Świat chemii

zeszyt ćwiczeń do gimnazjum
1

Spis treści
O zeszycie ćwiczeń .......................................... 4
Część 1
1. Rodzaje i przemiany materii .... 6
1.1. Budowa materii ....................................... 7
1.2. Właściwości materii............................... 9
1.3. Przemiany materii................................... 13
1. 4. Substancje chemiczne........................... 14
1.5. Mieszaniny substancji ........................... 18
1.6. Rozdzielanie mieszanin ........................ 21
Zadania podsumowujące dział 1............... 24
2. Budowa materii ................................... 29
2.1. Atom .............................................................. 30
2.2. Budowa atomu a położenie
pierwiastka w układzie
okresowym ................................................ 34
2.3. Właściwości pierwiastka a jego
położenie w układzie okresowym..... 36
2.4. Izotopy i promieniotwórczość........... 38
Zadania podsumowujące dział 2............... 44
3. Wiązania
i reakcje chemiczne ......................... 49
3.1. Wiązania jonowe...................................... 50
3.2. Wiązania kowalencyjne ........................ 53
3.3. Wartościowość pierwiastka
w związku chemicznym ........................ 56
3.4. Wzór związku chemicznego
i jego interpretacja.................................. 58
3.5. Efekty towarzyszące
reakcjom chemicznym........................... 63
3.6. Symboliczny zapis przebiegu
reakcji chemicznych ............................... 64
3.7. Prawo zachowania masy...................... 69
Zadania podsumowujące dział 3............... 73
4. Gazy ............................................................... 79
4.1. Powietrze – mieszanina gazów ........ 80
4.2. Tlen i jego właściwości.......................... 85
4.3. Tlenki węgla ............................................... 92
4.4. Inne składniki powietrza...................... 95
4.5. Wodór........................................................... 100
4.6. Zanieczyszczenia powietrza .............. 103
Zadania podsumowujące dział 4............... 105
5. Woda i roztwory wodne .............. 111
5.1. Woda – główny składnik
hydrosfery................................................... 112
5.2. Woda jako rozpuszczalnik................... 116
5.3. Rozpuszczalność jako cecha
substancji..................................................... 119
5.4. Stężenie procentowe roztworu........ 124
5.5. Zmiana stężenia procentowego....... 136
Zadania podsumowujące dział 5............... 144
Powtórzenie wiadomości
i umiejętności............................................... 151
Część 2
6. Kwasy i zasady
7. Sole
Część 3
8. Węglowodory
9. Pochodne węglowodorów
10. Między chemią a biologią
3

O zeszycie ćwiczeń
Zeszyt, podobnie jak podręcznik, został podzielony
na działy tematyczne, a każdy dział na rozdziały
odpowiadające kolejnym lekcjom.
Numer lekcji i tytuł
są takie same jak
w podręczniku
1.1 Budowa materii
DZIAŁ 1. RODZAJE I PRZEMIAN MATERII
I.
• materia ••••
••• to • z
II.
••••
••• ze • to
III. Jaką budowę ma materia
••••
•• i •• materia •••• z
Samoocena
-
-
-
CHEMICZNE RACHUNKI
Przed dyfuzją
Po dyfuzji
6
adaia odumowue dia
7
cm
Brom
1
2
3
Każdy dział
rozpoczyna się tabelą
umiejętności, jakie
powinniście zdobyć
podczas realizacji tej
partii materiału
cm 3
7
9
13
15
6
8
10
11
12
14
16
5
17
4
Dzięki chemicznym
rachunkom wytrenujecie
umiejętności dotyczące
obliczeń chemicznych
cm 3
120
100
80
60
40
20
11
1. Wiązanie chemiczne utworzone między atomem metalu a atomem niemetalu.
2. Jon o dodatnim ładunku elektrycznym.
3. Para elektronowa powstająca w wyniku uwspólnienia elektronów.
4. Może być sumaryczny, strukturalny, elektronowy.
5. Inna nazwa wiązania kowalencyjnego.
6. Atom obdarzony ładunkiem elektrycznym.
7. Liczba wiązań, jaką może utworzyć atom w związku chemicznym.
8. Trwały układ dwóch elektronów walencyjnych.
9. Liczby stawiane przed symbolam i wzorami w równaniu reakcji w celu jego uzgodnienia.
10. Narząd zmysłu, który pozwoli ci odczuć zmianę zapachu.
11. Dla przebiegu reakcji endoenergetycznej konieczne jest jej dostarczenie.
12. Reakcja, którą można zapisać schematem AB + C AC + B.
13. Matematyczna operacja polegająca na wyrównaniu liczby atomów każdego pierwiastka
po obu stronach równania.
73
Ilustracje
są niezbędnie
do wykonania
polecenia
W każdym
zadaniu
polecenie
jest czytelnie
wyróżnione
Na końcu każdego działu
znajdują się zadania
podsumowujące, dzięki
którym jeszcze lepiej
utrwalicie zdobytą
wiedzę
4

