Milo{ [olaja BALKAN U TRANSATLANTSKOJ PUKOTINI

Milo{ [olajaBALKAN U TRANSATLANTSKOJ PUKOTINI

BibliotekaME\UNARODNI ODNOSIMilo{ [olaja: “Balkan u transatlantskoj pukotini”,Copyright CIR Banja Luka 2006.Izdava~:Centar za me|unarodne odnose“M-impeks”Recenzenti:Prof. dr Radovan Vukadinovi}Mr sci. Tanja Topi}Za izdava~a:Bojan [olajaDizajn korice:Sr|an Ivankovi}ii

Milo{ [olajaBALKAN UTRANSATLANTSKOJPUKOTINIBanja Luka, 2006.iii

ivDragani, Ivani i Bojanu

Balkan je regionkoji }e vjerovatno nastavitida proizvodi mnogo vi{eistorije nego {to je u stanju dakonzumira.(Winston Churchil)v

SadràjLISTA MAPA....................................................................................ixSKRA]ENICE..................................................................................xiPREDGOVOR..................................................................................xvBALKAN U TRANSATLANTSKOJ PUKOTINI..........................11. ODRE\ENJE BALKANA..........................................................171.1. Naziv.....................................................................................171.2. Geografsko odre|enje........................................................261.3. Politi~ko-ekonomsko odre|enje .......................................301.4. Istorijski pregled balkanskog savezni{tva ........................322. JUGOISTOK EVROPE I HLADNI RAT .................................492.1. Zavr{etak Hladnog rata i dezintegracijaJugoslavije .............................................................................582.2. Posthladnoratovsko razdoblje ...........................................612.2.1. Geopoliti~ke promjene..............................................642.2.2. Geoekonomske promjene .........................................672.2.3. Geostrategijske promjene .........................................723. RATOVI NA BALKANU I VELIKE SILE..............................793.1. Balkanska kriza devedesetih - izazov i testEvropske Unije.....................................................................813.2. Amerika i balkanska kriza .................................................893.3. Rusija i kriza na Balkanu ...................................................993.4. Balkanske zemlje i jugoslovenska kriza .........................1093.5. Dejtonski mirovni sporazum i politikaevroatlantskih saveznika na Balkanu -prelomnica odnosa .............................................................1223.6. Bombardovanje Jugoslavije - delikatnijeotvaranje pitanja transatlantskog zajedni{tva.................1384. TRANSATLANTSKO SAVEZNI[TVO .................................1474.1. Kratak pregled nastanka transatlantskih odnosai njihovog zna~aja za Evropu ............................................1474.2. Ameri~ko-evropski odnosi nakon Hladnog rata...........1524.3. Jugoistok Evrope i transatlantska pukotina ..................1724.3.1. Tranzicioni procesi na Jugoistoku Evrope i problemipristupa evropskim i evro-atlantskim integracijama 175vii

Albanija.....................................................................................175Bugarska ...................................................................................179Rumunija...................................................................................184Makedonija...............................................................................189Hrvatska....................................................................................194Srbija i Crna Gora (do 22. maja 2006. godine) .....................200Srbija..........................................................................................201Crna Gora .................................................................................202Bosna i Hercegovina................................................................208Gr~ka.........................................................................................215Turska........................................................................................220Slovenija....................................................................................223Moldavija ..................................................................................226Kipar..........................................................................................2294.3.2 Pore|enja ...................................................................2324.3.3. Posthladnoratovska prethodnica integracijama....2344.3.4. Me|unarodna zajednica i zemlje regiona..............2364.3.5. Evropa i podupiranje Jugoistoka............................2534.3.6. “Evropeizacija” Jugoistoka.....................................2574.3.7. Kuda ide Jugoistok Evrope?...................................2655. REGIONALIZAM KAO ETAPAEVROATLANTIZMA.............................................................2795.1. Strategije diplomatske akcije balkanskih zemalja..............................................................................................293IZAZOV BALKANSKOG IDENTITETA ..................................297NESTABILNA NESIGURNOST JUGOISTOKA ......................314Literatura .......................................................................................320viii

LISTA MAPA1. Balkansko poluostrvo – geografska karta2. Jugoistok Evrope, Zamfiresku, Hag 1996.3. Granice Balkana, Centralne i Isto~ne Evrope,mapa Isto~ne Europe po Mago{iju, London 1998,4. Biv{a SFR Jugoslavija5. Balkan 1833.6. Balkan 1878.7. Balkan 1924.8. Mapa evroazijskog prostora po Zbignjevu Bèìnskom(Velika {ahovska tabla)9. Granica civilizacija po S. Hantingtonu10. Nova kulturna regionalna podjela Evrope, Newsweek16. decembar 2003.11. Isto~na Evropa 1994.12. Podru~je ratnih sukoba u Hrvatskoj i BiH13. Bosna i Hercegovina 1995. nakon Daytonskih pregovora14. Kosovo nakon 1999.ix

SKRA]ENICEASEANBiHBSECBALBATCARDSCEICEFTACFSPCOEEEZEIBESDIESIEUAssociation of Southeast NationsAsocijacija ju`noazijskih narodaBosna i HercegovinaBlack Sea Economy CooperationCrnomorska ekonomska saradnjaBaltic BattalionBalti~ki bataljonCommunety Assistance ReconstructionDevelopment and StabilizationProgram Evropske unije za pomo},rekontrukciju, razvoj i stabilizacijuCentral European InitiativeCentralnoevropska inicijativaCentral Europe Free Trade AreaCentralnoevropska zona slobodne trgovineCommon Foreign and Security PolicyZajedni~ka inostrana i bezbjednosna politikaCouncil of EuropeSavjet EvropeEvropska ekonomska zajednicaEuropean Investment BankaEvropska investiciona bankaEuropean Security and Defense IdentityEvropski bezbjednosni i odbrambeni identitetEuropean Stabilisation InitiativeEvropska inicijativa za stabilizacijuEureopan UnionEvropska unijaxi

EUFORFNRJFYROMGATTG – 7ICCICGICTYIMFIRCHVOKEBSKFORMAPMIDNATONAFTAEuropean ForcesEvropske snageFederativna narodna republika JugoslavijaFormer Yugosla Republic of MacedoniaBiv{a jugoslovenska republika MakedonijaGeneral Agreemant on Trading and TariffsOp{ti sporazum o trgovini i carinamaGrupa 7 (najrazvijenijih zemalja)International Criminal CourtMe|unarodni krivi~ni sudInternational Crisis GroupMe|unarodna krizna grupaInternational (war) Criminal Tribunal forYugoslaviaMe|unarodni sud za ratne zlo~ine za biv{uJugoslavijuInternational Monetary FundMe|unarodni monetarni fondInternational Red CorssMe|unarodni Crveni krstHrvatsko vije}e obraneKonferencija o evropskoj bezbjednosti isaradnjiKosovo ForcesKosovske snageMembership Action PlanAkcioni plan za ~lanstvo (u NATO-u)Ministarstvo inostranih dela (Rusije)Ministarstvo inostranih poslova (Rusije)North Atlantic Treaty OrganizationOrganizacija Sjevernoatlantskog ugovoraNorth American Free Trade AreaSjevernoameri~ka zona slobodne trgovinexii

OEBSOEECOHROSCEPfPSAASADSAPSCGSECISEECPSEVSFORSFRJSSSRUNUNMIKVRSOrganizacija za evropsku bezbjednost isaradnjuOrganization for Evropean EconomyCooperationOrganizacija za europsku ekonomskusaradnjuOffice of the High RepresentativeKancelarija Visokog predstavnikaOrganizaton for Security and Cooperation inEuropePartnership for PeacePartnerstvo za mirStabilization and Association AgreementSporazum o stabilizaciji i pridruìvanjuSjedinjene Ameri~ke DràveStabilization and Association ProcessProces Stabilizacije i pridruìvanjaSrbija i Crna GoraSouthEuropean Cooperation InitiativeJu`noevropska inicijativa za saradnjuSoutheast European Cooperation ProcessProces za saradnju u Jugoisto~noj EvropiSavjet za uzajamnu pomo}Stabilization ForcesStabilizacione snageSocijalisti~ka Federativna RepublikaJugoslavijaSavez Sovjetskih Socijalisti~kih RepublikaUnited NationsUjedinjene nacijeUnited Nations Mission for KosovoMisija Ujedinjenih nacija za KosovoVojska Republike Srpskexiii

VUWBWEUWTOVar{avski ugovorThe World BankSvjetska bankaWestEuropean UnionZapadnoevropska unijaThe World Trade OrganizationSvjetska trgovinska organizacijaxiv

PREDGOVORPisanje studije o Balkanu ili Jugoistoku Evrope iodnosima mo}nih aktera me|unarodnih odnosa premaovom prostoru pokazalo se mnogo teè nego {to se na prvipogled moglo o~ekivati. Tri su faktora uticala na teìnuistraìvanja. Prvi je nedovoljna vremenska distanca premaperiodu na koji se odnosi studija. Doga|aji su se ne takodavno odvijali, prakti~no jo{ traju i uti~u na aktuelnakretanja na Jugoistoku Evrope. Drugi je zatvorenost inedostatak izvora i dokumenta za kori{}enje i analizu. Tre}ije nedostatak literature o Jugoistoku Evrope tokomdevedesetih godina, kako o regionu u cjelini, tako i opojedinim zemljama na Balkanu. Velika prepreka boljempoznavanju regiona jeste i raznolikost jezikâ na Balkanu,tako da se, osim doma}e litarature i prevodâ sa engleskog,koristila uglavnom ameri~ko-engleska, tek donekle i ruskaliteratura. Zbog ovih problema, te{ko je bilo direktnodokazivati osnovnu tezu da su zemlje Zapada s obje obaleAtlantskog okeana imale nejedinstven stav prema krizi naJugoistoku Evrope, posebno u vrijeme ratova na prostorubiv{e Jugoslavije.Tvrdnje su dokazivane direktno ili indirektno. Ukolikose u izvorima i literaturi moglo na}i opre~nih stavovaAmerike i Evrope, ta~nije Evropske unije, koji su seodnosili na Jugoistok Evrope, oni su bili izuzetno korisni zadokazivanje osnovne teze. Ukoliko se odgovori na nekapitanja nisu mogli na}i neposredno, iz ~injenice da suevropsko-ameri~ki odnosi tih godina doìvjeli jednu odnajniìh ta~ka, zatim i iz izvora koji su govorili ome|usobnim odnosima, kao i iz podataka o odnosima jednexv

ili druge strane prema Jugoistoku Evrope, traèni su dokaziosnovne postavke. Veliku oteàvaju}u okolnost pred130stavljao je i nedostatak istraìvanja i literature u samimzemljama Jugoistoka, koje se, u skladu sa svojom baznomorijentacijom prema Zapadu, nisu bavile istraìvanjimame|usobnih politi~ko-ekonomskih odnosa, kao niodnosima Zapada prema njima samima. Ne èle}i da sebave ~injenicom da su se danas na{le izme|u Zapada iZapada, kao {to su ranije bile izme|u Istoka i Zapada,o~ekivale su benevolentnu politi~ku i materijalnu pomo}bez ikakvih uslovljavanja.Trebalo je, pored osnovne, dokazati nekoliko teza daSAD i EU nisu imale identi~ne interese za vrijeme ratnihde{avanja na Jugoistoku Evrope tokom devedesetih godina.Prije svega, transatlantski odnos, kao bazni tokom Hladnograta, na~et je nakon njegovog zavr{etka velikim evropskimambicijama i ameri~kim interesima. Transatlantska pukotina1 je po~ela da se {iri, {to jo{ nije zaustavljeno i {to jekroz razli~ite manifestacije vidljivo i danas, iako obje stranenastoje to da predstave sasvim suprotno. U novojkonstelaciji evropsko-ameri~kih snaga obostrani interesipovremeno }e biti ostvarivani uskla|eno, ali }e se uzavisnosti od kretanja na svjetskoj politi~koj sceni i razilaziti,kao {to se to desilo i po~etkom devedesetih. Drugo jepostojanje neuspjelih poku{aja balkanskog povezivanja injihovih savremenih obnavaljanja s veoma mr{avimrezultatom. Tre}e je da }e Rusija uvijek imati interese naBalkanu i da }e i ona uticati na politi~ka kretanja u regionu.Nedostatak istraìvanja i egocentrizam balkanskihdràva stvorio je pogre{nu predstavu da je kriza naJugoistoku Evope najve}a svjetska kriza i da se sve vrti oko“njihovog” prostora. Ton toj pogre{noj samodopadljivosti1 Transatlatnic rift (engl.) — izraz za razlike u politi~kim pogledima izme|u Evropskeunije i Sjedinjenih Ameri~kih Dràvaxvi

davali su svjetski mediji, koji su na taj na~in ”prekrivali”neslaganja, nerazumijevanja i nesuglasice izme|u atlantskihpartnera, a zemlje i narode Balkana predstavljali na onajpogrdan na~in kako je to svijet i ranije shvatao. Okrivanjeslike o sebi sporo je i bolno, jer se Jugoistok jo{ zanosièljom da se prije pribliì Evropskoj uniji i SAD nego prvimsusjedima, {to bi im omogu}ilo da brè pove}avaju svojupoliti~ku i ekonomsku mo}. Stoga se te{ko dogovaraju obilo kakvom zajedni~kom politi~kom pristupu, kao {to iregionalni identitet odràvaju samo kroz negativna,peòrativna odre|enja.Milo{ [olajaxvii

xviii

BALKAN U TRANSATLANTSKOJPUKOTINIUvodBalkan je prostor nesigurnosti i nestabilnosi, to jeprostor na kojem se veoma vidljivo ispoljavaju sve razlikekao uzroci te nestabilnosti i nesigurnosti. One su religiozne ietni~ke, nacionalne i dràvne, ekonomske i politi~ke,ideolo{ke i kulturne. êsto se govori da je Balkan poznatkao prostor granica velikih civilizacija. U politi~komrje~niku novijih geopoliit~kih tekstova ovo podru~je podjeladanas se ~esto naziva i Jugoistok Evrope. Taj nazivpokazuje se kao èlja da sâm termin “Balkan” ne ometaprocese koji bi trebali da dovedu do njegovog uklju~enja usavremene integracione procese.Ovaj prostor oduvijek je za mnoge, a posebno zna~ajneaktere me|unarodnh odnosa, bio izuzetno vaàn. I danas gakarakteri{u razli~iti strate{ki, politi~ki, ekonomski, vojni isvaki drugi pristupi brojnih zainteresovanih strana, prijesvega velikih svjetskih sila. Za zna~ajniju i va`niju ulogu naJugoistoku Evrope od pamtivijeka bile su zainteresovane izemlje u njegovom neposrednom susjedstvu ili u strate{kojblizini. êsto su nastojale da istaknu svoje interese, ali i daih u aktuelnim me|unarodnim odnosima i ostvare.Zemlje Jugoistoka Evrope nikada nisu uspjele dauspostave takve pozicije i raspored snaga koji bi imomogu}ili duì miran i stabilan period razvoja. One suneprekidno bile pod presudnim uticajem interesa i politike1

dràva izvan ovog prostora, {to kao rezultat ima neprekinutniz procesa cijepanja u posljednjih tri stotine godina. Danasje taj dio geopoliti~kog prostora Evrope organizovan u nizdràvica i paradràva, od kojih svaka promovi{e parcijalizovaneinterese koji spre~avaju da se razvijaju izvorniprocesi neke zna~ajnije integracije. Prije dva vijeka Balkanje bio okupirana zona podijeljena izme|u dvije velikeimperije – Otomanske i Austrougarske, ali i sa jakimaspiracijama drugih velikih evropskih sila: Rusije, VelikeBritanije i Francuske. Nakon nezavisnosti Gr~ke 1821.godine, do Prvog svjetskog rata, kroz niz pobuna, dvabalkanska i vi{e drugih ratova i narodnih ustanaka nastajalesu vremenom nove nezavisne dràve – Srbija, Bugarska,Rumunija, Albanija. Nakon Prvog svjetskog rata i raspadaAustrougarske geopoliti~ka konfiguracija Balkana dobila jesasvim nov oblik, u kojem je jednu od centralnih ulogaigrao i poku{aj me|unacionalnog povezivanjа, kakav je bioJugoslavija. Geopoliti~ka organizacija uspostavljena nakonPrvog, zadràna je i poslije Drugog svjetskog rata, uz nekemanje izmjene na zapadu poluostrva, kao tokom postojanjabipolarne podjele svijeta i Hladnog rata. Formularegionalne me|udràvne ravnoteè matemati~ki seiskazivala kao “2 + 2 + 2” i u politi~koj teoriji nazivana je“balkanski balans”. U vrijeme globlane bipolarne ravnoteèGr~ka i Turska bile su dràve kapitalisti~kog dru{tvenogsistema vrijednosti, Rumunija i Bugarska pripadale susocijalisti~kom bloku - Var{avskom paktu, a Jugoslavija, sasvojom nesvrstanom spoljnopoliti~kom orijentacijom iAlbanija, u originalnoj samoizolaciji, pripadale suneutralnim dràvama.Krajem XX i po~etkom XXI vijeka Jugoistok Evropeprolazi kroz promjene koje bi trebale da predstavljajuosnovu za ulazak u porodicu zemalja koje su evropske isjevernoatlantske vrijednosti postavile kao cilj i sprovodi ihkroz multilataralne integracije. Od 1991. do 1999. godine na2

Balkanu je izvr{ena brza i sna`na preraspodjela uticajaZapada i Rusije u korist Zapada. Tome je pogodovalo iposluìlo stvaranje novih dràva nakon dezintegracije SFRJugoslavije - Slovenije, Hrvatske, Makedonije, Bosne iHercegovine, Srbije i Crne Gore, ali i specifi~na unutra{njastruktura nekih od njih (Srbija s Vojvodinom i Kosovom iMetohijom, Bosna i Hercegovina sa dva djelimi~nodràvotvorno oblikovana entiteta - Republikom Srpskom iFederacijom BiH). Izmijenjena geopoliti~ka struktura upotpunosti je promijenila i geostrate{ke prilike naJugoistoku, u~vr{}uju}i dugoro~no dobru poziciju koju jeuspostavio Zapad.Vijekovima su narodi i dràve Balkana ili Jugoisto~neEvrope ìvjeli u stanju politi~ke podijeljenosti i me|usobnihneprijateljstava, vijekovima su se mnogi pitali da li narode izemlje Balkana treba da svrstaju u Evropu, iako su,nesporno je, u geografskom smislu uvijek bili njen dio.“Balkan je Evropa, dio Evrope, iako je, po op{teprihva}enommi{ljenju, u nekoliko proteklih vekova postaonjena provincija, njena periferija. [to se, pak, ti~e vezanostikoju Balkan ose}a prema Evropi, tu postoji razlikauslovljena teritorijalnom udaljeno{}u od Evrope u geografskom,ekonomskom, politi~kom i kulturnom smislu. Ali,evrocentrizam nije banalni etnocentrizam, on je specifi~nomoderni fenomen ~iji koreni stiù do renesanse, fenomenkoji je doìveo procvat tek u XIX veku. U tom smislu onpredstavlja jednu dimenziju kulture i ideologije modernogkapitalisti~kog sveta”. 2Usljed istorijski razli~itog razvoja, izgradnje i postojanjasasvim opre~nih sistema vrijednosti i na njima zasnovanihpoliti~kih sistema, ve}ina zemalja evropskog Jugoistokana{la se po~etkom devedestih godina dvadesetog vijekapred dilemom: kojim putem da usmjerava svoj dalji2Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd, 1999, str. 38-393

dru{tveni razvoj. “U svima njima (dràvama Balkana, op.aut) prevladava selja{tvo i svima je glavni problem modernizacija.Sve pomenute dràve bile su suo~ene sa nebrojenimproblemima koje su donele okupacija ili prevlast nekestrane sile. U svim tim dràvama, izuzev u Gr~koj,pogonska sila modernizacije u drugoj polovini XX veka bioje marksizam-lenjinizam, uvezen iz Sovjetskog Saveza. [tose politike ti~e, sve zemlje Balkana bile su suo~ene sproblemima klijentelizma 3 i korupcije”. 4Poput ostalih isto~noevropskih dràva, i balkanskezemlje izdahnulog socijalizma opredijelile su se ve} nasamom po~etku tranzicionog procesa za izgradnju dru{tvazasnovanog na vrijednostima zapadnog neoliberalnogkapitalizma. Nestanak starog dru{tva i izgradnja novog utim zemljama nije bio toliko posljedica i rezultat djelovanjanaraslih opozicionih snaga i nosilaca promjena, koliko izraznu`no izazvane potrebe neophodnosti pokretanja istihpromjena koje su zahvatile sve biv{e zemlje socijalizmanakon zavr{etka Hladnog rata i nestanka bipolarneglobalne podjele. Uzroci tih promjena bili su brojni, ali jenajve}i bio izuzetna ekonomska neefikasnost i sputanostuspostavljena tvrdim dràvnim autoritarizmom, koji vi{enije imao snage da vodi bilo kakvu uspje{nu trku saZapadnom.Po Dahrendorfovoj klasifikaciji modela tranzicije,promjene na Balkanu manje su bile rezultatrevolucionarnih promjena, poput onih u Rumuniji iêhoslova~koj, a manje i rezultat pregovora nosilaca starogi novog dru{tva na “okruglim stolovima”, kao u Ma|arskoj,Poljskoj, donekle i Bugarskoj. One su se najvi{e odvijale po“upravlja~kom modelu”, ~ija je karakteristika da su3Pod pojmom klijentelizma autor podrazumijeva postojanje mo}nih “za{titnika”i nevoljnih “{ti}enika”4Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle drugog svetskog rata”, Clio, Beograd, 2003,str. 84

odlu~uju}u ulogu imale stare upravlja~ke politi~ke imenadèrske elite, nastale u ranijem dru{tvu, elite koje sunastavile da u novim okolnostima odre|uju i sprovodepravac promjena. Istovremeno, na politi~koj sceni, veomaslab je uticaj nove opozicije i elite koju je èljela da stvori iosposobi za upravljanje dru{tvenim promjenama i izgradnjuinstitucija novog dru{tva. Takav put nosio je u sebi velikuopasnost povratka na staro. Te{ko bi bilo govriti oreinkarnaciji ranije ideologije i na njoj zasnovanih politi~kihsistema, ali povratak starim metodama vladanja mogao jeda bude i kroz druge oblike autoritarnog upravljanjapoliti~kim, upravnim i privrednim procesima, u su{tini istimkao i ranije, samo s promijenjenim politi~kim rje~nikom.Najve}i razlog za preovladavaju}i uticaj “upravlja~kog”modela tranzicije dale su dràve nastale od republikadezintegrisane SFR Jugoslavije. Gotovo sve biv{e republikeu{le su u tranziciju upravo sli~nim putevima, na kojima su une{to kasnijem razvoju po~ele da se ispoljavaju razlike. [taje bio izlaz za dràve Balkana nakon Hladnog rata? “Jedinaalternativa bila je usvajanje zapadnog sistema.” 5Iako su zemlje Jugoistoke Evrope, oslobo|ene odsocijalizma, potr~ale u zagrljaj Zapadu, on ponekad nijepokazao dovoljno razumijevanja za njihove èlje i potrebe.“Tek izme|u dva rata, a posebno posle Drugog svetskograta, slici Balkana dodata je nova crta: nakalemljen mu jenovi demon, nova drugost – komunizam. ’Zagovornici zapadnecivilizacije’ proglasili su da je Balkan ’izgubljen zazapadni svet’ i ’otpisan’ dokle god je uticaj Rusije napoluostrvu tako jak, zato {to ruski komunizam predstavlja’kraj Evrope’. Paradoks se sastoji u tome {to su sa Balkanaizuzeta dva najva`nija predstavnika balkanskog kulturnogprostora – Gr~ka i Turska. [to se Gr~ke ti~e, ona je oduvekimala donekle poseban status zbog klasi~nog nasle|a koje je5Isto, str. 4675

prosve}eni Zapad stalno svojatao, ali je ~ak i taj stav bioneujedna~en, pa je Gr~ka samo u veoma retkim prilikama upotpunosti izuzimana sa Balkana”. 6 Prioritet Zapadapo~etkom devedesetih bile su zemlje isto~ne i centralneEvrope jer ih je trebalo {to prije, brè i efikasnije odvojitiod mogu}eg produènog ruskog uticaja, ne samo zbogbrojnih ekonomskih i drugih veza, ve} i zbog izuzetno va`neruske geostrate{ke blizine. Tako su Evropa i SAD ostavileJugoioistok na ~ekanju dok “ne pozav{avaju” neke, za njihmnogo va`nije, poslove.Dru{tveni poredak Istoka istopio se i okrenuo sepotpuno Zapadu. Nove elite nisu mogle da zamisle ninajelementarnije funkcionisanje dràva koje su vodile,nismu smjele ni da obe}aju, a jo{ manje da garantujuopstanak dru{tva i dràve na osnovu sopstvenih potencijala.Bez razumijevanja i pomo}i sa Zapada postojala je realnaopasnost da opadaju}a ekonomska mo} dru{tva i nedovoljnoduboke promjene institucija politi~kog sistema nesamo zaustave proces promjena i pribliàvanje proklamovanimzapadnim vrijednostima, ve} i da bude ugroèn inajelementarniji opstanak. Sve manja, zaostala i zapadnimstandardima neprilago|ena proizvodnja, neprekidano opadanjerazmjene, rastu}a nezaposlenost i opadanje socijalnemo}i stanovnika balkanskih zemalja, rast inflacije i padìvotnog standarda, imali su poseban odraz u razo~aranostistanovnika i pozivanju na organizaciju i vrijednosti pro{logsistema. “înjenica da su zemlje Balkana podnele tolike`rtve na putu prema otvorenijem i demokratskom sistemu,a ne udaljavaju}i se od njega, govori o politi~koj izo{trenostii dru{tvenoj trpeljivosti, {to je, na njihovu àlost, Zapadretko kada priznavao.” 76Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd, 1999, str. 2327Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle drugog svetskog rata”, Clio, Beograd, 2003,str. 4676

Proces globalizacije uveo je svijet u ogromnestrukturene promjene. Procesi u me|unarodnim odnosimazahtijevali su druga~ije definisanje odnosa prema pitanjudràvno-nacionalnog suvereniteta u sve integrisanijojme|unarodnoj zajednici. Dràve jesu ostale osnovniinstitucionalni nosilac suvereniteta, ali u gotovo svimdijelovima svijeta multilateralizacija ekonomskog,bezbjednosnog i politi~kog ìvota iznudila je preno{enjedijela suvereniteta na multilateralne integracije. Biv{esocijalisti~ke zemlje, stupiv{i u proces tranzicije svojeprivrede, dru{tva i politi~kog sistema, nisu ni imale namjeruda zadrè potpuni nacionalni suverenitet, svjesne ~injeniceda njihova ekonomska budu}nost i nacionalna bezbjednostleì upravo u me|unarodnim povezivanjima. Nakondefinisanja nove uloge Evropske unije i NATO-a, nakonnestanka bipolarnih konfrontacija i uspostavljanja novogme|unarodnog poretka, izjasnile su se, bez rezerve, zapristupanje ovim ekonomskim i politi~ko-bezbjednosnimintegracijama. Za uzvrat dobile su propisane standarde kojemoraju da ispune i koje su definisale kao svoje dràvne inacionalne ciljeve. Po{to me|unarodne organizacijeproklamuju spremnost za saradnju i ostvarivanje stabilnostimirnim putem, ve}ina zemalja Isto~ne Evrope nastojala jeda kroz razne regionalne organizacije {to prije i ubjedljivijedokaè spremnost na saradnju i zajedni~ko rje{avanjebezbjednosnih, ekonomskih i politi~kih problema. Njima jeto zna~ilo ubrzano unutra{nje sazrijevanje na putu kadostizanju postavljenih standarda.Princip regionalnog povezivanja me|unarodna zajednicaje propisala i kao rje{enje za kolektivno (regionalno) stvaranjeuslova za prijem balkanskih zemalja u evropske ievroatlantske integracije. Krajem osamdesetih (1989. godine)nastaje Centralnoevropska inicijativa (CEI) 8 , zatim8CEI – Central European Initiative7

Centralnoevropska zona slobodne trgovine (CEFTA) 9 ,Vi{egradska grupa, regionalne inicijative balti~kih zemalja idruge. Geografske karakteristike Jugoistoka Evrope takve suda omogu}avaju relativno kompaktne teritorijalne integracije,ali je oteàvaju}a okolnost bila da su dru{tveni i politi~kirazvoj tekli veoma razli~itim putevima. “Oblast Balkana nijehomogena: na svojim ivicama ona se preliva u ne{to drugo.Struktura Balkana sputavala je integraciju iznutra. Integracijaje putem osvajanja, kulture, ~ak i saradnje dolazila spolja.Poluostrvo nikada nije imalo jedno gradsko sredi{te. Pokrajdràvnih prestonica, koje su sve nove i oblasne, ma kolikostare i privla~ne, Balkan je imao tri velike spolja{njeprestonice: Carigrad, Be~ i Pariz”. 10Istorija Balkana je istorija razvoja slabih, nesigurnih inestabilnih dràva koje nikada nisu uspjele da uspostavetakav nivo bezbjednosti koji bi im omogu}io duì periodmirnog razvoja i relativnu nezavisnost od spoljnih sila.“Balkan nikada nije izgradio neku vlastitu normalnugeopoliti~ku konfiguraciju koja bi omogu}ila stvaranje nekogprihva}enog sredi{njeg aktera i odnos sa geopoliti~komperiferijom”. 11 Vanbalkanske zemlje nastojale su da sprije~estvaranje jedne jake dràve na prostoru Balkana, jer bi timebili ugroèni njihovi geostrate{ki interesi. Veliki dio tih te`nji idanas postoji i otvoreno se pojavljuju ili se kriju u razli~itimmultilateralnim okvirima. Na Balkanu se i danas ukr{tajuinteresi sila izvan ovog podru~ja, tako da je prosto ostao“izazov za ameri~ke planetarne – vojne i ekonomske pozicije,ruske transbalkanske vizure, njema~ku srednjoevropskuzavesu od Baltika do Jadrana, Tursku zami{ljenu od Jadranado Kineskog zida, italijansko-katoli~ki Spirta l orijente itd.9CEFTA – Central European Free Trade Area10Stevan K. Pavlovi}: “Istorija Balkana”, Clio, Beograd, 2004, str. 48811Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, HUMS, Vara`din,1999, str. 138

Ovi interesi istovremeno su u koliziji sa egzistencijalniminteresima autohtonih balkanskih naroda”. 12Balkan je prostor na kojem se ukr{taju i proìmajurazli~ite civilizacije, religije, kulture, ideologije, narodi idruge etni~ke grupe, koji su tokom istorije ostvarivaliveoma razli~ite interese, kako svoje, tako i sila izvanBalkana. Tako je bilo i u drugoj polovini dvadesetog vijeka,kada je upravo Jugoistok Evrope bio podru~je su~eljavanjadva vojno-politi~ka i ekonomska bloka. Iz toga vremena naveoma malom prostoru kao {to je Balkan pojavio se velikibroj igra~a na me|unarodno-politi~koj sceni, sa veomarazli~itim istorijskim iskustvima. Veliki broj dràva nastalihiz biv{e SFRJ pro{ao je period nesvrstane spoljne politikekao specifi~ne “tampon-zone” u vrijeme Hladnog rata, nekesu bile lagerske socijalisti~ke, neke kapitalisti~ke. Ureligijskom smislu su~eljavali su se hri{}anstvo, pravoslavnoi katoli~ko, sa islamom; u ekonomskom smislu sve su manjeili vi{e bile ispod prosje~ne razvijenosti Evropskeekonomske zajednice.Zbog razlika kojima je Balkan optere}en i koje je te{koprevazi}i za kratko vrijeme, pitanje integracija nije bilo lako nipostaviti ni pokrenuti. Velike zemlje, individualno ili u okvirumultilateralnih integracija, vijekovima zainteresovane za ovopodru~je, i dalje imaju iste pretenzije. Kontrolom JugoistokaEvrope ili, bar, uticajem na taj prostor ostvarivali bi se njihovizna~ajni strategijski ciljevi vezani za kontrolu prirodnih izvora,prije svega energije u samom regionu ili u susjednimregionima, poput crnomorskog ili kaspijskog, sa Kavkazomkao najva`nijim podru~jem, kontrolu saobra}ajnica kojima seprilazi Bliskom i Srednjem Istoku, ali olak{ava i pristupSredozemnom moru. SAD bi se prisustvom na Balkanuznatno pribliìle Rusiji, Rusija bi uticajem na poluostrvuonemogu}ila lak prilazak SAD na svoje granice.12Slavoljub [u{i}: “Balkanski geopoliti~ki ko{mar”, NIU “Vojska”, Beograd, str.2509

Pad Berlinskog zida, odnosno kraj Hladnog ratapredstavljao je za male, a raspadom SFR Jugoslavije jo{usitnjenije, zemlje Balkana, novu geopoliti~ku realnost nakoju nisu imale drugog odgovora osim da se izjasne zaulazak u postoje}e integracije na Zapadu, koje su u vrijemeraspada upravo radile na definisanju svog odnosa premapro{irenju na prostore centralne, isto~ne i Jugoisto~neEvrope, pa ~ak i dalje. Evropska unija i evroatlantskisistemi kolektivne bezbjednosti, poput NATO-a, koji je u tusvrhu stvorio i posebni pristupni program Partnerstvo zamir (PfP), radili su na svom {irenju mnogo vi{e nego samezainteresovane biv{e socijalisti~ke zemlje. Rukovode}eelite, navikle da dobijaju gotova rje{enja, traìle su zamjenuza ranije ideolo{ko rukovodstvo i na{le ga na Zapadu.Proces tranzicije politi~kih sistema i institucija izsocijalisti~kih u kapitalisti~ke na Balkanu pra}en je, nanesre}u njihovih naroda, nizom ratova na podru~ju prethodneJugoslavije. Uz proces tih dru{tvenih promjena i{le su igeopoliti~ke promjene, kroz umnoàvanje i usitnjavanjedràvnih granica nastankom novih dràva, a tekla jeistovremeno i tranzicija, odnosno prenos suverenosti savi{enacionalne na nacionalne dràve. Ratovi su ostaviliposljedice na sve dràve Jugoistoka Evrope, bez obzira da lisu bile neposredno umije{ane ili ne, na njihove ekonomije ipoliti~ke pozicije, kao i na me|usobno povjerenje neophodnoza ~lanstvo u me|unarodnim integracijama. I nacionalne elitenovih dràva, uglavnom transformisane komunisti~ke, koje sui dalje upravljale procesima promjena, izjasnile su se zaevropske i evroatlantske integracije, bez obzira koliko su utome bile iskrene i sposobne da u tom pravcu zaista i vodesvoje zemlje.Proces promjena zemalja Balkana bio je veoma spor. Brziprocesi u svijetu naglo su mijenjali okolnosti njihovogintegrisanja u EU i NATO. Iako su zadràvani osnovniciljeve, odnosi izme|u Evrope i SAD prilikom uspostavljanja i10

ealizacije nekih globalnih ciljeva, porast globalnog terorizma,na toj osnovi i svjetskog intervencionizma, smanjenje uticajaUjedinjenih nacija i nagovje{taji stabilizacije Rusije, daklesasvim izmijenjene okolnosti, uticali su na proces integracijazemalja Jugoistoka Evrope. U me|uvremenu i izmijenjeneunutra{nje okolnosti i odnosi u samoj Evropskoj uniji iizme|u sjevernoatlantskih saveznika postavi}e pred JugoistokEvrope nove izazove.Iako je Region najvi{e vremena proveo na politi~kojperiferiji doga|aja, kako u vrijeme Hladnog rata, tako inakon njega, na svoj na~in odraàva odnose me|u velikimsilama, sve zainteresovanijim za sna`nije prisustvo naBalkanu. SAD se u po~etku jugoslovenske krize nisu bitnijemije{ale u njeno rje{avanje, repu{taju}i to vi{eEvropljanima. Tek nakon po~etnih neuspjehame|unarodne zajednice “vratili” su se u krizu tokom jedneod kasnijih ratnih etape i doveli je do kraja. Time supokazali ne samo da imaju interese na ovom prostoru, ve} ida stvaraju poziciju za aktivnu ulogu, iako je izgledalo da seu pojedinim periodima vi{e oslanjaju na politiku Evropskeunije. Kasnije }e se vidjeti da me|u saveznicima ~e{}e nijebilo jedinstva nego {to se to ispoljavalo i o~ekivalo, anajve}e `rtve bile su zemlje na Balkanskom poluostrvu.Evropska unija je u balkanskoj krizi vidjela prvu i najboljupriliku da dokaè mogu}nosti zajedni~ke akcije i da prvi putproba rje{enja data u okvirima Zajedni~ke spoljne iodbrambene politike 13 , usvojena na samitu transformacije uMaastrichtu (Danska) 1992. godine. Dokumentom s ovogskupa Evropska ekonomska zajednica pre{la je 1. januara1993. godine u ve}i stepen jedinstva i zajedni~kog rada –Evropsku uniju (EU), i to je ozna~ilo po~etak njenefederalizacije. Balkan za EU nije samo bio tada, ve}i i dodanas ostao, dobar test zajedni~kih spoljnopoliti~kih i13CFSP – Common Foreign and Security Policy11

odbrambenih funkcija i sposobnosti za rje{avanje problema usvojoj i njenoj “prirodno uspostavljenoj interesnoj sferi”.Pravcem kojim se kretala, razmjerama kasnijeg sukoba iposljedicama na podru~je {ire od regiona, “Balkanskakriza” uspjela je da pokaè kako se od jedne “perifernesituacije” na ru{evinama Hladnog rata dospijeva u centarinteresovanja svjetske politike i pa`nje javnog mnjenja.“Trijumfalisti~ki {ok” nakon bipolarne blokovske ravnoteèstavio je najva`nije aktere me|unarodnih odnosa u potpunonove uloge cijelim tokom njenog trajanja na JugoistokuEvrope. Pobjeda u Hladnom ratu protiv socijalizmapokazala se sama po sebi nedovoljna za rje{avanje najve}egtranzicionog loma, koji je ve} na samom po~etku izbio uzemljama njegove “periferije”. Rezultat uspavanosti inesnalaènja bio je vi{egodi{nji niz krvavih ratova u svimnovim, nezavisnim dràvama, nastalim od biv{ihjugoslovenskih republika. Balkanski ratovi postali suambijent u kojem su se ogledali novi transatlantski odnosi,me|unarodni odnosi bez jedne dotada{nje velike sile iodnosi sagna bez vi{edecenijske blokovske konfrontacije.Ambiciozna Evropska unija, potpuno okrenuta konceptusopstvenog multilateralnog ja~anja na svim poljima, shvatila jekrizu na Balkanu ne samo kao priliku da dokaè sposobnost,ve} i da isproba neka rje{enja iz Zajedni~ke spoljne iodbrambene politike i izgradnje Evropskog odbrambenogidentiteta (ESDI), koncepta u samom po~etku, kao sve ja~eizraàvane potrebe za novim, isklju~ivo evropskim projektima– stvaranja sopstvene jedinstvene odbrane i organizacijevojnih snaga, kao dokazivanja prednosti ne vi{e samo uodnosu na Rusiju, ve} prema doju~era{njem savezniku -predvodniku Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama. Pri tome,EU nije postavila odricanje od evroatlantizma kao glavneveze Evrope s Amerikom i ideolo{kog osnova kolektivneevropske bezbjednosti. Ona èli da u okviru tog konceptabezbjednosti dokaè snagu i sposobnost da samostalno istupa12

u svjetskim poslovima, ravnopravno sa SAD i Rusijom, u svimizazovima bezbjednosti u svijetuAmerika je u po~etku zanemarivala problem,smatraju}i, izme|u ostalog, da je Evropa trebala dapospremi ono {to se de{ava u njenom “dvori{tu”. NeuspjehEvropljana da privedu krizu kraju pokazali su Americi damora da se umije{a, i to ponovo kao predvodnik zapadnesavezni~ke alijanse, ba{ kao i u dva prethodna svjetska rata.U~e{}e u prvom oruànom sukobu na tlu Evrope odzavr{etka Drugog svjetskog rata ponovo je stavilo SAD uulogu “svjetskog policajca” u rje{avanju kriza, ma gdje oneizbijale. To joj je omogu}ilo da pro{iri akcije NATO–aizvan njegovog podru~ja (“out of area”), daju}i timeopravdanje za dalje zadràvanje i omogu}avaju}i da nadìvikonkurentski Var{avski ugovor. Opstanak NATO-a zna~ioje ne samo zadràvanje vode}e uloge SAD u realizacijikolektivne evropske bezbjednosti, ve} i zadràvanjenajsna`nijeg i najva`nijeg sredstva ostvairvanja ciljevaspoljne politike SAD u Evropi. Time je pokazan ikontinuitet ameri~kog interesa za Evropu, kao region uskopovezan s Isto~nim Mediteranom, Bliskim i SrednjimIstokom, gdje SAD imaju izuzetno velike interese.Krajnje efikasne akcije na Balkanu i uspjeh u privo|enjupostjugoslovenskog ratnog sukoba kraju SAD su prikazalekao zajedni~ki uspjeh jedinstvene politike transatlantskihsaveznika. Ipak, ono {to je obiljeàvalo politi~ke idiplomatske aktivnosti u tom periodu jesu razli~iti pogledina metode, na~ine i ulogu u rje{avanju krize. Ratovi inapetosti na Jugoistoku pokazali su da su se u odnosimaSAD i EU prema regionu ve} u samom po~etku nazirale“pukotine”, koje }e se ispoljavati ne samo politi~kodiplomatskomsredstvima. One }e imati kasnije i svoj izrazu ukupnim ekonomskim odnosima, geopoliti~kim igeostrate{kim interesima i drugim odnosima. Nestanak13

prijetnje sa Istoka ipak je ozna~io bitno druga~ije odnoseme|u saveznicima na Zapadu.Po~etkom devedesetih Rusija se na{la u te{kompoloàju. Zadràni nuklearni potencijal sâm za sebe nije biodovoljan strate{ki faktor da zadrì Rusku Federaciju, kaozemlju sovjetskog nasljednika, dovoljno jakog da pariraAmerici. Osim posjedovanja sna`nog nuklearnog arsenala,sve drugo za Rusiju bio je problem – odnosi sa SAD iEvropskom unijom, unutra{nja politi~ka i ekonomskasituacija u stanju tranzicije, bez jasnog koncepta, odnosi saneposrednim okruènjem, odnosno biv{im sovjetskimrepublikama, odnosi sa zemljama biv{eg socijalisti~kogbloka, pitanja Jugoistoka Evrope, stanje u Mediteranu,unutra{nja bezbjednost i snage s konvencionalnim naoruànjem,tranzicija i pokretanje proizvodnje i privrede,odnosno ekonomije uop{te. U tim okolnostimatradicionalni partneri na Balkanu nisu mogli da o~ekujupomo} od Rusije. Spoljna politika Ruske Federacijenastojala je da iskoristi krizu na Balkanu da se name|unarodnoj sceni kako-tako pozicionira kao zemljapartnerzapadnim silama, prije svega Americi. Ta pozicijaomogu}i}e joj kasnije da ipak u odre|enoj mjeri postane iaktivni akter rje{avanja kriznih situacija.Zemlje samog Balkana bile su isuvi{e slabe i neuticajne dabi mogle da imaju aktivniju ulogu u sopstvenoj krizi.Okupirane unutra{njim promjenama i tranzicijom,nastojanjem da smire ekstremne i fundamentalisti~ke snage,koje su èljele da iskoriste krizu za radikalnija politi~karje{enja, sprovodile su unutra{nju tranziciju postavljenu naosnove dostizanja standarda za ~lanstvo u Evropskoj uniji iNATO-u. Sve su tih godina trpjele ogromnu transformacionumaterijalnu {tetu. Uprkos svijesti o negativnim procesima bilesu apsolutno nemo}ne da predstavljaju iole zna~ajniju snagu uvi{ezna~anom procesu tranzicije i na unutra{njem planu,14

pogotovo da uti~u na odnose va`nih aktera me|unarodnihodnosa, ~ija je uloga bila od presudne va`nosti.Nastojanja EU da iskoriste sukobe na Balkanu skrenulasu pa`nju na analizu uloge, ciljeva, funkcionisanja imogu}nosti multilateralnih organizama. Kriza je, prijesvega, bila test za djelovanje i efikasnost Organizacije zaevropsku bezbjednost i saradnju (OEBS), koja je ne{toranije nastala iz Konferencije za evropsku bezbjedost isaradnju (KEBS), utemeljene u Helsinkiju 1975, i zaprocjenu efikasnosti njegovih mehanizama za spre~avanjekrize. Budu}i da su ~lanice ove Organizacije postale svenovonastale dràve u Evropi proistekle iz dezintegrisanihzemalja: Sovjetskog Saveza, SFR Jugoslavije (osim SRJugoslavije) i êhoslova~ke, veoma je zna~ajno bilo vidjetida li }e se mehanizmi upravljanja krizom i rje{avanjakonflikata mo}i primijeniti i na druge krizne situacije. Sdruge strane, NATO je traìo svoj casus existi, opravdanjeza opstanak i aktivnosti nakon raspada Var{avskog pakta.Iako se nije postavljalo pitanje opstanka Ujedinjenih nacija,Svjetska organizacija imala je prvi put u svojoj istorijipriliku da rje{ava ratni sukob na tlu Evrope. I njena uloga izna~aj dobili su sasvim druge dimenzije nakon Hladnograta, pa se s pa`njom moglo posmatrati kako su UN mogleda uti~u na rje{avanje ove krize.15

1. ODRE\ENJE BALKANA1.1. NazivProstor Jugoisto~ne Evrope pojavljuje se posljednjihpetnaestak godina sve ~e{}e u mnogim ekonomskim,politi~kim, strate{kim, spoljnopoliti~kim i drugim planovimai konkretnim inicijativama. Iako je osnova skoro svihtakvih planova vezivanje zemalja prostora za Evropskuuniju i NATO, prakti~no-politi~ka osnova pristupa u ovimintegracijama trebalo bi da budu regionalne integracije ipovezanost u okviru Jugoistoka, kao evropske teritorijalneregije. Od po~etka tranzicije razvilo se ~ak ~etrnaestrazli~itih inicijativa vezanih isklju~ivo za Jugoistok Evrope,odnosno Balkan i neke zemlje u okruènju Balkana.Te inicijative mogu se, prema na~inu pokretanja, podijelitiu dvije grupe: 1) potaknute i pokrenute od akterame|unarodnih odnosa izvan samog prostora Balkana,ve}inom od strane razvijenih zapadnih zemalja imultilateralnih organizacija koje one predstavljaju; 2)inicijative kao ideje i aktivnosti samih balkanskih zemalja.Prema prostoru koji obuhvataju i na koji se odnosepojedine od ovih incijativa one se mogu tako|e podijeliti udvije grupe: one koje imaju namjeru da “pokriju” cijeliBalkan i one koje u svojim planovima predvi|aju samodjelimi~no u~e{}e dràva Jugoistoka, samostalno ili u okvirunekih drugih regionalnih integracija.Naziv regiona tokom istorije vi{e puta se mijenjao, unastojanju da odrazi veoma razli~ita zna~enja. I danas, uzavisnosti od naziva koji se upotrebljava, moè nagovijestitipoliti~ka pozadina odre|enih pristupa regionu. Pojmovi17

“Balkan” i “balkanski” veoma ~esto upotrebljavaju se upeòrativnom smislu da ozna~e podru~je podjela i sukoba,nestabilnosti i nesigurnosti, pa ~ak i zaostalosti i politi~kodràvnihimprovizacija. Prema ovom pojmu ZbignjevBèìnski je za prostor Srednje Azije, tako|e izdijeljennakon raspada SSSR-a na vi{e malih dràva, i uz postoje}igeopoliti~ki okvir dràvne podijeljenosti, nazvao “evroazijskiBalkan”. “U Evropi re~ Balkan priziva slike etni~kihkonflikata i rivalstava izme|u regionalnih velikih sila.Evroazija ima tako|e svoj Balkan, ali evroazijski Balkan jemnogo prostraniji, naseljeniji i religiozno i etni~kiheterogeniji. Balkan je lociran unutar onog prostornoggeografskog pravougaonika koji demarkira centralnu zonuglobalne nestabilnosti i koji obuhvata dijelove jugoisto~neEvrope, centralne i ju`ne Azije, podru~je Persijskog zaliva iSrednjeg Istoka”. 14Bèìnski - Evroazijska {ahovska tabla14Zbigniev Brezezinski” “Velika {ahovska tabla”, CID, Podgorica, 1999. str.11718

Najranije spominjanje naziva Balkan vezuje se za XVvijek i odnosi se na planinski lanac koji dijeli Bugarsku odistoka prema zapadu i prostire se paralelno s Dunavom.Prije XIX vijeka ve}ina autora koristila je paralelno ianti~ko ime Hemus. 15 Jo{ u XVIII vijeku “nazivi Hemus iBalkan koristili su se uporedo ili naizmeni~no. 16 Iako sve~e{}e upotrebljavano i omiljenije u stru~noj literaturi, imeBalkan odnosilo se u po~etku uglavnom na planinu. Kaorije~ koja je do{la iz turskog, “Balkan je u otomanskomturskom jeziku i zna~io planinu ili {umovitu planinu. Po{toje re~ o nazivu kojeg su doneli otomanski Turci, etimolo{kise moè vezati i za koren “balk”, {to zna~i blato, i turskisufiks –an za deminutiv. Jedno od mogu}ih tuma~enja je i“Bala Khana”, {to zna~i visoka, ponosna ku}a. U XIX vekupostepeno naziv je po~eo da se koristi za celo poluostrvo, udrugoj polovini ~ak je to bio sinonim i za “evropskaTurska”. 17U po~etku neutralan pojam, rije~ “Balkan” kasnije dobijasasvim negativno zna~enje, koje }e u politi~ku literaturu u}ikao “balkanski”, “balkanizam”, “balkanstvo”, “balkan{tina” –izrazi za nekulturno i divlja~ko pona{anje (jer da su, toboè,Balkanci takvi)”. 18 U nekim rje~nicima pod pojmom“balkanizacija” podrazumijeva se rascjepkanost me|u malimdràvama jednog regiona i zategnutost odnosa koju velike silepotpomaù: “prvi put su nema~ki socijaldemokrati ovomre~ju osudili politiku carske Rusije prema malim balkanskimzemljama, a danas se ovom re~ju govori o politici u nekimregionima Afrike”. 19 “Najva`niji pojam koji je izveden od re~iBalkan jeste ’balkanizacija’. Na kraju XIX veka rije~ Balkansve je vi{e po~ela da se upotrebljava sa politi~kom15Stari Grci su ga nazivali Aemus, stari Rimljani Haemus (Hemus)16Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd, 1999, str. 5017Isto, str. 54 - 5518Bratoljub Klai}: “Rje~nik stranih rije~i”, Zora, Zagreb, 1962, str. 15919Milan Vujaklija: “Leksikon stranih re~i i izraza”, Prosveta, Beograd 2002, str.10019

konotacijom, a ne u ~isto geografskom smislu i odnosila se nadràve nastale posle pada Otomanskog carstva: Gr~ku, Srbiju,Crnu Goru, Rumuniju i Bugarsku. U to vreme jo{ nije bilo nitraga od omalovaàvanja. Simptomati~no je da je re~’balkanizacija’, koja se naj~e{}e koristi da ozna~i procesraspar~avanja prethodnih geografskih i politi~kih celina ponacionalnom osnovu na nove, i, {to se ti~e mogu}nostiopstanka, problemati~ne dràvice, nije stvorena tokom stole}au kom su se balkanske nacije povremeno otcepljivale odOtomanskog carstva. Na kraju Prvog svetskog rata, kad jeskovan ovaj termin, samo je jedna balkanska dràva,Albanija, dodata na ve} postoje}u kartu Balkana, sve ostaledràve nastale su jo{ u XIX veku”. 20Savremena politi~ka terminologija koristi istovremenonazive i Balkan, Balkansko poluostrvo, ali i Jugoisto~naEvropa ili Jugoistok Evrope. Ovi termini koristili su seistovremeno u nekim periodima, neki put jedni ~e{}e oddrugih, {to je zavisilo od toga KO ga je koristio i s kojimCILJEM? Sam pojam Balkan konotativno se vezivao zatermin “balkanizacija” i sva njegova negativna zna~enja dokje “Jugoistok Evrope” obi~no asocirao na teritorijalnopoliti~kientitet formiran u tom dijelu Evrope ili sejednostavno uzimao da ozna~i pripadnost Evropi kaocjelini.“Ideju da se kompromitovana kategorija (Balkan)zameni neutralnom (Jugoisto~na Evropa) prihvatio je ume|uratnom periodu u Sjedinjenima Ameri~kim Dràvamajedan bugarski autor, Teodor Ge{kov, u knjizi o Balkanskojuniji. Lajtmotiv te knjige bio je debalkanizacija Balkana,geslo pokreta za balkansko razumevanje u periodubalkanskih konferencija tridesetih godina XX veka. ITeodor Ge{kov i ameri~ki autor predgovora upotrebljavajutermine Balkan i Jugoisto~na Evropa kao sinonime,20Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd, 1999, str. 64-6520

nagla{avaju}i da su “Balkan” i “balkanizacija” postalipogrdni izrazi. Ironi~no se taj poku{aj pribegavanja toboèneutralnom terminu “Jugoisto~na Evropa” podudario speriodom u kom su nacisti obe{~astili njegov nema~kipandan “Suedosteuropa”. 21 To potvr|uju i drugi autori, jerje “Jugoisto~na Evropa tradicionalno njema~ko obilje`je zaskupinu dràva izme|u Jugoistoka Njema~ke i Rusije.Skupina tih dràva, kao i ukupna teritorija, {iri je odtermina Balkan i podrazumijeva: Albaniju, Bugarsku,Kipar, Gr~ku, Ma|arsku, Rumuniju, Tursku i biv{uJugoslaviju”. 22Nakon Drugog svjetskog rata mnogo ~e{}eupotrebljavani su nazivi “Balkan” i “Balkansko poluostrvo”nego Jugoistok Evrope, ~ime se i simboli~ki i terminolo{kisugerisala razli~itost, me|usobno suprotstavljanje,nejedinstvo i odsustvo svake regionalne komunikacije isaradnje. Ideolo{ki i politi~ki veoma podijeljen prostor, punnaoruànja i vojnika, optere}en mnogim prijete}im izazovimabezbjednosti, odsustvom èlje za saradnjom iuskla|enim razvojem, te{ko da se mogao nazvati JugoistokomEvrope, nazivom koji je ipak sugerisao sna`nijuvezu sa evropskim zemljama i filozofsko-politi~ku konotacijuka evropskim vrijednostima. Stoga je ovaj naziv umnogo ~e{}u upotrebu do{ao tek nakon “sloma” isto~nogbloka, uklju~uju}i i Sovjetski Savez, {to je dovelo i domnogo odre|enije politike Zapada prema pojedinimdijelovima evropskog kontinenta, pa tako i prema samomBalkanu i njegovim zemljama.21Isto, str. 5722Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, HUMS, Vara`din,1999, str. 5-621

Isto~na, Centralna i Jugoisto~na Evropa po Mago{iju, London1996.Evropska unija i SAD odnosile su se razli~ito u svompristupu zemljama Isto~ne i Centralne, pa tako i Jugoisto~neEvrope. Iz samih naziva moè se zaklju~iti da je su{tinaodnosa prema tim regionima kolektivna, a ne pojedina~na. Nato su uticali ne samo prakti~ni razlozi, koji se ogledaju utradicionalnim ekonomnsko-poli~kim sli~nostima, ve} ipoliti~ke i geostrate{ke potrebe EU i SAD. I velikaparcijalizacija nazna~enih dijelova evropskog kontinentapostavila je pred zapadane sile potrebu ujedna~avanja i22

standardizovanja odnosa. Nekoliko godina nakon po~etkaprocesa tranzicije to }e se pokazati i kroz kolektivne, a nepojedina~ne, prijeme u Evropsku uniju i NATO.Veoma je vjerovatno da je termin “Jugoisto~na Evropa”nakon Drugog svjetskog rata bio duè nepoèljan, jer su timimenom nacisti u vrijeme svoje vlasti ozna~avali taj dioEvrope, pri ~emu su onom prostoru koji se ozna~avapojmom Balkana dodavali ~esto i Ma|arsku. Posljednjihpetnaestak godina, zbog druga~ijeg posmatranja samogprostora na koji se termin odnosi, pojmu “JugoistokEvrope” davana je prednost u politi~koj upotrebi, jer jeozna~avao odnos razvijene Evrope prema jednomregionalnom i uz to specifi~nom dijelu njenog prostora.Politi~ka inklinacija tom nazivu umjesto naziva Balkanvidljiva je kroz niz naziva za regionalne inicijative, bezobzira da li one dolaze iz Amerike, Evrope ili od samihzemalja koje se nalaze u njegovom okviru. Ni jedna od tihinicijativa nema u svom titlovanju ranije ~esto kori{}ennaziv “Balkan”, ve} isklju~ivo “Jugoistok Evrope”. Time je,u odre|enoj mjeri, data i geopoliti~ka odrednica tog dijelaevropskog kontinenta, iako od po~etka tranzicije do danasgotovo da nisu ra|ene geopoliti~ke i geostrate{ke analizeprostora. Prevaga politike nad prakti~no{}u odslikava se i unavedenim razlikama zna~enja koja se danas dajupoliti~kim terminima “Jugoistok Evrope” i “Balkan”.Ponekad se moè sresti i shvatanje da je cijeli Balkan dio ilipodregion Jugoistoka Evrope.Pojam “Balkan” i “balkanski”, me|utim, i dalje su uparalelnoj upotrebi u politi~koj terminologiji kroz novazna~enja, jer je postao osnova nove izvedenice i noveodrednice - “Zapadni Balkan”. To bi trebalo da ozna~iprostor na dijelu biv{e SFRJ definisan po formuli “pet plusjedan minus jedan”, {to se odnosi na dràve nastale napodru~ju biv{e Jugoslavije iz koje se, kao “minus jedan”,izuzima Slovenija, a kao “plus jedan” dodaje Albanija.23

Politi~ka karta Jugoistoka EvropePojam i termin “Zapadni Balkan” uvela je EvropskaUnija, defini{u}i svoju strategiju kroz poseban programekonomske, finansijske, politi~ke, ekspertske i drugepomo}i prema dijelu Balkana sastavljenom od pet zemalja:Albanije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske,Makedonije i Srbije. Program je nazvan Proces zastabilizaciju i pridruìvanje (Stabilisation and AssociationProcess – SAP). On podrazumijeva da svaka od tih zemaljapotpi{e sa EU separatni Sporazum o stabilizaciji i24

pridruìvanju (Stabilisation and Association Agreement –SAA). 23Tako definisan Zapadni Balkan nije ni geopoliti~ka, nigeostrate{ka kategorija, pa ~ak ni specifi~no-geografskakategorija. On je isklju~ivo prakti~ni politi~ko-ekonomskitermin kojeg je kreirala Evropska unija kao zajedni~koodre|enje za jedan dio dràva regiona Jugoistoka Evrope, sciljem da na osnovu njihove uzajamne saradnje i pomo}i, uzoslanjanje na saradnju i materijalnu podr{ku Evropskeunije, brè dostiù evropske standarde postavljene pred tezemlje u procesu pro{irenja Unije i na ovaj dio Evrope. Tezemlje su, kako je ve} navedeno, pet biv{ih republika SFRJi Albanija, i one se po~etkom 2005. godine nalaze u veomarazli~itom odnosu i prema Evropskoj uniji, ali i premaevroatlantskim integracijama. Komplementarnost procesa{irenja evropskih i evroatlantskih integracija definisana jedokumentom “A National Strategy for New Century” iz1997. godine, Dokument posebnu pa`nju posve}ujetradicionalnim ameri~kim saveznicima, prvi put spominjezemlje Centralne Evrope i najavljuje pro{irenje Alijansenovim centralnoevropskim ~lanicama. To potvr|ujeameri~ku èlju da se zemlje nove demokratije {to brè iefikasnije integri{u u novu evropsku bezbjednosnuarhitekturu. 24Za navedenih pet dràva vrlo je va`no da se oba procesavode paralelno i uspje{no. “Pojam “Zapadni Balkan” nemoè se prona}i u recentnoj politi~koj literaturi iligeopoliti~koj literaturi, nema ga na geografskim kartama,jer je to novi pojam sa kojim se poku{ava odrediti prostor23Vlatko Mileta: “Leksikon Europske unije”, Politi~ka kultura, Zagreb, 2003. NaPrvom godi{njem izvje{taju o provo|enju Procesa stabilizacije i pridruìvanjaEvropski parlament je raspravljao u oktobru 2002. godine. U posebnoj rezolucijiprilikom rasprave, Evropski parlament je naglasio da su dràve procesastabilizacije i pridruìvanja potencijalni kandidati za ~lanstvo u EU. Rezolucijasadrì politi~ke uslove za pruànje finansijske pomo}i. U slu~aju neispunjavanjauslova, organi EU ovla{}eni su da prekinu svaku pomo} bilo kojoj strani na kojuse pomo} odnosi. Str. 22824A National Strategy for New Century, White House, 1997, str. 5-625

za koji EU ima razra|enu strategiju”. 25 Kreiranjem termina“Zapadni Balkan” za politi~ko-ekonomski realitet, koji jekao takav u{ao i u bazne ciljeve i opredjeljenja EU premaBalkanu, i definitivno je lansirana posebnost ovog podregionai ukazano na njegovu kolektivnu me|uzavisnost, alii na potrebu da ga va`ni akteri me|unarodnih odnosaposmatraju kao potencijalno definisanu cjelinu.1.2. Geografsko odre|enjePo{to se, kako je ve} navedeno, ne moè tvrditi da jeJugoistok Evrope ili prostor Balkanskog poluostrva jasnoodre|en, mnogi nau~nici poku{avaju da ga, ve} premanekoj potrebi, geopoliti~ki defini{u. Svrha definisanjaodre|ena je potrebom da se neke zajedni~ke prirodne ilidru{tvene osobine ili vrijednosti zemalja cjelovitog podru~japosmatraju kao kolektivitet u savremenim procesimaekonomsko-bezbjednosnih i politi~kih integracija. Uvaàvaju}i~injenicu da su dràve nosilac suvereniteta ime|unarodno-pravnog subjektiviteta, do sada poznatedefinicije nazna~enog prostora naj~e{}e su geografske,odnosno teritorijalne i odnose se na prost zbir dràva, iakokriterijumi mogu da budu i politi~ki, istorijski, etni~ki,ekonomski, vjerski, kulturni, pa i neki drugi. To zavisi odkrajnjeg cilja i mjere u kojoj postoji èlja da se naglaseposebnosti regionalnog kolektiviteta i njegova razli~itost uodnosu na druge dràvne i regionalne kolektivitete uEvropi, ali i izvan nje, kao i potreba uop{tavanja u procesupro{irenja EU i NATO-a. Marija Todorova dijeli definicijekoje se odnose na fizi~ko-geografske i na prakti~ne svrhe. 26Ve}ina geografa smatra da su nesporne tri granice Balkana– zapadna, ju`na i isto~na, jer su odre|ene Crnim morem,Mramornim morem, Egejskim morem, Sredozemnim25Vlatko Cvrtila: ”Geopoliti~ko odre|enje Jugoisto~ne Evrope”, Godi{njak/Yearbook, [ipan, 2003, str. 13226Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd, 1999, str. 6026

morem, Jonskim i Jadranskim morem. “Naj~e{}e se smatrada severna granica po~inje na u{}u reke Idrijice u Tr{}anskizaliv, da ide ju`nim obodom Alpa, i da se podudara saputanjom Save i Dunava. U skladu s tim, neki tvrde daBalkanu, pored Albanije, Bugarske, Gr~ke i svih zemaljabiv{e Jugoslavije, pripadaju Dobrudà, kao dio Rumunije, ievropski dio Turske. Drugi, koji su itekako svesni ~injeniceda se politi~ko-geografske i fizi~ko-geografske granice nepoklapaju, skloni su da u Balkan uklju~e celu Rumuniju(ponekad ~ak i Moldaviju), ali ne i Tursku”. 27Prou~avaju}i Balkan sa vi{e aspekata, Marija Todorovasmatra da }e se “pod balkanskim narodima smatratiAlbanci, Bugari, Grci, Rumuni i svi biv{i Jugosloveni.Teorijski gledano, uz svo du`no po{tovanje prema Cviji}u,Slovence ne bi trebalo uklju~iti me|u njih, jer nikada nisuìveli pod otomanskom vla{}u, dok Hrvate treba, budu}i dasu zna~ajni delovi teritorije naseljeni Hrvatima veoma dugobili pod vla{}u Otomana. Ma|arska je u tom pogledulogi~an izuzetak ili kontradikcija, po{to je njena sudbina,kao i sudbina Hrvatske, dva veka bila povezana sasudbinom Otomanskog carstva; me|utim, razvoj Ma|arskemnogo je vi{e vezan za Habsbur{ku monarhiju i ta ~injenicaopravdava isklju~ivanje Ma|arske iz ovog pregleda. Hrvati,naravno, nisu bili pod otomanskom vla{}u nimalo duè odMa|ara, a Slovenci nisu uop{te, ali su u pregled uklju~eni iHrvati i Slovenci zato {to se istorija Balkana XX veka nemoè zamisliti bez istorije jugoslovenske dràve”. 28Da su, ipak, politi~ki kriterijumi va`niji i da su ~e{}e uupotrebi govori i veoma {iroka definicija Stevana K.Pavlovi}a, koji smatra da se “pomenuta oblast prostire odisto~nih Alpa do Egejskog i Crnog mora i od Dnjestra doJadrana, preko zemalja koje naseljavaju Rumuni, Ju`niSloveni, Albanci i Grci”. 29 Radovan Vukadinovi}eksplicitno kaè da “problemi s odre|enjem Balkana,27Isto, str. 60-6128Isto, str. 6229Stevan K. Pavlovi}: “Istorija Balkana”, Clio, Beograd, 2004, str. 48727

odnosno balkanskom pripadno{}u nastaju raspadomVar{avskog ugovora i nestankom ravnoteè snaga naBalkanu. Novostvorene dràve na tlu biv{e Jugoslavije:Slovenija i Hrvatska, kako zbog neposrednih ratnihzbivanja, tako i zbog {irih civilizacijskih, religijskih,ekonomskih uslova i interesa, nastoje svakom prilikomista}i da ne pripadaju Balkanu i da ulaze u grupucentralnoevropskih dràva”. 30Balkansko poluostrvoIako je i ovako postavljena politi~ko-geografskadefinicija Balkana ve} prili~no {iroka, ima ih koji misle jo{{ire. Grupa rumunskih autora smatra da “ve}i JugoistokEvrope obuhvata podru~je od Jadranskog mora, preko30Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, HUMS, Vara`din,1999, str. 328

Crnog mora, zapadnih obala Kaspijskog mora, uklju~uju}iBalkan i Ju`ni Kavkaz, ali ne i Rusiju”. 31Ve}ina odre|enja Jugoistoka Evrope, iako vo|enaprakti~nim svrhama, naj~e{}e je na politi~kim osnovama iodraàva potrebe za ostvarivanjem uticaja odre|enihme|unarodnih organizacija ili stranih zemalja na tomprostoru. Po mi{ljenju Matijasa Bernata Jugoisto~naEvropa defini{e se kao “predmet svjetske istorije koji jedijelio Rim od Vizantije, Habsburgovce od OtomanskihTuraka i koji se nalazio izme|u hegemonosti~kih zahtjevavelikih sila na Istoku i na Zapadu. Uklju~uje u njuMa|arsku, Rumuniju, Jugoslaviju, Albaniju, Bugarsku,Gr~ku i evropski dio Turske. Definicije Jugoisto~ne Evropenaj~e{}e se razilaze oko poloàja Ma|arske. Ma|arska se unjema~kim pregledima po pravilu uklju~uje u Evropu, aliizostavlja sa Balkana. To se naj~e{}e doga|a kada se ovadva pojma, Jugoisto~na Evropa i Balkan, tretiraju kaosinonimi” 32 .Uprkos bitno razli~itim definicijama prostora u pogleduzemalja i teritorija koje ulaze u sastav samog Balkana, radislike o razmjerama veli~ine prostora i broja stanovnika moèse re}i da on “zauzima oko {est posto evropskog prostora.Severna granica izme|u Trsta i Varne (po Cviji}u) duga je1.300 kilometara, a ju`na, izme|u Valone (u Albaniji, na obaliJonskog mora, op. aut.) i Istambula oko 800 kilometara. OdApeninskog poluostrva udaljen je oko 200 kilometara(mereno na liniji Bari – Herceg Novi), a od severne Afrike350 kilometara. Prostor Balkana na severu ome|en je linijomRije~ki (Tr{}anski) – Vipava – reka Krka – Dunav, a sazapada i juga okruèn je Jadranskim, Jonskim, Sredozemnim,31NATO Studies Center Bucharet: Conference “Greater Middle East and WiderBlack Sea Area: Security Connections and Cooperative Prospectives”, May 7-82004. Mihail E. Jonescu, Bogdan Barbu, Corina Carp, Iulian Fota, Stanilsav Secrieru:“Seven points for debate”, pp. 3 (neobjavljen materijal)32Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd 1999, str. 5929

Egejskim i Crnim morem. Uì prostor Balkana zahvatapovr{inu od 520.000 kvadratnih kilometara i ima oko 50miliona stanovnika razli~itog etni~kog porekla i religije. [iriprostor Balkana, koji obuhvata i celu Rumuniju, prethodnuJugoslaviju i evropski deo Turske prostire se na 1.545.241kvadratni kilometar, sa vi{e od 60 miliona stanovnika”. 331.3. Politi~ko-ekonomsko odre|enjeNakon nestanka bipolarne podjele svijeta i po~etkademokratske tranzicije u zemljama koje nisu pripadalesistemu zapadnih vrijednosti, povremena i privremenamultilateralna saradnja tih zemalja bila je jedna od metodakoja je omogu}avala da kroz saradnju na ekonomskom ipoliti~kom planu zajedni~ki brè sprovode promjene,unapre|uju razmjenu i proizvodnju i pripremaju svojeekonomije, politi~ke sisteme i sisteme kolektivnebezbjednosti za ulazak u evropske i evroatlantskeintegracije. Iako su Jugoisto~na Evropa, odnosno Balkanistorijski imali predispozicije za regionalnu saradnju, iako suimali i odre|enu tradiciju kroz niz vojno-politi~kih saveza,posebno tokom dvadesetog vijeka, za takvu saradnju procesje i{ao veoma te{ko zbog razli~itih razvojnih puteva,razli~itih vrijednosnih sistema i osnova na kojima subalkanske zemlje formirale i uobli~ile svoje dràve tokomdvadesetog vijeka.Svega nekoliko godina nakon Drugog svjetskog ratanastali su NATO 34 i Evropska zajednica za ugalj i ~elik33Stanko Ni{i}: “Globalna sila i bezbednost Balkana”, VIZ, Beograd, 2002, str. 9.Broj stanovnika je, bez Turske, koja sama ima oko 80 miliona stanovnika, jer jeTurska samo malim geografskim dijelom dio Balkana, a ekonomski i politi~kimnogo vi{e.34NATO - North Atlantic Treaty Organisation – utemeljen Ugovorom o osnivanju,kojeg je 4. aprila 1949. godine potpisalo 12 zemalja: zemlje Briselskog sporazuma,Sjedinjene Ameri~ke Dràve, Kanada, Belgija, Francuska, Luksemburg,Holandija i Velika Britanija, kojem su se pridruìle Danska, Island, Italija,Norve{ka, i Portugal. Gr~ka i Turska postale su ~lanice 1953. godine, SR30

(ECSC) 35 , koja }e brzo postati Evropska ekonomskazajednica (EEZ) 36 . To je bio regionalni odgovor na najve}ipoliti~ki i bezbjednosni izazov tog vremena - socijalisti~kiporedak u Sovjetskom Savezu i zemljama takozvane“narodne demokratije”, koje su proglasile socijalizam kaoprelaznu etapu, a komunizam kao kona~an cilj. Nakonnestanka blokovske podjele svijeta, devedesetih godinadvadesetog vijeka, regionalizam kao sredstvo ponovo jeiskori{}en u cilju stvaranja ekonomsko-politi~kih ibezbjednosnih integracija, ~iji su ciljevi bili brè dru{tvenepromjene, vo|ene od samih dràva – u~esnica u tomprocesu, i ulazak u zajednicu zapadnih vrijednosti.Od tog vremena umjesto termina “Balkan” sve vi{e sekoristi termin “Jugoistok Evrope”. Time se umanjujenegativno i peòrativno zna~enje pojmova “Balkan” ibalkanizacija” ~ije su naj~e{}e konotacije nejedinstvo,sukobljavanje, zaostalost. “Jugoistok Evrope”, s drugestrane, ozna~ava politi~ki odnos Zapada u pravcu politi~kihpromjena i izgradnje dru{tva po modelu zapadnedemokratije, koje karakteri{u politi~ke slobode, trì{noorijentisana ekonomija i vladavina prava. “Regionalnasaradnja, u prvom redu rje{avanje pitanja susjedskih odnosai na tim temeljima izgradnja razli~itih oblika saradnje,preduslov je za bilo kakve napore u pravcu uklju~ivanja uevroatlantske integracije. To je, uostalom, bilo stavljeno doznanja svim ostalim novim demokratijama koje su moralepokazati svoju spremnost za stvaranje novih odnosa, kakobi se kvalifikovale za Partnerstvo (za mir), NATO ili procespribliàvanja EU. Ni jedna evroatlantska organizacija nijespremna da primi u ~lanstvo dràvu koja ima nesre|eneodnose sa susjedima, jer na taj na~in moè malo koristiti uintegracijskim procesima kojima su pojedine organizacijeNjema~ka 1955, [panija 1982, ê{ka Republika, Ma|arska i Poljska 1999, a 2004.Bugarska, Estonija, Letonija, Litvanija, Rumunija, Slova~ka i Slovenija.35European Community for Steel and Coal36European Economic Community31

usmjerene”. 37 Danas se pod regionalnim inicijativama ~e{}epodrazumijeva ozna~avanje odre|enih programa i planovanajaktivnijih subjekata me|unarodne zajednice, dakleEvropske unije i SAD. One se najvi{e odnose naekonomske integracije Jugoistoka Evrope kroz razvojtrì{ta i trgovine, porast proizvodnje, rekonstrukciju iobnovu, a te{ko se moè govoriti o permanentnim iinstitucionalno ~vrsto srukturisanim me|unarodnimorganizacijama. Regionalizam podrazumijeva i me|usobnupoliti~ku saradnju i uspostavljanje po~etaka izgradnjekolektivnih sistema regionalne bezbjednosti i stabilnosti.Tri balti~ke zemlje formirale su uz pomo} skandinavskihzemalja zajedni~ki Bataljon pod nazivom “Balbat” sazajedni~kom komandom za intervencije u slu~ajuugroènosti. Zemlje Jugoistoka Evrope osnovale su poistom modelu, na inicijativu Bugarske, Brigadu od oko5.000 vojnika pod nazivom Ju`noevropska brigada(Southeast Brigade – SEEBRIG). Osnovni zadatak Brigadeje intervenisanje u slu~aju ugroènosti bezbjednosti naJugoistoku Evrope. Bataljon ~ine pripadnici vojski zemalja~lanica Partnerstva za mir, ali i Srbije i Crne Gore i Bosne iHercegovine, koje tek treba da postanu ~lanice PfP-a.1.4. Istorijski pregled balkanskog savezni{tvaIdeje o regionalnom jedinstvu na Balkanu javljaju seveoma rano. One su u velikoj mjeri posljedica povoljnihgeografskih, a na tim osnovama i geopoliti~kih mogu}nostiza regionalno organizovanje. Poloàj samog poluostrva,ome|enog s tri strane morima, a samo sa sjevera kopnom,prosto je nametao takvo rje{enje. Ve} u Srednjem vijekupojavljuju se naznake “vizantijskog Komonvelta”, u kojemsu osnovu trebali da predstavljaju Srbi i Bugari, a vezivno37Radovan Vukadinovi}: “Posthladnoratovske tendencije me|unarodnih odnosa”,Fakultet politi~kih znanosti, Zagreb, 2000, str. 5132

tkivo trebalo je da bude zajedni~ki interes i iste vrijednostikoje su dijelile te dvije dràve.Balkan 1833. godine“Istovremeno postojanje elemenata posebnosti ijedinstva u vjeri pokazuje da prihvatanje vizantijskog“modela” nije bilo posljedica nametanja volje Carigrada,nego posljedica pripadnosti jednom svijetu zajedni~kihvrijednosti, razumije se uz jasnu identifikaciju i po{tovanjenjihovog izvori{ta. U tom kontekstu, zemlje “vizantijskogKomonvelta” mogle su da se okrenu protiv matice svojevjere, ukoliko bi se formirao utisak da se ona udaljava odzajedni~kih principa. @u~ne reakcije na potpisivanje33

Lionske (1274) i Firentinske (1439. godine) unije topokazuju”. 38Balkan 1913.Kasnija istorija Balkana, sve do XX vijeka, te{ko da jemogla da ima sli~ne ideje integracije, iz jednostavnograzloga: stotinama godina vlast na Balkanu dràlo jeOtomansko carstvo, a kasnije je dijelilo taj prostor sHabsbur{kom monarhijom. Tek nakon sna`nih idugotrajnih nacionalnih pokreta i nacionalnog osloba|anja,odnosno stvaranja nacionalnih dràva oìvljava idejaudruìvanja kroz nastanak vojno-politi~kih saveza. Uvrijeme protjerivanja oslabljene turske imperije sa Balkana,38Ljubomir Maksimovi}: “Ideja vizantijskog Komonvelta”, “Politika”, Beograd,29. 3. 2003. (Predavanje 14. 3. 2003. na univerzitetu u Atini, na nau~nom skupu“Ideja evropskog zajedni{tva u istoriji”)34

Gr~ka, nastala u prvoj polovini XIX vijeka, i mlade dràveSrbija, Crna Gora i Bugarska sklopile su Prvi balkanskisavez 1912. godine (protiv Turske), koji je bio, u stvari, nizme|usobnih bilateralnih ugovora izme|u balkanskihzemalja. Savez je bio djelotvoran, i u novembru iste godineoslobo|ena je cijela teritorija pod turskom vla{}u naBalkanu, odnosno cijelo Balkansko polustrvo, izuzev malogdijela kod Galipolja, ~ime je Turska zadràla potpunufizi~ku kontrolu nad moreuzima Bosforom i Dardanelima.Ve} naredne, 1913. godine, zbog èlje Bugarske daostvari ciljeve Sanstefanskog mira, {to je podrazumijevalo izauzimanje Makedonije, u rat je stupila Srbija, a pridruìlejoj se Crna Gora i Gr~ka. Te tri zemlje sklopile su vojnisavez, u istoriji poznat pod nazivom Drugi balkanski savez.Naredni impuls za povezivanje na Balkanskom poluostrvu ipoku{aj regionalog uvezivanja desio se u godinama izme|u dvasvjetska rata, kada je geopoliti~ka kompozicija, usljed raspadaAustrougarske monarhije, stvaranja Jugoslavije i Albanije, i novepodjele prostora, izgledala mnogo druga~ije nego krajem XIXvijeka i prije Prvog svjetskog rata. Ali ono {to je opredjeljivalotada{nju potrebu za ujedinjavanjem ili zajedni~kom politikom tihzemalja bilo je proizvod znatno druga~ijih i izmijenjenihgeopoliti~kih okolnosti: umjesto neposrednih teritorijalnihpro{irenja i politi~kih interesa, koji su vodili ka sklapanju vojnopoliti~kihsaveza, regionalna saradnja je postavljena na osnovamasistema vrijednosti na koji je bilo postavljeno Dru{tvo (ili Liga)naroda. 39 Rumunija, Gr~ka, Jugoslavija i Turska potpisale su1934. godine Pakt balkanskog sporazuma (ili BalkanskuAntantu). “Njihov cilj, pored ostalih, bio je zaklju~ivanje39Dru{tvo ili Liga naroda osnovano je 1920. godine, nakon Prvog svjetskog rata,kao rezultat ideje i na inicijativu ameri~kog predsjednika Vudrou Vilsona(Woodrow Wilson). Vrijednosti koje je uspostavilo Dru{tvo naroda su o~uvanjeme|unarodnog mira i saradnja me|u dràvama, spre~avanje agresije i povredeintegriteta drugih dràva, zabrana primjene sile u me|unarodnim odnosima,ograni~avanje naoruàvanja. Bio je predvi|en ~itav niz mjera i aktivnosti koje sutrebale da vode ka o~uvanju mira.35

op{tebalkanskog ugovora o nenapadanju i arbitraì na osnovamao~uvanja status quoa u teritorijalnim pitanjima u okvirimaDru{tva naroda. Na prvoj konferenciji bio je obrazovan Stalnikomitet za izradu pakta, po kojem bi rat bio progla{ennezakonitim”. 40 Paktu Balkanskog sporazuma prethodila jemreà bilateralanih sporazuma i konferencije odràne 1930.godine u Atini, Istambulu i Ankari, zatim 1931. u Bukure{tu, a1932. i 1934. u Solunu. Prije nego {to je ovako postavljenmultilateralni bezbjednosni sistem na Balkanu pokazaoodre|ene rezultate, slijed doga|aja tridesetih godina XX vijeka uEvropi pokazao je da takav savez nije vi{e imao svrhu, jer nijeomogu}avao ostvarenje ciljeva tako postavljenih regionalnihsavezni{tava. Nova politi~ka realnost Evrope u potpunosti jeumanjila, a na kraju i izbrisala uticaj vrijednosti koje jeuspostavilo Dru{tvo naroda, nastalo na osnovama pobjede uPrvom svjetskom ratu. Regionalne inicijative i ~injenica da jenjihova institucionalizacija u izvjesnoj mjeri uspjela na izuzetnonekoherentnom i razjedinjenom Jugoistoku Evrope ipak su biledokaz i potrebe i realnih mogu}nosti uspostavljanja i ostvarivanja~vr{}e me|usobne saradnje i potencijala integrisanja.Neujedna~enost u dru{tvenom razvoju i politi~kim sistemima tihdràva, njihovi suprotstavljeni interesi, kao i interesi velikih sila,na kraju su uvijek onemogu}avali konceptualizaciju ciljeva injihovu eventualnu realizaciju.Geografska podjela Balkana nije bitnije promijenjenanakon Drugog svjetskog rata, ali su zemlje ovog dijelaevropskog prostora razdijeljene u okviru potuno nove ibitno druk~ije politi~ke rekonfiguracije, uspostavljeneizme|u isto~nog i zapadnog vojno-ideolo{kog bloka. Ipored nepomirljivih suprotnosti i podjela, u odre|enimtrenucima nastojale su da se organizuju u okviru Balkanakao geopoliti~ke konstante prostora koji ih nije povezivaosamo geografskim vezama, ve} ih je i ekonomsko-politi~ki40Momir Stojkovi}: “Balkanski ugovorni odnosi”, II tom: 1919–1945, Slu`beni listSRJ, 1998, str. 38836

upu}ivao jedne na druge. Pred sâm kraj Drugog svjetskograta, nakon stupanja u rat Rumunije i Bugarske na stranisaveznika, Tito i Georgi Dimitrov po~eli su ne samorazgovore o stvaranju jedne Balkanske federacije, u kojojsu osovinu trebali da predstavljaju Jugoslavija i Bugarska,ve} i otvoreno da govore o potrebi njenog brzogkonstituisanja. Iza ove ideje o~igledno se krila {irainicijativa, o kojoj je u jednom intervjuu govorio GeorgiDimitrov 1948. godine. Tom prilikom on je spomenuomogu}nost formiranja upravo Balkanske federacije, u kojubi, pored Jugoslavije i Bugarske, u{li jo{ Albanija,êhoslova~ka, Ma|arska, Poljska, Rumunija i Gr~ka. 41 Ve}i samo to razmi{ljanje izazvalo je konsternaciju kod Staljina,tada vrhovnog autoriteta svih evropskih komunista. Nesamo {to je smatrao nedopustivim da se o tome govori beznjegovog odobrenja, ve} je nedopustivim smatrao iizno{enje ~injenice da se kao ~lanica “federacije” spominje iGr~ka, oko koje je on imao dogovor sa zapadnim silama oostvarivanju zona uticaja. 42 Nakon ùstre sovjetske reakcijeovakve ideje su napu{tene, a Bugarskoj i Jugoslavijiupu}eno je dodatno jo{ mnogo kritika. Bugarska je potpunopopustila i ostala jedna od naj~vr{}ih ~lanica sovjetskogbloka, a Jugoslavija neke od tih kritika nije prihvatila ikrenula je u izgradnju socijalizma sopstvenim putem,odbijaju}i Staljinov vrhovni autoritet, iako je i daljepropagirala izgradnju dru{tva na komunisti~koj imarksisti~koj ideologiji. Razlaz Jugoslavije sa “Isto~nimblokom” ima}e kasnije odlu~uju}u va`nost za odnoseizme|u blokova, naro~ito za odnose na Balkanu, posebno uvremenu nakon zavr{etka Hladnog rata i prekomponovanjacijelog prostora na novim osnovama.41U Gr~koj je trajao gra|anski rat izme|u komunista i desnice, a lider gr~kihkomunista Markos Vafijadis je 24. decembra 1947. godine objavio formiranjeprivremene vlade Gr~ke.42Ri~ard D`. Krempton: “Balkan posle drugog svetskog rata”, Clio, Beograd, str.52. i Dòn L. Gedis: “Hladni rat”, Clio, Beograd, 2003. str. 68.37

