sensowność 37,17 9,62 37,77 9,49 0,81SOC 123,52 32,11 120,37 48,32 0,43Test U Manna – Whitneya dla α = 0,05maks.). Osoby poddawane dializom cieszyły się umiarkowaniedobrym zdrowiem psychicznym.W badaniu nie stwierdzono zależności wynikającychz czasu leczenia. Pod tym względem okres leczenia dializamiokazał się nie mieć większego wpływu na kondycjępsychiczną badanych. Podobnie nie stwierdzonozależności wynikających z wieku osób badanych. Podtym względem, osoby młode, osoby w wieku dojrzałym,jak i te, wkraczające w starość, wykazywały podobnecharakterystyki psychiczne.Chorzy radzili sobie umiarkowanie dobrze z ograniczeniamiwynikającymi z konieczności zmagania sięz przewlekła chorobą. Odpowiedzi uzyskane w kwestionariuszuAIS dowodzą przeciętnego dla populacji dializowanychnasilenia dokuczliwości choroby. Oznacza toumiarkowanie negatywnego jej wpływu na przekonanieo swej niezależności życiowej, samowystarczalnościoraz poczucie wartości własnej.DyskusjaZ powodu niewielkiej ilości pozycji piśmiennictwa,wykorzystujących przedstawione narzędzia badawczeu chorych dializowanych, w dyskusji odniesiono się takżedo badań przeprowadzonych u pacjentów cierpiącychna inne choroby przewlekłe, radykalnie zmieniające stylżycia, przynoszące powikłania, których świadomość jestdla pacjentów źródłem stresu.Kurowska i współpracownicy przeprowadzili badaniapacjentów hemodializowanych. Poziom poczuciakoherencji wyniósł 118, co oznacza trudność w przystosowaniusię do życia z chorobą przewlekłą [4]. Równieżw badaniu Kurowskiej i Świątkowskiej [5] u pacjentówz cukrzycą typu I obserwowano obserwowano znacznieniższy poziom poczucia koherencji (117,99) niż wartościnormatywne wskazane przez Antonovsky'ego (133–Tabela 3. Sposób udzielania odpowiedzi ze względu na wykształcenieKat 4Table 3. The way of answering in view of the education Cat 4Cechapoziom pHADSLęk 0,35Depresja 0,33Agresja 0,36AIS 0,80Zrozumienie 0,54Zaradność 0,38Sensowność 0,02*SOC 0,09Test Kruskala – Wallisa dla α = 0,05Zmienne:Kat 1 – wykształcenie podstawoweKat 2 – wykształcenie zawodoweKat 3 – wykształcenie średnieKat 4 – wykształcenie wyższe160). Podobne obniżenie poziomu globalnego SOC zaobserwowanow badaniach własnych. Choroba przewlekła,procedury diagnostyczne i lecznicze, którym pacjenci sąpoddawani, wywołują ogromny stres i przeciążenie, blokująceumiejętności radzenia sobie z sytuacją trudną [5].Juczyński przeprowadził badania wśród pacjentówz chorobami przewlekłymi, dotyczące poziomu akceptacjichoroby skalą AIS [6]. Pacjenci dializowani uzyskaliwartość średnią 25,35 ± 6,03. W badaniu Józefowskieji Majdy u pacjentów z przewlekłą obturacyjną chorobąpłuc POChP wskaźnik akceptacji choroby w skali AISwyniósł 20,6 i świadczył o średnim poziomie akceptacjichoroby [7]. W badaniach własnych zaobserwowanopodobne wartości wskaźnika akceptacji choroby.W badaniach Sapilak i Steciwo 25–60% chorychhemodializowanych prezentuje objawy umiarkowanejlub ciężkiej depresji, a 15%–50% – objawy lęku [8]. Broda-Orlińskai współpracownicy przeprowadzili badaniapacjentek z nietrzymaniem moczu [9]. Oceniali występowaniei nasilenie objawów lęku i depresji szpitalnąskalą lęku i depresji HADS. U 44% kobiet zaobserwowanoobjawy depresji, a u 46,7% objawy lęku. W badaniachwłasnych stwierdzono większe natężenie lęku niżdepresji.Wyniki badań własnych w kontekście badań innychautorów pokazują, jak istotne znaczenie dla funkcjonowaniaczłowieka z chorobą przewlekłą mają jego zasobyosobiste, m. in. poczucie koherencji. Akceptacja chorobyumożliwia przystosowanie się do życia z chorobą – imwiększa będzie akceptacja, tym łatwiejsza i lepsza adaptacjaoraz radzenie sobie z powikłaniami związanymiz chorobą. Autorzy przytoczonych badań wskazują nakonieczność monitorowania stanu psychicznego pacjentów,podjęcia działań terapeutycznych umożliwiającychlepsze adaptowanie się do sytuacji choroby i jej akceptację.PRACE ORYGINALNE

640Monika Stachowiak-Andrysiak, Bogusław Stelcer, Adam Mikstacki, Dariusz Kuliński, Barbara TamowiczWnioski1. Pacjenci dializowani doznają niepokoju, napięciapsychicznego i lęku w większym nasileniu, niżdepresji.2. Poziom koherencji u pacjentów dializowanych jestniższy niż wartości normatywne wskazane przezAntonovsky'ego.3. Poziom poczucia koherencji może obniżać się w chorobie.4. Poziom akceptacji własnej choroby jest u pacjentówdializowanych na poziomie średnim.5. Poziom akceptacji własnej choroby ma znaczącywpływ na przystosowanie się do ograniczeń, jakiez niej wynikają.6. Wsparcie chorych w procesie adaptacji do własnejchoroby i ich dobrostan psychiczny są istotnymi celamiterapeutycznymi.5.6.7.8.9.w utrzymaniu optymalnego stanu zdrowia u osób hemodializowanych.Pielęgniarstwo XXI wieku. 2010;1–2:30–31.Kurowska K., Świątkowska T. Poczucie koherencji (SOC)a preferowane style radzenia sobie z chorobą u osób z rozpoznaniemcukrzycy typu I. Nowiny Lekarskie. 2009;78(3–4):191–196.Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologiizdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych PolskiegoTowarzystwa Psychologicznego, Warszawa; 2001.Józefowska H., Majda A. Zasoby osobiste i wskaźni-ki kliniczne u pacjentów z POChP. Onkologia Info.2010;VII(1):11–18.Sapilak I.B., Steciwo A. Depresja i zaburzenia lękowewystępujące w trakcie leczenia nerkozastepczego – jakpostępować z pacjentem (na podstawie. 3-letnich badańwłasnych). Polska Medycyna Rodzinna. 2004;6:1345–1346.Broda-Orlińska J., Radziszewski P., Borkowski A. Urolo-gia Polska. 2008;61(supl. 1).1.2.3.4.PiśmiennictwoZigmond A.S., Snaith R.P. The Hospital Anxiety andDepression Scale. Acta Psychiatr Scand. 1983;67:361–370.Jurczyński Z. Narzędzia pomiaru w psychologii zdrowia.Przegl Psychol. 1999;4:43–57.Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. FundacjaIPN, Warszawa, 1995.Kurowska K., Skrzypińska K., Głowacka M. Poczuciekoherencji (SOC) a depresyjność jako wyznacznikiAdres do korespondencji:Monika Stachowiak-AndrysiakKlinika Intensywnej Opieki Medycznej i Leczenia BóluUniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w PoznaniuSzpital Wojewódzki w Poznaniuul. Juraszów 7/19tel.: 61 821 25 44e-mail: monika201@vp.plPRACE ORYGINALNE