Szczególne miejsce w tym zeszycie ćwiczeń zajmują mapy myśli, zwane również mapami mentalnymi.
Mapa myśli to graficzna ilustracja pojęć oraz zależności między nimi. Ten sposób notowania ułatwia
naukę i zwiększa efektywność zapamiętywania. Proces uczenia się jest zatem prostszy, szybszy
i przyjemniejszy.
W podsumowaniach do działów 1, 2 i 3 znajdują się mapy myśli do uzupełnienia. W działach 4 i 5 zaś
jest miejsce na ich wykonanie. Samodzielne przygotowanie mapy myśli pozwoli Wam uporządkować
zdobyte wiadomości i lepiej je zrozumieć.
Pracę rozpocznijcie od wypisania najważniejszych pojęć oraz skojarzeń z nimi związanych (możecie
to zrobić w tabeli). Następnie:
• w odpowiednio wybranych miejscach zapiszcie najważniejsze pojęcia i otoczcie je ramkami;
• liniami połączcie pojęcia ze sobą powiązane;
• nad liniami napiszcie rodzaj zależności lub powiązania (np. zbudowany, wykorzystywany itp.);
• stosujcie litery o różnej wielkości, linie o różnej długości i grubości (im dalej od centrum mapy,
tym znaki graficzne mniejsze i węższe);
• piszcie czytelnie, używajcie więcej niż jednego koloru;
• ilustrujcie pojęcia rysunkami.
Oto przykład mapy myśli pokazującej skojarzenia dotyczące chemii – przedmiotu, którego naukę
właśnie rozpoczynacie.
właściwości substancji
przemiany substancji
kosmetyki
środki czystości
leki
żywność
materiały
budowlane
nawozy sztuczne
paliwa
papier
tworzywa
sztuczne
stal i inne stopy
włókna
opakowania
elementy
konstrukcji
pojazdów
materiały
pirotechniczne
inne
bada
nauka doświadczalna
zastosowanie
mój ulubiony, nowy,
ważny przedmiot
CHEMIA
nauki przyrodnicze
w służbie
człowieka
pokrewne
dziedziny nauki
leczy
żywi
ubiera
biologia
fizyka
geografia
biochemia
farmacja
biotechnologia
nanotechnologia
petrochemia
geochemia
biofizyka
technologia
żywności
inne
chroni, ułatwia
codzienne życie
poszukuje metod ochrony
środowiska
zanieczyszcza środowisko
5