38Balkan 1924.Izlaskom socijalisti~ke Jugoslavije iz okvira sovjetskogbloka stvoren je “strate{ki buffer” izme|u Istoka i Zapada,odu{evljeno prihva}en i sna`no podràvan od straneZapada. Nije postavljao pitanje {to je Jugoslavija nastavilada gradi socijalizam, bilo je dovoljno da to bude bez osloncana Sovjetski Savez. Time je Jugoistok Evrope, i sampodijeljen granicom izme|u isto~nog i zapadnog svijeta,postao prostor na kojem blokovi nisu imali tako duga~ku i~vrstu granicu i laku mogu}nost konfrontacije, odnosnopogodnost za spu{tanje i kontrolu “èljezne zavjese”. Osimdjelimi~nog grani~enja Gr~ke i Turske (tada nisu jo{ bilenaj~vr{}i i najpouzdaniji oslonac zapadnih interesa i {irenjazapadnih vrijednosti) s Bugarskom, drugih neposrednih

me|ublokovskih kopnenih dodira na Balkanu nije bilo,posebno nakon i odricanja Albanije od veza sa SovjetskimSavezom poslije Staljinove smrti. “Za Albaniju jerehabilitacija Tita bila neprijatna i zastra{uju}a, jer je tomoglo da zna~i i obnovu poslijeratnog plana da se Albanijauklju~i u jugoslovensku federaciju. Zbog toga je Albanijapo~ela da traì drugog pokrovitelja u okviru socijalisti~kogsvijeta, i krajem pedesetih godina prona{la ga u NarodnojRepublici Kini”. 43Od 1948. godine i razlaza sa Staljinovom politikomJugoslavija je gradila neutralnost, koja }e kasnije dobitiposebne karakterisitke organizovane saradnje s neblokovskimzemljama pod pojmom nesvrstanost. ZaJugoslaviju se kao pitanje od najve}e va`nosti postavilovo|enje spoljne politike poslije prestanka ekonomskih vezas mo}nim isto~nim saveznikom, a posebno zbog mogu}egugroàvanja bezbjednosti, jer je gotovo polovinom duìnegranice bila naslonjena upravo na zemlje “soclagera”. Ima~ak izvjesnih istorijskih indicija da je Korejski rat, kao prvidirektan me|ublokovski sukob, ~ak spasio Jugoslaviju odotvorene Staljinove intervencije. Vjerojatno znaju}i to, ali i~injenicu da bi Zapad, predvo|en sa SAD, mogao tako|epreduzeti poku{aj da na primjeru Jugoslavije dokazujesvoju mo} i ostvaruje interese, Tito je u jednom trenutkupotraìo podr{ku i bezbjednost u prijateljskim odnosima saGr~kom i Turskom, {to je nagovijestilo mogu}u podjeluBalkana na prosovjetski sjever i istok i prozapadni zapad ijug, pogotovo ako uspije plan zapadnih zemalja za prevrat uAlbaniji. 44Ankarski sporazum, potpisan 28. februara 1953. godine,predstavljao je veliki korak u prevazilaènju me|unarodneizolacije u kojoj se Jugoslavija na{la nakon sukoba sa43Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 15844Isto, str. 15739

Sovjetskim Savezom i ostalim zemljama “socijalisti~koglagera”. Ugovor je u stvari bio regionalni pakt i potpisanpotpuno u skladu s Poveljom Ujedinjenih nacija. 45 On jeomogu}io otvoreniju, jasniju i javniju podr{ku SAD i VelikeBritanije i ~vr{}e odupiranje Jugoslavije spoljnim pritiscima,~ak i nagovje{tajima otvorene intervencije. Konkretanrezultat ugovora bili su Tajna konvencija FNR Jugoslavije,Gr~ke i Turske o prijateljstvu i saradnji od 28. februara1954, a zatim i Balkanski pakt, potpisan na Bledu 9. avgustaiste godine. U Ankari je 2. marta 1955. godine potpisanSporazum o ustanovljenju balkanske Savjetodavneskup{tine. Skup{tinu su trebali da ~ine predstavniciparlamenata tri dràve, u cilju me|usobne koordinacije irazvijanja svestrane saradnje. Skup{tina nikada efektivnonije uspostavljena, a ni sam Balkanski pakt nije potrajao, jerje do{lo do prevazilaènja sukoba izme|u Jugoslavije iSovjetskog Saveza i susjednih zemalja - ~lanica Isto~nogbloka, nakon Staljinove smrti i posjete Hru{~ova Beogradu.Drugi razlog je gr~ko-turski sukob otvoren povodomkiparskog pitanja. Sukobi izme|u Grka, koji su traìlinezavisnost, i Turaka, uglavnom veleposjednika, poja~ali suse, tako da je Velika Britanija u novembru 1955. godineuvela vanredno stanje i preduzela niz represalija protivgr~kog stanovni{tva. “Balkanski pakt nije otkazan, ve} jepre}utnim prihvatanjem stavljen ad acta, iako jepredstavljao prvi takav savez bez ideolo{kih premisa,zasnovan na principima Povelje UN i principima aktivnemiroljubive koegzistencije”. 46Promjene u sovjetskom bloku i “doktrina policentrizma”,inicirane nemirima u Ma|arskoj i Poljskoj 1956.godine, omogu}ile su nekim zemljama Jugoistoka Evropenovu priliku za druga~iji i brì dru{tveno-ekonomski razvoj.45^lan 51. Povelje UN46Momir Stojkovi}: “Balkanski ugovorni odnosi”, III tom: 1946-1996, Slu`benilist SRJ, 1998, str. 26240

Albanija je ne samo uspostavila savezni~ke odnose sKinom, ve} je prekinula i veze sa zajedni~kim institucijama“Isto~nog bloka” – Savjetom za ekonomsku pomo}(SEV) 47 . Rumunija nije raskinula odnose sa institucijamaBloka, ali je u partijskim i dràvnim, a posebnospoljnopoliti~kim poslovima vodila nezavisnu politiku kadje god to bilo mogu}e i koliko je bilo mogu}e. Tvrdojsovjetskoj liniji ostala je vjerna jedino Bugarska i od toga jeimala znatnu ekonomsku korist.Gotovo vi{e od dvije decenije nakon promjena u SSSRupedesetih godina, stabilizacije Jugoslavije i drugih zemaljana Balkanu, traje politi~ka i ekonomska stabilnost regiona.Sve zemlje regiona osim Gr~ke (zemlje socijalizma) bile supoliti~ki stabilne, sve su, dodaju}i im i Gr~ku, razvile ipro{irile industriju. Na cijelom prostoru do{lo je do nagleurbanizacije i industrijalizacije, sa uàsnim posljedicama pookolinu.“Do kraja sedme decenije, Albanija je jedina imalatesnu saradnju sa Kinom, Bugarska je i dalje bila sovjetskiposlu{nik, Rumunija je bila polusvrstana, a Jugoslavijanavodno nesvrstana, dok je Gr~ka bila prozapadnoorijentisana i nastojala da se uklju~i u Evropsku ekonomskuzajednicu koliko god su joj to doma}e okolnosti dozvoljavale.Ova mozaik struktura nije smetala SovjetskomSavezu, jer oblast Balkana nije imala strate{ki zna~aj poputsevernih i srednjih delova Var{avskog pakta. Zanimljivo jere}i da je jedina zemlja lojalna SSSR-u, Bugarska, bilajedina balkanska dràva, a i jedina ~lanica Var{avskogpakta, osim Sovjetskog Saveza, koja se grani~ila sa dvezemlje ~lanice Atlantskog pakta.” 4847U àrgonu, pa i literaturi, za Vije}e za uzajamnu ekonomsku pomo} – SEV -~esto se koristila i skra}enica Komekonom.48Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 159. (Zemlje s kojima je grani~ila Bugarska su Gr~ka i Turska, obe uNATO-u, ali obe balkanske i u direktnoj vezi s balkanskim problemima,uklju~uju}i i njihove me|usobne nesporazume oko granice na moru i etni~ko-41

Iskustva regionalnog povezivanja pokazala su da onomoè da bude dobar okvir za ekonomsku i svaku drugusaradnju, uklju~uju}i i kolektivno osvarivanje bezbjednostizemalja ~lanica. Regionalna saradnja naj~e{}e je bilaposljedica potrebe zemalja Balkana da odgovore izazovimaspoljnog ugroàvanja, posebno u vrijeme globalnenestabilnosti, kakvo je bilo u periodu u~vr{}enja iodràvanja blokovske podjele svijeta, a posebno u vremenuslabljenja i nestajanja te podjele. Na àlost, razlike me|uzemljama Jugoistoka bile su tolike da su sve do nestankabipolarne konfrontacije i neposredno nakon njeonemogu}avale sna`nije i djelotvornije ostvarivanje tihintegracionih ideja.Jugoslavija je u vi{e navrata nastojala da pokreneregionalnu saradnju na Balkanu. Analiza tih poku{ajapokazuje da se to uvijek de{avalo u periodima izmijenjenihi nestabilnih me|unarodnih odnosa, odnosno u kriznimsituacijama u koje je biv{a Jugoslavija ulazila. Obi~no jetada inicirala neke oblike regionalne saradnje, nagovje{tavaju}isopstvenu krizu, u koju }e na kraju i definitivnoupasti, doìvjeti nestanak i nastajanje novih dràva nanjenom podru~ju. U vrijeme Hladnog rata i bipolarneravnoteè, SFR Jugoslavija je slijedila put nesvrstanosti,kao svog specifi~nog izraza i koncepcije spoljne politike,koji je imao odre|ene osobine neutralizma. 49 Koriste}i~injenicu da ideolo{ki pripada socijalisti~kom bloku, ali i daima poseban poloàj u odnosima sa Zapadom, ta~nije SAD,koje su joj pomogle da opstane nakon raskida sa isto~nimblokom, Jugoslavija se predstavljala kao jedan odreligijskih sukoba na Kipru, na kojem su obe èlele da imaju neposrednudominaciju i uticaj)49Neutralnost i neutralizam upotrebljavaju se u teoriji me|unarodnih odnosa kaorazli~iti pojmovi. Neutralne zemlje formalno su uredile tu poziciju sopstvenimjednostranim aktima, kao i me|unarodnim bilateralnim i multilateralnimsporazumima; neutralisti~ke zemlje formalno nisu proglasile taj status, ali se ume|unarodnim odnosima pona{aju kao neutralne.42

pokreta~a, ideologa, kreatora politike i glavnih stubovaPokreta nesvrstanih zemalja, koji je okupljao uglavnomnerazvijene zemlje takozvanog Tre}eg svijeta, najvi{e Azijei Afrike. Nesvrstanost, kao specifi~an izraz neutralnosti ineutralizma, i blokovska nevezanost, ozna~avala je Jugoslavijukao jedinu takvu dràvu u Evropi, {to joj je u Pokretudavalo ogromnu specifi~nu teìnu. Takva spoljna politikaJugoslavije mogla je da ima teìnu samo u vrijemebipolarnih odnosa i me|usobne ravnoteè snaga Istoka iZapada na globalnom nivou. Kad je po~elo topljenje“gvozdene zavjese”, postalo je jasno da Pokret nesvrstanihdràva ne}e predstavljati dovoljnu za{titu ni za spoljnopoliti~ku,a samim tim i za unutra{njopoliti~ku pozicijuJugoslavije.Izmijenjene okolnosti u svijetu krajem osamdesetihgodina onemogu}ile su i posljednje poku{aje regionalnogpovezivanja na Balkanu, inicirane 1988. i obnovljene 1990.godine. Ministri inostranih poslova balkanskih zemalja, nainicijativu SFRJ, sastali su se u Beogradu 26. februara 1988.godine. Sastanku su prisustvovali ministri Albanije,Bugarske, Gr~ke, Rumunije, Turske i Jugoslavije. Sastanakje bio prvi nakon 54 godine, odnosno nakon balkanskihkonferencija 1930. do 1934. godine. 50 I razmatrao jeeventualno pokretanje regionalne saradnje u limitiranimoblastima odnosa. To je odraàvala i sama formulacijadnevnog reda “Razmatranje mi{ljenja o idejama, putevima imogu}nostima za razvoj multilateralne saradnje na Balkanuu svim oblastima u kojima su interesi balkanskih zemaljapodudarni, a problemi zajedni~ki”. Ovom sastanku, kaosvojevrsna priprema posluìo je sastanak eksperata naambasadorskom nivou u Atini 1976, koji je razmatraooblike saradnje u “nepoliti~kim oblastima” odnosa.Posljednja regionalna inicijativa potekla je sa sastanka50Momir Stojkovi}: “Balkanski ugovorni odnosi”, tom III, Slu`beni list, Beograd,1999. str. 455.43

ministara inostranih poslova u Tirani 24. i 25. oktobra 1990.godine. Bili su prisutni predstavnici istih zemalja kao i uBeogradu dvije godine ranije. Predsjedavala je Albanija,~ije je prisustvo dvije godine ranije bilo rezultat naporaJugoslavije da se uklju~i u nove me|unarodne tokove, ali irezultat shvatanja da vi{e ne moè ostati izolovana. Sasastanka je upu}ena Poruka Sastanku {efova dràva ilivlada dràva u~esnica “Konferencije o evropskojbezbjednosti i saradnji u Parizu”. 51 Dokument je izraàvaoodlu~nost balkanskih zemalja da unapre|uju bilateralnu imultilateralnu saradnju, za{titu ljudskih prava i sloboda.Usagla{en je niz zajedni~kih koraka u pravcu razvojasaradnje. Bio je to po~etak novih procesa u Evropi, ali i unjenom Jugoisto~nom uglu – Balkanu.Naàlost, iako je bilo ideja za regionalno povezivanje iu~vr{}enje saradnje, propu{tene su decenije, a da nijezabiljeèn neki ozbiljniji korak. Ni isto~nim ni zapadnimsilama i njihovim saveznicima nije odgovarala saradnjadràva u regionu, jer bi i najmanje naru{avanje blokovskogbalansa moglo brzo da se pretvori u prevagu na jednu ilidrugu stranu. Decenijama to nije odgovaralo ni pozicijiJugoslavije, ne samo kao strate{ke tampom zone, od koje jeimala znatne koristi, ve} ni kao ekskluzivnog evropskogpredstavnika u Pokretu nesvrstanosti, dok je gotovo cijelikontinent bio ideolo{ko-politi~ki i vojno svrstan u jedan odblokova. Poku{aja regionalnog povezivanja u vrijemenajizraènije bipolarne podjele svijeta {ezdesetih isedamdesetih godina zato nije ni bilo. Jugoslavija ih jepokretala kada bi osjetila nestabilnost i nesigurnost zaopstanak dràve kao cjeline. Posljednja dva sastanka,krajem osamdesetih godina, u Beogradu i Tirani, na àlost,do{la su prekasno. Istok je izgubio Hladni rat, Berlinski zidje sru{en, Njema~ka je bila ujedinjena, Evropa je sanjala o51Isto, str. 473.44

federalizaciji, a Istok hrlio na Zapad. Uskoro }e nestati iJugoslavija.Ve}ina ostalih regionalnih inicijativa nastala je u drugojpolovini devedesetih godina, prakti~no nakon smirivanjaratova na prostoru zemalja nastalih iz biv{e Jugoslavije.Njihov osnovni cilj je priprema za podizanje unutra{njih ime|usobnih standarda i na toj osnovi izgradnja neophodnihuslova za ulazak u evropske i evroatlantske integracije krozunapre|enje me|usobne i regionalne saradnje.Nakon Drugog svjetskog rata, iz kojeg su dràveJugoistoka Evrope iza{le gotovo potpuno poru{ene, saapsolutno razorenom ekonomijom, zanimljivo je biloposmatrati poziciju Jugoslavije prema narastaju}imevropskim integracijama, koje je forsirala Amerika, a kojesu trebale da budu protivteà isto~noj alijansi mnogo ~vr{}evojno-ekonomski povezanoj pod okriljem SovjetskogSaveza. Jugoslavija je nakon sukoba sa Informbiroom,odnosno Staljinom, 1948. godine, imala veomaambivalentnu ulogu. Zapad je podràvao njenu neutralnost,daju}i joj poseban status, naro~ito u pogledu finansijskepomo}i i otvorenosti granica, a ta dràva je nastavila dagradi socijalizam kao put prema komunizmu, {to je bilaideolo{ka osnova i isto~nog bloka, ma kako taj put biodruga~iji, moè se re}i i slobodniji. Zbog takve pozicijeJugoslavija je imala veoma dobre ekonomske i politi~keodnose sa Zapadom, a bila je na osnovama tih odnosa i dionjegovih strate{kih kalkulacija. Jugoslavija je bila uspje{na iu zaklju~ivanju formalnih sporazuma o pridruìvanjurazli~itog stepena sa evropskim ekonomskim mehanizmima,po~ev ve} od 1955. godine sa Organizacijom za evropskuekonomsku saradnju (OEEC). Sa Evropskom zajednicomuspostavila je formalne odnose 1967, a 1970. zaklju~ila jeugovor o trgovini; svoju diplomatsku misiju otvorila je priEEZ 1973. i od tada je intenzivno pregovarala o ja~ojekonomskoj saradnji, {to je dalo rezultat kroz sporazum45

potpisan po~etkom 1975. Kada je zaklju~ila novi me|usobnisporazum o saradnji 1982. godine, bio je bolji negosporazumi zaklju~eni sa tri centralnoevropske zemlje(Poljskom, Ma|arskom i êhoslova~kom) skoro desetgodina kasnije - 1991. U pregovorima vo|enim izme|u1989. i 1991. pojavile su se te{ko}e, dijelom i zbog gr~keblokade, s tim u vezi, jo{ po~etkom jula 1990. 52Promjene u svijetu krajem osamdesetih godina pokazalesu da je regionalno povezivanje nu`nost, ali na poptunonovima osnovama. Evropska unija dala je standard zasaradnju koji se kretao u pravcu nastanka me|unarodnihorganizacija, a odmicao od klasi~nih multilateralnih okvirakojima su kroz diplomatske kanale regiulisane oblasti imetodi saradnje. Prvobitni poku{aji odvijali su se naosnovama klasi~ne multilateralne saradnje dràva i veomabrzo okrenuli su se su{tinskoj proètosti i uskla|ivanjuaktivnosti na bazi istovjetnosti procesa, istinskih potreba isli~nosti ciljeva. I pored velikih razlika i potpunoasimetri~ne politi~ke mape prostora, posebno divergiraju}eposlije razdruìvanja Var{avskog pakta i SEV-a,pojavljivala se neophodna potreba za komunikacijom me|udràvama i izvjesnim uskla|ivanjem regionalnih interesa.Centralnoevropska inicijativa (Central Evrope Initiative –CEI) stvorena je 11. novembra 1989. godine u Budimpe{ti,uspostavljanjem platforme od strane Austrije, Italije,Jugoslavije i Ma|arske, u cilju ve}e politi~ke, ekonomske,nau~ne i kulturne saradnje. Odmah po osnivanju, ovaregionalna saradnja nazvana je “Kvadrilateralnainicijativa”. 53 Ona postoji i danas, ali okuplja 17 dràva, odkojih su sedam od 1. maja 2004. novoprimljene ~laniceEvropske unije. Osnovni cilj ove regionalne integracije odsamog po~etka je unapre|enje me|usobne saradnje iodnosa ~lanica, u cilju olak{anja puta i pomo}i upribliàvanju Evropskoj uniji, kako bi i same jednog danapostale njene punopravne ~lanice.52Suzan Vudvord: “Balkanska tagedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 42353www.ceinet.org46

Istorijski tok nije navodio balkanske zemlje na aktivnijusaradnju. Pripadnost razli~itim sistemima, veliki uticajidrugih, nerazvijenost i nepostojanje “balkanskog identiteta”ni u naznakama nisu dozvoljavali da se nakon Drugogsvjetskog rata odrì neki ja~i oblik regionalne saradnjeizuzev sportskih takmi~enja. “Kako su tradicije (regionalne,op. aut.) saradnje na Balkanu gotovo minimalne, a sredi{takojima se teì nalaze se sva izvan Balkana, razumljivo je dasve to zajedno ne stvara pogodnu klimu za razvijanjeregionalne saradnje”. 5454Radovan Vukadinovi}: “Posthladnoratovske tendencije me|unarodnihodnosa”, FPZ, Zagreb, 2000, str. 4547

2. JUGOISTOK EVROPE I HLADNI RATJugoistok Evrope nije mogao da izbjegne Hladni rat, ajo{ manje da uti~e na njegov tok i kona~an ishod, iako jepredstavljao periferno podru~je sukoba za vrijemebipolarne ere i blokovske konfrontacije i kao takav nije biou fokusu pa`nje svjetskih odnosa. âk je i geopoliti~kakonfiguracija prostora bila isuvi{e komplikovana da bi se nanjemu mogla povu}i precizna i jasna granica razdvajanja.Na njemu je koncentrisano isuvi{e suprotnosti iprotivrje~nosti da bi zemlje Balkana lako mogle da izgradezajedni~ki identitet, posebno bez spoljne pomo}i. To sepokazivalo ~ak i u slu~aju me|usobnih odnosa dràva kojesu pripadale istom bloku. Nacionalne, ekonomsko-politi~ke,vjerske i druge razlike bile su dovoljno velike i nepremostivei onemogu}avale su ve}e me|usobno pribliàvanje ionih zemalja koje je karakterisao isti sistem vrijednosti, sjedne ili druge strane gvozdene zavjese.Rumunija, zemlja poromanjenih prastanovnika Balkanskogpoluostrva, pokazivala je ne{to vi{e samostalnosti odprosje~ne ~lanice Var{avskog ugovora i na unutra{njem, aposebno na spoljnopoliti~kom planu, zbog ~ega je ponekadnazivana ~ak i polunesvrstanom. Rumunija nije, me|utim,imala neposredan dodir ni s jednom zemljom NATO-a. Sdruge strane bila je Bugarska. Iako nastala u tradicijipravoslavne hri{}anske civilizacije, kao i Rumunija, onajeste jedna iz kruga slovenskih zemlja, ali najodanija ~lanicasocijalisti~kog lagera i na unutra{njem i na spoljnopoliti~komplanu, i ujedno i dràva koja je grani~ila ~ak s dvije~lanice NATO-a, Gr~kom i Turskom. Odnose ta dvasusjeda koji su pripadali Zapadnoj alijansi, karakterisale sunapetosti, koje su trajale decenijama nakon Drugog49

svjetskog rata, a produìle su se ~ak i nakon Hladnog rata.Te tenzije odnosile su se na kiparski problem, pitanjerazgrani~enja i {irine teritorijalnog pojasa u Sredozemnommoru (zbog toga je ~ak i sredinom devedesetih oruànisukob bio na ivici), ali i nacionalnih manjina, istorijskognaslije|a i nekih drugih. înjenica da su obje pripadaleSjevernoatlantskoj alijansi (NATO-u) bila je od klju~ne,neposredne va`nosti da suprotnosti ne prerastu u otvorenukonfrontaciju. U oba slu~aja razlike unutar jednogideolo{ko-politi~kog okvira nisu dozvoljavale ni kreiranjezajedni~kih vrijednosnih identiteta, tako da je o izrastanjunekog regionalnog identiteta zaista bilo nemogu}e govoriti.Pored tih unutra{njih razlika, blokovske granice bile suisuvi{e krute da bi se izgradnja tog nekog jedinstvenog,balkanskog identiteta, zasnovanog na geopoliti~kojrealnosti, mogla uop{te uzimati kao cilj i jedan od pravacapoliti~ke akcije.Tokom decenija Hladnog rata Balkan je bio tampon ili“buffer” zona, ~ije postojanje treba da zahvali globalnojravnoteì uspostavljenoj na balansu mo}i velikih sila, kojesu oko sebe okupljale saveznike na zajedni~koj ideolo{kopoliti~kojosnovi. Blokovske zemlje regiona na{le su se nageopoliti~koj periferiji u odnosu na dràve-lidere objevojno-politi~ke alijanse. Jugoistok Evrope odraàvao jepodjelu interesnih zona, dogovorenu na konferenciji na Jaltifebruara 1945. godine, i oba bloka su nastojala da nepovrijede interese drugih, a da daleko od sredi{ta politi~keborbe ne pokrenu {iri, pa ~ak i globalni, sukob. Tih na~eladràli su se naro~ito lideri blokova, tako da se svakojpotencijalnoj krizi prilazilo s izuzetnim oprezom i pa`ljivomanalizom pri dono{enju odluka, ali i veoma senzibilnimvo|enjem politi~kih aktivnosti.Iako je Zapad s odu{evljenjem do~ekao samostalnost inezavisnost Jugoslavije u sukobu s Informbiroom 1948.godine, on je veoma oprezno prilazio tom osjetljivom50

sukobu, nastoje}i da nastalu podjelu u do tada monolitnomideolo{kom sistemu sa~uva kao potencijalnu strate{kupozicionu politi~ko-vojnu i geopoliti~ku prednost za slu~ajkrajnjeg rje{enja. “Va{ington je s odu{evljenjem pozdravioPokret nesvrstavanja, koji je zapo~eo s izlaskom Jugoslavijeiz sovjetskog bloka 1948. godine: niko nije o~ekivao da }e seTito otvoreno svrstati uz Zapad” 55 . Ipak, sve do krajaHladnog rata Jugoslavija }e ostati u ideolo{kom sukobu sazemljama zapadnog neoliberalnog kapitalizma, uprkosproklamovanoj trì{noj ekonomiji samoupravljanja naekonomskom planu, za razliku od centralizovanih dràvnoplanskihprivreda, karakteristi~nih za dràve “realnogsocijalizma”. Na isti proces izvjesne ideolo{ke liberalizacijeodnosio se i poku{aj uvo|enja politi~kog pluralizma najedinstvenoj ideolo{koj osnovi. Najnovija istorijska otkri}apokazuju da su pedesetih godina XX vijeka SFRJugoslavija, kao zemlja koja se suprotstavila Staljinovomkrutom socijalizmu, i NATO obavljali obostrana ispitivanjao mogu}nostima zajedni~kih vojnih operacija protivisto~nog bloka u slu~aju napada. 56 Ipak, u razmi{ljanju o~lanstvu Jugoslavije u NATO-u nije moglo da se ide dalje,jer su se ve} u samom startu isprije~ile elementarnenemogu}nosti ispunjavanja nekih od osnovnih vrijednosnihprincipa na kojima je po~ivao NATO – slobodni vi{estrana~kidemokratski izbori i trì{na ekonomija.Nastoje}i da o~uva ostvareni nivo uticaja u Jugoslaviji,Zapad je nastojao da gradi s njom {to kvalitetniju saradnju,podràvaju}i originalne oblike nastojanja za uspostavljanjemtrì{ne ekonomije. Time je prakti~no pomagao uobezbje|ivanju ideolo{kog otklona od, naoko monolitnog,socijalisti~kog lagera, a u moralno-vrijednosnom smisluostvarivao pribliàvanje Zapadu na pribliàvanju njegovimvrijednosnim osnovama. Odnos Zapada pokaza}e se55Dòn L. Gedis: “Hladni rat”, Clio, Beograd, 2003, str. 24956“Politika”, Beograd, 9. juli 2004, str. 551

fatalnim po opstanak federalne Jugoslavije devedesetihgodina 20. vijeka. Kao jedinstvena dràva jednostavno nijebila u stanju da preìvi nestanak bipolarne podjele i njeneuloge strate{ke “buffer zone”. Nestalo je strane pomo}i, jerZapad vi{e nije imao potrebu ni interes za odràvanjemtakvog njenog poloàja. Ru{enje komunizma na Istoku, kaoglavni cilj zapadne politike, uspje{no je bilo zavr{eno. SFRJje nadìvio ~ak i Pokret nesvrstanih zemalja, svojevremenogra|en kao globalni mirni i miroljubivi, neoruàni, politi~kiodgovor uglavnom slabije razvijenih zemalja na politikublokovske konfrontacije. Jugoslavija, predvo|ena JosipomBrozom, bila je jedan od idejnih za~etnika i utemeljiva~a.“Otuda je Evropska bezbednost mogla zavisiti odstabilnosti ‘tre}eg svijeta’. 57Kao nezavisna i neutralna (neutralisti~ka) dràva, snejasnom pozicijom u odnosu na blokove i Hladni rat kojisu oni vodili, nije preìvjela ni Albanija. Nakon prvobitneljubavi s Jugoslavijom, neposredno nakon Drugog svjetskograta, zatim izgradnje najrigidnijeg staljinisti~kog reìmatokom vremena pripadanja Var{avskom paktu, na kraju isavezni{tva s Kinom, ta zemlja je na{la sopstveni putblokovske nepripadnosti i specifi~ne forme neutralnosti usamovoljnoj izolaciji. Kao balkanska i mediteranska zemljauvijek je bila interesni cilj velikih sila i zato }e, kao diogloblanog procesa tranzicije iz socijalizma u neoliberalnikapitalizam, neposredno nakon dizanja “gvozdene zavjese”morati da pokrene mehanizme ulaska u me|unarodneintegracije. Ideolo{ki najtvr|i, albanski komunizam dugo seopirao, prakti~no sve do 1992. godine i pobjede lideraDemokratske partije Salji Beri{e na izborima, kada jezemlja po~ela {iroku komunikaciju i saradnju sa Zapadom,upravo na osnovama stvaranja uslova za ~lanstvo uekonomskim i bezbjednosnim integracijama.57Dòn L. Gedis: “Hladni rat”, Clio, Beograd, 2003, str. 23152

Za razliku od Gr~ke i Turske, koje su kao zemljepripadnice zapadnog vrijednosnog kruga imale zadatak daneprestano rade na {irenju upravo tih vrijednosti nasusjedne zemlje (sve su bile socijalisti~ke), preostale dvijezemlje Var{avskog bloka sve do samog kraja sprovodile suspecifi~nu politiku “svog” vojnog saveza, u kojoj je bilomalo mjesta za ìvlju saradnju u regionu. “Staljin je, tako|e,vjerovao u integraciju, ali druge vrste. On je htio daprivrede Isto~ne Evrope ~vrsto poveè sa SSSR-om, a nejednu s drugom, kao {to je uspio i da tamo{njekomunisti~ke partije me|usobno komuniciraju samoposredstvom Moskve, ali i ne neposredno me|u njimasamima”. 58Balkan, rastegnut izme|u blokova, iako relativnogeografski kompaktno podru~je, nikada nije uspio dadefini{e i osnaì geopoliti~ke centre koji bi bili oslonacregionalnog sistema bezbjednosti i ekonomske saradnje, aistovremeno i za~etnik izgradnje regionalnog identiteta.“Pokazalo se da ovo podru~je nije bilo u stanju da izgradisopstveni sistem bezbjednosti, te da je raspadom blokovskeravnoteè nastao bezbjednosni vakuum. Za razliku odnekih drugih evropskih dijelova, Balkan nikada nijeizgradio neku sopstvenu normalnu geopoliti~kukonfiguraciju koja bi omogu}ila stvaranje nekogprihva}enog centralnog aktera i odnos s geopoliti~komperiferijom”. 59 âk ni relativno prilagodljiva unutra{njastruktura Jugoslavije, njena otvorenost i veoma aktivanodnos prema spoljnoj politici nisu uspjeli da je nametnu kaogeopoliti~ki centar Balkana, uprkos izuzetno povoljnojgeostrate{koj poziciji. Zavr{etak Hladnog rata pokaza}e dasu sli~nu ambiciju gajile gotovo sve balkanske zemlje,58Isto, str. 29859Radovan Vukadinovi}: “Security in South–Eastern Europe”, Politi~ka kultura,Zagreb, 2002, str. 1753

nadaju}i se da }e je ostvariti uz pomo} sna`nog inostranogfaktora.Prestankom Hladnog rata na povr{ini se ponovopojavljuje Balkan kao veoma komplikovan region,optere}en ogromnim razlikama izme|u dràva i unutar njihsamih pojedina~no u civilizacijskom, nacionalnom, religioznom,istorijskom, ekonomskom, etni~kom i politi~kompogledu. Period relativnog unutra{njeg i spolja{njeg mira,odràvanog balansom sile nosilaca blokovske podjelesvijeta tokom Hladnog rata, zamijenila je potreba novogsamodefinisanja i na unutra{njem i na spoljnom planu.Gotovo istog ~asa po odricanju od proklamovanihciljeva socijalizma i komunizma sve biv{e socijalisti~kezemlje, uklju~uju}i i one nastale iz samoupravne nesvrstaneJugoslavije i neutralne Albanije, proglasile su izgradnjudru{tva zapadnih vrijednosti kao krajnji cilj, {to jeobuhvatalo vi{estrana~ku parlamentarnu demokratiju,trì{nu ekonomiju i vladavinu prava. Sve zemlje, pouspostavljanju novih demokratskih vlasti, izjasnile su se zadobre veze sa SAD i Evropskom unijom i nastojale da impoliti~ka i ekonomska saradnja sa ova dva mo}naekonomsko-politi~ko-vojna giganta bude prioritet. Regionalnasaradnja u tom ~asu nije dobijala na velikoj va`nosti,iako su ve} postojale i aktivno djelovale neke od takvihinicijativa, ~iji je cilj trebalo da bude ve}e me|usobnorazumijevanje, zajedni~ko djelovanje, razmjena iskustava,unapre|enje trgovine i brèg prevazilaènja tranzicionihte{ko}a na bazi me|usobne saradnje. “Sve isto~noevropskezemlje okrenule su se prema zapadnoj Evropi, iako je otudaveoma brzo do{ao zahtjev da se najprije razvijaju obliciregionalne saradnje (Balti~ka saradnja, Vi{egradska grupa,CEFTA, Crnomorska regija)”. 6060Radovan Vukadinovi}: “Me|unarodni odnosi od Hladnog rata do globalnogporetka”, AKD, Zagreb, 2001, str. 24354

Osamdesete godine zna~ile su prekretnicu u odnosimaizme|u blokova i ta situacija je imala veliki odraz naJugoistok Evrope, odnosno Balkan. Zemlje koje su gradilesocijalisti~ke dru{tvene odnose, po povr{ini i brojustanovnika ~inile su ve}i dio poluostrva: Jugoslavija,Rumunija, Bugarska i Albanija. Ve} osamdesetih godinapro{log vijeka one nisu mogle da prate ritam ubrzanihtehnolo{kih promjena ni u pogledu primjene najnovijihtehnolo{kih dostignu}a, da se ne govori o njihovomdostizanju. Zbog toga je veliki broj isto~noevropskihzemalja dizao velike kredite, {to nije bilo toliko opasno dokje bilo mogu}nosti za njihovo vra}anje intenziviranjemproizvodnje na osnovu postoje}ih tehnologija i intenziviranjemizvoza jeftine robe na Zapad. Ipak, izvoz je u velikojmjeri bio oteàn nakon nekoliko naftnih “{okova” i rastacijena sirove nafte, {to je uticalo da vra}anje kredita ide nara~un ìvotnog standarda i drugih restrikcija. Posebno jezanimljiv primjer Rumunije, koja je uspjela da vrati dugovestranim povjeriocima, ali je posljedica tog projekta biloogromno siroma{tvo, koje je me|u prvima upravo uRumuniji izazvalo promjenu reìma, i to veoma grubim,drakonskim sredstvima.“Osamdesetih godina ve}ina zemalja Balkanskogpoluostrva bila je suo~ena s problemom duga; me|u njimabila je i Gr~ka. Te{ko}a je bilo raznih. Negde je do{lo doo~iglednog pada nataliteta u gradovima. Nesrazmeranataliteta u gradskim i seoskim podru~jima op{ta je pojava,ali je na Balkanu to tako|e moglo da zna~i poreme}ajetni~ke ravnoteè. Time su bili pogo|eni Kosovo, Bugarska,Rumunija... Balkan je neumitno osetio posledice promena ume|unarodnoj klimi tokom osamdesetih godina, naro~itokada su 1985. godine u Moskvi na vlast do{li sasvim drugiljudi. Gorba~ovu je bilo toliko stalo da se oslobodi Hladnograta da nikakvo polusvrstavanje vi{e nije imalo vrednosti ume|unarodnim odnosima; igranjem na tu kartu vi{e se nijemogao osigurati povla{}eni ekonomski niti politi~ki poloàj55

na Zapadu. Zbog toga su mnogo pretrpele Jugoslavija iRumunija.” 61Krizu je uspjela da prevazi|e samo Gr~ka, od 1974.godine ~lanica NATO-a, a od 1981. godine i ~lanicaEvropske ekonomske zajednice (EEZ), i tako je steklapoliti~ku stabilnost i ekonomske perspektive. Iza nje je bilovrijeme kraljeve diktature i tranzicije vlasti u pravcudemokratije. Ideologija socijalizma u Evropi, pa tako i naBalkanu, doìvjela je slom, a zbog toga su se “partije navlasti sve vi{e oslanjale na nacionalizam, koji je jo{ od{ezdesetih godina bio negde blizu same povr{ine.” 62Kao i u ranijim vremenima tokom XX vijeka, kada jemo} pojedinih velikih sila slabila, drugih rasla i mijenjao seukupan raspored snaga, zemlje Balkana nastojale su daiskoriste dodirne ta~ke kroz istorijske i geografskepogodnosti i da kroz poku{aje regionalne saradnje potraèpredah ili, ~ak, priliku za spas, nastoje}i da ja~ajume|usobne odnose.Iako je bilo vi{e inicijativa na regionalnom nivou, tek1976. godine odràn je u Atini sastanak eksperata naambasadorskom nivou, koji je razmatrao mogu}e oblikemultilateralne saradnje u “nepoliti~kim oblastima” odnosa.I sama formulacija dnevnog reda sastanka ministarapokazuje stepen i karakter balkanskih odnosa – “Razmenami{ljenja o idejama, putevima i mogu}nostima za razvojmultilateralne saradnje na Balkanu u svim oblastima ukojima su interesi balkanskih zemalja podudarni, a problemizajedni~ki”. 63 Kriza se tada ve} uveliko nazirala, ali jo{nije bila toliko javno otvorena, posebno u socijalisti~kimdru{tvima, u kojima su informativni tokovi bili dirigovani i61Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 16262Isto63Momir Stojkovi}: “Balkanski ugovorni odnosi”, III tom: 1946 – 1996, Slu`benilist SRJ, 1998, str. 45456

strogo kontrolisani i gdje javno mnjenje nije bilo faktordemokratije i poluga uticaja na vlast.U sam sumrak socijalizma, kada je ve} bilo evidentno daideolo{ki potkovana dru{tva ne mogu da zadovolje osnovneprakti~ne potrebe stanovni{tva, u vrijeme kada sukomunikacije ve} toliko napredovale da vi{e nije bilomogu}e dràti stanovni{tvo u informativnoj blokadi, iz SFRJugoslavije je potekla inicijativa o novoj balkanskojsaradnji. Ministri inostranih poslova Albanije, Bugarske,Gr~ke, Rumunije, Turske i, naravno, Jugoslavije sastali suse u Beogradu 26. februara 1988. godine, a 24. i 25. oktobraiste godine u Tirani. Bilo je to vrijeme uspotavljanja novihodnosa me|u blokovima, definisanih nakon sastankaameri~kog predsjednika Ronalda Regana i sovjetskogMihaila Gorba~ova u @enevi 1985. godine. âk ni za dotada zatvorenu Albaniju izolacija nije vi{e bila odrìva. Svezemlje Balkana shvatile su promjene koje su predstojale.“Ovaj skup je zna~io ‘duhovno’ povezivanje sa Evropom,kako u pogledu srda~ne i konstruktivne atmosfere koja jevladala, tako i predstoje}om konferencijom KEBS-a uParizu, kojoj je sa ovog sastanka poslata poruka”. 64 To jebio znak da Balkan prati nove procese koji su ve} po~injaliu Evropi i da èli da se uklju~i u njih. Na àlost, zaregionalne integracije u tom trenutku ve} je bilo kasno,ideologija socijalizma nije mogla ni na unutra{njem planuda sa~uva dràve i dru{tva, pa zato ni na spoljnopoliti~kom,odnosno regionalnom da uspostavi efikasnu saradnju.Usvojene deklaracije su ostale, poruke su bile dobre, alineefikasne i neostvarene ideje. Hladni rat pribliàvao sekraju i svijet je osje}ao promjene. Pred socijalisti~kimzemljama stajao je proces tranzicije starog u novo,demokratsko, vi{estrana~ko dru{tvo vladavine prava iljudskih sloboda. “Slom bipolarnog sveta i Sovjetskog64Isto, str. 47257

Saveza promenio je Balkan u istoj meri u kojoj je promenioi ostali deo planete. Najdramati~niji doga|aji vezani susvakako za uru{avanje Jugoslavije” 65 . Balkansko poluostrvobilo je pod velikim pritiskom raspada Jugoslavije, uporedo stranzicijom dru{tva i ekonomije. “Unutra{nja politi~karekonstrukcija mo`da je bila jednostavna, ali je internaprivredna tranzicija bila stravi~no te{ka.” 662.1. Zavr{etak Hladnog rata idezintegracija JugoslavijePo~etak tranzicije i zemlje Balkana postavio je predbrojne dileme o pravcima i vrstama izgradnje institucijakoje su trebale da odgovaraju promjenama i transformacijistarog u novo dru{tvo. Po{to je krajem osamdesetih ipo~etkom devedesetih godina talas promjena zahvatio svezemlje socijalizma, proces stvaranja novog institucionalnogokvira moè se smjestiti u jedan od tri najop{tija modela:1. pogodbeni ili kontraktualni;2. kapitulacijski; i3. upravljani.Kao ~etvrti, kombinovani model, moè se uzeti isecesionisti~ki obrazac, koji podrazumijeva i nastanak novihdràva i tranziciju istovremeno, ali tranziciju koja sesprovodi po jednom od navedenih obrazaca. 67Socijalisti~ke zemlje Balkana nisu imale istovjetanpo~etak tranzicije, i u regionu su isprobana sva tri modela.Rumunija je prva vidljivo po~ela promjene kroz revolucio-65Ri~ard P. Krempton: "Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 31966Isto, str. 32467Mirjana Kasapovi}: “Demokratska tranzicija i politi~ke stranke”, Fakultetpoliti~kih znanosti, Zagreb, 1996, str. 4458

narno-pobunjeni~ko svrgavanje diktatora âu{eskua,Bugarska je promjene po~ela primjenjuju}i uglavnompogodbeni obrazac promjena, koji se ogledao kroz okruglisto “stare” elite na vlasti i “nove”, odnosno opozicionihdolaze}ih snaga. Ostale zemlje po~ele su promjeneprolaze}i kroz najneefikasniji model - upravljani - po kojemsu zate~ene, dakle “stare”, elite na vlasti sprovodilepromjene kroz mijenjanje unutra{nje strukture “upravljanjemodozgo”. U reformi politi~kih institucija prevagnuli supoliti~ki interesi ove elite, a uticaj nove opozicije bio jegotovo zanemariv. Ovaj model karakteristi~an je za ve}inunovih nacionalnih dràva u kojima su tranzicijski procesipo~eli dok su jo{ bili sastavni dio starih dràva (SovjetskogSaveza, Jugoslavije i, od starih nacionalnih dràva,Albanije).Posljedice tog modela jesu sporost i nedosljedankoncept, personalno zadràvanje ranijih predstavnika eliteu novim ulogama na nagla{eno nacionalisti~kim pozicijama,nacionalizam kao zna~ajan faktor i nosilac vlasti, iorganizovani kriminal koji se pro{irio do granice ugroàvanjanovog dru{tva i dràvnih struktura. Promjene poupravlja~kom modelu i dalje sprovode sve zemlje biv{eJugoslavije izuzev Slovenije (ve} je ~lanica NATO-a iEvropske unije), a zajedno s njima i Albanija. Kao {to semoè primijetiti, to su upravo zemlje Zapadnog Balkana,prostora za koji je Evropska unija definisala specifi~nustrategiju u cilju brèg razvoja i prilago|avanja standarda zaulazak u EU.Balkan je u takvom stanju raznolikih tranzicionihmodela zatekla jugoslovenska kriza, na koju njegove zemljenisu imale odgovor. Zbog toga je u situaciju morala da seumije{a me|unarodna zajednica i da defini{e poziciju u vezigranica koje su postale najve}i i klju~ni problem u situacijirazdvajanja i nastajanja novih dràva na prostoru SFRJugoslavije. Po{tovan je zaklju~ak KEBS-a (OEBS-a) da se59

unutra{nje granice biv{ih jugoslovenskih republika morajupo{tovati kao me|unarodne priznate granice. “Ume{ala suse razna me|unarodna tela. Na prvom mestu Evropskazajednica. U Jugoslaviju je 1991. godine poslala tro~lanudelegaciju, koja je naizgled uspela da zaustavi krizu uSloveniji i Hrvatskoj. Taj uspeh im je udario u glavu. Posletoga nastojali su na svaki na~in, bezumno i ta{to, da sebipriznaju pravo da re{e jugoslovenski problem zato {to jeJugoslavija evropska dràva. Jugoslavija je trebalo da budeprvi trijumfalni uspeh nove zajedni~ke Evropske spoljne iodbrambene politike. Ludost te Mastrihtijanske “evroforije”pokazala se u pravom svetlu kada je jedna od glavnihsila Evrope usvojila sasvim li~nu politiku prema federaciji uraspadu, a za njom su onda krenuli svi ostali.” 68Evropska uloga u biv{oj Jugoslaviji bila je prvi, veliki ivaàn test za sporazum iz Maastrichta i Zajedni~ku spoljnu iodbrambenu politiku 69 Evropske unije. Iako je na prvipogled imala izvjesnog uspjeha, Evropa nije uspjela dapreduhitri i smiri oruàne sukobe u biv{oj Jugoslaviji i to jebio po~etak ~etvorogodi{njeg rata. Evropa ni tada nijeimala svoje oruàne formacije, pa su ulogu peace-keepingsnaga preuzele Ujedinjene nacije. No, njihov mandat,pravila upotrebe, komplikovana struktura i spore procedurenisu uspjele da zaustave borbe, pa je tako NATO dobiomandat da interveni{e. Bila je to prva oruàna intervencijau istoriji Alijanse, i to u okviru mandata koji je naknadnimtuma~enjem dat, a koji se odnosio na djelovanje “out ofarea”, dakle izvan teritorije dràva-~lanica. U to vrijemevodile su se intenzivne rasprave o budu}nosti NATO-anakon nestanka bipolarne ravnoteè i Hladnog rata,odnosno nakon samoraspu{tanja Var{avskog pakta i68Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 32069Common Foreign and Security Policy - CFSP60

aspada Sovjetskog Saveza, kao njegovih glavnih suparnikai razloga postojanja blokova tokom Hladnog rata.2.2. Posthladnoratovsko razdobljeRu{enje Berlinskog zida i zavr{etak Hladnog rata 1989.godine nisu ostvarili isti efekat na Jugoistoku Evrope kao uostalim biv{im socijalisti~kim zemljama Isto~ne i CentralneEvrope. Jugoistok je bio takva mje{avina sistemadru{tvenih vrijednosti, ekonomskih i politi~kih sistema, po~emu se mnogo razlikovao od ostalih regiona Istoka idràva u kojima su se politi~ke snage jo{ nekoliko godinaprije samog slu`benog ru{enja “gvozdene zavjese”pripremale za ru{enje starog i izgradnju novog dru{tva.“Intelektulaci i politi~ki disidenti u centralnoj Evropizahtijevali su, po~ev od ranih sedamdesetih (i u tome suzna~ajno bili podràni Helsin{kim finalnim aktom iz 1975)da njihove zemlje budu uklju~ene u Evropu zato {to suvekovima pripadale ‘evropskoj civilizaciji’. Ve} 1989.godine vlade na Zapadu po~ele su da izjavljuju da su zemljeCentralne Evrope bolje pripremljene za ekonomsku ipoliti~ku tranziciju iz socijaizma u kapitalizam, i sa Istokana Zapad, nego zemlje sa Jugoistoka Evrope”. 70 Poljska jeiza sebe ve} imala iskustvo “Solidarnosti”, u ê{koj jeVaclav Havel ve} odavno bio popularan disident, a cijelaplejada rumunskih filozofa, na ~elu sa Emilom Sioranom,pokazivala je da u njenom dru{tvenom tkivu postoje i drugarazmi{ljanja i te`nje osim onih koje je propisivao reìmâu{eskua. Mnogim zemljama Istoka tada{nja Jugoslavijabila je idol slobode, sa svojim slobodnim kretanjem {iromsvijeta, ekonomijom koja nije bila neposredno dirigovana70Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, “Filip Vi{nji}”, Beograd, str. 10961

od dràve i izvjesnim, iako ograni~enim, slobodamaizraàvanja misli.U vrijeme kada se na sovjetskoj i svjetskoj politi~kojsceni pojavio Mihail Gorba~ov sa svojim idejama “glasnosti”i “perestrojke” posta}e jasno da je Balkan bio ne samoperiferija Hladnog rata, ve} i da je postao periferija posthladnoratovskihpromjena. Zapadni saveznici – SAD iEvropska ekonomska zajednica (kasnije Evropska unija) –isuvi{e zabavljeni drugim svjetskim problemima, nisu imalini jedinstven ni konsekventan pristup Jugoistoku Evrope, aposebno zemljama nastalim na podru~ju biv{e Jugoslavije.Zajedno im je mnogo va`nije pitanje bilo tranzicija zemaljadoju~era{njeg Isto~nog vojno-politi~kog bloka (Var{avskogpakta) i po~etak izgradnje dru{tva na onim vrijednostimakoje su oni propisivali. Dva osnovna podru~ja aktivnostidefinisala su se u to vrijeme: jedan prema Evropskimdràvama, ~lanicama Var{avskog pakta, a drugi premazemljama nastalim na tlu biv{eg Sovjetskog Saveza, odkojih je ve}i dio na podru~ju Srednje Azije i veoma bogatsirovinama, posebno naftom. Amerikanci su u to doba imaliproblem Iraka, Srednjeg i Bliskog Istoka, ali i problemodnosa s Rusijom, koji su po{li uzlaznom linijom nakonzavr{etka Hladnog rata. Evropska unija bavila sesopstvenom tranzicijom u sferi uvo|enja evra kao jedinstvenevalute, definisanja spoljne i odbrambene politike.Rusija se bavila problemima sopstvene unutra{nje tranzicijei sre|ivanja odnosa s neposrednim okruènjem, pa i stanjemu doju~era{njim sovjetskim republikama, podru~ju u kojemje 12 od 15 tih zemalja organizovano u labavu Zajednicunezavisnih dràva (ZND) 71 , a koje je u spoljno-politi~kojkoncepciji Rusije ozna~eno kao “bliè inostranstvo”.Krajem osamdesetih biv{a Jugoslavija je bila najbliàprocesu evropskih integracija. Sve zemlje Balkana, uz71CIS – Community of Independent States62

izuzetak Turske, grani~ile su s Jugoslavijom. êtiri decenijetokom trajanja Hladnog rata, nakon razlaza sa Staljinom iKominformom, Jugoslavija je imala poseban status uodnosima Zapada prema socijalisti~kom bloku. Trumanovadoktrina 72 i specijalan status Jugoslavije, definisani 1949.godine, uveli su Balkan u Hladni rat i nametnuli mu podjelupo liniji vojnih i ideolo{kih protivnika. Hladnoratovskapodjela onemogu}ila je uspostavljanje ~vr{}e ekonomske ibezbjednosne saradnje na Balkanu.Ru{enjem Berlinskog zida istopio se zna~aj Jugoslavije ume|unarodnim odnosima i izgubljen zna~aj koji je onaimala u strate{kom i ideolo{kom smislu tokom Hladnograta. Tada je i prestalo interesovanje za Jugoslaviju, onavi{e nikome nije bila potrebna kao “buffer zona”, ve} je uzapadnim politi~kim doktrinama jednostavno svrstana uzemlje (Jugo)isto~ne Evrope. “Kada je Jugoslavija postalanepotrebna za vitalnu bezbednost Sjedinjenih Dràva, onaje u Stejt departmentu Sjedinjenih Dràva i me|unarodnimorganizacijama pomerena iz specijalne kategorije ukategoriju u kojoj je ostala sama ili je delila poloàj saJu`nom Evropom, odnosno bila vra}ena na njen poloàj odpre 1949, geopoliti~ki odre|en kao Ju`na ili Isto~naEvropa”. 7372Harry Trumman, predsjednik SAD od 1948. do 1952. Pod “Trumanovom doktrinom”podrazumijevala se globalna ameri~ka antikomunisti~ka intervencionisiti~kapolitika koja se ispoljavala kroz pruànje pomo}i aktivnostima i svimpokretima koji su u osnovi svoje borbe imali borbu protiv komunizma, posebnoprotiv komunizma koji je predvodio Staljin, {to je trebalo da omogu}i Americilak{u penetraciju u sve krajeve svijeta i ostvarivanje njenih ekonomskih,politi~kih i vojnih interesa. Pomo} Gr~koj i Turskoj ve} na samom po~etku primjenete doktrine najbolji je primjer za takvu politiku.73Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, “Filip Vi{nji}”, Beograd, str. 10863

2.2.1. Geopoliti~ke promjeneNakon nestanka bipolarne podjele svijeta Evropu jezahvatio talas naglih geopoliti~kih promjena. Berlinski zidvi{e nije mogao da zadrì emigrante iz Isto~ne Njema~ke idrugih zemalja Var{avskog bloka prema Zapadu. Posljedicaru{enje te simboli~ke barijere Hladnog rata bila je brzoujedinjenje dvije Njema~ke i niz ru{enja socijalisti~kihreìma i po~etka demokratskih promjena. Raspad sovjetskeimperije donio je velika geopoliti~ka pomjeranja na tluEvrope i Srednje Azije, posebno naftom i sirovinamabogatog Kavkaza, a sama Rusija, kao nasljednicaSovjetskog Saveza, u{la je u proces dru{tvene tranzicije.Raspala se i Jugoslavija, i na njenom tlu nastao je niz novihdràva koje su, na osnovama nagla{enog nacionalizma,nastojale da izgrade svoju dràvnost. Po~etkom 1993.godine razi{le su se ê{ka i Slova~ka.Podjela unutar nekih dràva odrazila se na bezbjednost istabilnost na Balkanu. Nakon izbijanja oruànih sukobaprogla{ene su nepriznate Republika Srpska Krajina uHrvatskoj, u Bosni i Hercegovini Republika Srpska iHrvatska Republika Herceg-Bosna. Napetosti u SRJugoslaviji vodile su ka nastojanjima za nove teritorijalnepodjele – Albanci na Kosovu i Metohiji ve} su bili na putuda traè nezavisnost, a separatisti~ke te`nje pojavljuju se uCrnoj Gori. Snaàn autonoma{ki pokret Albanacaizraènije je po~eo da se ispoljava i u zapadnim podru~jimaMakedonije. Na krajnjem sjeverozpadu Balkananekada{nja ruska Republika Moldavija postala jenezavisna. Iako su u njoj prete`no naseljeni Rumuni, velikaruska zajednica u toj zemlji proglasila je autonomiju i èljuda osnuje nezavisnu dràvu Transdnjistriju. U tom podru~jujo{ se vodi “zaboravljeni rat” na tlu Evrope, o kojem seveoma malo govori.64

Cijeli Balkan bio je zahva}en porastom nacionalizma,koji se ispoljavao kroz etni~ke napetosti me|u narodima, alii u odnosima prema manjinama i manjinskim narodima.“Pojavila se ponovo i izvesna verska netrpeljivost, a unekim oblastima razbuktao se lokalpatriotizam. Ali, vi{e odsvega, trijumfovao je stari nacionalizam, a s njim i mnogi,ve} zaboravljeni, ali ute{ni, mitovi, koji su podgrejavalinacionalni ponos i potiskivali neprijatne istine o pro{losti”. 74Nacionalizam }e se pokazati kao odlu~uju}a iusmjeravaju}a politi~ka snaga za procese koji su uslijedilineposredno nakon nestanka socijalizma i u èlji da se {toprije stigne u porodicu Zapada. Doga|aji koji su uslijedilipokaza}e da u velikom broju politi~kih doga|aja i kretanjanije bilo odgovaraju}ih stru~nih i pripremljenih predstavnikakoji su mogli da vode i usmjeravaju politi~ke procese.Optere}eni li~nim ambicijama i negiranjem prethodnogvremena, nove vo|e nisu bile spremne da uvedu dràve idru{tva koji su ih izabrali u stabilnu politi~ku demokratiju.“Biv{e komunisti~ke partije promenile su ime iliberalizovale sastav. Najja~e su bile u Srbiji, Crnoj Gori,Rumuniji, Bugarskoj i Albaniji; sve ostale su ujedinjene iostale u veoma bliskoj vezi sa nacionalizmom pre 1989.godine. Tre}a vrsta stranaka, obnovljene partije iz pro{losti,igrale su veoma malu ulogu u razvoju doga|aja na Balkanuposle 1989. godine. Novoosnovane politi~ke stranke bile sumnogo zna~ajnije od obnovljenih, ali su i one bile suo~ene sbrojnim pote{ko}ama... Stranke koje su predstavljaleetni~ke ve}ine i manjine pojavile su se u svim dràvama.” 75Me|unarodni faktori, nedovoljno se udubljuju}i iprobleme regiona i uzroke ratova, nisu shvatali su{tinukoncepata nacionalnih dràva i nacionalnih identiteta kojesu promovisale sve dràve Balkana, naro~ito novonastale.74Filip Longvort: “Stvaranje Isto~ne Evrope”, Clio, Beograd, 2002, str. 43075Ri~ard D`. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 32365

Posebno im nije bila jasna uloga probu|enih nacionalizama.Te{ko su shvatali procese nastanka dràva s multinacionalnimsastavom, pa je efekat njihovih akcija uglavnom bilopogor{avanje, a ne rje{avanje situacija koje }e nastati, a ~iji}e uzrok i pojavni oblik naj~e{}e biti upravo nedovr{eni inedefinisani procesi izgradnje nacija. Prelazak na novipoliti~ki sistem u zemljama Balkana bio je relativno miran,sproveden je uglavnom na vi{estrana~kim izborima tokom1990. godine ili ne{to ranije. Uzroci kasnijih nasilja u biv{ojJugoslaviji nisu se dogodili samo zbog promjene politi~kihsistema i reìma, ve} isklju~ivo zbog etni~kih i nacionalnihsukoba oko granica i teritorija. Ti sukobi osta}e i daljeglavni izvor nestabilnosti, pored katastrofalnog stanjaekonomije i njene neuvezanosti sa svjetskim i evropskimtokovima privrede.“Na bezbjednost Jugoistoka Evrope bitno uti~eunutra{nje stanje u dràvama regije, prvenstveno uslovljenoekonomskom situacijom i me|uetni~kim odnosima. Istotako, veliki uticaj imaju i odnosi izme|u dràva i narodakoji ovdje ìve, te sukobi sa etni~kom osnovom koji surezultat tih odnosa”. 76Razdruìvanje Jugoslavije i kriza na Balkanu nisupodgrijale postoje}e i oìvjele stare etni~ke sukobe, ve} sudovele i do novih. Sporovi Gr~ke i Turske oko Kipra ipoloàja turske nacionalne manjine u Gr~koj traju decenijama.U poku{ajima da se privedu kraju propu{tene subrojne prilike da se rije{i razgrani~enje u Egejskom moru ina|e kona~no rje{enje kiparskog problema. Dugotrajni su itursko-bugarski sporovi oko statusa turske manjine uBugarskoj; Moldavaca rumunskog porijekla, s jedne, i Rusai Ukrajinaca u Moldaviji, s druge strane, koji uti~u naostvarivanje pune nezavisnosti Moldavije i na njenuunutra{nju organizaciju; problemi Roma u Rumuniji i76Sini{a Tatalovi}: “Etni~ki sukobi i evropska sigurnost”, Politi~ka kultura,Zagreb, 2003, str. 15166

Ma|arskoj. Jedan od najdramati~nijih je svakako etni~kisukob Srbije i Srba sa Albancima na Kosovu i Metohiji, aposljednjih godina i samog Kosova sa Srbijom i CrnomGorom. Odnosi Srbije i Hrvatske i etni~ki odnosi Srba iHrvata predstavljaju stalni potencijalni izvor napetosti.Nakon dezintegracije Jugoslavije najbrojnija otvorenapitanja odnose se na poloàje pripadnika biv{ih naroda uJugoslaviji koji su ostali u Sloveniji (Srbi, Hrvati, Albanci,Bo{njaci...), redefinisan pristup Hrvatske pitanju Srba uHrvatskoj, novi odnosi Makedonaca i albanske manjine uMakedoniji, poloàj Srba i pripadnika drugih nacija u CrnojGori, odnosi tri konstitutivna naroda u Bosni i Hercegovini.2.2.2. Geoekonomske promjenePoliti~ke promjene i izgradnja novih politi~kih sistemaprovedene su mnogo jednostavnije nego {to je to bilomogu}e s problemima koji su izazvani promjenamaekonomske strukture u biv{im zemljama socijalizma. To se,naravno, odnosi i na dràve Balkana, koje su krenule putemtranzicije. Postsocijalisti~ke zemlje su kroz osamostaljenje iprelazak na trì{nu ekonomiju i ekonomske reformenastojale da pokrenu posrnulu i tehnolo{ki zaostaluprivredu i na osnovama takvih promjena stvore uslove zaulazak u evropske ekonomske integracije. Kao zemlje utranziciji u{le su u izuzetno te{ku situaciju, jer je prelazakna trì{nu privredu zna~io pla}anje ogromne dru{tvene imaterijalne cijene, koje nisu bile svjesne i na koju nisu bilespremne. Na njihovu àlost, nisu mogle ni da izbjegnu tajproces. Balkanske industrije na evropskom trì{tu odavnonisu bile konkurentne ni cijenom, pogotovo kvalitetom.Neefikasne i zaostale, proizvodile su skupu i lo{u robu, ~ijuje proizvodnju ranije subvencionisala dràva. Posebno jete{ko bilo prilago|avanje psihologiji slobodnog trì{ta.67

Nestale su garantovane cijene roba i usluga i subvencije zaneprofitabilnu i trì{no neodrìvu industriju. I banke su seokrenule trì{nom pona{anju i finansijskoj efikasnosti,prestaju}i da podràvaju ekonomske programe unaprijedosu|ene na neuspjeh. I na polju li~nih primanja nestale susubvencije za stanarine i druge li~ne potrebe, kao i drugielementi socijalne za{tite koji se nisu gradili na realnimmaterijalnim potencijalima ve} na administrativnim odlukama,u skladu sa ideolo{kim ciljevima dru{tva. Poloàjonih koji su zavisili od penzija, socijalne pomo}i i utvr|enogiznosa primanja postao je katastrofalan.Finansijsko poslovanje bilo je zastarjelo i nijeodgovaralo novim trì{nim mehanizmima, pa je nepostojanjeodgovaraju}ih propisa i pravila pona{anja zaure|ene finansijske dràve dovelo do loma bankarskih idrugih finansijskih sistema. Poseban primjer takvog ru{enjapostoje}ih sistemskih finansijskih konstrukcija bile sutakozvane “piramidalne sheme”, koje su dovele do krahabankarskog sistema i velike krize finansijskog sistema uBugarskoj, Makedoniji, Rumuniji, Srbiji, najvi{e Albaniji,gdje je u pitanje doveden i sam opstanka dràve.Prilago|avanje trì{nim uslovima usporilo je trgovinu nesamo sa Zapadnom Evropom i prekookeanskim zemljama,ve} i trgovinu i razmjenu drugih dobara izme|u samihzemalja Jugoisto~ne Evrope. Ekonomski odnosi gra|enitokom Hladnog rata nisu bili dobar osnov za trgovanje irazmjenu industrijskih dobara unutar regiona, jer robaniskih standarda i lo{eg kvaliteta nije ni mogla da imaodgovaraju}i plasman izvan njegovih granica. Dugo nakonpo~etka tranzicije te dràve nisu nastojale da pove}ajuproizvodnju na osnovama unapre|enja me|usobne razmjene,ve} su se uglavnom odlu~ivale za uspostavljanje veza sapartnerima u EU i SAD, iako je to tada bilo prili~nonerealno i neefikasno. Na umanjenje efikasnosti industrije icijele privrede uticale su i me|unarodne finansijske68

institucije, koje su insistirale na ukidanju svih netrì{nihmehanizama, uklju~uju}i i spomenute subvencije industriji ili~nim korisnicima, ~ime su bile pogo|ene mnoge industrije,posebno proizvodnja jeftine elektri~ne energije i drugihizvora. “Me|unarodne finansijske ustanove trvdile su dasubvencija takvih organizacija dovodi do nepravi~nekonkurencije, a njihovo zatvaranje proizvodilo je jo{ ve}ibroj nezaposlenih”. 77 Nastojanja da se ubrza uspostavljanjesna`nijih ekonomskih veza sa EU i SAD bila su dûgpoliti~kih elita prema stanovnicima i glasa~ima, koji su ih naosnovu obe}anja o brzom “putu na Zapad” na samompo~etku demokratskih promjena i prihvatili kao nosiocesprovo|enja tih promjena.Usvajanje neoliberalnih trì{nih vrijednosti Zapadapokazalo se relativno brzo razo~aravaju}im za doju~era{njezemlje socijalizma. U po~etnom periodu nisu shvatile da zaprelazak u zapadno okrilje nisu dovoljne samo politi~kedeklaracije i masovni buntovi, ve} da je to niz dubokihsu{tinskih, postepenih, ne tako brzih i izuzetno pa`ljivoupravljanih procesa. Tehnolo{ko zaostajanje, zatvorena idràvno-centralisti~ki planirana privreda, opadaju}i ìvotnistandard stanovni{tva, nedovoljno istraèni konceptiprivatizacije koji su dovodili do jeftine rasprodaje ranijestvaranih privrednih resursa mogli su dovesti ~ak i dopoku{aja povratka ka zatvorenom dru{tvu i dirigovanojprivredi, modelima poznatim upravo iz nedavne pro{losti.“To nije bio dobar izbor, jer je pokreta~ka sila revolucija iz1989. godine bilo osloba|anje dru{tva i pojedinca od stegatakvih sistema. Jedina alternativa bilo je usvajanjezapadnog modela – sistema vrednosti neoliberalnogdru{tva, politi~kog sistema vi{estrana~ke demokratije ikompetitivnog ekonomskog modela. Na àlost, Zapad nijepokazao dovoljno razumevanja u odnosima sa biv{im77Ri~ard D`. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 32669

komunisti~kim zemljama Balkana”. 78 O~igledno je daukidanje jednopartijskog sistema i uvo|enje politi~kogpluralizma nije bilo dovoljno, kao ni administrativno-pravniprelazak na trì{ne mehanizme. Tranzicija se pokazala kaomnogo osjetljiviji i zahtjevniji proces koji je traìo mnogopa`ljivije usmjeravanje ne samo od strane samih dràvau~esnicau procesu tranzicije, nego i od zapadnih dràva imultilateralnih organizacija. I jedni i drugu prvi put u istorijisuo~avaju se s najkompleksnijom tehnikom i modelimasprovo|enja tranzicije iz socijalizma u kapitalizam itranzicijom dru{tvenih sistema tako velikih razmjera.Te{ko}e su naro~ito bile izraène na Balkanu, zbogogromnih razlika po~etnih uslova i priprema za sampo~etak i kasnije faze tranzicionih procesa u svakoj zemlji.Jugoslavija, prije raspada definitivno svrstana ne vi{e iIsto~nu ve} u Jugoisto~nu Evropu, traìla je posljednjihgodina postojanja na~in da se prilagodi novom vremenu, u~emu je ~ak i novouspostavljena uska saradnja saEvropskom ekonomskom zajednicom imala va`nu ulogu.Rumunija, s daleko slobodnijim me|unarodnim vezama, isusjedna, ne{to “zarobljenija” Bugarska, poku{avale su dakroz unutra{nje reforme uhvate korak sa evropskimintegracijama. Albanija se dosta te{ko osloba|aladobrovoljne izolacije, velikog siroma{tva, nerazvijenosti istaljinisti~kog autoritarnog reìma Enver Hodè. Gr~ka jeveoma uspje{no koristila ~injenicu da je postala ~lanicaEEZ 1975, svega jednu godinu od kada je uspjela da serije{i vojne hunte i kroz sopstveni proces politi~ke tranzicijeuvede vi{estrana~ku demokratiju i krene putem ekonomskogoporavka. Turska, koja je jo{ dvadesetih godina XXvijeka, u vrijeme Musafa Kemal-pa{e Ataturka izvelademokratsku revoluciju i sprovela sekularizaciju do tadanaslije|ene otomanske islamske teokratske dràve, uspjelaje da postane pridruèni ~lan EEZ 1964. godine. Ona je to78Isto, str. 46770

ostala do danas i tek je 2005. Evropska unija prihvatilanjenu kandidaturu za punopravno ~lanstvo. âk tajpristanak nije bio u potpunosti dobrovoljan, ve} je vi{eisforsiran pritiskom SAD. Jedan od motiva bila je i èlja daTurska dokaè da je i zemlji islamskog svijeta mogu}noprilago|avanje evropskom modelu demokratije i njenimstandardima.Topljenje i nagli nesanak “gvozdene zavjese” samo suubrzali pokrenute reforme prilago|avanja unutra{njihekonomsko-politi~kih sistema dràva evropskog Jugoistoka.Te reforme omogu}ili su da zemlje Zapada, prije svega EUi SAD, ali i druge, ostvare prema njima snaàn ne samopoliti~ki, ve} i ekonomski prodor, kao dio ukupnog procesaglobalizacije. Pred zapadnim vladama i kompanijamaotvaralo se relativno zna~ajno neistraèno i neiskori{}enotrì{te, koje je istovremeno moglo da predstavlja i jednu ododsko~nih dasaka i mostova prema zemljama Kavkaza,Bliskom Istoku i Srednjoj Aziji. “U geoekonomskompogledu prihvatanje jedinstvenog modela slobodnog trì{taozna~ilo je zavr{etak procesa univerzalizacije me|unarodnihodnosa, {to je istovremeno postao jedan od glavnihtemelja novog svjetskog poretka”. 79 Ne samo uticaj i pristuptrì{tima, ve} i definitivno istiskivanje Rusije i njenogpoliti~kog uticaja za Zapad, posebno SAD, bili su veomava`ni. Jugoistok se po~etkom devedesetih godina pro{logvijeka ~inio kao posljednje neosvojeno evropsko podru~jeva`no za dovr{etak projektovanja aktivnosti protiv velikihprotivnika u Evropi i Aziji – Rusije i Kine. Kaasnijidoga|aji i politi~ko-vojne akcije na Kavkazu, BliskomIstoku, Avganistanu, ira~koj i iranskoj krizi, mogu se uzetikao potvrda tih krajnjih opredjeljenja.79Lidija êhuli}: “Euroatlantizam”, Politi~ka kultura, Zagreb, 2003, str. 11671

2.2.3. Geostrategijske promjeneNestanak bipolarne ravnoteè bio je jedna od najve}ihpromjena u me|unarodnim odnosima XX vijeka. Tapromjena ostavila je velike posljedice na Balkanskompoluostrvu, kako na njegovo geostrate{ko zna~enje kaocjeline, tako i zemalja pojedina~no. înjenica da je JugoistokStarog kontinenta stajao do kraja na samoj periferijiHladnog rata zna~ila je da }e promjene izazvati teù krizuunutar samih zemalja Balkana i u odnosima izme|u njihnego u Centralnoj i Isto~noj Evropi. Nedefinisane novepoliti~ke vladaju}e strukture, nejasne unutra{nje politike,nedefinisane koncepcije me|unarodnih odnosa i spoljnihpolitika, nepoznat raspored snaga i potencijalno zna~ajnauloga vojnog faktora, ekonomska nestabilnost, ponovnooìvljavanje i poja~avanje nacionalizama i etni~kih razlika,stvorili su u bezbjednosnom smislu izuzetno nestabilno ikrajnje nesigurno podru~je. Nesigurnosti su doprinosilirazli~iti i izuzetno neujedna~eni raniji politi~ki sistemi ipoliti~ke tradicije, koji su u svakom trenutku mogli daispolje neke od starih teritorijalnih-politi~kih i nacionalnhpretenzija u novom okruènju i rasporedu snaga. To je unegativnom raspletu doga|aja mogla da bude i osnovauspostavljanja vlasti sa sasvim druk~ijim elitama od onihkoje su krenule putem promjena, posebno ukoliko nisu bileu sprezi sa oruànim faktorom. Tome je doprinio i raspadJugoslavije, koji je omogu}io da tradicionalne balkanskenapetosti iza|u sna`no u prvi plan, ali da se pojave i nove.Ni jedna od zemalja Balkana nije ostala po strani nastojanjada aktuelne procese iskoristi i prigrabi za sebe nekuteritorijalnu ili politi~ko-ekonomsku korist.“Balkanske dràve dezintegraciju Jugoslavije i konfliktekoji su nastali do~ekale su na razli~ite na~ine. Rumunija, naosnovama tradicionalnog prijateljstva sa Srbijom iJugoslavijom, nije skrivala svoju zabrinutost i èlju da72

pomogne, Bugarska je bila politi~ki podijeljena u svomprihvatanju novih odnosa na Balkanu, Gr~ka je uzprijateljstvo nastojala jasno profilisati svoj nacionalniinteres, pa i pitanja bezbjednosti, dok je Albanija s najve}imzadovoljstvom do~ekala raspad Jugoslavije, uvjerena da sekona~no otvaraju {anse za stvaranje novih odnosa naBalkanu i rje{enje albanskog pitanja. Najavljuju}i velikiplan gotovo globalnog djelovanja, Turska 80 je, pak, ocijenilada je raspadom Jugoslavije nastala nova situacija i da sesamim tim otvaraju mogu}nosti poja~anog turskogdjelovanja na Balkanu”. 81Najupe~atljivija geostrate{ka promjena na JugoistokuEvrope u posthladnoratovskom vremenu bila jedezintegracija SFR Jugoslavije i stvaranje novih dràva.Raspad zajedni~ke dràve desio se po nacionalnim,etni~kim, religijskim, kulturolo{kim, ali i ekonomskimgranicama i odraàvao tradicionalne nacionalne tenzije natom veoma nestabilnom prostoru. “Shodno istorijskokulturnomkriterijumu (Srednja Evropa, rimski katolicizam,habsbur{ka tradicija) granica je direktno preseklaJugoslaviju kroz centar”. 82 Nestanak hladnoratovskepodjele i pojavljivanje novih dràva na Balkanu uticali su napromjenu politike velikih sila i odnose multilateralnihorganizacija prema cijelom podru~ju. Nestala je podjelainteresnih sfera dogovorena izme|u sila pobjednica uDrugom svjetskom ratu na Jalti 1945. godine 83 , i naJugoistoku Evrope je po~eo da se stvara novi geostrategijski80Premijer Turske, Turgut Ozal, izjavio je u jednom govoru 1991. godine da sestvara nova Turska od Jadranskog mora do Kine.81Radovan Vukadinovi}: “Postkomunisti~ki izazov europskoj sigurnosti”, Ziral,Mostar, 1997, str. 2682Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, “Filip Vi{nji}”, Beograd, 1997, str. 10983Roosvelt, Churchil i Staljin govorili su na osmodnevnoj konferenciji na Jalti opodjeli interesnih sfera na Balkanu u februaru 1945. godine. Tada je dogovorenoda Sovjetski Savez ima 90 posto uticaja u Rumuniji, a Zapad 10 posto, popolovinu u Jugoslaviji i Ma|arskoj, 75 posto za Ruse u Bugarskoj, a 25 posto zaZapad, da Britanija ima 90 posto uticaja u Gr~koj, a 10 posto SSSR.73

odnos snaga. “Novasvrstavanja odvijaju se naBalkanu. Tokom Hladnograta Gr~ka i Turska bile su uNATO paktu, Bugarska iRumunija u Var{avskompaktu, Jugoslavija je bilanesvrstana, a Albanijaizolovana i nekada povezanas komunisti~kom Kinom.Sada su ova hladnoratovskasvrstavanja zamijenjenacivilizacijskim svrstavanjimakoja su ukorijenjena u islamui pravoslavlju, balkanskevo|e govore o kristalizovanjugr~ko-srpsko-bugarskogpravoslavnog saveza...Situacija u Srbiji uskoro }ezahtijevati formiranje jednognovog balkanskog savezapravoslavnih zemalja, uklju-~uju}i Srbiju, Bugarsku iGr~ku, da bi se pruìo otporupadu islama. 84 Gledaju}i nasjever, pravoslavne zemljeSrbija i Rumunija bliskosara|uju u rje{avanju svojihzajedni~kih problema sakatoli~kom Ma|arskom. Nestankomsovjetske prijetnje,“neprirodni” savez izme|uGr~ke i Turske postao je84Hantington citira jednog vo|u opozicije (neimenovanog) u Srbiji (cit. prema“Sukob civilizacija”)74

su{tinski besmislen kada su se sukobi izme|u njih zao{trilioko Egejskog mora, Kipra, njihove vojne ravnoteè,njihovih uloga u NATO paktu i Evropskoj uniji, kao iodnosa sa SAD. Turska ponovo potvr|uje svoju uloguza{titnika balkanskih muslimana i pruà podr{ku Bosni.Rusija je u prethodnoj Jugoslaviji podràla pravoslavnuSrbiju, Njema~ka je promovisala katoli~ku Hrvatsku,muslimanske zemlje su se okupile da podrè bosanskuvladu, a Srbi su se borili protiv Hrvata, bosanskih ialbanskih muslimana. Sve u svemu, Balkan je opetbalkanizovan du` religijskih granica”. 85Njema~ka je iskoristila zabavljenost ~lanica EEZtranzicijom u EU, ameri~ku zauzetost Irakom nakonPustinjske oluje i rusku vezanost unutra{njim problemima i~inom priznavanja Slovenije i Hrvatske, uprkos stavuEvropske ekonomske zajednice izraènom po~etkomdevedesetih da }e prihvatiti samo sveobuhvatno rje{enje za(tada{nju) Jugoslaviju. Jasno je tada dala do znanja da èlida bude jedan od klju~nih igra~a na Balkanu. SAD su upo~etku nastojale da o~uvaju integralnu Jugoslaviju, ali su ione kasnije shvatile da moraju da prihvate druga~ijurealnost u samom regionu, Rusija je imala i previ{eproblema da bi se aktivnije bavila podru~jem na kojem jetradicionalno pokazivala i uvijek imala interese. Kasnije }epo~eti da se pokazuje da njena politika devedesetih ni ukom slu~aju ne zna~i i da je odustala od Balkana.Vrijeme nestabilnosti Jugoslavije i nagla{enih te`nji zanezavisno{}u pojedinih republika bilo je vrijemepreispitivanja odnosa snaga aktera me|unarodnih odnosa iGranica Isto~ne Evrope,po Hantingtonu.njihovihakcijazainteresovanih za JugoistokEvrope. Oni }e u~estvovati urje{avanju etni~kih i drugih85Semjuel Hantington: “Sukob civillizacija”, CID, Podgorica, 1998, str. 140 – 14175

konflikata i me|usobnih odnosa u regionu. “Dok su sezemlje Balkana dràle po strani 86 , me|unarodna zajednicase uplela i Balkan je do{ao u ìù svetskih zbivanja; pa`nja skojom je pra}en razvoj doga|aja moè se meriti jedino savremenom neposredno pred Prvi svetski rat”. 87Posthladnoratovske promjene u svijetu unijele su izna~ajne promjene u geopoliti~ku poziciju JugoistokaEvrope. Tokom razli~itih perioda mijenja}e se me|usobniodnosi snaga i odnos velikih sila prema ovom podru~ju.Geostrate{ke i geopoliti~ke karakteristike evropskogJugoistoka krajem osamdesetih i po~etkom devedesetihbi}e znatno izmijenjene u odnosu na vrijeme koje jeprethodilo procesima pokrenutim zavr{etkom Hladnograta:1. Interesovanje velikih sila za Jugoistok Evrope opadazbog drugih svjetskih ili njihovih unutra{njih kriza, kaoi promjena u regionalnim organizacijama kojimapripadaju (Evropska unija i druge). “PeriferijaHladnog rata” nastavila je kao periferija i uposthladnoratovskom periodu. Tome je u velikoj mjeridoprinio i prestanak uloge Jugoslavije kao “strate{kogbuffera” izme|u Istoka i Zapada iz vremena bipolarnekonfrontacije. Konflikti na tom podru~ju u tada{njimme|unarodnim odnosima nisu bili kontrolisani,pokazuju}i vakuum trajnijeg karaktera u odnosimavelikih i mo}nih aktera me|unarodnih odnosa premasamom Balkanu.2. Uspostavljenu novu geopoliti~ku arhitekturu Jugoistokaobiljeàvaju stvaranja novih dràva na tlu86Za vrijeme dezintegracije Jugoslavije ve}ina zemalja Balkana bavila se unutra{njomrekonstrukcijom politi~kog sistema i nastojanjima da odrè ekonomiju,realizuju nova prava i slobode i “uhvate priklju~ak” za ulazak u Evropsku uniju iNATO.87Ri~ard D`. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 31976

Jugoslavije, ali i separatisti~ko-autonomisti~ke te`nje unekim od novostvorenih, {to je u velikoj mjeri odre-|ivalo i strategijske interese velikih sila i njihoveaktivnosti na polju upravljanja i rje{avanja kriza naBalkanu;3. Konfiguracija odnosa sa velikim silama razlikovala seod predhladnoratovske, s posebnim naglaskom napitanjima granica i teritorijalnih razgrani~enja. Tapitanja mogu se razdvojiti na stare i nove konflikte:pitanje granice Srbije, Bugarske i Gr~ke s Makedonijommoè se posmatrati kao tradicionalno pitanje,a granica Albanije s Makedonjim i razgrani~enjaizme|u biv{ih jugoslovenskih republika i u Moldavijipojavljuju se kao novi izvori potencijalnih sukoba;bu|enje starih geopoliti~kih i teritorijalnih pretenzija uregionu, poduprtih narastaju}im nacionalizmom ietni~kim tenzijama kao mogu}im izvori{tem novihsukoba ili, u krajnjoj liniji, nestabilnosti i nebezbjednosti;4. Proklamovane te`nje starih i novih dràva,doju~era{njih ne-~lanica evroatlantskih struktura, zapridruìvanje evropskim i evroatlantskim integracijamai nastojanja da se u {to kra}em vremenudostignu odgovaraju}i standardi u demokratiji, ekonomiji,vladavini prava i nacionalnoj bezbjednosti;5. Na ozbiljnom ispitu je realizacija Zavr{nog akta izHelsinkija 1975. i uspostavljanje nove uloge Organizacijeza bezbjednost i saradnju u Evropi (OEBS),odnosna test za njene preuzete obaveze prilikomfunkcionisanja mehanizama za rano upozoravanje,spre~avanje, upravljanje i razrje{avanje kriza;6. Uspostavljanje regionalne saradnje zasnovane nanovim odnosima u regionu, izgradnja osnova za ja~anjeregionalnih inicijativa i regionalnih sistema kolektivnebezbjednosti;77

787. Pribliàvanje Partnerstvu za mir i uspostavljanje standardame|usobne saradnje za spre~avanje izbijanjanovih sukoba i dostizanje bezbjednosnih politi~kovojnihstandarda dovoljnih za ulazak u NATO;8. Ve}a pa`nja EU prema sukobima u regionu irealizacija interesa i sposobnosti EU za uspje{norje{avanje kriznih situaciju na Balkanu. Te`nja zaodlu~uju}om ulogom i uticajem na politi~ka kretanja uregionu;9. Slabost Rusije da slijedi tradicionalne interese naBalkanu i ostavljanje {ireg prostora za ostvarivanjeinteresa zapadnih sila;10. Po~etna nezainteresovanost SAD za krizu na Balkanu,kasnije prihvatanje regiona kao potencijalnog prostoraza stvaranje vojnih baza i politi~kog uticaja koji }eimati zna~aj za djelovanje prema zemljama biv{egVar{avskog pakta i {ireg podru~ja Mediterana.