DZIAŁ 1. RODZAJE I PRZEMIANY MATERII
Po przestudiowaniu tego działu spróbuj ocenić swoje wiadomości i umiejętności.
Wpisz tak lub nie.
Lp.
1
Czy potrafisz:
opisać właściwości substancji będących głównymi składnikami stosowanych
na co dzień produktów, np. soli kamiennej, cukru, mąki, wody,
miedzi, żelaza?
Samoocena
2 wykonać doświadczenia, w których zbadasz właściwości substancji?
3 przeprowadzić obliczenia z wykorzystaniem pojęcia gęstości?
4 opisać różnice w przebiegu zjawiska fizycznego i reakcji chemicznej?
5
6
podać przykłady zjawisk fizycznych i reakcji chemicznych zachodzących
w otoczeniu człowieka?
zaplanować i wykonać doświadczenia ilustrujące zjawisko fizyczne
i reakcję chemiczną?
7 zaobserwować mieszanie się substancji?
8
opisać budowę materii, wytłumaczyć, na czym polegają zjawiska: dyfuzji,
rozpuszczania, mieszania, zmiany stanu skupienia?
9 zaplanować doświadczenia potwierdzające ziarnistość materii?
10 wyjaśnić różnice między pierwiastkiem a związkiem chemicznym?
11 dokonać podziału pierwiastków na metale i niemetale?
12 odróżnić metale od niemetali na podstawie ich właściwości?
13
podać nazwy pierwiastków o symbolach: H, O, N, Cl, S, C, P, Si, Na,
K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Al, Pb, Sn, Ag, Hg; i odwrotnie – podać symbole
wymienionych pierwiastków, jeśli znasz ich nazwy?
14 opisać cechy mieszanin jednorodnych i niejednorodnych?
15
16
opisać proste metody rozdziału mieszanin, wskazać te różnice między
właściwościami fizycznymi składników mieszaniny, które umożliwiają
jej rozdzielenie?
sporządzić mieszaninę (np. wody i piasku, wody i soli kamiennej, kredy
i soli kamiennej, siarki i opiłków żelaza, wody i oleju jadalnego, wody
i atramentu) i rozdzielić ją na składniki?
6

1.1 Budowa materii
1. Uzupełnij tabelę. Wpisz po trzy przykłady materii ożywionej i nieożywionej.
Materia ożywiona
Materia nieożywiona
2. Z rozsypanych wyrazów ułóż odpowiedzi na pytania. Napisz je.
I. Co to jest materia?
ciała • materia • tworzywo • otaczające • są • zbudowane
• którego • nas • to • z
II. Co to jest dyfuzja?
mieszanie • dyfuzja • ciał • stykających • sobą
• samorzutne • się • ze • to
III. Jaką budowę ma materia?
zbudowana • atomów • ciągłym • które • jest
• w • i • cząsteczek • materia • jonów • ruchu • są • z
3. Zjawisko dyfuzji można przedstawić w sposób modelowy.
Narysuj wzajemne położenie molekuł po dyfuzji.
przed dyfuzją
Przed dyfuzją
przed dyfuzją
po dyfuzji
po dyfuzji
Po dyfuzji
7

4. Uzupełnij tabelę. Wpisz nazwy stanów skupienia oraz litery przyporządkowane
ich właściwościom.
A. Molekuły bardzo słabo działają na siebie nawzajem.
B. Molekuły mogą się przemieszczać względem siebie.
C. Molekuły poruszają się bardzo szybko.
D. Molekuły silnie się przyciągają.
E. Molekuły są bardzo gęsto upakowane.
F. Molekuły znajdujące się na powierzchni mogą zostać od niej oderwane.
G. Molekuły wykonują tylko drgania wokół swoich położeń.
H. Odległości między molekułami są duże.
Model stanu skupienia
Nazwa stanu skupienia
Właściwości stanu
skupienia
5. Napisz cztery przykłady procesów zachodzących w najbliższym otoczeniu, które
potwierdzają ziarnistą budowę materii.
1.
2.
3.
4.
6. W którym z poniższych procesów dyfuzja zajdzie szybciej?
A. Rozpuszczanie się cukru w wodzie.
B. Rozchodzenie się zapachu smażonego mięsa.
Zaznacz poprawną odpowiedź i uzasadnij ją.
8

1.2 Właściwości materii
1. Wśród przykładowych właściwości substancji podkreśl właściwości fizyczne.
stan skupienia • barwa • palność • połysk • twardość
• temperatura topnienia • podatność na korozję • gęstość
2. Podane właściwości (A–I) dopasuj do sposobów ich określania (I–III). Pod każdym
numerem wpisz odpowiednie litery.
I. obserwowane za pomocą zmysłów
II. odczytywane z tablic chemicznych
III. uzyskiwane na podstawie wykonanych
eksperymentów
I II III
A. gęstość
B. stan skupienia
C. palność
D. barwa
E. temperatura topnienia
F. twardość
G. rozpuszczalność w wodzie
H. przewodnictwo elektryczne
I. zapach
3. Do właściwości fizycznych dopasuj poprawne opisy. Pod każdym numerem wpisz
odpo wiednią literę.
I. ciągliwość
II. kowalność
III. kruchość
IV. sprężystość
V. połysk
VI. temperatura topnienia
VII. temperatura wrzenia
A. wrażenie optyczne spowodowane zdolnością substancji
do odbijania światła
B. temperatura, w której substancja zmienia stan skupienia
ze stałego na ciekły
C. pękanie i kruszenie się pod wpływem działania sił
zewnętrznych
D. zdolność do odkształcania podczas kucia (uderzania)
na zimno lub gorąco
E. temperatura, w której substancja zmienia stan skupienia
z ciekłego w gazowy
F. podatność na odkształcenia bez naruszania struktury
wewnętrznej
G. możliwość odzyskania pierwotnego kształtu przez
ciało fizyczne po usunięciu sił zewnętrznych, które
wcześniej wywołały zniekształcenie
I II III IV V VI VII
9