3. RATOVI NA BALKANUI VELIKE SILEPeriod neposredno poslije Hladnog rata na Balkanu jeimao dramati~ne razmjere. I za zemlje Isto~ne i CentralneEvrope, koje su bile na po~etku procesa tranzicije, taj put jebio krajnje neizvjestan, put izazova sa mnogo nepoznanica iproblema, iako su bile predmet posebne pa`nje Zapadazbog ranije pripadnosti sovjetskom bloku. Na JugoistokuEvrope, prepu{tenom u tom po~etnom periodu samom sebi,negativne strane i posljedice tog procesa bile sumultiplikovane do krajnje opasnih i veoma dramati~nihrazmjera. Najdramati~niji doga|aji vezani su za dezintegracijubiv{e Jugoslavije, ali posljedice nije trpjela samogrupa novonastalih dràva, ve} su se osje}ale u cijelomregionu, uklju~uju}i i zemlje koje odavno pripadajuevroatlantskom, dakle zapadnom krugu vrijednosti – Gr~kui Tursku. No, kakve god balkanske promjene bile,neodvojive su od op{tih tokova me|unarodnih promjena ime|uzavisnosti. Ne samo da je raspad Jugoslavije doveo dorata i razaranja, ve} je to uticalo i na krizu zapadnog sistemakolektivne i pojedina~ne bezbjednosti. Iako se ispo~etka~inilo da jugoslovenska kriza moè ostati “kontejnirana” u“svom” regionu, ipak se pokazalo da je potencijal opasnostikoji je nosila toliki da moè da ugrozi i najvi{e evropskevrijednosti – sistem kolektivne kontinentalne stabilnosti ibezbjednosti, definisane razvojne planove i “evropskiidentitet”, bri`ljivo gra|en kroz preno{enje dijela nacionalnihsuvereniteta na evropske integracije. Ne samo da jerat u biv{oj Jugoslaviji bio kriza za sebe, ve} je veomaozbiljno zaprijetio da izazove i regionalne konflikte koji vi{e79

nikakvim mehanizmima ne bi mogli da budu zaustavljeni nagranicama regiona. Jugoslovenska kriza je zaprijetila dadecenije strpljive izgradnje kolektivnog bezbjednosnogevropskog identiteta i zajedni~kih osnova bezbjednosti,gra|enih tokom decenija Hladnog rata, kao projektovanozajedni{tvo u monetarnoj sferi i uspostavljanje baznih po~etakazajedni~ke spoljne i odbrambene politike, bududovedeni u pitanje. “Sa 1994. godinom ovaj sukob od malogzna~aja prerastao je u najve}u pretnju postoje}im normamai institucijama sa kojom se Zapad suo~io”. 88 Upravljanje irje{avanje krize na Balkanu nije se pokazalo samo kaoprobni teren evroatlantskih saveznika za situacije nacionalnihnapetosti, oruànih etni~kih sukoba i teritorijalnihrazgrani~enja, ve} i otklanjanje rizika koji su ozbiljno moglida zaprijete i samim njihovim dràvama.Zbog razmjera i opasnosti koju je predstavljalo izbijanjekonflikata nakon dezintegracije Jugoslavije, nedovoljnograzumijevanja uzroka i povoda izbijanja krize i politi~kiveoma neujedna~enog pristupa, odnosi velikih sila imultilateralnih organizacija prema “balkanskom buretubaruta” znatno su se razlikovali na po~etku i na kraju krize.Raspadom Isto~nog bloka ne samo da su bile ugroènedecenijama bri`no stvarane integracije zapadnih zemalja,ve} je nakon pobjedni~kog samozadovljstva bilo ugroèno ievroatlantsko savezni{tvo, {to se u krajnjoj liniji ogledalo ikroz pitanje vezano i za sam opstanak NATO-a. Po~etkomdevedesetih ~esto se i na najvi{im nivoima politike zapadnihzemalja postavljalo pitanje svrhe i ekonomskih i bezbjednosnihintegracija nakon nestanka njihovih “socijalisti~kihparalela”, SEV-a i VU, odnosno nakon prestankapostojanja suparni~kog ideolo{kog bloka. Zapadne zemlje utom trenutku nisu imale pravi strategijski odgovor nasopstveni i globalni posthladnoratovski razvoj, pa }e im88Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, “Filip Vi{nji}”, Beograd, 1997, str. 1480

kriza na Jugoistoku Evrope dobro do}i da se iskoristi kaovrijeme za razmi{ljanje, ali i integri{u}i element zapoljuljane odnose izme|u zapadnih saveznika. To seodnosilo i na opstanak NATO-a, koji je svojim postojanjemi dalje nastavio da opstaje kao najuspje{niji mehanizamostvarivanja ameri~kih interesa u Evropi.3.1. Balkanska kriza devedesetih - izazov itest Evropske UnijeRaspad Isto~nog bloka i osloba|anje brojnih evropskihdràva “narodne demokratije” 89 zavisnosti od SovjetskogSaveza i njegovog uticaja otvorio im je mogu}nost izboradaljeg dru{tveno-ekonomskog razvoja. Gledaju}i uspjeheEvropske ekonomske zajednice i drugih razvijenih zemaljaEvrope 90 , isto~ne zemlje su, bez izuzetka, kao najvi}i ciljproglasile dostizanje zapadnih ekonomskih i drugih standardai sve snage usmjerile u tom pravcu. Njihova te{ko}a utom trenutku bila je da, osim te op{te ideje, nije postojaojasan plan kako da dostignu postavljeni cilj. Stari sistem seubrzano raspadao, a novi jo{ nije bio uspostavljen.U Americi i Evropi ~esto se navodi da raspadSovjetskog Saveza, Var{avskog pakta i Savjeta za uzajamnuekonomsku pomo} nije bio prognoziran, iako su procesiekonomskog slabljenja, unutra{nje nemo}i politi~ke89Zemlje Isto~ne Evrope koje su bile u interesnoj sferi Sovjetskog Saveza, premaStaljinovom obja{njenju bile su u predfazi izgradnje socijalizma, koja jepodrazumijevala uspostavljanje i istovremeno postojanje socijalisti~ke vlasti iinstitucija, sa “ostacima starog dru{tva”; prema njegovom mi{ljenju, bile su u fazikoja se ozna~avala pojmom “narodna demokratija”.90Iako su uspjesi Evropske ekonomske zajednice bili evidentni, i neke drugezemlje Evrope, koje nisu bile ~lanice ove najpoznatije evropske regionalneintegracije, imale su znatne ekonomske uspjehe. To su, prije svega, zemlje kojesu pripadale Organizaciji za ekonomsku saradnju i razvoj, osnovanoj 15.decembra 1960, sa sjedi{tem u Parizu, kojoj pripadaju sve zapadnoevropskedràve, kao i SAD, Kanada, Australija i Japan.81

organizacije i nemogu}nosti zadovoljavanja elementarnihljudskih potreba bili jasno vidljivi. Topljenje socijalisti~koglagera desilo se na tlu Evrope, i najrazvijenije zemlje Starogkontinenta osjetile su se pozvanim da budu najva`niji faktorkoji usmjerava politi~ko-ekonomske procese u dràvamakoje su pripadale drugom ideolo{kom, vojnom i politi~komprotivniku. Uprkos neizvjesnom procesu i velikoj opasnostiod konflikata u zemljama Var{avskog ugovora, najve}iizazov ipak }e postati kriza na Jugoistoku Evrope. Ukratkom roku, u momentu kada procesi tranzicije uzemljama Isto~ne i Centralne Evrope nisu jo{, prakti~no, nipo~eli, ~inilo da }e i ju`noevropske zemlje zapo~eti mirnutranziciju. Ipak, vrlo brzo, Zapad }e se suo~iti sjugoslovenskom krizom, najve}im konfliktom na tlu Evropenakon Drugoga svjetskog rata, koja je zavr{ila dugotrajnimotvorenim oruànim sukobima u posljednjoj deceniji XXvijeka.Pobjedni~ka euforija nakon pobjede u Hladnom ratu ieufori~ni zanos dràva-pobjednica prerastanjem EEZ u EUpokazala se evropskim saveznicima kao prepreka da realnosagledaju i dobro procijene razmjere opasnosti koje je nosioraspad me|unarodnog poretka na Balkanu. Primjeriuspje{no zapo~ete tranzicije ve} su se donekle nazirali uEvropi, postojale su i zemlje s tradicionalnim etni~kimsukobima razli~itog intenziteta, koji su manje-vi{e drànipod kontrolom i na ~ijim se primjerima moglo vidjeti kakobi sukobi na Jugoistoku Evrope trebali da budukontrolisani. Ipak, dolaskom novih politi~kih elita,izbijanjem nacionalizama na povr{inu i njihovim sukobljavanjemna Balkanu, posebno u biv{oj Jugoslaviji, nastao jevakuum bezbjednosti, koji je zatekao nespremnim va`neaktere me|unarodnih odnosa da defini{u politiku premaovom prostoru. To se de{avalo istovremeno kada iusvajanje i po~etak izgradnje Zajedni~ke spoljne ibezbjednosne politike i definisanje ideje Evropskog82

odbrambenog identiteta. Situacija je bila pogodna da sebalkanske zemlje, posebno Jugoslavija i njena kriza,prihvate kao test funkcionisanja upravo tih novih funkcija inovih institucija spoljne i bezbjednosne poltike Evrope, jo{ujedinjenije nego do po~etka devedesetih. Jugoslovenskakriza, sticajem istorijskih okolnosti, postavila se kaopogodan eksperiment na kojem bi bili ispitani instrumentinastajanja novih evropskih institucija. “Na jugoslovenskomslu~aju zapadne sile htjele su da razrade jednu fazusopstvene globalne tranzicije”. 91 Doga|aji u Jugoslavijizatekli su evropske zapadne saveznike prili~nonespremnim. U vrijeme izbijanja balkanske krize, ni EEZ niOEBS nisu imali na raspolaganju nikakav vojnobezbjednosnikapacitet sposoban za intervenciju u slu~ajunasilnih akcija i oruànih konflikata, ~ak ni takve dasimboli~no pokaù da èle intervenciju silom na snage kojesu u Jugoslaviji tako|e ispoljavale silu. U to vrijeme SADsu se izjasnile protiv upotrebe sile i pri tome insisitirale naodbijanju da se i NATO angaùje u podru~jima “out ofarea” (izvan njegove oblasti). 92 “Evropska zajednica nije sesna{la u ratovima na tlu biv{e Jugoslavije. Nespremna zatakvo djelovanje, EEZ, odnosno kasnije EU, lutala je utraènju rje{enja, omogu}avaju}i da se interni konfliktpretvori u rat, i to u sredi{njem delu Evropskog kontinenta.Neo~ekivanost takvog razvoja, kao i razli~iti politi~kiinteresi i tradicije odnosa, uslovljavali su umesto jednejedinstvene evropske politike razli~ite pristupe, koji supoku{avali vratiti sigurnost ovom podru~ju pomo}u EU,OEBS-a i na kraju i UN-a”. 9391Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 16092Prema ~lanu 5. Ugovora o osnivanju od 4. aprila 1949. NATO je mogao dainterveni{e samo na teritoriji zemalja-~lanica ukoliko je neka od njih napadnuta.93Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, Interland,Vara`dim, 1999, str. 1583

I na unutra{njem planu je neo~ekivano brz i lak krajHladnog rata zatekao Evropsku zajednicu prili~nonespremnu za doga|aje koji su uslijedili. Vi{egodi{njeuskla|ivanje monetarne politike, koje je trebalo da vodiprema uvo|enju jedinstvene valute, nije primljeno sjednakim odu{evljenjem od svih ~lanica EEZ. VelikaBritanija nije htjela da prepusti svoj monetarni suverenitetujedinjenoj Evropi, a 1992. godine i Danska je nareferendumu odbila Sporazum iz Mastrihta i sna`nijumonetarizaciju i federalizaciju Unije. Danska }e kasnijeprihvatiti monetarni sistem i pravila Mastrihta, ali }epukotina u evropskom zajedni{tvu ostati vidljiva. “Oslanjanjena ekonomski aspekt dràvni{tva tako|e je oja~alopodelu u samoj Evropskoj zajednici izme|u jedne mo}neNema~ke i jedne Britanije i Francuske, koje su nastojale daprona|u razna sredstva da bi izravnale postoje}uneravnoteù”. 94Dvije ~injenice bile su od klju~nog zna~aja u vrijemeizbijanja balkanske krize. To su raspad Sovjetskog Saveza iodnos ujedinjene Evrope prema tom raspadu, s jednestrane, i spomenuto ostvarivanje tek potpisanogMastrihtskog sporazuma, s druge. Evropsko jedinstvo naputu definisanja zajedni~ke spoljne politike i zajedni~koginteresa i za~etaka kreiranja zajedni~kog identiteta imalo jeosnovu u ispoljavanju jedinstvenog ekonomskog interesa.âk se u tuma~enju tog jedinstvenog interesa i{lo takodaleko da se po~elo govoriti o specifi~nom “evropskomprotekcionizmu dvanaestorice”. 95 Time se Evropa pokazivalakao narastaju}a ekonomska tvorevina prema spoljnomsvijetu. Ukoliko ne bi uspjela da to i postane kaojedinstvena, njena budu}nost prerasla bi u takmi~enjeizme|u ~lanica, {to bi mogao da bude i kraj ideje oujedinjenoj Evropi. U najboljem slu~aju, proces ja~anja i94Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 17495EEZ je u to vrijeme imala 12 dràva-~lanica.84

{irenja evropskih ekonomskih integracija bio bi zaustavljen.“Me|usobna konkurencija podsetila bi sve da oni nisujedna jedinstvena velika sila koja je u stanju da delujejednoglasno i da ima zajedni~ku spoljnu politiku, ve} da jere~ o seriji dràva sa razli~itim nacionalnim predznacima,kojima se do izvesne mere moè manipulisati”. 96Sna`nija uloga Evropske zajednice u balkanskoj kriziimala je stoga veliku unutra{nju va`nost za stare inarastaju}e evropske institucije, ali i za samu evropskupoliti~ku filozofiju. Narastaju}i “evropski identitet” mije{aose i sa sve izraènijim nacionalnim suverenitetom i identitetompojedinih dràva-~lanica, koji jeste bio prenesen nasame organe EEZ, ali je u promjenama nakon Hladnog rataipak nastojao da se oglasi. I zemlje ~lanice su èljele dapokaù da one i dalje u potpunosti raspolaù svojimsuverenitetom, ~ak i onim dijelom koji su dobrovoljnoprenijele na Zajednicu.Dràve istoka Evrope, nakon raspada Isto~nog bloka,odjednom su se suo~ile s nagla{enom potrebom dapreciznije defini{u i ispolje svoje nacionalne identitete idràvne suverenitete uprkos proklamovanoj èlji dapostanu ~lanice EEZ-a i da na tim osnovama projektujubudu}nost. Ta ~injenica, kao i dràvno i nacionalnoujedinjenje Njema~ke, imale su svoj odraz i na procese urazvijenom dijelu Evrope. U odnosima prema Balkanuizrazile su se stare geopoliti~ke tendencije partikularnih sila,koje su se ispoljile ve} po~etkom krize. Podr{ku Sloveniji iHrvatskoj od po~etka davali su (ujedinjena) Njema~ka,Austrija, Danska, Ma|arska, Vatikan i Italija. Neke drugezemlje, poput Francuske, Velike Britanije, Belgije, [panije iGr~ke, pokazivale su uzdrànost u tuma~enju pojmasamoopredjeljenja, koje bi moglo da pogodi dràvu96Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 17485

Jugoslaviju. 97 U EEZ je sve do poku{aja vojnog pu~a uSovjetskom Savezu ljeta 1991. godine bilo ra{irenouvjerenje da je jugoslovenski konflikt bio odraz sovjetskeprijetnje.Geopoliti~ke osnove odnosa velikih sila premaJugoistoku Evrope potvr|uju i ruski autori. “RaspadJugoslavije nam pruà o~igledan primjer geopoliti~kihodnosa na Balkanu. Rusofilska linija je oli~ena u pozicijiBeograda i bosanskih Srba. Hrvatska i Slovenija seopredeljuju za srednju Evropu, a Anglosaksonci (SAD iEngleska) aktivno podràvaju bosanske muslimane,naslednike Turaka. Pri tom opet iskrsava pitanje Makedonije,oko koje se obnavljaju sporovi izme|u Srbije, Gr~kei Bugarske. S novom snagom izranja i albanski problem,naro~ito na Kosovu. Tragedija Pridnjestrovlja i antiruskaraspoloènja u sada{njoj Rumuniji i Moldavaji opetprimoravaju na to da se posebna pa`nja obrati na unijatski iprokatoli~ki lobi, koji jedini moè biti nosilac antimoskovskihstruja i latinskih stremljenja u tim oblastima”. 98Procesi dezintegracije Jugoslavije i kriza na Balkanskompoluostrvu i{li su mnogo brè i neizvjesnije nego {to su i{liprocesi ~vr{}eg evropskog povezivanja. Pribliàvanjem rokaza pregovore u Mastrihtu i potpisivanjem sporazuma oEvropskoj uniji, EEZ je nastojala da {to vi{e pregovara sastranama u jugoslovenskom sukobu i da se do rje{enja do|epoliti~kim putem. U to vrijeme EEZ jo{ nije bila spremna upotpunosi ni da defini{e zajedni~ku politiku prema toj krizi,posebno nije mogla da se preciznije i ~vr{}e odredi premanjenom sprovo|enju, a naro~ito, kao {to se ranije vidjelo,nije imala jasan stav prema pitanju samoopredjeljenja97Gotovo sve zemlje koje su s oprezom prilazile mogu}nosti dezintegracijeJugoslavije imale su nagla{ene autonoma{ke ili, ~ak, i separatisti~ke te`nje usvojim pojedinim pokrajinama: Baskija, Katalonija, Korzika, [kotska, Vels i dr.Ishitreno priznavanje biv{ih jugoslovenskih republika kao dràva moglo je lakodovesti do velikih unutra{njih problema u ovim dràvama zapada.98Aleksandar Dugin, “Osnovi geopolitike 1”, Ekopres, Zrenjanin, 2004, str. 35286

naroda biv{ih jugoslovenskih republika. 99 Neodlu~nost uodre|ivanju zajedni~ke akcije i nespremnost za usagla-{avanje oko upu}ivanja zajedni~kih trupa pogodovala jesna`noj akciji Njema~ke sredinom 1991. godine u pogledupriznavanja Slovenije i Hrvatske. To je ve} sredinom jula tegodine izrazio njema~ki kancelar Helmut Kol, vrlo brzopodrà}e i Vatikan, zatim i Italija. “Vremena su sepromenila. Kultura uzdràvanja, decenijama obele`jenema~ke spoljne politike, ustuknula je pred novimpretenzijama. Godina 1992. predstavlja stvarni zaokret uposleratnoj politici: u nema~ku misao vra}a se drskost”. 100Njema~ka je priznala Hrvatsku i Sloveniju 23. decembra1991. godine, ne ~ekaju}i rezultat Badenterove komisije 101 i“izlaù}i podsmehu zajedni~ki pristup Evropskezajednice”. 102 Kancelar Kol je to ozna~io kao “veliki trijumfnjema~ke spoljne politike”. 103 Bilo je to vrijeme tranzicijesistema nadnacionalnih integracija u ~vr{}e jedinstveneme|unarodne organizacije, kao dijela totalnog procesatranzicije, koji je na vi{e nivoa zahvatio cijelu Evropu. Doksu zemlje biv{eg politi~kog Istoka nastojale da redefini{unacionalne i dràvne interese na osnovama svog suverenitetai novih dru{tvenih vrijednosti koje su proklamovale ikojima su teìle, Evropa je traìla sebe u preno{enju dijelasuverenih prava na nadnacionalne integracije, ~iji je izrazbio formiranje multilateralnih nadnacionalnih institucija.99Steven Burg an Paul Shoup, “The War in Bosnia and Herzegovina – Ethnicconflict and International Intervention”, Armonk, New York, London, England,2000. str. 17.100Volfgang Mihal: “Nema~ka i slede}i rat”, “Miroslav”, Beograd, 1997, str. 9101“Badenterova komisija”, osnovala ju je Evropska ekonomska zajednica na~elu sa francuskim pravnikom Jackom Badinterom, koji je trebalo da dâ pravnomi{ljenje o prestanku postojanja Jugoslavije i sticanju uslova za nezavisnostpojedinih biv{ih jugoslovenskih republika koje su podnijele odgovaraju}uaplikaciju.102Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 183103John Taglibaue: “Kohl to Compromise on Yugoslavia”, The New York Times,18. decembar 1991, str. A387

âk i one evropske institucije za koje se mislilo da suveoma ~vrste i da su samo osnova za dalju nadgradnju iizgradnju novih, morale su da pretrpe izvjesne promjene,izazvane novom geopoliti~kom i geoekonomskomrealno{}u, prvenstveno ujedinjavanjem dvije Njema~ke, ali inovim geopoliti~kim rasporedom na Istoku. Politi~kerasprave oko ugovora u Mastrihtu uglavnom su vo|ene okopitanja kako kontrolisati Njema~ku, ~ime se za{lo u samesu{tinske osnove evropskog jedinstva iz vremena nastankaEvropske unije. “U pogledu na budu}nost i na mogu}noststvaranja jedinstvene Evrope, i Sjedinjene Dràve izapadnoevropske zemlje bile su saglasne da bilo kakvoformiranje evropskog jedinstva zahtijeva i rje{avanje pitanjaNjema~ke. Imaju}i na umu iskustva iz Versaja i me|uratnirazvoj, u kojem je Njema~ka vrlo brzo izgradila svoju vojnumo} i iskoristila evropske podjele i nesmirene ratne strasti,sada se nastojalo najprije ujediniti Zapadnu Evropu,formirati sna`no jezgro jedinstvene saradnje i tek nakontoga pristupiti naoruànju Njema~ke”. 104Odnos prema Jugoistoku Evrope, politi~ki i ekonomskioja~ale Njema~ke, unije}e izvjesnu zbunjenost i u politikuEvropske zajednice. Pri tome je Jugoistok samo dio {iregproblema odnosa prema zemljama u tranziciji uop{te.û|enje je izazivala ~injenica da jedna uspje{na regionalnaintegracija, poput Evropske ekonomske zajednice, nijestimulisala nove integracije, smanjenje agresije i demokratskoosloba|anje tih podru~ja, posebno Balkana. “U tovreme njima nije bilo shvatljivo da se njihovim akcijamasamo doprinosi nebezbednosti i predstoje}em haosu naIstoku”. 105104Radovan Vukadinovi}: “Me|unarodni odnosi od Hladnog rata do globalnogporetka”, AKD, Zagreb, 2001, str. 61105Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 18588

3.2. Amerika i balkanska krizaIzbijanje krize na Balkanu i rata na prostoru biv{eJugoslavije zateklo je u velikoj mjeri SAD bez jasnoodre|ene politike prema tom problemu. Administracijaameri~kog predsjednika Dòrdà Bu{a (starijeg) odlu~ila jeda vo|stvo u rje{avanju te krize prepusti Evropi. Iako jeodluka bila da SAD ostanu po strani, sila-pobjednik uHladnom ratu nije mislila da }e tako zaista i biti. I u ovukrizu, ba{ kao i u prethodne, “u{la je u igru” kada je osjetilada doga|aji u vezi sa sukobima na prostoru Jugoslavijeprijete da dovedu u pitanje vode}u ulogu Amerike uEvropi. “Ni jedna ni druga administracija 106 nije smatrala daje to stvar od vitalnog interesa za Sjedinjene Dràve, iako jeKlintonova administracija, ipak, “pre~istila” svoje kategorijeu odnosu na rat u Bosni, kako bi ustanovila jednusrednju kategoriju nacionalnog interesa. Takvom kategorijomnije se podrazumevala opravdanost riskiranjaìvota vojnika, ali je zato bila dovoljna da opravda pa`njudiplomatije”. 107Dileme o kojima su raspravljali evropski saveznici vaìlesu i u transatlantskim odnosima. SAD su insistirale napreventivnom priznanju Bosne i Hercegovine i Makedonijeod januara 1992. godine, po~ev{i taj proces kampanjomubje|ivanja atlantskih saveznika. SAD su se na{le u situacijisli~noj kao Njema~ka, samo nekoliko mjeseci ranije, kada jetraìla priznanje Hrvatske i Slovenije, zaklju~iv{i da je torazlog za uznemirenje. Zabrinute zbog “izbijanja Nema~keu prvi plan, ispred SAD”, po rije~ima dràvnog pod-106Republikanska administracija Williama G. Busha (starijeg) od 1987. do 1991.godine i demokratska administracija Williama Billa Klintona od 1991. do 1999.godine.107Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 38989

sekretara Lorensa Iglbergera (Laurence Eagleberger 108 )”, iizgubiv{i bilo kakvo sredstvo uticanja na jugoslovenskusituaciju posle decembarske odluke Evropske zajednice,Sjedinjene dràve su, pored toga, insistirale na svomprotivljenju diferenciranom pristupu (jugoslovenskim)republikama. Pritisak hrvatskog lobija za priznavanjepostajao je sve ja~i. Ako bi SAD htele da promene stav opriznanju, to su mogle u~initi jedino priznaju}i sve ~etirirepublike odjednom, a da tek potom nastave saube|ivanjem Evropljana da i oni urade to isto”. 109Ipak, ostaje vidljiva ~injenica da je po~etkom evropskekrize Amerika bila uzdràna od bilo kakvih aktivnosti.“Najprije se pratilo kako }e evropske institucije djelovati ukonfliktu, a kako je ~itavo zbivanje ocijenjeno kao lokalno,bez opasnosti po ameri~ke nacionalne interese, nije seùrilo s vlastitom akcijom. To je bila karakteristika upravoBu{ove administracije, koju je u po~etku mandata prihvatioi predsjednik Klinton”. 110 Ostavljanje Jugoslavije naperiferiji posthladnoratovske politike i procesa posljedica jepromijenjenog bezbjednosnog okvira i geopoliti~kih odnosau Evropi. Kada su nakon pojave Mihaila Gorba~ova kaopredsjednika Sovjetskog Saveza po~eli razgovori o paritetustrate{kog naoruànja, programima razvoja naoruànja ismanjenju oruànih snaga izme|u (tada jo{ postoje}ih)blokova, posebna uloga Jugoslavije za Sjevernoatlantskualijansu postala je suvi{nom. Tokom cijelog trajanja Hladnograta Jugoslavija je imala pristup kreditima na Zapadu, uzamjenu za neutralnost i spremnost vojnih kapaciteta zaodvra}anje snaga Var{avskog pakta u slu~aju eventualnog108Dràvni podsekretar Laurence Eagleberger slu`bovao je kao ambasador uSFRJ.109Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str.193 – 194110Radovan Vukadinovi}: “Postokomunisti~ki izazov europskoj sigurnosti”,Ziral, Mostar, 1997, str. 4490

sukoba. 111 Neutralnost, pra}ena i pla}ena brojnom i skupomvojskom i relativno velikom naoruàno{}u, relativnapoliti~ka stabilnost, dok je to bilo potrebno, bili su klju~nielementi politike Zapada, posebno NATO-a, premaJugoslaviji. U izmijenjenom rasporedu me|unarodnih politi~kihodnosa vi{e nisu bili va`ni, jer nisu bili ni neophodniza ameri~ke vitalne nacionalne interese.Veliki uticaj na ameri~ki odnos po~etkom krize imali susekretar za nacionalnu bezbjednost Brent Skoukroft (BrentScowcroft), koji je ranije bio vojni ata{e u Beogradu, kao ipomo}nik dràvnog sekretara Lorens Iglberger, sa iskustvomambasadora u Beogradu. U to vrijeme ameri~kaadministracija je podràvala saveznog premijera SFRJ AntuMarkovi}a i nastojala da o~uva zajedni~ku dràvu u vrijemekada ona de fakto ve} nije postojala. “I dok se sasvim moèpretpostaviti da do 1991. godine me|unarodni uticaji uglavnomnisu bili sra~unati na izazivanje odre|enih politi~kihposledica, akcijama zvani~nika Evropske zajednice i OEBSa,u svojstvu pregovara~a, ve} po~etkom juna otpo~eo jejedan proces u kome su glavne svetske sile i me|unarodnipregovara~i i organizacije prakti~no preuzeli funkcijejugoslovenske dràve”. 112U vrijeme dok SAD jo{ nisu pokazivale namjeru da seozbiljno umije{aju u rat u BiH i krizu u drugim dijelovimaJugoslavije, uprkos njenoj odmakloj fazi, Evropljani supriznavali svoj neuspjeh, ali ga i obja{njavali posljedicomnesre}nog tajminga, odnosno vremenskomkoincidencijom krize na Balkanu i njihove sopstvenetranzicije iz Evropske ekonomske zajednice u Evropskuuniju. Evropske bezbjednosne insititucije, u tom trenutku,111“Politika”, Beograd, 9. juli 2004. godine, str A5. Ministar inostranih poslovaFNR Jugoslavije Konstantin Ko~a Popovi} rekao je 10. jula 1951. u Parizu, utajnom susretu s ameri~kim predsednikom Dvajtom Ajzenhauerom:“Doktrinarna pozicija ne bi bila nikakva prepreka da se jugoslovenska armijaodupre agresiji zajedno sa zapadnoevropskim vojnicima”.112Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 37291

po~etkom devedesetih, nisu bile spremne da se suo~e sratnom krizom, koja je traìla kvalitetnije analize iodlu~nije akcije. Evropa posebno nije bila spremna naoruànu akciju, po{to na raspolaganju nije imala ameri~kevojne snage, kao u vrijeme Hladnog rata protiv sovjetskeopasnosti. To zna~i da ni NATO, a ni KEBS, koji je tekbio prerastao u institucionalno nerazvijeni OEBS, nisudostigli takav nivo traènja odgovaraju}eg vojnog rje{enjaza nametanje mira, stvaranja i dogovaranja efikasnog,funkcionalnog i institucionalnog okvira rje{avanjakonflikata. SAD su i tada nastavile da insistiraju nazadràvanju svoje pozicije u NATO-u, ali i nazadràvanju primarne uloge NATO-a u evropskojbezbjednosti, definisane Ugovorom iz 1949. Da bi se to, upredve~erje raspada Var{avskog pakta, SEV-a i nastankanovih dràva na sovjetskom i jugoslovenskom prostoruefikasnije ostvarivalo formiran je 8. novembra 1991.godine u Rimu Savjet za sjevernoatlantsku saradnju(NACC) 113 , ~ije su ~lanice bile zemlje iz oba nekadakonfrontiraju}a bloka. Time su “novodolaze}i” stali podki{obran ameri~kog uticaja, kroz jednu od formidjelovanja NATO-a.Ve} po~etkom balkanske krize postavilo se pitanjepostojanja i funkcionisanja evropskog sistema kolektivnebezbjednosti. Bilo je kriti~ara koji su smatrali da nestankomVar{avskog pakta, kao hladnoratovskog protivnika, trebada nestane i NATO, i da su Evropi potrebne noveinstitucije, prikladne novom vremenu. Mnogi su govorili daje izgradnja i ja~anje OEBS-a, kao novog institucionalnogokvira evropskog sistema bezbjednosti, sasvim dovoljna zaodràvanje bezbjednog okruènja na Starom kontinentu.Ameri~ki stav po~etkom devedesetih dao je priliku upravoOEBS-u da, kao bezbjednosni okvir za Evropu, interveni{e113NATO Handbook, Nato Office of Inaformationa and Press, Belgium, 2001,str. 1892

na njenom Jugoistoku, u oblastima za koje je zaduèn: ranootkrivanje, spre~avanje i rje{avanje konflikata, upravljanjekrizama, rje{avanje kriza, demokratizaciju i ljudska prava.Koliko god da “evropski tajming” nije bio pogodan zaUniju, toliko je i “ameri~ki tajming” bio dosta nezgodan, jersu po~etkom devedesetih godina SAD, pored problemaIraka i Srednjeg istoka, bile preokupirane doga|ajima uMa|arskoj, Poljskoj, Njema~koj Demokratskoj Republici,ali i sudbinom reformi Mihaila Gorba~ova u SovjetskomSavezu. U isto vrijeme Amerika je bila sna`no angaòvana iu Isto~nom Mediteranu, gdje je radila na {irenju uticaja utom prostoru, posebno se bavila izborima u Bugarskoj iAlbaniji, {to je bio jasan dokaz da nastoje da budu prisutneu {irem prostoru regiona. Zbog zauzetosti tim problemimau Evropi i njenom okruènju, SAD su u po~etku balkanskekrize zauzele stav da, ako sami Jugosleveni ne razrije{erazmirice, oni tu ne mogu mnogo da u~ine.Eskalacija situacije uve}avala je neizvjesnost i sve vi{estvarala utisak bezizlaza, pri ~emu je raslo nezadovoljstvozbog utiska o neefikasnosti zapadnih saveznika i NATO-a,iako jugoslovenska kriza u to vrijeme, prema ~lanu VUgovora, nije bila zadatak kojim je trebalo da se bavi. Onase odvijala izvan teritorije zemalja-~lanica. “NezadovoljstvoSjedinjenih Dràva, zbog postoje}ih ograni~enja od stranekomande Ujedinjenih nacija u upotrebi vazdu{nih snaga,preraslo je u sukob s njihovim saveznicima u Evropi okopolitike u Bosni (i Hercegovini, prim. aut.) i rizika koji je tapolitika nosila sa sobom. Atlantski savez, u neugodnompoloàju zbog uloge odre|ene u Glavi VIII Povelje UN (ukojoj se defini{e u~e{}e regionalnih organizacija u misijamaUN), pobudio je unilateraliste u Kongresu SAD i koji sunapadali multilateralizam i ideju da NATO bude podre|enUjedinjenim nacijama, a Sjedinjene Dràve svojim93

saveznicima u njemu”. 114 Neuskla|enost pogleda velikih silau po~etku balkanske krize pokrenula je niz pitanja, na kojau samom startu nije bilo odgovora. Dileme su se odnosile ina nesposobnost Evrope da na|e politi~ko rje{enje jednognacionalno-etni~kog i teritorijalnog sukoba bez otvorenevojne intervencije i bez politi~kog vo|stva SjedinjenihDràva. Za Ameriku se postavljalo pitanje: da li je mogu}eda ostane jedina preostala svjetska supersila, a da naBalkanu ne angaùje svoje diplomatsko-politi~kepotencijale i vojne snage. Tre}e, va`no, pitanje bilo je:kakva je uloga Rusije u podru~ju Balkana, gdje jetradicionalno imala veoma jak uticaj. Najva`nije pitanje biloje: da li su SAD i Rusija spremne da sukobe politi~kepoglede i interese povodom sukoba na Balkanu. Jugoslovenskakriza, kao centralna, naj{ira i najva`nija naJugoistoku Evrope, prijetila je dugoro~nim posljedicama poodnose velikih sila uop{te, a transatlantskih saveznikaposebno.Nekoliko godina bi}e potrebno da se na|u konkretneideje i aktivnosti koje }e pomo}i da se ubrza rje{avanje ovihpitanja. Me|unarodnim faktorima nedostajala je jasnakoncepcija kada i pod kojim uslovima moè da se izvedeme|unarodna intervencija u situaciji teritorijalnih sporova,reinstitucionalizacije nacionalnih kolektiviteta i naru{avanjakolektivnih sistema bezbjednosti.Vrijeme u kojem se pojavio sukob bilo je vrijemepreispitivanja kategorija suverenosti i nezavisnosti. Dok jeEvropska unija narastala na definitivnoj spremnosti ~lanicada dio suverenih prava prenesu na nad-dràvnu i nadnacionalnuintegraciju i pri tome poja~avala brzinu i {irilafunkcije u pravcu federalizacije, dràve i narodi biv{eJugoslavije traìle su da im se priznaju isklju~ive dràvne inacionalne suverenosti koje su ranije bile prenesene na114Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 2294

zajedni~ku saveznu dràvu. S druge strane, sukob jepredstavljao i negaciju ameri~kih vrijednosti: demokratije,realizacije ljudskih prava i sloboda i multikulturalizma, ali iameri~kih interesa, u koje su svakako spadale evropskeintegracije u svim oblicima – od Evropske zajednice doregionalnih. “Austrijska inicijativa u jugoslovenskom sporu,u ~emu joj se ubrzo pridruìla Nema~ka, zasnivala se nadestilisanom pojmu dràve-nacije... Iako je ovo prezentovanokao pitanje slobode, re~ je, u stvari, o pro{irenjunema~ke ideje o dràvljanstvu samo kroz krvnu vezu (jussanguins) i o nemogu}nosti postojanja etni~ki heterogenihdràva – {to su bile ideje koje su u srì fa{isti~ke ideologije”.115Iako se jedinstvo zapadnih saveznika postavljalo kaoimperativ ne samo zbog krize, ve} i zbog njihovihunutra{njih odnosa, sve do 1994. godine trajalo je me|usobnopoga|anje izme|u Evropske zajednice i SAD okotoga ko }e povesti inicijativu za kona~no rje{enje konflikta ikako to realizovati. Mali regionalni sukob po~eo je 1994.godine da predstavlja prijetnju zapadnim institucijama iosnovama na koje su postavljene. Ta prijetnja mogla je daunese nestabilnost ne samo u mjeri da ugrozi kolektivnisistem bezbjednosti Zapada, ve} ~ak i da dovede doregionalnih konfrontacija u drugim dijelovima svijeta, i tosa mnogo ve}im posljedicama.Svjesne me|usobnih razlika, koje su se u vrijeme rata uBosni i Hercegovini pokrivale slanjem humanitarne pomo}ii ulogom Ujedinjenih nacija, zapadne sile po~ele su daujedinjuju napor i intenziviraju aktivnosti za rje{avanjejugoslovenskog sukoba. Iza otvorene politi~ke scene krila semreà velikih interesa zapadnih sila, zbog kojih se kriza naBalkanu produàvala na krajnje neizvjestan rok. Mnogi susmatrali da je cilj Velike Britanije da uspostavi britansku115Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 20395

prevagu u procesu izgradnje jedinstvene Evrope nakonpotpisivanja ugovora iz Mastrihta. Ameri~ki Kongres traìoje “vi{e liderstva” u vo|enju konflikta prema njegovomprivo|enju kraju, u odnosu na “lutanja”, kako je to u SADnazivano, Evropske zajednice. Angloameri~ki saveznici,SAD i Velika Britanija, ipak su imali druga~iju koncepcijuod “ostatka” Evropske unije, predvo|ene Francuskom iNjema~kom. Forsiranje Ujedinjenih nacija, njihovih “peacemaking” i “peace keeping” zadataka i snaga bilo je, u stvari,protivteà francusko-njema~kim inicijativama 116 o unapre-|enju evropskog bezbjednosnog sistema kroz evropskevojne snage odvojene od NATO-a. “Peterbur{komdeklaracijom, Zapadnoevropska unija (WEU) 117 dobila jemogu}nost vojnog angaòvanja u {irokoj lepezi mirovnihoperacija u ime Evropske unije. Time su zapadnoevropskisaveznici èljeli pokazati Sjedinjenim ameri~kim dràvamada u novom svjetskom poretku èle da preuzmu dioodgovornosti na sigurnosnom planu i da su voljni i sposobnida adekvatno prate preobraàj tzv. hard-security na softsecurityi odgovore na izazove novog svjetskog poretka”. 118U okviru ukupnih ameri~ko-evropskih odnosapo~etkom devedesetih godina i povodom krize naJugoistoku, posebno mjesto zauzimali su ameri~ko-116@or` Anri-Sutu: “Neizvestan savez”, Clio, Beograd, 2001, str. 339. Francuskipredsednik Fransoa Miteran, u Vojnoj {koli 11. aprila 1991. godine: “Evropskazajednica u oblasti inostrane politike i bezbednosti vodila bi neizostavnostvaranju jednog evropskog vojnog kapaciteta, {to bi prouzrokovalo dubokupromenu u Atlantskom savezu (NATO)”.117Zapadnoevropska Unija (Westeuropean Union) osnovana je 23. oktobra 1953.godine na osnovu modifikovanog Briselskog ugovora od 17. marta 1948. Po{todo 80-tih godina 20. vijeka nije bilo mogu}e voditi samostalnu odbrambenupolitiku, tek 1984. godine, na inicijativu Francuske, dolazi do reaktiviranja WEU.Od tada, kroz niz koraka i deklaracija, WEU je mijenjana, u cilju uspostavljanjenjene uloge kao stuba evropske odbrane i osnove evropskog odbrambenogidentiteta u saradnji s NATO-om ili na ravopravnim osnovama (Rimskadeklaracija 1984. Bon 1985. Maastricht 1991. Petersburg 1992. Lisabon 1995.Birmingham 1996. Ostende 1996.)118Lidija êhuli}” “Euroatlantizam”, “Politi~ka kultura”, Zagreb, 2003, str. 23396

njema~ki odnosi. Sna`na i ujedinjena Njema~ka traìla je daiskaè svoju snagu i jugoslovenski sukob je za nju bioidealna prilika. Njema~ka je ~ak odustala i od ustavnezabrane slanja vojnika na druge teritorije, tako da je njenaratna avijacija u~estvovala u akcijama u Bosni iHercegovini. To je bio jedan od trenutaka kada se prednjenim zahtjevima popu{talo da bi se sa~uvalo atlantskozajedni{tvo. Uprkos nekim tradicionalnim odnosima, kojinisu upu}ivali na jedinstvo 119 , Sjedinjene Dràve, “iako unadmetanju sa Nema~kom, prvenstveno su vodile ra~una oodràvanju proatlantske pozicije Kolove vlade”. 120 S drugestrane, Njema~ka je nastojala da ostvari osnovneme|unarodne ciljeve, prije svih poziciju i odnose u NATOu.“Evropska izgradnja, odrànje Atlantskog saveza, to jestameri~kog prisustva u Evropi, u okolnostima koje vi{e nisuimale veze sa 1949. godinom (zar nismo s pravompredvideli, tu i tamo, posle 1990. blisku krizu NATO-a?) i,za{to da ne, pove}anu strate{ku ulogu Nema~ke, kojoj vi{enije pretila sovjetska opasnost, koja bi bila oslobo|enaprisustva ruskih trupa u Nema~koj i koja od ujedinjenjaraspolaè nacionalnom vojnom komandom, {to ranije nijebio slu~aj”. 121Evropljani su, dakle, iskoristili NATO da bi SAD u{le urje{avanje krize na Balkanu po~etkom i sredinomdevedesetih godina XX vijeka. Time je NATO iskori{}enkao isklju~ivo evropska organizacija za bezbjednost, alitakva koja vi{e ne dejstvuje samo na teritoriji dràva-~lanica, ve} i izvan svoje zone djelovanja (“out of area”). Toje bio dokaz komplementarne povezanosti koncepcija{irenja NATO-a i Evropske unije. Tako je i NATO,zahvaljuju}i ratnoj krizi u BiH, preìvio i ostao politi~kovojnasila. Iz cijele situacije SAD su ponovo iza{le kao119Aleksandar Dugin: “Osnovi geopolitike 1”, Ekopres, Zrenjanin, 2004, str. 369.“Geopoliti~ki interesi Nema~ke tradicionalno su bili suprotni atlantisti~kimstremljenjima Zapada. To se odnosilo kako na kontinentalne, tako i kolonijalneaspekte geopolitike”.120Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 195121@or` Anri-Sutu: “Neizvestan savez”, Clio, Beograd, 2001, str. 34197

glavni akter u rje{avanju jednog konflikta u Evropi (ba{ kaoi prethodna dva puta, u oba svjetska rata). Time je, u stvari,dat odgovor na pitanje: da li je jugoslovenski konflikt biosamo evropski problem ili je zahtijevao i stavljanje SAD na~elo rje{avanja sukoba. Iz te situacije proiza{la je politika“novog regionalizma”, {to je zna~ilo da “Sjedinjene Dràve,kao jedina preostala super-sila, mogu, na osnovu svojihvitalnih interesa i interesa globalne bezbednosti posopstvenoj oceni da biraju i da “i{~a~kaju” konflikte iregione”. 122Neslaganja me|u saveznicima 1994. godine nisu prestala,ona su jednostavno bila prekrivena jednim privremenimzajedni~kim pogledom, za koji je rje{avanje jugoslovenskekrize pod ameri~kim vo|stvom bilo samo pogodno sredstvo.Sve do kraja 1994. godine trajali su me|usobni nesporazumioko konkretnih politi~kih i vojnih akcija, pa je ~ak u jednomtrenutku i postojanje NATO-a bilo dovedeno u pitanje,uprkos deklarisanom opredjeljenju o njegovom opstanku.Izlaz je, ipak, bio na|en u redukovanju planova i njihovevremenske realizacije, kroz poja~avanje humanitarneintervencije na prostoru biv{e Jugoslavije i davanje ve}ihovla{}enja jedinicama Ujedinjenih nacija u misiji koja im jeprvobitno povjerena. SAD su potvdile svoje vo|stvo ipreuzele obavezu da {tite snage UN u slu~aju povla~enja. Iztog razloga ameri~ke snage dobile su i komandu u vojnimoperacijama u BiH, koju je do tada imao generalni sekretarUN. Preuzimanje uloge SAD, kao glavnog aktera u rje{avanjukrize na Balkanu bilo je dovr{eno uprkos ~injenici {to su idalje postojala nerazja{njena opredjeljenja oko daljegupravljanja sukobom i stanjem na prostoru Balkana. Kontrolavazdu{nog prostora iznad Republike Srpske, u okvirusprovo|enja Rezolucije UN “Zabranjen let”, “Operacijapadobran” i snabdijevanje za{ti}enih zona Srebrenica, @epa,122Povjerljivi intervju sa funkcionerima ameri~kog Savjeta za nacionalnubezbjednost (National Security Council – NSC), cit. prema Suzan Vudvord:“Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 39098

Gora`de, Biha} i Sarajevo, bombardovanje poloàja VojskeRepublike Srpske kod Gora`da aprila 1994. godine ibombardovanje infrastrukture i vojnih ciljeva u RepubliciSrpskoj avgusta i septembra 1995. pokazali su da Evropasama ni izbliza nije bila spremna za vojno rje{enje i da je takavplan mogao da uspije samo zahvaljuju}i ameri~koj vojnotehnolo{kojnadmo}i. Za taj posao posluìo je NATO i kaopoliti~ki i kao vojni okvir. Te prve akcije izvna teritorijezemalja ~lanican odnosno “out of area”, bile su razlogopstanka NATO-a, a to je zna~ilo i najpogodniji ambijent zaostvarivanje uticaja ameri~ke spoljne politike ne samo uEvropi, ve} i mnogo {ire.3.3. Rusija i kriza na BalkanuBalkan je vijekovima bio zona ruskog interesovnja.Snaàn ruski uticaj osje}ao se u XIX i XX vijeku, u vrijemekada su na tlu biv{eg otomanskog i izdi{u}egaustrougarskog carstva nastajale nove, nezavisne dràve,uglavnom na osnovama Pravoslavne vjere i slovenstva(Srbija, Crna Gora, Bugarska, Gr~ka, Rumunija). Vi{e odpolovine XX vijeka veliki dio Balkanskog poluostrva bio jeu najuìm tokovima izgradnje socijalizma, {to ga jepovezivalo sa Sovjetskim Savezom, kroz koji se i daljeostvarivao ruski uticaj na te dràve (Jugoslavija, Bugarska,Rumunija, Albanija). Kraj Hladnog rata unio je velikepromjene u socijalisti~ki blok. “Samoraspustili” su seVar{avski pakt i Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo}(SEV), dezintegrisani su Sovjetski Savez i SFR Jugoslavija,mirno su se razi{le ê{ka i Slova~ka. Na politi~koj kartiEvrope i susjednih azijskih prostora pojavilo se mnogonovih dràva, s vi{e ili manje, a neke ~ak i bez dràvnetradicije.99

Ruska pozicija prema krizi na Balkanu bila je te{ka iambivalentna. S jedne strane, Rusija je imala unutra{njipritisak, izazvan sopstvenom tranzicijom, unutra{njimproblemima i problemima koje je izazivala dezintegracijaSovjetskog Saveza. S druge strane, postojali su sna`niunutra{nji pritisci na spoljnu politiku, u poziciji ume|unarodnim odnosima koja se nikako ne moè ocijenitikao dobra. Postoji i tre}a strana - pogledi nekih balkanskihzemalja, koje su tokom istorije imale dobre odnose saRusijom (Sovjetskim Savezom). Bugarska i Rumunija bilesu ~lanice Var{avskog ugovora, Gr~ka je pravoslavnazemlja, Albanija je dugo pripadala socijalisti~kom bloku, anastavila da gradi socijalizam i nakon istupanja. Posebno su~vrste veze s Rusijom gajili pravoslavni narodi biv{eJugoslavije – Srbi, Makedonci i Crnogorci, koji su uvijekpolagali nadu u za{titu s te strane. Rusija je u posljednja dvavijeka mnogo uloìla u svoje politi~ke veze i uticaj naBalkanu, usko ga veù}i sa svojim pozicijama u prostoruCrnog Mora i Bliskog Istoka. Za Rusiju je od najve}egzna~aja pozicija moreuza Bosfora i Dardanela, kao jedininjen izlaz iz Crnog u Sredozemno more.Balkan u takvim ruskim geostrate{kim i geopoliti~kimodnosima ima va`no mjesto. To se prije svega odnosi narusku politiku prema Turskoj, s kojom Rusija nikada nijebila u posebno dobrim relacijama. Razlog nisu samomoreuzi i dioba uticaja na crnomorskom regionu, ve} ipodru~je Kavkaza i Kaspijskog mora (jezera), gdje ìve inarodi bliski Turcima, koji su do raspada Sovjetskog Savezabili u njegovom sastavu, a danas su kao nezavisne dràvepodlo`ne raznim uticajima. “Bez obzira na put koji jeizabrala po~etkom XIX veka, put koji je usmeren nao~uvanje bliskoisto~ne ravnoteè i na odsustvo èlje daoteà odnose sa turskim sultanom, ruska diplomatijakoristila je diplomatske kanale za podr{ku borbi balkanskihnaroda za oslobo|enje od turske vladavine, nastoje}i da ne100

dopusti prodor Engleske, Francuske i Austrije na Balkan,dovode}i u vezu odnos snaga s problemom bezbednostiju`nih granica ruske imperije”. 123 Rusija nikada nijenapu{tala Balkan, ~ak ni u istorijskim trenucima kada sunjeni odnosi sa srpskim vo|stvom bili zategnuti. Ona jeuvijek povezivala svoje odnose prema Balkanu saproblemom za{tite svojih ju`nih i zapadnih granica.Upravo zbog ~injenice da je politika Zapada neprestanoteìla da odvoji politiku Rusije od Jugoistoka Evrope, bio jeza~u|uju}i njen stav u po~etku jugoslovenskog sukoba.Tokom te krize taj “stav je bio nedosljedan, nesamostalan inije vodio ra~una o ruskim nacionalnim interesima.Objektivno, Rusija je od samog po~etka zauzela antisrpskistav. Obja{njenje treba traìti u ruskim unutarpoliti~kimkolizijama, u njenoj ekonomskoj slabosti, ali i ume|unarodnim faktorima”. 124123Jelena Guskova: “Istorija jugoslovenske krize 1990 – 2000, 2. dio”, IGAM,Beograd, 2002, str. 254124Isto, str. 259101

102Rusija i Isto~na Evropa 1994.Raspad jugoslovenske federacije i dezintegracijamultinacionalnog i dràvnog okvira u kojem je SSSRsprovodio svoju politiku vremenski su se gotovo poklopili.Doga|ajima s po~etka devedesetih godina prethodio jeperiod zahladnjelih odnosa izme|u Sovjetskog Saveza i

SFR Jugoslavije i “u tom periodu balkanski pravac ~amio jeu zape}ku ruske spoljne politike, s jedne strane zbogodsustva inicijative sa jugoslovenske strane, a s druge kaopravac koji je Moskva smatrala drugorazrednim”. 125 U tovrijeme Jugoslavija je, kao jo{ jedinstvena dràva,poku{avala da iza|e iz krize u koju je zapala. Uprkospodr{ci SAD, ~iji je zvani~ni stav bio odràvanjejedinstvene dràve, taj proces nije i{ao u pravcu njenogo~uvanja. Nada zvani~nih jugoslovenskih organa u Rusijunije bila mala iako je i Rusija u to vrijeme imala i previ{esvojih problema, kako spoljnopoliti~kih, tako jo{ vi{eunutra{njih. Veoma brzo posta}e jasno da je Rusija vi{e bilaokrenuta razvijanju veza i definisanju odnosa sa Zapadom,prije svega Amerikom, da je njena glavna briga bilo “blièinostranstvo”, {to je bio op{ti naziv za dràve nastale odsovjetskih socijalisti~kih republika. I pored toga, za~u|ujeda po~etkom devedesetih godina “nije bila svesna svojihdugoro~nih interesa na Balkanu”. 126Kao i u svakoj zemlji u tranziciji, i ruska spoljna politikadoìvljavala je brojne transformacije. Posljednji daniSovjetskog Saveza i prvi dani nove Rusije bili su u znakutradicionalne sovjetske spoljne politike, koju je, kaouostalom i u drugim oblastima, nekoliko godina prije togaobiljeàvala “perestrojka”, predvo|ena posljednjim predsjednikomSovjetskog Saveza Mihailom Gorba~ovim.Rusko rukovodstvo u to vrijeme polazilo je od stava datreba isklju~iti bilo kakvo mije{anje u unutra{nje stvariizdi{u}e Jugoslavije. Progla{enje nezavisnosti Slovenije iHrvatske 1991. godine Ministarstvo spoljnih poslovaSovjetskog Saveza smatralo je jednostranim aktima. I poredtakvog stava, Zapad, a naro~ito SAD, pla{ili su sezauzimanje aktivnije pozicije i mije{anja Rusije (do kraja1991. godine Sovjetskog Saveza) u krizu na Balkanu. U tom125Isto, str. 259126Isto, str. 259103

smislu neprestano su upozoravali njene predstavnike naposljedice koje bi takvo mije{anje moglo da izazove.Upozorenja su imala efekat, jer je “Sovjetski Savezprakti~no prekinuo isporuku naoruànja i borbene tehnikeJugoslaviji, nakon {to je niz zemalja, uklju~uju}i Ameriku iNema~ku, nametnuo embargo na dopremanje oru`ja u tajregion”. 127Karakteristika ruskog odnosa u to vrijeme bila jeuzdràn i prete`no posmatra~ki stav, koji se izraàvao krozizjave najop{tijeg karaktera. “O~ekuju}i veliku pomo} saZapada, Jeljcin se nije hteo previ{e angaòvati na Balkanu,te je nastojao pratiti i odràvati zapadne inicijative”. 128Bio je to jasan znak da Rusija ima namjeru da sara|ujesa Zapadom u pogledu jugoslovenske krize. To je bilaobostrana èlja i Amerike i Rusije, jer su “SAD traìlepomo} Rusije da pokrene diplomatski proces s mrtveta~ke”. 129 Rusko vo|stvo bilo je odre|eno sopstvenimrazlozima za saradnju sa Zapadom. Presudan uticaj imali suproces tranzicije i ja~anje nacionalizma u samoj Rusiji,sli~nim onom na prostoru Jugoslavije. Istovremeno, Rusijaje radila na tome da je Zapad prihvati kao partnera i kaoveliku silu u brojnim globalnim ekonomskim i politi~kimforumima, koje kao raniji predvodnik Var{avskog paktanije imala. Uz to, posvetila je i mnogo pa`nje ja~anjukolektivnog sistema bezbjednosti kroz OEBS, organizacijuu ~ije je temelje Rusija, u vrijeme stvaranja KEBS-a, mnogouloìla.S druge strane, zapadnim silama dugo nije bio jasantakav stav i odnos Rusije prema Balkanu, zbog duboke ijake obostrane simpatije Rusije i Srba, ali i zbogtradicionalnih, istorijskih, ekonomskih i drugih veza. “Sjedi-127Isto, str. 261128Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, Interland,Vara`din, 1999, str. 96129Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd, 1997, str. 23104

njene Dràve na{le su se nespremne za narastaju}i sukob saRusijom oko politike prema Bosni. Klju~na korist odzavr{etka Hladnog rata, pobolj{ani ameri~ko-ruski odnosi iruska saradnja u Savetu bezbednosti, bili su tako|edovedeni u pitanje”. 130Iako je ruska politika prema Balkanu ve} po~etkomkrize trpjela kritiku 131 , ipak je Jeljcin nastavio saintenzivnim razvijanjem veza sa Zapadom. Kao jedan odnajvatrenijih “prozapadnjaka i proamerikanaca” slovio jeministar spoljnih poslova Andrej Vladimirovi~ Kozirjev,kojega je predsjednik Boris Jeljcin zadràvao kao ministra usvim vladama od po~etka krize na Jugoistoku Evrope.Njegova uloga naro~ito }e do}i do izraàja u “drugoj fazi”ruske balkanske politike, u vrijeme kada se odre|ivaoglavni pravac spoljne politike Ruske Federacije kao novedràve. Mehanizam funkcionisanja spoljne politike Rusijebio je jednostavan – predsjednik je odre|ivao spoljnupolitiku, a sprovodilo Ministarstvo inostranih poslova(MID). “U praksi kakva je tada vladala, predsednik nijeuzimao aktivno u~e{}e u razradi balkanske spoljnopoliti~ketaktike (strategija nije ni postojala), prenev{i sve poslove naministra”. 132 Time su regionalna kriza i lokalni sukob na130Isto, str. 23131Konstantin Nikiforov: “Izme|u Kremlja i Republike Srpske”, Igam, Beograd,2000, str. 32-33. “Te{ko je osporavati veoma o{tre, ali pravedne primedbe poznatogruskog diplomate, biv{eg ambasadora u Nema~koj Julija Kvicinskog, opo~etnoj fazi angaòvanja Rusije u re{avanju jugoslovenske krize. ‘Ruski stav’ –pisao je on – ‘u po~etku nije bio ni prosrpski, niti ~ak neutralan. To {to Slovenci iHrvati vi{e nisu hteli da ìve u zajedni~koj dràvi sa Srbima smatralo se ~ak ispravnimi za svaku pohvalu... A to {to Srbi kao odgovor nisu hteli ìveti u zajedni~kojdràvi sa Hrvatima, razume se, smatralo se srpskim nacionalizmom iimperijalisti~kim ambicijama. Tako je izgledala prili~no dugo ruska objektivnostu vezi sa jugoslovenskim pitanjem. Jugoslovenska politika Rusije’ – rezimirao jeovaj diplomata – ‘tumarala je kao slamka u vihoru, izazivaju}i sve ve}u kritiku odstrane samih Rusa. Re~ju, bio je to primer kuda vodi paradiranje diletantizma iideolo{ko, ovaj put demokratsko, jednoumlje”.132Jelena Guskova: “Istorija jugoslovenske krize 1990 – 2000, 2. dio”, IGAM,Beograd, 2002, str. 264105

Balkanu postali dio ukupnosti odnosa Zapada i Rusije na{tetu Balkana. Sama kriza nije bila najva`nije pitanje, jer suse “partneri” pitali: kakvu Rusiju èli Zapad. Da li je onadio Evrope? Kakvo je njeno mjesto u kolektivnom sistemubezbjednosti? Tek odgovaraju}i na ova pitanja i defini{u}irusko-ameri~ke i rusko-evropske odnose moglo se postavitipitanje o ulozi i uticaju Rusije na Balkanu.‘Balkanski problem’ iskrsnuo je dok je u Rusijidominirao antikomunisti~ki pâtos, kada su negirani svielementi spoljne politike iz komunisti~ke pro{losti, uklju-~uju}i i podelu na definisane sfere uticaja. Odbacivani sunemilice saveznici biv{eg Sovjetskog Saveza. Evropa iAmerika fascinirale su Rusiju idealima demokratije idemokratskog blagostanja. Zbog toga je ona, po mi{ljenjunovih politi~ara, koji su sebe smatrali demokratama, trebaloda postane deo Evrope. Prakti~no, problem je iskrsnuokada je mlada ruska diplomatija u~vr{}ivala odnose sliderima zapadnih zemalja, ne èle}i da im protivre~i i daizaziva sukobe. Kozirjev je objavio kako Rusija mora teìtida kao velika sila u|e u porodicu najnaprednijihdemokratskih dràva…” 133Kriti~ari ruske i unutra{nje i spoljne politike ve} usamom po~etku krize nastojali su da naglase zna~aj Balkanaza Rusiju i njenu diplomatiju. Ipak, zbog specifi~nog na~inakreiranja i vo|enja spoljne politike ostali su uglavnom postrani. Iako su poseban stav o spoljnoj politici imali i ruskaDuma (parlament) i vojska, pa i diplomatija, ona je ipakusmjeravana iz predsjedni~kog kabineta. Najè{}i kriti~arbalkanskog pravca ruske spoljne politike bila je opozicija,predvo|ena {efom liberal-demokrata Vladimirom @irinovskimi liderom komunista Georgi Zjuganovim. I ruskavojska je bila veliki kriti~ar stavova najvi{ih nosilacaspoljnopoliti~kih akcija. Iako je uticaj kriti~ara bio133Jelena Guskova: “Istorija jugoslovenske krize 1990 – 2000, 2. dio”, IGAM,Beograd, 2002, str. 266 – 267106

nedovoljan i neefikasan, po~etkom 1992. godine mnogima uRusiji postalo je jasno da je situacija na Balkanu veomaozbiljna. Kriti~ari vlasti dokazivali su da je u tom regionu nadjelu iskori{}avanje me|unacionalnih konflikata od stranezapadnih zemalja, u cilju ostvarivanja svojih interesa, i da jetaj konflikt posluìo da se redefini{e pitanje nepovredivostigranica u slu~aju raspada multinacionalnih dràva. 134 Krizaje omogu}ila da se na Balkanu ostvaruju i drugi ciljeviZapada. “Cilj Sjedinjenih Ameri~kih Dràva u Bosni iHercegovini bio je da se ne dopusti puna ravnopravnostEvropljana i povratak Rusije na Balkan, a tako|e iuspostavljanje strate{kog partnerstva s islamskim zemljama,koje je bilo pokolebano nakon Pustinjske oluje (Irak 1991.).“Uskoro je obelodanjen i ameri~ki globalni cilj: na primerubiv{e Jugoslavije potvrditi svoje liderstvo u svetu nakonHladnog rata, formulisati novu ulogu NATO-a, na osnovutoga izgraditi univerzalni model sistema evropskebezbednosti”. 135U to vrijeme ne samo ruska politika, ve} i javno mnjenjepo~eli su sve o{trije da osu|uju balkansku politikuaktuelnog dràvnog rukovodstva. Po{to su ruski nacionalistipobje|ivali u parlamentarnoj borbi protiv predsjednikaJeljcina krajem 1992. godine, insistiraju}i na srpskompitanju, ministar Kozirjev je decembra 1992. godine prvi putformulisao principe balkanske politike Ruske Federacije.Po tim principima odba~ena je “isklju~iva krivica Srba zajugoslovenski konflikt”, traèno ublaàvanje sankcija premaSR Jugoslaviji, zahtijevano uvo|enje sankcija protivHrvatske u slu~aju ofanzivnih dejstava prema RepubliciSrpskoj Krajini. Bilo je to vrijeme krize vlade i Kozirjev je,da bi sa~uvao poloàj, zaigrao na srpsku kartu. Glavnipravci “balkanske politike” koji su usmjeravali neke ranije134Konstantin Nikiforov: “Izme|u Kremlja i Republike Srpske”, Igam, Beograd,2000, str. 31135Isto, str. 32107

poteze Rusije ostali su isti oni koji su potpuno odraàvalinesamostalnost ruske spoljne politike i njenu zavisnost odZapada, prije svega od Amerike.Osnovna zamjerka kriti~ara bila je da Rusija od po~etkajugoslovenske krize nije imala nikakvu koncepciju naosnovu koje }e projektovati rje{avanje sukoba. Druga va`nazamjerka jeste da nije uspjela da se izbori za uloguposrednika u krizi, ve} je bila drugorazredni partner uodnosu na zapadne zemlje, koje su vodile aktivnosti premarje{enju. Rusija u to vrijeme nije èljela direktnukonfrontaciju sa Zapadom i radila je mnogo na tome dabude prihva}ena kao dio kruga zapadnih zemalja kojeuspostavljaju sistem evropskih vrijednosti. Dio tog procesapribliàvanju Zapadu bili su i pritisci na Srbe, koje je Rusijavr{ila tokom rata u Bosni i Hercegovini za ra~un zapadnihmirovnih inicijativa. Uspjeh u tom pravcu postignut je pocijenu odustajanja od samostalnog vo|enja spoljne politikeu slu~aju balkanske krize, kao i po cijenu uticaja i ulogeRusije na Balkanu i naru{avanja dobrih odnosa i tradicionalogugleda u balkanskim zemljama, naro~ito Srbiji i CrnojGori. “Rusija je u svakom slu~aju prestala da bude faktorkoji uti~e na tok doga|aja u regionu. U~e{}e u mirovnomprocesu na Balkanu i stepen uticaja na proces dono{enjaodluka bili su vaàn pokazatelj mjesta i uloge Rusije usistemu me|unarodnih odnosa”. 136Pod pritiskom opozicije, zbog razo~arenja u brzodostizanje zapadnih vrijednosti, zbog gubljenja pozicija naBalkanu, slu`bena ruska politika po~ela je ve} 1993. godinesve vi{e da isti~e sopstveno vi|enje pojedinih problema,uklju~uju}i i krizu na prostoru biv{e Jugoslavije. To se unekoj mjeri razlikovalo od spoljne politike, ~iji je cilj bioobrnut - da se ne konfrontira i da sa Zapadom gradi dobreodnose, makar i na ra~un svojih interesa na Balkanu. Ba{ u136Jelena Guskova: “Istorija jugoslovenske krize 1990 – 2000, 2. dio”, IGAM,Beograd, 2002, str. 321108

vrijeme balkanske krize Rusija je uspjela da postane ~lanicaosam najrazvijenijih zemalja svijeta “G 8”, da s pet zemaljaKontakt grupe koje su se bavile balkanskom krizom (SAD,Francuska, Njema~ka i Velika Britanija) u~estvuje unjenom kona~nom rje{avanju i da preduzme aktivniju ulogumedijatora u nekim situacijama. U pojedinim fazamausvajanja nekih rje{enja pokazivala se i kao inicijatorrje{avanja problema.3.4. Balkanske zemlje i jugoslovenska krizaKrizom u Jugoslaviji po~etkom devedesetih godina bilesu pogo|ene sve balkanske zemlje, sve su trpjele veliku{tetu i po tome je jugoslovenska kriza prerasla u“balkansku”, odnosno krizu na Jugoistoku Evrope. Zarazliku od drugih sli~nih istorijskih situacija (balkanski isvjetski ratovi), nisu u prvi plan svoje politike izbacileteritorijalna pitanja, iako je bilo i takvih pritisaka nacionalisti~kihsnaga u nekim od njih (Gr~ka, Bugarska). Krajdvadesetog vijeka zatekao je ve}inu zemalja u regiji uveoma te{koj ekonomskoj situaciji, tako da se zaista ipostavljalo pitanje: da li bi one i bile sposobne da se nose sarealizacijom teritorijalnih zahtjeva i problemom teritorijalnihpromjena.Eventaualnu promjenu granica u samom startuonemogu}io je i stav me|unarodne zajednice, izraènputem OEBS-a, da se granice ne mogu mijenjati silom. Tajstav odnosio se i na spoljne granice, ali i na unutra{njegranice izme|u republika u SFR Jugoslaviji, koje sume|unarodna tijela proglasile kao me|udràvne ime|unarodno priznate. Zemlje Jugoistoka Evrope bile su uvrijeme jugoslovenske krize zaokupljene sopstvenimunutra{njim promjenama u procesima politi~ke iekonomske tranzicije.109

Socijalisti~ka Federativna republika Jugoslavija nakondezintegracije 1995.Prelazak ekonomije na trì{te po neoliberalnom modeluzna~io je preusmjeravanje proizvodnih i trgova~kih veza, au politi~kom ambijentu pojavio se niz prava i sloboda kojeranije nisu postojale u zemljama takozvanih “narodnih110

demokratija”, Bugarskoj i Rumuniji, kao i Albaniji iJugoslaviji. To su prava na osnivanje politi~kih partija idrugih politi~kih organizacija; vi{estrana~ki parlamentarni“fer i po{teni izbori”; sloboda misli i izraàvanja, pra}enaodgovaraju}om medijskom infrastrukturom; izgradnjagra|anskog, “civilnog”, dru{tva i njegovih institucija, poputnevladinih organizacija; kriti~ka uloga javnog mnjenja idruge. I zemlje prozapadnog bloka – Gr~ka i Turska – imalesu svoje vrijeme prilago|avanja. Nestala je otvorena vojnakonfrontacija, jer su zemlje Balkana, one iz biv{egVar{avskog pakta, ali i neutralne, poput Albanije i novih,izniklih na prostoru biv{e Jugoslavije, postavili kao ciljulazak u evroatlantsku zajednicu, Evropsku uniju i NATO.“Jedna od najneo~ekivanijih odlika poslednje decenije XXveka na Balkanu jeste ~injenica da je uloga vojske udoma}oj politici bila neznatna, uprkos dugoj tradiciji vojnihpu~eva”. 137Iako je NATO bio jedan od glavnih ciljeva nove politikebalkanskih zemalja, i ve} je to je bila izvjesna garancijabezbjednosti u regionu, na Balkanu je bilo isuvi{e mnogoizazova i rizika bezbjednosti da bi se mogao sprovesti lak ibezopasan containmnet jugoslovenske krize. Ekonomskesankcije, koje su Ujedinjene nacije na zahtjev SAD uveleprotiv tada{nje SR Jugoslavije (i Republike Srpske), imalesu mnogostruke posljedice po sve zemlje. Posljedice su biletim ve}e {to je u biv{im socijalisti~kim zemljama u toku bilaizgradnja novih politi~kih sistema vi{estrana~kepredstavni~ke demokratije i sprovo|enje ekonomskihreformi. Containment SR Jugoslavije (Srbije i Crne Gore)uticao je u ogromnoj mjeri na organizaciju i cijene ko{tanjakopnenog transporta u regionu, na razmjenu izme|ubalkanskih zemalja, snabdijevanje energentima, prije sveganaftom, kao i proizvodnju industrijskih roba. Izra~unato je137Ri~ard D`. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 324111

da je u prosjeku svaki voza~ kamiona morao kroz balkanskezemlje da vozi pet dana duè nego prije rata. Iako sepoku{alo s traènjem alternativnih putnih i èljezni~kihpravaca, pokazalo se da nema dostojne zamjene pravcimakoji su i{li preko Srbije. Pored transportnih te{ko}a,problem je predstavljala nesigurnost i rizici za investicije iproizvodnju, tako da su zapadnoevropske kompanije i drugipartneri po~eli da traè sigurnija podru~ja za ulaganja udrugim isto~noevropskim zemljama u kojima je bezbjednostbila ve}a.Na nesigurnost su uticale i sve neizvjesnije mogu}nostiprevoza Dunavom, ali i ogromne razmjere organizovanogkriminala u balkanskim dràvama, koji je pokazivaoizuzetno visoke oblike organizovanosti, kao i sve ve}akorupcija starih ~inovnika i novih politi~kih elita. Sukob ubiv{oj Jugoslaviji oteàvao je trì{ne reforme i ekonomskustabilizaciju u regionu. Me|u najpogo|enijim zemljama bilaje Bugarska. Upu}ena ranije u velikoj mjeri na saradnju saSrbijom i zavisna od njene saobra}ajne infrastrukture,bugarska ekonomija doìvljavala je velike udarce.Pretpostavlja se da je direktna {teta usljed jugoslovenskekrize za Bugarsku iznosila oko 1,5 milijardi dolara. U svimzemljama Balkana u padu su bili i natalitet i prosje~anìvotni vijek, a naglo je rasla stopa emigracije. I u pogleduemigracije najteà situacija odnosi se ponovo na Bugarsku.“U odnosu na podatke iz 1992. godine, popis obavljen uBugarskoj 2001. pokazao je manjak od ne{to vi{e od polamiliona stanovnika. Iako je u istom razdoblju natalitet paosa 10,4/1000 na 9,0/1000, osnovni razlog pada brojastanovnika ipak je bila emigracija: procenjuje se da je700.000 ljudi napustilo zemlju posle decembra 1989. godine.Zabrinjavaju}a je ~injenica da je me|u emigrantima najvi{evisokokvalifikovanih osoba. Do kraja 1998. godine iz112

Albanije je oti{la tre}ina onih koji su 1990. godine bilizaposleni na univerzitetima i nau~nim institutima”. 138Po~etkom devedesetih, s krizom u geografskom sredi{tu,Balkan je bio podloàn brojnim izazovima bezbjednosti.Oslabljene dràvne i multilateralne veze s vojno-politi~kimblokovima, posebno Isto~nim, omogu}ile su da se iz sjenkepojave brojni potencijalni sukobi. Kao prostor gdje seukr{taju civilizacijske, religijske, nacionalne, vjerske,etni~ke i sve druge razlike, Balkan je izuzetno podloànizbijanju svih vrsta sukoba, najvi{e onih ~iju osnovu ~ineetni~ke i nacionalne razlike, me|u kojima se posebno isti~usukobi, koji uz ove, mogu da se ispoljavaju i krozteritorijalnu komponentu.înjenica, da su NATO i EU postali krajnji ciljeviregionalne politike. Iz toga slijedi zaklju~ak da upostoje}em sistemu me|unarodnih odnosa i sauspostavljenim stabilnim odnosom snaga na JugoistokuEvrope ne treba o~ekivati izbijanje novih ratova i drugihoruànih sukoba, iako je u zemljama regiona velikakoncentracija vojske i ratne tehnike. Vojske su ~ak ne{tobrè razvijane po~etkom devedesetih godina u vrijemepoja~avanja krize, kada su ratovi u biv{oj Jugoslaviji biliozbiljna prijetnja ostalim balkanskim zemljama. U pogleduonoga {to se danas u bezbjednosnim studijamapodrazumijeva pod pojmom hard-security, slobodno semoè govoriti o Balkanu kao potencijalnoj zoni mira, ukojoj danas nema opasnosti za izbijanje ratova.S druge strane, takozvane “nevojne opasnosti” ili softsecurityizvori nesigurnosti i nestabilnosti znatno su brojnijii, dugoro~no gledano, predstavljaju visok stepen opasnostiza prostor u cjelini, ali i opstanak dràva Balkana. Nekiizvori opasnosti zasnivaju se na tradicionalnim napetostima138Isto, str. 468113

i izvorima ugroàvanja mira, a neki su novi. Tradicionalnikonflikti na Balkanu su:• gr~ko-turski sporovi oko granica u Egejskom moru iodnosi gr~ke i turske zajednice na Kipru, bez obzira {toje gr~ki dio Kipra, kao predstavnik jedinstvene dràve,primljen u EU i NATO; tu su i odnosi me|umanjinama, posebno odnos gr~ke dràve prema turskojnacionalnoj manjini, koja je u velikoj mjeri nastanjenana istoku zemlje, uz granicu sa Turskom; sukobiizme|u ove dvije zemlje nisu postajali ja~i i otvorenijinajvi{e zahvaljuju}i ~injenici da su one veoma dugo~lanice NATO-a i da su obje grani~ile sa zemljamaIstoka (Bugarskom i Rusijom, kao ~lanicamaVar{avskog ugovora);• srpsko-albanski i albansko-crnogorski spor (dotransformacije SR Jugoslavije u Srbiju i Crnu Gorujugoslovensko-albanski) traje od nastanka nacionalnihdràva na Balkanu i odnosi se na podru~je Kosova (iMetohije, to se ~esto izostavlja u javnosti i stru~nojliteraturi, prim. aut.), koje je do 1999. godine biloautonomna pokrajina u Srbiji, a od bombardovanjaJugoslavije od strane NATO-a teritorija je podvrhovnom kontrolom Ujedinjenih nacija, na kojojdanas bezbjednost kontroli{u vojne snage KFOR-a,pod komandom NATO-a; policijske poslove obavljanjusnage Ujedinjenih nacija, pod nazivom UNMIK;pitanje Kosova odnosi se na zahtjev albanske nacije natoj teritoriji da dobije nezavisnost; s ovim pitanjemusko su povezane nestabilnosti izazvane nacionalnimzahtjevima Albanaca na “jugu Srbije” u op{tinamaPre{evo, Bujanovac i Medve|a, kao i na sve ja~ezahtjeve za autonomijom Albanaca u Crnoj Gori; svevi{e se postavlja i pitanje lo{eg poloàja i gotovopotpune nacionalne potcijenjenost Srba, Crnogoraca iMakedonaca, kao nacionalnih manjina u Albaniji;114

• tursko-bugarski spor u vezi muslimana bugarskogetni~kog porijekla, koji se nazivaju Pomaci, i etni~kihTuraka, kao nacionalne manjine za koju se ra~una da ihu Bugarskoj ukupno ima oko 800.000; ne tako davno, uposljednjim danima socijalizma, Bugarska je izvr{ilagotovo potpuno etni~ko ~i{}enje svojih gra|anaislamske vjere, posebno Turaka, ali i islamizovanihslovena – Pomaka, protjerav{i ih u Tursku, od kojih sedo danas oko polovina vratila; slijede}i evropskestandarde u za{titi etni~kih manjina i manjinskihzajednica, politi~ka partija islamizovanih Bugara iTuraka danas participira u vlasti kao koalicioni partner,iako me|unacionalna pitanja ostaju i dalje potencijalniizvor opasnosti;• rumunsko-ma|arski odnosi i poloàj Ma|ara u dijeluRumunije koji se zove Transilvanija danas nisu izvornapetosti kakav su bili do kraja Hladnog rata; uperiodu neposredno prije po~etka tranzicije rumunskavlast je vodila politiku nasilne romanizacije Ma|ara uTransilvaniji, {to je imalo za posljedicu nemire saljudskim `rtvama, pa se postavljalo pitanje intervencijesnaga Zapadnoevropske Unije, WEU 139 ;• nacionalne napetosti u Moldaviji, dràvi nastaloj nakonraspada Sovjetskog Saveza u kojoj ve}inu ~ineMoldavci, koji govore rumunski, i gdje se o~ekivaosnaàn pokret za ujedinjenje s Rumunijom; manjinskinarodi – Rusi, Ukrajinci, Bugari, Turci, traìli su na~inda to sprije~e, zbog ~ega su slovenski narodi, Rusi iUkrajinci septembra 1999. godine proglasili nepriznatuRepubliku Pridnjestrovlje, koja ne priznaje centralnuvladu, s kojoma su se do nedavno vodile oruàneborbe.139Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, Interland,Vara`din, 1999, str. 141115

Balkansko „Bure Baruta“: potencijalna izvori{ta kriza naJugoistoku EvropeGlavne ta~ke kriza u jugoisto~noj Evropi:1. Okupacija sjevernog dijela Kipra od strane VojskeRepublike Turske;2. Razgrani~enje teritorijalnog mora i vazdu{nog prostoranad Egejskim morem;3. Gr~ke voje n snage na ostrvimau Egeju;4. Poloàj gr~ke manjine u Istambulu;5. Poloàj turske manjne u zapadnoj Trakiji;6. Poloàj turske manjine u Bugarskoj;7. teritorijslni sporovi u sjevernom Epiru i poloàj gr~kemanjine u Albaniji;116

8. napetosti nakon progla{enja nezavisnosti od straneRepublike Makedonije;9. Zahtjevi Albanaca na Kosovu i Metohiji;10. Ratu Bisni i Hercegovini i sprovo|enje Dejtonskogmirovngo sporazuma;11. Rat u Hrvatskoj i problemi Srba u Krajini i kao nacionalnemanjine;12. Ma|arska manjina u Vojvodini;13. Ma|arska manjina u Rumuniji.Pored ovih konflikata, koji su tokom istorijepredstavljali potencijalni izvor opasnosti, posljednjidoga|aji na Balkanu bili su proizvedeni ili su sami proizvelineke nove napetosti, koje se, pored tradicionalnih, pojavljujukao izvori ugroàvanja regionalne stabilnosti ibezbjednosti. I oni su etni~ko-teritorijalni:• hrvatsko-srpski spor u pogledu Srba koji su iz Hrvatsketokom rata preselili u Srbiju i Hrvata koji su iz drugihjugoslovenskih republika pre{li u Hrvatsku, uklju~uju}ipitanja njihove imovine; tu su i izvjesna pitanjarazgrani~enja, poput granice na Dunavu; pitanjepoluostrva Prevlake rije{eno je dogovorom ime|udràvnim sporazumom, iako ona i dalje ostajemogu}i izvor napetosti;• hrvatsko-slovena~ki sporovi, prije svega oko razgrani-~enja u Piranskom zaljevu, ali i neka druga pitanja(Trdinov vrh i sl.); nuklearna elektrana Kr{ko i jo{neka koja mogu dovesti do pove}anih tenzija,kumulativno, s drugim problemima, ~ak i do izbijanjasukoba; u ovom trenutku to je malo vjerovatno, jer niSlovenija, kao ~lan EU, a ni Hrvatska, kao kandidat za~lanstvo u EU, ne èle da naru{e sistem evropskekolektivne bezbjednosti;• me|unacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini, koja jesastavljena od dva entiteta, u kojima ìve tri naroda –117

Srbi, Hrvati i Bo{njaci-muslimani, koji su u proteklomratu 1992. do 1995. bili u me|usobnom ratu (Srbi iHrvati imaju susjedne dràve kao mati~ne dràve svogmati~nog naroda – Srbiju i Hrvatsku); faktor unutra-{njih odnosa i stabilnosti jeste i me|unarodna zajednica,kroz Kancelariju visokog predstavnika i vojnesnage SFOR (nedavno su ih zamijenile evropske snage,EUFOR); napeti odnosi me|u narodima u BiH, kao ipretjerano arbitriranje me|unarodnih predstavnika udono{enju odluka predstavljaju izvor nestabilnosti, kojije potencijalno inicijator regionalne krize;• makedonsko-gr~ki spor vezan je za odbijanje Gr~ke daprizna Makedoniju pod imenom Republika Makedonija(ustavnim imenom Makedonije), tako da diozemalja koristi naziv Biv{a Jugoslovenska RepublikaMakedonija (FYROM) 140 ; spor je vezan i za osporavanjeGr~ke da Makedonija koristi Vergilijevo sunce zasvoju zastavu, kao i za priznanje Gr~ke da u sjevernojGr~koj, u oblasti Trakija (gr~ka Makedonija), ìveMakedonci slovenskog porijekla;• veoma osjetljivo pitanje su i makedonsko-bugarskiodnosi, iako je Bugarska prva priznala stvaranjenezavisne Makedonije, a ne{to kasnije i makedonskenacije kao posebne nacije; otvorena su pitanjamakedonskog jezika makedonske manjine u PirinskojMakedoniji, teritoriji sa velikom koncentracijom Makedonaca,koja je prilikom razgrani~enja nakon balkanskihratova pripala Bugarskoj;• makedonsko-albanski odnosi podrazumijevaju veomaosjetljiva pitanja relacija izme|u makedonske ialbanske nacionalne zajednice; Albanaca ima oko 24posto u Makedoniji i uglavnom ìve u zapadnojMakedoniji i isto~nim dijelovima Skoplja; ustavni140FYROM – Former Yugoslav Republic of Macedonia118

odnosi definisani su takozvanim Ohridskim sporazumomnakon oruànih sukoba 2001. godine, koji su biliveoma ozbiljna prijetnja miru na Balkanu; uprkossporazumnom rje{avanju tog pitanja, makedonskoalbanskiodnosi ostaju veliko potencijalno kriznoàri{te, a to potvr|uju i oruàni sukobi na sjeveruMakedonije i nakon potpisivanja Ohridskog sporazuma,dono{enja novog ustava i novog zakona o lokalnojsamoupravi koji omogu}ava realizaciju prava Albanacau Makedoniji tamo gdje u lokalnoj zajednici ~ineve}inu;• makedonsko-srpski odnosi, ~ija se napetost osje}ausljed nepriznavanja autokefalnosti makedonskepravoslavne crkve od strane Srpske Pravoslavne Crkvei spre~avanja djelovanja Srpske Pravoslvne Crkve odstrane makedonske pravoslavne crkve u Makedoniji; uzovo pitanje ostaje otvoreno pitanje jednog dijelagranice (manastir Prohor P~injski u Srbiji, gdje jeosnovan ASNOM), pitanje poloàja srpske manjine uMakedoniji;• gra~ko-albanski odnosi imaju dvije strane: pitanjepoloàja Albanaca u Gr~koj i pripadnika gr~kezajednice u Albaniji: Albanci u Gr~koj su brojni,najmanjim dijelom su autohtoni stanovnici, jednimdijelom legalni useljenici, a velikim dijelom ilegalni,koji rade u gr~kim kompanijama za male nadnice i svevi{e pokazuju èlju za ve}im pravima; poloàjnacionalnih manjina u Albaniji, Srba, Crnogoraca,Grka, Makedonaca, Vlaha i drugih, jo{ iz vremenaEnver Hodè tradicionalno je lo{, tako da je i gr~kamanjinska zajednica u ju`noj Albaniji pokrenulapitanja ostvarivanja svojih manjinskih prava; na objestrane zabiljeèni su ekstremni slu~ajevi etni~kognasilja;119

• u etni~ka i religiozna pitanja moè se ubrojati i islamskifaktor na Balkanu, na koji u velikoj mjeri uti~uislamske zemlje – Saudijska Arabija, Pakistan, Egipat,Iran i druge bliskoisto~ne zemlje, a naro~ito Turska,koja je dijelom i geografski na Balkanu i koja u okvirume|unarodnih vojnih snaga ima svoje jedinice u BiH ikroz druge me|unarodne organizacije daje predstavnikei time ostvaruje prisustvo; islamski faktor naBalkanu je i pitanje poloàja muslimana ili Bo{njaka,kako se jedan dio njih u nacionalnom smislu izja{njavau balkanskim zemljama, u nekim pokrajinamaposebno: Sandàk u Srbiji, dijelovi teritorije u CrnojGori, Bosna i Hercegovina i druge.Pored nacionalnih i etni~kih odnosa na Balkanu se,poput drugih biv{ih socijalisti~kih dràva, pojavljuju i “noviizazovi bezbjednosti”. Oni su “na ovim prostorima vezaniuz geostrategijsku situaciju Jugoisto~ne Evrope, hroni~anmanjak sredstava za organizaciju moderne i djelotvornevojne sile, nepostojanje sna`nih bilateralnih i multilateralnihsaveza”. 141“Postojala je opasnost da }e se balkanski narodirazo~arati u evropske aspiracije svojih rukovodilaca. Nakraju vijeka stanovni{tvo je ve} bilo poti{teno zbog sve ve}enezaposlenosti, rastu}e inflacije i pada ìvotnog standarda.U sli~nim okolnostima Vajmarska Republika (Njema~ka)podlegla je autoritarnoj vlasti. înjenica da su zemljeBalkana podnele tolike `rtve na putu prema otvorenijemdemokratskom sistemu, ne udaljavaju}i se od njega, govorio politi~koj izo{trenosti i dru{tvenoj trpeljivosti, {to je, nanjihovu àlost, Zapad retko kada priznavao. Drugisimptomi nisu bili tako ohrabruju}i. Kriminal je bio uporastu, bogatstvo se sticalo na {vercu i probijanju sankcija.141Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, Interland,Vara`din, 1999, str. 147120

Pa ~ak i kada je bogatstvo zakonski ste~eno, stanovniciBalkana nisu mogli da prihvate prevlast nove“aristokratije” novca, umjesto stare elite mo}i, i dru{tvenonezadovoljstvo je tinjalo”. 142Novi izazovi stabilnoj bezbjednosti odnosili su se naorganizovani kriminal, posebno onaj uvezan s vrhovimapoliti~ke vlasti, koji je dobro regionalno organizovan ipovezan. Taj kriminal je u bliskim odnosima sa korupcijomi nije poznavao ni dràvne, nacionalne, etni~ke i bilo kojedruge granice. U najizrazitije oblasti kriminala, ~ije surazmjere bile tolike da je predstavljao prijetnjuregionalnom miru i opstanku pojedinih dràva, spadajutrgovina oru`jem i drogom, trgovina ljudima, ~ije sunajizraènije pojavnosti prostitucija i ilegalni imigracionitokovi iz Azije i sa evropskog Istoka na Zapad.U posljednje vrijeme pojavljuju se i na Jugoistoku visokirizici od terorizma u raznim oblicima, sa izuzetno velikimpotencijalima za naru{avanje mira, stabilnosti i op{tebezbjednosti. Istorija Balkana poznaje razne obliketerorizma, prvenstveno kao sredstvo ostvarivanja politi~kihi drugih sli~nih ciljeva, i njihov kontinuitet moè se pratitido danas. S obzirom na razmjere opasnosti od terorizma usvijetu, na njegove politi~ke ciljeve i ulogu u me|unarodnimodnosima, na Balkanu postaje pojava koja bitno moè dauti~e na ukupnu bezbjednost i za koju je neophodno da sedrì pod kontrolom. Po{to Zapad procjenjuje da najve}ateroristi~ka prijetnja dolazi sa Istoka, odnosno izmuslimanskih zemalja, mora se voditi ra~una da u svimbalkanskim zemljama ìve vi{e ili manje brojne i na razli~itena~ine organizovane zajednice muslimana, u kojima seosje}aju uticaji islamskog fundamentalizma, koji se ~estouzima kao osnova za eventualno ja~anje potencijalnihopasnih grupa ili pojedinaca.142Ri~ard D`. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd,2003, str. 467-468121

3.5. Dejtonski mirovni sporazum i politikaevroatlantskih saveznika na Balkanu -prelomnica odnosaBalkanska kriza, ~iji je vrhunac predstavljao rat u Bosnii Hercegovini, kuliminirala je marta 1994. godine, kada nascenu stupaju Sjedinjene Ameri~ke Dràve i preuzimajuvo|enje procesa rje{avanja krize. Do tada su zapadnisaveznici bili u dilemi oko koncepcija koje bi dovele doprestanka sukoba i koje su se postavljale od samog po~etka:poku{aj traènja rje{enja politi~kim putem na osnovamapriznavanja ili odbijanja priznavanja teritorijalnih dobitakapojedinih etni~kih grupa, ili vojno rje{enje, kojim bi sesukob priveo kraju, na ~emu su u kasnijoj fazi insistiraleSAD. Glavni sporni momenat u raspravama o oruànomelementu mirovnih inicijativa u tim koncepcijama bila jeuloga i mandat mirovnih jedinica Ujedinjenih nacija “naterenu”. Odre|eni krugovi u NATO-u postavljali su pitanjesvrsishodnosti mirovnih trupa UN u BiH, koje su ~inilipredstavnici Velike Britanije, Francuske, Kanade,Holandije, Danske i Rusije. U novembru 1994. godinerasprave su dostigle najvi{i nivo i vodile su se uglavnomizme|u SAD, koje su zagovarale ve}u upotrebu vojnihoperacija u BiH pod vo|stvom NATO-a, dok su zemlje ~ijisu vojnici pripadali mirovnim trupama davale prednostdiplomatsko-politi~kom rje{enju. “Diplomati Evropskeunije javno su definisali jugoslovenski izazov kao test zaevropsko jedinstvo i vo|stvo, ali su, isto tako javno,propustili da se sa tim izazovom suo~e”. 143 To je bio jo{jedan dokaz da su Evropa i SAD imale razli~ite pristuperje{enju najve}e, ujedno i prve ratne krize u Evropi nakonzavr{etka Drugog svjetskog rata. Iako ne mnogo vidljivo uvrijeme traènja izlaza iz zamr{enog balkanskog problema,143Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, “Filip Vi{nji}”, Beograd, 1997, str. 364122

at u BiH pokazivao je razli~itost interesa i promjene uodnosima izme|u dugogodi{njih saveznika s obje obaleAtlantskog okeana.Kuttiljerov plan: mapa dogovorena 18. matra 1992. u Lisabonu(Portugalija)Definitivnom rje{enju najintenzivnijeg u nizu ratova ubiv{oj Jugoslaviji prethodilo je nekoliko planova koji nisuuspjeli da donesu mir. Prvi je bio “Kutiljerov” plan,potpisan od strane lidera tri nacionalne zajednice u BiH uLisabonu 18. marta 1992. godine, u pregovorima koje jemoderirao Portugalac @oze Kutiljero. Plan prihva}en prijepo~etka rata u BiH nikada nije stupio na snagu, jer je lider123

osanskih muslimana Alija Izetbegovi} povukao potpis sovog plana na, kako se u literaturi ~esto navodi, nagovorambasadora SAD u tada{njoj SFRJ Vorena Cimermana(Warrena Zimmermana) 144 .Na referendumu o nezavisnoj, gra|anskoj BiH, naosnovu kojeg je Vlada BiH uputila aplikaciju Badenterovojkomisiji, koja je dala mi{ljenje da BiH moè da postanenezavisna dràva, nisu u~estvovali Srbi, i on je bioreferendum dva naroda u BiH. SAD, koje su po~etkomkrize podràvale jedinstvenu Jugoslaviju, protive}i seubrzanom priznavanje Slovenije i Hrvatske od straneNjema~ke, priznale su Bosnu i Hercegovinu 7. aprila 1992.godine, potom su to su u~inile Evropska unija i drugedràve. Upozorenja da }e ishitreno i separatno priznavanjejugoslovenskih republika kao nezavisnih dràva odvesti upotpuni rat apsolutno su se, na àlost, ostvarila.Naredni je bio Vens-Ovenov plan, koji su sa~inilimoderatori-posrednici u mirovnom procesu, britanskidiplomata Robert Oven (Owen) i ameri~ki Sajrus Vens(Cirus Vance) i predloìli januara 1993. godine. Rat u BiHje u to vrijeme bio u fazi brzog rasplamsavanja. Plan jepredvi|ao novo ustavno ure|enje i teritorijalnu podjeluBiH na 10 provincija. Na referendumu ljeta 1993. godineRepublika Srpska 145 je odbila plan, preciznije teritorijalnarje{enja Ovena i Vensa. Prema nekim informacijama, niSAD nisu podràle taj plan, jer su saveznicima ranije bileobe}ale kopnenu vojnu intervenciju, njegovu realizaciju.Po{to u tom trenutku uop{te nisu imale politi~ke volje zaslanje kopnenih trupa na Balkan, odbijanje plana posluìloim je kao dobar izgovor.144Warren Zimmerman je bio aktuelni ambasdor u SFRJ 1992.145U me|unarodnoj upotrebi, uklju~uju}i i svjetske medije, za Republiku Srpskuse naj~e{}e koristio termin “Bosanski Srbi”, iako su u Muslimansko-hrvatskojfederaciji tako|e ìvjeli Srbi, ali oni nisu predstavljali Republiku Srpsku i nisu bilipoliti~ki faktor u rje{avanju srpskih interesa, niti su bili politi~ki faktor uMuslimansko-hrvatskoj federaciji.124

Teritorijalna podjela BiH po Vens-Ovenovom planu,mart 1993.Tre}i plan je bio Oven-Stoltenbergov u jesen 1993.godine. Kreatori su bili britanski diplomata Robert Oven,ovaj put u saradnji s norve{kim predstavnikom TorvaldomStoltenbergom, koji je imenovan kada se Vens povukao.Ovaj plan bio je drugi u nizu mirovnih rje{enja koji jeodbila muslimanska strana, predvo|ena Izetbegovi}em.Prema ovom projektu, BiH bi bila podijeljena na dvijekompaktne teritorijalne jedinice. Obje bi imalekontinuiranu teritoriju s mjestom dodira kod Br~kog.125

Teritorijalna podjela BiH po Ovens-Stoltenbergovom planu,avgust 1993.êtvrti plan bio je plan Kontakt-grupe, koju su ~iniliSAD, Velika Britanija, Njema~ka, Francuska i Rusija. Planje predvidio teritorijalnu podjelu Bosne i Hercegovine uodnosu 49 posto za Republiku Srpsku i 51 posto zaMuslimansko-hrvatsku federaciju. 146 Iako su svi akteri krize146Muslimansko-hrvatska federacija (Federacija Bosne i Hercegovine), upoliti~kom àrgonu poznata kao “Va{ingtonska federacija”, nastala jepotpisivanjem Ustava MHF 4. aprila 1994. godine u Va{ingtonu, uz posredovanjeSAD. Ustav su potpisali lideri muslimana u BiH i formalni predsjednikRepublike BiH u to vrijeme Alija Izetbegovi}, i lider Hrvata u BiH odnosnopredsjednik nepriznate dràve Hrvatske republike Herceg-Bosne Kre{imirZubak. “Va{ingtonsku ustav” je u potpunom tekstu une{en kasnije u Aneks IV126

u biv{oj Jugoslaviji podràvali ovo rje{enje, uklju~uju}i i SRJugoslaviju i Slobodana Milo{evi}a, Republika Srpska jeponovo organizovala referendum u avgustu 1994. godine,na kojem je plan Kontakt grupe odbijen.Teritorijalna podjela BiH po Planu Kontakt grupe,juli 1994.Nakon niza diplomatskih inicijativa i sastanaka atlantskihsaveznika, marta 1994. godine, prije nego {to jepredloèn plan Kontakt grupe, SAD su odlu~ile daOp{teg okvirnog sporazuma za mir (Dejtonski sporazum), odnosno u UstavuBiH, kao njegov sastavni dio.127

predvode politi~ke aktivnosti za privo|enje rata u BiHkraju. “(Strobe) Talbot i (Peter) Tarnof dali su listu od triprioriteta za (moj) novi posao: revitalizacija Evropskogbiroa (u Stejt Departmentu SAD, prim aut.), oblikovanjejedne koherentne politike u pogledu pro{irenja NATO-a i,na kraju, Bosna”. 147 Rezultat ulaska SAD u konflikt bilo jepoja~ano zalaganje za evroatlantsko jedinstvo na objestrane okeana. Evropska strana Atlantskog bloka nastojalaje da pokaè {to vi{e samostalnosti u upravljanju krizom. Toje i{lo do te mjere da se u nekim kombinacijama osporavala~ak i svrha samog postojanja NATO-a, kao nastavak ranijihrasprava me|u zapadnim saveznicima o potrebi zadràvanjaNATO-a kao kolektivnog bezbjednosnog okvira. Ipak,krajem 1994. godine, kada je i definitivno oblikovanapolitika o komplementarnosti {irenja Evropske unije iNATO-a, rje{enje nesporazuma oko uloge NATO-a i,uop{te, njegovog postojanja, za izvjesno vrijeme je odgo-|eno. Da bi se dobilo u vremenu, NATO je u periodu odpo~etka rasprava o potrebi zadràvanja do kona~nogrje{enja da njegovo postojanje ima svrhu, pretvoren u servishumanitarnih operacija. 148 “Ameri~ka vlada morala je daprizna da su evropski problemi u domenu bezbednosti iameri~ki problemi. NATO je kori{}en kao Evropskaorganizacija za bezbednost”. 149înjenica je da se Evropska zajednica nije sna{la uratovima na podru~ju biv{e Jugoslavije i da je po~etni elan urje{avanju krize prerastao u lutanje, bez jasne koncepcijerje{avanja politi~ke krize i oruànog sukoba. S druge strane,Amerika, izuzetno sna`no prisutna u Evropi u oba svjetska,na kraju i u Hladnom ratu, svaki put se nakon odlu~uju}eg147Richard Holbrooke: “To End a War”, Random House, New York, 1998, str.57148Dostavljanje humanitarne pomo}i iz vazduha tokom “Operacije padobran”(srpska strane je tvrdila da je tim putem stizala i vojna oprema), izvi|anje putemavaksa i druge sli~ne neoruàne aktivnosti.149Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, “Filip Vi{nji}”, Beograd, 1997, str. 390128

doprinosa pobjedi kao predvodnika savezni~kih snagapovla~ila iz Evrope. U posljednjem povla~enju na svoje tloSAD su odlu~ile da se posvete vi{e unutra{njopoliti~kim iekonomskim pitanjima, a manje da se posvete evropskimproblemima, prepu{taju}i saveznicima da ih na svom tlurje{avaju.Teriotorijalna podjela BiH po Dejtonskom mirovnomsporazumu, decembar 1995.129

Tokom sukoba na Jugoistoku Evrope, bez obzira nadomete ekonomske snage i politi~ke sposobnosti velikihigra~a me|unarodne politi~ke scene, trajao je ~itav niznesporazuma izme|u evroatlantskih saveznika. Evropskanarasla ekonomska snaga zahtijevala je i ja~i evropskipoliti~ki pristup me|unarodnim problemima nakon pada“gvozdene zavjese”. “Velika razlika izme|u Evropske unijei Sjedinjenih Dràva u slu~aju biv{e Jugoslavije od 1991.godine pokazivala se na mogu}nostima rje{enja. EU je biladuboko uvjerena da njena diplomatija i podr{ka Ujedinjenimnacijama u Hrvatskoj, kao i Bosni i Hercegovini,moè oblikovati kupovinu dovoljno vremena za pregovara~keprocese. SAD niti su dijelile evropske poglede omogu}nostima UN-ovog mirovnog mandata u Hrvatskoj ilihumanitarnog u Bosni i Hercegovini, niti su prihvatalenepristrasno vojno u~e{}e UN mirovnih trupa”. 150Regionalno organizovana Evropska unija ipak nijemogla da prevazi|e tako lako ~injenicu da su po~etna ideja,osnovna inicijativa i najve}a podr{ka njenim integracionimaprocesima i {irenju dolazile upravo s druge strane Atlantika– od Sjedinjenih Ameri~kih Dràva od samog po~etka.“Ve} do prolje}a 1995. godine postalo je potpuno uobi-~ajeno govoriti da su odnosi Va{ingtona sa evropskimsaveznicima gori nego ikad nakon Suecke krize 1956.godine. Ali i to pore|enje je zavaravalo: Suecka kriza jedolazila u samom vrhu Hladnog rata i napetost je bilazadrìva. Bosna je, me|utim, definisala prvu fazu posthladnoratovskihodnosa izme|u Evrope i Sjedinjenih Dràva inanijela ozbiljnu {tetu atlantskim odnosima. Posebno,napetosti su ugrozile NATO, iako je Va{ington nastojao davidi kako ga pro{iriti”. 151 âk i u unutra{njoj politici sameAmerike dugo su se razmatrale dvije mogu}nosti – jedna150David Owen: “Balkan Odissey”, INDIGO, London, 1996, str. 400151Richard Holbrooke: “To End a War”, Random House, New York, 1998, str.359130

koja se pitala: treba li odmah intervenisati u BiH izmoralnih ili strate{kih razloga, i druga, koja se pla{ila“vijetnamizacije” svog u~e{}a u konfliktu i koja je zagovaralaoprezniji pristup. Tek nakon sna`nog medijskogpritiska i mnogostruko ponavljanih scena rata u medijima,prevagnulo je prvo mi{ljenje, po kojem su SAD morale da“urade ne{to”.înjenica da su sukobi na Balkanu, najizraèniji su bilina tlu Jugoslavije, postali najupe~atljivija svjetska kriza svogvremena, nije mogla zavarati ameri~ki pragmatizam i njenuspoljnu politiku, koja je imala po~etkom devedesetih godinai previ{e drugih obaveza oko u~vr{}ivanja svoje noveglobalne pozicije unilateralne, jedine preostale, svjetskevojno-politi~ke, ekonomske i tehnolo{ke velesile; mnogi sukoristili termin “svjetski policajac”. U to vrijeme ~inilo seda Amerika nema premca u svijetu, niti da }e tako lakoste}i suparnika, da lako moè ekonomskom, politi~kom,vojnom, tehnolo{kom i kulturnom nadmo}i da pobijedisvakog protivnika. Mogu}nost uspostavljanja suparni~kogbloka na globalnom nivou jo{ je bila otvorena i nije se nikonazirao ni na vidiku. Lista kompleksnih kriza i kriznihpoliti~kih situacija u svijetu bila je dosta duga~ka i, kumulativno,mogle su da se uzmu kao zna~ajan zajedni~kiprotivnik. To se ideolo{ki odraàvalo kroz rastu}i svjetskiantiamerikanizam.Neke od kriza bile su u uskoj vezi sa situacijom naBalkanu. “U sopstvenim o~ima Klintonova administracija upotpunosti se predala sna`nim pravcima akcije zapisanim zaEvropu: ona je gradila nove odnose sa Rusijom i drugimsovjetskim republikama 152 ; po~ela je da radi na pro{irenjuNATO-a; uklju~ivala se u problem Sjeverne Irske;oja~avala ameri~ke odnose s balti~kim nacijama iCentralnom Evropom; doprinosila kongresnom152Ovdje se misli na nezavisne dràve koje su proglasile biv{e republike SSSR-a.131

odobravanju trgovinskih sporazuma NAFTA 153 i GATTa154 . Ukratko, percepcija koja je okrenula Va{ington odEvrope na kraju Hladnog rata bila je te{ko izdrìva, takodugotrajno i potresno, {to mi nismo uradili ni{ta u Bosni”. 155Stoga je odluka brzo pala i, kako pi{e Ri~ard Holbruk usvojoj knjizi, za svega 18 sedmica, kada se situacija ~inilanajbeznadnija, SAD su stavile svoj presti` na kocku:sveobuhvatna diplomatska akcija u avgustu 1995. i te{kaNATO-bombardovanja u septembru, prekid vatre u oktobru,Dejton u novembru, potpisivanje Okvirnog mirovnogsporazuma, raspore|ivanje 20.000 ameri~kih vojnika u BiHu decembru 1995. “Iznenada, rat je bio zavr{en, a ulogaAmerike u posthladnoratovskoj Evropi redefinisana”. 156SAD su postigle strate{ki cilj, iako je ulazak u rje{avanjeproblema Jugoistoka u javnosti naj~e{}e obja{njavanomoralnim i humanitarnim motivima kao njenim opredjeljenjimaza akciju. SAD su postale najmo}nia sila u Evropikoja kontroli{e Balkan, ~ime su se za jo{ jedan veliki korakpribliìle granicama Rusije.Preduzimljiva ameri~ka politika prilikom kreiranja mirauspjela je da pomiri nekoliko stvari, koje su samo nekolikogodina ranije izgledale nemogu}e: prvi put u istorijiAlijanse NATO je izveo borbene akcije izvan formalnodefinisanog podru~ja djelovanja (“out af area”), vojne trupeRusije stavile su se pod komandu ameri~kog oficira.Amerika je uspjela da ostvari i pomiri realizaciju tri glavnacilja svoje spoljne politike, koji su stajali jedan nasuprotdrugom: odràvanje dobrih ameri~ko – ruskih odnosa,153NAFTA – North America Free Trade Area – Sjevernoameri~ka zona slobodnetrgovine154GATT – General Association on Trade and Tariffs – Op{ti sporazum o trgovinii carinama, danas je to WTO - World Trade Organization – Svjetska trgovinskaorganizacija (STO)155Richard Holbrooke: “To End a War”, Random House, New York, 1998, str.359156Isto, str. 358132

opstanak i pro{irenje NATO-a na zemlje Centralne (Isto~neEvrope) i vode}a uloga u rje{avanju konflikta u Bosni iHercegovini. Ipak, ma koliko se ~inilo da je Dejtonskimirovni sporazum rezultat zajedni~kih napora zapadnihsaveznika i Rusije, ve} sam ~in njegovog dono{enja pokazaoje da izme|u evroatlantskih partnera postoje razli~itosti. Trisedmice pregovora u ameri~koj vojnoj bazi Flojd-Patersonu Dejtonu, dràva Ohajo, rezultirale su su{tinskimusagla{avanjem, dono{enjem i parafiranjem svih jedanaestaneksa samog Mirovnog sporazuma, a dan zavr{etka, 21.novembar 1995, uzet kao datum zaustavljanja rata u BiH.Sve~anost potpisivanja “Op{teg okvirnog sporazuma zamir” odràna je, me|utim, u Parizu (Francuska) 14.decembra 1995. Ta ~injenica nije bila odraz èlje da sepokaè jedinstvo evroatlantskih saveznika, ve} vi{e izrazèlje i potrebe Evrope da pokaè da i ona ima “teìnu”kada se radi o politi~kim rje{enjima i bezbjednosti nanjenom tlu. Konflikt u bivi{oj Jugoslaviji ipak je bio nateritoriji Evrope i evropske ~lanice Kontakt-grupe insistiralesu na kona~nom potpisu Sporazuma i oficijelnom krajurata na prostoru Starog kontinenta. Od tada se i u àrgonumoè vidjeti razlika: oni koji govore samo o “dejtonskom”sporazumu preferiraju ameri~ki uticaj, oni koji se sluènazivom “dejtonsko-pari{ki” mirovni sporazum èle danaglase i zna~ajnu ulogu Evrope, bar u onim krizama kojeizbiju na njenom tlu.Iako je mir uspostavljen, i dalje je postojala opasnost odobnavljanja borbi i nastavka rata. U tom slu~aju Mirovnisporazum ne bi mogao da predstavlja osnovu zabezbjednost ne samo na Jugoistoku Evrope, ve} i na cijelomevropskom kontinentu. “Nakon zavr{etka rata u BiHpostojala su dva odvojena sistema odbrane, zasnovana naklasi~noj koncepciji vojne odbrane, kao temelj nacionalnebezbjednosti. Vojska Republike Srpske imala je 154.500vojnika, a vojska Federacije BiH 264.500 vojnika u obje133

komponente - muslimanskoj (Armija BiH) i Hrvatskomvije}u obrane (HVO)”. 157 Unutra{nji nacionalni odnosi,odnosi me|u vojskama i politi~kim stranama u BiH,posebno onima koje su dobile pridjev “nacionalne”, bili sunajve}i korijen potencijalne nestabilnosti u Evropi, pa i {ire.Na nestabilnost nije uticala samo sna`na militarizacijadru{tva i politike, ve} jo{ vi{e izuzetno nizak nivoekonomije. To se odnosilo na sve dràve-republike biv{eJugoslavije osim Slovenije. Ipak, BiH, kao najve}i uzro~niknestabilnosti, bila je i prije dezintegracije Jugoslavijenerazvijena i primala je pomo} iz saveznih fondova i ostalihrepublika. Ratna razaranja u~inila su da razvojna kretanjabudu nagla{eno retrogradna. Izgubljena su trì{ta i izvorisirovina, tehnologije zaostale ili potpuno uni{tene, nestalaje osposobljena i kvalifikovana radna snaga.“Me|unarodna zajednica” nastupala je poslije rata uBiH dosta jedinstveno i odlu~ila da uloì oko pet milijardidolara u rekonstrukciju i razvoj u prvih nekoliko godinanakon rata. Mirovni proces pratio je Savjet zaimplementaciju mira 158 , koji je ~inilo pedesetak dràva,me|unarodnih organizacija i drugih subjekata. Odlu~uju}uulogu imao je, u stvari, Upravni odbor Savjeta zaimplementaciju mira, koji su, od prilike do prilike, ~inilipredstavnici Kontakt grupe na raznim nivoima – {efovadràva ili vlada, ministara inostranih poslova, politi~kihdirektora ministarstava inostranih poslova, na kraju iambasadora zemalja-~lanica Kontakt grupe u BiH. Odpotpisivanja mira do danas odràno je nekoliko konferencijaSavjeta za primjenu mira – London 1995, Sintra(Portugal) 1997, Bon (Njema~ka) 1997, Luksemburg 1998.157Milo{ [olaja: “BiH i NATO: sloène reforme na putu u Alijansu”, Zbornik“Nato i novi me|unarodni odnosi” (urednik dr Lidija êhuli}), Politi~ka kultura,Zagreb, 2004, str. 233158PIC - Peace Implementation Council, tijelo sastavljeno od u~esnika u Daytonskommirovnom sporazumu koje je vrhovni tuma~ Dayton Peace Accord134

Madrid 1999, Brisel 2000. Na taj ne~in u izvjesnoj mjeripra}eno je sprovo|enje mirovnog sporazuma, a u odre-|enim oblastima i usmjeravan na~in njegove realizacije. Toje bilo i u slu~aju davanja velikih upravnih i izvr{nihovla{}enja visokom predstavniku me|unarodne zajednicena konferenciji u Bonu decembra 1997. godine. 159 Uvremenu poslije zavr{etka rata uloèno je mnogo napora,vremena i sredstava u “proces demokratizacije” u BiH, kojije u nekim krugovima nau~nika i eksperata nazvan “strategijaprimjene demokratizacije izvana”. 160Poslijeratna situacija na Balkanu, odnosno u BiH iprostoru biv{e Jugoslavije, izgledala je u po~etnoj fazi mirakao vrijeme harmonije i uskla|enog djelovanja me|unarodnezajednice u BiH. Kroz konferencije o primjeni mira uBiH nestojalo se pokazati da je to vrijeme relativne sloge iuskla|enog odnosa SAD i EU, a s njima i Rusije i ostalihaktera me|unarodnih odnosa, uklju~uju}i i susjedne zemljeregiona. Ipak, kriti~ari su skloni tezi da je konsenzuspovodom najve}e evropske krize poslije zavr{etka Hladnograta relativan i da izme|u zapadnih saveznika, kao i izme|unjih i drugiih subjekata odnosa u me|unarodnoj zajednici,postoje razlike u pogledima na stanje na JugoistokuEvrope. Smatra se da me|unarodni konsenzus u pogleduteku}eg procesa demokratizacije ne moè da budeposmatran samo kao èlja za uticajem u BiH, ve} i da upozadini stoje i drugi ciljevi. “Upravljanje od straneme|unarodne zajednice, pored demokratizacije, moè bitilocirano i u potrebe me|unarodnih institucionalnih akteraza stvaranjem novih oblika kooperacije i novih putevalegitimisanja njihove me|unarodne regulativne uloge”. 161159Ovla{}enja koja je Visoki predstavnik me|unarodne zajednice u BiH dobioBonskom deklaracijom 1997. godine nazivaju se “Bonn Powers”.160“Strategy of externally imposed democratization in Bosnia”161David Chandler: “Bosnia - Faking Democracy After Dayton”, Pluto Press,London–Sterling, Virginia, 1999, str. 193135

Zaustavljanje rata i sna`no prisustvo me|unarodnezajednice na Balkanu omogu}ilo je isprobavanje raznihmetoda u unutra{njoj izgradnji dru{tva za slu~aj sli~nihkriza. Operacija “Strah i udarac”, poslije koje su ameri~kobritanskesnage okupirale Irak u martu 2003. godine,pokaza}e mnogo sli~nosti u primjeni politi~kih metoda uunutra{njoj izgradnji u upravljanju poslijeratnim dru{tvom.Kao poligon za isprobavanje unutra{njih procesa i odnosame|unarodnih faktora prema dràvama u tranziciji ipostratnim procesima, BiH je bila dobrodo{ao eksperiment.Izgradnja institucija koje }e omogu}iti funkcionisanjemultietni~kog dru{tva, demokratija, unifikacijaekonomskog sistema, stvaranje ambijenta vladavine prava ikreiranje nezavisnog sistema medija u uslovima teritorijalnepodijeljenosti, predstavljaju oblasti koje je trebalo graditipo modelu propisanom od strane zapadnih dràva. Iako jeve}i dio ciljeva bio prenesen iz sistema demokratskihneoiberalnih zapadnih vrijednosti, same proceduredostizanja i uspostavljanja institucionalnog okvira bile su,ne samo redefinisanje starog, ve} i zna~ajno i konstruktivnootkrivanje novog u procesima stvaranja dijelova novogsvjetskog poretka. “Proces demokratizacije u Bosni bio jeod centralnog zna~aja za me|unarodne institucije poslijeHladnog rata. Me|unarodni konsenzus, koji se razvijaokroz bosanski rat, povezivao je ameri~ki i evropski interes ireoblikovao me|unarodnu saradnju pod ameri~kimvo|stvom kroz NATO savez. NATO je, tako|e, bio klju~nainstitucija za reintegraciju dràva biv{eg sovjetskog bloka ume|unarodnu zajednicu. Bosna nije predstavljala samodefinisanje posthladnoratovskog uspjeha NATO-a, ve} jezadràvala i centralnu pa`nju koherentnosti Alijanse. To bise pojavljivalo i dalje da zbog tog razloga me|unarodnazajednica nije bila voljna da vidi da se proces njenogangaòvanja pribliàva kraju. Demokratizacija obezbje|uje136

izvanredan oblik procesa me|unarodne saradnje, jer nemafiksiranog kraja”. 162Prostor na kojem su se preklapali stotinama godinanjegovani interesi velikih sila pokazao se kao veomapogodan da one izme|u sebe uspostave odnose kojiodgovaraju prirodi savremenog novog svjetskog poretka iizmijenjenim okolnostima u me|unarodnim odnosima. Tose odnosilo kako na globalni, tako i na regionalni nivo.Rusija je, nakon rasprava o u~e{}u ruskih vojnika u mirovnojmisiji pod komandom NATO-a, odlu~ila da u~estvuje utoj operaciji. Za njeno u~e{}e stvoren je specijalni“komandni aran`man” po kojem je komandant ruskogbataljona od 1350 ljudi bio neposredno odgovoranzamjeniku komandanta IFOR-a (kasnije SFOR-a) za ruskesnage. Na unutra{njoj ruskoj politi~koj sceni postojali suotpori ovakvim rje{enjima, bilo je ~ak i prijedloga da se nesara|uje na polju opremanja zajedni~kih trupa zaodràvanje mira i da se na toj osnovi traì i povla~enjeostalih stranih vojnika iz BiH. S druge strane, postojala sumi{ljenja da }e zajedni~kim u~e{}em Rusija biti aktivanu~esnik u stabilizaciji regiona, a uz to imati uvid i u planoveNATO-a za BiH. Pobijedila je druga opcija, koja se ~inilarealnijom, jer je malo vjerovatno da bi zapadne zemljeodustale od slanja trupa za odràvanje mira u BiH da jeRusija odustala.U~e{}e ruskih vojnika je bilo prva zajedni~ka akcijazapadnih i isto~nih vojski i time je otvorena nova stranica uistoriji rusko-ameri~kih odnosa. To je imalo i velikozna~enje za kasnije odnose NATO-a i Rusije, ta~nije SAD iRusije, kroz formiranje “Savjeta 19+1” 163 , odnosno “NATO162Isto, str. 193163“Savjet 19 + 1” zna~i da je u to vrijeme NATO imao 19 dràva-~lanica.137

– Rusija” 164 . Za Rusiju je ulazak u partnerske odnose sNATO-om bio vaàn u kriti~nom trenutku unutra{njestabilizacije i definisanja spoljnopoliti~ke pozicije. Imamnogo mi{ljenja koja kaù da je Balkan ostao jedini prostorna kojem Rusija jo{ jedino moè da {iri uticaj i projektujestategijsku i politi~ku mo} zahvaljuju}i tradiciji, pravoslavnimvezama i kori{}enju ideje panslavizma. Balkan je zanju oduvijek bio vaàn iz dva razloga. Prvi je da preko togprostora moè da obezbijedi izlaz na Jadransko iSredozemno more, {to je neophodno u uslovima eventualnezatvorenosti moreuza Bosfora i Dardanela, izme|u Crnog iSredozemnog Mora, od strane Turske (~lanice NATO-a).Drugi razlog je da je i Balkansko poluostrvo jo{ jedan koraku realizaciji stalnih ameri~kih strate{kih planova koji suusmjereni prema Rusiji, odnosno geostrate{kom pribli-àvanju SAD granicama ruskog interesa i dràvi Rusiji, i daje Balkan potrebno uspostaviti kao neku vrstu “bufferzone”.3.6. Bombardovanje Jugoslavije - delikatnijeotvaranje pitanja transatlantskog zajedni{tvaIako se o~ekivalo da se na Kosovu i Metohiji desioposljednji rat na Balkanu u posljednjoj deceniji dvadesetogvijeka, vrijeme }e pokazati da nije bilo tako. Svega godinukasnije, u zapadnoj Makedoniji izbi}e èstoke borbe izme|uMakedonaca slovenskog porijekla i Albanaca iz zapadneMakedonije, koji su poku{ali da realizaciju programaodvajanja i nezavisnosti ostvare oru`jem. Akcija NATO-ana Kosmetu ipak je nametnula dosta pitanja koja zalazeduboko u odnose izme|u velikih sila, posebno saveznika u164Danas je to, nakon pro{irenja NATO-a u martu 2004. godine za jo{ sedamzemalja (Slovenija, Bugarska, Rumunija, Slova~ka, Litvanija, Letonija i Estonija)“Savjet 26+1”138

Sjevernoatlantskoj alijansi. Nezadovoljstvo oruànomakcijom izvedenom bez saglasnosti Savjeta bezbjednostiUjedinjenih nacija otvoreno se ispoljavalo izvan NATO-a,prije svega u Rusiji, ali i u drugim zemljama. I pored~injenice da je NATO donio formalnu odluku da to budenjegova akcija, unutar same Alijanse bilo je tako|e mnogo,istina tinjaju}eg, nezadovoljstva.Kasnije }e se pokazti da se NATO za bombardovanjeKosova i Metohije pripremao prakti~no, od avgusta 1997.godine, ta~nije od prvih upozorenja predsjedniku Saveznerepublike Jugoslavije Slobodanu Milo{evi}u na mogu}nost“oruàne intervencije radi spre~avanja daljeg krvoproli}a”.“Ve} tada je bilo jasno da je NATO traìo na~in da postanesamostalan faktor u re{avanju regionalnih konflikata i da seotarasi zavisnosti Saveta bezbednosti UN. Kosovo jepruàlo mogu}nost da NATO postane nezavisan od bilokoje me|unarodne organizacije”. 165Rusija se nije slagala s ovim vojnim planovima NATO-ai traìla je posebnu proceduru u Savjetu bezbjednosti UN.Ona nije traìla samo proceduru, ve} i apsolutnu uzdrànostu primjeni sile i rje{avanje pitanja Kosmeta isklju~ivopoliti~ko-diplomatskim sredstvima. “Ameri~ka upornost uzahtevima i pretnjama bila je vezana s namerom da seMilo{evi} ukloni s mesta predsednika zemlje (SR Jugoslavije),a samim tim na Balkanu bi bila jo{ jedna poslu{namarionetska dràva. Ba{ zbog toga bi valjalo da se ta zemljasmanji, da joj se oduzmu autonomne pokrajine”. 166Rat u Bosni i Hercegovini posluìo je da ~lanice NATOa,predvo|ene Amerikom, isklju~ivo u svom interesu na|uopravdanje, svrhu i smisao opstanka nakonsamoraspu{tanja isto~nog vojnog sovjetskog bloka. Ipak, zasve akcije koje je preduzimao u vrijeme krize u BiH traèna165Jelena Guskova: “Istorija jugoslovenske krize 1990 – 2000, 2. deo”, IGAM,Beograd, 2002, str. 461166Isto, str. 475139

je formalna saglasnost Ujedinjenih nacija, {to je za teoruàne akcije trebalo da predstavlja odre|enme|unarodno-pravni legitimitet. Po{to takav mandatUjedinjenih nacija nije postojao u slu~aju napada naKosmet, NATO je zapo~eo jednostrano vo|enu akciju itime otvorio novo poglavlje otvorenih oruànih intervencijau istoriji.Poku{aj politi~kog rje{enja za krizu na Kosovu iMetohiji potraèn je u Francuskoj, u dvorcu Rambuje.Konferencija je odràna u februaru 1999. godine. Kada suorganizatori Konferencije do{li u bezizlaznu situaciju zbognepostojanja jedinstva, zahtijevali su pauzu, i ona im je dataod 25. februara do 15. marta. Pregovori su nastavljeni 15.marta 1999, prihvatanjem nametnutih rje{enja od stranedelegacije Albanaca s Kosova. SR Jugoslavija ih je odbila inapad je po~eo devet dana kasnije. Napad na SRJugoslaviju, bombardovanje njene teritorije i, posebno,Kosova i Metohije, po~eo je i zavr{en za 78 dana, bezodgovaraju}e rezolucije Savjeta bezbjednosti UN. To je,dakle, bila isklju~ivo unilateralna akcija NATO-a i ona jeve} tada izazvala brojne me|unarodne reakcije. Ruskipremijer Jevgenij Primakov, koji je u trenutku napada bio uavionu, na putu za sastanak s ameri~kim potpredsjednomAl Gorom, okrenuo je svoj avion iznad Atlantskog okeana,u znak protesta, i vratio se u Moskvu. 167 Protiv napadaNATO-a na Jugoslaviju okrenula se i ruska politika i ruskajavnost, ali i druge zemlje. Iako se Rusija usprotivilaoruànom napadu na Jugoslaviju (u jednom trenutkupredsjednik Rusije Boris Jeljcin ~ak je zaprijetio da }e ruskestrate{ke rakete okrenuti prema Zapadu), izostala jesna`nija su{tinska reakcija i sve je ostalo na nivou verbalneprijetnje.167Jevgenij Primakov: “Godine u visokoj politici”, Igam, Beograd, 2002, str. 444140

Protesti organizovani u balkanskim zemljama Gr~koj iMakedoniji bili su sna`ni i dugotrajni. Oruàna akcijaNATO-a na Jugoslaviju zavr{ena je me|unarodnommisijom, koju su u ime Evropske unije predstavljali predsjednikFinske Mati Ahtisari, u ime Rusije biv{i premijerViktor êrnomirdin i u ime SAD savjetnik predsjednikaBila Klintona Stroub Talbot. U~e{}em biv{eg ruskogpremijera u pregovorima o prestanku bombardovanjaRusija je prakti~no legalizovala jednostranu odluku NATOada napadne Jugoslaviju. Prvi put u istoriji primijenjen jepristup NATO-a koji je podrazumijevao ultimatume i kaznebez odobrenja Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija.Izostanak reakacije me|unarodne zajednice, me|unarodnihorganizacija i institucija i slab efekat me|unarodne javnostiprakti~no su legalizovale unilateralnu primjenu sile ume|unarodnim odnosima. Na primjeru Iraka, ~etiri godinekasnije, ~ak ni odluka NATO-a vi{e ne}e biti potrebna,primjena sile do{la je direktno na osnovu odluka u vrhuSAD-a. Po{to NATO nije mogao da se sloì oko oruàneintervencije, nju je izvela “Kolacija voljnih”, koju su ~inileSAD i Velika Britanija. Presedan za presedanom otvorio jeput neograni~enoj upotrebi sile u okvirima “novogsvjetskog poretka”, {to potencijalno predstavlja ogromnoizvori{te kriza.Iako su ameri~ki predsjednik Bil Klinton, ameri~kapolitika, politika zapadnih zemalja i svjetski mediji govorilida se radi o humanitarnoj intervenciji na Kosovu i Metohiji,kasniji doga|aji pokaza}e da se ipak u su{tini radilo oameri~kom strate{kom u~vr{}ivanju na Balkanu. Bez obzira{to je Bosna i Hercegovina, nakon potpisivanja Dejtonskogmirovnog sporazuma, ocijenjena kao jedan od velikihuspjeha NATO-a i SAD, ipak je prakti~na dezintegracija inajnovije Jugoslavije bila rezultat strate{kih opredjeljenjaZapada na Balkanu. To }e se potvrditi kasnije i141

eferendumskim odvajanjem Crne Gore od dràvnezajednice koju je ~inila sa Srbijom.142Kosovo - podjela od strane me|unarodnih sila nakon 1999.Za razliku od BiH, gdje su ameri~ke i evropske zemljeZapada djelovale naoko jedinstveno i uskla|eno, uoruànom napadu na SR Jugoslaviju naziru se razlike kojepostoje u osnovi izme|u transatlantskih saveznika, a kojenisu bile uvijek ni lako vidljive. Koliko god da je po~etkombalkanske krize devedestih godina Evropska unija nastojala

da pokaè svoju politi~ku, diplomatsku i ekonomsku mo}da uti~e na tok i rje{avanje kriza na Balkanu, toliko je sadaona bila samo pot~injeni dio zapadnog fronta u Jugoslaviji.U njenoj politici nisu se u toj mjeri ispoljavale razlike, iakoje bilo skrivenih poku{aja nekih zemalja da se za oruàneakcije bar biraju manje va`ni ciljevi ili da se radi nasmanjenju èstine bombardovanja. Kao kona~an rezultatvojnih akcija NATO-a na Balkanu bila je porazna iotre`njavaju}a ~injenica, s kojom su se suo~ile evropskezemlje NATO-a, da izme|u Amerike i njih postoje uo~ljivei neo~ekivano velike razlike u dostignu}ima vojne tehnologijei ukupne politi~ke mo}i, zasnovane na tehnolo{koj ivojnoj premo}i SAD.O evropskoj vojnoj slabosti mnogo se govorilo tih dana.Ve}ina letova vojnih aviona prilikom bombardovanja,najva`nije akcije i najve}i broj pogodaka dolazio je odAmerikanaca. Isto je bilo kada se govorilo i o drugimaspektima akcije osim jednog - u slu~aju eventualnog kopnenognapada akcije na terenu sporovodili bi – Evropljani!O me|usobnim odnosima govorilo se kroz izreku daAmerikanci spremaju ve~eru, a Evropljani peru posu|e!“Devedesete godine nisu svjedo~ile o dizanju Evropekao supersile, ve} o daljem kretanju Evrope premarelativno jo{ ve}oj vojnoj slabosti u pore|enju sa SjedinjenimDràvama... Balkanski konflikt otkrio je evropskunesposobnost i politi~ku zbunjenost; sukob na Kosovu podkraj devete decenije izloìo je transatlantsku pukotinuvojnoj tehnologiji i sposobnosti modernog vo|enja rata kojesu mogle biti samo pro{irene u dolaze}im godinama. [to jebio bliì kraj devedesetih godina, disparitet je postajao jo{vidljiviji. Postalo je jasno da su i individualna i kolektivnasposobnost i volja evropskih sila da projektuju dovoljnoodlu~nu snagu, ~ak i za podru~ja konflikta na samom svomKontinentu, bili zanemarivani. Evropljani bi mogli daobezbijede mirovne trupe za Balkan – zaista, obezbijedili su143

{iroke potrebe za Bosnu, Kosovo i Makedoniju, ~ak i zaAvganistan, mo`da }e jednog dana i za Irak. Ali njimanedostaje vitalnost kojom }e uvesti i odràti borbene trupeu potencijalno neprijateljsku teritoriju, ~ak i u samojEvropi. U najboljem slu~aju, evropska uloga bila jelimitirana na popunjavanje mirovnih trupa nakon {to suSjedinjene Dràve sprovodile odlu~uju}e faze vojne misije istabilizovale situaciju”. 168Akcija zapadnih saveznika na Kosovu i Metohijipokazivala je i dalje ameri~ku vojnu nadmo} i liderskuulogu ostvarenu na toj osnovi. Ve} na samom KosmetuAmerikanci su, pored u~e{}a u mirovnim trupama KFOR-a,izgradili posebnu bazu Bondstil za ameri~ke trupe. Po{to suSAD ve} imale snage u okviru misije UN u Makedoniji,uveliko su bili prisutni u Albaniji, uz ~injenicu da su Gr~ka iTurska ~lanice NATO-a, jasno je bilo da je njihova novastrate{ka pozicija imala samo jedno usmjerenje – premaistoku i Rusiji, kao strate{kom interesu. S druge strane, isaveznici u Alijansi, Evropska unija i druge dràve Evrope -~lanice NATO-a, morali su da se pomire s ~injenicom da jo{nemaju sposobnost da sprovode tako efikasne vojne akcijekao Amerikanci. Uostalom, SAD za svoje vojne potrebe,razvoj novih tehnologija i ulaganje u industriju naoruànjaizdvajale su tih godina iznos jednak gotovo polovini ostalihukupnih svjetskih budèta zajedno - oko 500 milijardidolara godi{nje 169 .168Robert Kagan: “Of Paradise and Power: America and Europe in the NewWorld Order”, Alfred A. Knopf, New York, 2003, str. 22 – 23169Planirani vojni budèt SAD za fiskalnu 2006. godinu iznosi 516 milijardidolara, {to je vi{e nego sva izdvajanja ukupno za vojne budète na svijetu. Timeje nastavljena tendencija ja~anja ameri~kog vojnog budèta, prikazana grafi~ki zaperiod 1992. do 2000. godine. U tom periodu ameri~ki vojni budèt je bio konstantnooko 500 milijardi dolara godi{nje i predstavljao je vi{e od polovine ukupnihizdvajanja za odbranu u svijetu.144

U razvijenim dràvama Evrope prosje~ni vojni budètipali su devedesetih godina na ispod 2 posto dru{tvenogbruto-proizvoda, {to je i uzrok opadanja njihove vojne mo}iu odnosu na vojnu mo} SAD. “Kraj Hladnog rata imao jedruga~iju posljedicu na drugoj strani Atlantika. Iako suAmerikanci, ~inilo se, tako|e bili podijeljeni, vojni budètiostajali su isti tokom devedesetih, a potro{nja zaodbrambene potrebe ostajala i dalje ve}a od 3 posto”. 170Vojna snaga SAD bila je preto~ena u politi~ku mo}.Nekoliko godina nakon uspostavljanja mira na Balkanuniko od u~esnika u procesu odràvanja mira, bez obzira dali su to bile doma}e suparni~ke strane ili strani faktori uprocesu, nije èlio da SAD napuste svoje pozicije. Iz vojnihpobjeda i mo}i vojske, narasle na ogromnim tehnolo{kimdostignu}ima, proizilazio je i takav uticaj da mu ni Evropa,niti bilo koji drugi protivnik nije mogao parirati.230Vojni izdaci u zemljamazapadne Evrope u mlrd. US $100Vojni izdaci u zemljama istočneEvrope u mlrd. US $Vojni izdaci SAD u mlrd. US $Vojni izdaci u svijetuu mlrd. US $800VOJNI IZDACI 1992 - 2000A - 13170Isto, str. 25145

146

4. TRANSATLANTSKO SAVEZNI[TVO4.1. Kratak pregled nastanka transatlantskihodnosa i njihovog zna~aja za EvropuPojam, su{tina i sadràj transatlantske ili evroatlantske,mo`da jo{ i najta~nije sjevernoatlantske saradnje, definisanje i jo{ se defini{e kroz odnose Evrope i Sjeverne Amerikeod avgusta 1944. godine. Institucionalizacija te saradnjeputem osnivanja NATO-a, u politi~kom i su{tinskom smisluodredila je istoriju XX vijeka. Savezu su se priklju~ileKanada i zemlje Zapadne Evrope, ali se ipak osovinatransatlantskog savezni{tva sastojale od anglosaksonskihzemalja - SAD i Velike Britanije. One su dale i temeljformalizacije i institucionalizacije atlantske saradnje,po~ev{i od Atlantske povelje, koju su 14. avgusta 1941.potpisali ameri~ki predsjednik Frensis Delano Ruzvelt ibritanski premijer Vinston êr~il. 171 , pa nedavno do ratovaprotiv Jugoslavije i Iraka. Ova veza i zajedni~ki interes sujedan od klju~nih uzroka u~e{}a Sjedinjenih Ameri~kihDràva u Prvom i Drugom svjetskom ratu na stranisaveznika, istorija }e pokazati i zemalja pobjednica. U~e{}eu tim ratovima i kasnije pobjede omogu}ile su Americi dakreira sopstveni evropski spoljnopoliti~ki kurs i dauspostavi takve odnose sa Evropom koji }e je postaviti u171Deklaracija o prihvatanju zajedni~ke Atlantske povelje objavljena je 2. januara1942. u 25 savezni~kih dràva. Atlantskom poveljom definisani su ciljevi i odnosime|u velikim savezni~kim silama u Drugom svjetskom ratu. Me|unarodnipoliti~ki leksikon, NIP, Zagreb, 1960, str. 42147

njenim koncepcijama me|unarodnih odnosa kao najva`nijuregiju u sprovo|enju njenih spoljnopoliti~kih i diplomatskihaktivnosti u vrijeme Hladnog rata i bipolarne konfrontacije.Evroatlantizam }e se relativno brzo nakon Drugogsvjetskog rata pokazati kao najistaknutiji okvir izraàvanjaideolo{kih i politi~kih pogleda Zapada i najva`niji nosilacpolitike razvijenih zemalja zapadne demokratije ubipolarnom svijetu. Klju~ni trenutak izgradnjetransatlantskih institucija bio je osnivanje Sjevernoatlantskealijanse – NATO-a 172 . To je bilo institucionalizovanjeujedinjenog savezni~kog vojno-politi~kog suparnika isto~nombloku, koji }e tek {est godina kasnije dobiti svojinstitucionalni me|unarodno-pravni okvir u Var{avskompaktu. Vremenom }e evroatlantizam postati okvir ne samoza odbranu, ve} i sveobuhvatnu politi~ku, odbrambenu,vojnu, strategijsku, ekonomsku, kulturnu i drugu saradnjuzapadnog svijeta. Zemlja predvodnik NATO-a ievroatlantske saradnje bila je i ostala Sjedinjene Ameri~keDràve. One su od kraja rata sna`no podràvale sve oblikeevropskog povezivanja i saradnje – od NATO-a, kao evropskogokvira kolektivne bezbjednosti, preko SavjetaEvrope, do nastanka Evropske ekonomske zajednice,odnosno Evropske unije i Organizacije za bezbjednost isaradnju u Evropi (OEBS). Potonja }e na samitu uHelsinkiju 1975. godine okupiti sve evropske dràve,uklju~uju}i i Sovjetski Savez, ali i Ameriku i Kanadu.Zavr{ni akt s osniva~kog zasjedanja KEBS-a bio je prvi iodlu~uju}i korak ka ostvarivanju koncepcije kolektivnebezbjednosti u Evropi, najva`nijem svjetskom regionu, aliistinske koncepcije koja ne}e biti ukalupljena u vojneblokove. Iako se znalo da }e proces izgradnje takvogsistema kolektivne bezbjednosti biti dugotrajan, a pokaza}ese kasnije kao nezaustavljiv, nije se tada o~ekivalo da }e172North Atlantic Treaty Organization – Sjevernoatlantska ugovorna organizacija148

dovesti u pitanje ulogu i postojanje vojno-politi~kihblokova, njihove postoje}e koncepcije i doktrine odbrane.Period poslije Drugog svjetskog rata, od po~etakakonfrontacije Zapada s komunizmom i socijalizmom krajem~etrdesetih godina, do kona~ne dezintegracije svih komponentiisto~nog bloka - Var{avskog ugovora, kao vojnostrategijske,i Savjeta za uzajamnu pomo} (SEV) kaoekonomske komponente, nakon presudnog raspadaSovjetskog Saveza kao dràve-okosnice svega, naziva seHladni rat.Elementarno obilje`je tog vremena je bipolarnakonfrontacija blokova – Sjevernoatlantskog (NATO-a),predvo|enog SAD, i Isto~nog (Var{avskog ugovora – VU)predvo|enog SSSR-om. Osnovna karakteristika tog rata suzao{treni me|usobni odnosi dva suprotna ideolo{ka,dru{tveno-politi~ka i ekonomska sistema, sublimirani uapsolutno dijametralnim sistemima dru{tvenih vrijednosti.Jedan je (neo)liberalni, predvo|en Amerikom, drugidràvno-socijalisti~ki, na ~elu sa Sovjetskim Savezom.Napetost me|u blokovima u vi{e etapa trajala je nekolikodecenija, ali do otvorene konfrontacije nikada nije do{lo.“Iako i u doba najè{}eg suprotstavljanja i dostignutogstepena me|usobnog nepovjerenja dviju strana vojna silanije bila upotrebljena u me|usobnom obra~unu, vojnopoliti~keorganizacije NATO-a i socijalisti~ki Var{avskiugovor bile su glavni adut i svojevrsni simbol ne samo vojnesile, ve} i ukupne snage dva tabora”. 173 U uslovimabipolarne i strategijske ravnoteè, uspostavljene podjelomNjema~ke na rijeci Labi, temeljni stub transatlantizma bioje NATO. “Cjelokupni transatlantski odnosi izme|u SAD-ai njegovih zapadnoevropskih saveznika, od vremenaHladnog rata do detanta, bili su stoga obiljeèni prvenst-173Lidija êhuli}: “Euroatlantizam”, Politi~ka kultura, Zagreb, 2003, str. 81149

veno razvojem vojnih doktrina i strategija unutarorganizacije NATO”. 174Jedini clj blokova u doba Hladnog rata bio je totalnapobjeda nad suparni~kim vojno-politi~kim savezom.Cjelokupan kompleks evroatlantskih odnosa tog vremenabio je usmjeren isklju~ivo prema realizaciji glavnog cilja.Odraz ukupnih blokovskih odnosa ~inili su odnosi SAD iSovjetskog savez, dok su saveznici bili u apsolutnoj sjencidràva-blokovskih lidera. SAD su uspjele da u~vrstepozicije u Evropi i transatlantsku saradnju postave kaoklju~nu podlogu za totalnu saradnju u svim oblastima –politi~koj, vojnoj, ekonomskoj i svakoj drugoj. Timehanizmi bili su dio ukupnosti transatlantskih odnosa itako se prema njima odnosila svaka ameri~ka administracija.Evroatlantizam je tako postao “konstanta ameri~kepolitike”. 175 Iako je i tokom tog perioda u Sjevernoatlantskomsavezu dolazilo do povremenih kriza i poku{ajavo|enja samostalne politike pojedinih dràva ili evropskihpartnera u cjelini, sistem zapadnih vrijednosti odràvao jeAlijansu na okupu, zasnivaju}i minimum zajedni~kog naprijetnji od eventualnih mogu}nih posljedica konfrontacijesa sovjetskim blokom. Iz tih povremenih kriza SAD suizlazile kao neprikosnoveni lider bloka, iako se najve}aprijetnja i opasnost odnosila isklju~ivo na Zapadnu Evropukao geografski prostor eventualnih glavnih operacija. SADsu decenijama uspjele da ostanu najva`niji akter i nesporanlider bezbjednosti u Zapadnoj Evropi. Ta pozicija nije bilasamo ta~ka oslonca za ostvarivanje ukupne spoljne politikeSAD na evropskom kontinentu, ve} posebno za politikucontainmenta (konzerviranja) isto~nih zemalja, kojom je uzpomo} evropskih saveznika uspje{no sprije~ena svakaeventualna mogu}nost {irenja bilo kakvog uticaja174Isto, str. 82175Isto, str. 82150

sovjetskog bloka izvan granica uspostavljenih krajem~etrdesetih godina dvadesetog vijeka.Tokom gotovo ~etiri decenije trajanja Hladnog rata uEvropi nije bilo oruànih sukoba i taj period se moèozna~iti kao vrijeme relativnog mira. Blokovskakonfrontacija trajala je u kontinuitetu od po~etka do samogkraja i bila je vidljiva na vojnom, politi~ko-diplomatskom,ekonomskom, ideolo{ko-kulturnom, obavje{tajno-propagandnomi svakom drugom planu. âk se moè karakterisatikao permanentno stanje rata vo|enog neoruànimsredstvima, zbog ~ega i jeste upotrijebljen termin „rat“ uzpridjev “hladni”. Ovaj “rat” zavr{en je pobjedom Zapada1989. godine. Simboli~ki kraj se veè za 11. novembar 1989.i ru{enje Berlinskog zida. Taj kraj se nekoliko godina ranijenazirao kroz ekonomsko i vojno posustajanje sovjetskogbloka i samog Sovjetskog Saveza, gubljenje njegovihpoliti~ko-strategijskih pozicija u Evropi, a to zna~i i usvjetskim razmjerama, kroz ubrzani rast unutra{njihproblema, pa na kraju i kroz sve otvorenije djelovanje novihpoliti~kih snaga koje nisu pripadale komunisti~koj ideji.Nestankom oslonca na ideju socijalizma, kao najsna`nijekohezivne veze, nisu nestale samo multinacionalne dràve –federacije Sovjetski Savez i êhoslova~ka, ve} je izgubljen iklju~ni oslonac izgradnje sistema vrijednosti uspostavljenogu “lagerskim” zemljama. Nastalu prazninu “popunio” jeveoma brzo sistem vrijednosti Zapada – neoliberalnaideologija, predstavni~ka demokratija, vladavina prava itrì{no dru{tvo, oli~eno u velikoj mjeri potro{a~kim navikama.Gotovo istog ~asa sve doskora{nje zemlje socijalizma,uklju~uju}i i Rusiju, kao nasljednicu Sovjetskog Saveza, ali ione vanblokovske, poput Jugoslavije i Albanije, proglasilesu zapadne vrijednosti kao cilj kojem se teì.Na me|unarodnu politi~ku scenu stupaju apsolutno noviodnosi, posebno izme|u Istoka i Zapada. Od samoguspostavljanja novog rasporeda snaga postavilo se nekoliko151

dilema: Kako }e se Evropa (Evropska unija) odnositi premadràvama koje su do kraja Hladnog rata gradile socijalizam,a zatim se naglo izjasnile za zapadne vrijednosti? Kako }e seEvropa odnosti prema multinacionalnim dràvama koje suizmijenjene okolnosti dovele u stanje disolucije (raspada)?Kako }e se odnositi prema velikom broju novonastalihdràva u Isto~noj i Jugoisto~noj Evropi i Srednjoj Aziji?Kakav }e biti odnos Amerike prema njima, kakav premaEvropi uop{te, kojim pravcem }e krenuti evropskoameri~kiodnosi? Kakvi bi mogli da budu evropsko-ruskiodnosi? Kako }e izgledati ameri~ko-ruski odnosi?4.2. Ameri~ko-evropski odnosi nakonHladnog rataTrijumf u Hladnom ratu, po mnogima nenadan, nijeostavio vremena za pobjedni~ku euforiju. Na evropskomkontinentu, kao centralnom hladnoratovskom popri{tu,desilo se isuvi{e promjena koje su bitno uticale na stanjeodnosa me|u saveznicima. Ujedinjena je Njema~ka,Evropska unija i{la je korak dalje ka federalizaciji iuvo|enju zajedni~ke valute, turbulentni Balkan probudio jesva svoja potencijalna àri{ta unutra{njih konflikata inezaustavno klizio u ratnu kataklizmu. U neposrednojblizini Evrope, u posljednjim godinama izdi{u}eg sovjetskogsistema, trajao je snaàn azerbejdànsko-jermenski sukoboko Nagorno Karabaha. Ovaj sukob ukazao je na ogromnusrate{ku va`nost Kavkaza. Tinjao je i etni~ki sukob i ratnepriznate dràve Pridnjestrovlje, koja nije priznavalacentralnu vlast u Moldaviji. Za po~etak najmanje primjetna,kasnije zna~ajno upe~atljiva promjena bila je sve sna`nijeispoljavana èlja Evropske unije za vo|enjem {tosamostalnije i nezavisnije politike od SAD. To je njena152

uloga, kao ekonomske i politi~ke predvodnice cjelineEvrope, postavljala kao imperativ.Ideje o ujedinjenoj Evropi postojale su stotinamagodina, ali su najsna`niji zamah doìvjele nakon Drugogsvjetskog rata, kada je politi~ka situacija omogu}ila njihovurealizaciju. Evropske integracije pokrenute su nakonDrugog svjetskog rata kao izraz potrebe zapadnoevropskihdràva da stvore kolektivni odbrambeni sistem, u strahu odprijetnji sa “Istoka”. “Vode}e politi~ke snage na Zapadu,suo~ene s izazovima koje je zna~io Staljinov SovjetskiSavez, kao i {irenje socijalisti~kih ideja u drugim dijelovimasvijeta (Azija), bile su uvjerene da upravo pedesetih godinapostoje svi objektivni uslovi za forsiranje evropskogujedinjenja, {to bi moglo voditi i konkretnoj institucionalizacijiodnosa na zapadnoevropskom podru~ju”. 176Ujedinjavanje evropskih dràva koje su kao pobjedniceiza{le iz Drugog svjetskog rata, uklju~uju}i i inkorporacijuNjema~ke u evropsku porodicu, sna`no su podràvale SAD.Svoj odnos prema Evropi po~etkom pedesetih godina XXvijeka gradile, na Trumanovoj doktrini, ameri~komputokazu prema globalizmu, po kojem je “ameri~kaevropska politika” bila prva i najva`nija stepenica. U tomperiodu Evropa je gotovo pedeset godina bila u “stanjustrate{ke zavisnosti od Sjedinjenih Dràva”. “Evropskabezbjednost mogla je da bude sa~uvana samo ameri~kosovjetskimbalansom straha i doktrinom zajedni~kiosigurane destrukcije”. 177U procese kolektivnog ja~anja Evrope uklapale su se istrategijske potrebe Va{ingtona. Ve} 1946. godine iz[vajcarske je do{la ideja o Uniji Evropa, kao svojevrsnojevropskoj konfederaciji. Zatim je lansirana ideja Evropske176Radovan Vukadinovi}: “Me|unarodni odnosi od Hladnog rata do globalnogporetka”, AKD, Zagreb, 2000, str. 55177Robert Kagan: “Of Paradize and Power: America and Europe in the NewWorld Order”, Knopf, New York, 2003, str. 56153

parlamentarne unije 1947. godine, Evropskog savezafederalista, Savjeta za ujedinjenje Evrope i Socijalisti~kogpokreta za Sjedinjene Dràve Evrope.Prvi efikasan rezultat integrativih nastojanja, koja suocijenjena kao neminovna, bilo je potpisivanje Briselskogpakta 1948. godine, a zatim i Sjevernoatlantskog pakta(NATO) 1949. Ubrzo se konstituisao i Savjet Evrope nanaj{irim osnovama parlamentarne saradnje. Kao prvauspje{na ekonomska integracija nastala je Evropskazajednica za ugalj i ~elik (ECSC) 1951. godine, kona~no1957. po~ela je ìvot i Evropska ekonomska zajednica(EEZ), koja je 1992. prerasla u Evropsku uniju (EU).Amerika je lidersku poziciju u Evropi obezbje|ivaladvostrano: u odnosima prema evropskim saveznicima, ali ipa`ljivo grade}i relacije s novom Ruskom Federacijom,nasljednicom Sovjetskog Saveza. Rusija se, progla{avaju}iizgradnju liberalnog dru{tva na osnovama zapadnogiskustva, suo~ila s procesom koji je ozna~en kao tranzicija izsocijalizma u neoliberalni kapitalizam. Krenuv{i prematakvoj vrsti poretka i izgradnji dru{tvenih vrijednosti, Rusijase nametnula kao potencijalno vaàn partner u ekonomskopoliti~kimodnosima sa svim svjetskim silama. Zato su i EUi SAD nastojale da s njom odrè dobre i stabilne odnose.Nestankom sovjetske prijetnje, novim rasporedomme|unarodnih odnosa, posebno promjenama u odnosimaranijih “velikih sila”, odnosno padom zna~aja Rusije,transatlantski odnosi postali su ozbiljno napeti. Ne samokraj Hladnog rata i nastavak evropskih integracionihprocesa, ve} i novonastale teroristi~ke prijetnje Zapadunakon napada na SAD 11. septembra 2001. postavili su ipred Amerikance, kao i pred Evropljane, ponovo pitanjepostojanosti institucija transatlantskih odnosa. Otvorene surasprave o defiiniciji terorizma kao protivnika. Postavilo sepitanje ciljeva, sredstava i metoda djelovanja, njihoveefikasnosti i svrsishodnosti. Terorizam je kao globalnineprijatelj, popunio prazninu nastalu nestankom sovjetske154

prijetnje i dalje u~vrstio postojanje NATO-a, kojem jeSavjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija po~ed da povjeravava`nu ulogu mirovnih snaga, kao snaga za nametanje io~uvanje mira, ujedno i najva`nijeg partnera UN zaodràvanje bezbjednosti u Avganistanu. Napadi na NjuJork septembra 2001. privremeno su prekrilinerazumijevanja i sukobe i ujedinili evropsko-ameri~kesaveznike oko borbe protiv terorizma kao glavnog cilja.Pitanje “transatlantske pukotine”, me|utim, ubrzo jeponovo nametnuto ne dugo poslije NATO-intervencije uAvganistanu. Do punog izraàja do{lo je u vrijemepriprema za po~etak rata u Iraku. Oko tog rata u zna~ajnojmjeri intenzivirane su rasprave u okviru samog NATO-akoje su na povr{inu izbacile neslaganja me|u dràvama-~lanicama Alijanse. Razlike su se pojavile u oblastimapoput izdvajanja za odbranu, socijalnim prioritetima,efikasnosti vojne sile, pa ~ak i optimalizaciji konfiguracijeposthladnoratovskog svijeta. 178Razlike u strategijskim pozicijama Evrope i Amerike,koje su postojale i tokom Hladnog rata, postajale su nakonnjega zna~ajno vidljivije. Ujedinjena Evropska unijadostigla je veliku ekonomsku mo}, koja je neminovnostvorila potrebu za osobenim, samostalnim i nezavisnimpoliti~kim izrazom. Nestanak blokovske podjele i sovjetskeopasnosti omogu}io je da èlje Evrope za vo|enjemsamostalnije spoljne politike u odnosu na SAD do|u vi{edo izraàja i da budu preto~ene u odgovaraju}e evropskeinstitucije, koje su ve} postojale u Evropskoj ekonomskojzajednici odnosno uniji, ili su bile u procesu nastajanja.Dràve, EU, obavezuju}i se ekonomski i politi~kisporazumom iz Mastrihta, 179 gradile su Zajedni~ku spoljnu i178“Amerikanci su, generalno, davali prednost evropskim vojnim sposobnostima,ali pod NATO kontrolom, da bi mogli, naravno, da zaustave sovjetske armije naevropskom tlu, “prekratkom” za nuklearni rat, ali sa `rtvama koje bi bile evropske,ne ameri~ke”.(Robert Kagan: “Of Paradize and Power: America andEurope in the New World Order”, Knopf, New York, 2003, str. 20)179Ugovor iz Mastrihta (Danska), usvojen na samitu 1992. godine.155

odbrambenu politika (CFSP) 180 i Evropski odbrambenibezbjednosni identitet (ESDI) 181 ne samo kao jednuuobi~ajenu stepenicu u vo|enju zajedni~ke evropskepolitike, ve} i kao odlu~uju}i putokaz za budu}e odnose saSAD. “Evropa bi èljela da bude supersila, ne samoekonomski i politi~ki, ve} i vojno”. 182Iako je u politi~kim dokumentima ponekad te{kosagledati sve èlje, Evropa, ekonomski gigant, morala jepokazati da je i ona svjetska politi~ka supersila i da traìsvoje mjesto u novom multipolarnom svijetu u nastajanju.Danas to jo{ nije mogu}e, jer je Amerika i dalje jedinasvjetska supersila, ~ine}i svijet potpuno unipolarnim izavisnim od nje. Izme|u Evrope i Amerike isprije~ila serazlika u vojnoj mo}i, na koju Evropa decenijama nijepolagala toliko pa`nje, jer je Amerika bila njen za{titnik ipredvodnik u Hladnom ratu. Ratovi na Balkanu pokaza}eeda devedesete godine nisu protekle u znaku ja~anja inastanka Evrope kao supersile, zbog jo{ ve}eg opadanjarelativne vojne sposobnosti u odnosu na SAD.Da li Evropa èli da postane vojna sila ravna ameri~koj,ako ne i nadmo}na? “Evropljani danas nemaju ambicija daimaju takvu (ekonomsku i politi`ku) mo}, a da to nepodrazumijeva vojnu mo}. Evropljani su u proteklihpedeset godina razvijali izvorno potpuno druga~ijuperspektivu kada je u pitanju uloga mo}i u me|unarodnimodnosima, perspektivu koja izvire neposredno iz njihovogjedinstvenog istorijskog iskustva od kraja Drugog svjetskograta. Oni su odbili da vode politiku mo}i koja im je donijelatoliko jada u periodu od vi{e od sto godina”. 183 U tompogledu, smatra Kagan, “kvaliteti koji oblikuju Evropsku180CSFSP - Common Foreign and Security Policy181ESDI – European Security and Defense Identity182Robert Kagan: “Of Paradize and Power: America and Europe in the NewWorld Order”, Knopf, New York, 2003, str. 20183Robert Kagan: “Of Paradize and Power: America and Europe in the NewWorld Order”, Knopf, New York, 2003, str. 55156

strate{ku kulturu su: naglasak na pregovaranje, diplomatiju,ekonomske veze, me|unarodno pravo prije upotrebe sile,usmjeravanje umjesto prisile, multilateralizam umjestounilateralizma”.Ameri~ki i evropski strategijski pogledi nisu, u stvari,nikada bili isti, ali ih je ujedinjavao dugogodi{nji zajedni~kistrate{ki protivnik. Istorija ratova kroz koje je pro{laEvropa, svijest o va`nosti ekonomskog rasta, postojanjevi{edecenijskog ideolo{kog vojno-politi~kog protivnika,stvorili su takvi ravnoteù snaga koja je prakti~noonemogu}ila ratove na evropskom kontinentu od 1945.godine sve do po~etka sukoba na Balkanu, odnosno ubiv{oj Jugoslaviji. To vrijeme Evropa je iskoristila dapokrene, u~vrsti i nastavi da razvija proces evropskihekonomskih integracija, da ih pro{iri na politi~kobezbjednosnusferu sve do sna`nijeg aktiviranja pojma“evropskog identiteta”. Narasla ekonomska snaganeminovno traì i svoj politi~ki izraz kao sredstvo, iokruènje koje name}e koncept i predvodnika daljih akcija.“Evropa je ~esto izazivala, kao ekonomski gigant koji nijeimao dovoljno svijesti ili sposobnosti za politi~ku akciju.Ova kritika, naj~e{}e veoma opravdana, teì da zaboravi daje ekonomski rast snaga za sebe i da je rezultat mehanizamaintegracije i koncentracije “spontana proizvodnja”kratkoro~nih i dugoro~nih strategijskih efekata.” 184Ekonomska snaga Evrope je u velikom usponu.Pro{irenje EU sa deset novih zemalja 1. maja 2004. od kojihsu ~ak osam biv{e socijalisti~ke, otvorilo je Uniji ogromnotrì{te 185 , nove izvore sirovina, jeftiniju radnu snagu iomogu}ilo bolju politi~ku poziciju. Trì{te pro{irene EU184Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdown of American Order”, ColumbiaUniversity Press, New York, 2003, str. 181-182185Povr{ina Evrope kao kontinenta u geografskom smislu je 11.609.000 kvadratnihkilometara, od Arktika do Sredozemnog mora, ome|ena Atlantskimokeanom i isto~nom granicom planine Ural. Ra~una se da na tom prostoru danasìvi oko 600 miliona stanovnika.157

~ini oko 400 miliona ljudi. Naredni krug pro{irenja jeBalkan: to su zemlje poput Rumunije i Bugarske, za koje jeve} odre|en dan prijema 2007. godine 186 , zemlje-kandidatipoput Hrvatske i Makedonije, ili ostale zemlje ZapadnogBalkana koje su potpisale (ili su u fazi potpisivanja)sporazuma o pridruìvanju i stabilizaciji – Albanija, Srbija,Crna Gora i Bosna i Hercegovina. Uticaj na JugoistokEvrope zna~i trì{te od 60 dodatnih miliona potro{a~a isolidno pobolj{anje geopoliti~ke pozicije. Pro-evropskieksperti smatraju da }e ekonomski napredak Evrope i beznjene volje voditi progresivnom gubljenju politi~ke i vojnemo}i SAD. U pogledu strategijskih odnosa Evrope i SADstvorena su dva mi{ljenja – jedno je da na~in rje{avanjaproblema vojnim putem sugeri{e da SAD jo{ postoje u“Starom svijetu”; drugo je da ekonomski put odajenarastaju}i marginalni karakter njenog (ameri~kog)prisustva ne samo u Evropi, ve} i u Evroaziji.” 187Nestanak neposrednog protivnika omogu}io je Evropida sna`nije sprovodi politiku nevojnog djelovanja, jer vi{enema takvih opasnosti izvana kao {to je bio Sovjetski Savez,niti su Evropu mogle da ugroze unutra{nje opasnosti, poputnacionalnih sukoba na njenom Jugoistoku. Evropski modelje mnogo fleksibilniji, tolerantniji i pun strpljenja, i on jemnogo bliì mirnom rje{avanju problema. Nastalibezbjednosni vakuum nakon zavr{etka Hladnog rata nije seticao samo nestajanja doju~era{njeg suparnika, ve} seodnosio i na me|usavezni~ke transatlantske odnose. Tajvakuum popunjen je stabilizovanjem pozicije NATO-a injegovom novom ulogom – dejstvom “izvan svog podru~ja”186Prijem Rumunije i Bugarske moè da bude pomjeren za godinu dana, do 1.januara 2008. godine, zbog neslaganja Evropske unije u nekoliko va`nih stvari,naro~ito nakon odbijanja stanovnika Francuske i Holandije na referendumu daprihvate ustav ujedinjene Evrope i tako zaustave dalju federalizaciju Evropskeunije.187Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdown of American Order”, ColumbiaUniversity Press, New York, 2003, str. 182158