4. Uzupełnij tabelę. Skorzystaj z układu okresowego znajdującego się w podręczniku.
Wpisz odpowiednie nazwy i wartości.
Nazwa pierwiastka Gęstość Stan skupienia Metal / niemetal
hel
rtęć
7,133 g
cm 3
0,0899 g
cm 3
5. Uzupełnij tabelę. Wpisz co najmniej cztery właściwości każdego rodzaju materii.
Rodzaj materii
Właściwości
cukier
ocet
mąka
żelazo
woda
miedź
6. Poniżej podano nazwy kilku substancji chemicznych.
miedź • sól kuchenna • rtęć • siarka • tlen • woda • srebro
Wypisz spośród nich te, które:
a) są dobrymi przewodnikami prądu – ,
b) dobrze rozpuszczają się w wodzie – ,
c) są kruche – ,
d) mają ciekły stan skupienia – ,
e) są bezbarwne – .
7. Zapisz definicję substancji chemicznej.
10

CHEMICZNE RACHUNKI
1. Na podstawie układu okresowego znajdującego się w podręczniku uzupełnij tabelę.
Wpisz wartości wyrażone w podanych jednostkach.
Gęstość
g
cm 3
g
dm 3
kg
dm 3
Miedź Tlen Brom
2. W termometrach stosuje się ciecze, które charakteryzuje duża rozszerzalność cieplna.
Ile gramów takiej cieczy o gęstości 0,79 g
3
cm znajduje się w termometrze, jeśli zajmuje
ona objętość 0,5 cm 3 ?
Napisz obliczenia oraz sformułuj odpowiedź.
Dane:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
3. Jaką gęstość ma ciecz znajdująca się w cylindrze miarowym, jeśli wiadomo, że jej
masa wynosi 46,2 g? Objętość cieczy odczytaj z rysunku.
Napisz obliczenia oraz sformułuj odpowiedź.
Dane:
Rozwiązanie
Szukane:
cm 3
120
100
80
60
40
20
Odpowiedź:
11

Symboliczny zapis przebiegu
3.6 reakcji chemicznych
1. Przygotuj bibliotekę modeli chemicznych.
Uzupełnij tabelę. Wpisz symbole lub wzory oraz narysuj modele kolorowe.
Pamiętaj, że:
• niektóre pierwiastki występują w przyrodzie w postaci cząsteczek i w równaniach
reakcji w większości przypadków (jeżeli nie ma dodatkowej informacji, np. tlen
atomowy) należy je w taki sposób zapisywać (podręcznik, s. 23);
• atomy różnych pierwiastków mają różne promienie atomowe, dlatego koła symbolizujące
te atomy powinny mieć różne promienie.
Nazwa
Symbol /
wzór
Model
Nazwa
Symbol /
wzór
Model
cząsteczka
tlenu
O 2
cząsteczka
tlenku
siarki(VI)
cząsteczka
wodoru
cząsteczka
tlenku
węgla(II)
atom węgla
cząsteczka
tlenku
węgla(IV)
cząsteczka
azotu
cząsteczka
fosforu
atom siarki
cząsteczka
tlenku
azotu(II)
cząsteczka
wody
cząsteczka
tlenku
azotu(III)
cząsteczka
tlenku
siarki(IV)
cząsteczka
tlenku
azotu(IV)
64

2. Przedstaw za pomocą modeli słownie zapisany przebieg reakcji, a następnie
zapisz symbolicznie uzgodnione równanie.
Przykład:
węgiel + tlen tlenek węgla(II)
+
Ilustracja modelowa
Zapis za pomocą symboli i wzorów chemicznych
2 C + O 2
2 CO
a) tlenek węgla(II) + tlen tlenek węgla(IV)
+
+
b) tlenek węgla(IV) + węgiel tlenek węgla(II)
+
+
c) wodór + tlen tlenek wodoru
+
+
d) siarka + tlen tlenek siarki(IV)
+
+
e) tlenek siarki(IV) + tlen tlenek siarki(VI)
+
+
65

f) tlenek azotu(II) + tlen tlenek azotu(IV)
+
+
g) tlenek azotu(II) + tlenek azotu(IV) tlenek azotu(III)
+
+
h) tlenek węgla(II) + woda tlenek węgla(IV) + wodór
+ +
+ +
i)
tlenek węgla(II) +
tlenek
azotu(IV)
tlenek węgla(IV) +
tlenek
azotu(II)
+ +
+ +
j)
tlenek siarki(IV) +
tlenek
azotu(IV)
tlenek siarki(VI) +
tlenek
azotu(II)
+ +
+ +
k)
tlenek jodu(V) +
tlenek
węgla(II)
tlenek węgla(IV) + jod
+ +
+ +
66

3. Dodaj współczynniki stechiometryczne w poniższych równaniach. Wpisz w wyznaczone
miejsca odpowiednie liczby (jeśli współczynnik stechiometryczny wynosi
1, nie musisz nic wpisywać).
Na + S Na 2
S Mg + O 2
MgO
Fe + O 2
Fe 2
O 3
Ca + Cl 2
CaCl 2
K + Cl 2
KCl HgO O 2
+ Hg
N 2
+ H 2
NH 3
C + H 2
CH 4
H 2
+ O 2
H 2
O Na + HCl NaCl + H 2
CuO + H 2
Cu + H 2
O NH 3
+ O 2
N 2
+ H 2
O
CH 4
+ O 2
CO 2
+ H 2
O ZnS + O 2
ZnO + SO 2
Mg(OH) 2
+ HCl MgCl 2
+ H 2
O
4. Dodaj indeksy stechiometryczne w poniższych równaniach. Wpisz w wyznaczone
miejsca odpowiednie liczby.
Mg + 2 HNO 3
Mg(NO 3
) + H 2
Ca(OH) 2
+ CO 2
CaCO + H 2
O
4 Al + 3 O 2
2 Al O P 4
O 10
+ 6 H 2
O 4 H PO
2 SO + O 2
2 SO 2 C H + 3 O 2
4 CO + 2 H 2
O
5. Napisz równania reakcji przedstawionych za pomocą zapisu słownego.
a) wapń + tlen tlenek wapnia
b) chlor + sód chlorek sodu
c) siarka + glin siarczek glinu
d) magnez + woda tlenek magnezu + wodór
e) potas + siarka siarczek potasu
f) tlenek srebra(I) tlen + srebro
g) wodór + tlenek żelaza(III) żelazo + woda
h) tlenek ołowiu(II) ołów + tlen
i) chlorek wapnia wapń + chlor
j) tlenek miedzi(II) + wodór tlenek wodoru + miedź
67

6. Połącz nazwę typu reakcji z właściwym opisem jej przebiegu oraz schematem.
reakcja, w której z kilku substratów
powstaje kilka produktów
reakcja, w której z co najmniej dwóch
substratów powstaje jeden produkt
reakcja, w której z jednego substratu
powstają co najmniej dwa produkty
SYNTEZA XY X + Y
ANALIZA XY + WZ WY + XZ
WYMIANA XY + ZY XZY
7. Uzupełnij tabelę. Wpisz współczynniki stechiometryczne w podanych równaniach
reakcji (jeśli współczynnik stechiometryczny wynosi 1, nie musisz nic wpisywać)
oraz określ typ reakcji.
Równanie reakcji
Typ reakcji
Al + S Al 2
S 3
Mg + HCl MgCl 2
+ H 2
N 2
+ O 2
NO
Zn + Cl 2
ZnCl 2
CH 4
+ O 2
C + H 2
O
Cu(OH) 2
CuO + H 2
O
Na 2
O + H 2
O NaOH
8. Uzupełnij tabelę. Wpisz równania reakcji na podstawie ich słownego opisu oraz
określ ich typy.
Słowny opis i równanie reakcji
spalanie litu w tlenie, w wyniku czego powstaje tlenek litu
Typ reakcji
powstawanie siarczku sodu z pierwiastków
reakcja siarkowodoru (H 2
S) z tlenem, w wyniku czego powstają
tlenek siarki(IV) i woda
reakcja tlenku żelaza(III) z węglem, w wyniku czego powstają
żelazo i tlenek węgla(II)
68