(out of area). To je onemnogu}ilo razvijanje izvori{taugroàvanja bezbjednosnti i stabilizaciju bezbjednosnihprilika u Centralnoj i Isto~noj Evropi. Potom je uslijedio iprijem doskora{njih dràva “Isto~nog bloka” u NATO. Tajproces omogu}io je za izvjesno vrijeme konsolidovanjesavezni~kih odnosa SAD i zemalja zapadne Evrope inastavak zajedni~kih politi~kih i vojnih akcija. Ipak, podjelaje bila starija i dublja nego {to se na prvi pogled vidjelo.Devedesetih godina XX vijeka postala je mnogo vidljivija,uti~u}i tako na op{te javno mnjenje s obje strane Atlantika.Evropa je iznosila stav da je do{lo vrijeme “emancipacije”,politi~ki izraz njene narasle ekonomske mo}i nu`no seispoljavao u pravcu izgradnje multipolarnog svijeta u kojem}e Evropska unija, uz postoje}e sile - SAD Rusiju, Kinu,eventualno jo{ i Japan, Brazil i Indiju, biti jedan od stubova.Prve posthladnoratovske godine pokazivale su da sespoljna politika SAD vodi isklju~ivo u pravcu izgradnjetakve mo}i koja }e ih uspostaviti kao globalnu unipolarnuvojnu, politi~ku, ekonomsku, tehnolo{ku i kulturnu silu. Uglobalnom vo|stvu Amerika je ra~unala na Evropsku unijukao saveznika, ali i na Japan, kao oslonac {irenja ameri~kihvrijednosti u azijsko-pacifi~kom prostoru. Podjela svjetskemo}i na SAD i dva njena saveznika mogla je da se izrazi uformuli “1+2”, {to je trebalo da bude odraz triangularnepodjele svijeta. “Kako su se zbivanja na me|unarodnojsceni sve vi{e uslo`njavala, u krug potencijalnih ameri~kihpartnera postepeno ulaze i nekada{nji neprijatelji: Rusija,NR Kina. Formula 1+4 odnosno “jedna supersila plus ~etirivelike sile” (SAD plus EU, Japan, Rusija i NR Kina)postepeno je zamijenjena formulom “jedna supersila inekoliko velikih sila”. 188 Pored ovih, na drugimkontinentima sve vi{e se razvijaju i neke druge zemlje, koje188Lidijaêhuli}: “Euroatlantizam”, Politi~ka kultura, Zagreb, 2003, str. 126159

nastoje da se upi{u u krug “velikih”, poput Indije, Brazila ilijedinstvene Njema~ke.Ako se izazovima dana{nje bezbjednosti doda inarastaju}a opasnost od terorizma i mogu}nosti pojedinihgrupa da raspolaù oru`jima velike mo}i pitanje svjetskihbezbjednosnih izazova postaje ponovo potpuno otvoreno.Nove okolnosti ne dozvoljavaju ni ameri~koj vojnoj mo}i dabude apsloutno dominantna i prisiljavaju globalnu silu da usvijetu sve vi{e upotrebljava svoj dominantni politi~ki uticaji diplomatska sredstva nego otvorenom silom. “Opadanjeekonomske, vojne i ideolo{ke snage Sjedinjenih Dràva nedozvoljava toj zemlji da efektivno vlada svijetom, koji jepostao isuvi{e prostran, isuvi{e naseljen, isuvi{e obrazovan,pa ~ak isuvi{e demokrati~an. Podre|enost realnih pripremaameri~koj hegemoniji – sve su to strategijski igra~i Rusija,Evropa i Japan – jednostavno je toliko velik posao da }e bitinedohvatljiv”. 189Jedno od posebno va`nih, u stvari su{tinskih pitanja,koja su pre{la na otvorenu scenu neslaganja Amerike iEvrope, jesu izdvajanja za vojne potrebe. Ameri~ka kritika~esto je upu}ena Evropi u cjelini, ali i najrazvijenijimevropskim zemljama pojedina~no za preveliku socijalnupotro{nju zapadnoevropskih dràva 190 . SAD smatraju da tasredstva mogu mnogo efikasnije da se utro{e na razvojvojnih tehnologija, proizvodnju oru`ja i druge vojnepotrebe. Evropska socijalna prava, kojima se zapadnademokratija dokazivala socijalisti~kom sistemu kao humanijei efikasnije dru{tvo, predstavljaju jedno izuzetno~uvano dostignu}e evropskog modela neoliberalnihvrijednosti. “Socijalna bezbjednost je kamen temeljac189Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdaown of American Order”,Columbia University Press, New York, 2003, str. 21190Dràve zapadnoevropske demokratije u teoriji su nazivane i “dràve blagostanja”zbog rje{avanja brojnih socijalnih pitanja, poput visokih penzija, socijalnihdavanja nezaposlenima i nezbrinutima, visokokvalitetne zdravstveneza{tite, obrazovanja i drugih.160

svakog dru{tva u Evropi. To je razlog za{to izvoz ameri~kogneregulisanog kapitalizma predstavlja opasnost za evropskadru{tva, ba{ kao i za Japan, zemlju koja je veoma bliskaudaljenim evropskim “ne}acima” kad se govori o faktorimasocijalne ravnoteè”. 191Za Evropljane se postavlja pitanje, da li je mogu}eistovremeno i o~uvanje nivoa socijalne za{tite i socijalnihprava i razvoj vojnih sposobnosti. Iako dràve evropskogZapada pa`ljivo razmatraju svaku promjenu u oblastisocijalnih prava, ipak nastoje da jedan dio tih fondovapreusmjere na vojni razvoj, jer je to jedan od elementarnihuslova postizanja strate{kog partnerstva sa SAD. Takvihpoku{aja ve} je bilo nekoliko, i to je izazvalo prili~no velikuuznemirenost u dràvama Zapadne Evrope. To pokazujetalas {trajkova i drugih oblika socijalnih nemira, poput onihu Francuskoj, Austriji, Njema~koj i Belgiji tokom 2004. i2005. godine, preko potresa vlada, poput Velike Britanije,pa do onih u vladaju}im partijama, kao {to je to unjema~kom SDP-u 2005. Proces ujedinjavanja Evropenastavljen je usvajanjem teksta ustavnog projekta EvropskeUnije od strane predstavnika 25-orice u Rimu 2004. godine.Trebalo je da taj Ustav stupi na snagu 2009. godine, da su gausvojile sve zemlje - ~lanice, ali se na tom putu isprije~iloodbijanje gra|ana Francuske i Holandije, koji, to nareferendumima u svojim zemljama odbili.Prvi evropski ustav je trebalo da pokaè da mogu}nostiu prenosu suverenih prava nacionalnih dràva nanadnacionalnu multilateralnu organizaciju nisu iscrpljeneosnivanjem EU. Vrhunac ustavne izgradnje bio bi izborpredsjednika Evropske unije s trogodi{njim mandatom.Ukorak s ustavnim razvojem trebalo je da ide i razvoj dvava`na segmenta evropske politike – Zajedni~ke spoljne iodbrambene politike, koja bi iz zajedni~ke pre{la vi{e u191Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdown of American Order”, ColumbiaUniversity Press, New York, 2003, str. 178161

jedinstvenu, sa jedinstvenim sekretarom za spoljne poslove,i koji bi u spoljnim poslovima predstavljao Evropsku unijuu cjelini. Sanaàn oslonac jedinstva bio bi nastavakizgradnje Evropskog odbrambenog i bezbjednosnogidentiteta (ESDI), kao ne~ega {to bi bilo osnova zakonkurenciji vojnoj mo}i SAD u ovoj fazi razvojaodbrambenog sistema. Rast vojnih budèta bio je i jedan odzahtjeva koji su SAD intenzivno upu}ivale Evropi, ~akintenzivnije poslije Hladnog rata nego prije. “Amerikanci iEvropljani, koji su nakon Hladnog rata predlagalipro{irenje ameri~ke uloge {irom kontinenta, traìli surevolucionarnu promjenu u evropskoj strategiji isposobnostima. Bilo je nerealno o~ekivati od Evropljana dase vrate me|unarodnom statusu velike sile, statusu koji suimali prije Prvog svjetskog rata, sve dok evropski narodi nebudu voljni da zna~ajnije preusmjere finansijske tokove odsocijalnih prema vojnim programima, da restrukturi{u imodernizuju svoje vojske, koje bi postale takve da bi mogleda zamijene snage oblikovane za pasivnu odbranu teritorijesnagama sposobnim za raspore|ivanje i zadràvanje dalekood ku}e”. 192Umjereni evropski pristup ulozi oruàne sile u politici,definisan tokom hladnoratovske konfrontacije zaista se nijeu toj mjeri oslanjao na otvorenu upotrebu sile koliko nanjenu prijetnju. Ta upotreba sile dolazila je isklju~ivo nainicijativu i insistiranje SAD, koja je zadràla lidersku iklju~nu odlu~iva~ku poziciju u NATO-u i nakon zavr{etkaHladnog rata. “Mnogo problemati~nija bila je evropskazavisnost od ameri~ke vojne sile, koja je decenijama davalaSAD dominantan uticaj ne samo na na~in na koji je rat (naKosovu, prim. aut) vo|en, ve} i u me|unarodnoj diplomatijiprije, za vrijeme i poslije njega. Evropljani su favorizovalipauze u bombardovanju nakon nekoliko dana da, na192Robert Kagan: “Of Paradize and Power: America and Evrope in the NewWorld Order”, Knopf, New York, 2003, str. 24–25162

primjer, daju Milo{evi}u priliku da dovr{i krizu. Ali,Sjedinjene Dràve i ameri~ki NATO – komandant VesliKlark (Wesley Clark), je to odbio. Najve}i broj Evropljana,posebno Francuzi, èljeli su da bombardovanje eskalirapostepeno, da umanje {tetu Srbiji i Crnoj Gori, i dajuMilo{evi}u inicijativu da dovr{i konflikt prije nego {toNATO rasturi sve {to je vrijedno”. 193Politika zapadne Alijanse prema Iraku u~inila jeapsolutno vidljivom “transatlantsku pukotinu” i dovela do“evropskog zaokreta” u unutra{njim odnosima. Takviodnosi transatlantskih saveznika dugo su se naslu}ivali.Neki osniva~i i ekonomski razvijeniji dio EU nisu podràliameri~ki napad na Irak. Napada~kim snagama nazvanim“koalicija voljnih”, pridruìla se samo Velika Britanija, ave}i dio Evropske unije, predvo|en Francuskom i Njema~kom,uz to podràn od Rusije, tradicionalnim NATO-vimglavnim protivnikom, ne samo da nije pruìo podr{ku ovojakciji, ve} je aktivno radio protiv tog rata. Situacija u kojojza napad na Irak nije postojala rezolucija Savjetabezbjednosti Ujedinjenih nacija ve} ranije je bila vi|ena uslu~aju napada na SR Jugoslaviju. Tada je to bar bilaoruàna akcija NATO-a koja je uspjela donekle da prikrijeunutra{nje razlike me|u sjevernoatlantskim saveznicima,iako su one, i pored prividnog pragmati~nog jedinstvapostale vidljive. Prije i tokom napada na Irak, me|utim, nijebilo ni formalne saglasnosti (konsenzusa) zemalja-~lanicaNATO-a. Budu}i da je konsenzus klju~no pravilo odlu~ivanjau NATO-u, niko u ime zemalja-~lanica nije mogao dadonese odluku o zajedni~koj akciji. Neke zemlje – osniva~iEU, poput Francuske, Holandije, Luksemburga iNjema~ke, bile su na ~elu protivnika napada na Irak. Bio jeto povod ameri~kom dràvnom sekretaru za odbranuDonaldu Ramsfeldu (Donald Rumsfeld) da defini{e193Isto, str. 47163

ameri~ku podjelu na “novu” i “staru” Evropu. Linijapodjele, po njemu, bila je na one koji su podràvali SAD unapadu na Irak, kao “novu”, a “staru” su predstavljale oneevropske zemlje koje su se tom ratu protivile.Pripreme za napad na Irak obiljeène su i nastojanjemSAD i Velike Britanije da se i Turska privu~e da u~estvujena strani “koalicije voljnih” i da omogu}i da se njenateritorija koristi za razvoj vojnih baza za napad na Irak.Po{to to za “staru” Evropu ponovo nije bila dobra politika,NATO se na{ao ponovo, kao i u vrijeme priprema zanapad, u takvim prilikama da je i sâmo njegovo postojanjepostalo nesigurno. Dovode}i to u vezu sa raspravama osvrsi NATO-a u novom me|unarodnom okruènju uvrijeme balkanske krize po~etkom devedesetih, moè sezaklju~iti da Alijansa jo{ nije postala dovoljno otporna nabrojne izazove kolektivne bezbjednosti. Ta neotpornost, ~ijisu uzrok bile nove svjetske krize u okviru “novog svjetskogporetka”, dolazila je iz unutra{njih odnosa, posebno uslu~aju onih zahtjeva koje su SAD, kao novouspostavljenaunipolarna sila, ispostavljale evropskim saveznicima. I ovajput je NATO preìvio, jer je i najupornija u otporu napaduna Irak, Belgija ipak prihvatila “konsenzus u vezi odbraneTurske u slu~aju napada od strane Iraka”. Taj napad je biomalo vjerovatan, ali je i takav labavi konsenzus u jednomod nakriti~nijih trenutaka postojanja Alijanse bio dovoljanda bi se ona sa~uvala.Ni aktivno u~e{}e u “antiteroristi~koj koaliciji” uoruànoj kampanji u Avganistanu 2002. nije mogla da vratisu{tinsko jedinstvo u Alijansu. Situacija u vezi Iraka veomaje ozbiljno uzdrmala njene temelje. To je pokazao i samitNATO-a u Istambulu 28. septembra 2004. godine.Evropska unija i NATO ostali su veoma rezervisani upogledu u~e{}a u operacijama u Iraku. U Kominikeu164

NATO- samita u Istambulu 194 tek je u jednoj alinejinavedeno da NATO nudi trening bezbjednosnih snagaIraka, i to tek na zahtjev “njegove” (ira~ke!) Privremenevlade. Isto to ponavlja se u Saop{tenju o Iraku 195 , koje jedodatak zavr{noj Deklaraciji, u kojoj se najop{tenijepozivaju vlade zemalja da “doprinesu u pomo}imultinacionalnim snagama u Iraku”. Nije, dakle, postojaokonsenzus za zna~ajniju pomo} SAD i Velikoj Britaniji uokupaciji Iraka, {to je jo{ jedna kriza koja je postavilaponovo pitanje opstanka samog NATO-a. înjenica dadvije zemlje, rodona~elnici atlantske ideje i utemeljiva~iNATO-a, djeluju samostalno, naru{ile su politi~ku praksukonsenzusa, pravno uspostavljenu Ugovorom o osnivanju iz1949. Saglasnost je i ovaj put traèna za jo{ jednu reakciju“out of area”, kao {to je to bilo u Bosni i Hercegovini i SRJugoslaviji, {to je i tada apsolutno izlazilo iz okvira mandatadatog Sjevernoatlantskim ugovorom.Izostanak konsenzusa oko rata u Iraku proizveo je unutarsamog Saveza veoma ozbiljne politi~ke posljedice. Razlikeizme|u transatlantskih saveznika, kao {to se vidi, nisu sesmanjivale, ve} naprotiv, kako vrijeme prolazi one seprodubljuju. Saveznici su se sve vi{e àlili na ameri~kiunilateralizam. “Ubje|enje da Sjedinjene Dràve, kao supersila,treba da budu containirani, postalo je sve prisutnije uEvropi. Oslonac na “koaliciju voljnih” da }e djelovati kadaUjedinjene nacije i Sjevernoatlantski pakt to ne èle, postaloje politika Sjedinjenih Dràva… Rat u Iraku donio je takvenapetosti koje su dostigle najvi{u ta~ku krize”. 196Budu}nost odnosa Evrope i Amerike u tom trenutkubila je neizvjesna. Biv{i savjetnik ameri~kog predsjednika i194www.nato.int Nato Press Release (2004)096: Istanbul Summit Communique195www.nato.int NATO Press Release (2004)098: Statement on Iraq196Report of an Independent Task Force: “Renewing the Atlantic Partnership”,Henry Kissinger and Lawrence Summers Cochairs, Council for International Relations,2004. www.cfr.org str. 1165

jedan od kreatora ameri~ke spoljne politike u vrijemepredsjednika Niksona, Henri Kisindèr, smatra da jemogu}e da kriza u evroatlantskim odnosima krene u dvapravca. Jedan je da se Evropa povla~i iz svojih globalnihobaveza i krene putem kakvih “minijaturnih Ujedinjenihnacija”, ograni~enih na izdavanje moralnih uputstava, uzistovremeno takmi~enje sa SAD na ekonomskom planu.Drugi mogu}i pravac je Evropa koja, kao oponent Americi,razvija sopstvenu spoljnu politiku posredovanjem izme|uSAD i ostatka svijeta. On smatra da, uz doma}e politikekoje trenutno dominiraju i uz to u uslovima u kojima nemaneposredne spoljne opasnosti, Evropa mo`da ne}e ùriti saizborom. 197 Smatraju}i da je NATO, kao osnova transatlantskogsavezni{tva, i dalje neophodan, jer ostajeosiguranje od novog ruskog imperijalizma, Kisindèr tvrdida saveznici nemaju izbora i da moraju uskladiti svojepolitike da bi smanjili opasnost od globalne ekonomskekrize, koja je najve}a prijetnja savremenom demokratskomsvijetu. 198Posljednja kriza evroatlantskog savezni{tva nije prva, alije u bezbjednosnom pogledu najteà. Remetila~ki faktor uodnosima izme|u transatlantskih saveznika jeste nestanakneposredne opasnosti od sovjetskog bloka, jer je to osnovaza sve sna`nije ispoljavanje specifi~nih interesa na objestrane okeana. NATO danas postoji zahvaljuju}i inercijinjegovog gotovo {ezdesetgodi{njeg postojanja, zahvaljuju}i~injenici da je na{ao svrhu postojanja nakon Hladnog,reaguju}i na nove izazove bezbjednosti, izlaze}i “izvan svojezone” definisane osniva~kim aktom, i u~estvuju}i aktivno ukrizama. Po~elo, s kriznim àri{tima u Evropi, poput Bosnei Hercegovine, pa Kosova, zatim se NATO preselio u Aziju,gdje je i danas faktor u operaciji u Avganistanu, a u~estvuje197Henry Kissinger: “Treba li Amerika vanjsku politiku”, Golden Marketing,Zagreb, 2003, str. 39198Isto, str. 40166

i u krizama u Africi. Ne samo te akcije, ve} i te`nja da seprogram Partnerstvo za mir pro{riti na cijeli svjet pokazujuda NATO postaje globalni igra~ u me|unarodnimodnosima.Prustup Alijansi su biv{e socijalisti~ke zemlje postavilesebi kao cilj od najvi{e va`nosti. Ve}ina ih je 2004. postala~lan dru{tva “26-orice”. Formiran je Savjet “NATO-Rusija”, kao i “NATO-Ukrajina”. Izvan NATO-a i dalje suzemlje Zapadanog Balkana. Neke su ~lanice programaPartnerstvo za mir (PfP), a neke mu tek teè. Time se svrhaNATO-a produàva kroz standard postavljen da bi muteìle, prije svega, evropske zemlje, koje jo{ nisu ispunilesve uslove. “Va`na realnost koju treba shvatiti i s kojom setreba suo~iti jeste da Atlantska alijansa ne moèfunkcionisati isklju~ivo kao partnerski odnos u razmjerama50–50... Demografski mla|u, poletniju i politi~ki jedinstvenuAmeriku ne moè se politi~ki i vojno sasvimizjedna~avati s Evropom razli~itih nacionalnih dràva, sasve starijim stanovni{tvom, s Evropom koja se ujedinjuje,ali je jo{ daleko od stvarnog jedinstva. Ipak, svaka stranaAtlantika ima odre|ene prednosti koje su drugoj stranipotrebne”. 199Da li su SAD i NATO potrebni danas Evropskoj uniji,bez obzira na trenutnu politi~ku situaciju? Moè li transatlantskosavezni{tvo da postane stvar poga|anja u nekomkonkretnom politi~kom trenutku? Koliko god strate{kiameri~ki anga`man u Evropi moè biti logi~an, sama ta~injenica nije garancija spre~avanja odre|enih vojnih ipoliti~kih komplikacija koje vode ka transatlantskimnesuglasicama. “Iako NATO savez zbliàva na jednomnivou Sjedinjene Dràve i Zapadnu Evropu, sama EU je,kao i Japan, rival u ekonomskom smislu, posebno na svemanjem trì{tu poljoprivrednih proizvoda. [to je jo{199Zbigniew Bzezinski: “The Choice”, Basic Books, New York, 2004, str. 221167

zna~ajnije, zvani~na evropska politika stalno nagla{ava da jeva`no biti pod ameri~kim ‘nuklearnim ki{obranom’, postojiogromno neslaganje u {iroj javnosti zbog implikacija koje sasobom nosi ameri~ko postojanje naoruànja na evropskomtlu. Ako bi supersile poku{ale da izbegnu ‘upotrebunuklearnog oru`ja’ u slu~aju velikog sukoba, jo{ uvek ostajuzna~ajni problemi – garantovanje odbrane Zapadne Evropekonvencionalnim sredstvima. Taj argument uslovljen jeodre|enim poja~anjem sada{nje snage NATO pakta. Iz teperspektive, ni{ta ne bi moglo izazvati ve}e uznemirenje odpredloga da se smanje ili povuku snage SAD-a iz Evrope –koliko god pritisak bio vr{en iz ekonomskih razloga ili ucilju u~vr{}ivanja ameri~kih pozicija u drugim delovimasveta. Sprovo|enje ogromne strategije, koja je i globalna ifleksibilna izuzetno je te{ko, kada je tako veliki dioameri~kih oruànih snaga angaòvan u tom posebnomregionu”. 200Pitanje je danas {ta drì zemlje Alijanse na okupuuprkos neslaganjima, izraènim u nedavnim me|unarodnimkrizama. Socijale i politi~ke osnove vrijednosti samogNATO-a nisu dirnute – neoliberalna demokratija, trì{nodru{tvo i slobodno preduzetni{tvo. Sve zemlja-~lanice, istare i novoprido{le, dijele te vrijednosti. Uz to, NATO jejedan ogroman, decenijama stvaran mehanizam, koji nesamo da se te{ko ru{i, nego djeluje po inerciji, djeluje i traìcasus existi iz sopstvenih razloga. Da nema NATO-a kakvogdanas poznajemo, sve te nove zemlje morale bi da seokrenu druk~ijim konceptima nacionalne bezbjednosti, {tobi izazvalo strategijsku, organizacionu i materijalnukonfuziju. Zemlje u tranziciji koje su se bez rezerve odlu~ileza ulazak u evroatlantske integracije ostale bi bez bezbjednosnogokvira i stabilnosti, na koje su ra~unale kao naklju~nu podlogu za brì ekonomsko razvoj, ostale bi bez200Pol Kenedi: “Uspon i pad velikih sila”, CID, Podgorica, 1999, str. 574168

eferentnog mjerila za sistem vrijednosti i odbrambenestandarde koje grade. Bezbjednosne strategije bi morale daokrenu u pravcu pove}anih ulaganja u sopstvenu za{titu iodbrambene pripreme umjesto u razvoj. To bi, opet, zna~iloporast vojnih potencijala u nesigurnim rukama, {tozemljama-~lanicama (bez obzira na njihove nesporazume)nije u interesu. To je jedan od va`nih razloga koji ihujedinjuje u potrebi da zadrè kakavu-takvu Alijansu.Jedan dio su{tinskih razprava izme|u atlantskihsaveznika odnosi se na prosjek starosti populacija. Ve}inaautora ne spori da je Evropa sve starija, a Amerika postajemla|a, {to je njena komparativna prednost. Podaci govoreda ameri~ka populacija brè raste, i uz to je jo{ i mla|a, dokevropska opada i nepokolebljivo stari. Pozivaju}i se na “TheEconomist” Robert Kejgen (Kagan) tvrdi da }e ameri~kaekonomija gotovo dva puta biti ve}a od evropske (danas sugotovo podjednake) i da }e 2050. godine prosje~na starostameri~kog stanovni{tva biti 36,2 godine, prema dana{njih35,5, a u Evropi 52,7, prema dana{njih 37,7. 201 Isto isti~e iEmanuel Tod: “Jedini ozbiljan problem s kojim je danassuo~ena Evropa jeste niska stopa nataliteta. Tajdemografski deficit ne slabi je tako u odnosu na Rusiju,koja ima isti problem, ali je to svakako ~injenica u odnosuna Sjedinjene Dràve”. 202Ima i mi{ljenja da je uloga NATO-a prevazi|ena i da jepotrebno traìti novi okvir kolektivne bezbjednosti. Evropase sve ~e{}e vra}a Zapadnoevropskoj uniji (WEU) i nastojida osnaì Evropski odbrambeni i bezbjednosni identitet(ESDi), Rusija postavlja sve sna`niji zahtjev da ulogunosioca bezbjednosti u Evropi preuzme OEBS i mehanizme201Robert Kagan: “Of Paradize and Power: America and Evrope in the NewWorld Order”, Knopf, New York, 2003, str. 88-89202Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdown of American Order”, ColumbiaUniversity Press, New York, 2003, str. 174169

koje je uspostavio u prevenciji konflikata, razvojudemokratije i za{titi ljudskih prava.U odnosima izme|u saveznika s obje obale Atlantskogokeana postavlja se va`no pitanje: kakva je pozicija Rusije ikakve odnose treba graditi s Rusijom. înjenica je danas daRusija prolazi va`nu i te{ku unutra{nju tranziciju, koja seodraàva i na njene me|unarodne odnose. “Rusija jezainteresovana za stabilan sistem me|unarodnih odnosa,zasnovan na principima pravde, zajedni~kog po{tovanja iunapre|enja saradnje. Takav sistem je sposoban daobezbijedi odgovaraju}u bezbjednost svakom ~lanu svjetskezajednice u politi~kom, vojnom, ekonomskom, humanitarnomi drugim oblastima”. 203 Kao sredstva svoje diplomatijeRusija je proklamovala ekonomsku i informativnudiplomatiju.Henri Kisindèr i dalje smatra da Evropa i svijet jo{ nisusigurni da se ne}e pojaviti ruski imperijalizam, kojem jeovaj put dao karakteristiku “novi”. Rusija je tokomdevedesetih godina uloìla veliki napor da postaneravnopravan ~lan me|unarodne zajednice. Odrekla se inekih tradicionalnih zona interesa, smanjuju}i svojeprisustvo na tim prostorima (poput Balkana). Kisindèrsmatra da je potrebno zadràti “NATO kao za{titu odeventualnog uskrsnu}a imperijalne Rusije”. 204 Da je Rusijavaàn akter me|unarodnih odnosa pokazuje i EmanuelTod, koji tvrdi da “nakon svake runde agresivnih akcija,SAD obavezno pokazuju prijateljstvo prema Rusiji,gestovima koji su na{iroko nametnuti njihovim strahom da}e Evropljani i Rusi jednostavno ignorisati SAD u budu}impregovorima”. 205203Ministry of Foreign Affairs of Russian Federation (www.mid.ru): “ForeignPolicy Concept of the Russian Federation”, July 10, 2000, str. 8204Henry Kissinger: “Treba li Amerika vanjsku politiku”, Golden Marketing,Zagreb, 2003, str. 63205Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdown of American Order”, ColumbiaUniversity Press, New York, 2003, str. 186170

Rusija se izme|u Amerike i Evrope, ne}e otvorenoopredjeljivati i prije }e u tom slu~aju biti za win-win 206strategiju. Ipak, ~injenica da ona civilizacijski pripadaEvropi, kao i da je i dalje vaàn strategijski igra~, jer jedinaima nuklearni potencijal kojim moè da parira SAD, dajejoj veliko oru`je u borbi za naklonost u nadmetanju izme|uAmerike i Evrope koja }e nastojati da joj se jo{ vi{e pribliìi iz toga izvu~e korist. “Upravo u spoljnoj politici i velikomotvaranju prema Zapadu Putin 207 sada vidi novu {ansuRusije. Pribliàvanje Rusije Evropi sve je brè, a faktor togprocesa nije samo Evropska unija, ve} i najve}e dràveUnije pojedina~no, prije svega Njema~ka, zatim Francuska,pa i druge, uklju~uju}i i novoprimljene. Rusija kao ~lanicaSavjeta bezbjednosti, “Grupe 8” najrazvijenijih zemalja,Savjeta “NATO –Rusija”, kao lider Zajednice nezavisnihdràva i veoma zainteresovana za sistem kolektivnebezbjednosti kroz OEBS predstavlja izuzetno va`nogpartnera i za Ameriku i za Evropu. Uz to, ona ima veomaozbiljne ekonomske veze s oba velika i najva`nija akterame|unarodnih odnosa – SAD i Evropskom unijom kroz,prije svega, energente koje im isporu~uje. Rusija je Americijedan od 17 izvora nafte, a Evropa prakti~no zavisi odruskog gasa (i arapske nafte), Rusija ima sna`ne veze sasvim republikama biv{eg Sovjetskog Saveza, u njima ìvimnogo etni~kih Rusa, u odre|enoj mjeri zadràne suekonomske veze sa zemljama SEV-a, zahvaljuju}i pravoslavnojtradiciji ima i dobre odnose s dràvama naBalkanu 208 . Zbog svoje veli~ine i snage, posebno zbogposjedovanja nuklearnog oru`ja, i dalje je vaàn partner u206Strategija obostrane pobjede, bez poraènih207Vladimir Putin, predsjednik Ruske Federacije, prvi mandat od 1999. do 2004izabran drugi put za predsjednika 2004. Drugi mandat traje do 2009.208Od 14. do 17. februara 2006. u organizaciji Fonda jedinstva pravoslavnihdràva odràna je na Cetinju u Crnoj Gori konferencija pod nazivom “Dràva icrkva u svijetu koji se mijenja – traènje puteva za rje{avanje savremenih problema”,14–17. februar 2006.171

obezbje|enju strate{ke ravnoteè u Evropi i jedan onnajva`nijih oslonaca sistema kolektivne bezbjednosti iza{tite. “Evropa sporo postaje svjesna ~injenice da Rusijanije vi{e strategijska prijetnja, ve} da je njen doprinosevropskoj vojnoj bezbjednosti sasvim pozitivan”. 209Iako problem transatlantskih odnosa nastavlja daoptere}uje saveznike, njima ne smeta da u ekonomskimodnosima i dalje razvijaju i u~vr{}uju svoje veze. Amerika iEvropa su me|usobno najve}i ekonomski partneri, nivome|usobnih investicija i trgovine gotovo je podjednak, iakosu se i na tom polju pojavile “transatlantske pukotine”,poput uvo|enja za{titinih carina i kvota za uvoz èljeza i~elika 2002. godine.Svijet je, nakon pobjede Zapada u Hladnom ratu u{ao umirniju fazu, u kojoj se biljeì porast trgovine i investicija,ve}a je otvorenost i izuzetno je porastao broj putovanja,porastao je ìvotni standard i u bogatim i siroma{nimzemljama. Ipak, ostalo je mnogo kriza koje evroatlantskisaveznici èle da rje{avaju. “Razvoj Isto~ne Evrope, Rusije,muslimanskih zemalja kao {to su Turska i Iran, kao i realnosveobuhvatnog Mediteranskog bazena ~inio bi se kaoevropski prirodan pravac rasta i mo}i. Usmjerenost premaPersijskom Zalivu, nema sumnje, pojavljuje se kodameri~kih politi~kih “mislilaca” kao najdramati~nijaprijetnja poziciji njihove zemlje u svijetu”. 2104.3. Jugoistok Evrope i transatlantska pukotinaDru{tveni, politi~ki i ekonomski razvoj JugoistokaEvrope imao je razli~ite ideolo{ke, politi~ke i ekonomskeosnove. Odnose zemalja ovog podru~ja prema evropskim i209Emanuel Todd: “After the Empire – the Breakdown of American Order”, ColumbiaUniversity Press, New York, 2003, str. 193210Isto, str. 185172

evroatlantskim integracijama uslovljavali su ideolo{kopoliti~kipristupi karakteristi~ni za pripadnost razli~itimblokovskim ili vanblokovskim povezivanjem. Ti odnosidanas imaju sasvim nove dimenzije, jer su sve zemlje Balkanaodlu~ile da sprovode takvu dru{tvenu transformacijukoja }e ih dovesti na nivo dostizanja standarda za sticanje~lanstva u spomenutim integracijama. Iako me|u njima imaonih dràva u kojima zna~ajan dio javnog mnjenja i diopoliti~kih predstavnika odbija evroatlantske integracije kaocilj, njihova slu`bena politika ipak se opredijelila zaevroatlantske i evropske integracije kao strate{ke okviresvolje spoljne politike. Naj{iri okvir kolektivne bezbjednostiuspostavlja se kao elementarni uslov dostizanja takvihdru{tvenih standarda, neophodnih za stabilan razvoju,ovom veoma nebezbjednom, nadasve, turbulentnomregionu, optere}enom ratovima i drugim sukobima. Nekezemlje regiona ve} su djelimi~no uspjele u svojimnamjerama, neke su mu bliè ili dalje, ali su ostale u“~ekaonici”, iako pred mukotrpnim procesom ispunjavanjapostavljenih uslova. Dràve koje nisu ranije pripadaleNATO-u i Evropskoj uniji danas su u tranziciji i u veomarazli~itom stepenu odnosa i sa NATO i sa EU. Neke od njihsu u dvostrukoj tranziciji – postsocijalisti~koj promjenidru{tvenog sistema i poslijeratnom uspostavljanju efikasnihdràvnih struktura nakon raspada SFRJ, odnosnou~vr{}ivanju nezavisnosti i tranziciji suverenosti.Bugarska i Rumunija - ~lanice Partnerstva za mir(Partnership for Peace – PfP), na Samitu NATO-a u Pragu21. novembra 2002. godine pozvane su da pristupe NATO-ui postale su ~lanice u martu 2003. godine. Evropska unija nasamitu u Solunu pozvala je Bugarsku i Rumuniju da u|u unjeno ~lanstvo i otpo~nu pregovore za prijem 2007. godine.Albanija, ~lanica Partnerstva za mir, ve} je veoma dugou pregovorima o Sporazumu o stabilizaciji i pridruìvanju saEvropskom unijom, tek na 9. od 12 stepenica, a jo{ je173

veoma neizvjesno kada }e postati punopravna ~lanica evroatlantskihintegracija.Slovenija je postala ~lanica NATO-a marta 2004, a prvogmaja 2004. godine i punopravna ~lanica Evropske unije kaoprva nezavisna dràva nastala od biv{ih republika SFRJ.Hrvatska, ~lanica Partnerstva za mir, potpisnikAkcionog plana za ~lanstvo (Membership Action Plan –MAP), potpisala je Sporazum o stabilizaciji i pridruìvanju,podnijela aplikaciju za prijem u Evropsku uniju i steklastatus kandidata koji bi uskoro trebalo da po~ne pregovoreo ~lanstvu. Zvani~nici Hrvatske izjavljuju da o~ekuju prijemu NATO do 2007. i u EU najkasnije do 2010. godine.Makedonija, ~lanica Partnerstva za mir, ima potpisanSporazum o stabilizaciji i pridruìvanju, neizvjestan datumulaska u evroatlantske asocijacije. Podnijela je aplikaciju zaprijem u ~lanstvo EU u aprilu 2004. godine.Srbija i Crna Gora nisu jo{ ~lanice Partnerstva za mir(~lanstvo uslovljeno saradnjom s Ha{kim tribunalom 211 ).Feasibility Study za otvaranje pregovora o potpisivanjusporazuma o stabilizaciji i pridruìvanju, prihva}ena useptembru 2005, a proces pegovaranja po~eo 10. oktobra2005. Kosovo (Kosovo i Metohija) koje su po Rezoluciji1244 i dalje dio Dràvne zajednice Srbije i Crne Gore, imasnaàn pokret Albanaca za nezavisnost, postoje ideje oograni~enom Sporazumu za stabilizaciju i pridruìvanje ucilju pristupanja EU. Pregovori o statusu Kosova i Metohijepo~eli februara 2006. Na referndumu 21. maja 2006. godineCrna Gora se opredijelila za nezavisnost i treba da otvorinove mandate u pregovaranju o pristupu, jer je RepublikaSrbija, prema Ustavnoj povelji Dràvne zajednice preuzelanjene mandate u zapo~etim integracionim procesima.211Ha{ki tribunal je skra}eni naziv koji se koristi umjesto naziva “Me|unarodnisud za ratne zlo~ine na prostoru biv{e Jugoslavije” (International Court for WarCrimes in Former Yugoslavia – ICTY). Sjedi{te suda je u Den Haagu.174

Bosna i Hercegovina jo{ nije postala ~lanica Partnerstvaza mir (~lanstvo je uslovljeno saradnjom s Ha{kimtribunalom). Tokom 2003. godine trajao je proces sprovo-|enja unutra{njih reformi, prije svega odbrambenog sistemai ekonomije, kao preduslov za ~lanstvo u Partnerstvu zamir. Feasibility Study, kao osnova za potpisivanjeSporazuma o stabilizaciji i pridruìvanju, prihva}ena odstrane Evropske komisije u oktobru 2005, a pregovoriformalno po~eli 25. novembra 2005.4.3.1. Tranzicioni procesi na Jugoistoku Evropei problemi pristupa evropskim ievro-atlantskim integracijamaAlbanijaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarna demokratija.Tip parlamenta: jednodomi (140 poslanika biraniproporcionalno, 40 ve}inski).Predsjednik: bira ga Parlament dvotre}inskom ve}inom, samandatom od 5 godina.Glavne politi~ke partije: Socijalisti~ka partija Albanije,Demokratska partija Albanije (prakti~no dvopartijski sistem).Postoje jo{ Socijaldemokratska, Stranka gr~ke manjine,Demokratska alijansa i Agrarna stranka i neke manje partije.Ekonomski sistem: mje{oviti dràvno-kapitalisti~ki.Povr{ina: 28.748 km 2Stanovni{tvo: 3.581.655.Etni~ke grupe: Albanci 96%, Grci 3%, ostali 0,23% (Vlasi,Romi, Srbi, Makedonci, Bugari).175

Vjerska pripadnost: muslimani 70%, pravoslavni 20%,katolici 10%Dru{tveni bruto-prozivod: 8,528 mld USA $.Dohodak po glavi stanovnika: (procjena za 2002) 4.900 USA $.Rast GDP-a: 5,5%.Nezaposlenost: 14,3 % (neslu`beno 30 %).Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 77,43 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 25%.176

Albanija je u proces tranzicijeu{la kao najzaostalija zemlja Balkanau ekonomskom ipoliti~kompogledu.Ksenofobi~ni komunisti~kiizolacionizam Envera Hodèonemogu}io je normalnuekonomsku razmjenu saspoljnim svijetom, {to je bio iuzrok stigmatiziranih privrednihi poljoprivrednih struktura. Geopoliti~ka pozicija u vrijemeHladnog rata omogu}ila je zemlji da ostane u apsolutnojizolaciji i komunikacionoj blokadi, ~ime joj nije bioonemogu}en samo privredni, ve} i svaki dru{tveni,uklju~uju}i i politi~ki, razvoj. Iako su tradicionalne vezetribalisti~kog i klanovskog konzervativnog dru{tva ostalenevidljive, one nisu nestale ni u vrijeme reìma EnverHodè. Padom socijalisti~kih reìma u Evropi, nestale su istege albanskog dru{tva, ~ime je po~eo proces dru{tvenetranzicije. Ve} sam po~etak otvaranja doveo je do obra~unanove elite sa starim reìmom, pa su u zatvor do{li i EnverHodìn nasljednik Ramiz Alija i njegova udovica Ned`mije,politi~ki sna`na li~nost dràve u to vrijeme. PrivremeniUstav donesen je 1991. godine, prvi izbori odràni u martuiste godine, a do narednih izbora, ta~no godinu danakasnije, promijenile su se ~ak tri vlade. Od prve privremenedo kasnije izabranih, sve su pripadale Albanskoj partiji rada(APR), koja je u me|uvremenu promijenila ime uSocijalisti~ka partija Albanije (SPA). Na izborima 1992.godine pobijedila je desni~arska Demokratska partijaAlbanije Salji Beri{e, koju su ~inili prete`no Albanci sasjevera, iz plemena Gega. Beri{a je postao predsjednikAlbanije i ostao je u fotelji do 1997. godine. Ume|uvremenu odràni su i izbori 1996. godine, koje jeBeri{a ubjedljivo dobio, jer je SPA, kao najve}a opoziciona177

snaga bojkotovala sâm kraj prvog i naredna dva krugaizbora.Albanski politi~ki sistem slomio se 1997. godine, kada suse raspale “piramidalne {tedne sheme”, usljed ~ega je do{lodo nemira. Nemiri su prerasli u otvoren napad na vojsku ipoliciju, demonstranti su oplja~kali skladi{ta i tako jeAlbanija ostala apsolutno bez najva`nijih institucijabezbjednosti. To je bio uzrok vanrednih parlamentarnihizbora, koje je 1997. godine ponovo dobila Socijalisti~kapartija. Ona je zadràla vlast i na izborima 2001. godine, isve do 3. jula 2005. kada je izbore ponovo dobilaDemokrtska partija Albanije, a njen predsjednik SaljiBeri{a postao premijer.Nakon ovih izbora u Albaniji se prakti~no ustoli~iodvopartijski sistem, iako DPA na izborima 2005. godine nijeimala natpolovi~nu ve}inu izbornog tijela. Parlament i Vladuje morala da obrazuje u koaliciji s drugim manjim strankama,da bi uop{te mogla da bude izglasana u Parlamentu. UParlamentu se odlu~uje po strana~kim klubovima, po ~emu jeto racionalizovani parlamentarni sistem.Albanci su na referendumu 1994. godine odbili prijedlogustava koji je ponudio Salji Beri{a i kojim bi ja~alapredsjedni~ka ovla{}enja; tako|e, na referendumu, odbili suubjedljivom ve}inom povratak kralja Leke II, odnosnopovratak monarhije kao oblika vladavine.Albanija se, poput ostalih zemalja socijalizma, opredijelilai za evro-atlantske i za evropske integracije. Od osnivanja1994. godine ~lanica je Partnerstva za mir, od 2000. godine je uprocesu pristupa Evropskoj uniji. Privreda je nerazvijena i jo{nije u stanju da se razvija tempom ostalih zemalja JugoistokaEvrope, pa i Zapadnog Balkana. Glavne prepreke Alabanijisu, pored ekonomske nerazvijenosti, nizak nivo demokratskogravoja i plemensko-klanovska dru{tvena organizacija, saznantim uticajem na politi~ke porocese, nedovoljan nivoljudskih prava i gra|anskih sloboda, koji se ogledaju kroz178

ograni~enje prava manjinskih grupa, posebno èna, zatimnedovoljne medijske slobode, kao i gra|ansko organizovanje.Najve}i problem albanskog dru{tva jeste organizovanikriminal. Veliki dio kriminalno-mafija{kih kanala u Evropi iSAD poti~e iz albanske nacionalne zajednice, posebnotrgovina ljudima i narkoticima. Tvrdi se da ogromnakoli~ina droge ide sa istoka na zapad preko Albanije, uzpomo} albanskih dràvljana. Nedovoljne, politi~ki iinstitucionalno veoma slabe, dràvne strukture ne mogu dase odupru kriminalnim sindikatima, ve} su podlo`ne mitu ikorupciji, postaju dio sistema organizovanog kriminala.Odnosi Albanije i NATO-a veoma su komplikovani. Uvrijeme nesta{ice hrane SAD i djelimi~no zemlje ZapadneEvrope, kao i Svjetska banka, uputile su pomo} koja jepomogla da albanski narod preìvi. Albaniji su odobrenikrediti. Pozitivna stvar je bila {to je Albanija u vrijeme ratau BiH dozvoljavala da s njene teritorije prelije}u bespilotneletjelice, kao i {to je omogu}avala NATO-u svu pomo} uvrijeme bombardovanja Kosova. Iako nevoljno, primila jeoko 350.000 izbjeglica s Kosova. Albanska i ameri~kavojska u~estvovale su u zajedni~kim manevrima u Albaniji,kao i u Luizijani (SAD).BugarskaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarni.Parlament: jednodomi, 240 MP – poslanici biranineposrednim glasanjem.Predsjednik: bira se neposredno na izborima.Glavne politi~ke partije: Koalicija za Bugarsku (CfB) kojupredvodi Bugarska socijalisti~ka partija (BSP), Narodnipokret Simeon II Saksoburgotski (NPSD2), Unijademokratskih snaga, UDS Pokret za prava i slobode (PPS),179

ATAKA – koalicija predvo|ena Napada~kom unijomBugarske, Demokrati za jaku Bugarsku (DSB) kao koalicijavi{e manjih partija.Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ka (dràvno-privatna).Dru{tveni bruto-proizvod: 25,79 mld USA $.Prihod per capita: 9.600 USA $.Povr{ina: 110.998 km 2 .Stanovni{tvo: 7.387.567 (depopulacija od 8.769.000 1996.god).Etni~ke grupe: Bugari 83,9 %, Turci 9,4%, Romi 4,7 %, ostali2 %.Vjerska pripadnost: pravoslavni 82,6%, muslimani 12,2%,ostali hri{}ani 1,2% i ostali 4 %.Rast GDP-a: 5,7 %.Nezaposlenost: 11,5 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 72 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 13,4 %.Javni dug: 32,4 % GDP.Bugarska je pre{la komlikovanput od po~etka tranzicije do ~lanstvau NATO-u i kandidature zaEvropsku uniju. U predve~erje demokratskihpromjena u Isto~nombloku, 10. novembra 1989, podpritiskom javnosti povukao sepredsjednik Todor @ivkov, koji jetu funkciju vr{io od 1954. godine, aumjesto njega izabran je Petar Mladenov. Premijerskuulogu obavljao je Georgi Atanasov; 10. i 17. juna 1990. prvidemokratski izbori zavr{eni su pobjedom Bugarske socijalisti~kepartije (BSP), transformisane Komunisti~ke partijeBugarske. Od tada do narednih izbora premijersku funkcijuvr{ili su Andrej Lukanov i Dimitar Popov. Istovremeno,promijenila su se i tri predsjednika - @eljo @elev, Petar180

Bero i Filip Dimitrov. Prema Ustavu Bugarske koji jeusvojila Velika narodna skup{tina u decembru 1991. godine,predsjednika Bugarske bira parlament i on je njemu iodgovoran.Na izborima 13. oktobra 1991. pobijedila je Unijademokratskih snaga, koalicija vi{e manjih partija desne ipro-evropske orijentacije. Do narednih izbora promijenilasu se tri premijera: Filip Dimitrov, Ljuben Berov i RenetaIndòva.Izbori decembra 1994. donijeli su pobjedu i povratakBSP. Do narednih izbora promijenila su se jo{ tri premijera:@an Videnov, Nikola Dobrev i Stefan Sofijanski. Ovajperiod zavr{en je katastrofom ekonomske politike BSP-a,zbog ~ega su i odràni prevremeni izbori. Nakon njihproklamovan je put Bugarske prema Evropskoj uniji, ali uzrezervisan stav prema NATO-u i uz te`nju za odràvanjemdobrih odnosa s Rusijom.Unija demokratskih snaga (UDF) ponovo je pobijedilana izborima 19. aprila 1997. Predsjednik Bugarske postajePetar Stojanovski iz BSP, a premijer Ivan Kostov iz UDF-a.Kostov }e biti prvi premijer Bugarske tokom tranzicije koji}e do~ekati kraj mandata. Tokom njegovog mandataBugarska je po~ela sa pristupom Evropskoj uniji i NATO-u.Radikalan zaokret u politici Bugarska biljeì naizborima 2001, nakon pobjede Narodnog pokreta SimeonDrugi (NPSD) i formiranje vlasti u koaliciji sa BSP, Pokretomza prava i slobode i nekim drugim manjim partijama.Premijer Bugarske postaje Simeon Drugi Saksoburgotski,nasljednik posljednje bugarske kraljevske dinastije Saksoburgotskih,koji se odrekao te`nji za povratkom monarhije izauzimanjem prijestola.Na posljednjim izborima 2005. pobjeda ponovo pripadaBSP-u, ali ispod natpolovi~ne ve}ine, i dolazi do stvaranjavlade od tri partije u post-izbornoj koaliciji.181

Bugarsku tranziciju karakteri{e brzo odbacivanje vode}euloge Komunisti~ke partije, danas BSP, uvo|enje vi{estrana~kedemokratije i pluralizacija politi~kog odlu~ivanja,odvajanje sindikata, politi~ke organizacije omladine iotad`binskog fronta od partija kao politi~kih organizacija;ukidanje tajne policije i dozirana privatizacija malih isrednjih preduze}a, uz dozvoljavanje zapo{ljavanja kodprivatnih preduzetnika u proizvodnji i poljoprivredi. Nakonpo~etka tranzicije po~ela je dekolektivizacija, deregulisanjedirigovanih cijena i trì{na utakmica, Narodna bankapostala je odgovorna parlamentu, po~inje i rje{avanjenagomilanih etni~ko-religijskih problema, posebno prematurskoj nacionalnoj manjini, kao i prema islamizovanimBugarima, koji se nazivaju Pomaci. Ve} po~etkom togperioda Bugarska priznaje nezavisnu makedonsku dràvu,ne{to kasnije, uprkos izvjesnim unutra{njim otporima,prizna}e i makedonski kao poseban jezik.Uspjesi na politi~kom planu nisu bili u dovoljnoj mjeripra}eni i uspjesima na ekonomskom. Ukidanje subvencija imnogih drugih socijalnih privilegija stanovnicima (problemsvih soclagerskih zemalja), ukidanje subvencija neprofitnimpreduze}ima i prelazak na trì{no poslovanje banaka dovelisu do zatvaranja preduze}a i banaka. Zbog toga je pla}enaogromna dru{tvena cijena, kroz nesta{ice i skupo}u robe.Sve je to dovelo do masovnih izraza nezadovoljstva, {to sena prelazu iz 1996. na 1997. godinu ispoljilo kroz masovneproteste. To je dovelo da paralize sistema i ozbiljno ugroziloi samo postojanje zemlje.Iako i ranije proklamovan, pristup EU su{tinski jezapo~et 1998. godine. Vlada UDS, na ~elu s Kostovimopredijelila se za ulazak u NATO. Ulasku u NATOpogodovalo je nekoliko ~injenica:• priznavanje Republike Makedonije i makedonskogjezika182

• omogu}avanje preleta NATO-avijaciji prilikom bombardovanjaSrbije i Kosova 1999. uprkos nezadovoljstvuve}eg broja stanovnika;• nedozvoljavanje preleta snagama Rusije da snabdijevajusvoje trupe na Kosovu 1999;• davanje prostora za ameri~ke baze u vrijeme krize okoIraka 2003.Proces pristupanja EU bio je znatno teì. Iako je vladaIvana Kostova odmah zapo~ela proces prilago|avanjapravnih i drugih akata evropskom pravu i najavila brìekonomski razvoj, borbu protiv kriminala, brù privatizaciju,proces je bio veoma spor. Jo{ do 2000. godine tre}inaindustrije bila je u dràvnom vlasni{tvu, Bugarska jeizostala iz prvog kruga za prijem zbog usporenih procesatranzicije. Na preporuku MMF-a Bugarska je uvela tzv.Monetarni savjet u Narodnu banku (currency board) ivezala svoju valutu za (tada{nju) njema~ku marku (DEM).To joj je omogu}ilo da u kratkom roku smanji inflaciju istvori uslove za ulazak u EU. Iako su prve procjenegovorile da }e se to desiti 2010. godine, proces pregovora okandidaturi po~eo je 2004. godine, {to je i dovelo doodre|ivanja 2007. kao datuma za prijem, dakle mnogoranije nego {to je prvobitno bilo planirano.Bugarska je, zahvaljuju}i velikoj brzini prilago|avanjazakonodavstva, stvorila kvalitetan pravni okvir po{tovanjaljudskih prava i sloboda. Ono {to jo{ mora da rije{i jesupitanja etni~kih grupa i manjina. Poloàj turske manjinedjelimi~no je pobolj{an nakon prisilnog iseljenja od stranesocijalisti~kog reìma u posljednjim godinama, jer jepriznata njihova manjinska stranka, a dobili su i u~e{}e umultietni~koj vladi. Kao problem koji treba da rje{ava idalje se smatra diskriminatorski odnos prema dostazna~ajnoj zajednici Roma.183

RumunijaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: polupredsjedni~ki.Parlament: dvodomi, sa 469 poslanika (Predstavni~ki dom332 i Senat 137).Predsjednik: bira se neposredno na izborima.Glavne politi~ke partije: Socijaldemokratska partija (PSD),Humanisti~ka partija (PUR), Nacional-liberalna patija(PNL), Demokratska partija (PD), Partija Velika Rumunija(PRM), Demokratska unija rumunskih Ma|ara (UDMR).Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ka (dràvno-privatna).Dru{tveni bruto-proizvod: 72,09 mld USA $.Prihod per capita: 8.400 USA $.Povr{ina: 237.500 kvadratnih kilometara.Broj stanovnika: 22.303.552.Etni~ke grupe: Rumuni 89,5, Ma|ari 6,6%, Romi 3,5%, ostaliNijemci, muslimani i drugi.Vjerska pripadnost: pravoslavni 86,8 %, protestanti 7,5 %,rimokatolici 4,7 %, ostali 1 %.Rast GDP-a: 4,5 %.Nezaposlenost: 5,5 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 71,63 godina.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 25 %.Javni dug: 25 % GDP.Rumunija je po~ela tranzicionepromjene svrgavanjem predsjednikaNikolae âu{eskua, koji jeupravljao zemljom kao nedodirljividiktator. Tome je prethodio periodogromnih te{ko}a zbog orijentacijeâu{eskua da postane ekonomskipotpuno nezavisna zemlja. Zbogusmjeravanja svih resursa na184

vra}anje kredita Me|unarodnom monetarnom fondu bila jepotpuno iscrpljena i u najteòj ekonomskoj situaciji od svihpostkumunisti~kih zemalja. Uz to, bila je to ubjedljivonajve}a zemlja na Jugoistoku Evrope nakon dezintegracijeJugoslavije. Ne samo ekonomska zaostalost i regresija, ve} iizuzetno nizak nivo ekolo{ke za{tite, kao i stanje ljudskihprava, nisu dozvoljavali da Rumunija krene brè naprijed zavi{e od deset godina postkomunisti~ke rumunske vlade.Biv{i ~lan Komunisti~ke partije Rumunije Jon Ilijesku,koji je osnovao Front nacionalnog spasa (FNS) krajem1989. preuzeo je vo|stvo zemljom, do prvih izbora maja1990. Uz njega je bilo jo{ 10 osniva~a FNS, ranijih visokihkomunisti~kih funkcionera. U su{tini vlast je ostala urukama biv{ih komunista, promjene su bile male i spore, jerje FNS smatrao da promjene treba da budu oprezne ipa`ljive. Neke najomra`nije pojave u vladavini âu{eskuasu rije{ene – prekinut je izvoz i dozvoljen uvoz hrane,priznate su gra|anske slobode, kojih ranije nije bilo, medijisu dobili ve}u slobodu, dozvoljena je sloboda religijskogudruìvanja i osnivanja crkava, i druge. Oìvjele su nekepartije koje su postojale prije Drugog svjetskog rata, poputNacionalne selja~ke i Nacionalne liberalne.Maja 1990. prvi postkomunisti~ki izbori zavr{eni supobjedom Fronta nacionalnog spasa i na parlamentarnom ina predsjedni~kom nivou. Ovim izborima neposredno suprethodili etni~ki sukobi izme|u njema~ke nacionalnemanjine, koja je kolektivno iselila iz Rumunije, kao iizme|u Ma|ara i Rumuna u Transilvaniji, gdje je bilo i`rtava. Sljede}i talas nezadovoljstva predstavljali su rudariiz doline @iju, koji su do{li kolektivno u Bukure{t i izazvalikrizu vlade Petre Romana. Tranziciona kriza bila jeprevelika, jer su poskupjeli neki osnovni artikli, anezadovoljstvo je natjeralo Vladu da efikasnije upravljaprivredom. U aprilu 1991. ukinuta je kontrola cijena svihartikala izuzev dijela prehrambenih, uveden je porez na185

prihod. Premijer Petre Roman podnosi ostavku, a mijenjaga Teodor Stoloàn, koji obrazuje koalicionu Vladu. Unjegovo vrijeme usvojen je Ustav ~iji je tekst dovr{en dok jejo{ Roman bio premijer. Po svemu sude}i, Rumunija jepostigla odre|en stepen politi~ke stabilnosti.Izbori septembra 1992. donijeli su znatnu promjenupoliti~ke slike Rumunije. Od FNS odvojila se reformatorskastruja, u jednom pravcu, kao Demokratska koalicijaRumunije (DKR), i u drugom kao Demokratski frontnacionalnog spasa (DFNS). DFNS pobje|uje naparlamentarnim izborima, a Jon Ilijesku u drugom krugupredsjedni~kih izbora pobje|uje desni~arskog kandidataEmila Konstantineskua. Premijer postaje NikolaeVakaroju. On ostaje cijeli mandat na funkciji premijera, {toje prvi put u Rumuniji nakon 1937. godine. U to vrijemenastaje ili se budi niz novih i tradicionalnih partija:Socijalisti~ka radni~ka partija (SRP), Partija Rumunskognacionalnog jedinstva (PRNJ). Da bi se dobio novi likRumunije, Vakaroju inicira promjenu u Partijisocijaldemokratije u Rumuniji (PSDR), a nastaje inacionalisti~ka Partija Velike Rumunije (PVR), izuzetnoprotivni~ki raspoloèna prema socijaldemokratima. Ovapartija bila je veoma nezadovoljna sporazumom saMa|arima, koji u me|uvremenu osnivaju i svojuDemokratsku Uniju Ma|ara Rumunije (MUDR).Paralelno sa politi~kim te{ko}ama rastu i ekonomske.Poput drugih tranzicionih postsocijalisti~kih dràva, irumunska Vlada nastavlja da uliva novac u neprofitnapreduze}a, daje velike subvencije poljoprivredi i toleri{evelike me|usobne dugove preduze}a. To je bio razlog da suMMF i Svjetska banka o{tro upozorili Rumuniju i usporilidavanje predvi|enih kredita. Premijer Vakaroju po~eo jeproces uklju~ivanja Rumunije u evropske institucije iNATO.186

Maja 1996. bili su ponovo izbori, na kojima su glasa~irazo~arani sporim tempom reformi privrede, odlu~ili daglasaju za Demokratsku koaliciju Rumunije. Za razliku odprethodnih izbora, Emil Konstantinesku pobje|uje rivalaIlijeskua. Premijer postaje Viktor ôrbea, ~lan Nacionalneselja~ke partije – Hri{}anskih demokrata, u koaliciji saSocijaldemokratskom unijom, i uz pomo} ma|arske partije.Vlada desnog centra nastavila je promjene i raskid skomunisti~kom pro{lo{}u, za {ta je imala podr{ku ve}inestanovnika. Jedna od prvih akcija bio je program protivkorupcije, ali su lo{i odnosi u Vladi umanjili efikasnostakcije – posljedica je da dvije va`nije partije napu{tajuDKR, pojavljuje se korupcija u Vladi. ôrbea odstupa, amijenja ga Radu Vasile, iz iste stranke. Na ekonomskomplanu on pokre}e brè reforme i privatizaciju, ali politi~keintrige i partijske razmirice dovode do rasipa Vlade. Namjesto Vasilea 1998. dolazi Murgur Isaresku, koji brzoostaje bez nekih ministara i ne uspijeva u zami{ljenimekonomskim reformama. Iako je ranije zapo~eto ukidanjesubvencija, liberalizacija trì{ta, cijena i kurseva stranihvaluta, kao i ubrzanje privatizacije, rezultata, prakti~no, nijebilo. Rast bruto-nacionalnog proizvoda bio je regresivan,nezaposlenost je rasla, a privatizacija tekla mnogo sporijeod predvi|ene. MMF je odbio davanje novih kredita bezstroge budètske kontrole i po~etka primjenerekonstrukcije privrednog sistema. Pozitivan pomakpredstavljala je denacionalizacija zemlje i ukidanjekomunisti~kih poljoprivrednih zadruga. Po~etni uspjesi ureformama omogu}ili su uklanjanje ranije uvedenogembarga MMF-a na kredite i kre}e kreditna linija od 547miliona dolara, a pomo} dolazi i od Evropske unije. VladaIsareskua po~etkom 2000. po~inje da sprovodi velikereforme, koje uklju~uju kontrolu budèta i smanjenjebudètskog deficita, novi poreski sistem i obaranje inflacije.Cijene energije rastu za 20 posto, a broj zaposlenih udràvnim slu`bama smanjuje se za 20.000.187

Ekonomske reforme, sli~no ostalim zemljama Isto~neEvrope, prouzrokovale su socijalne probleme. Otvorenanezadovoljstva, nemiri, protesti, {trajkovi i druge vrstesukoba bili su ~esti u procesu odricanja od socijalisti~kepro{losti. U jednoj anketi 60 posto Rumuna izjasnilo se daje bolje ìvjelo ranije u socijalizmu.Spoljna politika Rumunije bila je karta na koju je igrala.Iako je jo{ 1997. godine EU uklju~ila Rumuniju i programpro{irenja, ve} decembra 1999. promijenila je odluku, jer jezemlja bila daleko ispod standarda potrebnih za ~lanstvo uEU. Prije svega, bili su to ekonomski, ali i standardi upo{tovanju ljudskih prava – kako nacionalnih manjina, posebnoRoma, tako i prava èna i homoseksualaca. Uodnosima s NATO-om Rumunija je ostvarila dobru pozicijuiz nekoliko razloga:• unapre|enje odnosa sa Ma|arima i pitanje nacionalnihmanjina uop{te;• postizanje sporazuma s Ukrajinom i rje{avanje pitanjagranice;• u~e{}e rumunskih trupa kao ispomo} italijanskim nasmirivanju nereda u Albaniji;• u~e{}e trupa u operacijama odràvanja mira u BiH;• dozvoljavanje preleta NATO avionima 1999. prilikombombardovanja Srbije, uprkos protivljenju velikog brojaRumuna, koji su uvijek osje}ali Srbiju kao prijateljskuzemlju;• uskra}ivanje istih takvih preleta za Rusiju, kao pomo}njenim jedinicama na Kosovu.Novembra 2000. ponovo su odràni izbori. Vlada desnogcentra u periodu 1996. do 2000. godine nije pokazala dobrerezultate i zato je ka`njena na tim izborima. Na parlamentarnimizborima pobje|uje Partija socijaldemokrataRumunije, i premijer postaje Adrian Nastase. Na188

predsjedni~kim izborima ponovo pobje|uje Jon Ilijesku,koji u drugom krugu pobje|uje Vadima Tudora. Uprkoszapo~etim reformama, naro~ito na polju ekonomije,Rumunija ne uspijeva da u|e u krug kandidata za EU, iako21. marta 2003. postaje punopravna ~lanica NATO-a.Reforme su i dalje imale zna~ajne socijalne posljedice,posebno nacionalizacija poljoprivrede, koja ostajeekstenzivna i zaostala, kao i spora privatizacija, posebnovelikih poljoprivrednih kompleksa.Junski izbori 2004. dovode do pobjede nacionalisti~kepartija Velika Rumunija, a na predsjedni~kim izborima, udrugom krugu, prvi put predsjednik postaje desninacionalista, dotada{nji gradona~elnik glavnog gradaBukure{ta, Trajan Basesku, pobijediv{i dotada{njegpredsjednika Jona Ilijeskua.MakedonijaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarni.Parlament: jednodomi.Predsjednik: bira se neposredno na izborima.Glavne politi~ke partije: Socijaldemokratski savezMakedonije (SDSM) i Liberalno-demokratska partija (LDP)~ine koaliciju na vlasti, Zajedno za Makedoniju, VMRO-DPMNE, Demokratska unija Albanaca za integraciju (DUI),Demokratska partija Albanaca PDPSH/DPA i Partijademokratskog prosperiteta PPD/PDP (sve tri etni~kialbanske), Demokratska partija Srba (DPS), Demokratskapartija Vlaha (DPV).Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ka (dràvno-privatna).Dru{tveni bruto-proizvod: 5,225 mld USA $.Prihod per capita: 7,600 USA $.Povr{ina: 25.333 kvadratna kilometra.189

Broj stanovnika: 2.050.554.Etni~ke grupe: Makedonci 64,2 %, Albanci 25,2 %, Turci3,8%, Romi 3 %, Srbi 1,82 %, ostali 2 %.Vjerska pripadnost: pravoslavni 64,7 %, muslimani 33,3 %,ostali Hri{}ani 0,37 %Rast GDP-a: 3,7 %.Nezaposlenost: 38 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 76,62 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 29,6 %.Javni dug: 37,2 % GDP.Makedonija je jedina od dràvanastalih od biv{e SFRJ koja je donezavisnosti do{la bez oru`nihsukoba 1992. godine, iako je zbogsvog geopoliti~kog i geostrate{kogpoloàja mogla da bude uzrokvelikog balkanskog sukoba ve} nasamom po~etku ostvarivanja svojenezavisnosti. Nakon intervencijeme|unarodnezajedniceUjedinjene nacije poslale su misiju od oko 700 vojnika podnazivom UNPREDEP. Godinu kasnije SAD su odlu~ile daovoj misiji dodaju jo{ 300 svojih vojnih pripadnika.Makedonija je uz pomo} me|unarodne zajednice sprije~ilaoruàne sukobe i predstavljala primjer mirnograzdruìvanja i tranzicije suvereniteta sa federalne nanacionalne nezavisne dràve. Paralelno s tom tranzicijom, uMakedoniji te~e i tranzicija sa socijalisti~kog ne neoliberalnisistem vrijednosti, odnosno izgradnja kapitalisti~kogdru{tva na osnovama trì{ne ekonomije i politi~kogpluralizma.Nezavisnost Makedonije poseban je problem, jer je sasva ~etiri susjeda imala sporove, koji su u svakom trenutkumogli da budu uzrok napetosti, s krajnje neizvjesnim190

ishodom po bezbjednost regiona. S Gr~kom je to problemnaziva. Djelimi~no se u svijetu koristi naziv RepublikaMakedonija, a u EU i jo{ jednom broju zemalja naziva seBiv{a jugoslovenska republika Makedonija. I taj naziv sekoristi tek nakon pristanka Gr~ke 1994, prije nego {to jepreuzela predsjedavanje EU. Problem je bila i zastava, jerGr~ka nije dozvolila da zvijezda Vergine bude simbolslovenske Makedonije. Sa Bugarskom je to bilo pitanjenacije, {to je rije{eno kasnijim priznavanjem od straneBugarske. Sa Srbijom i Crnom Gorom (ranije SRJugoslavija) bilo je to pitanje granice, rije{eno sporazumomiz 1998. godine. Sa Albanijom je to bilo pitanje poloàja iustavnosti Albanaca u Makedoniji, koji ~ine oko ~etvrtinestanovni{tva, i {to je u najnovijoj fazi, nakon oruànihsukoba u prolje}e 2001, rije{eno Ohridskim sporazumomiste godine. Rje{enja iz Ohridskog sporazuma preto~ena sukasnije u Ustav Republike Makedonije.Prvi vi{epartijski parlamentarni i predsjedni~ki izbori uMakedoniji odràni su septembra 1990. Vladu formirajureformisani komunisti pod nazivom Savez demokratskihsnaga (SDS), a za predsjednika je izabran Kiro Gligorov,raniji visoki jugoslovenski i makedonski komunisti~kifunkcioner. U prvom sazivu parlamenta najbrojnija je bilapartija VMRO-DPMNE (Unutra{nja makedonska revolucionarnaorganizacija – demokratski pokret makedonskogjedinstva).Ve} na izborima novembra 1994. najve}a opozicionapartija, VMRO-DPMNE, ne dobija u prvom krugu ni jedanposlani~ki mandat i zato bojkotuje drugi krug izbora.Makedonija je dràva bez parlamentarne tradicije. Prijeujedinjenja u Srbiju prije Prvog svjetskog rata nije imaladràvnu tradiciju, niti je imala izme|u dva svjetska rata. Zavrijeme SFRJ bila je jedna od {est jednopartijskihkomunisti~kih republika u okviru SFRJ.191

Ekonomsko stanje u zemlji bilo je kriti~no i haoti~no.Uspostavljanje suvereniteta i me|unarodno priznanje bili suprioritetan posao novih vlasti nakon sticanja nezavisnosti.Aspiracije susjeda ometale su dosljednu ekonomskukoncepciju, dosljedan koncept tranzicije jo{ nije postojao.Ti procesi odvijali su se u uslovima izuzetno slabeekonomije i nedovoljnih prirodnih resursa i nisu mogli dabrzo dovedu do èljenih rezultata. Jo{ od vremenaOtomanskog carstva Makedonci su odlazili u razvijenezemlje na rad i taj proces nije prekinut ni do danas. Zemljaje pod uticajem organizovanog kriminala, korupcije i nasiljaogromnih razmjera. U jednom trenutku 2003. godine javnituìlac je pokrenuo istragu pritv 41 sudije, 10 tuìlaca i 47dràvnih slu`benika za korupciju i organizovani kriminal.Najve}i unutra{nji problem Makedonije i dalje su tenzijeizme|u Makedonaca slovenskog porijekla i etni~kihAlbanaca, {to je od prvih dana nezavisnosti izazivalonemire i etni~ke sukobe. Albanci su 1994. odbili dau~estvuju u popisu stanovnika, a zatim su organizovalietni~ke {kole, pa ~ak i univerzitet u Tetovu. U po~etku jebio nepriznat, ali je status “dràvnog” stekao nakonusvajanja Ohridskog sporazuma i rje{avanja makedonskoalbanskihodnosa u okvirima ustavnih aran`mana.Dvokru`ni izbori u oktobru i novembru 1998. na vlastdovode VMRO – DPMNE, ~iji predsjednik Ljup~o Georgijevski,postav{i premijer, u kabinet uvodi predstavnikestranaka albanske nacionalne manjine, a uz to daje jo{ nekeustupke. Naredne godine na predsjednika Kiru Gligorovaizvr{en je atentat. On je od prvog dana nezavisnosti vr{io tudu`nost i mnogi ga nazivaju “ocem nacije. Njegova du`nostprestaje i naslijedio ga je Boris Trajkovski, tako|e izVMRO-DPMNE.Vlada Georgijevskog donijela je katastrofalnu odluku ouspostavljanju diplomatskih odnosa sa Tajvanom, {to je192

nakon èstoke reakcije Kine i veta na produènje mandataUNPREDEPA moralo da se ispravlja na {tetu Makedonije.Sukobi sa Albancima izbili su 2000. godine u prolje}e, anakon potpisivanja Ohridskog sporazuma po kojem suAlbanci u nekim sredinama i pod odre|enim okolostimakonstitutivan narod, sprovedeni su parlamentarni izbori2002. godine, na kojima je pobijedio Socijaldemokratskisavez (SDS). Makedoniju je zadesila nesre}a da jepredsjednik Trajkovski poginuo u avionskoj nesre}i prilikomslu`bene posjete BiH, pa je nakon njega izabranBranko Crvenkovski.Problemi Makedonije su politi~ke i ekonomske prirode.Nerazvijena parlamentarna demokratija trebala je da uuslovima korupcije i kriminala, uz partijske intrige i u veomazategnutim me|unacionalnim odnosima, sa velikimproblemima manjina u pogledu prava i poloàja Turaka,Roma, Vlaha, Srba i drugih, rje{ava te{ku privrednu situaciju.Zemlji je u velikoj mjeri pomogla privatizacija i dopu{tanjestranih investicija, zbog ~ega je u{ao svje` kapital, najvi{e izGr~ke. Investicije evropskih i svjetskih monetarnih institucijapomogle su da se zna~ajno podigne nivo infrastrukture,naro~ito telekomunikacija i putne mreè.Zahvaljuju}i saradnji s me|unarodnom zajednicomRepublika Makedonija je uspje{no sprovela procespriprema za EU kandidaturu, jer je 2002. potpisalaSporazum o stabilizaciji i pridruìvanju (Stabilisation andAssociation Agrement), a 2005. podnijela i zvani~nukandidaturu za otpo~injanje procesa prijema u stalno~lanstvo EU. Ona je ~lanica Partnerstva za mir (PfP) odosnivanja i potpisnica Povelje o prijateljstvu sa Albanijom,Hrvatskom i USA (Jadranska povelja).193

HrvatskaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: polupredsjedni~ki.Parlament: jednodomi, 152 poslanika, birani neposredno.Predsjednik: bira se neposredno na izborima.Glavne politi~ke partije: Hrvatska demokratska zajednica(HDZ), Hrvatska selja~ka stranka (HSS),Socijaldemokratska partija (SDP), Hrvatska stranka prava(HSP), Hrvatska narodna stranka (HNS), Hrvatskasocijalno-liberalna stranka (HSLS), Hrvatska strankaumirovljenika (HSU), Libra, Istarski demokratski sabor(IDS) i manjinske stranke, od kojih je najve}a Samostalnasrpska demokratska stranka (SDSS).Dru{tveni bruto-proizvod: 34,94 mld USA $.Prihod per capita: 11.600 USA $.Broj stanovnika: 4.496.869.Ekonomski sistem: kapitalizam (struktura vlasni{tvamje{ovita dràvno-privatna).Povr{ina: 56.538 km 2 .Etni~ke grupe: Hrvati 89,6 %, Srbi 4,5, Bo{njaci 0,5 %,Ma|ari 0,47%, Slovenci 0,3 %, êsi 0,2 %, Romi 0,2 %,Crnogorci 0,1 %, Albanci 0,1 %, ostali 6,1 %.Vjerska pripadnost: rimokatolici 87,8 %, pravoslavni 4,5 %,protestanti 0,3 %, muslimani 1,3 %, ostali 4,9 %.Rast GDP-a: 4 %.Nezaposlenost: 18,7 %Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 74 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 11 %.Javni dug: 52,1 % GDP.194

Procesi demokratske tranzicijeu Hrvatskoj od po~etka su veomasloèni. Hrvatska je jedna odrepublika biv{e Jugoslavije i jednaod zemalja koja je u~estvovala uformiranju Kraljevine Srba, Hrvatai Slovenaca 1918. godine. Poputdrugih biv{ih jugoslovenskih isovjetskih zemalja i Hrvatska jebila u procesu dvostruke tranzicije:• za razliku od “starih” nacionalnih dràva koje su bilesuo~ene s problemima “~iste” tranzicije, nove nacionalnedràve morale su istovremeno formirati politi~ki iprivredni sistem, teritorijalno urediti zemlju iuspostaviti puni dràvni suverenitet;• proces tranzicije socijalisti~ke privrede i politi~kihinstitucija u sistem novih demokratskih i liberalnihvrijednosti.Procese tranzicije Hrvatska je pro{la kroz oruànesukobe tokom odvajanja od “stare” dràve Jugoslavije. Tajproces moè se posmatrati u vi{e faza: 212• ograni~ena liberalizacija politi~kog ìvota krajemosamdesetih, dok je Hrvatska bila jo{ dio jugoslovenskogprostora;• demokratizacija tokom procesa dràvnog osamostaljenjai nakon njega.212Mirjana Kasapovi}: “Demokratska tranzicija i politi~ke stranke”, Fakultetpoliti~kih znanosti, Zagreb 1996, str. 156195

Prva faza – liberalizacija – bila je zami{ljena kao kontrolisanootvaranje politi~kog prostora koje je trebalo daublaì nezadovoljstvo i oja~a tada{nju vlast. Jedna odfunkcija te liberalizacije trebala je i da bude ja~anje otporaprema srpskoj politici u tada{njoj Jugoslaviji. Prakti~nopoliti~kiizraz takve liberalizacije i promijenjenih odnosaunutar Hrvatske izraàvao se i u ~injenici da ni jednava`nija politi~ka stranka nije otvoreno zahtijevala secesijuHrvatske, ve} uglavnom konfederalizaciju Jugoslavije. Udokumentima opozicionih stranaka u to vrijeme stajala jeodredba o neugroàvanju njenog “dràvnog” i “proceduralnog”kontinuiteta. Kasnije }e se nova dràva i deklarisatikao nastavak i proizvod staroga dràvnog poretka, {to se jei sankcionisano u preambuli Ustava Hrvatske od 22.decembra 1990.Drugi uzrok koji je uticao na procese demokratsketranzicije u Hrvatskoj bio je “domino-efekat” politi~kihdoga|aja u srednjoevropskim zemljama, s kojima sekulturno i tradicionalno poistovje}ivala. Kao srednjerazvijena katoli~ka zemlja imala je sve pretpostavke da jezahvati tre}i - “katoli~ki” val (po Samjuelu Hantingtonu)tranzicije. Procesi tranzicije su, usljed oruànih sukobaizme|u Srba u Hrvatskoj, a kasnije i Hrvatske i Srbije,krenuli sasvim drugim tokom. Rat i etni~ki sukobi krajnjenepovoljno su uticali na procese demokratizacije, samimtim i tranzicije. U po~etku promjena izdiferencirao semasovni hrvatski nacionalni pokret koji se oblikovao uo~iprvih slobodnih izbora u prolje}e 1990. Iako u po~etkusli~an svim drugim pokretima taj pokret vezao se kasnije uzjednu politi~ku stranku – Hrvatsku demokratsku zajednicu,uspostavljaju}i na pravcu pokret – stranka – dràva veomadinami~nu vezu.Izgradnja politi~kih institucija u Hrvatskoj moè sepodijeliti u dvije faze: prva od januara do izbora u maju1990, kada je odlu~uju}i uticaj na nastanak politi~kih196

institucija imala stara politi~ka elita. To je period u kojemsu amandmanima na Ustav socijalisti~ke Hrvatske stvorenepretpostavke za sprovo|enje kompetitivnih parlamentarnihizbora. Na tim izborima SDP, kao nasljednica komunisti~kepartije, izjasnila se za ve}inski sistem, ali nije uspjela unamjeri da osvoji vlast, pa je HDZ dobio izbore, osvojiv{i205 od 356 poslani~kih mjesta tada{nje trodomne skup{tine.Druga faza, koja je trajala od smjene vlasti, maja 1990.do usvajanja ustava u decembru 1991, karakteristi~na je popresudnom uticaju nove elite u HDZ-u na na~in izgradnjepoliti~kih institucija. Nova elita je presudno uticala da se uHrvatskoj oja~aju pozicije predsjednika, ona je bila protivproporcionalnog izbornog sistema i parlamentarizma, isvojim uticajem je institucionalizovala polupredsjedni~kisistem na vlasti. Preferirala je dvodomi parlament, posebnodrugi dom preko kojeg je predsjednik mogao da uti~e naizborne rezultate, pa ~ak i da ih promijeni. Period koji jeuslijedio predstavljao je stabilizaciju izbornog sistema, pa jeu sljede}ih nekoliko krugova izbora primjenjivan razli~itobrazac: nakon dvokru`nog ve}inskog sistema 1990.primijenjen je segmentirani izborni model s jednakimodnosom ve}inskih i proporcionalnih mandata za Zastupni~kidom Sabora 1992; proporcionalni izborni sistem za@upanijski dom Sabora 1993; segmentirani izborni model sprevalentnim uticajem proporcionalnog glasanja za Zastupni~kidom Sabora 1995, uz osjetljivo pitanje manjinskogglasanja, posebno srpske manjine, i davanje glasa~kog pravahrvatskoj dijaspori. Na manjinska pitanja, posebno poloàjsrpskog naroda u Hrvatskoj presudan uticaj imale suustavne promjene 22. decembra 1990, kada je Srbima uHrvatskoj, oduzeto pravo konstitutivnosti naroda i oni supostali tzv. “nova”, odnosno netradicionalna nacionalnamanjina.Politi~ka tranzicija u Hrvatskoj u velikoj mjeri bila jeusporena ratnim stanjem i ratovima koji su vo|eni na197

prostoru biv{e Jugoslavije, posebno u Bosni i Hercegovini.Vlast Franje Tu|mana pruàla je veliku podr{ku Hrvatimau BiH – od politi~ke do oruàne, i ta situacija u velikojmjeri uticala je i na Hrvatsku. U to vrijeme situaciju jeoptere}ivala sve teà socijalna situacija. Novih investicijanije bilo, privatizacija je bila tajkunska i bez posebnogkoncepta, strana ulaganja u Hrvatsku bila su neizvjesna,otvorili su se veliki problemi s etni~kim manjinama,posebno tzv. “novim”, me|u kojima je srpska bila najbrojnija.Situaciju je oteàvao i pritisak na medije. Samonekoliko {tampanih magazina bilo je, u su{tini, nezavisno.Sve ja~e su se nagla{avala i partikularisti~ka regionalnaosje}anja, posebno u Istri i Dalmaciji. Iako je HDZ donioHrvatskoj nezavisnost i me|unarodno priznanje, nakon1995. godine popularnost je po~ela naglo da mu pada.Razlozi su bili u zaostalom i rigidnom jednopartijskommodelu pona{anja, koji se ogledao kroz zaostali i dosadannacionalisti~ki rje~nik. Partija i dràva su srasli u velikojmjeri kao nekada u komunizmu. âk je i prijem u SavjetEvrope bio odga|an i uslovljavan zbog nedostatka sloboda.S naraslom potrebom za promjenama poklopila se i smrtprvog predsjednika Hrvatske, Franje Tu|mana. Naparlamentarnim izborima 22. decembra 1999. pobijedila jekoalicija sastavljena od snaga ljevice i centra:Socijaldemokratske stranke (SDP) i Hrvatske socijalnoliberalnestranke (HSLS), koje su imale 47 posto glasova, zarazliku od, do tada vladaju}eg HDZ-a, koji je dobio 31posto. Premijer je postao lider SDP-a raniji visokijugoslovenski komunisti~ki funkcioner Ivica Ra~an. Svegamjesec dana kasnije za predsjednika Hrvatske izabran jeStjepan-Stipe Mesi}, iz male i ne mnogo uticajne Hrvatskenarodne stranke (HNS), kao drugi predsjednik Hrvatske.Mesi} je u vrijeme secesije Hrvatske bio jedan od osniva~aHDZ-a, prvi predsjednik hrvatskog Sabora. Predsjednik ipremijer obavezali su se da ne}e sprovoditi politiku koja je198

nacionalisti~ka niti autoritarna, kao {to je bila HDZ-ova, paje i to, u su{tini, bila svojevrsna politi~ka mini-tranzicija. Toje bio i jedan od postavljenih uslova, jer su osnovni ciljeviHrvatske bili ~lanstvo u Evropskoj uniji i NATO-u. Do togase moglo do}i ekonomskim reformama, reformom medija,unapre|enjem ljudskih prava i sloboda, posebno kada su upitanju nacionalne manjine, gdje je srpsko pitanje i daljebilo najaktuelnije. U okviru tih reformi posebno mjestozauzima spremnost vlasti da sara|uje s Me|unarodnimsudom za ratne zlo~ine.U vrijeme HDZ-ove vlasti Hrvatska nije mogla da budeprihva}ena od strane Evropske unije kao spremna zaprijem. Za vrijeme vlade SDP-a po~eo je proces kojiHrvatsku vodi prema Evropskoj uniji, a 2000. godinepostala je i ~lanica Partnerstva za mir, kao najva`nije fazena putu ka NATO-u. U to vrijeme Hrvatska se odreklapaternalizma nad Hrvatima u Bosni i Hercegovini. Ipak,politika ljevi~arske vlade nije nai{la na podr{ku gra|ana,posebno kada je u pitanju brzina obe}anih reformi.Nepopularno je bilo smanjivanje vojske i otpu{tanje ratnihveterana zbog prilago|avanja NATO-standardima, nijeuspjela revizija ranije plja~ka{ke tajkunske privatizacije,gra|ani nisu opravdavali ni po~etak saradnje s Ha{kimtribunalom. Istovremeno uspostavljanje nekih manjinskihprava, posebno kada se radilo o povratku Srba i njihoveimovine, i{lo je veoma sporo i previ{e oprezno.I pored reformskih opredjeljenja i izvjesnih uspjeha,koalicija SDP - HSLS izgubila je izbore 2003. Najvi{eglasova osvojio je ponovo HDZ, ovaj put reformisan i beznekih “prvoboraca” u svojim redovima. Po{to nije imaodovoljno poslani~kih glasova za izbor Vlade, HDZ sepribliìo srpskim politi~kim strankama koje su uz jo{ nekeglasale za njegovu manjinsku vladu u parlamentu. To jepozitivno odjeknulo i u evropskim institucijama koje suvr{ile pritisak zbog sporog rje{avanja srpskog pitanja u199

Hrvatskoj, posebno kada je rije~ o povratku ljudi i imovine.Nova Vlada uspjela je i da ispuni obe}anja data Ha{komtribunalu, uklju~uju}i i izru~enje poznatog generala AnteGotovine, biv{eg pripadnika francuske Legije stranaca,uprkos protivljenju hrvatskih nacionalista i ratnih veterana.Time su stvoreni uslovi za nastavak pregovora o ~lanstvuHrvatske za prijem u Evropsku uniju, {to se smatra izuzetnovelikim uspjehom i va`nim korakom za razvoj i stabilizacijuHrvatske.Srbija i Crna Gora (do 22. maja 2006. godine) 213Dràvno ure|enje: do 22. maja 2006. parlamentarnakonfederacija dvije parlamentarne republike.Politi~ki sistem: parlamentarni.Parlament: zajedni~ki od 180 poslanika i dva jednodomarepubli~ka.Predsjednik: bira ga zajedni~ka Skup{tina i predsjednik jepeto~lanog Savjeta ministara.Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ko-dràvna.Dru{tveni bruto-prozivod: 27,5 mld USA $.Prihod per capita: 2.200 USA $.Rast GDP-a: 5 %.Nezaposlenost: 19 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 77,75 godina.Javni dug Srbije i Crne Gore: 53,1 % GDP.213Srbija i Crna Gora ovdje se posmatraju kao jedna cjelina, iako je Crna Goraodlu~ila da bude nezavisna. Neke karakteristike razvoja tokom 15 godina zajedni~ke su,a neke se izraàvaju odvojeno.200

SrbijaDràvno ure|enje: do 22. maja 2006. parlamentarnakonfederacija dvije parlamentarne republike.Politi~ki sistem: parlamentarni.Predsjednik: bira se neposrednim glasanjem gra|ana.Parlament: jednodomi, 250 poslanika, biranih neposredno uizbornim okruzima.Glavne politi~ke partije: Demokratska stranka (DS),Demokratska stranka Srbije (DSS), Srpska radikalna stranka(SRS), Socijalisti~ka partija Srbije (SPS), G-17 plus, Srpskipokret obnove (SPO), Nova Srbija (NS), Gra|anskidemokratski savez (GDS), Socijaldemokratska partija(SDP), Socijaldemokrtska unija (SDU) i manjinske strankeDemokratska zajednica vojvo|anskih Ma|ara; na Kosovu:Demokratski savez Kosova, Srpska demokratska stranka(SDS), Srpska lista za Kosovo i Metohiju (SLKM).Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ko-dràvna.Dru{tveni bruto-proizvod: 23,55 mld USA $.Prihod per capita: 5.000 USA $.Rast GDP-a: 5,5 %.Nezaposlenost: 31,6 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 74,95 godina.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 30 %.Broj stanovnika: 10.205.805 (bez Kosova i Metohije8.116.552).Povr{ina: 88.361 kvadratnih kilometara.Etni~ke grupe: Srbi 65 %, Albanci 18 %, Crnogorci 2 %,Ma|ari 3,3 %, ostali 19 %.Vjerska pripadnost: pravoslavni 67 %, muslimani 19,5 %,rimokatolici 4,1 %, ostali 12 %.201

Crna GoraPoliti~ki sistem: parlamentarni.Predsjednik: bira se neposrednim glasanjem gra|anaParlament: jednodomi, 86 poslanika biranih neposredno uizbornim jedinicama;Politi~ke partije: Demokratska socijalisti~ka partija (DSP),Socijalisti~ka narodna partija (SNP), Socijaldemokratskastranka (SDP), Srpska narodna stranka (SNS), Liberalnastranka (LS) u Crnoj Gori.Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ko-dràvnaEtni~ke grupe: Crnogorci 43,16%, Srbi 31,99%, Bo{njaci7,77%, Albanci 5,03 %, muslimani 3,97%, Hrvati 1,10 %.Vjerska pripadnost: pravoslavni 76 %, muslimani 19 %,rimokatolici 4%, ostali 2%.Povr{ina: 13.812 km 2 .Dru{tveni bruto-proizvod: 2,113 mld USA $.Prihod per capita: 1.298 USA $.Nezaposlenost: 14,31 %.Broj stanovnika: 625.980.Srbija je po~etkom sedamdesetihgodina pro{log vijeka, kao iHrvatska, doìvjela talas liberalizacije,koji je prekinut pobjedomsavezne dogmatske komunisti~kestruje. Do krize socijalizma i zavr-{etka Hladnog rata bila je jedna odnajkonzervativnijih sredina u biv{ojJugoslaviji, odanih tvrdoj komunisti~kojideji. Srbija je bila jedina republika u biv{oj Jugoslavijikoja je usljed, veoma sloène etni~ke strukture, imaladvije pokrajine, obje sa velikim ovla{}enjima u jednomdijelu ingerencija sli~nim i republi~kim. Uz to, Srbi su kao202

narod ìvjeli u svim biv{im jugoslovenskim republikama, {tose u vrijeme krize i dezintegracije Jugoslavije pojavilo kaoveliki, prakti~no nepremostivi, problem.Nakon izmjena Ustava Srbije 1989. godine, po kojem supokrajine izgubile znatan dio ranijih ingerencija, novi UstavSrbije usvojen je na referendumu u julu 1990. i po njemu suuvedeni pluralisti~ki izbori, a iz naziva dràve izba~enpridjev “socijalisti~ki”. Prvi vi{estrana~ki izbori odràni su udecembru 1990. godine i na njima je pobijedilanovoformirana Socijalisti~ka partija Srbije, nastalaujedinjavanjem Saveza komunista i Socijalisti~kog savezaradnog naroda. Najsna`nija opozicija postala jenacionalisti~ka stranka Srpski pokret obnove. Zapredsjednika Srbije izabran je Slobodan Milo{evi}. I prije, ai poslije izbora, glavni problem Srbije bilo je pitanje njeneAutonomne pokrajine Kosovo i Metohija i te`nja ve}inskihetni~kih Albanaca da se odvoje od Srbije. Nakon gubitkapovlastica, Albanci u pokrajini bojkotovali su gotovo sveaktivnosti srbijanskih vlasti i stvorili svoje alternativneparalelne organe u mnogim oblastima ìvota. Grupa od 111poslanika – Albanaca, Turaka i muslimana proglasili su uKa~aniku 13. septembra “Ustav Republike Kosova”,takozvani “ka~ani~ki ustav”. Taj Ustav bio je izraz noveinteligencije na Kosovu, obrazovane na Kosovu, predvo-|ene Ibrahimom Rugovom, predsjednikom najve}ealbanske stranke - Demokratskog saveza Kosova.Milo{evi}, uvaàvan kao vo|a ne samo Srbije, ve} uvelikoj mjeri svih Srba na prostoru biv{e Jugoslavije, dugoje bio odan ideji komunisti~ke Jugoslavije, koju je kasnijetransformisao u nacionalisti~ku ideju odrànja na vlasti.Ve} u samom po~etku pluralisti~ke vlasti Milo{evi} sesreo s velikim protestima opozicije, poput onih 9. marta1991. godine, kada je uz pomo} vojske i tenkova uspio da ihzaustavi. Sljede}i put se sna`na opozicija okupila u koaliciji“Zajedno” 1992. godine, ali nije uspjela da se odrì na203

okupu usljed unutra{njih podjela i parcijalnih interesa.Osnova sukoba vlasti i opozicije u Srbiji tih godina bila jepoliti~ka, a ne ekonomska. Najve}e sukobe izazvalo jeneprimjenjivanje rezultata lokalnih izbora 1996. godine u 13velikih gradova Srbije, kada je opozicija vi{emjese~nim{etnjama uspjela da privoli i Srpsku Pravoslavnu Crkvu daje podrì, a kasnije da se na osnovu “lex specialis” priznanjena izborna pobjeda. Proces ekonomske tranzicije bio jeveoma spor, privatizacije gotovo da nije ni bilo, otvorene subrojne “{tedionice”, kao neka vrsta piramidalne {tednje ila`nog bankarstva. One su osiroma{ile veliki broj ljudi ipreduze}a i posluìle da se novac iznese iz zemlje.Ekonomska tranzicija i transformacija bile su potpunoonemogu}ene zbog sankcija me|unarodne zajednice.Sankcije su uvedene jer se smatralo da Srbija pruà podr{kuRepublici Srpskoj i njenoj Vojsci tokom rata u Bosni iHercegovini. Preìvljavanje naroda tih godina sankcijapostao je jedini ekonomsko-politi~ki cilj.U takvim uslovima, iako uzdrmana, Socijalisti~ka partijaSrbije je uz pomo} Srpske radikalne stranke dobila izbore1994. godine u Srbiji. Milo{evi} je ponovo biran zapredsjednika. Kako je isticala mogu}nost da nakon dvamandata predsjednika Srbije bude ponovo izabran, on seprebacio na “jugoslovenski” nivo.Savezna Republika Jugoslavija, ili “tre}a” Jugoslavijakreirana je po tzv. “@ablja~kom ustavu” 29. marta 1992.godine i sa~injavale su je Srbija i Crna Gora. Iako su to biledvije republike, iako se formalno po{tovao republi~ki klju~za sastav organa, glavni politi~ki uticaj imala je Srbija. Naprvim izborima za saveznu dràvu za predsjednika jeizabran Dobrica ]osi}, a premijer je postao ameri~kibiznismen, ro|en u Srbiji, Milan Pani}. Nezadovoljannjihovim politi~kim djelovanjem, Milo{evi} ih je obojicu, uzpomo} svojih partijskih poslu{nika, smijenio, a kasnijesavezne ili srbijanske predsjednike “birao” uz pomo} svog204

politi~kog kruga, da bi kona~no i sam postao predsjednikJugoslavije 1996. Do tada, uklju~uju}i i te izbore,predsjednik Jugoslavije birao se u njenoj dvodomoj Skup{-tini. Nakon ustavnih i izbornih promjena 2000. godineuvedeno je neposredno glasanje za predsjednika. Iako seo~ekivalo da Milo{evi} ne}e dozvoliti neposredne izbore,ipak je na njih pristao. U septembru 2000. godine izgubio jeizbore od Vojislava Ko{tunice, komunisti~kog disidenta izmladih dana po~etkom sedamdesetih godina, profesoraprava i umjerenog nacionaliste, predsjednika Demokratskestranke Srbije. Podràvala ga je cjelokupna opozicija, ~iji jesu{tinski lider i ideolog bio Zoran \in|i}, osniva~ ipredsjednik najja~e opozicione Demokratske stranke. Iakoje bilo primjedbi na nelegalnost izbora, Milo{evi} je nakraju ipak priznao Ko{tunicu za predsjednika, nakonprotesta 5. oktobra 2000. godine. Nekoliko mjeseci kasnijena izborima za parlament Srbije pobijedila je ujedinjenaopozicija pod nazivom Demokratska opozicija Srbije,poznata po skra}enici DOS. Zoran \in|i} postaje premijeri time po~inje su{tinski proces transformacije Srbije. Ukratkom periodu uspostavljene su dobre veze sme|unarodnom zajednicom i Jugoslavija je vra}ena ubrojne me|unarodne institucije i organizacije, iz kojih jeranije izba~ena.Iako je s Ko{tunicom i \in|i}em za kratko vrijemeizvr{eno mnogo promjena i zapo~ete su{tinske reforme,“stare” snage nisu dozovolile brì napredak. Organizovanikriminal i korupcija, ~esto poticani i od dràvnih struktura,mreè koje su ostale i nakon prekida me|unarodnihsankcija prema Srbiji tokom rata u BiH i drugi oblicikriminala organizovano su spre~avali promjene, dovode}i uopasnost demokratska dostignu}a u Srbiji. Najve}a `rtvatoga bio je sam premijer Srbije Zoran \in|i}, koji je ubijen12. marta 2003. godine. Srbija je zapala u te{ku politi~kukrizu i jedno vrijeme postojala je kao dràva bez205

predsjednika, parlamenta (koji se “samoraspustio”) i vlade!Tek nakon parlamentarnih izbora, decembra 2003. godineuspostavljen je parlament. Strana~ka ve}ina, koju su ~iniliDemokratska stranka Srbije, Grupa 17-plus, KoalicijaSrpski pokret obnove–Nova Srbija, uz podr{ku nekadreìmske Socijalisti~ke partije Srbije izabrala je koalicionuvladu Vojislava Ko{tunice iz DSS-a. Juna 2004. odràni su ipredsjedni~ki izbori u Srbiji, na kojima je izabran BorisTadi} iz Demokratske stranke (DS).Poseban problem Srbije je Kosovo, formalnoautonomna pokrajina u Srbiji. Njegovo ve}insko albanskostanovni{tvo teì nezavisnosti. Usljed oruàne pobuneAlbanaca i neuspjelih pregovora pod supervizijom me|unarodnezajednice, NATO je bombardovao Srbiju i Kosovood marta do juna 1999. godine, punih 78 dana, razaraju}injenu ekonomiju i institucije u velikoj mjeri. Od tada jeKosovo pod upravom Ujedinjenih nacija, uz pomo} NATOai drugih sistema kolektivne bezbjednosti, ali unutra{njiproblem Srbije jo{ nije razrije{en.Crna Gora je oko 10 puta manja od Srbije i dugo je navlasti bila konzervativna komunisti~ka partija, koja je 1992.promijenila naziv u Demokratska partija socijalista. Ve}inacrnogorskih politi~kih lidera bila je po~etkom devedesetihgodina odana Slobodanu Milo{evi}u, uklju~uju}i i Mila\ukanovi}a, kasnijeg lidera pokreta za samostalnost. Nareferendumu 1992. ve}ina Crnogoraca odlu~ila je da ostaneu zajedni~koj dràvi sa Srbijom. I Crna Gora je, sa Srbijom,u velikoj mjeri trpila posljedice sankcija me|unarodnezajednice. Kada je me|unarodna zajednica po~ela sna`noda radi na uklanjanju Milo{evi}a s vlasti, podijelila senajve}a i vladaju}a crnogorska partija na Demokratskupartiju socijalista, na ~elu s Milom \ukanovi}em i grupomoko njega, i Socijalisti~ku narodnu partija, vi{e lijevu iunitaristi~ku, koju i dalje predvodi krilo za zajedni~kudràvu sa Srbijom. \ukanovi}a i njegovu partiju podràvaju206

uglavnom oni koji su za nezavisnost uz pomo} drugih –pripadnika necrnogorske nacionalnosti i me|unarodnezajednice.Pokret za nezavisnost Crne Gore doveo je doredefinicije zajedni~ke dràve i stvaranja Dràvne zajedniceSrbije i Crne Gore umjesto ranije SR (“tre}e”) Jugoslavije.Ustavnom poveljom obje republike-dràve sloìle su se daje ograni~ena na tri godine, nakon ~ega je mogao da seorganizuje referendum za odvajanje. Dràvna zajednica jenastala u neposrednoj saradnji Evropske unije i njenogsekretara za spoljnu politiku Havijera Solane. Od samogpo~etka nije funkcionisala koherenetno. Imala je nekolikozajedni~kih funkcija, ali su{tinski nikad nije mogla da senazove jedinstvenom dràvom. Ekonomska neuskla|enost ipoliti~ke rasprave trajale su tokom cijelog njenogpostojanja. Taj period iskoristila je aktuelna vlast u CrnojGori da pripremi referendum za progla{enje nezavisnosti.Na referendumu, organizovanom 22. maja 2006, “blok zanezavisnost” dobio je 55,5 posto od iza{lih bira~a (86 postoje glasalo), a blok za zajedni~ku dràvu 44,5 posto. Po{to jepod nadgledanjem EU kvalifikovana ve}ima iznosila 55posto Crna Gora je, kao posljednja od republikaSFRJugoslavije, stekla nezavisnost.Tranzicioni procesi i Srbiji i Crnoj Gori usljed rata subili uglavnom politi~ke prirode, jer su sankcije i drugeekonomske te{ko}e onemogu}avale brù vlasni~kutransformaciju, privredni razvoj, privatizaciju i drugeprocese, koji su u drugim socijalisti~kim zemljama ve}davno odmakli. Tek nakon 2000, prakti~no nakon porazaMilo{evi}a na predsjedni~kim izborima u Srbiji, pojavljujese tendencija privla~enja inostranih investicija, djelimi~na ipotpuna prodaja privrednih preduze}a. U obje republikedugo vremena biljeì se samo djelimi~an uspjeh.Na planu evropskih i evro-atlantskih integracija nije bilove}ih pomaka, iako se reformska vlast u obje republike207

jasno opredijelila za pristupanje ovim asocijacijama. Brojneekonomske reforme dovele su Srbiju i Crnu Gore dopregovora o potpisivanju Sporazuma o stabilizaciji ipridruìvanju. Iz unutra{njih razloga postojala su tri nivoapregovora u tom procesu, jer su svoje timove i mandate doreferenduma 22. maja 2006. imale i Srbija i Crna Gora. Tajspecifi~an oblik nazvan je “double track mechanism” –jedan zajedni~ki i dva republi~ka partikularna pregovara~katima i cilja. Izvr{ene su i brojne i su{tinske reforme odbrane,ali do prijema u Partnerstvo za mir jo{ ne dolazi. Obaprocesa, i evropski i evro-atlantski, stoje zbog nedovoljnesaradnje s Ha{kim tribunalom, prema ocjenama me|unarodnihpredstavnika. Od progla{enja nezavisnosti ulazakSrbije i Crne Gore u evroatlantske i evropske integracijete~e odvojenim putevima.Bosna i HercegovinaDràvno ure|enje: unija dva entiteta – jedne republike(Republika Srpska) i jedne federacije unutra{njih regija(kantona ili ùpanija) – Federacija Bo{njaka i Hrvata(FBiH).Politi~ki sistem: parlamentarni.Parlament: dvodomi - 42 poslanika u Predstavni~kom domu(tri nacionalno-entitetske delegacije po 14 poslanika i 15poslanika u Domu naroda – tri nacionalne delegacije po 5poslanika).Predsjednik: tro~lano Predsjedni{tvo - bira se neposredno naizborima – jedan u Republici Srpskoj, druga dva u okvirunacionalnih zajednica u Federaciji BiH.Glavne politi~ke partije:Republika Srpska: Srpska demokratska stranka (SDS),Stranka nezavisnih socijaldemokrata (SNSD), Partijademokratskog progresa (PDP), Srpska radikalna stranka208

(SRS) u Republici Srpskoj, Demokratska narodna stranka(DNS), Socijalisti~ka partija RS (SPRS).Federacija BiH: Hrvatska demokratska zajednica (HDZ),Socijaldemokratska partija (SDP), Stranka demokratskeakcije (SDA), Stranka za BiH, Hrvatska selja~ka stranka(HSS).Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ko-dràvna (nedovr{enaprivatizacija i transformacija svojine).Broj stanovnika: 4.498.976 (procjena, posljednji popis izvr{en1991.)Republika Srpska: 1.479.634 (procjena za 2005).Federacija BiH: 2.847.000 (procjena za 2005).Dru{tveni bruto-prozivod: 8,495 mld USA $.Republika Srpska: 2,682 milijardi USA $.Federacija BiH : 5,622 milijardu Usa $.Prihod per capita:Republika Srpska: 1.823 USA $.Federacija BiH: 1.975 USA $.Povr{ina: 51.129 km2Republika Srpska: 25.053 kvadratnih kilometara.Federacija BiH: 26.026 kvadratnih kilometara.Etni~ke grupe: Bo{njaci 44%, Srbi 38%, Hrvati 17%, ostali1%.Vjerska pripadnost: muslimani 40%, pravoslavni 34%,rimokatolici 15%, protestanti 4%, ostali 7%Rast GDP-a: 5,5%.Nezaposlenost: slu`beno 45,5% ( neslu`beno usljed siveekonomije 25 do 30%).Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 74 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 25 %.Bosna i Hercegovina je najslo-èniji slu~aj tranzicije u Evropi.Ona prolazi vi{estruku tranziciju.209

Neke karakteristike tog procesa iste su kao i za ostalejugoslovenske republike: tranzicija ekonomskog sistema,izgradnja novog politi~kog sistema i tranzicija suverenostisa ranije federalne na jednu ponovo veoma sloènuzajednicu. Razlika je u tome {to je taj proces prvo biozaustavljen gra|anskim ratom, a zatim se odvijao uuslovima me|unarodnog protektorata sa neograni~enimovla{}enjima. Danas BiH prolazi i kroz dvostepenu tranzicijuprenosa ovla{}enja i autoriteta sa me|unarodnezajednice na doma}e organe: prvi stepen je napu{tanjeautoriteta Kancelarije Visokog predstavnika na predstavni-{tvo Evropske unije sa osnovnim zadatkom da se sasna`nog administriranja pre|e vi{e na politi~kousmjeravanje. Druga faza je potpuno preuzimanjeodgovornosti vlasti u BiH za funkcionisanje i razvoj, bez~ege je nemogu}e zamisliti ostvarivanje postavljenih ciljeva– ulazak u PfP (i kasnije NATO) i EU.Kao i u drugim republikama biv{e Jugoslavije, prvipluralisti~ki izbori odràni su 1990. godine (18. novembra).Prije toga, marta iste godine, komunisti~ka skup{tinadozvolila je formiranje politi~kih partija svih ideolo{kihpravaca, a nakon duè javne i tajne rasprave dozvolila je inacionalne politi~ke stranke, nakon prvobitne zabrane. BiHje vi{enacionalna dràva i mnogi su dovodili u neposrednuvezu i samu mogu}nost njenog opstanka s opstankomprethodne Jugoslavije kao dràve. Ekonomski zaostala, sausporenim politi~kim procesima, najnespremnije je do~ekalapo~etak tranzicionih demokratskih promjena. Politi~kereakcije bile su ne samo usporene, ve} i znatno druga~ije.Savez komunista u po~etku vi{estrana~kog politi~kogokruènja nije ulivao mnogo povjerenja u sposobnostvo|enja dru{tvenih procesa. Njegove reformskesposobnosti bile su od samog po~etka diskutabilne. Drugereformske stranke nisu uspjele da nametnu svoja rje{enja.Pobjedu na prvim vi{estrana~kim izborima odnijele sunacionalne stranke – muslimanska Stranka demokratskeakcije (SDA), Srpska demokratska stranka (SDS) i210

Hrvatska demokratska zajednica. Po~etni period bio jevrijeme njihovog me|usobnog razumijevanja i harmonije upoliti~kim akcijama. U to vrijeme procese u BiH ubrzavalisu doga|aji u drugim republikama, prije svega u Srbiji iHrvatskoj, od ~ijih odnosa je kroz istoriju i zavisilastabilnost BiH. Priznavanjem samostalnosti i nezavisnostiSlovenije i Hrvatske otvorila se ista mogu}nost za BiH, alinarodi u BiH nisu mogli da se usaglase u pogledu togpitanja. Otvorio se proces sna`nog ipoljavanja nacionalnihnepetosti. Narodi su se sporili oko dva pitanja: prvo je bilopitanja ostajanja u “skra}enoj Jugoslaviji” bez Hrvatske iSlovenije. Takvu mogu}nost podràli su Srbi u Bosni iHercegovini, izja{njavanjem na plebiscitu 10. novembra1991. godine. Drugo je pitanje unutra{njeg ure|enja BiH,jer su muslimani i Hrvati bili za gra|ansku dràvu poprincipu “jedan ~ovjek, jedan glas”, dok su Srbi èljelizajednicu tri naroda. Iako su referendum 214 o nezavisnosti isuverenosti bojkotovali Srbi, tri naroda postigli su 18. marta1992. u Lisabonu sporazum 215 o ure|enju BiH (“Kutiljerovplan”). Lider Stranke demokratske akcije i predsjednikPredsjedni{tva BiH Alija Izetbegovi} povukao je potpis sasporazuma po povratku u Sarajevo. Nakon toga je po~eorat u BiH, koji je trajao 43 mjeseca i u kojem su svi ratovaliprotiv svih.Ne{to prije po~etka rata, 9. januara 1992. godine, Srbi suproglasili Republiku Srpsku i usvojili Ustav RepublikeSrpske. Borbe izme|u Hrvata i muslimana zaustavljene suameri~kom intervencijom i marta 1994. godine u Va{ingtonupotpisan je Va{ingtonski sporazum koji je rezultiraoUstavom Federacije BiH (federacije Bo{njaka, tj. muslima-214Na referendumu 29. februara i 1. marta 1992. iza{lo je 63,04 posto glasa~a, a zanezavisnost i suverenost izjasnilo se 62,68 posto. Srbi su odbili da iza|u nareferendum, ~ime su odbili i predloèno rje{enje o nezavisnoj BiH.215Predstavnici tri naroda: Radovan Karadì}, Alija Izetbegovi} i Mate Bobanpotpisali su u Lisabonu “Izjavu o proncipima novih ustavnih rje{enja za BiH”prema kojima ona ostaje u postoje}im granicama kao dràva sa tri konstituivnezajednice zasnovane na nacionalnom principu, i dva skup{tinska doma spodjednakim brojem predstavnika.211

na i Hrvata). Iako je bilo nekoliko poku{aja mirovnogrje{enja, tek je Dejtonski mirovni sporazum, nakon tronedjeljnogpregovaranja u ameri~koj vazduhoplovnoj baziDejton, u dràvi Ohajo, donio mir i po~etak izgradnje novihinstitucija BiH, ~ija je najbitnija karakteristika bilapriznavanje dva dràvnotvorna entiteta. Ustavi iz 1992. i1994. uneseni su u Ustav BiH, koji je rezultat pregovaranjau Dejtonu, a BiH je uspostavljena na bazi dva entiteta, skojima je i iza{la iz rata: Federacije BiH, na 51 postoteritorije i Republike Srpske, na 49 posto teritorije.Oficijelno potpisivanje Op{teg okvirnog sporazuma za mirobavljeno je u Parizu 14. decembra 1995.Specifi~nost BiH ogleda se u tome {to je miruspostavljen i kasnije odràvan isklju~ivo intervencijamame|unarodne zajednice. Pored Ujedinjenih nacija, OEBSa,Evropske unije i NATO-a (koji je od UN-a dobio mandatda odràva mir), stvorena je i posebna me|unarodnaorganizacija za upravljanje BiH – Kancelarija Visokogpredstavnika (Office of the Highe Representative - OHR).Cijelih deset godina nakon potpisivanja mirovnog sporazumapostoji ta organizacija. Izbore je sprovodio OEBS.Predsjedni~ko-parlamentarni izbori odràni su 1996, 1997.(samo parlamentarni u Republici Srpskoj), 1998, 2000, 2002.i 2006. godine.Politi~ki sistem BiH veoma je sloèn. Zakonodavnaovla{}enja imaju dvodomi parlamenti BiH (za zajedni~kepotrebe), kao i oba entiteta u svojim okvirima nadle`nosti.Kolektivni predsjednik BiH je tro~lano Predsjedni{tvo,izabrano u tri nacionalne zajednice, u entitetima jepredsjednik, ali se razli~ito bira: u Federaciji BiH u Parlamentu,u Republici Srpskoj na jednokru`nim neposrednimizborima relativnom ve}inom. Na poslijeratnim izborimaubjedljivo su najve}i broj glasova, apsolutnom ili relativnomve}inom, dobijale nacionalne stranke – SDA, SDS i HDZ.U Republici Srpskoj je kombinacijama u pravljenju212

skup{tinske ve}ine od 1997. do 2000. na vlasti bila koalicijalijevih i lijevo-centar snaga. U muslimanskom izbornomtijelu je od 2000 do 2002. godine, uz pomo} me|unarodnezajednice i njenih predstavnika na vlasti bila koalicija podnazivom Alijansa za promjene. Nakon oba poku{ajaponovo su na izborima vlast dobijale nacionalne stranke uraznim kombinacijama.Sli~no parlamentarnom kompleksnom mehanizmu, istruktura izvr{ne vlasti veoma je komplikovana – izvr{niorgan u ograni~enom broju oblasti u BiH je Savjetministara (nije vlada u punom smislu tog pojma), a uentitetima vlade. Federacija BiH je, uz to, sastavljena oddeset kantona, od ~ega je pet sa apsolutnom muslimanskomve}inom stanovnika, tri se mje{ovitim stanovni{tvom i dvasa hrvatskom ve}inom. Svaki kanton ili ùpanija ima ustav,skup{tinu i vladu. Mehanizam zakonodavne i izvr{ne vlastiu BiH izuzetno je komplikovan, ali je najve}a i do sadaneograni~ena vlast bila u me|unarodnim organizacijama.Ovakva pozicija uspostavljena je najvi{e zahvaljuju}iprelomnom trenutku u odnosima me|unarodne zajedniceprema BiH - Bonskoj deklaraciji, prema kojoj je Visokipredstavnik, na osnovu tzv. “bonskih ovla{}enja” (Bonpowers), mogao da mijenja ~ak i predsjednika zamlje,~lanove parlamenata, ministre u vladama, direktore banakai kompanija. Posljedica takvog odnosa jeste nepovjerenje udemokratske procese i institucije u BiH. Na prvimpredsjedni~kim i parlamentarnim izborima 1996. izlaznostje bila 82 posto, na drugim 1998. 71 posto, na tre}im 2000.64 posto, na ~etvrtim 2002. 54 posto, a na lokalnim 2004.samo 45,5 posto. O~igledno je da je nepovjerenjestanovnika u demokratske procese i demokratske institucijeme|unarodne zajednice opalo u velikoj mjeri.Ne{to je bolja situacija na bezbjednosnom planu. Nakondolaska IFOR-a (Implementation forces), sa oko 60.000vojnika, broj je postepeno smanjivan, kada je ulogu213

mirovnih snaga preuzeo SFOR (Stabilization forces) do7.000. Krajem 2004. godine ulogu mirovnih snaga preuzelesu Evropske snage (European Forces - EUFOR), {to jeprva mirovna misija Evropskih snaga od osnivanjaEvropske unije.U pogledu realizacije standarda prema evropskim i evroatlantskimintegracijama, BiH prolazi kroz veoma sloèneprocese. Iako je 2000. godine primljena u Savjet Evrope, onaje te{ko i uz pomo} i pritisak me|unarodne zajednice ivisokog predstavnika, koji je nastavio da silom name}ezakone i propise, ispunila neke zadatke postavljene u ciljuispunjavanja uslova. Tek krajem 2004. godine uslovi suispunjeni i ona je, kao posljednja zemlja u Evropi, po~elapregovore o Stabilizaciji i pridruìvanju u novembru 2005. Upogledu bezbjednosnih reformi, od dvije, a prakti~no trivojske, kroz reformisani sistem odbrane stvoreni sujedinstveno ministarstvo i zajedni~ke komande na ~elujedinstvene odbrane i jedne vojske, ~ime su postignuti usloviza ulazak u Partnerstvo za mir. Prepreka za obje integracije je“nedovoljna saradnja s Ha{kim tribunalom”, jer jo{ postojeosumnji~eni i optuèni za ratne zlo~ine koji nisu uhap{eni.Ekonomska situacija u BiH je katastrofalna. Novetehnologije, oìvljavanje proizvodnje i sve drugo bili supotpuno zanemareni, razvojnih planova nije bilo, niti ihima. Usljed nedostatka pravne sigrunosti nema stranihulaganja, nema stranih investicija, skupi su bankarskikrediti. Privatizacija i transformacija dràvnog i dru{tvenogkapitala sprovedeni su u interesu sirovih plja~ka{kihtajkuna, koji su bogatstvo stekli plja~kom sopstvenihsunarodnika i bezobzirnim {vercom, odnosno preraspodjelomsredstava tokom rata 1992–1995. Iako u procesimaevropskih i evro-atlantskih integracija Bosna i Hercegovinaje jo{ na samom po~etku tranzicije svoje ekonomije idru{tvenih odnosa. Uprkos inostranim i donatorskim ulaganjima,vi{e od 5 milijardi dolara tokom prvih pet214

poslijeratnih godina, neki vidniji ekonomski napredak uBiH nije se osjetio. Vi{enacionalna zajednica, u kojoj suorganizaovani kriminal i korupcija glavne grane privrede,nije mogla da ostvari potrebni nivo stabilnosti i sigurnosti zaulaganja, tako da su strane investicije u velikoj mjeriizostale.Neodogovornost i nesposobnost doma}ih politi~kih elitada ubrzano pokrenu strvari pokazala se i na primjerupokrenutih ustavnih promjena. Ustav BiH je Aneks IVDejtonskog mirovnog sporazuma, dakle samo jedan od 11priloga. On spada u kategoriju oktroisanih ustava. Promjenetog ustava koje je pokrenula me|unarodna zajednica, trebalesu da budu put ka stvaranju pravno stabilnog okruènja istabilizaciji prilika. Iako su glavni politi~ki akteri usaglasiliustavna rje{enja, ona nisu usvojena u Parlamentarnojskup{tini BiH. Iako su srpske politi~ke stranke bile spremneda pruhvate ustavne promjene, one nisu usvojene jer suve}inskom kombinacijom bo{nja~ko-hrvatskih glasovaodbijene. Za ve}inu neuspjeh me|unarodne zajedniceoptuìvani su Srbi i srpska politika u BiH, ali je ovaj putmjesto “deùrnog krivca” zauzeo neko drugi. Neusvajanjeustavnih promjena u su{tini ja apsolutni poraz postratnepolitike i ostvarivanja ciljeva me|unarodne zajednice u BiH.Gr~kaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarni.Parlament: jednodomi sa 300 poslanika biranih neposrednimglasanjem.Predsjednik: bira se u parlamentu.Glavne politi~ke partije: Panhelenisti~ki socijalisti~ki pokret(PASOK), Nova demokratija, Komunisti~ka partija Gr~ke(KKE), Koalicija ljevice i progresa Synaspismos.215

Ekonomija: kapitalisti~ka.Broj stanovnika: 10.688.058.BND: 209,7 mld USA $.Prihod per capita: 22.200 USA $.Povr{ina: 131.944 km 2 .Etni~ke grupe: Grci 98 %, ostali 2 %.Vjerska pripadnost: pravoslavni 98 %, muslimani 1,3 %,ostali 0,7 %.Rast GDP-a: 3,7 %.Nezaposlenost: 10,7 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 79,24 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: nema.Javni dug: 108,9 %.Gr~ka je zemlja koja je me|uprvima pro{la proces tranzicije izjednog politi~kog sistema u drugi.Radi se o procesu “klasi~ne”tranzicije, kada je nakon vojne“vlasti pukovnika” i ponovnoguvo|enjaparlamentarnedemokratije 1978. uspjela da 1981.godine, kao prva balkanska zemljapostane punopravna ~lanica Evropske unije. Stoga je, kaoprimjer za pore|enje ostalim zemljama regiona koje jo{prolaze kroz traniziciju, istina postoscijalisti~ku, izuzetnokorisna.Nakon perioda izuzetne politi~ke nestabilnosti, vlast uGr~koj 1967. preuzimaju “pukovnici” - grupa oficira kojauvodi vojnu diktaturu. Pod njihovim vo|stvom nestale supoliti~ke slobode i demokratija, a ekonomija naglonazadovala. Oficirska vlast je nakon katastrofalnih rezultatazba~ena 1974. godine i od tada je Gr~ka na putu politi~kog iekonomskog uspona. Pod vo|stvom iskusnog politi~ara iz216

doba demokratije prije vojne hunte Konstantina Karamanlisa(starijeg, djed aktuelnog premijera, koji se isto zove),Gr~ka, Ustavom od 9. juna 1975. dobija demokratskeizbore, demokratski izabran parlament, vladu ipredsjednika. Pola godine ranije na referendumu je sa 69posto odbijen povratak monarhije i kralja.Iako spada u “stare” ~lanice NATO-a, jer je to postala1952, njeni odnosi sa Alijansom u vrijeme vojne hunte bilisu problemati~ni. âk se u jednom trenutku postavilo ipitanje izbacivanja Gr~ke iz NATO-a na zahtjevskandinavskih zemalja i Kanade. To su sprije~ile SAD iVelika Britanija, jer Gr~ka je bila ~lanica NATO-a,prakti~no od osnivanja. Iako joj je sa~uvana pozicija, nije jojbilo dozvoljeno da u vrijeme unutra{nje vojne diktaturepredsjedava NATO-om kad je na nju do{ao red. Gr~ka sesama povukla iz Savjeta Evrope 1969. godine, jer je ve} bilastvorena situacija za njeno izbacivanje. Evropskaekonomska zajednica (EEZ) suspendovala je pristupnisporazum sa Gr~kom koji je potpisala 1961. godine.Karamanlis je unio je svjeè ideje, po~eo procesekonomske i dru{tvene obnove i nastojao da popraviodnose sa zapadnim saveznicima. I dalje je, me|utim, ostaloprisutno sna`no antiameri~ko raspoloènje, jer je ve}inaGrka smatrala da nema neke velike koristi od podr{keSAD, po{to se Amerikanci nikad u potpunosti nisu odrekli“vlasti pukovnika”. Gr~kom staovni{tvu nije se dopdalo nito {to nisu podràli kiparske Grke u “kiparskoj krizi” ne{toranije. Stoga je Karamanlis povukao Grke iz komandnogsastava NATO-a i najavio razgovore u vezi ~etiri ameri~kebaze u Gr~koj nagovje{tavaju}i i mogu}nost njihovogpremje{tanjaGr~ka tradicionalno ima, odnose s Turskom. Ugodinama koje su uslijedile nakon zbacivanja vojne hunte ipovratka demokratije poja~ala je aktivnosti na Balkanu,nastoje}i da kroz saradnju s drugim zemljama oslabi uticaj217

Turske. Organizovala je 1976. godine samit balkanskihzemalja u Atini i po~ela da sara|uje s Jugoslavijom iBugarskom, iako su bile socijalisti~ke (kako se na Zapadutih godina govorilo, “komunisti~ke”) zemlje. Budu}i da tonije bilo u skladu a ameri~kom politikom, Karamanlis jepotraìo alternativu ameri~kom pokroviteljstvu i na{ao je uEvropskoj ekonomskoj zajednici. Po~eo je pristupnerazgovore sa EEZ jula 1976. Karamanlis je tu politikusmatrao za put o~uvanja politi~ke stabilnosti i brègrazvoja. Potvrdu te politike poku{ao je da na|e u izborima1977, ali je njegova Nova demokratija veoma lo{e pro{la inije osvojila natpolovi~nu ve}inu glasova. Kao najve}apoliti~ka snaga uspjela je, ipak, da okupi ve}inu gr~kihpoliti~kih stranaka oko evropskog puta, iako su istraìvanjaovorila da je ~ak 39 posto Grka bilo protiv “evropske ideje”ili je bar u nju sumnjalo.Karamanlis je naslijedio ogromne ekonomske i politi~kete{ko}e – dràvu rasturenu i ekonomski i politi~ki nakonoficirske vlasti. Stanje je oteàvala i ekonomska recesija uEvropi usljed {oka zbog naglog skoka cijena nafte 1973.godine. Opali su prihodi od turizma i doznake radnika uinostranstvu. Zbog toga se Karamanlis okre}e ubrzanomprilivu sredstava od imu}nih brodovlasnika.înjenica da Gr~ka tokom svoje tranzicije nije moralada mijenja vlasni~ku strukturu omogu}ila je relativno brzutranziciju. Pregovori o ulasku u EEZ bili su izuzetnouspje{ni – umjesto prvobitno predvi|enog termina 1984.godine, planiranog jo{ 1961, Gr~ka je postala ~lanica mnogoranije - 1. januara 1981. godine. U oktobru 1980. ponovo jepotpuno integrisana u vojno krilo NATO-a. Obje ~injenicepokazale su da je postala “dio zapadnog liberalnog svetavi{e nego ikada ranije” 216 . Na narednim izborima pobijedioje PASOK, na ~elu sa Andreasom Papandreuom, ~ime se216Ri~ard Krempton: “Balkan posle drugog svetskog rata”, Clio, Beograd, 2003,str. 310218

pokazalo da “gr~ka demokratija funkcioni{e i da sukona~no izlije~ene traume nastale za vrijeme gra|anskograta i vojne uprave”.Po~etak devedesetih, odnosno promjene u biv{imkomunisti~kim zemljama postavili su pred Gr~ku ogromanpoliti~ki izazov - zauzimanje nove pozicije u me|unarodnimodnosima, posebno na Jugoistoku Evrope. Gr~ka je ubrzalaprilago|avanje ekonomije i politike zapadnim standardima,prvo prema EEZ, zatim i prema SAD. NezavisnostMakedonije, sloèni odnosi sa Albanijom, dobri odnosi saSrbima i SR Jugoslavijom, kao i sa Srbima u Bosni iHercegovini, svi ostali odnosi s novo-tranzicijskimzemljama, uklju~uju}i i one nakon ratova na Balkanu (ubiv{oj Jugoslaviji) postavili su pred najnaprednijubalkansku ekonomiju odgovoran zadatak regionalnogpredvodnika u ostvarivanju mira i kasnijem potencijalnomdemokratskom i ekonomskom razvoju.Brz ekonomski i demokratski razvoj, su{tinski postignutonacionalno jedinstvo, uprkos nekim unutra{njim raspravama inerije{enim pitanjima u regionu, omogu}ili su Gr~koj stabilanpoliti~ki i ekonomski razvoj. Najve}i problemi bili su i daljeodnosi s Turskom, iako su obje decenijama ~lanice NATO-a.Odnosili su najvi{e na razgrani~enje u Egejskom moru irje{enja odnosa gr~ke i turske zajednice na Kipru, zatim naprobleme nacionalnih manjina, me|u kojima posebnomuslimana turskog porijekla u Gr~koj, koji èle da sedekalri{u kao Turci. Uz to sna`nije je po~elo da se postavljapitanje Makedonaca slovenskog porijekla u Trakiji, koji sujednim dijelom iseljeni poslije Drugog svjetskog rata i kojièle da vrate oduzetu imovinu. Gr~ka je postavila, kao vaànproblem, poloàj gr~ke nacionalne manjine u ju`noj Albaniji,kao i velikog broja ilegalnih imigranata iz Albanije u Gr~ku.Najve}e isku{enje za Gr~ku i njene odnose s NATO-om biloje bombardovanje Jugoslavije 1999. Gr~ka je bila u dobrimodnosima sa Srbijom. Iako je vlast nastojala da zauzme {to219

neutralniju poziciju, otvorene demonstracije stanovnikaodgodile su ~ak i posjetu ameri~kog predsjednika BilaKlintona Gr~koj, a i onu kasnije organizovanu su skratile.Gr~ka je ~lanica svih regionalnih inicijativa i kaodugogodi{nja ~lanica NATO-a i Evropske unije, uz topravoslavna zemlja, nastoji da ostvari {to ve}i uticaj i ubrzapromjene u zemljama Balkana koje se nalaze u tranzicionimprocesima.TurskaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarni.Parlament: jednodomi, 550 poslanika biranih naneposrednim izborima.Predsjednik: bira se u parlamentu dvotre}inskom ve}inomVelike turske narodne skup{tine (VTNS).Glavne politi~ke partije: Partija pavde i razvoja (AKP),Republikanska narodna partija (CHP), Partija istinitog puta(DYP), Partija nacionalne akcije (MHP), Anavatan (ranijeOtad`binska partija), Demokratska paretija ljevice (DSP),Socijaldemokratska partija (SHP), Partija narodnog rasta(HYP).Ekonomija: kapitalisti~ka .Broj stanovnika: 70.413.958.Dru{tveni bruto-proizvod: 332,5 mld USA $.Prihod per capita: 8,200 USA $.Povr{ina: 780 580 km 2 .Etni~ke grupe: Turci 80%, Kurdi 19%, Jermeni i Grci 1%.Vjerska pripadnost: muslimani suniti 99%, ostali 1%,uglavnom Hri{}ani i Jevreji.Rast GDP-a: 5,6 %.Nezaposlenost: 10 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 72,62 godine.220

Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: 20 %.Javni dug: 67,5 % GDP.Turska je malim geografskimdijelom balkanskazemlja. Tradicionalno,politi~ki iekonomski, Turska jezemlja JugoistokaEvrope koja nastoji dabude dio regiona, izme|u ostalog i zbog opredjeljenja dapostane punopravna ~lanica Evropske unije. Turska jesekularna parlamentarna demokratija, od demokratskerevolucije predvo|ene Kemal-pa{om Ataturkom 1920.godine. Tokom Drugog svjetskog rata bila je neutralna.Nekoliko vijekova ranije Otomansko carstvo, u dràvnopravnimsmislu prethodnica moderne Turske, vladalo je ucijelini ili najve}im dijelom prostora na kojem su danas zemljeJugoistoka Evrope. Turska je ~lanica NATO-a od 1951. Jedanod glavnih razloga zbog kojeg je primljena u NATO, iako nijeispunjavala zapadne demokratske standarde (sna`na ulogavojske u odràvanju sekularnog politi~kog sistema idemokratskog poretka, nedovoljno organizovane oružanesnage po uzoru na ostale države članice, za{tita prava èna,nedovoljno po{tovanje prava nacionalnih manjina i drugihljudskih prava), jeste njen ogroman geostrateški značaj zaZapad u jeku Hladnog rata sa Sovjetskim Savezom iVar{avskim blokom. Staljinove prijetnje nakon Drugogsvjetskog rata bile su realna opasnost za Zapad, ~ije zemlje suinsistirale da Turska postane ~lan zapadne odbrambeneAlijanse. Direktan povod za prijem bio je veliki angažmanturskih snaga u Korejskom ratu početkom 1950-ih (čime sudokazali lojalnost Amerikancima), ali i požrtvovanost (imalisu dosta poginulih ratujući za Amerikance u Koreji), zbog221

~ega su se SAD osjećale moralno obavezne prema njima,nagradivši ih, zauzvrat, članstvom u NATO-u.Odnosi Turske s Evropskom unijom su dugi ikomplikovani. Iako je postala “pridruèni” ~lan Evropskeekonomske zajednice jo{ 1964. godine, Turska nije postalapunopravna ~lanica. Od tada do danas Turska je u~inilamnogo strukturnih prilago|enja, ali je EU tek 2005. godineprihvatila kao kandidata koji moè da po~ne pregovore.Nekoliko prepreka moè da ima klju~ni uticaj namogu}nosti njenog prijema u EU i one su u najve}em dijelupoliti~ke prirode. To su, prije svega, veoma lo{i odnosi sadvije ~lanice EU: Gr~kom - ~lanicom od 1981. i Kiprom,jednim od deset “newcomersa”, primljenih 1. maja 2004.Odnosi s Gr~kom su lo{i u pogledu strate{kih pozicija uEgejskom moru, uklju~uju}i razgrani~enja teritorijalnihvoda, kao i dva strate{ka ostrva. Problem u odnosima je imuslimanska manjima u Trakiji, uz granicu Gr~ke sTurskom, koja se àli da su joj uskra}ena manjinska prava.Posebno su lo{i odnosi sa Kiprom, na ~ijem se sjevernomdijelu, okupiranom od strane turske armije 1974. godine,nalazi jo{ oko 25.000 turskih vojnika. Na oko 37 postoteritorije ostrva formirana je “Turska Republika SjeverniKipar – TRNC)”, koju je do sada priznala samo RepublikaTurska. Sa sjevernog dijela Kipra protjerano je u vrijemeinvazije oko 180.000 kiparskih Grka, koji jo{ potraùjupovratak svoje imovine.Jedna od najspornijih ta~aka u odnosima Turske i EUti~e se nacionalnog i religijskog pitanja. Prilikom izradeNacrta ustava EU, koji, referendumima gra|ana uFrancuskoj i Holandiji odbijen, predsjednik Konvencije zaizradu, biv{i francuski predsjednik, Valeri @iskar d Esten,izjavio je vi{e puta da Turska nije dràva hri{}ansketradicije i da, kao takva, ne pripada Evropi, njenoj tradiciji ikulturi. Evropa je tek pod dugotrajnim pritiskom SADpristala da prihvati Tursku kao kandidata za EU i da po~ne222

pregovore o ~lanstvu, izja{njavaju}i se o njima kaoneizvjesnim u pogledu duìne trajanja i krajnjeg ishoda. EUzazire i od naglog porasta ponude na trì{tu radne snage,zbog velikog broja nezaposlenih stanovnika Turske unajproduktivnijem dobu. Na listu primjedbi stavlja se inepridràvanje evropskih demokratskih standarda upogledu demokratske kontrole nad oruànim snagama, jerUstav Turske predvi|a odlu~uju}u ulogu vojske u pra}enju iprevenciji politi~kih procesa koji nisu u skladu sa ustavom iu odre|enim okolnostoma naginju islamskom fundamentalizmu.Otvorena su i brojna pitanja ljudskih prava -ukidanje smrtne kazne za politi~ke zatvorenike, jednakostprava èna i nacionalnih manjina, {to se najvi{e odnosi naKurde, kojima se osporavaju {kolovanje i mediji namaternjem jeziku.Prednosti turskog ~lanstva u EU, posebno kao ~laniceOrganizacije islamske konferecije (OIC), jesu njengeostrategijski poloàj izme|u Evrope i Azije i preko njemogu}i uticaj zapadnog sistema dru{tevnih vrijednosti(demokratija, trì{na ekonomija, ljudska prava i slobode)prema islamskim zemljama Bliskog i Srednjeg istoka.Turska je i veliko trì{te. Geostrategijski poloàj veoma jezna~ajan za SAD i njenu politiku prema Rusiji, Srednjoj idalekoj Aziji, Bliskom istoku, Crnom moru i Mediteranu.SlovenijaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarna demokratija.Parlament: dvodomi (Narodna skup{tina 90 poslanika,Dràvni savjet 40 ~lanova).Predsjednik: bira se neposrednim glasanjem.Glavne politi~ke partije: Liberalno-demokratska partija(LDP), Socijaldemokratska partija (SDP), Slovenska223

nacionalna stranka (SNS), Slovenska narodna stranka (SLS),Nova Slovenija (NSi).Ekonomija: kapitalisti~ka.Broj stanovnika: 2.010.347 (2006).Dru{tveni bruto-prozivod: 34,91 mld USA $.Prihod per capita: 21.000 USA $.Povr{ina: 20.273 km 2 .Etni~ke grupe: Slovenci 83,1 %, Srbi 2 %, Hrvati 1,8 %,Bo{njaci 1,1 %, ostali 1,2 %.Vjerska pripadnost: katolici 57,3 %, pravoslavni 2,3 %, ostalihri{}ani 0,9 %, muslimani 2,4 %, nepripadaju}i 3,5 %,nediferencirani 23 %, ateisti 10,15.Rast GDP-a: 4 %.Nezaposlenost: 9,8 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 76,33 godine.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: nema.Javni dug: 29,9 % GDP.Slovenija geografski, danas nipoliti~ki, ne pripada JugoistokuEvrope. Zbog svoje vezanostitokom pro{losti za taj prostor, zbogaktulenih i sve ~vr{}ih ekonomskih idrugih veza, nacionalno-kulturne ijezi~ke sli~nosti s ju`noslovenskimnarodima, kao istureni predstavnikEU, zanimljiva je za posmatranje ucjelini procesa na Jugoistoku Evrope.Ona je jedina dràva nastala iz biv{e SFR Jugoslavijekoja je postala punopravna ~lanica NATO-a, a zatimEvropske unije 2004. godine. Od primljenih u EU imanajve}i dru{tveni proizvod po glavi stanovnika i najvi{iìvotni standard. âk se moè porediti i sa dugogodi{njima~lanicama u EU, posebno ju`nim krilom – Gr~kom i224

Portugalijom, od novoprimljenih moè da je prati samoKipar.Slovenija je od 1335. do 1918. godine bila pod vla{}uHabsbur{ke monarhije. Od 1919, kad je u{la u KraljevinuSrba, Hrvata i Slovenaca, do raspada SFRJ 1991. godinebila je dio Jugoslavije. U jednopartijskoj komunisti~kojJugoslaviji 1990. godine organizovala je prve vi{estrana~keizbore, na kojima je pobijedila koalicija novih stranaka podnazivom DEMOS. Na kasnijim izborima 1992, 1996, 2000.pobje|ivale si lijeve i lijevo-centar snage. Od 2004. godinena vlasti je centar-desna Socijaldemokratska partija, koja jeuz podr{ku dvije manje partije izabrala predsjednika SDP-aJaneza Jan{u za premijera. Predsjednik dràve i dalje jeJanez Drnov{ek iz Liberalno-demokratske partije.Nakon osamostaljenja i uspostavljanja nezavisne dràve1991. godine, u Sloveniji je postignut socijalni konsenzus daprioritet u spoljnoj politici bude ~lanstvo u evro-atlantskim ievropskim asocijacijama. Tokom tog procesa Slovenija jeuspjela da dostigne izuzetno visok nivo dru{tvenopoliti~kogi ekonomskog razvoja. Prema svim ocjenama,predstavlja dru{tvo potpuno razvijenih gra|anskih prava iljudskih sloboda. Ocjene se odnose i na poloàj nacionalnihmanjina, iako je u posljednje vrijeme bilo dosta kritikaostvarivanja ljudskih prava u Sloveniji kada se radi oetni~kim zajednicama i nacionalnim manjinama. “Klasi~ne”nacionalne manjine poput Italijana i Ma|ara, imajuustavom definisan poloàj i garantovana mjesta uparlamentu. Problemi se pojavljuju u vezi s takozvanim“novim manjinama”, koje ~ine pripadnici naroda biv{eJugoslavije, poput Srba, Makedonaca, Hrvata, Albanaca idrugih. Me|u njima je 18.000 izbrisanih, onih koji su ìvjeliu Sloveniji, ali u kratkom periodu 1992. godine nisu zatraìlidràvljanstvo i ostvarili svoja prava. Na referendumupovodom ovog pitanja ~ak 95 posto Slovenaca izjasnilo seprotiv davanja dràvljanstva, uprkos zahtjevima iz Savjeta225

Evrope i Evropske unije da se to prizna, zbog ~ega je ~ak ipremijer dao ostavku.MoldavijaDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: parlamentarna demokratija.Parlament: jednodomi - 101 poslanik neposredno biran.Predsjednik: bira se neposrednim glasanjem.Glavne politi~ke partije: Hri{}ansko-demokratska narodnapartija (CDPP), Komunisti~ka partija Republike Moldavije(PCRM), Savez Na{a Moldavija (AMN), Socijalno-liberalnapartija (PSL), Demokratsko moldavski blok (AMN + PSL).Ekonomija: mje{ovita kapitalisti~ko-dràvna.Broj stanovnika: 4.466.706 (2006, procjena).Dru{tveni bruto-proizvod: 2,416 mld USA $.Prihod per capita: 1.800 USA $.Povr{ina: 33.843 km 2 .Etni~ke grupe: Moldavci rumunske nacionalnosti 78,2 %,Ukrajinci 8,4 %, Rusi 5,8 %, Gagauzi 4,4 %, Bugari 1,9 %,ostali 1,4 %.Vjerska pripadnost: pravoslavna 98 %, jevrejska 1,5 %,baptisti i ostali 0,5 %.Rast GDP-a: 7,1 %.Nezaposlenost: 8% (oko 25%radno-sposobnih stanovnika radiizvan Moldavije).Procjena trajanja ìvotnog vijeka:65,65 godina.Stanovni{tvo ispod granicesiroma{tva: 80 %.Javni dug: 72,9 % GDP.226

Moldavija se u nekim teorijama svrstava u region JugoistokaEvrope, u nekima to nije. Ona je, ipak, jedina zemlja – biv{arepublika Sovjetskog Saveza ~ija joj pozicija omogu}ava da dijelisudbinu Regiona. Nezavisna je postala 1991. godine, kada i svedruge biv{e sovjetske republike. Procjenjuje se da je Moldavijazemlja s najve}im koeficijentom siroma{tva u Evropi, uprkosrelativno visokom razvoju tokom nekoliko godina poljednjedecenije (6,1 posto 2001. zatim 7,2 posto 2002. i 5,7 posto 2003. 7,1posto 2005.). Njenu finansijsku situaciju oteàva strani dug kojise, uz to, i pove}ava.Iako je postala ~lanica Partnerstva za mir kada i ostalezemlje u tranziciji (izuzev biv{ih jugoslovenskih republika),njena bezbjednosna situacija krajnje je kriti~na. Od samogprogla{enja nezavisnosti Vlada u glavnom gradu Ki{injevune kontroli{e dio zemlje koji je proglasio nezavisnost uRepublici Pridnjestrovlje. To je geografski izme|u rijekeDnjestar i granice sa Ukrajinom, region kojem je glavnigrad Tiraspolj. U otcijepljenoj pokrajini ìvi oko 750.000, odoko 4,3 miliona stanovnika Moldavije. U samoprogla{enojdràvi najbrojnija nacionalnost su Rusi, u njoj je i daljeruska vojska, a slu`beni jezik je ruski. S Rusijom su najja~epoliti~ke i ekonomske veze, iako cijela Moldavija ima samodva susjeda – Rumuniju i Ukrajinu.Poput ostalih tranzicionih dràva, i Moldavija imanestabilne politi~ke prilike. Za prvog predsjednika izabranje posljednji predsjednik Vrhovnog sovjeta MoldavijeMir~ea Snegur. On je to ostao i nakon op{tih izbora 1994.godine, na ~elu svoje pobjedni~ke Poljoprivrednedemokratske partije (ADP). Biv{i komunista PetruLukinski pobje|uje Snegura 1996. godine. Na parlamentarnimizborima 1998. godine najvi{e glasova osvajajukomunisti, ali Vladu formira centristi~ka koalicija tri manjepartije. Iako su u tom periodu zapo~ete ekonomskereforme, sa~injen nacrt novog Ustava i zemlja primljena uPartnerstvo za mir, ostala je najsiroma{nija u Evropi i227

izuzetno nestabilna. Na izborima 2001. godine pobje|ujeKomunisti~ka partija Moldavije (PCM), a za predsjednikaje izabran Vladimir Voronjin, koji obe}ava povratakìvotnog standarda na nivo iz sovjetskog vremena. Istog~asa po~inje sna`na “rusifikacija”. Uvodi se ponovosovjetski sistem administracije, ruski postaje drugi slu`benijezik, uklju~uju}i i {kole. Tome se protivi Hri{}anskodemokratskanarodna partija (CDPP), koja pokre}e i velikeproteste za smjenu Vlade. Nakon restriktivnog odgovoravlasti i povla~enja predstavnika opozicije iz politi~kogìvota, interveni{e i Savjet Evrope. Kompromis je prona|eni kriza je prevladana, a Moldavija 2004. godine ~ak dobija ipredsjedavanje Komitetom ministara Savjeta Evrope. Jedanod najve}ih problema jeste da glasa~i iz RepublikePridnjestrovlje ne mogu da izlaze na izbore, tako da je vlastizabrana samo na dijelu teritorije koji kontroli{e i na kojemìve gra|ani Moldavije uglavnom rumunskog porijekla.Iako su ocjene o po{tovanju ljudskih prava bile relativnovisoke, neke manjinske zajednice imale su mnogo problemas vlastima u Moldaviji. To se odnosi na neke religijskegrupe koje se pojavljuju, pored moldavske Pravoslavnecrkve, kao i neke manjinske zajednice, posebno romsku.Oko 30 posto stanovnika ~ine nacionalne manjine, a u~e{}emanjina u politi~kom predstavljanju od 16 posto u po~etkunezavisnosti dostiglo je 30 posto. Poput drugih tranzicionihzemalja sloboda medija u Moldaviji je prili~no niska, pa sunovinari u nekim otvorenim protestima morali da se bore zanjeno pove}anje. Zemlja je, tako|e, karakterisana visokimstepenom korupcije u sudstvu i vlasti, a predstavlja i izvortrgovine ljudima, posebno mladim djevojkama radiprostitucije.Podjela zemlje je najve}i problem Moldavije. Rje{enje jepoku{ala da na|e Organizacija za evropsku bezbjednost isaradnju predlaù}i 2003. godine federalizaciju i podjeluvlasti izme|u Ki{injeva (glavni grad cijele Moldavije) i228

Tiraspolja (glavni grad Prijdnjestrovlja). PredsjednikVoronjin i vladaju}a Komunisti~ka partija (PCM) prihvatajufederalizaciju kao rje{enje, ali se tome protivi opozicionaHri{}anska demokratska narodna partija (CDPP). Dodanas nema promjena, Pridnjestrovlje i dalje funkcioni{ekao nepriznata samostalna dràva. Po~etkom 2006. godineUkrajina je zavela zabranu prelaska preko svoje teritorijeza ovaj prostor {to predstavlja tipi~nu ekonomsku blokadu,jer Pridnjestrovlje drugog prilaza nema.KiparDràvno ure|enje: republika.Politi~ki sistem: predsjedni~ki.Parlament: jednodomi - 80 poslanika biranih neposredno (56Grci i 24 Turci, za sada se biraju samo Grci, po{to Turci neu~estvuju na izborima).Predsjednik: bira se neposrednim glasanjem i istovremeno jepremijer.Glavne politi~ke partije:Ju`ni Kipar: Narodna partija radnog naroeda (Komunisti~kapartija AKEL, Demokratsko okupljanje (DISY), Kiparskademokratska partija (DIKO), Pokret za socijaldemokratijuUjedinjena demokratska unija centras (KISOS).Sjeverni Kipar: Republikanska turska partija nacionalnogjedinstva (UBP), Pokret za mir i demokratiju (PDM),Demokratska partija (DP).Ekonomija: kapitalisti~ka.Broj stanovnika: 784.301.Dru{tveni bruto-prozivod: 15,43 mld USA $.Prihod per capita:ju`ni Kipar 21.600 USA $.sjeverni Kipar 7.135 USA $.Povr{ina: 9.251 kvadratni kilometar229

Ju`ni Kipar: 5.895 kvadratnih kilometara.Sjeverni Kipar: 3.355 kvadratnih kilometara.Etni~ke grupe: Grci 77 %, Turci 18 %, ostali 5 %,Vjerska pripadnost: gr~ko-pravoslavna 78%, muslimanska18%, ostali 4%.Rast GDP-a:ju`ni Kipar 3,7 %;sjeverni Kipar 10,6 %.Nezaposlenost:ju`ni Kipar 3,6 %;sjeverni Kipar 5,6 %.Procjena trajanja ìvotnog vijeka: 77,82 godina.Stanovni{tvo ispod granice siroma{tva: nema.Javni dug: 72 % GDP.Kipar sna`no uti~ena doga|aje na JugoistokuEvrope. Zbog~injenice da na njemuìvi velika gr~ka ve}inai brojna turska manjinadoga|aji u vezi Kupraodraàvaju se u politikama Gr~ke i Turske, kao i izme|unjih samih. Odnosi Gr~ke i Turske optere}eni su otvorenimpitanjima, a kiparsko je jedno od njih.Kipar je ostrvo, tre}e po veli~ini u Sredozemnom moru.Okupirala ga je Velika Britanija 1878. godine, a britanskakrunska kolonija postao je aneksijom 1925. Ta britanskaodluka izazvala je nezadovoljstvo Grka na ostrvu i po~eo jestalni period nemira, u kojima je dolazilo do otvorenih ioruànih sukoba s okupatorskom silom. Kiparski Grci odpo~etka otvorenog izraàvanja nezadovoljstva zahtijevali susamoopredjeljenje. Britanska politika na Kipru zasnivala sena suprotnostima Grka i Turaka. Nakon vi{e mirovnihpoku{aja, 1959. godine dogovoreni su ustavni aran`mani po230

kojima predsjednika daju Grci, a potpredsjednika turskazajednica sa sjevernog Kipra. Oba su birana neposrednimglasanjem u svojim nacionalnim zajednicama. Dvije tre}ineposlanika bili su Grci, tre}ina Turci od deset ministara uVladi sedam su Grci, a tri Turci. Od 16. avgusta 1960.godine Kipar je nezavisna dràva, ~alanica UN, ali iKomonvelta. Velika Britanija je zadràla dvije (danasjednu) vojne baze na ostrvu, {to je za nju bilo od ogromneva`nosti nakon gubitka pozicija na Sueckom kanalu.Uprkos nezavisnosti, napetosti izme|u daleko brojnijihGrka i Turaka, zna~ajnih veleposjednika na ostrvu, nisuprestajale. Na unutra{nje prilike odrazili su se i odnosiGr~ke i Turske prema kiparskom pitanju. Gr~ka vojnahunta poku{ala je jula 1974. godine da izvr{i vojni udar iKipar pripoji Gr~koj. Turska je odgovorila padobranskimdesantom i okupacijom sjevernog dijela ostrva, koji ~ini 37posto teritorije. Podjela je jo{ aktuelna. Obje strane suo~ilesu se, problemom izbjeglica i me|unarodne izolacije.Od ranih 70-tih Kipar ima dobre odnose s Evropskomekonomskom zajednicom. Tad su i po~eli pristupnipregovori. Sporazum kojim je uspostavljena carinska zona,kao prva faza ~lanstva izme|u EEZ i Kipra, potpisan je1972. Bilo je predvi|eno da Kipar postan punopravan ~lanZajednice u dvije faze, u periodu od 10 godina. Poku{ajdràvnog udara i okupacija ostrva 1974. donijeli sukatastrofalne ekonomske posljedice i odrazile se nabezbjednosne prilike. Fizi~ki i politi~ki podijeljeno ostrvopro{lo je kroz niz neuspjelih poku{aja ujedinjenja. Dugogodi{njilider kiparskih Turaka Rauf Denkta{ bio je svevrijeme tvrd i nepokolebljiv. Turci su 1983. godine proglasilinezavisnost pod imenom “Turska Republika SjeverniKipar”. Do sada ju je priznala samo Republika Turska. Naostrvu je i danas prisutno oko 24.000 turskih vojnika, aizvr{eno je naseljavanje iz Truske, i to je jedan od najve}ihproblema u razgovorima u unifikaciji.231

Posljednji plan za ujedinjenje je iz marta 2004. godine.Nazvan je “Anano plan”, po autoru, generalnom sekretaruUN Kofi Ananu. Obje zajednice izja{njavale se se nareferendumu o njegovom prihvatanju. Plan su neo~ekivanoprihvatili kiparski Turci, a odbili kiparski Grci. Iakoneujedinjen, Kipar je primljen u Evropsku uniju 1. maja2004. godine. ^lanica Unije de facto postali su samopripadnici gr~ke zajednice, a iz turske samo oni kojiprihvate kiparski paso{. Kiparski problem bi}e krupnopoliti~ko pitanje ako pregovori o pro{irenju s RepublikomTurskom odmaknu i do|u u zavr{nu fazu.Obje zajednice imale su veliki problem izbjeglica nakonprisilne podjele. Na gr~koj strani ih je bilo mnogo vi{e, alisu uz pomo} me|unarodne zajednice, Gr~ke i sopstvenimupornim radom uspjeli da rije{e probleme izazvaneiseljavanjem Grka sa sjevernog dijela ostrva. Gr~ki dio serazvijao velikom brzinom. Pored tradicionalnih grana,poljoprivrede i iskori{}avanja prirodnih resursa, zahvaljuju}ipostignutom unutra{njem jedinstvu razvijene su nekenove grane privre|ivanja, poput turizma, finansijskih uslugai pojedinih industrija. To je omogu}ilo ju`nom dijelu ostrvada u|e u EU s veoma visokim ìvotnim stadradom, koji semoè porediti sa “ju`nim zemljama Unije”, Portugalijom,Gr~kom, [panijom i Slovenijom. Turski sjeverni dio Kipra,izolovan od me|unarodne zajednice i s mnogo unutra{njihproblema, daleko je zaostao u razvoju i po svojojekonomsko-politi~koj poziciji u svijetu.4.3.2 Pore|enjaJugoistok Evrope, decenijama uravnoteèn po“balkanskoj formuli balansa 2 + 2 + 2”. 217 doìvio je217Dvije zemlje NATO-a, dvije Var{avskog pakta i dvije, uslovno re~enoneutralne232

proteklih decenija razli~ite modele tranzicije iz autoritarnihu demokratske sisteme. Jedan je klasi~an, koji je pro{laGr~ka od 1974. do 1980, nakon oficirske hunte, drugi jepostsocijalisti~ka demokratska politi~ka i ekonomskatranzicija iz socijalizma u dru{tvo neoliberalnih vrijednostiekonomskog trì{ta, slobodnog preduzetni{tva i pluralisti~kedemokratije. Iako se obje tranzicije razlikuju posu{tinskim osnovama, koje se odnose na uspostavljanjeliberalnih vrijednosti iz razli~itih dru{tveno-ekonomskihosnova, pokazuju se i neke sli~nosti, karakteristi~ne zaJugoistok Evrope.Prije svega, sredinom sedamdesetih, kada su se osjetilenaznake promjena i u jednom i u drugom dru{tvu, svebalkanske zamlje u velikoj mjeri su zaostajale u ekonomskomrazvoju za zemljama razvijene demokratije(Zapadna Evropa i SAD). Ekonomska zaostalost je bilauzrok socijalnih nezadovoljstava, koja su se pretakala upoliti~ku nestabilnost. Rje{enja su traèna u autoritarnimmetodama – u zemljama socijalizma rigidnom, ideolo{kiutemeljnom, upravno-birokratsko-vojnom ma{inerijom, a uGr~koj je do{la do izraza oficirskim dràvnim udarom.Obje vrste autoritarnog stanja razrje{avale su nove elite,me|u kojima je bilo samo djelimi~no i predstavnika starihelita i socijalisti~ke opozicije, koje su se slagale s ocjenomda su demokratski razvoj i stabilno bezbjednosno okruènjeneophodan uslov za brì ekonomski i, uop{te, dru{tvenirazvoj. Primjer Gr~ke, ali i primjeri tranzicije nekihpostkomunisti~kih zemalja pokazuju da tranzicioni procesine idu uvijek èljenim pravcem, ve} da postoji mogu}nostzadràvanja starih (Srbija) ili izgradnje novih autoritarnihstruktura po ugledu na stare (Hrvatska). Procesi ipakpokazuju da napredak tranzicije u velikoj mjeri zavisi odsubjektivnog faktora, to jest od pojave elita sposobnih dapokrenu politi~ke i demokratske procese koji }e bitnouticati na pokrenute procese i tako omogu}iti dogradnju233

neophodnih politi~kih institucija i ekonomski napredak,koji }e definitivno utvrditi i stabilizovati dràve demokratskogpluralizma i trì{ne utakmice.Postavljeni ciljevi na putu stabilizacije su i dostizanjeevropskih i evro-atlantskih integracija. One su stimulativneu dva pravca: ostvarivanje kolektivne sigurnosti i na tojosnovi umanjenje rizika od sukoba svih vrsta i unutra{njegrazaranja, koje moè da se postavi kao prepreka i regresivnimehanizam u razvoju. Drugi je uspostavljanje mehanizamadru{tvene politi~ke kontrole koji }e ostvariti ambijent zatrì{nu utakmicu i na toj osnovi omogu}iti podizanje svihmodernih standarda na nivo dostignut u evropskim zemljama.Evropske i evro-atlantske vrijednosti usmjerene su nastandardizaciju u okviru uspostavljenog sistema i odnose sena demokratiju u dru{tvu, ekonomske mehanizme slobodneutakmice i vladavinu prava, {to uklju~uje ljudska prava islobode. Tek dostizanjem zahtijevanog nivoa, zemlje kojese nalaze u vidokrugu Evrope i NATO-a mogu da postanunjihovi ~lanovi. Koliko }e taj proces trajati politi~ka jeodluka i ne zavisi samo od interesa pojedinih zemalja, ve}jo{ vi{e od volje i procjene EU i NATO-a, a svakako i odneophodnih promjena, koje }e pokazati da je neko dru{tvodobro pripremljeno za dostizanje standarda koje propisujezapadno dru{tvo.4.3.3. Posthladnoratovska prethodnicaintegracijamaZemlje Jugoistoka Evrope u{le su u posthladnoratovskutranziciju veoma razli~ite u pogledu ekonomskog nivoa idemokratske razvijenosti politi~kih sistema, sistemadràvnog upravljanja i vladavine prava, neujedna~ene upogledu dostignutog stepena izgradnje nacionalne234

ezbjednosti. Neujedna~enost osnovnih elemenata,odlu~uju}ih za brì ulazak u evroatlantske integracije,zahtijeva mnogo ve}u angaòvanost politi~kih elita i strukturavlasti u procesu reformi i prilago|avanja, priprema zapristupanje integracijama i dono{enja odluka u manjerazvijenim zemljama nego u onima koje su uspjele dauhvate priklju~ak u pro{irenju i za koje je ve} izvjestandatum ulaska u punopravno ~lanstvo. Na brzinu ulaska uevroatlantske integracije tih zemalja uticali su i ratovi naBalkanu 90-tih godina, koji su naru{ili i umanjili njihovuionako nisku startnu materijalnu i politi~ko-ekonomskuosnovu. Ti ratovi prekinuli su i vratili unazad krhkedemokratske strukture i demokratsku kulturu, nastalunakon prvih vi{estrana~kih izbora po~etkom devedesetihgodina. Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Srbijai Crna Gora su ne samo zemlje postsocijalisti~ke tranzicije,nego i zemlje poslijeratne tranzicije u kojima na dru{tveneprocese u odlu~uju}oj mjeri uti~u i povratak izbjeglica,obnova infrastrukture i obnavljanje me|unacionalnogpovjerenja. U Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Makedoniji ina Kosovu nemogu}e je bilo rije{iti konflikte koji su izbijalina me|unacionalnoj osnovi bez akcije me|unarodnihorganizacija i uvo|enja stranih vojnih jedinica, koje supostale aktivni ~inilac rje{avanja me|unacionalnih konflikata,uspostavljanja unutra{njeg reda, kao i stvaranjaosnova za o~uvanje mira. To su okviri u kojima se kre}eaktivnost zemalja Jugoistoka Evrope u njihovoj te`nji dapostanu dio evroatlantskog svijeta.Pristup zemalja Jugoistoka Evrope evroatlantskimintegracijama u velikoj mjeri zavisi od njihove spremnostida su{tinski prihvate evropske vrijednosti, ne samodeklarativno, ve} i da ih svakodnevno sprovode u praksi.Trì{na ekonomija, demokratski izabrane vlade,demokratski procesi dono{enja odluka i njihovogkontrolisanja, vladavina prava, ljudska prava i slobode,235

je{avanje konflikata mirnim putem i brojni drugi mehanizminekonfliktnog i neoruànog rje{avanja problemanametnuli su se kao cilj u ovoj fazi priprema za pristupanjeEU i NATO. Nerazdvojan dio tog procesa na Balkanu jestei regionalno povezivanje kroz vi{e sveobuhvatnih ili parcijalnihregionalnih inicijativa i nastojanja da se kreiraju iregionalne multilateralne organizacije.Zemlje regiona ~lanice su Organizacije za evropskubezbjednost i saradnju (OSCE), a primanjem Srbije i CrneGore u Savjet Evrope, sve su i kona~no postale ~lanice objenaj{ire Evropske multilateralne organizacije. Time sudokazale da su ispunile elementarne demokratske ibezbjednosne standarde i dostigle odre|en me|unarodnopriznat nivo demokratskih vrijednosti. ^lanstvo u ovimorganizacijama predstavljalo je i otvoren put za ulazak uostale integracije, ukoliko se pokaè da su sposobne daispune uslove koje te intagracije pred njih postavljaju u ciljusticanja statusa ~lanstva.4.3.4. Me|unarodna zajednica i zemlje regionaIako je u raznim fazama djelovanja Evropske unije iSAD prema zemljama Balkana postignuto jako mnogo,posebno u vrijeme ratnih dejstava, ostaje ~injenica dame|unarodna zajednica 218 nije zadovoljna ostvarivanjemmnogih ciljeva koje je postavila. “I pored jasnog nedostatkanapretka u regionu, strani diplomati ostado{e neumoljivodobronamjerni. Zapadni predstavnici redovno name}uBosnu, Kosovo, Makedoniju i Srbiju kao uspje{ne pri~e,uvjeravaju}i i sebe i medije da su ekonomski razvoj i218Pod me|unarodnom zajednicom podrazumijeva se uticaj svih zemalja zajednokroz multilateralne organizacije i “ad hoc” inicijative, iako se naj~e{}e uzima uobzir saradnja kroz efektivno djelovanje Sjedinjenih Ameri~kih Dràva iEvropske unije.236

perspektiva ~lanstva u Evropskoj uniji pro~istili nacionalna,etni~ka i teritorijalna nerazumijevanja iz pro{losti.Realnost, me|utim, ostaje samo ono {to je nametnuto”. 219Osnovni ciljevi koji su u po~etnoj fazi prilago|avanja zaevropske i evro-atlantske integracije trebali da buduispunjeni definisani su kao:• uspostavljanje stabilnog bezbjednosnog okvira koji bionemogu}io obnavljanje oruànih sukoba na JugoistokuEvrope i uspostavljanje kolektivnih sistemabezbjednosti, kao osnova za spre~avanje sukoba;• izgradnja stabilnih demokratskih dru{tava i demokratskiizbor odgovornih vlada u zemljama regiona iusvajanje evropskih vrijednosti prihva}enih i na istoku ina zapadu kontinenta, zasnovanih na vi{estrana~kojparlamentarnoj praksi;• uspostavljanje trì{ne ekonomije, zasnovane na neoliberalnimdru{tvenim vrijednostima i metodama izgradnjeekonomskih sistema, koja uvaàva slobodno preduzetni{tvo;• pravne reforme i vladavina zakona;• za{tita ljudskih prava i sloboda, posebno prava etni~kihmanjina i drugih manjinskih grupa;• otklanjanje izvora nestabilnosti, u koje spadaju: borbaprotiv me|unarodnog terorizma, organizovanog kriminala,sprege politike i kriminala, trgovine ljudima,narkoticima i oru`jem, smanjenje korupcije,otklanjanje ostalih vrsta kriminala i ugroàvanjabezbjednosti;• regionalne integracije, kao put ka evroatlantskimintegracijama.219Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 114237

Da bi se ostvarili ovi ciljevi, me|unarodna zajednicapostavila je prioritete:1. uspostavljanje Procesa za stabilizaciju i pridruìvanje(Stabilisation and Association Process – SAP), otpo~injanjeprocesa pridruìvanja NATO-u kroz MembershipActiona Plan - MAP (Akcioni plan za ~lanstvo) iPfP (Partnerstvo za mir), kao osnove za “road map”;2. evolucija stanja u Regionu i dosljedna realizacijame|unarodnog prisustva prema zemljama i prioritetima;3. me|unarodno vo|ena kampanja (po~ev{i od BiH iKosova) za eliminisanje prijetnji unutra{njoj i regionalnojbezbjednosti, koju mogu da predstavljajupoliti~ko-kriminalne organizacije;4. restrukturisanje me|unarodnog prisustva kroz eliminacijunezavisnih centara dono{enja politi~kih odluka odstrane “ad hoc” me|unarodnih struktura, uspostavljenihu regionu, posebno Kancelarije visokog predstavnika(OHR) u BiH i UNMIK na Kosovu, isaradnja lokalnih organa u transferu odgovornosti nastalne evropske ili lokalne institucije. 220Glavni akteri me|unarodne zajednice na Balkanu moguse grupisati u ~etiri grupe:• vlade (SAD, zemlje EU, NATO-a, Rusija i drugi);• nadnacionalne (EU, NATO, UN, WB, IMF i ad hocme|unarodne organizacije (OHR u BiH i UNMIK naKosovu);• nevladine organizacije, posebno ve}e (ICG, IRC, ESI);• bussiness sektor (EIB, EAR, multinacionalne kompanijei drugi).220“Balkans 2010”, Report of an Independent Task Force Sponzored by theCouncil on Foreign Relations, November 2002, str. 29–30238

Prema nekim ocjenama, {to vrijeme nakon zavr{etkaratova na Jugoistoku Evrope vi{e odmi~e, pokazuje se dame|unarodna zajednica nema konzistentnu i koherentnustrategiju u podru~ju Jugoisto~ne Evrope. Njen pristup~esto varira od bliske saradnje izme|u pojedinihorganizacija, pa ~ak do otvorenih me|usobnih neprijateljstavau njoj samoj. Takav “ad hoc” pristup, bez jasnopreciziranog i definisanog krajnjeg cilja, postaje sve ve}aprepreka efikasnijoj akciji. “Umjesto koristi odpribliàvanja evropskim trì{tima ili trgovine u okviruregiona, balkanske zemlje usisavaju velike koli~ine robeuvezene iz Evropske unije, a istovremeno rasprodaju svojuizabranu imovinu. Sveprisutna korupcija, visoka stopanezaposlenosti, slaba{no sudstvo i druge oblastinefunkcionisanja dràva, ostavili su mnoge bez ikakveiluzije o potencijalima politike i javnih institucija. Najve}ibroj mladih Srba, Hrvata, bosanskih muslimana, Crnogoraca,Makedonaca i Albanaca nada se da }e napustitiregion, najve}i broj njih zadràvaju samo strogi evropskivizni reìmi da to i urade. Oni koji ostaju vi{e su naklonjenifanati~nom nacionalizmu, poput svojih roditelja”. 221Ipak, u najop{tijoj strategiji, me|unarodno prisustvokroz evroatlantske i evropske asocijacije postavlja se i daljekao prioritet. “Dvije najop{tije evroatlantske organizacije,proizvod Hladnog rata, jesu NATO i OEBS; dvijenajop{tije evropske organizacije, nastale iz pokreta zaujedinjenu Evropu, su Savjet Evrope i Evropska unija.Pored ovih sveobuhvatnih institucija, postoje i mnogemanje ili vi{e specifi~ne tvorevine u Jugoisto~noj Evropi;neko }e mo`da i re}i da je previ{e organizacija, paktova,inicijativa… itd. Najvi{e ih je s geografskim imenima, poputCrnog i Jadranskog mora, Dunava, Mediterana, Alpa,221Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 115239