3.7 Prawo zachowania masy
CHEMICZNE RACHUNKI
1. W wysokiej temperaturze żelazo reaguje z siarką i tworzy siarczek żelaza(II).
Zapisz równanie tej reakcji i oblicz, ile gramów siarczku żelaza(II) powstanie
w reakcji 6,4 g siarki z 11,2 g żelaza. Sformułuj odpowiedź.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
2. W warunkach ograniczonego dostępu tlenu węgiel spala się i tworzy trujący gaz –
tlenek węgla(II), nazywany czadem.
Zapisz równanie opisanej reakcji i oblicz, ile gramów tlenu zostało zużyte do
spalenia 14,4 g węgla, jeśli otrzymano 33,6 g czadu. Sformułuj odpowiedź.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
69

3. W procesie otrzymywania chloru wykorzystuje się reakcję rozkładu stopionej soli
pod wpływem prądu elektrycznego:
chlorek sodu sód + chlor
Zapisz równanie tej reakcji i oblicz, ile gramów chloru otrzymano z 93,6 g chlorku
sodu, jeśli drugi produkt miał masę 36,8 g. Jaką objętość zajął wydzielony
chlor? Sformułuj odpowiedź.
Gęstość chloru odczytaj z układu okresowego pierwiastków chemicznych, znajdującego
się w podręczniku.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
4. Magnez łączy się z tlenem w stosunku masowym Mg : O = 3 : 2.
Zapisz równanie reakcji magnezu z tlenem i oblicz, jaka objętość tlenu jest
potrzebna do utlenienia 12 g magnezu, w którego wyniku powstanie tlenek
magnezu. Sformułuj odpowiedź.
Gęstość tlenu odczytaj z układu okresowego pierwiastków chemicznych, znajdującego
się w podręczniku.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
70

5. W procesie otrzymywania sztucznego miodu z cukru wykorzystuje się reakcję, która
przebiega w obecności kwasu i enzymów według schematu:
sacharoza + woda glukoza + fruktoza
Zapisz równanie tej reakcji i oblicz, ile kilogramów glukozy powstanie w reakcji
342 kg sacharozy (C 12
H 22
O 11
) z 18 kg wody, jeśli wiadomo, że powstaną jednakowe
ilości glukozy (C 6
H 12
O 6
) i fruktozy (C 6
H 12
O 6
). Sformułuj odpowiedź.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
6. Glukoza zawarta w winogronach pod wpływem drożdży ulega procesowi fermentacji
alkoholowej, który przebiega według schematu:
glukoza etanol + dwutlenek węgla
Zapisz równanie tej reakcji i oblicz, ile dm 3 CO 2
wydzieliło się w procesie fermentacji
1,8 kg glukozy (C 6
H 12
O 6
), jeśli otrzymano 0,92 kg etanolu (C 2
H 6
O).
Sformułuj odpowiedź.
Gęstość dwutlenku węgla jest równa 1,98
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
g
dm 3.
Szukane:
Odpowiedź:
71

7. Przeprowadzono doświadczenie, w którym otrzymano tlenek fosforu(V) – jego schematyczny
rysunek przedstawiono poniżej.
fosfor P 4
tlen O 2
tlenek
fosforu(V)
P 4
O 10
Zapisz równanie zachodzącej reakcji. Oblicz, ile gramów tlenku fosforu(V) otrzymano,
jeśli w reakcji zużyto 12,4 g fosforu oraz 11 188 cm 3 tlenu. Sformułuj odpowiedź.
Gęstość tlenu odczytaj z układu okresowego pierwiastków chemicznych, znajdującego
się w podręczniku.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
72