Centralne Evrope i Jugoisto~ne Evrope. OEBS i SavjetEvrope morali su veoma brzo da se pro{ire i na novenezavisne zemlje, koje su nastale kao rezultat dezintegracijeevropskih federacija, poput Sovjetskog Saveza, Jugoslavije iêhoslova~ke. Devet biv{ih socijalisti~kih zemalja Balkana– Albanija, Bugarska, Rumunija i pet na prostoru biv{eSFRJ – Slovenija, Hrvatska, Makedonija, Bosna iHercegovina, Srbija i Crna Gora (do 2003. godine SRJugoslavija, do 2006. Dràvna zajednica Srbija i Crna Gora)identifikovale su se kao ~lanice “evroatlantskog svijeta”. 222Cilj ovih zemalja bio je da uspostave bliè veze sa klju~nimstubovima Evrope poslije Drugog svjetskog rata, jer usvakoj rekonfiguraciji me|unarodnog prisustva naJugoistoku Evrope EU i NATO imaju prioritet. U samompo~etku ovog procesa SAD su ohrabrivale zemlje Balkanada {to prije po~nu proces pristupanja EU kroz potpisivanjeSporazuma o stabilizaciji i pridruìvanju (Stabilization andAssociational Agreement - SAA). SAD i EU su radilezajedno na zadràvanju postoje}ih ili oblikovanju novihstruktura, posebno zadràvaju}i postoje}e granice i linijerazdvajanja nepromijenjene. Evropska unija je postalaoslonac u oblikovanju Zapadnog Balkana (Albanija, BiH,Hrvatska, Makedonija, Srbija i Crna Gora), a SAD nastojeda zadrè jako vojno prisustvo, prije svega kroz NATO.Nesporazumi i neuskla|enost politike SAD i Evropskeunije tokom krize na Balkanu devedesetih godina izgledalisu kona~no prevazi|eni kroz uskla|enu akcijume|unarodne zajednice u vrijeme uspostavljanja i izgradnjemira. I transatlantizam je djelovao organizovan ime|usobno uslovljen – ulasku tranzicionih zemalja uEvropsku uniju obavezno je prethodilo ~lanstvo uPartnerstvu za mir i NATO-u. Razlike u politici222Geert -Hinrich Ahrens: “Implications of NATO and EU Enlargement for theBalkans”, The Transatlantic Relations:Problems and Prospects, Woodrow WilsonInternational Center for Scholars - The Stanley Foundation, Wahington,March 2003, str. 130240

transatlantskih saveznika u pogledu drugih svjetskih krizakao da se nisu primje}ivale na Jugoistoku Evrope.Unutra{nja kriza, koja je postala veoma vidljiva u NATO-upo~etkom 2003. godine, u vrijeme napada ameri~kobritanske“koalicije voljnih” 223 na Irak, ni jednu zemljubiv{eg isto~nog bloka i Jugoistoka nije poremetila u njenomopredjeljenju da postane ~lanica Sjevernoatlantske alijanse.Poput drugih kriznih situacija, i stanje na Balkanuodraàvalo je razli~ite pristupe SAD i Evrope, ta~nijeEvropske unije. “Na obodu rata protiv Iraka, ameri~kidiplomati javno su prijetili ka`njavanjem balkanskih vladaukoliko im ne bi “po{lo za rukom” da se priklju~e koalicijikoju su predvodile SAD (samo se Makedonija sloìla upotpunosti). Nedugo zatim, Va{ington i Brisel, suo~avaju}ise na pitanju Me|unarodnog krivi~nog suda (ICC) 224 ,pritiskale su balkanske zemlje da u njihovim me|usobnimraspravama izaberu stranu (i tako naljute jednog ili drugogprotivnika u procesu).” 225Uticaj promjena i krize koje se pojavljuju u akteualnimodnosima i u NATO-u i u Evropskoj Uniji morale su imatiposljedice i na zemlje Jugoisto~ne Evrope. Jo{ prije akcijeNATO-a na Avganistan i napada ameri~ko-britanske“koalicije voljnih” na Irak, nestabilnost na Balkanu moglaje da ugrozi bezbjednost Srednje Evrope i da oslabikoheziju NATO-a kao nosioca evropske bezbjednosnearhitekture. NATO je najva`niji instrument za ostvarivanjeameri~kih interesa u Evropi i poreme}aj njegovihunutra{njih odnosa moè negativno da uti~ea na ameri~kupolitiku u Evrope i prema Evropi, ali i da ugrozi samuevropsku bezbjednost do krajnje rizi~nih razmjera. Zbog223Termin je prvi upotrijebio ameri~ki sekretar sa odbranu Donald Ramsfeld224Inetrnational Criminal Court. Neslaganja su se odnosila najvi{e na predloèni~lan 98 prema kojem bi se neke zemlje obavezale bilateralnim sporazumom saSAD da ne moraju da isporu~uju ameri~ke gra|ane ukoliko bi po~inili ratnezlo~ine.225Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 117241

toga se preko nekih kriznih situacija prelazilo }utke, da sene bi ugrozilo sâmo postojanje Alijanse. Takvih situacijabilo je i u vrijeme hladnoratovske konfrontacije, poputpoku{aja razmje{tanja ameri~kih raketa u Zapadnoj Evropi,ali su NATO-saveznici nastojali da stvaran zna~aj nesporazumau javnosti ne budu toliko vidljiv.U vrijeme ameri~kog predsjednika Bila Klintona fokusameri~ke politike u velikoj mjeri bio je upravo JugoistokEvrope. SAD su preduzele zna`nu doplomatsku akciju zadovr{etak rata i pronalaènje kona~nog politi~kog rje{enjaza BiH. Relativno brojne ameri~ke snage bile su najsna`nijinosilac uspostavljanja i odràvanja mira u Bosni iHercegovini. Ameri~ki vojni i tehnolo{ki faktor bio jeodlu~uju}i ~inilac po~etka i vi|enja vazdu{nih napdaNATO-a na Jugoslaviju i kasniji nosilac uspostavljanjaprotektorata i institucija na Kosovu. Ameri~ka intervencijai slanje vojnika bili su odlu~uju}i faktor prevencije sukoba iodràvanja mira u Makedoniji krajem devedesetih godina,do po~etka operacije jedinice od 320 vojnika evropskihvojnih snaga pod nazivom “Konkordija”. To je bilarelativno mala, ali prva isklju~ivo evropska vojna misija odpo~etka Drugog svjetskog rata.“U globalnoj strategijskoj analizi podru~ja bitno jenekoliko zna~ajnih elemenata koji, svaki sa svoje strane,uti~u na ovaj ameri~ki anga`man, za koji neki va{ingtonskianaliti~ari tvrde da je mo`da najkoherentniji diospoljnopoliti~kog programa Klintonove administracije:• Jugoistok Evrope strategijska je spojnica prema va`nimju`nim odredi{tima, koja su ekonomski zna~ajna(Kaspijska regija), prema potencijalnim kriznimàri{tima (Persijski zaliv) i prema sloènom inestabilnom podru~ju Mediterana;• Jugoistok Evrope sadrì u sebi teku}a, kao ipotencijalna àri{ta sukoba (Kosovo, Makedonija) kojabi u velikoj mjeri mogla uticati na kompletnu242

ezbjednosnu arhitekturu koja se poku{ava stvoriti uevropskim razmjerama;• na Jugoistoku Evrope, iako u gotovo minimalnimrazmjerama, ipak se osje}aju ruski strategijski politi~kiinteresi;• na tom prostoru, za sve one koji razmi{ljaju u okvirima“sukoba civilizacija” stvara se idealna slika prostora zaekspanziju islama ili za nove tenzije religijskogkraktera” 226Najave ameri~kog predsjednika Dòrdà Bu{a, jo{ upredizbornoj kampanji, a ponovljene kasnije, da }e smanjitibroj vojnika i ameri~ko prisustvo na Balkanu, zna~ile su upo~etku mogu}nost vojnim snagama Evropske unije daisprobaju sposobnosti u odràvanju mira na Balkanu idrànju konflikata pod kontrolom. “Gotovo odmah nakonstupanja na du`nost, administracija Dordà Bu{a smanjila jebalkanski portfolio u Stejt departmentu, {to je bilo uzrokzabrinutosti mnogih Evropljana da }e SAD povu}i svojetrupe iz regiona.” 227Ovo je, u tom trenutku, ~ak i korespondiralo sa èljomEvropske unije da postane va`niji partner u evroatlantskimodnosima nego {to je bila do zavr{etka Hladnog rata, pa ineposredno poslije njega. Po~etkom devedesetih, u godinamanastanka, Unija nije krila èlju da u {to bliòjperspektivi djeluje i izvan evropskog prostora. JugoistokEvrope tako postaje idealan poligon za dokazivanje Evropesilom predvo|ene Evropskom unijom, sposobnom zasavladavanje kriza koje mogu izbiti usljed etni~kih suprotnosti,nesposobnosti politi~kih elita da drè stanje u svojim226Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, Interland,Vara`din, 1999, str 128227Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 117243

zemljama pod kontrolom, ekonomsko-politi~kih sukoba idrugih izvora nestabilnosti. Podru~je Balkana i zemalja kojemu gravitiraju va`ne su za nove evropske sile iz vi{erazloga:• po~etkom 90-tih godina Evropska zajednica (Evropskaunija) i Ujedinjene nacije nisu uspjele da rije{e ratnesukobe na prostoru biv{e SFRJ; to je zavr{eno tekpotpisivanjem Dejtonsko-pariskog mirovnog sporazuma,pod vo|stvom ameri~ke administracije i predsjednikaBila Klintona; 228• Jugoistok Evrope je dio kontinenta koji je uposljednjem krugu za pro{irenje Evrope i na koji trebada se pro{ire evropske vrijednosti (evropsko shvatanjedemokratskih pluralisti~kih sistema, uloga socijalnedràve, rje{avanje kriza mirnim putem kroz pregovaranje,iskustva ekonomskih integracija, ulaganje urazvoj i upravljanje dru{tvenim procesima);• mnogo lak{i pristup tom dijelu kontinenta i mogu}nostefikasnije upotrebe oruànih potencijala u situacijikada EU znatno vojno zaostaje za SAD u razvojuvojnih tehnologija;• znatna ulaganja EU u rekonstrukciju i razvoj krozCARDS 229 program, ~iji je cilj brè uspostavljanjestandarda neophodnih za pribliàvanje evroatlantskimintegracijama;• teritorijalna veza zemalja EU sa Bliskim Istokom, kaojednim od najopasnijih àri{ta krize i podru~jem u228Jacques Rupnik: “Europe s Challenges in the Balkans”, Europa South-EastMonitor, Issue 61, January 2005, str 1. Center for European Policy, “U prvojpolovini devedesetih Bosna je otkrila sve neuspjehe Zajedni~ke spoljne i odbrambenepolitike (CFSP) na Balkanu”. (Jacques Rupnik is Research Directorat CERI in Paris)229Community Assistance Reconstruction, Stabilization and Development Program244

kojem EU ima velike interese, u velikoj mjeri razli~iteod ameri~kih;• politi~ki uticaj na region kroz regionalne integracije inastojanja da se ujedna~e izuzetno velike razlike umaterijalnoj, politi~koj, bezbjednosnoj i svakoj drugojrazvijenosti balkanskih zemalja.Jugoistok Evrope pokazao se kao izuzetno vaànpoliti~ki cilj i Evrope i Amerike po~etkom devedesetihgodina 20. vijeka. To ih je i opredijelilo za angaòvanjemaksimalnih potencijala u spoljnopoliti~kim aktivnostima.Iako se na prvi pogled moè u~initi da su diplomatske akcijesinhrone, razlike u pristupu Evrope i Amerike regionupojavljuju se, me|utim, od po~etka krize, raspada socijalisti~kihdru{tava i po~etaka njihove tranzicije. Onepredstavljaju dio ukupnih razlika koje se pojavljuju uodnosima saveznika s obje strane Atlantika nakon pada“Berlinskog zida”. Te razlike poja~ale su se i postale znatnovidljivije nakon izbora Dòrdà Bu{a mla|eg za ameri~kogpredsjednika, naro~ito u kasnijim krizama, poslije teroristi~kihnapada na tornjeve Svjetskog trgovinskog centra useptembru 2001.“Sjedinjene Dràve i Evropa danas bi mogle biti uprocesu uspostavljanja novih odnosa, zasnovanih na ve}ojvojnoj sposobnosti Evrope i ve}oj nezavisnosti od ameri~kemo}i. Ali ova inicijativa je rukovo|ena i drugim prijedlozima,prije svega da se osnaì evropska vojna snaga istrate{ka samoodre|enost”. 230Iako je ujedinjavanje Evrope po~elo i trajalo uz snaànameri~ki poticaj i podr{ku po~etkom Hladnog rata, to je,ipak, bio i ostao dominantno evropski proces, u kojem jeekonomski razvoj bio proizvod evropskih inicijativa.Kolektivna bezbjednost tokom Hladnog rata ostvarena je u230Radovan Vukadinovi}: “Sigurnost na Jugoistoku Europe”, Intelrnad,Vara`din, 1999, str. 52245

okviru NATO-a, u kojem su Sjedinjene Dràve imalevode}u i najva`niju ulogu i najve}u politi~ku mo}odlu~ivanja. S druge strane, NATO je i nakon nestankasuparni~kog vojno-politi~kog bloka ostao osnovni stubameri~kog prisustva i uticaja u Evropi. Zemlje JugoistokaEvrope ostale su ~vrste i dosljedne u svojoj koncepciji dapostanu dio ovih obiju najva`nijih evroatlantskih integracija,bez obzira {to su EU i NATO uzdrmani posljednjimkrizama vezanim za teroristi~ke napade u Nju Jorku, kao iza vojnu akciju u Avganistanu i okupaciju Iraka. Do napadana Nju Jork i Va{ington izgledalo je da }e Amerika iEvropa uskla|eno zajedni~ki djelovati na Balkanu. U maju2001. godine ameri~ki dràvni sekretar Kolin Pauel èlio jeda jo{ jednom uvjeri NATO partnere u pogledu Balkana,obe}av{i: “Zajedno smo do{li, zajedno }emo i oti}i”. Ipak,nakon “9/11” ovaj poziv na solidarnost bio je “sru{en ve}imideolo{kim borbama koje imaju tako narasle odnose”. 231Naglo umnoàvanje kriza u svijetu i njihove razmjere,kao {to su Avganistan, Irak, eskalacija sukoba na BliskomIstoku, Sjeverna Koreja, Sirija, Sudan, Kongo, neslaganja spolitikom u Venecueli, promjene u Brazilu, Meksiku, îleui Boliviji... postavili su stabilnost u Jugoisto~noj Evropi kaojedan od prioritetnih ciljeva. Do po~etka krize sa Irakomme|unarodno prisustvo na Balkanu bilo je postavljeno natri principa:1. nastavak vidljive me|unarodne prisutnosti, predvo-|ene Evropskom unijom, koja }e podrazumijevati i“ameri~ku komponentu” do 2010. godine;2. obezbje|enje da EU i NATO budu osnovnipredstavnici me|unarodnog uticaja na Balkanu u predstoje}ojdeceniji. “Ad hoc” me|unarodni aran`mani,poput Kancelarije visokog predstavnika (OHR –231Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 117246

Office of the High Representative) u Bosni iHercegovini, UN Interim Mission of Kosovo(UNMIK) i Pakt stabilnosti (Stability Pact) mogli bibiti privedeni kraju i ~vrsto ustanovljeni i preneseni unadle`nost Evropske Unije ili, jo{ bolje, dovoljnosposobnih doma}ih lidera.3. shvatanje da su ljudi i njihovi lideri na Balkanu odgovorniza sopstvenu budu}nost. Ne moè se izgraditistabilna demokratija i rastu}a ekonomija s pasivnimprimaocima pomo}i koji }e biti vo|eni od straneme|unarodne zajednice. 232Ovakve analize klju~no su uticale da neki akterime|unarodnih odnosa ulazak balkanskih dràva u EU veùupravo za 2010. godinu. Ukoliko se Jugoistoku Evropezaista èli omogu}iti da ostane sna`no u procesupridruìvanja Uniji, potrebno je preispitati, a zatim iprecizirati aktivnosti me|unarodne zajednice u te`nji zaostvarivanjem tog cilja. To bi podrazumijevalo i ubrzanureorganizaciju i dogradnju institucija u regionu, upoliti~kom sistemu, kolektivnoj bezbjednosti, trì{tu,pravosu|u i medijima. Da bi ostvarili ciljeve, EU i NATOsu nakon zavr{etka balkanskih ratova u prvoj polovinidevedesetih po~ele procese rekonstrukcije i rekonfiguracijeme|unarodnog prisustva u regionu. S obzirom na rascjepkanostregiona oni su izbjegavali pojedina~ne pristupe,ignori{u}i unutra{nju institucionalnu neefikasnost ieventualne konfliktne situacije, koje bi mogle izbiti usljedprisustva razli~itih stalnih, da se ne govori privremenih,me|unarodnih struktura u regionu. “Usmjeravanje isistematizacija me|unarodnog prisustva, posebno uzprestanak takvih “ad hoc” me|unarodnih operacija, kakva232“Balkans 2010”, Report of an Independent Task Force Sponzored by the ouncilon Foreign Relations, November 2002, str. 27247

je OHR u Bosni i Hercegovini, obezbijedi}e balkanskimdràvama dosljedno jasnu listu prioriteta i zahtjeva zanapretkom na putu ka evropskim integracijama.” 233Jedno od najva`nijih obilje`ja odnosa me|unarodnezajednice prema Jugoistoku Evrope bilo je dugotrajnojedinstvo spoljnopoliti~kih pogleda Sjedinjenih Ameri~kihDràva i Evropske unije, kao najva`nijih aktera u regionu,uprkos razlikama ispoljenim u samom po~etku krize naprostoru biv{e Jugoslavije, po~etkom devedestih godina.Zapad smatra da su uloèni napori mnogo efikasniji kadEvropa i Amerika rade uskla|eno, jer bi u slu~ajuneuspjeha krajnji rezultat bio mnogo skuplji i u velikojmjeri bi naru{io evropsko-ameri~ke odnose. “Va{ington injegovi evropski saveznici jo{ mogu da pomognu da serazrije{e regionalni problemi Balkana ukoliko prepoznajuda su u pitanju razvoj i zajedni~ki pristup. Naàlost,transatlantska saradnja na Balkanu, kao i na drugimmjestima, popustila je u posljednje tri godine.” 234Birokratska krutost me|unarodne zajednice, ~ija jeposljedica i nepromjenjivost postavljenih ciljeva, pojavile suse kao prepreka po~etim procesima u zemljama evropskogJugoistoka. Poku{aji da se neophodno vo|enje i ubrzanjedemokratskih procesa zamijeni arbitriranjem, formalnimdono{enjem zakona i odluka i izvje{tavanje nadle`nihinstitucija o postignutim uspjesima, za posljedicu su imalinedovoljnu brzinu i dostignuti nivo promjena. Gotovosvaka zemlja regiona, koja prolazi kroz proces tranzicije,morala je zbog nekog razloga da doìvi i pretrpiusporavanje i odlaganje procesa integracija. Kao naj~e{}irazlozi odlaganja za brìm sprovo|enjem procesa pro{irenjai na Jugositok u Uniji su isticani sporost u sprovo|enjuekonomskih reformi, nedono{enje bitnih odluka ili klju~ni233Isto, str. 12234Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 116 - 117248

uticaj organizovanog kriminala, nesaradnja s Ha{kimtribunalom na prostoru biv{e Jugoslavije.Po~etak “antiteroristi~ke borbe” nakon “septembra9/11” nije mogao pro}i bez posljedica po ameri~koevropskeodnose. Iako su SAD za tu “borbu” dobile gotovoplebiscitarnu podr{ku najva`nijih aktera svjetske politike –Evropske unije, Rusije, najve}ih i najmo}nijih islamskihzemalja i ogromnog broja manje zna~ajnih dràva, vrlo brzopo~ele su da se naziru i razlike me|u zapadnim saveznicima.Kretale su se od bitnih razmimoilaènja u procjenamaugroènosti od terorizma, preko preduzetih antiteroristi~kihmjera, do neposrednog angaòvanja u vojnoj akciji uAvganistanu. Jo{ ve}e razlike ispoljile su se u vrijeme ira~kekrize, kada su u suprotstavljanju ameri~kim pogledimaprednja~ile Francuska i Njema~ka, uz saradnju Belgije iLuksemburga. Evropske staove podràla je i Rusija.Razlike uzme|u SAD i kontinentalnog dijela EU, “stareEvrope” po Ramsfeldu, u pogledu Iraka bile su vidljive imnogo ranije. “SAD u~estvuju mnogo vi{e u borbi(prvenstveno iz vazduha), a EU odràva mir... Amerikanci,dakle, prire|uju ve~eru, a Evropljani peru posu|e”. 235 Iprije samog sukoba u prvi plan nisu izbile samo suprotnostiunutar same Evropske unije, u kojoj su Velika Britanija,Italija i [panija podràvale jednostranu akciju na Irak. Jo{je ve}i problem {to su se prenijele i na NATO. OdbijanjeTurske po~etkom krize da ustupi svoju teritoriju za napadna Irak, a kasnije i da po{alje trupe, podijelilo je evropskesaveznike u Alijansi. Zaista je bio potreban veliki kompromisda bi Francuska, Njema~ka, Belgija i Holandija dale pristanakda }e pomo}i Turskoj ako bude “napadnuta od strane Iraka”.Takav napad je bio neevjerovatan, ali je to omogu}ilo daNATO ponovo opstane, bude sa~uvan kao svjetski235The Newsweek, August 19. 2002.249

me|unarodno-politi~ki i vojni faktor, i da dobije vrijeme zau~vr{}enje ozbiljno naru{enog unutra{njeg integriteta.Jugoistok Evrope tada nije spadao u prioritete niameri~ke ni evropske politike. “Prvi prioritet (za Evropu)nije Irak ve} izraelsko-palestinski sukob... Napad na Irak,bez rje{enja bliskoisto~nog sukoba mogao bi da vodipreuzimanju bliskoisto~nih dràva od strane islamskihfundamentalista”. 236Pred transatlantskom zajednicom danas su ~etiri velikaproblema, koji traè izuzetno angaòvanje. Postojimogu}nost da njihova eskalacija postane prijetnja nasvjetskom nivou. Prvi prioritet danas je, ipak, Irak, za kojise svi slaù da je potrebno uspostaviti stabilnu i legitimnuVladu, ali i sprovoditi aktivnu i brzu rekonstrukciju zemlje.Uz pitanje Iraka naj~e{}e se razmatra i pitanje Avganistana,gdje NATO ima priliku da demonstrira svoje prednosti.Drugo va`no pitanje za saveznike s obje obale Atlantikajeste slu~aj Irana. Iranski problem zahtijeva koordinisanuakciju Evrope, SAD, ali i Rusije, da bi se obezbijedilome|usobno razumijevanje Irana i me|unarodne zajednice upogledu mogu}nosti {irenja oru`ja za masovno uni{tavanje,terorizma i unutra{nje demokratije, ali u odre|enimperiodima i sve agresivnije spoljne politike. Tre}i vaànproblem je doju~era{nji najve}i potencijalni izvor svjetskogili, u najmanju ruku, {ireg regionalnog sukoba: izraelskopalestinskikonflikt, u kojem je poznata ~injenica da jeveoma ra{ireno evropsko mi{ljenje da SAD jednostranofavorizuju Izrael i da to slabi ameri~ku poziciju u Evropi. Utoj diskrepanciji obje strane morale bi vi{e da shvate onudrugu: Sjedinjene Dràve morale bi preciznije da definini{ukoncept palestinske dràve, Evropa mora ozbiljnije daprihvati izraelsku zabrinutost za svoju bezbjednost. êtvrtopolje po va`nosti za transatlantsku saradnju u aktuelnim236Isto250

me|unarodnim odnosima jeste Srednji Istok, u pogledudugoro~nog politi~kog i ekonomskog razvoja. 237 Balkan nijedanas u fokusu pa`nje kao i nabrojane svjetske krize, ali~injenica da predstavlja dio evropskog tla i da su svi izvorinjegove nesigurnosti ostali aktuelni, traì od partnera uSjevernoatlantskoj alijansi da s posebnom pa`njom praterazvoj na ovom podru~ju.Pojavu razlika, sve vidljivijih izme|u zemalja u EU i uNATO-u, zemlje Jugoistoka Evrope do~ekale su nedovoljnospremne i sposobne za kreiranje bilo kakve sopstvenepojedina~ne, jo{ vi{e zajedni~ke politike. To potvr|uje inedostatak ~vr{}ih i kvalitetnijih regionalnih veza i razmejneiskustava. Jedina konstanta u njihovoj spoljnoj politici ostaloje opredjeljene za pristupanje evroatlantskim integracijama,iako u svim dràvama Balkana putevi za ostvarenje tog ciljanisu u potpunosti definisani. Razlozi za takav stav su:• zapo~eti proces pristupanja evroatlantskimintegracijama nije samo izraz politi~ke volje zapridruìvanjem, ve} bi trebalo da bude i sredstvo zadostizanje odgovaraju}ih standarda, ~ime se uzemljama regiona lome sna`ni unutra{nji otpori ovimprocesima i procesima modernizacije uop{te;• to je dokaz politi~ke opredijeljenosti svake od njih, ali ipoliti~kih aktera unutar samih balkanskih zemalja zajedan od dva osnovna stuba integracija – Evropu iliSAD;• odràvanje me|udràvnih i etni~kih napetosti stabilnimu okviru kolektivnih sistema bezbjednosti, i koje bi beztakvog okruènja vrlo brzo mogle da prerastu uotvorene sukobe (“hard security izazovi”);237Report of an Independent Rask Force: Renewing the Atlantic Partnership”,Henry Kissinger and Lawrence Summers Cochairs, Council for International Relations,2004, www.cfr.org, str. 22-23251

• podràvanje procesa daljeg razvoja i stabilizacije vrlonestabilnih multipartijskih politi~kih sistema;• kori{}enje fondova za pomo} u ekonomskom razvoju irekonstrukciji, razvoju civilnog dru{tva i transformacijisistema nacionalne bezbjednosti;• demokratski razvoj medija i razvoj funkcije javnogmnjenja, kao jednog od najva`nijih za funkcionisanjedemokratije.Evroatlantski saveznici, uprkos razlika ispoljenih ukrizama u Iraku i na Bliskom Istoku, i dalje imaju definisanezajedni~ke interese na Jugoistoku Evrope. Samit NATO-a uPragu 21. novembra 2002. godine potvrdio je podr{ku“teritorijalnom integritetu i suverenitetu svih zemalja u ovomstrate{ki va`nom regionu. Mi }emo nastaviti da radimo sasvim na{im partnerima u SFOR-u (BiH) 238 , KFOR-u(Kosovo), Ujedinjenim nacijama, Evropskoj uniji, OEBS-u idrugim me|unarodnim organizacijama, na izgradnji mirnog,stabilnog i demokratskog Jugoistoka Evrope, na kojem su svezemlje opredijeljene za reforme i ulazak u evroatlantskestrukture”. 239Iako je kriza NATO-a do{la u me|uvremenu, osnovnecrte ovog pristupa regionu ostale su nepromijenjene.Jugoistok Evrope nije izgubio zna~aj ni za jedan od obaglavna stuba evroatlantskih struktura, zbog ~ega oninastavljaju puno angaòvanje na tom prostoru.NATO u skoroj budu}nosti o~ekuje nove ~lanice sJugoistoka Evrope, pored nedavno primljenih Slovenije,Rumunije i Bugarske. “NATO-vi najnoviji saveznici uJugoisto~noj Evropi imaju malo {ta da ponude, kada se radi ovojnim jedinicama, opremi ili logisti~koj podr{ci, i u tome238Trupe SFOR-a (Stabilization Forces) 2. decembra 2005. zamijenile su evropsketrupe EUFOR (Eureopan Forces).239Prague Summit Declaration, Issued by Heads of State and Governments participatingin meeting of the North Atlantic Council ina Prague on 21 November2002.(T. 13.)252

pogledu ne razlikuju se mnogo od nekih starijih ~lanica…Glavni strate{ki doprinos Alijansi je njihova lokacija. U~e{}eSlovenije u nekoliko aktuelnih aktivnosti NATO-a naBalkanu, kao {to su BiH i Kosovo, pokazuje se kao prednost.Jo{ korisnije su Bugarska i Rumunija, kao crnomorske zemlje,jer obje imaju zna~ajne luke i postrojenja na svojoj obali, aona u Bugarskoj su ve} bila kori{}ena za popunjavanjegorivom i mjesto za odlazak avijacije SAD premaAvganistanu”. 2404.3.5. Evropa i podupiranje JugoistokaIzraèno evropsko mi{ljenje o ameri~kom unilateralizmuu svijetu, ali i u NATO-u, moè na Jugoistoku Evropeda dobije sasvim drugu sliku. Region se moè pokazati kaotest evropske sposobnosti za efikasnu akciju. “Situacija naBalkanu, gledana iz Brisela, teì da bude opisana naslovima‘stabilizacija’, ‘demokrtizacija’ i ‘evropeizacija’…moè liregion postati katalizator koherentnog pristupa Evropskeunije i Evropske bezbjednosne i odbrambene politike(ESDP)?” 241“Evropske zemlje, njihove me|unarodne organizacije,nevladine organizacije, mogu da obezbijede ~itavu skaluinicijativa koje }e pomo}i Jugoistoku Evrope da prevazi|etradicionalne i savremene izvore nestabilnosti. Prevazila-ènje slaba{ne tradicije i kratkog iskustva funkcionisanjacivilnog dru{tva, izazova trì{ne ekonomije i ograni~enjanove parlamentarne demokatije zadaci su koji vi{e traèpoliti~ku i ekonomsku uklju~enost, a manje vojnu. To je240Ronald H. Linden: “Enlarging the Euro-Atlantic Space: Special Issues forSouth East Europe”, The Transatlatnic Relations: Problems and Prospects,Woodrow Wilson Onternational Center for Scholars - The Stanley Foundation,Wahington, March 2003, str. 115241Jacques Rupnik: “Europe s Challenges in the Balkans”, Europa South-EastMonitor, Issue 61, January 2005, str. 1. Center for European Policy253

zadatak za koji Evropa ima mnogo ve}e mogu}nosti (negoSAD)”. 242Razlike u pristupu mnogim pitanjima, pa i evropskomJugoistoku, izme|u Evropljana i Amerikanaca suevidentne. Rober Kejgen isti~e da je Amerika mnogoefikasnija u procesu dono{enja odluka i brzom pokretanjuvojnih intervencija, kao i u izgradnji liberalnih politi~koekonomskihdru{tvenih odnosa, nego Evropa, koja tako|etome preferira. Kritike Evrope od strane Amerikeintenzivirane su nakon okupacije Iraka. Usljed zategnituihodnosa u, kako je to nazvano, “ratu protiv terorizma”,Evropljanima se ~esto prebacuje da su ameri~kabombardovanja Jugoslavije (1999) i Avganistana (2002)“ohladila” Bu{ovu administaciju prema Alijansi i navela jeda sve vi{e probleme rje{ava sama. “Za kratko vrijeme,kreatori ameri~ke politike i vladini zvani~nici postali suskepti~ni, pa ~ak i cini~ni u pogledu evropske sposobnosti ivojnog i diplomatskog djelovanja. Neravnopravna podjelatereta za vrijeme rata u Jugoslaviji, u ratu protiv Talibanasamo je posluìla da se vi{e osvijetli nesposobnostEvropljana da projektuju istinski potrebnu vojnu mo}. To jeposluìlo i Va{ingtonu da pokaè da interes SAD ne moèda bude zadovoljen samo u okvirima NATO-a”. 243 Ratovina Srednjem Istoku pokazuju da NATO moè da budemanje bitan za ameri~ke interese i da }e na svjetskojpoliti~ko-vojnoj pozornici sve vi{e biti izraàvan unilateralanpristup SAD problemima. To pokazuje i ameri~kizahtjev u pogledu Me|unarodnog krivi~nog suda, za koji su242Ronald H. Linden: “Enlarging the Euro-Atlantic Space: Special Issues forSouth East Europe”, The Transatlatnic Relations: Problems and Prospects,Woodrow Wilson Onternational Center for Scholars - The Stanley Foundation,Wahington, March 2003, str. 115243Obrad Kesi}: “NATO and South Eastern Europe: Is Membership Really aMust?”, The Transatlatnic Relations Problems and Prospects, Woodrow WilsonInternational Center for Scholars - The Stanley Foundation, Wahington, March2003, str. 125254

SAD od mnogih dràva traìle potpisivanje ugovora oizuze}u njenih gra|ana. Uprkos jasnom i jedinstvenomstavu Evropske unije, koji je svim zemljama dat u oblikupreporuke, da je potrebno pristupiti tom Sudu bezograni~enja, Rumunija i Bosna i Hercegovina potpisale suugovore sa SAD o izuze}u njenih gra|ana, uprkos mogu}ojljutnji Evrope. Hrvatska je, za sada, odbila taj ugovor, aSrbija i Crna Gora ostale su u stand by u nastojanju da kupevrijeme do kona~nog dono{enja odluke. I poredsuprotstavljenih mi{ljenja oko ovog Suda, i Evropska unija iNATO ostale su jedinstvene oko stava da u procesupro{irenja krajnji cilj mora da bude uklju~enje svihJugoisto~no-evropskih zemalja u njihovo ~lanstvo. Parcijalnorje{enje, koje bi nekima dalo to pravo, a druge ostaviloizvan, bilo bi stalan izvor nestabilnosti. Ima mi{ljenja da bipristupanje evroatlantskim integracijama moglo da budezasnovano na sljede}a ~etiri koraka:• ~lanstvo u EU prije NATO-a, po{to NATO vi{e nepredstavlja obilaznicu prema evropskim integracijama,pa je zato za zemlje regiona mnogo bolje da usmjereenergiju na ostvarivanje reformi koje }e ih dovesti doEU (~ak i ~lanstvo u Partnerstvu za mir je gotovo kao~lanstvo u NATO-u, jer predstavlja sasvim dovoljanokvir bezbjednosti, a ne iziskuje velike tro{kove);• pospje{ivanje regionalnih pristupa bezbjednosti ireformi odbrane (Povelja o partnerstvu izme|u Albanije,Hrvatske, Makedonije (Jadranska povelja) korakje u smjeru regionalne saradnje u procesu pristupanjaNATO-u);• otvorenost granica za slobodan protok ljudi i robe, koji}e umanjiti prepreke ekonomskim reformama;255

• uklju~ivanje policije u vojne reforme, jer ve}ina zemaljaregiona i dalje djelimi~no zadràva policijske snage kaododatak vojnim jedinicama. 244Razvoj evroatlantskih odnosa, posebno u 2003, 2004. i2005. godini, pokazuje da ve}a èlja Evrope da preuzmeva`niju ulogu na Jugoistoku kontinenta nije fokusiranasamo na ekonomski i politi~ki razvoj, ve} i na sna`nijepozicioniranje u procesu ostvarivanje kolektivne regionalnebezbjednosti. Svjesna te odgovornosti, prva evropska policijskamisija, pod nazivom Policijska misija Evropske Unije(European Union Police Mission – EUPM), ve} 1. januara2003. godine preuzela je od policijske misije Ujedinjenihnacija (UN IPTF) nadgledanje i dalji razvoj policijskefunkcije u Bosni i Hercegovini. U martu 2003. evropskevojne snage, ja~ine 327 vojnika, u sklopu operacije“Konkordija” preuzele su misiju o~uvanje mira u Makedoniji.To je prva samostalna evropska vojna misija odpotpisivanja Briselskog sporazuma 1948. godine, odnosno iosnivanja Zapadnoevropske unije (WEU) 1954. i NATO-a1955. godine.Pregovori NATO-a i Evropske unije o sna`nijemevropskom vojnom prisustvu u Bosni i Hercegovini trajali suduè nego {to je prvobitno bilo predvi|eno. Iako serazmatrala mogu}nost da vojne snage EU pod nazivomEUROFOR (Evroforces) preuzmu misiju SFOR-a(Stabilization Forces) u BiH ve} 1. januara 2004. godine, to sedesilo gotovo cijelu godinu kasnije – 2. decembra 2004.“Nedavno, dok je EU poku{avala da preuzme vojne misije uMakedoniji i Bosni od NATO-a – smatraju}i da je to teret zakoji se Va{ington dugo nadao da to ne}e biti - pregovori subili potkopavani ogor~eno{}u zbog Iraka. Detaljni ‘Berlin –244Ibidem256

plus’ 245 aran`mani o saradnji NATO – EU formalizovani su,ali bez iskrenosti koja }e im omogu}iti da budu onakouspje{ni kako bi to neki, mo`da, èljeli.” 246NATO je, i pored prisustva misije EUFOR-a sa 7.000vojnika, zadrào misiju u BiH, ~iji je zadatak da i daljepomaè reformu odbrane, sa zadacima da olak{a ulazak uPartnerstvo za mir i kasniji ulazak u NATO. SAD suzadràle jednu obavje{tajno-bezbjednosnu jedinicu, naosnovu procjene da iz BiH mogu sti}i ozbiljne teroristi~keprijetnje. Tre}i, najva`niji, razlog je pomo} me|unarodnimpredstavnicima i institucijama u BiH u saradnji s Ha{kimtribunalom. U svakom slu~aju, nova bezbjednosna arhitekturaBalkana bi}e novi test za odnose saveznika s dvijestrane okeana. SAD preispituju odluku o povla~enju svojihvojnika sa Balkana, iz misija u Bosni i Hercegovini i naKosovu (1.800). Prilikom posjete Kosovu i BiH useptembru 2003. godine komandant Zdruènog {tabaameri~ke vojske, general Ri~ard Majrs (Richard Myers),rekao je da se “SAD sa Balkana ne}e povu}i unilateralno, aonima koji predlaù da EU preuzme misiju poru~io ja da otome treba svi (EU i SAD) da se dogovore”. 2474.3.6. “Evropeizacija” JugoistokaU kontekstu procijenjenih kretanja i ambicioznije inarastaju}e uloge Evropske unije u rje{avanju kriza naperiferiji Evrope, gdje svakako spada i njen Jugoistok, svevi{e se govori o ideji “evropeizacije” njenog Jugoistoka.Ova ideja ohrabrena je rezultatom EU prema zemljama245www.nato.in/shape/news/2003/shape_eu/eu030822a.htm, “Okvirni sporazum”koji podrazumijeva ~itav niz sporazuma kojima se reguli{u odnosi NATO-a i Evropskeunije, a u tom okviru i preuzmianje mandata peace-keeping snaga u BiH;sporazumi su potpisani 17. marta 2003. na NATO samitu u Va{ingtonu246Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 117247“Politika”, Beograd, 22. 9. 2003, str. 2257

Centralne i Isto~ne Evrope, doju~era{njim ~lanicamasocijalisti~kog bloka, prijemom ve}ine njih u ~lanstvo 1.maja 2004. godine. Nakon toga Unija se okre}e onome {tose ze naziva “evropska periferija”, gdje je, pored Rusije iUkrajine, najva`niji cilj upravo evropski Jugoistok. U tompodru~ju ispoljava se i te`nja za sistemati~nijim pristupomrje{avanju kriza i konflikata, {to u poku{ajima po~etkom90-tih nije bio slu~aj. Neki “evropeizaciju” nazivaju i “EUzacija”,jer se proces izvodi u okvirima procesa pro{irenjaEvropske unije. “Evropeizacija” se analizira u odnosu nadoma}e institucije u tri {iroke oblasti:1. doma}e institucionalne, zakonske i administrativnestrukture;2. doma}i ekonomski i drugi ciljevi u {irokoj skali podru~jakoja se odnose na regulaciju usvojenu u EU ili naderegulaciju postoje}eg u regionu, koju promovi{e EU;3. doma}a dru{tva u cjelini, uklju~uju}i doma}e strukturepoliti~kog predstavni{tva, kao {to su politi~ke partije iinteresne grupe, doma}e rasprave, identiteti i druge subjektivnedimenzije politike.Namjera je ovdje da se isproba nastavak koncepta“evropeizacije” u dva pravca:1. zemlje s periferije Evrope koje nisu ni ~lanice EU nikandidati, ali traè da razviju prisnije relacije sa Unijom ikojima je ve} zagarantovan potencijalni kandidatskistatus;2. podru~je rje{avanja konflikata i transformacijekonflikata, gdje EU moè da obezbijedi okvir zarje{avanje konstitualnih dilema u slu~ajevima konflikatai da djeluje neposredno kao medijator izme|ustrana uklju~enih u konflikt. 248248Center for European Policy Studies, Bruxsselles, “Europe South-East Monitor”,Issue 49, October 2003, str. 2258

U analizi Centra za evropske politi~ke studije iz Briseladaju se dva alternativna rje{enja konflikata. Prvo je “EUkao okvir”, koje podrazumijeva djelovanje krozinstitucionalni sistem i upravu. Drugo je “EU kao akter” ipodrazumijeva uticaj na politi~ko pona{anje aktera ukonfliktu, {to moè da promijeni dinamiku i pravackonflikata. U zajedni~koj analizi “Evropska unija i Balkan:od procesa stabilizacije do pro{irenja na Jugoistoku” Vimavan Mejersa (Wim van Meurs) iz Centra za primijenjenapoliti~ka istraìvanja i Aleksandrosa Janisa (AlexandrosYannis) iz gr~ke Fondacije za evropsku i me|unarodnupolitiku kaè se da je “su{tina u osnaìvanju postoje}egpristupa EU Balkanu i da je taj pristup procesno orijentisani fokusiran na ja~anje sposobnosti za upravljanje uzemljama regiona u vremenu u kojem se odlaè krajnjerje{enje i otvoraju statusna pitanja. To ubrzava EU i upravcu ~vrstine (uslovljenost), ali i u pravcu meko}e(uklju~enost), upotrebljavaju}i tako “mrkvu i {tap” daproizvede saglasnost o odre|enim rje{enjima”. 249Evropa u slu~aju Balkana ponavlja svoju orijentaciju inaglasak na ekonomskom, politi~kom i ukupnom dru{tvenomrazvoju, kao putokaz demokratiji i stabilnosti. U tompravcu produàvale se se NATO-misije, dok EU nije bilaohrabrena i preuzela vojne misije od NATO-a u trenutkukada, osjetila da je zaista spremna. Postoje}i evropskiinstrumenti treba da izrastu u originalne i dugotrajnenosioce dono{enja i izv{avanja odluka usmjerene premahroni~nim ekonomskim i dru{tvenim problemima. EUtreba da po{alje snaàn signal zemljama Balkana daobe}anje o evropeizaciji nije iluzija. 250249Center for European Policy Studies, Bruxsselles, “Europe South-East Monitor”,Issue 40, November 2002, str. 2250Sekretar za spoljne odnose i bezbjednosnu politiku Evropske unije Havijer Solana,izjavio je da je EU spremna da preuzme vojnu misiju na Balkanu, a ministar259

Okupirana procesima pro{irenja, odnosima snajva`nijim atlantskim saveznikom – SAD, krizama uIraku, Iranu i na Bliskom Istoku, ali i unutra{njim odnosima“25-torice” i odnosima u NATO-u, Evropska unija nije se udovoljnoj mjeri bavila Jugoistokom Evrope. Iako je u vi{enavrata u izjavama pojedinih ~elnika isticano da je Balkansljede}e podru~je pro{irenja, u odlukama EU i njenihorgana jo{ nije izra|ena jedna dosljednija strategijapro{irenja na region. Prethodni predsjedavaju}i Evropskekomisije Romano Prodi, objavio je strategiju za Balkan iMediteran januara 2004. godine. EU je usvojila Proces zastabilizaciju i pridruìvanje (Stabilisation and AssociationProcess), koji treba da dovede zemlje Jugoistoka Evrope dostatusa kandidata za EU. Za period od 2000. do 2006.godine predvi|eno je da se kroz CARDS program(Communuty Assistance Reconstruction Development andStabilisation Program) za zemlje regiona izdvoji 4,65milijardi evra. Taj iznos na samitu {efova dràva ili vladaEU u Solunu 21. juna 2003. pove}an je za jo{ 208 milionaevra, iako su zemlje Balkana traìle vi{e.Evropska unija nastavlja da odràva svoju ulogu naBalkanu. To je potvrdio i samit u Solunu, na samom krajupolugodi{njeg predsjedavanja Gr~ke u EU, gdje je usvojenposeban dokument “Solunska agenda za Zapadni Balkan:kretanje prema evropskim integracijama”. Dokument jenastavak Zavr{ne deklaracije zagreba~kog sastanka navrhu, odrànog 24. novembra 2000. godine, kada je otvorenproces priprema zemalja Jugoistoka Evrope zapribliàvanje EU. Solunski sastanak potvrdio jeopredjeljenje za pro{irenje EU i na ovaj region, ali nije ucjelini dao potpuno jasne pravce strategije, osim da jeopredjeljenje za pro{irenje na regiona jasno iskazano.“Pokretanje Policijske misije Evropske unije u BiH, uodbrane Velike Britanije, Dèk Stro, izjavio je da je Velika Britanija spremna dapreuzme komandu nad evropskim trupama.260

januaru 2003, zatim operacija “Concordia” u Makedoniji,kao i opredijeljenost EU da preuzme vojne operacije u BiHnakon SFOR-a, jasan su dokaz odlu~nosti Unije u pogleduZapadnog Balkana”. 251Dvije su osnovne oblasti u kojima se jo{ nije upotpunosti definisao Evropski pristup:• odnosi sa SAD, i• na~in pristupanja EU zemalja Jugoistoka Evrope –kolektivan ili pojedina~an.Solunski samit do{ao je nakon niza tenzija unutar EU,NATO-a i evroatlantskih saveznika, izazvanih ameri~kobritanskomintervencijom u Iraku, a ispoljenih krozpotpunu nedjelotvornost Savjeta bezbjednosti Ujedinjenihnacija, kolektivne odbrane NATO-a i Evropske spoljne iodbrambene politike (CFSP). EU je na samitu u Solunupotvrdila zajedni~ko djelovanje sa SAD prema JugoistokuEvrope, ~ime je ovaj region posluìo kao primjer po~etkaprevazilaènja jedne od najteìh kriza evroatlantskihintegracija od njihovog osnivanja. “Dok EU produbljujesvoje angaòvnje u Jugoisto~noj Evropi, neophodan jenastavak djelovanja SAD. Bliska saradnja sa SAD ubalkanskim pitanjima predstavlja veoma vaàn prioritet zaEU. Balkan }e biti na dnevnom redu dijaloga EU saRusijom, isto kao i sa drugim zemljama va`nim za stabilnostu regionu”. 252Interes Evrope, odnosno Evropske unije, za Balkan iliJugoistok Evrope, postojao je i prije, ali je postao izraènijitek posljednjih godina, nakon ratova i definitivnoguspostavljanja mira u regionu – od 1991. do 1999. godine. Uprvim godinama nakon zavr{etka Hladnog rata, i SAD i EU251Thessaloniki Agenda for the Western Balkans: Moving Towards European Integration,ta~ka 1.252Ibidem261

su provele mnogo vremena u raspravama u pogledubudu}nosti NATO-a, ali i u osmi{ljavanju pravaca razvojaEvropske unije. Nedostatak politi~ke mo}i, definisanihstrategija i vojnih sredstava bili su razlozi po~etne konfuzijei nemogu}nosti Zapadne Evrope da sprije~i sukobe naBalkanu i omogu}i zemljama tog prostora da pro|u krozmiran period tranzicije politi~kih sistema od socijalisti~kihdo liberalno-kapitalisti~kih. Tek intervencijom SADzavr{en je rat u BiH i potpisan mir u sub-regionu Hrvatska– BiH – Jugoslavija (Srbija i Crna Gora). Periodneposredno poslije ratnih operacija SAD i Evropa suiskoristile za ostvarivanje postavljenih ciljeva u BiH iHrvatskoj, Srbiji, ~ak i prije pada Slobodana Milo{evi}a, anaro~ito poslije, za:• pomo} u razvoju civilnog dru{tva i demokratije, uskladu s liberalnim vrijednostima, koje su deklarativnoprihvatile sve dràve;• ekonomski oporavak i rekonstrukciju infrastrukture uBiH;• razvoj sistema kolektivne bezbjednosti u te tri zemlje 253i razvoj programa reforme nacionalne bezbjednosti.Iako je Savjet za implementaciju mira u nekolikonavrata zaklju~io da se u Bosni i Hercegovini uspje{nosprovodi Dejtonski mirovni sporazum, jedanaest godinanakon zavr{etka rata u BiH i sedam nakon prestankaNATO-bombardovanja SR Jugoslavije, sve sna`niji postajuglasovi da mjere za uspostavljanje me|unacionalnogpovjerenja i stvaranje uslova za miran ìvot nisu donijelerezultat.253Sporazum o mjerama za ja~anje povjerenja i bezbjednosti u Bosni i Hercegovini,potpisan pod pokroviteljstvom Organizacije za evropsku bezbjednost isaradnju (OEBS), Be~, 26. januar 1996.262

U Priru~niku CATO instituta za Kongres SAD za 2003.godinu daje se niz prijedloga, iz kojih se vidi da u SAD rastemi{ljenje o potrebi smanjenja ameri~kog prisustva naBalkanu. Predlaè se transfer odgovornosti za odràvanjemira u Bosni i Hercegovini, kao i na Kosovu i Metohiji, saameri~kih na evropske saveznike, insistira se na povla~enjuameri~kih trupa, potpunom ukidanje pomo}i za BiH iKosovo i Metohiju u narednih nekoliko godina, prestankupritiska na na~in kako da balkanski narodi upravljajuregionom, izbjegavanju uvo|enja ili prijetnje uvo|enjemtrgovinskih sankcija Srbiji i Crnoj Gori da prihvateva{ingtonske poglede na budu}nost i ohrabrivanju politi~kei ekonomske liberalizacije Balkana. 254Iako aktuelni zvani~an stav ameri~ke politike jo{ nijeapsolutno definisan (pogledati isje~ke iz Politike) u pogleduBalkana, ve} i sama ~injenica da sve ~e{}e ameri~kipredstavnici govore o znatnom, pa ~ak i potpunom povla-~enju ameri~kih vojnih snaga, ukazuje na to da se u vrhuameri~ke administracije oblikuje druga~iji pristupJugoistoku Evrope od onog u vrhu Klintonoveadministracije, koji je ovo podru~je stavljao u sam vrhprioriteta ameri~ke spoljne politike. S druge strane, SAD,kao najmo}nija sila savremenog svijeta angaòvana je danasu mnogo kriza u svijetu: Irak, Bliski Istok, Sjeverna Koreja,Iran, Sirija... U takvim uslovima Balkan se prepu{ta sve vi{eEvropi, koja ostaje, uz sva me|usobna nerazumijevanja,najpouzdaniji saveznik. Time se otvara prostor zarealizaciju zajedni~kih planova SAD – EU iz vremenazaustavljanja rata na Balkanu, ali s naglaskom na uloguevropskih saveznika. Broj kriza za koje su odgovorniAmerikanci tako se relativno smanjuje. “Va{ington je pomnogim parametrima sposoban da se aktivno bavi samojednom krizom u isto vrijeme. Oni i u dana{njem trenutku254Cato Handbook for Congress 2003, New York, str. 531263

nemaju ni vremena, ni snage da se bave balkanskimdoga|ajima”. 255Jugoistok Evrope je podru~je na kojem se interesi SADpreklapaju s interesima Evropske unije, kao saveznika iglavnog oslonca u evroatlantskim integracijama, i stoga jojje prepu{tena relativna inicijativa ne samo u ekonomskopoliti~komusmjeravanju procesa, ve} i u neposrednomostvarivanju bezbjednosti od strane novostvorenih“evropskih snaga”. “Takvo tuma~enje situacije osnaèno jenarastaju}om “evropeizacijom” protektorata: EU preuzimavo|stvo od me|unarodnih Stabilizacionih snaga (SFOR) uBosni i Hercegovini, preuzima i vode}u ulogu naKosovu.” 256Otvaranjem mogu}nosti za ja~e evropsko vojnoangaòvanje, ta~nije angaòvanje Evropske unije, SAD su uodre|enoj mjeri umanjile svoj ulog u NATO-u, kaonajva`nijem i najsna`nijem osloncu ameri~kog prisustva uEvropi. Daju}i transatlantskim saveznicima vi{e mo}i, ali iodgovornosti u pogledu odràvanja bezbjednosti naprostoru Jugoistoka Evrope, SAD otupljuju o{tricu njihovihkritika o disparitetu u razvoju vojnih tehnologija i zna~ajnoj,te{ko dosti`noj amri~koj vojnoj nadmo}i. Istovremeno}e i Evropljani morati da angaùju mnogo vi{e potencijala,dovoljnih za ostvarenje bezbjednosnih planova, posebnoako se radi o odràvanju mira, ne samo na Balkanu, ve},eventualno, i za neku Evropi va`niju intervenciju izvanpodru~ja Unije, pa i Evrope kao cjeline. Po{to Evropa ovajdrugi cilj i na samom po~etku 21. vijeka te{ko moè ispuniti,pogotovo je to te{ko bez ameri~ke pomo}i, njen Jugoistokpostaje veliki ispit za EU, njene zajedni~ke institucije,spoljnu, bezbjednosnu i odbrambenu politiku, za njene255Dr Gordon Bardo{, intervju za “Reporter”, Banja Luka , br. 223 od 30. 7.2002, str. 43256Jacques Rupnik: “Europe s Challenges in the Balkans”, Europa South-EastMonitor, Issue 61, January 2005, str. 1. Center for European Policy264

sposobnosti i mogu}nosti rje{avanja kriza, dono{enje iodràvanje mira, kasniju za{titu i razvoj podru~ja datih unadle`nost. “Gledano dugoro~no, evropska vojna mo}logi~na je parelela stvaranja evropskog politi~kogidentiteta. Takva bi komponenta zaista trebala imatiodre|enu mogu}nost autonomnog djelovanja, kao {to jeimaju i razne nacionalne snage, bez obzira jesu li onetehni~ki raspore|ene u NATO ili nisu. No, zabrinjavautisak da se upravo autonomija tih snaga nagla{ava kaonjihova glavna zna~ajka, a saradnja s NATO-om kaoiznimka”. 257Ima mi{ljenja po kojima je nemogu}e govoriti o odbranii bezbjednosti u Evropi bez NATO-a, ta~nije SAD. “Upraksi, evropske snage nisu toliko autonomne, koliko sustvorene za neka simboli~na djelovanja, kao {to suodràvanje mira ili sli~ne akcije, koje ne uklju~ujuprevisoke rizike. Nezavisne }e evropske vojne snage, baremu predvidivoj budu}nosti, morati biti koordinirane sNATO-om”. 2584.3.7. Kuda ide Jugoistok Evrope?Jugoistok Evrope }e u narednoj deceniji biti u fokuspa`nje pro{irene i pro{irivane Evropske unije, prostor nakoji bi ideja Evrope, ujedinjene u geografskim granicama,trebala da dobije jo{ jedan oslonac i dokaz opravdanosti.Objedinjeni prostor trebalo bi da predstavlja vi{e od 60miliona stanovnika, on bi kao cjelina predstavljao iekonomsko, politi~ko i bezbjednosno jedinstvo, postao biintegralni dio evropskih institucija i dijelio evropskevrijednosti.257Henry Kissinger: “Treba li Amerika vanjsku politiku”, Golden marketing,Zagreb, 2003, str. 45258Isto, str. 46265

Najve}i krug pro{irenja Evropske unije 1. maja 2004.ozna~io je i novi po~etak njenog odnosa prema JugoistokuEvrope. To izaziva i druge aktere svjetske politike,zainteresovane za ovaj prostor, da defini{u ili redefini{upolitiku i pristup prema njemu. Od samih zemaljaJugoistoka, prije svega, o~ekuje se da uloè znatno ve}enapore i da unutra{nju strukturu, ciljeve i mogu}nostiprilagode zahtjevima koje EU postavlja pred njih da bipostale njeni ~lanovi. Jugoistok Evrope }e, i poredpovremenog skretanja pa`nje na aktuelnija svjetska kriznapodru~ja, ostati jedan od fokusa politike iz jednostavnograzloga: to je dio Evrope u kojem svoje interese imaEvropska unija, ali ih i dalje imaju SAD i, tradicionalno,Rusija. Pristup aktera svjetske politike Jugoistoku Evropeoblikova}e se preciznije u narednih nekoliko godina izavisi}e od uspje{nosti realizacije unilateralne pozicije usvjetskoj politici, koju danas jo{ imaju SAD, razvoja vojnogi politi~kog jedinstva i snage Evropske unije, uz daljeja~anje njene ekonomske mo}i i, eventualno, ja~e izraènoginteresa Rusije, zasnovanog na sve izraènijim zahtjevima iekonomskim osnovama sna`nijeg u~e{}a u svjetskoj politici.“Zaista, moè se govoriti o tome da je Balkan bio i ostaoregion u kojem je posebno vidljivo mnogo centralnihproblema svjetskog poretka, kao {to su ograni~enosamoodre|enje, upravljanje etni~kim konfliktima, potrebaza upravljanjem krizama, imperativ novog tipa odràvanjamira i legitimne humanitarne intervencije”. 259Razgovori ameri~kog predsjednika Dòrdà Bu{a spredstavnicima Evropske unije februara 2005. pokazali suizraèniji interes SAD da se “transatlantska pukotina” u {tove}oj mjeri i {to brè prevazilazi. U kontekstu tih razgovoraJugoistok Evrope ostao je prete`no evropski problem, kojitreba da pokaè njenu spremnost da preuzme odgovornost259Karl Kaiser: “The Balkans as a Model”, “Internationale Politik”, 3/2003/ Vol4, str. 31266

za stanje u regionu pri ~emu se rizik za kona~an rezultatprocjenjuje kao prili~no mali. Pokazatelj èlje i potrebe EUda brè integri{e region zasniva se na prelasku politikepro{irenja na Jugoistok u nadle`nost Direkcije za pro{irenjeEU umjesto u resoru za Zajedni~ku spoljnu i odbrambenupolitiku (CFSP). êtiri su limitiraju}a faktora politikeEvropske unije prema Balkanu:1. nejedinstvo i neslaganja unutar same Evropske unije upogledu sadràja i obima transatlantskih veza, naro~itopovodom kriza u Iraku i Iranu;2. sre|ivanje stanja nakon prijema 10 novih ~lanica EU 1.maja 2004;3. prevelika koncentracija i neuspjeh nove Evropskekomisije na usvajanje prvog ustava Evropske unije,poslije odbijanja predloènog teksta na nacionalnimreferendumima Francuske i Holandije;4. pregovori o budètu Unije i preure|enje politike Unije,{to je u aktuelnom trenutku 2005. godine, nakonstupanja na du`nost nove Evropske komisije, podvo|stvom @ose Manuela Barosa uzeto u rad prijebavljenja strategijskim prioritetima i, naravno, zna~ajnoodgodilo te projekte.Potencijalno {irenja kriza, posebno onih na Bliskomistoku i Aziji, koje su usmjerile ameri~ki fokus na “Ve}i(pro{ireni) Bliski Istok”, tjeraju Evropu da poùri sa“sre|ivanjem stanja” u sopstvenoj ku}i. “Tuma~enjatrendova na Balkanu ostavljaju izvjesna sumnji~ava ineodre|eno upu}ena razmatranja, koja bi mogla da gurnuBalkan na njenu agendu mnogo brè nego {to bi Evropskaunija to èljela”. 260 To bi moglo da zna~i da }e sna`nije260Jacques Rupnik: “Europe s Challenges in the Balkans”, Europa South-EastMonitor, Issue 61, January 2005, str. 2. Center for European Policy and Studies(CEPS)267

interes za ovaj region, ali }e prepustiti Evropskoj uniji davodi glavnu rije~, {to je i razumljivo”. 262Ameri~ko prisustvo na Balkanu ne moè se zatvoritisamo u “evropska pitanja”. Ukoliko se stvari stave u {irikontekst, vidi se da su najve}i i najbrojniji ameri~ki sukobiu prvoj deceniji XXI vijeka oni sa islamskim protivnikom.Ti sukobi se postavljaju u osnove borbe protiv terorizma,kao najva`nije ta~ke nacionalne bezbjednosne strategije,razmahane nakon “9/11” 2001. godine. Budu}i da i naBalkanu ìve brojne etni~ke grupe koje pripadaju islamskojreligiji, SAD veoma pa`ljivo pristupaju ovom prostoru.“Nakon sva|e (s Evropom, prim. aut.) u vezi terorizma iIraka, koje su jo{ vi{e podigle tenzije izme|u Evrope iSjedinjenih Dràva, tako|e je porasla i potrebatransatlantske saradnje i ~vrste uloge SAD na Balkanu.Jugoistok Evrope ostaje jedno od veoma malog brojapodru~ja u svijetu gdje se Amerikanci doìvljavajupozitivno od strane muslimanske populacije: Albanci ihvide kao glavne dobro~initelje jo{ od dana Vudrou Vilsona,od 1992. mnogi Bosanci (bosanski muslimani, prim. aut.)osje}aju sli~no. Bu{ova administracija, s druge strane, teìlaje da vidi muslimansko prisustvo u regionu kao razlog zabrigu. Nekoliko faktora uve}ava strah – bosanskidokumenti na|eni u posjedu elemenata Al Kaide,nastavljeno prisustvo nekih mudàhedina u Bosni iradikalne dàmije finansirane od strane SaudijskeArabije.” 263Iz tog razloga SAD su veoma zainteresovane zastabilnost i odràvanje mira u regionu. “Obnovljenikonflikti bili bi neuspjeh politike, sa {tetnim poljedicama pobalkanske muslimane i za odnose SAD sa {irim262Steven Meyer: “Izme|u Va{ingtona i Brisela”, “Politika”, Beograd, 23. 2.2005, str. 2263Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 117269

muslimanskim svijetom. Bilo bi to neèljeno skretanje oddrugih prioriteta, koje bi dovelo do pove}anja trgovinenarkoticima i drugim “robama” koje stiù u Evropu i njenosusjedstvo, a moglo bi da posluì i teroristima da iskoristeregion kao tranzitnu metu ili uto~i{te”. 264 Na pitanje odnosaprema muslimanskom svijetu, kao i na brojna druga pitanjanakon zavr{etka Hladnog rata, Amerika i Evropa nemajuiste odgovore, pa to postaje jo{ jedna alineja utransatlantskim nesporazumima. “EU je jadno propustilada upravlja jugoslovenskom krizom devedesetih godina,naj~e{}e se stavljaju}i na stranu protiv muslimana. âk akoprihvati i ve}u vojnu ulogu, EU }e i dalje imati te{ko}a dastekne njihovo puno povjerenje. Sna`ne francuske veze saSrbima ostaju izvor sumnje, ako Zapad ne uspije da za{titiinterese muslimana u regionu, tada }e Va{ington, a nePariz, biti ocrnjen.” 265Izlazna strategija vidi se i u nastavljanju zajedni~kog,iako rekonfigurisanog i druga~ije uravnoteènogangaòvanja i Evrope i Sjedinjenih Dràva. “U njihovom jeinteresu da obezbijede ‘mrkvu i {tap’ koji }e dràtibalkanske vlade na stazi napretka i reforme. Napori }e bitimnogo efektniji ukoliko Sjedinjene Dràve i EU buduradile uskla|eno. Neuspjeh takvog rada mogao bi da ima zaposljedicu mnogo skuplju i opasniju intervenciju inepotrebno iritiranje evropsko-ameri~kih odnosa.” 266Evropska uloga zato je posebno osjetljiva kad se stavi ukontekst njenih odnosa s atlantskim saveznikom. Budu}i daje Balkan sastavljen veoma {aroliko u pogledu politikadràva, nacija i religija, op{ti pristup regionu mora da budeveoma osjetljiv. “Za EU ovo zahtijeva prihvatanje njene264“Balkans 2010”, Report of an Independent Task Force Sponzored by theCouncil on Foreign Relations, November 2002, str. 3265Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”, Volume 84, No.1, January/February 2005, str. 118266“Balkans 2010”, Report of an Independent Task Force Sponzored by theCouncil on Foreign Relations, November 2002, str. 3270

uloge kao zamjene za carstvo. Specijalno ~lanstvo u klubuevropskog ‘povjerenja’ za region moglo bi da zna~i poku{ajpomirenja specifi~ne prirode nezavr{enog poslaposlijeratnog Balkana i invencije u pogledu druga~ijegrasporeda u planu evropskih integracija.” 267 Iz svega jezaklju~ak da je Balkan prava situacija za testiranjepovjerenja u Evropsku uniju, njene sposobnosti, institucije ipolitiku u pogledu ostvarivanja bezbjednosti, demokratskogi politi~kog razvoja, a sve to u svjetlu transatlantskihodnosa.“Evropska unija moè da unese bitno razli~it pristup urje{avanju dugotrajnih problema na Balkanu svojim vojnimprisustvom i fondovima za pribliàvanje (Uniji, prim. aut.).Politi~ka stabilnost i razvoj koji nudi u interesu je svakezemlje u regionu, kako na Kontinentu tako i VelikojBritaniji posebno. Stabilnost zavisi od, u krajnjoj liniji,pozitivnog angaòvanja me|unarodne zajednice i time nudi,pod uobi~ajenim uslovima, jasan put u pune integracije uevroatlantske institucije.” 268Uvaàvaju}i novu ulogu Evrope na Balkanu, u okviruredefinisanih transatlantskih odnosa, ameri~ki jepredsjednik Dòrd` Bu{ uloìo zna~ajan napor ne samo daobnovi povjerenje me|u evro-atlantskim saveznicima, ve} ida osnaì osje}anje ameri~kog vo|stva me|u zapadnimzemljama, koje je postojalo od Drugog svjetskog rata dozavr{etka ratova na Balkanu sredinom posljednje decenijeXX vijeka. Neka istraìvanja ukazuju da bi veliki brojAmerikanaca rado vidio Evropsku uniju kao jednog od267Jacques Rupnik: “Europe s Challenges in the Balkans”, Europa South-EastMonitor, Issue 61, January 2005, str. 3. Center for European Policy Studies –CEPS (Pore|enje se vr{i u smislu upravljanja regionom koje su ostvarivali prvootomanska Turska, zatim Habsbur{ka monarhija, a na kraju i socijalisti~ka Jugoslavija)268House of Commons Foreign Affairs Committee: “The Western Balkans”,Third Report of Session 2004-05, Volume I, 1. February 2005, str. 89271

globalnih lidera. 269 Po njihovom mi{ljenju “ameri~kaadministracija ima veliku priliku da izgradi pravednijetransatlantsko partnerstvo, koje bi odobrilo stav ameri~kihglasa~a i koji vi{e ne èle da Amerika bude jedini svjetskipolicajac, kao i stav Evropljana, koji èle da vide ameri~kusilu uzdrànu.” 270Evropski stav postaje sve jasniji u pogledu ulogeameri~ke sile. Iako sa znatno manjim izdvajanjima izbudèta za odbranu, znatno zaostalijim vojnimtehnologijama i vojnim sposobnostima, Evropa po~inje dasna`nije iskazuje interes za ostvarivanje pozicijeravnopravnog partnera u upravljanju “svjetskimposlovima”. Vi{e od pola vijeka fokus ameri~ke spoljnepolitike bio je odvra}anje Sovjetskog Saveza od invazije naZapadnu Evropu, odnosno sve je to prikazano kaonastojanje da Kontinent zadrì u potpunosti slobodnim.Nestajanjem sovjetske prijetnje promijenili su se i evropskiinteresi Neke zemlje pokazale su èlju da velika ekonomskasnaga Evrope, kao najve}e proizvodne i trgova~ke silesvijeta, danas ima i adekvatan politi~ki izraz. “Evropskestrukturalne promjene nude Va{ingtonu jedinstvenu prilikuda preoblikuje bezbjednosnu agendu transatlantskih odnosau ovom vijeku.” 271 Stoga Evropa traì od SAD da ispoljive}i uticaj u onim regionima gdje ga tradicionalno ima. “Unekim slu~ajevima, Sjedinjene Dràve mogu imati potrebuda ustupe neka bezbjednosna regionalna pitanja da biohrabrile Evropu da se podigne do ve}ih globalnih ambicijai odgovornosti.” 272269www.transatlantictrends.org (79 posto od oko 4.000 Amerikanaca voljelo bi daEU predstavlja zna~ajnije globalno liderstvo)270William Drozdiak: “The North Atlantic Drift”, “Foreign Affairs”, Volume 84,No. 1, January/February 2005, str. 93271William Drozdiak: “The North Atlantic Drift”, “Foreign Affairs”, Volume 84,No. 1, January/February 2005, str. 94272Isto, str. 95272

Transatlantska pukotina ima ja~i odraz u politici nego uekonomiji. Dnevni obim me|usobne razmjene izme|uEvropske Unije i SAD je gotovo dvije milijarde dolara. U2004. godine EU je prodala oko 220 miljardi evra robe uSAD, a obrnuto, SAD na trì{tu EU 151 milijardu evravrijednu robu. Vrijednost razmjene u oblasti usluga je sli~na– Evropa je izvezla 115 milijardi evra u Ameriku, a SAD109 miljardi evra u Evropu. 273 Procjenjuje se da je i godi{njiobim investicija me|usobno po oko 600 milijardi evra. Tozna~i da su veze izme|u Evropske unije i SAD veomarazgranate i te{ko je vjerovati da }e jedno podru~je, poputBalkana, biti razlog totalnog razilaska transatlantskihsaveznika pogotovo {to Balkan i ne spada u sam vrhprioriteta transatlantskih odnosa. “Pauelova nasljednica,Kondoliza Rajs, moè i treba da gradi nove temelje odnosa,kao {to je to evropsko preuzimanje peace keeping misija naBalkanu i novo palestinsko vo|stvo nakon Arafatovesmrti”. 274 Ra{ireno je mi{ljenje da bi u rekonfigurisanimodnosima Va{ington trebalo da dozvoli saveznicima uEvropi da vode u realizaciji novih inicijativa u regionimagdje imaju ve}i uticaj i istorijske veze. 275Jugoistok Evrope daleko je va`niji prioritet Evropskojuniji nego za SAD, iako }e obje nastojati da {ire svoj uticaju regionu. Mjera tog uticaja zavisi}e od me|usobnihodnosa, svakako i od stava prema razvoju situacije u samomregionu. U skladu s ve} usvojenom politikom, EU }enastaviti realizaciju zacrtanih planova:• nastavak rada na pro{irenju Evropske unije i naJugoistok Evrope, kroz Proces stabilizacije ipridruìvanja (SAP) odnosno kroz potpisivanje niza273@arko Raki}: “Sva|a ili rat”, “Politika”, Beograd, 26. 2. 2005, str. 4274William Drozdiak: “The North Atlantic Drift”, “Foreign Affairs”, Volume 84,No. 1, January/February 2005, str. 95275Isto273

sporazuma o stabilizaciji i pridruìvanju sa zemljamaZapadnog Balkana;• ispunjavanje uslova datih u Asquius communoitaire 276 iuskla|ivanje pravne regulative;• Evropska unija nastavlja da ulaè u zemlje JugoistokaEvrope kroz CARDS projekat, u cilju brèrekonstrukcije, ubrzavanja razvoja njihove ekonomije ipoliti~kih sistema, sve u cilju brèg prilago|avanjastandarda i smanjenja razlika prema EU;• region ima posebno mjesto u razvoju Evropskogodbrambenog i bezbjednosnog identiteta (ESDI), sobzirom da su u njemu po~ele prve zajedni~keevropske policijske i vojne misije, kao osnova za brìrazvoj snaga koje }e u skorijoj budu}nosti preuzetipotpunu brigu za bezbjednost regiona, vrlo vjerovatno icijelog prostora EU i {ire;• nastavak aktivnosti EU na razvoju civilnog dru{tva,demokratskih politi~kih sistema, vladavine prava ipravne dràve.Sjedinjene Dràve smanjuju, bar trenutno, ranijenagla{enu ulogu na Balkanu. To, me|utim, ne zna~i injihovo povla~enje iz regiona i one }e nastaviti pa`ljivo damotre razvoj doga|aja. Dana{nja situacija ima dostasli~nosti sa situacijom po~etkom devedesetih godina XXvijeka, kada novi kvalitet, uspostavljen daljim koracima uujedinjenju Evrope, nije mogao da donese rezultat kakav seo~ekivao i kada je Balkan zapao u sveobuhvatnu krizu, ~ijisu vrh bili ratovi na prostoru nekada{nje Jugoslavije.Balkan predstavlja “strate{ku dubinu” za dalje planoveza {irenje na Istok i u Aziju. Amerikanci su ve} iz baza u276Set prava i propisa koje Evropska unija postavlja pred nove ~lanice kaoobavezu dono{enja ili promjene postoje}ih propisa u zemjama-kandidatima (evropskokomunitarno pravo).274

Rumuniji i Bugarskoj djelovali prema Iraku. Region je vrloblizu naftom bogatog Kavkaza i podru~ja u kojem SADostvaruju veoma va`ne strate{ke interese, poput Bliskog iSrednjeg Istoka, Isto~nog Mediterana, Izraela i SjeverneAfrike, Sredozemnog i crnomorskog regiona. Jo{ je, mo`da,va`nija blizina Ukrajine, Rusije, Gruzije, Moldavije i drugihzemalja biv{eg Sovjetskog Saveza, ~ije krize mogu da buduodsko~na daska za nove, bitno radikalnije, agresivneodnose prema Rusiji i prodor u trbuh Azije. Stoga seo~ekuje da SAD nastave svoje prisustvo u regionu u okviruredefinisanih odnosa sa Evropskom unijom, koji podrazumijevajuuskla|ene, ali ne i istovjetne interese. Oni seogledaju kroz:• pro{irenje evroatlantskih integracija na zemljeJugoistoka Evrope i njihovo prisustvo u zemljamaPartnerstva za mir i NATO-a;• razvijanje zapadnih vrijednosti i standarda {to, bitrebalo da uti~e na smanjenje etni~kih ime|unacionalnih napetosti i razvoj multietni~kihdru{tava, kao opredjeljenje prema spre~avanjunestabilnosti;• proces pro{irenja NATO-a trebalo bi da obuhvati izemlje Zapadnog Balkana kroz razvoj programakolektivne bezbjednosti u regionu – Partnerstvo za mir,Akcioni plan za u~lanjenje u NATO (MAP), Sporazumo partnerstvu (Jadranska povelja) i ostvarivanjepostavljenih uslova za ulazak u NATO;• borbu protiv terorizma, posebno u svjetlu poja~avanjafundamentalisti~kog religioznog faktora na Balkanu; utom cilju razvija}e se i obavje{tajno-bezbjednosnisistem, koji bi trebalo da bude sredstvo za prevenciju;• ograni~eno povla~enje mirovnih vojnih trupa, ali izadràvanje bliske saradnje s Evropskom unijom kao275

najva`nijim saveznikom u svim pitanjima koja se ti~uJugoistoka Evrope (“Berlin-plus” aran`mani).Pored Evropske unije i Sjedinjenih Ameri~kih Dràva ipred same zemlje Balkana postavljaju se potrebe zadefinisanjem i sprovo|enjem odre|ene politike, tim prije{to }e me|unarodno prisustvo prije ili kasnije bitiredukovano, a same balkanske dràve mora}e da vodesamostalniju politku ukoliko èle da brè ostvare uslove zarealizaciju integracijskih ciljeva. Da bi ispunile uslovemora}e da se okrenu rje{avanju onih problema koji }eomogu}iti maksimalno kori{}enje unutra{njih potencijala ute svrhe. Za brè prbliàvanje standardima koje su EU iNATO postavili kao uslov za sticanje ~lanstva potrebno je:• u {to kra}em vremenu redefinisati i rekonfigurisatiprisustvo me|unarodne zajednice na JugoistokuEvrope;• ostvariti transfer nadle`nosti koji }e omogu}iti ve}ioslonac Evropske unije na doma}e institucije i organe,posebno nestanak privremenih insitutucija, kakve suKancelarija visokog predstavnika me|unarodnezajednice u BiH i UNMIK na Kosovu;• stimulisati ja~anje i razvoj regionalnih integracija,posebno izvorno nastalih na osnovu inicijativa iz samihzemalja regiona, kao na~ina za postizanje ve}estabilnosti regiona;• stvoriti regionalne institucije i uspostaviti njihovusaradnju s institucijama Evropske unije;• ja~ati, kroz ekonomsku saradnju, razvoj demokratije icivilnog dru{tva i ostvarivati {ire okvir bezbjednosti;• dovr{iti potpisivanje mreè sporazuma o slobodnojtrgovini, uspostaviti zonu slobodne trgovine, koja biimala posebne odnose s EU, {to bi uticalo na pove}anjeproizvodnje, me|usobnu trgovinu i kretanje kapitala,robe usluga i ljudi;276

• razvijati saradnju na polju bezbjednosti krozinstitucionalizaciju kolektivnih mjera bezbjednosti, ucilju spre~avanja opasnosti za mir i stabilnost u regionu;• od ozbiljnosti vlasti i politi~kih elita zemalja regionazavisi}e uspje{nost borbe s organizovanim kriminalom,posebno onim povezanim s nacionalisti~ko-politi~kimelitama i vo|stvom, nedozvoljenom trgovinomnarkoticima, oru`jem i ljudima;• osnaìti individualnu odgovornost dràva za dostizanjestandarda potrebnih za ulazak u evroatlantskeintegracije, ali i regionalno povezivanje, kao dokazspremnosti za mirno rje{avanje konflikata iostvarivanje kolektivnih mjera u ekonomiji,bezbjednosti i spoljnoj politici.277

278

5. REGIONALIZAM KAO ETAPAEVROATLANTIZMARegionalizaciju danas moèmo da posmatramo na vi{enivoa – svjetskom, kontinentalnom, subkontinentalnom,me|udràvnom i unutardràvnom. Svaka regionalizacijapredstavlja poku{aj da se odre|ena homogenost, sli~nost ime|uzavisnost iskaè u nekoj od sfera ìvota – ekonomskoj,politi~koj, vojno-bezbjednosnoj, kulturnoj i drugima.Subkontinentalna regionalizacija Evrope dobila jezamah nakon zavr{etka Hladnog rata, kada su nekeinicijative sna`nije oìvjele, druge potpuno obnovljene, aneke se i izvorno pojavile. Veliki broj inicijativa odnosi sena zemlje Isto~ne i Jugoisto~ne Evrope, Mediterana iSjeverne Afrike, i njihov cilj je da ove dijelove kontinenatapribliè evropskim i evroatlantskim integracijama.• Evropska ekonomska zajednica (EEZ) nastala je kaoprepreka {irenju uticaja Sovjetskog Saveza isocijalizma; prerasla je 1992. godine u Evropsku uniju(EU), koja je, pored ekonomske saradnje i jedinstvenevalute, po~ela da defini{e svoju zajedni~ku spoljnu iodbrambenu politiku (CFSP), kao i Evropskiodbrambeni identitet (ESDI); EU je uspostavilasaradnju s drugim svjetskim regionima, kao {to suNAFTA, ASEAN 277 i drugi;• jo{ 1952. skandinavske zemlje osnovale su Nordijskovije}e 278 , kao periodi~ni sastanak parlamentarnih277ASEAN – Association of Southeast Asian Nations – politi~ki savez zemaljaJugoisto~ne Azije (Indonezija, Malezija, Filipini, Singapur i Tajland). Osnovan1967. godine u cilju unapre|enja ekonomske saradnje.278Juraj Andrassy: “Me|unarodno pravo”, [kolska knjiga, Zagreb, 1976, str. 486279

predstavnika Danske, Finske (od 1955), Islanda,Norve{ke i [vedske, a 1969. godine u Vije}usamostalnu delegaciju s jednakim pravima kao i druge~lanice imaju i Farska ostrva, iako su formalno i danasadministrativni dio dràve Danske; cilj Vije}a jeraspravljanje o zajedni~kim interesima i usvajanjepreporuka vladama. (Iako je uloga Vije}a savjetodavna,vlade treba da ga izvje{tavaju kakve su mjerepreduzete na osnovu preporuka Vije}a);• Zapadnoevropska Unija (WEU), 279 nastala izBruxelleskog pakta 280 , ulaskom Savezne RepublikeNjema~ke 1955. godine trebala je da zadovoljiodre|ene bezbjednosno-politi~ke potrebe jednog brojazemalja Zapadne Evrope nakon Drugog svjetskog rata;te potrebe bile su otklanjanje opasnosti od njema~kogekspanzionizma i militarizma i ostvarene su krozinkorporaciju SR Njema~ke (Zapadne Njema~ke) uevropske integracije, postavljene na zajedni~kezapadne vrijednosne osnove, kao {to su: pluralisti~kademokratija, (neo)liberalna ekonomija, vladavineprava i ljudska prava i slobode;• grupa biv{ih socijalisti~kih zemalja osnovala je nakonHladnog rata Srednjoevropsku zonu slobodne trgovine(Central Europe Free Trade Area – CEFTA), u ciljupriprema za ulazak u evropske ekonomske itransatlantske bezbjednosne integracije – taj projekatve} je priveden kraju, jer skoro su sve zemlje iz teintegracije 2004. godine postale ~lanice NATO-a i279Western European Union (Zapadnoevropska unija), osnovana 23. oktobra1954, na osnovu Pari{kih dogovora, kao pro{ireni oblik organizacije nastale naosnovu Bruxelleskog pakta, pristupanjem SR Njame~ke i Italije.280Bruxelleski pakt, potpisan 17. marta 1948. izme|u Velike Britanije, Holandije,Belgije, Francuske i Luksemburga na 50 godina o kolektivnoj odbrani na baziuzajamne pomo}i.280

Evropske unije, ali Jugoistok preuzima te principe ucilju regionalnog kolektivnog ekonomskog ja~anja;• balti~ke zemlje, jedan od prvih i najuo~ljivijih vjesnikaraspada SSSR-a, uspostavile su saradnju u okvirubalti~kog regiona, iako ne mnogo ~vrsto; rezultat tesaradnje je zajedni~ka jedinica za mirovne operacijeBALBAT (Baltic Bataglion) i Baldef College (BalticDefense College, u kojem u~estvuju i drugeskandinavske zemlje, koji sluì za obrazovne potrebezemalja ~lanica EU, kao i aspiranta za ~lanstvo);• Ruska Federacija i jo{ 11 biv{ih sovjetskih republikaosnovale su Zajednicu nezavisnih dràva (ZND iliCIS 281 ), zbog ve}e ekonomske, politi~ke, kulturne idruge saradnje; u okviru ZND-a nastalo je i nekolikoasimetri~nih regionalnih incijativa u kojima sepojavljuju zemlje ZND-a, poput “Inicijative za ekonomskusaradnju”, koju ~ine Rusija, Ukrajina,Bjelorusija i Kazahstan, ili GUAAM (Gruzija, Ukrajina,Azerbejdàn, Jermenija i Moldavija).Mnoge od ovih zemalja u~estvuju i u drugimmultilateralnim inicijativama – Sveslovenskom kongresu,Organizaciji islamskih zemalja, Fondu jedinstvapravoslavnih zemalja, multilateralnom povezivanju nevladinihorganizacija itd.Regionalna diplomatija moè imati specifi~ne oblike uJugoisto~noj Evropi. Ona je uvijek bila zanimljiva za onekoji su imali interes za prodor na azijski kontinent (Bliski iSrednji Istok) i Mediteran. Pored zemalja koje pripadajuregionu, za Balkan su zainteresovani brojni susjedi, ali izemlje Mediterana i Sjeverne Afrike, posebno velikiekonomsko-politi~ki akteri me|unarodnih odnosa - SAD,Evropska unija i Rusija. Istorijska iskustva u regionalnom281CIS - Coommunity of Independent States281

povezivanju pojavljuju se kao ranije stvoreni preduslovi ikao vaàn faktor koji uti~e na pristup zemalja regioname|unarodnim odnosima i brojnim integracioniminicijativama. Po{to je ulazak ve}ine zemalja biv{egVar{avskog pakta, odnosno biv{eg socijalisti~kog svijeta, uevropske i evroatlantske integracije dovr{en ili je preciznodefinisan i programiran, pa`nja Evrope usmjerena je premaJugoistoku Starog kontinenta. Nakon napu{tanjasocijalizma, Jugoistok Evrope posredno je ili neposredno, ucjelini ili djelimi~no, u~esnik 12 regionalnih inicijativa iintegracija, ~iji bi ciljevi trebalo da budu:• brì ekonomski i politi~ki razvoj regiona i me|usobnasaradnja me|u dràvama;• kontrola i smanjenje naoruànja i podizanje nivoaunutra{nje i spoljne bezbjednosti i stabilnosti zemalja;• unapre|enje dobrosusjedske saradnje;• usmjeravanje i pripremanje dràva regiona u pravcuulaska u evroatlantske integracije.Regionalne inicijative (integracije) koje okupljajuzemlje Jugoistoka Evrope mogu se, prema na~inu iniciranja,podijeliti u dvije velike grupe:1. izvorne inicijative samih zemalja Jugoistoka Evrope;2. inicijative me|unarodne zajednice za JugoistokEvrope.1) Oblici regionalne saradnje u kojima danas u~estvujuzemlje Isto~ne Evrope i Balkana, pokrenuti od samih tihzemalja:• Srednjoevropski sporazum o slobodnoj trgovini(Central Europe Free Trade Area CEFTA), 1992;• Centralno-evropska inijativa (Central Europe Initiative- CEI), 1989;282

• Crnomorska ekonomska saradnja (Black SeaEconomic Cooperation - BSEC);• Proces saradnje u Jugoisto~noj Evropi (South EastEuropean Cooperation Process - SEECP), 1996;• Proces podunavske saradnje (Process of DanubeCooperation – PDC);• Saradnja savskih zemalja, 2002.2) Inicijative me|unarodne zajednice za Jugoisto~nuEvropu:• “Proces stabilnosti i dobrosusjedstva” – Royamontinicijativa, 1995;• Inicijativa za saradnju u Jugoisto~noj Evropi (SouthEast Europe Cooperation Iniiative - SECI), 1996;• Pakt stabilnosti za Jugoisto~nu Evropu (Stability Pactfor Southe East Europe), 1999;• Regionalni strate{ki okvir CARDS programa EvropskeUnije (CARDS – Community Assistance forReconstruction, Development and Stabilization), 2002kome su prethodili PHARE i OBNOVA projekti;• Jadransko-jonska incijativa (JJI), 2000;• Povelja o partnerstvu izme|u Albanije, Hrvatske,Makedonije i Sjedinjenih Dràva (Jadranska povelja),2003.Analizom ciljeva i rezultata ovih inicijativa moè seizvesti nekoliko zaklju~aka:1. izvorne incijative slabije su po intenzitetu aktivnosti idometima zbog veoma razli~itih interesa, vrlo skromnihizvora finansiranja za njihovu realizaciju, kao izbog sasvim opre~nih interesa va`nih akterame|unarodne politi~ke scene u ovom dijelu Evrope,283

284koji im onemogu}avaju da izgrade odgovaraju}einstitucije;2. stepen “regionalnog identiteta” zemalja i stanovnikaovog podru~ja veoma je nizak, bolje je tvrditi da tajidentitet ~ak i ne postoji, {to navodi ve}inu zemaljaJugoistoka Evrope da individualno ili u bilateralnimvezama sa susjedima, razvijenim zemljama i multilateralamatraè rje{enje za svoje probleme;3. balkanske zemlje nemaju jedinstven stav o daljimkoracima pridruìvanja EU i NATO i svoju energijuusmjeravaju prema pojedina~nom izboru, {to ih nenavodi na izno{enje novih ideja u pravcu realizacijekroz zajedni~ke inicijative i aktivnosti;4. me|unarodne inicijative imaju preciznije razra|ene idetaljnije programirane ciljeve, finansijski su boljeutemeljene, imaju jasnije definisane mehanizme,instrumente i institucije za realizaciju postavljenihciljeva od “izvornih” inicijativa iz regiona;5. uprkos uloènim naporima i me|unarodne zajednice izemalja regiona, mnogi postavljeni ciljevi nisuostvareni, ~ime je u velikoj mjeri bezbjednost istabilnost regiona ostala i dalje ugroèna, povjerenje uregionalne inicijative se umanjuje, a modeli i rokovipro{irenja evropskih i evroatlantskih integracijazemljama regiona dolaze sve vi{e pod znak pitanja.Pro{lost u odlu~uju}oj mjeri odre|uje i spoljno-politi~kepreferencije i realnost regiona. Tradicionalno, geografski,danas i ekonomsko-politi~ki, kulturno i u svakom drugompogledu, region je dezintegrisan, a dràve nepripremljeneza mnoge oblike me|usobne saradnje, uprkos velikimpotrebama za brìm razvojem i neminovnoj upu}enostijednih na druge. Posljedica divergentnog razvoja suneuspje{ni poku{aji uspostavljanja efikasnije regionalnesaradnje, jer su pojedine zemlje mislile i nastojale da same

na|u saveznike, smatraju}i da }e tako ostvariti ve}ubezbjednost i brì razvoj. Raznolik pristup realnostime|unarodnih odnosa nije se stabilizovao ni do danas, pa jesituacija ostala neizvjesna u svjetlu èlja za ubrzanimpridruìvanjem evropskim i evroatlantskim integracijama.Slabe i nesamostalne zemlje Balkana zavisne su od politikeSjedinjenih Ameri~kih Dràva i Evropske unije, kao dvaosnovna stuba evroatlantskih integracija, i moraju premanjima da prilago|avaju svoju politiku. I unutra{nja i spoljnapolitika ju`noevropskih zemalja zavisna je od ciljeva,planova i pogleda najmo}nijih aktera politike u transatlantskomprostoru, od njihovog pogleda premaekonomskim integracijama, sistemima i ostvarivanjukolektivne i individaualne bezbjednosti, koje su pokrenuli ikoje provode.Osnovne karakteristike okruènja, prema kojima zemljeregiona, posebno biv{e socijalisti~ke, prilago|avaju spoljnupolitiku su:1. na unutra{njem planu uspostavljanje dru{tva naprincipima trì{ne ekonomije, vi{estrana~ke demokratije,vladavine prava, ljudskih prava i sloboda, kaotemeljnih principa sistema vrijednosti na kojima po~ivadana{nji kapitalizam;2. na spoljnopoliti~kom planu razvoj bilateralne imultilateralne saradnje, s naglaskom na dostizanjestandarda neophodnih za ulazak u EU i NATO kaostubove evroatlantizma.Male zemlje nakon Hladnog rata postavljaju pitanje –kakvu strategiju diplomatske akcije treba primijeniti uaktuelnim me|unarodnim odnosima. Zemlje JugoistokaEvrope u svojim spoljnopoliti~kim opredjeljenjimaprojektovale su:1. u okviru procesa ekonomsko-politi~kih integracija,uspostavljanje {to tje{njih odnosa sa Evropskom285

unijom i stvaranje uslova za ulazak u njenopunopravno ~lanstvo, {to podrazumijeva privatizaciju,liberalizaciju ekonomije i takav regulativni okvir koji}e omogu}iti dostizanje odgovaraju}ih standarda;2. ualazak u Partnerstvo za mir, kao zaokruènu etapu,dovoljnu kao garancija bezbjednosti i osnova za mirnijisistemati~an ukupan razvoj, ali samo prolaznu etapu zaulazak u NATO, {to se postavlja kao krajnji cilj;3. u okviru {irih me|unarodnih asocijacija, zemlje Jugoistokasu ve} ~lanice Organizacije za evropskubezbjednost i saradnju (OEBS), kao naj{ireg okvirao~uvanja mira i kolektivne bezbjednosti i aktivnogu~e{}a u spre~avanja konflikata u Evropi, i SavjetaEvrope (COE), koji predstavlja verifikaciju neophodnihdemokratskih standarda u svakoj evropskoj dràvi.Iako su zemlje Jugoistoka, pored multilateralnihaktivnosti, proglasile i potrebu razvijanja bilateralnih veza ina ekonomskom i na bezbjednosnom planu, najvi{e suokrenute razvoju odnosa sa SAD i EU, a manje sa ostalimdràvama, uklju~uju}i i Rusiju, s kojom je ve}ina u dobasocijalizma imala izuzetno bliske politi~ke i ekonomskeodnose. Ja~anje bilateralnih veza sve vi{e se uspostavlja kaopotreba dràva biv{ih republika SFRJ. S obzirom nanedavnu pro{lost i odnose prije raspada, pa i na ratovevo|ene na tom prostoru, njihovi odnosi nisu unapre|ivaniodgovaraju}om brzinom, iako su i bilateralne veze, ali imultilateralne mreè, 282 predlagane kao vrsta regionalnesaradnje koje i EU i NATO preporu~uju u procesu282U cilju unapre|enja trgovine i stvaranja uslova za uspostavljanje zone slobodnetrgovine, u toku je stvaranje mreè od 29 sporazuma o slobodnoj trgovini,koja je trebalo da bude dovr{ena do kraja 2003. godine. Iako je veliki dio sporazumapotpisan, ipak posao nije zavr{en do kraja u roku, a stvaranje zone znatnoje usporeno. Po~etkom 2006. godine Evropska unija je predloìla i stvarnja zoneslobodne trgovine za Zapadni Balkan.286

priprema za pristupanje u njihovo ~lanstvo. Regionalnasaradnja nije samo znak dobre volje i uskla|ivanja procesa iinstitucija za aktivno u~e{}e u procesima i proceduramakoje se svakodnevno odvijaju u Uniji i NATO-u, ve} je to iuspostavljanje takvog nivoa regionalne kolektivne bezbjednosti,ekonomske i politi~ke saradnje, koji ve} mora bitiuspostavljen kad do|e do prijema u punopravno ~lanstvo.Odnos zemalja regiona prema regionalnimintegracijama nije tako pozitivan kao prema Evropskojuniji. 283 Iako nastoje da sa EU, pa i SAD, ostvare {toneposrednije veze, pokazatelji trgovine i ekonomskesaradnje govore da je najve}i obim te saradnje upravoizme|u njih samih posebno republika SFRJ, kao prvomkrugu saradnje, zatim Jugoistoka Evrope, kao drugom.Razloga ima mnogo, po~ev od neodgovaraju}ih standardaroba koje se nude Evropi do nepostojanja evropskihmehanizama u investiranju, kretanju roba, kapitala i usluga.Ve}ina ih prihavata regionalnu saradnju tek na deklarativnomnivou ili samo na odre|enim poljima saradnjekoju smatraju potrebnim. Od svih inicijativa ne{to ve}iizgled na uspjeh pokazuju: SECI, u nekim podru~jima (prijesvega bezbjednost); Pakt stabilnosti za Ju`nu Evropu, koji}e prerasti kroz transformaciju u Regionalnu saradnju iCARDS 284 projekat Evropske unije. I one pokazuju da }epreìvjeti inicijative pokrenute od strane me|unarodnezajednice koje su od nje i finansirane. Iako bilateralna iregionalna saradnja imaju poticaje izvan regiona, one nisuonoliko uspje{ne kao neposredno iniciranje od straneme|unarodnih subjekata. Potpisavanje mreè od 29sporazuma o slobodnoj trgovini izme|u Albanije, SR283Zdravko Petak: “Politi~ka ekonomija Jugoistoka Europe: Postoji li ekonomskasuradnja u regiji?”, Godi{njak/Yearbook “[ipan 2003”, (urednik Lidijaêhuli}), Politi~ka kultura, Zagreb, 2003, str. 170284Franz-Lothar Altmann: “A Scheme of Regional Cooperation in SoutheastEurope”, Godi{njak/Yearbook “[ipan 2003”, (urednik Lidija êhuli}), Politi~kakultura, Zagreb, 2003, str. 158-159287

Jugoslavije (Srbije i Crne Gore), Bosne i Hercegovine,Bugarske, Hrvatske, Makedonije i Rumunije, uspostavljenoMemorandumom o razumijevanju, 27. juna 2001. godine, uBriselu, inicirano je od Evropske unije. 285 Ve} na prvimkoracima primjene nekih odredbi sporazuma, me|upotpisnicama su se pojavili problemi. Bosna i Hercegovinaje pod pritiskom poljoprivrednika morala da djelimi~nosuspenduje primjenu, naru{avaju}i me|unarodno-pravnepirncipe; Hrvatska i Makedonija po~ele su da protestvujuzbog uvoza jeftinijih poljoprivrednih prozivoda. Prvi stvarnisusret s evropskim principima dràve u redionu doèkale sunespremno i zato eje za njih bio veoma bolan. Pokazalo seda nisu vodile ra~una o neophodnosti socijalnog dijaloga,ve} su mislile da je administrativni okvir dovoljan za sebe.Shvatanja regionalne saradnje u EU, u pogledu {irenjana ovaj prostor, prili~no su jasna: ona je potrebna kaoneophodna priprema stanovni{tva za multilateralnusaradnju nakon negativnih iskustava sa oruànim konfrontacijamai etni~kim sukobima i tranzicionim procesima. Tajuslov te{ko }e biti ispunjen sve dok je regionalna saradnjaod strane stanovni{tva vi|ena kao diktat izvana i kojapostoji dok to zahtijevaju akteri me|unarodnih odnosaizvan regiona. Sekretar EU za proi{irenje GinterFerhojgen 286 rekao je: “Ako zemlje èle da se pridruè EU,moraju dokazati da mogu razviti regionalnu saradnju irje{avati probleme sa susjedima”. 287285Italija je krajem svog predsjedavanja EU, u drugoj polovini decembra 2003.godine, u Rimu odràla samit balkanskih zemalja, s ciljem da stvori zonu trgovineod oko 100 miliona potro{a~a, u kojoj bi bili Albanija, Bosna i Hercegovina,Bugarska, Hrvatska, Makedonija, Srbija i Crna Gora i Turska (Politika, Beograd,23. decembar 2003, str. A3).286Gunter Verheugen je do 2004. godine bio sekretar za pro{irenje, u vrijeme dokje predsjednik Evropske komisije bio Romano Prodi. Od 2004. godineVerheugen je u Evropskoj komisiji komesar za finansije.287Cit. prema Franz-Lothar Altmann: “A Scheme of Regional Cooperation inSoutheast Europe”, Godi{njak/Yearbook “[ipan 2003”, (urednik Lidija êhuli}),Politi~ka kultura, Zagreb, 2003, str. 154288

Slabosti regionalnih integracija stoga bi bile:1. ve}ina regionalnih integracija nema jasno definisaneciljeve;2. aktivnosti su im uglavnom na deklarativnom nivou,naj~e{}e kroz samite {efova dràva i vlada, bez kasnijerazrade i primjene dogovorenih aktivnosti;3. ne okupljaju iste zemlje, odnosne granice tih inicijativase ne poklapaju; to dovodi do nekoherentnosti ikonfuzije u programima i djelovanju;4. konceptualno nije definisana infrastruktura, nitiuspostavljeni elementarni mehanizimi i instrumenti zauspje{no uvo|enje odre|ene samostalne regionalneinfrastrukture;5. nema dovoljno nov~anih sredstava za uspostavljanjeregionalnih institucija i organizacionih mehanizamakoji mogu da u~estvuju u planiraju i sprovo|enjuprograma i projekata;6. javno mnjenje nedovoljno poznaje te inicijative izna~aj regionalne saradnje da bi ih podràvalo,opredijelilo se za u~e{}e u ostvarivanju postavljenihciljeva;7. sve dràve i vo|stva uzdaju se u brì pojedina~anulazak u EU i od tog procesa previ{e o~ekuju, zanemaraju}iregionalnu saradnju;8. nedovoljno se razvijaju regionalni mehanizmibezbjednosti i stabilnosti, posebno kada se radi o izvorniminicijativama iz regiona;9. ne postoji saradnja, zajedni~ka aktivnost i mehanizamkolektivnih akcija u pogledu mehanizama za “crisismanagement” u slu~aju izbijanja nereda izme|uzemalja regiona i unutar nekih od njih.U regionu nema jedinstvenih pogleda na pristupevroatlantskim integracijama koji bi doveli do harmo-289

nizacije unutra{njih ekonomsko-politi~kih prilika (neizgra-|enost trì{ta, slabi i nestabilni politi~ki sistemi ineizgra|ene demokratske strukture, organizovani kriminalpomije{an s vladaju}im elitama, visok nivo korupcije) iomogu}ili dràvama da brè zajedni~ki dostignu neophodnestandarde i traène ciljeve na tom putu.Potreba za regionalnim pristupom potakla je Evropskuuniju 2003. godine, na samitu u Solunu, na dono{enjedokumenta “Dnevni red za Zapadni Balkan” 288 (“Agendafor Western Balkans”), koji je u ta~ki 3 predvidio da }epristup EU zavisiti i od kolektivnih, ali i individualnihrezultata pojedinih dràva 289 . Time je stimulisan naporpojedinih dràva da krenu brè u realizaciju samostalnihincijativa, ali o potrebe i potencijali regionalne saradnje.Primjeri Hrvatske, koja je prihva}ena kao kandidat i naosnovu dobre ocjene po~ela pregovore o ulasku u EU, kao iprijave za kandidaturu koju je predala Makedonija,pokazuju da se na Blakanu prednost vi{e daje individualnim,a ne kolektivnim akcijama. BiH i Srbija i Crna Gora,svega nekoliko mjeseci prije razdvajanja, po~ele suposljednje u regionu pregovore o stabilizaciji i pridruìvanju.One jo{ nisu ni ~lanice Partnerstva za mir i najmanje suodmakle od po~etne ta~ke.I datum, 1. januar 2007, predvi|en za ulazak Rumunije iBugarske u punopravno ~lanstvo EU, doveden je u pitanjeposlije negativnih ishoda referenduma za ustav Evropskeunije u Francuskoj i Holandiji. Po~eli su da se preispitujuobostrani procesi – brzina i kvalitet reformi iporilago|avanje u spomenute dvije zemlje, ali i“apsorpcioni potencijali” Evropske unije, rasprava okoristima dobijenim prijemom deset new-comersa(“novodo{lih”) 2004. godine jo{ traju.288Dokument se jo{ naziva i “Agenda za Zapadni Balkan”.289Thessaloniki Agenda for the Western Balkans: Moving Towards European Integration,ta~ka 3.290

Razlike u shvatanjima ne odnose se samo na put do~lanstva, one se ispoljavaju i prema drugim va`nim svjetskimpitanjima, kao {to je odnos prema osnivanjuMe|unarodnog krivi~nog suda (ICC), u pogledu ~lana 98.Neke zemlje podràle su u samom startu ameri~keinicijative o potpisivanju bilateralnih sporazuma po kojimase na ameri~ke dràvljane ne bi odnosile odredbesporazuma o ekstradiciji osumnji~enih dràvljana SAD zaratne zlo~ine (Rumunija, BiH). One koje su kao prioritetocijenile ulazak u ~lanstvo EU podràle su evropskestavove. Razlike u odnosima prema aktuelnoj poziciji UN iNATO-u bile su manje, iako dovoljno vidljive, kada su seispoljavale u vrijeme ratnih kriza, poput one na Balkanu, uvrijeme “ira~ke” krize i unutra{njih neslaganja izme|uevroatlantskih saveznika. Uprkos jasnim razlikama me|utransatlantskim saveznicima, ulazak u evroatlantske ilievropske integracije, odnosno dostizanje neophodnihstandarda kroz ispunjavanje postavljenih uslova imao je zaunutra{nju politi~ku i ekonomsku stabilnost, naro~itostabilizaciju pozicije vladaju}ih politi~kih elita, mnogo ve}uvrijednost nego neefektivno ispoljavanje nagla{enograzli~itog stava u odnosu na pitanja izraèna povodomIraka. Sli~no je i u pitanjima Bliskog Istoka, iako pojedinaunutra{nja pitanja, posebno nacionalna, etni~ka i religiozna(u nekim zemljama u kojima je islam dominantna religija) udràvama regiona u velikoj mjeri trpe uticaje izraelskopalestinskogsukoba i nerje{avanja bliskoisto~nogproblema. Irak i Bliski Istok u velikoj mjeri uti~u nazbivanja na Jugoistoku Evrope, jer ne samo da se geografskinaslanjaju, ve} imaju i snaàn uticaj u sredinama u kojima jeprisustvo islamskog stanovni{tva dominantno ili veomazna~ajno: BiH, Albanija, Kosovo i Metohija, Sandàk idrugi dijelovi Srbije i Crne Gore, Makedonija, Bugarska.Mogu}no je zaklju~iti da na prostoru Jugoisto~neEvrope ne postoji ne{to {to se zove regionalni identitet niti291

postoje izgledi da u skorije vrijeme do|e do ne~eg {to bimoglo voditi “regionalnom identitetu”, uprkos izraènimzahtjevima Evropske unije i NATO-a da regionalneinicijative prakti~no budu predvorje pridruìvanja. Uprogramu CARDS definisana su “~etiri ciljna paketa” kojatraè realizaciju upravo regionalno postavljenih ciljeva:1. zemlje regiona treba da ostvare takve politi~ke relacijeizme|u njih samih da sara|uju na na~in kako to radezemlje EU izme|u sebe;2. pet zemalja Zapadnog Balkana treba da podrèneposrednu saradnju u oblastima borbe protivorganizovanog kriminala, ilegalnih migracija i trgovine,za {to je potrebno harmonizovanje viznih i grani~nihreìma;3. mreà bliskih ugovornih odnosa treba da “produbi”odnose me|u njima i sa EU kroz:• bilateralne sporazume o slobodnoj trgovini, u skladu spravilima Svjetske trgovinske organizacije (WTO),bazirane na asimetri~noj trgovini sa EU;• zajedni~kim ustupcima u pogledu slobode kretanjaradne snage, usluga, slu`bi pla}anja i kapitala u ciljupribliàvanja Acquis Communauitaire EU;4. dràve iz SAP-procesa bi}e reintegrisane u evropskeinfrastrukturne mreè, posebno u podru~jimatransporta, grani~nih reìma i energije i samoodrìvogekonomskog rasta.292

5.1. Strategije diplomatske akcije balkanskihzemaljaPoput zemalja Isto~ne i Centralne Evrope, zemljeBalkana usmjerile su unutra{nje snage i diplomatiju naprijem u NATO i Evropsku uniju. Potrebe na tom putu, ali ime|unarodni faktori od njih traè vi{e regionalneuvezanosti i koordinacije. Za jednu dosljednu strategijudiplomatske akcije dràve Jugoistoka Evope trebale bi da:• preciznije defini{u izvorne regionalne ciljeve;• oja~aju odgovaraju}e multilateralne mehanizme iinstrumente koji mogu da im omogu}e ostvarivanjedogovorenih ciljeva, koji }e manje zavisiti odme|unarodnih aktera, a vi{e od njih samih i njihovesaradnje;• obogate bilateralnu i multilateralnu saradnju napodregionalnim nivoima, u cilju rje{avanja odre|enihspecifi~nih pitanja, naro~ito na prostoru ZapadnogBalkana (povratak izbjeglica i imovine, infrastruktura,za{tita manjina, zajedni~ki projekti);• preduzmu neophodne korake u cilju stvaranja ekonomskogprostora koji }e omogu}iti brì razvoj krozslobodnije kretanje robe, kapitala i ljudi, u skladu spravilima WTO, a {to bi smanjilo carine, takse i uticajpoliti~kih elita i, na kraju, dovelo do realizacije idejeEU o stvaranju carinske unije;• stvore mehanizme koji bi omogu}ili da se cijeli region,kao cijelina, brè i sna`nije poveè s drugim regionima,{to bi ubrzalo stvaranje i funkcionisanje zone slobodnetrgovine;• izgrade sopstvene transnacionalne mehanizmeregionalne kolektivne bezbjednosti, posebno u293

oblastima koje predstavljaju izvore ugroàvanja bezbjednostiu regionu: kontrole naoruànja, organizovanogkriminala - trgovine ljudima, narkoticima ioru`jem, korupcije i sprege politike i kriminala, ~ime bise onemogu}avali i pranje novca, {verc i korupcija;• stvore specifi~ne regionalne mehanizme u okviruOEBS-a i Savjeta Evrope za djelovanje u slu~ajuizbijanja regionalnih kriza izme|u pojedinih zemaljaregiona, pa ~ak i unutar njih.Uprkos zahtjevima koje postavljaju i me|unarodnazajednica i praksa, balkanske zemlje nisu definisale potrebe,stvorile navike i razvile mehanizme i instrumente specifi~neregionalne diplomatije, koja bi u okviru zajedni~kih naporauticala i na brù realizaciju nacionalnih interesa krozregionalne, ali i druge inicijative. Dràve-~lanice evroatlantskihintegracija - Gr~ka i Turska - imaju razvijene diplomatskeslu`be koje ostvaruju nacionalne ciljeve. Dràve –nekada{nje ~lanice socijalisti~kog bloka, Albanija,Rumunija i Bugarska, imaju tradiciju diplomatskih odnosa ibrojne iskusne diplomate. U najlo{ijem poloàju su zemljebiv{e SFRJ, koje od ostataka diplomatije zajedni~ke dràvetek nastoje da uspostave slu`be koje }e omogu}itiostvarivanje spoljno-politi~kih ciljeva. Njihov razvoj je spori neefikasan, i te dràve uglavnom ìve u i{~ekivanju odlukavelikih sila i me|unarodnih organizacija, koje se na njihodnose. Velike i mo}ne zemlje imaju snaàn direktan uticajna unutra{nju i spoljnu politiku zemalja Jugoistoka Evrope,ali i posredno uti~u na definisanje njihove politike putemraznih lobi grupa u obliku instituta, nevladinih organizacija,istraìva~kih centara, obavje{tajnih slu`bi. Nasuprot njima,nerazvijeni diplomatski aparati funkcioni{u bez jasnih idosljednih spoljno-politi~kih koncepcija, pripremljenih idovoljno obrazovanih diplomata, s diplomatskim294

strukturama stegnutim izme|u previ{e personalizovanihpoliti~kih i diplomatskih vo|stava i partijske odanosti.I Evropska unija i SAD, kao lider NATO-a, smatraju daje poticanje regionalnih inicijativa, posebno ekonomskih,vaàn preduslov za prijem zemalja Balkana u njihovo~lanstvo. Neke od njih mogu poja~anim subjektivnimnaporima da skrate put, ali neke mogu, isto tako, i da gaznatno produè. U slu~aju divergencije tih puteva iregionalne integracije bi se na{le u procjepu, koji bisada{nju neefikasnost u~inio jo{ ve}om. Zato se ponovotreba vratiti na pitanje identiteta i odgovor – {ta je prije,regionalno povezivanje ili integrisanost u evropske ievroatlantske strukture. U regionu ima dràva i naroda kojideklarativno odri~u potrebu regionalne povezanosti,opredjeljuju}i se isklju~ivo prema Evropskoj uniji i NATOu.Kroz zapadne stavove i dokumenete, kroz proceseregionalnih povezivanja i globalizacije, Jugoistok Evropepostravljen je u takve odnose u kojima samo u cjelini moèda u~estvuje u politi~ko-ekonomskim kretanjima koja suzahvatila region.295

296

IZAZOV BALKANSKOG IDENTITETAPromjene koje su krajem dvadesetog vijeka zahvatilesocijalisti~ka dru{tva u Evropi nisu mogle mimoi}i njenJugoistok. Zemlje ovog prostora, koje su u drugoj polovinidvadesestog vijeka {irile vizije i ideologije socijalizmazahvatili su procesi razgradnje postoje}ih dru{tvenihstruktura i neizvjesnosti izgradnje novih. U nedostatkusopstvenih ideja, prihvataju}i i kopiraju}i po~etketranzicionih procesa u Isto~noj i Centralnoj Evropi, ibalkanske zemlje su se, bez izuzetka, odlu~ile za izgradnjudru{tva po modelu zapadnih vrijednosti. Na njihovunesre}u, promjene u Isto~noj i Centralnoj Evropi bile su upo~etnom periodu mnogo va`nije i Sjedinjenim Dràvama iEvropskoj uniji nego procesi u njenom Jugoisto~nom uglu.Nestanak bipolarne konfrontacije nije odmah uvjerioZapad da sa Istoka ne prijeti opasnost. Procesi koje jeGorba~ovljeva “perestrojka” poja~ala i usmjerila uveliko suve} trajali u dràvama koje su Zapadu bile mnogo va`nije ucilju izlolacije i kontrole “ruske opasnosnti”. Rusija jeposlije raspada sovjetske federacije bila njen formalninasljednik, a njene namjere i mogu}nosti u novojkonstelaciji me|unarodnih odnosa nakon epohe socijalizmabili su za Zapad krajnje neizvjesni. Balkan nije postaopodru~je posebnog interesovanja Zapada, ba{ kao {to niranije, u vrijeme Hladnog rata, nije bio ni podru~jestrate{kog su~eljavanja sa Istokom, {to se de{avalo uCentralnoj Evropi. I tada je, kao i u novom rasporedume|unarodnih odnosa, predstavljao periferiju politi~kihprocesa. Geopoliti~ki i geostrate{ki kroz tu periferijuprolazila je linija podjele izme|u zapadnog i isto~nog vojno-297

politi~kog bloka 290 . Zbog postojanja neblokovskih dràva,kao svojevrsne strate{ke me|unarodne tampon zone,granica izme|u sila konfrontiranih u svjetskim relacijama,nije bila jasna i precizno o{tra kao {to je bilo u srednjojEvropi u vrijeme bipolarne konfrontacije.Pro{lost Jugoisto~ne Evrope ostavila je u naslije|enovim politi~kim elitama nestabilno i nesigurno podru~je ukojem su politi~ki procesi ostali nedovr{eni, a to traje idanas. Dru{tvena tranzicija odvija se u neregulisanimdru{tvima i nestabilnim dràvama, za koje je svakootvoreno pitanje sudbinska opasnost. Ako se evropskikontinent posmatra kao geopoliti~ki i geoekonomskiprostor iz kojeg su u proteklih nekoliko vijekova poticani ivo|eni najva`niji svjetski procesi, onda je Balkan njenozaista nesre}no ro|eno dijete. Istorija se grubo poigrala spoluostrvom na kojem se neprestano mije{aju politi~ki istrate{ki interesi velkih sila, ideologije, religije i kulture, ikoje se u brojnim radovima ozna~ava kao raskr{}ecivilizacija, {to je imalo za posljedicu brojna krizna ~vori{ta.Naj~e{}i uzroci su nedefinisane dràvne granice, migracijestanovnika, osvajanje prostora, mije{anje naroda i religijana malom prostoru, usporen dràvni, ekonomski iinstitucionalni razvoj. Istorija Balkana je dugotrajno krvavaistorija ratova, koji su izbijali i onda kada je ostali dioEvrope mirno i{ao putem napretka. To je potvrdila iposljednja decenija dvadesetog vijeka, kroz ratove vo|enena prostoru Jugoslavije.Pro{lost Balkana je proces podjela i usitnjavanja dràva,zapo~et u vrijeme evropskih buròaskih revolucija.Poluostrvo je bilo ve}im dijelom otomansko, zatimpodijeljeno izme|u austro-ugarske i otomanske imperije,nakon toga podijeljeno izme|u austrougarskog carstva inezavisnih dràva. Danas ga dijeli jedanaest dràva i jo{ je290Volter Laker: “Istorija Evrope 1945 — 1992”, Clio, Beograd, 1999, str. 12298

krajnje neizvjesno da li je proces usitnjavanja dovr{en.Brojni uzroci podjela i kriza nisu nestali, kao {to nisu nestalini nosioci politi~kih procesa koje te krize izazivaju.Dru{tveni razvoj, ~iji su pravci utemeljeni po~etkom 19.vijeka, i danas se drì paradigme nacionalne homogenostikao klju~nog usmjeravaju}eg elementa. Ka{njenje odnekoliko stotina godina za Zapadnom Evropom ostavilo jedo samog po~etka tranzicije u zemljama socijalizmanedovr{ene i neefikasne nacionalne, dràvne i regionalneinstitucije, strukture i njihove nosioce. S nejasnim i izuzetnoneujedna~enim dru{tvenim sistemima i nedovoljnorazvijenim dru{tvenim mehanizmima nije se mogloo~ekivati uspostavljanje dru{tvenih elita sposobnih dadefini{u ciljeve i spremnih da ih ostvaruju. Poput ostalihbiv{ih socijalisti~kih zemalja, u zamjenu za jasno odre|eneciljeve mnogo lak{e je bilo skrenuti u nacionalizam, koji je upoliti~kom smislu postao dobitna karta za nove lidere.Pokrenute promjene imale su tragi~an kraj na prostorudezintegrisane Jugoslavije, ~iji je nestanak s politi~ke karteobiljeèn ratovima motivisanim, najvi{e, suprotstavljenimnacionalnim interesima.Za razliku, slu~ajeva poznatih u drugoj polovini 20.vijeka, tranzicija na Balkanu je, bila najbolnija i s najve}imposljedicama, zbog ~ega }e, vjerovatno, najduè i trajati.Tranzicioni procesi u zemljama Latinske Amerike i Ju`neEvrope (Gr~ka, Portugalija, [panija) nisu zadirali usu{tinske osnove dru{tvenih odnosa zasnovanih na trì{nojekonomiji i slobodnom preduzetni{tvu. Proces prelaska izsocijalizam u neoliberalni kapitalizam u Isto~noj Evropiodvijao se na osnovama ~vrstih dràvnih centralizovanih ibirokratizovanih struktura. Kao i u zemljama Istoka,tranzicija na Jugoistoku Evrope bila je optere}enazaostalim odnosima, sublimiranim u izuzetno sporimpromjenama i vi{estrukim tranzicionim problemima. Neradi se samo o ekonomsko-politi~koj tranziciji iz socijalizma299

u kapitalizam, ve} i o tranziciji nacionalno-dràvnesuverenosti na nove ili redizajnirane stare dràve. Obaprocesa, bez odgovarju}ih elita, koje bi mogle da se nose snjima, nisu mogla da pro|u bez intervencije izvana, jer plandru{tvenog i politi~kog spasenja nije postojao. Od po~etkaje u procesu promjena prisutan element koji se ozna~avakovanicom “demokratski svijet”, pri ~emu se jasno misli naZapad – Sjedinjene Ameri~ke Dràve i Evropsku uniju.Balkanska nacionalno neizgra|ena i nedefinisanadru{tva, koja od otomanskog vremena “mileta”institucionalno predstavljaju potpuni etni~ki i vjerskimozaik, do{la su u razvoju do toga da nacionalnuparadigmu usvoje kao hegemonijsku, odnosno izgradnjunacionalne dràve kao prirodan model razvoja. RazvojBalkana, bez obzira na kona~an rezultat, ne moè dazaobi|e etnocentri~ni princip. Politici “velikih sila”, 291 ukojoj se isticala britanska, odgovaralo je takvo stanje, jer jestimulisala otomanski politi~ki element da bi sprije~ilasna`niji uticaj Rusije na prete`no pravoslavnom Balkanu.Kada su procesi nacionalne homogenizacije isamoodre|enosti po~eli sna`nije da prodiru sa Zapada bilisu prekidani ratovima i poga|anjima velikih sila, ~iji suinteresi bili klju~ni element za veli~inu i oblik balkanskihdràva.Krhka po~etna i kratkotrajna demokratija ustanovljenaizme|u dva svjetska rata, nije imala vremena da se u~vrstina Jugoistoku Evrope. Mijenjaju}i strane, ve}ina balkanskihdràva izabrala je “revolucionarnu alternativu” i, uzizuzetak Gr~ke (Turska je, ipak, malim geografskim dijelombalkanska zemlja), u njima je pobijedio kolektivisti~ki duh.Iako ima poku{aja obja{njenja ove pobjede pojavomdikatatorskih elita i reìma, ne moè se pore}i ~injenica daje u neizgra|anim balkanskim dru{tvima i dalje postojao291“Velike sile” bile su evropske zemlje Engleska, Austrougarska, Njema~ka, Francuskai Rusija300

neiìvljen kolektivno-plemenski i miletski obi~aj koji nijedozvoljavao ja~e ispoljavanje individualisti~kih iracionalisti~kih dràvno-nacionalnih filosofija. Stvaranjeautonomnih i nezavisnih dràva otkrivalo je èlju zaraskidom s pro{lo{}u, ali i èlju za njenim odbacivanjem. Iposljednji poku{aj da se socijalizam, kao sistem vrijednostina kojem je bila organizovana ve}ina balkanskih naroda,zamijeni liberalnim kapitalizmom, kao osnovomindividualisti~kog pogleda na svijet i njihovih naroda idràva nedvosmisleno to pokazuje. Tranzicija na Balkanune odnosi se samo na politi~ki sistem, ve} zadire duboko udru{tvene vrijednosti na kojima su po~ivala balkanskadru{tva. Promjene kroz koje je trebalo da pro|e evropskiJugoistok nisu bile samo strategijska potreba Zapada, ve}itovremeno izazov i kompleksan zadatak kreiranja dru{tvapo njegovoj mjeri.Sli~nosti u razvoju, problemi u tranziciji, ~injenica da susamo na periferiji politi~kih procesa, predstavljaju osnovukoja moè da se shvati kao nu`ni minimum regionalnogbalkanskog identiteta. “Balkansko” u tome zadràva kaozajedni~ko jedino peòrativno, negativno odre|enje, kakoindividualno-mentalnog tipa koji podrazumijeva lijenost,povr{nost i neodgovornost, tako i kolektivno-nacionalnog idràvnog tipa, ~ije su odlike stalne tenzije, sukobi, ratovi ipoliti~ke krize. “Po~etni problemi kod izbijanja krize nisuvi{e samo balkanski, ali su prvo tamo otvoreni, a da jo{ nisudo kraja ni definisani ni rije{eni. Pitanja postavljena nasamom po~etku definisanja novog svjetskog poretka 292 su:ograni~enje i dometi samoodre|enja, mogu}nost uprav-292Koncepcija koju je lansirao ameri~ki predsjednik George W. Bush (stariji) 1990.godine, nakon akcije na Irak. Po toj koncepciji trebalo je izgraditi nove me|unarodneodnose, koji bi oja~ali kolektivnu bezbjednost i pomogli stvaranje svjetskog dru{tva slobodnihnaroda. Funkcionalna razrada te koncepcije bili bi vladavina prava i mirnorje{avanje sporova, izgradnja sna`ne svjetske demokratije, stvaranje temelja solidarnognastupa protiv agresije, smanjivanje i kontrola vojnih arsenala, ja~anje UN-a ipravedno tretiranje svih ljudi.301

ljanja etni~kim konfliktima, potpuno upravljanje krizama,zahtjev za profilisanjem novog tipa mirovnih snaga ilegitimacija humanitarne intervencije“. 293Velike razlike i suprotnosti onemogu}ile susamodefinisanje i ja~anje jednog regionalnog centra, koji biu strate{kom smislu okupljao dràve i nacije, kako bipostale izgra|eniji i izraèniji politi~ki entitet. To bi bilaosnova za ja~i uticaj na politi~ke procese u okruènju, ali i ume|unarodnoj zajednici uop{te. Nepostojanje regionalnogstoèra odraz je nepostojanja bilo kakvog regionalnogidentiteta. Taj identitet ne bi mogao da se poistovje}uje sadràvnim, jo{ manje sa nacionalnim, samo bi omogu}avaoodre|eni nivo uvaàvanja, komunikacije i saradnje izme|unaroda i dràva na prostoru evropskog Jugoistoka.Nacionalne, etni~ke i vjerske raznolikosti nisu bile samouzrok nesigurnosti i nestabilnosti balkanskih dràva, ve} sudovele do raspada multietni~ke i multikonfesionalneJugoslavije, jednog primjera dezintegracije u vremenu(evropskih) integracija. Nestanak SFR Jugoslavije i ratovikoji su uslijedili bili su najteà evropska kriza nakonDrugog svjetskog rata, u kojoj su se u velikoj mjeriprelamali odnosi velikih sila. Veze odre|enih etni~kihzajednica i zemalja s veliki silama, na talasu njihovihinteresa, jo{ vi{e su ih udaljili od mogu}nosti regionalogpovezivanja i mogu}nosti da se zajedni~ke osobine okrenu upozitivnom smjeru, suprotno od balkanske tradicije.Prvi krug tranzicionih kretanja obuhvatio je dràveIsto~ne i Centralne Evrope. Nakon nestanka gvozdenezavjese, u èlji da ostvari containtment Rusije, Americi iEvropi veoma se ùrilo. Jugoistok je tako do{ao u “drugikrug prioriteta”. To podru~je vidi se kao prostor sukoba293Karl Keiser: “The Balkan as a Model”, Internationale Politik (Transataltnic Edition),Volume 4 3/2003, str. 31302

civilizacija 294 , ali i kao podru~je potencijalnih kriza, kojeuvijek mogu da ugroze njegovu stabilnost i bezbjednost.Tradicionalne veze, zasnovane na Pravoslavnoj vjeri ujednom krugu dràva i naroda, kao i sveslovenskomosje}anju, u drugom, ne}e prestati da budu osnova za{irenje uticaja Rusije. Iako se i Rusija okretala zapadnomsistemu neoliberalnih dru{tvenih vrijednosti i napravilaprimjetno veliki iskorak u njihovom dostizanju, ne moè sere}i da se odrekla interesa za Balkan. U situaciji kada sunjene mogu}nosti kontrole crnomorske obale znatnosmanjene nastankom nezavisne Ukrajine i kada nema takvumo} koja }e uvijek biti garant kori{}enja moreuza Bosfora iDardanela, Balkan ostaje realno potencijalni izlaz naJadransko i Sredozemno more. Zahvaljuju}i tradicionalnimvezama, Rusiji je va`no da bude prisutna u tom prostorukroz sna`niju ekonomsko-politi~ku poziciju, u~e{}e uodlu~ivanju o regionu u okviru me|unarodnih institucija,politi~ke i kulturne uticaje. Na osnovu pretpostavke da jejedan od ciljeva Zapada pritisak na samu Rusiju, njenoprisustvo na Balkanu pokazuje se bitno iz aspekta pritiskatokom procesa dono{enja i realizacije planova zapadnihsaveznika u regionu.Nova globalna konfiguracija me|unarodnih odnosapo~etkom devedesetih godina, nazvana „novi svjetskiporedak“, i globalni strate{ki interesi glavnih aktera svjetskepolitike i diplomatije nakon Hladnog rata, pokazali, inovo lice na staroj matrici. Zate~eni nestankom blokovskogprotivnika, ne samo da u po~etku nisu imali jasnu predstavuo pristupu promjenama u Isto~noj i Centralnoj Evropi, ve}su jo{ manje imali rje{enje za balkansku dramu. Nestanak“gvozdene zavjese” nije bio dovoljan povod ni Evropskoj294„Evropski prostor dijeli zami{ljena, imaginarna , ali u isto vrijeme veoma realnalinija, na latinsko-rimski i gr~ko-pravoslavni prostor, kao kada je rije~ o vjeri tako ikada je rije~ o na~inu ìvota”, Volter Laker: „Istorija Evrope 1945—1992.“, Clio, Beograd,1999, str. 24303

uniji da brzo djeluje, niti je ohrabrio demokratske zemljeBalkana i njegove okoline da poku{aju da uti~u nakvalitetnije rje{enje otvorenog tranzicionog problema. NiGr~ka, ni Austrija, ni Italija nisu bile spremne daenergi~nije reaguju na doga|aje u svom susjedstvu. Jo{manje su za to bile sposobne biv{e zemlje “socijalisti~koglagera”, Ma|arska, Bugarska ili Rumunija, koje su se borilesa sopstvenim te{ko}ama i definisanjem razvojnog puta.Nakon {to se u isto vrijeme raspao Sovjetski Savez pogranicama biv{ih sovjetskih republika, ni njegovanasljednica, Ruska Federacija, nije na spoljnopoliti~komplanu bila u stanju da u tom po~etnom periodu preciznijedefini{e pristup balkanskom problemu, jo{ manje dapreduzme sna`nu i dosljednu politi~ko-diplomatsku akciju.Iako je iz biv{e Jugoslavije bilo poku{aja prizivanja ruskevojne akcije, u tada{njem rasporedu snaga o tome nijemoglo biti ni govora. Rje{enje se o~ekivalo isklju~ivo odZapada – ujedinjene Evrope i Sjedinjenih Ameri~kihDràva.Najslabiju mo} da uti~u na procese u regionu imale susame zemlje Balkana. Unutra{nje politi~ke snage i novepoliti~ke elite nisu bile u stanju ni da odrè uslove zanormalan ìvot, a da se o ve}em uticaju na politi~ka rje{enjai ne govori. Pokazalo se da nije bilo dovoljno ukinutijednopartijske sisteme, subvencije neprofitnoj industriji ivratiti zemlju seljacima, da bi se stiglo u obe}ano dru{tvoblagostanja. Mase, koje su se nadale da }e dobiti vi{eslobode, a da ne izgube ni jednu privilegiju, po~ele su daizraàvaju razo~arenje u demokratiju. Op{ta oskudicapojavila se kao bolna tranziciona posljedica. Nisu bileukinute samo subvencije neprofitnoj privredi, ve} su nestalei subvencije socijalnim kategorijama. Sklonost ka kolektivizmui birokratiji po~ela je da se vra}a kao spasonosnaformula i prijetio je povratak na autoritarnost. Nove elite uve}ini zemalja Balkana bile su u su{tini stare korumpirane304

politi~ke elite u sprezi s novim preduzima~ima. Po{to sepovratak na staro pokazao nemogu}im, spas je traèn naZapadu. Naviknut na ideolo{ka rje{enja i planove koje nisumorali ispunjavati, Jugoistok Evrope suo~io se s grubom ite{kom realno{}u – za ulazak u klub bogatih bilo jepotrebno ispuniti nekoliko vrsta standarda. Za Evropskuuniju traìlo se pravno i ekonomsko okruènje, za NATOefikasan sistem bezbjednosti, koji se moè ukopiti umultilateralne kolektivne bezbjednosne arhitekture. Predzemljama Balkana stajao je veoma teàk zadatak i ne ba{tako kratak put. Uspostavljanje politi~kih sistemazasnovanih na neoliberalizmu, vi{estrana~koj demokratiji itrì{tu kompleksan je proces, koji traì da bude osvojeniznutra, a ne poklonjen izvana. Izuzetak nisu ni zemljeBalkana ~ije tradicionalne strukture nisu mogle tako lakoda izdrè promjenu, pa je realnost jednostavno prisilila ivelike sile i same zemlje regiona da se orijenti{u naregionalne veze – pokretanje regionalnih innicijativa imreà, kao vaàn dio puta ka èljenim ciljevima –evropskim i evroatlantskim integracijama.Nepostojanje minimuma regionalnog balkanskogidentiteta oteàva razvoj regionalnih struktura imehanizama dovoljno efikasnih u ekonomskom ibezbjednosnom pogledu. Balkan }e se pokazati kao „labaventitet, ne samo zbog slovenskih i vizantijskih osnova, ve} izbog labavih, neizgra|enih struktura i neprekidnogka{njenja u politi~kom i ekonomskom razvoju“ 295 . Zbogtoga je me|unarodna zajednica odlu~ila da drì sve konce usvojim rukama. Zemlje slabih demokratskih sistema,ekonomskog siroma{tva, organizovanog kriminala ikorupcije, kao najve}ih prijetnji stabilnosti, ~ak i bazi~nomopstanku samih tih dràva, zemlje opadaju}e slaba{neekonomije i etni~kih napetosti, sa izraènim èljama za295Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”, Clio, Beograd2003, str 424.305

secesijom i fragmentacijom, daleko su od sposobnosti da sesame efikasno regionalno poveù. âk ni ~injenica da prviput u istoriji Balkana unutra{nji vojni faktor nije presudanza odràvanje sigurnosti i stabilnosti, nije dovoljna.Me|unarodna zajednica, pored politi~ko-diplomatskihupotrebljava i vojna sredstva odràvanja bezbjednosti istabilnosti, zbog ~ega je eventualna mogu}nost {irenjame|unarodnih protektorata na Balkanu jo{ prisutna.Balkan se nakon dezintegracije Jugoslavije ukazaoEvropi kao dobra prilika za probu|eno opredjeljenje da bezameri~kog uticaja upravlja procesima na svom tlu, {to jojnije po{lo za rukom od ulaska Amerike u Drugi svjetski ratna strani evropskih saveznika do kraja Hladnog rata. Timebi potvrdila orijentacaiju da od “ekonomske zajednice”, kaouspje{ne i dokazane regionalne integracije, postaje spremnada pre|e u “vi{e faze integracije”, karakterisane nazivomEvropska unija. To je od nje traìlo sposobnost i umije}e dauspje{no upravlja krizama i rje{enjem konflikata. Kriza naJugoistoku pruìla je priliku i za dalje definisanjeEvropskog bezbjednosnog i odbrambenog identiteta(ESDI) i bila test Zajedni~ke spoljne i bezbjednosnepolitike (CFSP). Slobodi evropske akcije pogodovala je i~injenica da su Sjedinjene Dràve u vrijeme mandataDòrdà Bu{a-starijeg i po~etkom mandata Bila Klintonapodràvale integralnu Jugoslaviju, uzdràvaju}i se odsna`nijeg uplitanja, i prepu{taju}i evropskim saveznicima dadovr{e zapo~eti posao. U Evropi, dosta nejedinstvenoj,vode}u ulogu igrala je ekonomski jaka i politi~ki mo}naujedinjena Njema~ka, koja je jednostranim priznavanjemSlovenije i Hrvatske dovela ostale ~lanice EU pred svr{en~in. To je bio neposredan povod i formalnog rastakanjaprakti~no ve} nepostoje}e druge Jugoslavije. DezintegracijaJugoslavije bila je najve}i uzrok nestabilnosti i ekonomskogzaostajanja cijelog Balkana.306

Angaòvanjem na Balkanu Evropska unija je nastojalada se pokaè kao garant “nestabilne sigurnosti” 296 naJugoistoku Evrope. Preuzimaju}i odgovornost za razvojdoga|aja, EU je pokazala da transatlantski odnosi dobijajukonture potpuno nove konfiguracije. Decenijama jeproblem Zapadne Evrope bila drugorazredna uloga,“neobi~an slu~aj abulije – krajnje ravnodu{nosti”. 297 Naraslaekonomska mo} nije bila pra}ena i odgovaraju}ompoliti~kom silom, niti je u Evropi postojala ozbiljna vojnasila. Ona se pokazala kao izuzetna ekonomska i civilna mo}koja je potpuno gubila zna~aj u vrijeme kriza, nespremna daiza|e na kraj s njima ukoliko je za rje{enje bila potrebnavojna mo}. Zaostajanje u odnosu na ameri~ku vojnotehnolo{kunadmo} za posljedicu je imala neizvjesnost upogledu budu}nosti, koja je mogla nestati tek onda kadaEvropa kao jedinstven kontinent, bude sposobna daodbrani svoje vrijednosti bez pomo}i sa strane. Kriza naBalkanu i uloga me|unarodne zajednice pokaza}e se za njukao dobar politi~ko-diplomatski poligon. Vremenski igeografski, jugoslovenska kriza ukazala se kao prva prilikakoju }e EU na ~elu Evrope rje{avati. Otvoreni oruànime|unacionalni, etni~ki i religijski konflikt bio je i testevropskih mehanizama bezbjednosti, uklju~uju}i iredefinisani OEBS (prerastao iz KEBS-a), ali i Ujedinjenihnacija i NATO-a, koji je ~ekao redefinisanje svoje uloge unovom svjetskom poretku.Iako se po~etkom devedesetih ~inilo da se Amerikapovla~i sa Balkana i prepu{ta Evropi da rje{ava iskrsliproblem, ona to u su{tini nikada nije uradila. SAD su seuvijek pojavljivale kad Evropljani nisu bili sposobni darje{avaju probleme. Njihov ulazak u oba svjetska i vode}auloga u Hladnom ratu zavr{ili su pobjedom. U slu~aju krize296Termin “nestabilna sigurnost” prvi je upotrijebio Radovan Vukadinovi}: „Sigurnostna Jugoistoku Europe“, Interland, Vara`din, 1999.297Volter Laker: „Istorija Evrope 1945—1992“, Clio, Beograd, 1999, str. 12307

na Jugoistoku Evrope ~inilo se da jedan regionalni oruànikonflikt prepu{taju saveznicima. Ve} tada izme|u Evrope,oslonjene na postoje}e mehanizme i metode Ujedinjenihnacija i OEBS-a, s jedne strane i SAD, oslonjenih na vojnumo} za ostvarivanje politi~kih ciljeva, s druge, po~inje da senazire, a zatim i {iri “transatlantska pukotina”. Prva fazajugoslovenske krize – zavr{etak oruànog sukoba u BiH -zavr{ena je ulaskom SAD u sukob i one su se pokazale kao“menad`ment rje{avanja krize” koji je doveo do kraja rata.Na prvi pogled se ~inilo da SAD u potpuosti prepu{tajuinicijativu za rje{avanje balkanske krize Evropljanima.Odlu~uju}im ulaskom u krizu i brzim privo|enjem krajurata u Bosni i Hercegovini pokaza}e se da je to bila stvarameri~ke strategije, a ne moralnosti kako su to prestavljalimediji. Dejtonski mirovni sporazum bio je zavr{etaknajteèg perioda u istoriji ameri~ko-evropskih odnosa.Ulazak SAD u jugoslovensku ratnu dramu zavr{en jedefinisanjem nove uloge NATO-a, kao jedinog preostalogpoliti~ko-vojnog bloka, koji moè da interveni{e bilo gdje usvijetu ukoliko se to proglasi interesom Sjevernoatlantskihsaveznika. Nesposobnost Evropljana i mehanizama skojima su raspolagali dali su Amerikancima povod dapokaù va`nost NATO-a kao kolektivne bezbjednosneorganizacije. Dejtonski mirovni sporazum pokaza}e se i kaoprelomnica ameri~ke spoljne politike u Evropi. Zaameri~ku spoljnu politiku u Evropi, NATO, kojem su SADpredvodnica ima nezamjenljivu ulogu. Amerika ima interesna Balkanu, jer je va`na geografska spojnica evropskogkontinenta i drugih podru~ja u kojima Amerika tako|e imainteres: Isto~ni Mediteran, {iri Crnomorski region, Kavkaz,Srednji i Bliski Istok.Te`nja za pro{irenjem Evropske unije pokazala se kaonjena èlja da se {iri i dalje od granica Evrope. Pro{irenje naIstok i centralni dio koninenta bili su prva faza, druga jeJugoistok. Djelovanjem izvan evropskog prostora, kao usko308

egionalnog, pokazuje da su zemlje Bliskog Istoka i SrednjeAzije, posebno biv{e sovjetske republike, neposredan cilj.“Politi~ko pro{irenje Evrope u svojim zahtevima mnogo je{ire od prostog teritorijalnog pove}anja. Od 1989. do 1991.svet je zabeleìo novi poku{aj zapadnoevropske ekspanzije.Taj poku{aj nije mogao da pro|e bez dugoro~nih klju~nihsudara i sukoba. 298 Evropska unija, kao regionalni kolektivitetdràva, pojavi}e se kao subjekt rje{avanja odnosa uizraelsko-palestinskom sukobu, nuklearnoj krizi u Iranu, na“rogu Afrike” i etni~kim sukobima u Sudanu.Balkan je bio pogodan za pokazivanje vojno-politi~kihsposobnosti. Prvu priliku, koju su devedesetih stvorili ratoviu biv{oj Jugoslaviji, EU nije iskoristila. Period ameri~keintervencije i poslije balkanskih ratova Evropska unija jenastojala da iskoristi za konceptualno ja~anje, organizaciju imaterijalno opremanje vojno-politi~kih potencijala. Pokretza ja~e izraàvanje politi~ko-vojne posebnosti, predvo|eneFrancuskom i Njema~kom, nije mogao da pro|e bez velikihunutra{njih rasprava u NATO-u. Klju~no pitanje bilo je: dali je NATO, predvo|en SAD, i dalje dovoljan okvir zaevropsku kolektivnu bezbjednost i pored nove uloge SAD usvijetu, odnosno da li je pored takvog NATO-a neophodnorazvijati posebne evropske koncepte, strategije i vojnesnage za ostvarivanje kolektivne bezbjednosti? BombardovanjeJugoslavije i napad na Irak pokazali su duboku krizuu kojoj se NATO na{ao i koja je zaprijetila i njegovompostojanju. Unutra{nje krize tada su prevazi|ene, ali se, sobzirom na razvoj doga|aja, ne moè tvrditi da je to ikona~no.Jedan od pojavnih oblika transatlantskih odnosa jeste irastu}i antiamerikanizam u Evropi. Korijeni togantiamerikanizma prili~no du duboki, prakti~no seù dosamog po~etka transatlantske saradnje. S vremena na298Hans Hoifbauer: “Pro{irenje EU na Istok”, Filip Vi{nji}, Beograd, 2004, str. 15309

vrijeme bio je podstican, nekad potiskivan. Jedna odkarakteristi~nih situacija je i 1979. godina, u vrijemerazmje{tanja strate{kih nuklearnih raketa srednjeg dometana podru~ju Zapadne Evrope, ~ime bi ona i protiv svojevolje, u eventualnom nuklearnom konfliktu, bila izloènaprvom sovjetskom udaru. Kriza je pro{la relativno mirno,jer je jo{ postojala „sovjetska prijetnja“. Antiamerikanizamje u takvim prilikama naglo rastao, otkrivaju}i unutra{njenesporazume me|u sjevernoatlantskim ~lanicama. Vi{e od~etiri decenije Evropa je zavisila od ameri~kog vojnogvo|stva. Oslonjena na ameri~ku vojnu mo}, decenijama nijebila spremna da vi{e ulaè u odbranu i vojne tehnologije,pate}i od “poniàvaju}e zavisnosti od SAD” (VolterLaker). Politi~ka potreba za iskazivanjem sna`nijeg glasamorala je biti pra}ena brzim i adekvatnim razvojom nesamo politi~ko-vojnih koncepata i strategija, ve} iodgovaraju}im tehnolo{kim razvojem.Dugogodi{nje zaostajanje u oblasti odbrane te{ko moèbrzo da bude nadokna|eno. Evropska izdvajanja uodbrambene svrhe vi{estruko su zaostajala za ameri~kim.Zapadna “dràva blagostanja”, pritisnuta idejom socijalnepravde koja je prijetila sa Istoka, novac je radijeusmjeravala u socijalnu sferu, nego u tehnolo{ki razvoj zavojne svrhe. Ulogu predvodnika, pola stolje}a vi{e negouspje{no, obavljale su SAD. Kad je prijetnja nestala, apoliti~ki zahtjevi porasli, Evropa se u pore|enju sasaveznikom na{la u podre|enom politi~kom poloàju. Sdruge strane Atlantika, iz Sjedinjenih Dràva, po~eli su~esto da stiù prigovori na nedovoljna izdvajanja zaodbranu. Izme|u Evrope i Amerike “transatlantskapukotina” je postaje mnogo vidljivija. Jugoistok Evrope ikriza oko njega bili su aktuleni po~etkom devedesetihgodina pro{log vijeka i odraàvali su svu sloènost odnosame|u sjevernoatlantskim saveznicima. Tada najteà, kriza}e se pokazati kao uvod u kasnije dublje i opasnije.310

Ratna drama na Balkanu okarakterisana kao jedna od“kriza niskog intenziteta”, definitivno je u~inila vidljivimprobleme u ameri~ko-evropskim odnosima. Ona je na duìrok omogu}ila i da se defini{e nova bezbjednosna arhitekturaEvrope. Posluìla je u po~etku evolutivnog periodaNATO-a, nakon 1991. godine, da se od snagauspostavljenih za kolektivnu odbranu 299 nakon nestankasovjetske vojne prijetnje uspostavi kao sistem kolektivnebezbjednosti. Po~etne raspave o novoj ulozi NATO-arazbijene su definisanjem potrebe za njegovomintervencijom u ratu u Bosni i Hercegovini. NATO postajedominantan bezbjednosni faktor u regionalnom sukobu,koji se pokazao kao ambijent ispoljavanja razlika izme|usjevernoatlantskih saveznika. Takvoj ulozi NATO-apogodovala je procjena da prijetnje vi{e ne dolaze odpoznatog i dobro organizovanog neprijatelja, ve} da postojiniz izazova bezbjednosti koji traè nove sadràje koletivnebezbjednosti. Balkan je to pokazao: etni~ki sukobi,teritorijalni sporovi, nestabilni politi~ki sistemi, ekonomskiugroène dràve, organizovani kriminal, terorizam iprirodne katastrofe bili su prakti~no testiranje nove ulogeNATO-a kao sistema za uspostavljanje i odràvanje mira.Po~etni neuspjeh evropskog odbrambenog identiteta ispoljne politike doìvio je mogu}nost ponovnog ulaskaEvropljana u procese na Balkanu u prvoj deceniji tre}egmilenijuma. U vrijeme kada je predsjednik Bu{ definisaosvjetska krizna àri{ta, nabrajaju}i zemlje “osovine zla” i“tiranije”, ameri~ki interes za Balkan relativno je popustio.U me|uvremenu svijet su potresale druge krize – Irak,Avganistan, Bliski Istok, Mediteran, Iran, SjevernaKoreja... Jugoistok Evrope, kao poligon za testiranjeevropskih i evroatlantskih odnosa, nije napu{ten, ali jeizgubio svjeìnu i nije vi{e u fokusu me|unarodne pa`nje. I299Prema ~lanu 5 Sjevernoatlantskog ugovora, kolektivna odbrana zna~ila je da napadna jednu zemlju ~lanicu zna~i i napad na sve zemlje Ugovora.311

pored toga {to se nalazi izme|u „marginalizacije iintegracije“ 300 , otvoren je prostor Evropskoj uniji da,uprkos nezadovoljstvu u NATO-u, upravo na JugoistokuEvrope zapo~ne sa izgradnjom nove “evropskebezbjednonse arhitekture” koja jeste izgra|ena u saradnji sNATO-m, ali u su{tini ipak polazi{te novog evropskogbezbjednosnog i odbrambenog identiteta. Policijska misija uBosni i Hercegovini i vojne misije u Makedoniji i BiHpokaza}e koliko je Evropa politi~ki, strate{ki i vojnotehnolo{kispremna da preuzme ulogu kakvu danas imaNATO. Po{to su upravo evroatlantske strukture izrazameri~kih spoljno-politi~kih koncepcija i politi~kedominacije SAD u Evropi, Jugoistok Evrope }e biti noviispit evroatlantskih odnosa. Turbulentno podru~je, sbrojnim àri{tima kriza, geografski dio kompaktneevropske teritorije, koji je nestankom sovjetskog blokadobio novu dimenziju i unutra{nju dinamiku, ima predsobom dug i naporan put stvaranja jednog regionalnogidentiteta koji bi mogao zadovoljiti potrebu da u odnose sevropskim i atlantskim saveznicima u|e s vi{e ideja ipoliti~ke mo}i.300Radovan Vukadinovi}: “Marginalizacija ili integracija Jugoistoka Europe”,Me|unarodni odnosi, Grupa autora, zbornik Poslijediplomskog studija “Me|unarodniodnosi”, Zagreb, 2003. str.64.312

Da li se pojavljuje nova podjela Evrope 301301 The Newsweek, 16. december 2002, str.14. do 18.313

NESTABILNA NESIGURNOSTJUGOISTOKAOd neutralnog termina, Balkan je kroz istoriju politi~kostrategijskogdjelovanja, prije svega velikih sila i u borbinjihovih suprotstavljenih interesa, po~eo dobijati u 19.vijeku sasvim jasne konotacije, koje su u prvi plan stavljalekarakteristike nestabilnosti, neprijateljstva i povezanosti uzvelike sile. Tome je, naravno, kao jedinstveni zajedni~kinazivnik prethodilo gotovo permanentno stanje nerazvijenostii zaostajanja za ostalim dijelovima Evrope, {to }e ukasnijim fazama, tako|e, ostati kao jedna od trajnihkategorija ukupnog odre|enja Balkana. Prikazuju}i razvojBalkana u godinama hladnog rata, nemogu}e je propustitiukazati na elemente balkanske specifi~ne situacije, vezaneuz tzv. balkanski balans: dràve ~lanice NATO-a, dràve~lanice Var{avskog ugovora, nesvrstana Jugoslavija i kvazineutralnaAlbanija. Me|utim, upravo te hladnoratovskeprilike nisu stvorile uslove da se izgrade neke mogu}nostiregionalnog povezivanja i u tom je smislu Balkan jednimdijelom dijelio sudbinu nekih isto~noevropskih zemalja(Srednja Evropa), te je prakti~ki bio i dalje oslabljen, kaopodijeljeno i u velikoj mjeri suprotstavljeno podru~je Evrope.U godinama nakon hladnog rata i promjene na IstokuEvrope odmah su na{le svoje mjesto u svim balkanskimzemljama. Smjena biv{ih socijalisti~kih reìma izvr{ena jena relativno bezbolan na~in (osim Rumunije), a tek ukasnijoj fazi, kada se postavilo pitanje razbijanjaJugoslavije, dolazi do krvavih ratova. Velike geopoliti~ke,geoekonomske i geostrategijske promjene koje su sedogodile u me|unarodnim odnosima imale su dvostrukog314

odraza na Balkanu. S jedne strane, ru{enje socijalisti~kogsistema i poku{aji brè izgradnje novih dru{tveno-politi~kihi ekonomskih odnosa uticali su na balkanske zemlje unjihovom opredjeljenju, no, s druge strane, taj ubrzanitranzicijski hod izazivao je i nove ambicije, posebnovelikodràvnog karaktera, koje su morale voditi ratnomsukobljavanju.Doìvljavaju}i Balkan kao odre|eno periferno podru~jeIsto~ne Evrope, u kome je upravo zemlja koja je bilaodre|eni oslonac stabilnosti - Jugoslavija, prolazila krozpo~etne te{ko}e, zapadne zemlje nisu imale ni volje, nispremnosti da se ozbiljno upuste u rje{avanjejugoslovenskog problema, kao dijela novih ukupnihpromjena na Balkanu.Ratovi na Balkanu i politika velikih sila pokazujunespremnost, neprilago|enost i nedostatak politi~ke voljeda se ide u neposredno angaòvanje i tvrdi kako su ipoliti~ka i ekonomska sredstva, prije svega Evropske unije,bila kori{tena bez nekih velikih ambicija kako bi se njimapomoglo u rje{avanju krize. Amerika je, sa svoje strane,jasno ukazivala da je Balkan tzv. evropsko dvori{te i datreba ~lanicama EU ostaviti mogu}nost da poku{aju rije{ititaj problem. Razli~ita su mi{ljenja da li je i u kojoj mjeri tapolitika bila vezana uz objektivnu ameri~ku zaokupljenostPustinjskom olujom i posljedice stvaranja novog svjetskogporetka, a u kojoj je mjeri, pak, balkanska situacija bilaprepu{tena Evropljanima kako bi se iz Va{ingtonaposmatrale konkretne mogu}nosti evropskog zajedni~kogdjelovanja. Tek kada je postalo jasno da je Evropapodijeljena, neodlu~na i nespremna za konkretno postizanjerje{enja, na politi~ku scenu stupa Klintonova administracija,koja odlu~no djeluje, od Hrvatske, preko Bosne iHercegovine i Kosova, pomaù}i sve one snage koje su bileprotiv Milo{evi}eve Srbije. Dejtonski mirovni sporazum jeupravo prelomnica odnosa evroatlantskih saveznika, u kojoj315

su Amerikanci pokazali svoju odli~nost da se dovr{ibalkanska kriza, a preuzimanjem vode}e politi~ke ulogepreuzeli su ujedno i teret vojno-politi~kog djelovanja, koje}e kasnije nastojati da dijele s Evropljanima.Op{te stanje transatlantskog savezni{tva, posebnonakon Hladnog rata, u novim posthladnoratovskimodnosima evidentno pokazuje kako je transatlantizamdoìvio promjene, da su ujedno i koncepcije koje su gastavljale u nove okvire tako|e izmijenjene, i da su tepromjene najvi{e prostora dobile upravo oko pitanjaizja{njavanja za tzv. atlantsku ili evropsku politiku.Ameri~ka intervencija u Iraku i stvaranje tzv. stare i noveEvrope tako|e su imali svog uticaja i na novaopredjeljivanja u Evropi, koja su imala svog odraza naBalkanu. U novim uslovima podijeljenog atlantizma, kadase tro{e razli~ite mogu}nosti za njegovu obnovu, vi{e jenego evidentno da Balkan nije u sredi{njem fokusuameri~ke politike i da ono {to ameri~ka politika danas èlijeste prvenstveno vezano uz odràvanje stabilnosti u regiji.Ameri~ka politika je svjesna dubine problema koji jo{ nisurije{eni (Kosovo, odnos Srbije i Crne Gore, fragilnaMakedonija, Bosna i Hercegovina koja ne funkcioni{e), aliisto tako, kao i Evropljani, nije spremna ovu nestabilnusigurnost mijenjati za neko direktno angaòvanje u kome bimoglo do}i do ozbiljnog mijenjanja granica, stvaranja novihentiteta, pa i dràva. Odràvanje status quo je ne{to {tosada odgovara i Americi i EU, koji su zajednozainteresovani da se ne stvaraju problemi i da u razli~itimuslovima podru~je Jugoistoka Evrope, odnosno u prvomredu zemlje biv{e Jugoslavije, ne krenu putemnormalizacije.Sada{nji raspored politi~kih i ekonomskih veza napodru~ju Balkana, kao nekada{nje poluostrvske evropskeregije, pokazuje da su Turska i Gr~ka ~vrsto integrisane uNATO-u (Gr~ka i u EU), da su Bugarska i Rumunija na316

putu ulaska u EU (uklju~ene su od 2004. u NATO), da seHrvatska, Albanija i Makedonija pripremaju za ulazak uNATO preko MAP-a i da je Hrvatska od sve tri zemljenajbliè Evropskoj uniji. Zemlje koje su jo{ izvan evropskihstruktura povezivanja: Bosna i Hercegovina, Srbija i CrnaGora, morale bi se same najprije suo~iti s te{kimunutra{njim problemima na putu evropeizacije, te bi teknakon toga mogao zapo~eti njihov put u Evropu. Evropskaunija, uprkos svoje rezolucije iz Soluna, o tome da }eJugoistok Evrope biti tretiran kao dio Evrope, odnosno ubudu}nosti kao dio EU, jo{ uvijek je prespora upribliàvanju te regije svojim integracijskim tokovima.Regionalizam, kao potrebna etapa prema evroatlantizmu,jasno stavlja do znanja kako je Evropska unija odsvojih novih ~lanica traìla da imaju razvijene odnose sasusjedima, odnosno da se regionalna saradnja postavlja kaotest uspje{nosti nacionalne politike i mogu}nosti daodre|ena zemlja sara|uje u {irem evropskom inegrisanomkrugu. Me|utim, do tog saznanja balkanske zemlje prili~note{ko dolaze i njihove strategije diplomatske akcije u prvomredu ra~unaju na jednostrano i samostalno ulaènje uevroatlantske integracije, bez kori{tenja regionalnih mogu}-nosti, pa i odre|enih regionalnih prednosti, koje se, gledanoizvana, jasno stavljaju kao evropski zahtjevi.Neke zemlje oti{le su korak dalje prema Evropi, dokneke i dalje zaostaju, {to svakako onemogu}ava jedinstvenevroatlantski pristup regiji Jugoistoka Evrope. Upravo timrazdvajanjima politika, kao i konkretnih putevapribliàvanja Evropskoj uniji, Amerika i Evropa u novimuslovima sve manje mogu da govore o jedinstvenoj regiji.Dosada{nje pro{irenje EU i NATO u novom svjetlupostavlja ostale balkanske dràve, koje bi trebale uloìtigolem trud da se poùre prema evroatlantskim integracijama,ako stvarno èle da taj dio Balkana ne ostaje i daljekao “crna rupa“.317

Milo{ [olaja je izradio zanimljiv i dokumentovan rad.On je prikupio opse`nu doma}u i stranu literaturu razli~itihprovenijencija, izvr{io je kriti~ku analizu i tome je svakakopomoglo i to {to je autor imao prilike da boravi u raznimzemljama, neposredno se upoznao s politi~kim koncepcijamai nekim njihovim autorima, a njegovo kori{tenjeliterature nije suvoparno i li{eno vlastitih opservacija.prof. dr sci. Radovan Vukadinovi}318

319

Literatura1. Urs Altermat: “Etnonacionalizam u Evropi”, Fond otvorenodru{tvo, Sarajevo 1998.2. Franz-Lothar Altmann: “A Scheme of Regional Cooperationin Southeast Europe”, Godi{njak/Yearbook “[ipan 2003”,(urednik Lidija êhuli}), Politi~ka kultura, Zagreb 2003.3. Juraj Andrassy: “Me|unarodno pravo”, [kolska knjiga,Zagreb 1976.4. @or` Anri-Sutu: “Neizvestan savez”, Clio, Beograd 2001.5. „The Balkans, Black Sea Countries, Eastern Europe“,INFOTE, MPA, Thessaloniki 2003.6. Nikolaos D. A. Arvanites: “Balkanski ~vor”, Anda Info, Beograd2003.7. Vesna Boji~i}-Dèlilovi}, Denisa Kosovicova: “The Balkansin Globalization Throes”, “Internationale Politik”, 2/2006/Vol 8, str 92.8. Gordon N. Bardo{: „The Bosnian cold War: Politics, Societyand International Engagement After Dayton“, The HarrimanReview, Columbia University Volume 11, Number 3, April1999. pp 1–26.9. Gordon N. Bardo{: „Balkan History, Madeleine s War, andNATO s Kosovo”, The Harriman Review, Columbia UniversityVolume 13, Number 1-2, April 2001. pp 36 -52.10. Gordon N. Bardo{: „Davos Man Meets Homo Balcanicus“,The National Interest, Number 73, Fall 2003. pp 128-133.11. Henri Bemford Parks: „Istorija SAD“, Rad, Beograd 1985.12. Zbigniew Brzezinski: “The Choice”, Basic Books, New York2004.13. Zbignjev Bèìnski” “Velika {ahovska tabla”, CID, Podgorica1999.14. Zbignjev Bèìnski” “Veliki proma{aj”, Vizart, Beograd 2000.15. Aleksa Buha: „Evropa ili Amerika“, zbornik, Zavod zaud`benike i nastavna sredstva Republike Srpske, SrpskoSarajevo 2003.320

16. Steven L. Burg & Peter S. Shoup: “War in Bosnia and Herzegovina:Etnhnic Conflict and International Intervention, M. E.Shharpe, New York – London, 2000.17. Barry Buzan and Ole Weaver: “Regions and Powers”, CambridgeUniversity Press, Cambridge 2003.18. Cato Handbook for Congress 2003, New York,19. Richard Caplan: “Europe and Recognition of New States inYugoslavia”, Cambridge University Press, Cambridge, 2005.20. David Chandler: “Bosnia - Faking Demokracy After Dayton”,Pluto Press, London–Sterling, Virginia 1999.21. Vlatko Cvrtila: “Geopoliti~ko odre|enje Jugoisto~neEurope”, Godi{njak/Yearbook, [ipan 2003.22. Lidija êhuli}: “Euroatlantizam”, Politi~ka kultura, Zagreb2003.23. Lidija êhuli}: “Clinton i novi svjetski poredak”, Politi~kakultura, Zagreb 2001.24. Aleksandar Dugin” “Osnovi geopolitike 1 – geopoliti~kabudu}nost Rusije”, Ekopres, Zrenjanin 2004.25. Aleksandar Dugin” “Osnovi geopolitike 2 – prostornomisliti”, Ekopres, Zrenjanin 2004.26. William Drozdiak: “The North Atlantic Drift”, “Foreign Affairs”,Volume 84, No. 1, January/February 2005.27. Aleksandar Fati}: “Novi me|unarodni odnosi”, Slu`beni listSRJ, Beograd 1999.28. Fondacija „Glasnost: „Sudba glasnost“, Mterijalime`dunarodnoi nau~no-prakti~eskoi konferenciji „Sudbi glasnosti1986–2001“. Opit ee za{tit 1991–2001“, Izdateljstvo„Meljgir“, Moskva 2001.29. Mi{el Fu{e: “Evropska republika”, Stubovi kulture, Beograd2000.30. European Integration and the Balkans, urednici TheodorWinkler, Brana Markovi}, Predrag Simi}, Ognjen Pribi}evi},CSES, DCAF, Belgrade 2002.31. “Europe South-East Monitor”, Issue 49, Center for EuropeanPolicy Studies, Bruxelles, October 2003.32. Valerie Philip Gagnon” “The Myth of Ethnic War – Serbiaand Croatia in the 1990s”, Cornell University Press, London2004.33. Dòn L. Gedis: „Hladni rat“, Clio, Beograd 2003.34. Borut Grgi}: “Dayton at Ten: A View from Washington”,“Internationale Politik”, 4/2005. Vol 6, str 18.321

35. Anton Grizold: „Me|unarodna sigurnost”, FPZ, Zagreb 1998.36. Ulrike Guerot: “The ‘European Idea’ Meets Reality”, “InternationalePolitik”, 1/2005/ Vol 1, str 38.37. Jelena Guskova: “Istorija jugoslovenske krize 1990–2000”,IGAM, Beograd 2002.38. Robert Hague, Martin Harrop, Shaun Breslin: “Komparativnavladavina i politika”, FPZG, Zagreb 2001.39. Semjuel Hantington: “Sukob civilizacija”, CID, Podgorica1998.40. Semjuel Hantington: “Tre}i talas”, CID, Podgorica 2004.41. Geert-Hinrich Ahrens: “Implications of NATO and EUEnlargement for the Balkans”, The Transatlantic Relations:Problems and Prospects, Woodrow Wilson International Centerfor Scholars - The Stanley Foundation, Washington, March2003.42. Hans Hofbauer: “Pro{irenje EU na Istok”, Filip Vi{nji}, Beograd2004.43. Richard Holbrooke: “To End a War”, Random House, NewYork , 1998.44. Zlatko Isakovi}: “Democratization, Democracy and EthnicConflicts in the Balkans”, Southeast European Politics, October2000, Vol 1, No 1, pp 1-143.45. Bratoljub Klai}: “Rje~nik stranih rije~i“, Zora, Zagreb 1962.46. Milan Jazbec: “Diplomacija in Varnost”, Vitrum d.o.o, Ljubljana2002.47. Karl Kaiser: “The Balkans as a Model”, “InternationalePolitik”, 3/2003/ Vol 4, str 31.48. “Ka carstvu dobra ili apokalipsi (pro et contra)”, zbornik,urednik @ivota Ivanovi}, Filip Vi{nji}, Beograd 2003.49. Robert Kagan: “Of Paradise and Power: America and Europein the New World Order”, Alfred A. Knopf, New York 2003.50. Robert Kagan: “Rift Between America, Europe is Widening”,The Washington Diplomat, Volume 11, Nunber 3, March2004. str. A- 6.51. Mary Kaldor: “Bosnia-Herzegovina Study of New War”, str31–68. zbornik “New & Old Wars”, Stanford University Press,Stanford, California 2001.52. Mirjana Kasapovi}: “Bosna i Hercegovina - podijeljenodru{tvo i nestabilna dràva”, Politi~ka kultura, Zagreb 2005.53. Mirjana Kasapovi}: “Demokratska tranzicija i politi~kestranke”, Fakultet politi~kih znanosti, Zagreb 1996.322

54. Imanul Kant: “Ve~ni mir”, „Gutembergova Galaksija“, Beograd1995.55. Emilian Kavalski: “Bulgaria: the State of Chaos”, SoutheastEuropean Politics, May 3 2001. Vol IV, No 1 pp 68-90.56. Pol Kenedi: “Uspon i pad velikih sila”, CID, Podgorica 1999.57. Pol Kenedi: “Pripema za dvadeset prvi vek”, “Slu`beni listSRJ”, Beograd 1998.58. Obrad Kesi}: “NATO and South Eastern Europe: Is MembershipReally a Must?”, The Transatlantic Relations: Problemsand Prospects, Woodrow Wilson International Center forScholars - The Stanley Foundation, Wahington, March 2003.59. Henry Kissinger: “Treba li Amerika vanjsku politiku”,Golden Marketing, Zagreb 2003.60. Henri Kisindèr: “Diplomatija”, Verazl press, Beograd 1999.61. Edvard A. Kolodzijej: „Security and International Relations“,Cambridge University Press, Cambridge 2005.62. „The Kosovo Dossier“, The Lord Byron Foundation for BalkansStudies, London 1999.63. Ri~ard P. Krempton: “Balkan posle Drugog svetskog rata”,Clio, Beograd 2003.64. Rajko Kuzmanovi}: “Uporedni politi~ki sistemi”, Novi glas,Banja Luka 1990.65. Todd Landman: “Issues and Methods in Copmarative Politics”,Routledge, London – New York 2000.66. Jan-Erik Lane&Svante Ersson: “Comparative Politics”, PolityPress, Cambridge 1994.67. F. Stephen Larrabee: “NATO s Eastern agenda in New StrategicEra”, RAND, Santa Monica 2003.68. Luj Leè: “Slovenska mitologija”, Grafos, Beograd 1984.69. Limes – geopoliti~ki ~asopis, Specijalno izdanje, Hesperia,Beograd 2005.70. Limes 2/2005, Hesperia, Beograd 2005.71. Ronald H. Linden: “Enlarging the Euro-Atlantic Space: SpecialIssues for South East Europe”, The Transatlantic Relations:Problems and Prospects, Woodrow Wilson InternationalCenter for Scholars - The Stanley Foundation, Wahington,March 2003.72. Filipp Longvort: “Stvaranje Isto~ne Evrope”, Clio, Beograd2002.73. Ljubomir Maksimovi}: “Ideja vizantijskog Komonvelta”,“Politika”, Beograd 29. 3. 2003.323

74. Troy McGrath: „Dealing With Disintegration in the Balkans“,The Harriman Review, Columbia University Volume 11,Number 3, April 1999, pp 27-38.75. Me|unarodni odnosi, Grupa autora, FPZ, Zagreb 2003.76. Me|unarodni politi~ki leksikon, NIP, Zagreb 1960.77. Steven Meyer: “Izme|u Va{ingtona i Brisela”, “Politika”,Beograd 23. 2. 2005.78. Volfgang Mihal: „Nema~ka i slede}i rat“, „Miroslav“,Beograd 1997.79. Vlatko Mileta, Radovan Vukadinovi}: „Europska integracija iruska dezintegracija“, FPZ, Zagreb 1996.80. Vlatko Mileta: „Leksikon Europske unije“, Politi~ka kultura,Zagreb 2004.81. Dejan Mirovi}: „Zapad ili Rusija“ IGAM, Beograd 2004.82. Konstantin Nikiforov: “Izme|u Kremlja i Republike Srpske”,Igam, Beograd 2000.83. “Nedovr{eni mir”, Izvje{taj Me|unarodne komisije za Balkan,Hrvatski Helsin{ki odbor za ljudska prava, Zagreb, Pravnicentar FOD BiH, Sarajevo 1997.84. The Newsweek, August 19, 2002.85. The Newsweek, December 16, 2003.86. Stanko Ni{i}: „Globalna sila i bezbednost Balkana”, VIZ,Beograd 2002.87. Stanko Ni{i}: „Od Jugoslavije do Srbije”, Knjiga komerc,Beograd 2004.88. NATO Handbook, Nato Office of Information and Press,Belgium 2001.89. NATO Studies Center Bucharet: Conference “Greater MiddleEast and Wider Black Sea Area: Security Connections andCooperative Prospectives”, May 7-8. 2004; Mihail E. Jonescu,Bogdan Barbu, Corina Carp, Iulian Fora, Stanislav Secrieru:“Seven points for debate” (neobjavljen rukopis)90. Edward P. Joseph: “Back to the Balkans”, “Foreign Affairs”,Volume 84, No. 1, January/February 2005.91. Du{an Ostoji}: “Dràve sveta”, Bata No Limit Book, Beograd2004.92. David Owen: “Balkan Odissey”, INDIGO, London 1996.93. David Owen: “Limits to EU Integration”, CPS Lecture, Centrefot Policy Studies, London, Febraury 2, 2001.94. Stevan K. Pavlovi}: “Istorija Balkana”, Clio, Beograd 2004,str. 488.324

95. Miroslav Pe~ujli}: „Globalizacija – dva lika sveta“,„Gutenbergova galaksija“, Beograd 2002.96. Zdravko Petak: “Politi~ka ekonomija Jugoistoka Evrope:postoji li ekonomska suradnja u regiji?”, Godi{njak/Yearbook“[ipan 2003” (urednik Lidija êhuli}), Politi~ka kultura,Zagreb 2003.97. William Pfaff: „The U.S. and Europe still march in differentdirections”, International Herald Tribune, June 09, 2004.98. William Pfaff: „Time to concede defeat in Bosnia-Herzegovina”, International Herald Tribune, October 10,200299. “Politika, Beograd, 22. 9. 2003, str. A2.100. „Politika“, Beograd, 9. juli 2004.101. Vitomir Popovi}, Vladimir Luki}: “Dejton - Pariz”, Institut zame|unarodnu poslovnu saradnju, Banja Luka 1997.102. Jevgenij Primakov: “Godine u visokoj politici”, Igam,Beograd 2002.103. @arko Raki}: “Sva|a ili rat”, “Politika”, Beograd, 26. 2. 2005.104. Felix Rohatyn: „For ‘New America’ a fresh Atlantic alliance”,International Herald Tribune, May 11, 2004.105. Jacques Rupnik: “Europe s Challenges in the Balkans”, EuropaSouth-East Monitor, Issue 61, January 2005, Center forEuropean Policy,106. Südosteuropa Mitteilungen, No 4/2004, SüdosteuropaGessellschaft München.107. Prague Summit Declaration, Issued by Heads of State andGovernments participating in meeting of the North AtlanticCouncil ina Prague on 21 November 2002.108. Radoslav Stojanovi}, Vojin Dimitrijevi}: “Me|unarodni odnosi”,“Slu`beni list”, Beograd 1996.109. Momir Stojkovi}: “Balkanski ugovorni odnosi”, II tom 1919–1945, Slu`beni list SRJ, 1998.110. Momir Stojkovi}: “Balkanski ugovorni odnosi”, III tom 1946–1996, Slu`beni list SRJ, 1998.111. Christian Schwartz-Schiling: “Bosniaæs Way Forward”, “InternationalePolitik”, 1/2006/ Vol 7.112. Du{an [i|anski: „U traganju za evropskim federalizmom“,„Gutenbergova galaksija“, Beograd 2002.113. Milo{ [olaja: “BiH i NATO: sloène reforme na putu u Alijansu”,Zbornik ”Nato i novi me|unarodni odnosi” (urednikdr Lidija êhuli}), Politi~ka kultura, Zagreb 2004.325

114. Milo{ [olaja: “Dayton izme|u ‘slova’ i ‘duha’”, Status, Mostar,br. 5, 2004.115. Milo{ [olaja: “Kvazi elita i kvazi tranzicija”, Status, Mostar,br. 7 oùjak/travanj 2005.116. Slavoljub [u{i}: “Balkanski geopoliti~ki ko{mar”, NIU“Vojska”, Beograd.117. Ministry of Foreign Affairs of Russian Federation(www.mid.ru): “Foreign Policy Concept of the Russian Federation”,July 10, 2000.118. Milan Vujaklija: “Leksikon stranih re~i i izraza”, Prosveta,Beograd 2002.119. Povelja UN, Narodne novine, Zagreb 1962.120. John Taglibaue: “Kohl to Compromise on Yugoslavia”, NewYork Times, 18. decembar 1991.121. Sini{a Tatalovi}: “Etni~ki sukobi i europska sigurnost”,Politi~ka kultura, Zagreb 2003.122. Sini{a Tatalovi}: “Manjinski narodi i manjine”, Prosvjeta,Zagreb 1997.123. Sini{a Tatalovi}: “Manjinski narodi i demokracija”, CID,Podgorica 2001.124. Sini{a Tatalovi}: “Etni~ki sukobi i europska sigurnost”,Politi~ka kultura, Zagreb 2003.125. Sini{a Tatalovi}: “Utjecaj etni~kih sukoba na me|unarodnusigurnost”, Me|unarodni odnosi, Grupa autora, FPZ, Zagreb2003.126. Thessaloniki Agenda for the Western Balkans: Moving TowardsEuropean Integration.127. Emanuel Todd: “After the Empire” – the Breakdown ofAmerican Order”, Columbia University Press, New York2003.128. Marija Todorova: “Imaginarni Balkan”, XX VEK, Beograd1999.129. “Britanija ne èli da Chirac otrgne Europu iz vojnogpartnerstva sa SAD”, “Vjesnik”, Zagreb, 26. kolovoza 2003.130. Emil Vlajki: “The New Totalitarian Society and the Destructionof Yugoslavia”, LEGAS, New York-Otawa-Toronto1999.131. Southeast European Politics: “The Balkans 2001.: Where weGo Now?”, May 2001, Vol 2, No 1.132. Suzan Vudvord: “Balkanska tragedija”, Filip Vi{nji}, Beograd1997.326

133. Radovan Vukadinovi}: “Me|unarodni odnosi od Hladnograta do globalnog poretka”, AKD, Zagreb 2001.134. Radovan Vukadinovi}: “Me|unarodni politi~ki odnosi ”, Barbat,Zagreb 1998.135. Radovan Vukadinovi}: „Postkomunisti~ki izazov europskojsigurnosti“, Ziral, Mostar 1997.136. Radovan Vukadinovi}: „Sigurnost na Jugoistoku Europe”,HUMS, Vara`din 1999.137. Radovan Vukadinovi}: “Posthladnoratovske tendencijeme|unarodnih odnosa”, Fakultet politi~kih znanosti, Zagreb2000.138. Radovan Vukadinovi}: “Politika europskih integracija”,Politi~ka kultura, Zagreb 2005.139. Radovan Vukadinovi}: “Security in South–Eastern Europe”,Politi~ka kultura, Zagreb 2002.140. Radovan Vukadinovi}: “Politika i diplomacija”, Politi~kakultura, Zagreb 2004.141. Susan L. Woodward: “American Bosnian Policy: The WorkAhead”, Policy Brief, The Brookings Institution, Wahington,July 1996, No2.142. “Reporter”, Banja Luka , br. 223 od 30. 7. 2002.143. Report of an Independent Task Force: “Renewing the AtlanticPartnership”, Henry Kissinger and Lawrence SummersCochairs, Council for International Relations 2004,www.cfr.org144. “Balkans 2010”, Report of an Independent Task Force Sponzoredby the Council on Foreign Relations, November 2002.145. House of Commons Foreign Affairs Committee: “The WesternBalkans”, Third Report of Session 2004-05, Volume I, 1.February 2005.146. “Tranzicioni procesi i izgradnja institucija demokratske kontrole”- Zbornik “Demokratska kontrola i nadzor nadbezbjednosnim sektorom u regionu”, “M-impeks”, BanjaLuka, 2004.147. “Visions of Europe”, “Time”, Special Issue, Wintwar 1998-1999.148. www.ceinet.org149. www.nato.int150. www.transatlantictrends.org327

328-322 str.:

IZDAVANJE OVE KNJIGE POMOGLI SU:MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTUREREPUBLIKE SRPSKE”TR@NICA” a.d. BANJA LUKA”AUTO-MAX”, PRIJEDORAutor svima izraàva posebnu zahvalnost zahvalnost.329

Milo{ [olaja BALKAN U TRANSATLANTSKOJ PUKOTINI

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?