Zadania podsumowujące dział 3.
1. Rozwiąż logogryf. Z wyróżnionych pól odczytaj hasło i zapisz je.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
1. Wiązanie chemiczne utworzone między atomem metalu a atomem niemetalu.
2. Jon o dodatnim ładunku elektrycznym.
3. Para elektronowa powstająca w wyniku uwspólnienia elektronów.
4. Może być sumaryczny, strukturalny, elektronowy.
5. Inna nazwa wiązania kowalencyjnego.
6. Atom obdarzony ładunkiem elektrycznym.
7. Liczba wiązań, jaką może utworzyć atom w związku chemicznym.
8. Trwały układ dwóch elektronów walencyjnych.
9. Liczby stawiane przed symbolami i wzorami w równaniu reakcji w celu jego uzgodnienia.
10. Narząd zmysłu, który pozwoli ci odczuć zmianę zapachu.
11. Dla przebiegu reakcji endoenergetycznej konieczne jest jej dostarczenie.
12. Reakcja, którą można zapisać schematem AB + C AC + B.
13. Matematyczna operacja polegająca na wyrównaniu liczby atomów każdego pierwiastka
po obu stronach równania.
73

14. Narząd zmysłu, za pomocą którego wychwycisz efekt dźwiękowy zachodzącej reakcji.
15. Reakcja, którą można zapisać schematem A + B AB.
16. Zapis przebiegu reakcji chemicznej, w którym liczba atomów poszczególnych pierwiastków
po obu stronach jest taka sama.
17. Jeden z produktów reakcji rozkładu wody.
Hasło:
2. Do zapisów chemicznych dopasuj odpowiednie określenia.
Pod każdym numerem wpisz odpowiednią literę.
I. 3 O 2
II. 2 O
III. 5 H 2
O
IV. CO
CO
A. pięć cząsteczek wody
B. cząsteczka tlenku węgla(IV)
C. trzy cząsteczki tlenu
D. cząsteczka tlenu
E. cząsteczka tlenku węgla(II)
F. dwa atomy tlenu
I II III IV V
3. Podane wzory substancji chemicznych dopasuj do rodzajów występujących w nich
wiązań. Pod każdym numerem wpisz odpowiednie litery.
I. wiązanie kowalencyjne
II. wiązanie kowalencyjne spolaryzowane
III. wiązanie jonowe
A. CO 2
B. S 8
C. NaBr
D. H 2
O
E. CaO
F. Cl 2
G. NH 3
I II III
4. Wśród podanych właściwości podkreśl te, które charakteryzują związek o budowie
jonowej.
ciecz • ciało stałe • budowa krystaliczna
• niska temperatura topnienia • wysoka temperatura topnienia
74

5. Uzupełnij tabelę. Wpisz odpowiednie informacje.
Symbol
Nr
grupy
Liczba
elektronów
walencyjnych
Wartościowość
względem
wodoru
Maksymalna
wartościowość
względem
tlenu
Wzór
sumaryczny
tlenku
Nazwa tlenku
Na
I
Mg
II
Al
III
Si
IV
P
III
S
II
Cl
I
6. Uzupełnij tabelę. Wpisz wartościowości azotu w podanych tlenkach.
Wzór tlenku NO NO 2
N 2
O N 2
O 3
N 2
O 5
Wartościowość azotu
7. Oblicz, ile wynosi masa:
a) dwóch cząsteczek wody,
b) trzech cząsteczek chlorowodoru,
c) czterech cząsteczek amoniaku.
75

8. Uzupełnij tabelę. Wpisz równania reakcji na podstawie zapisu słownego oraz
określ ich typy.
Zapis słowny i równanie reakcji
tlenek węgla(II) + tlen
tlenek węgla(IV)
Typ reakcji
tlenek rtęci(II)
tlen + rtęć
tlenek żelaza(III) + wodór
żelazo + woda
fosfor + tlen
tlenek fosforu(III)
9. Do wzorów substratów reakcji chemicznej dopasuj wzory jej produktów (współczynniki
stechiometryczne substratów i produktów zostały już dobrane). Pod każdym
numerem wpisz odpowiednią literę.
Substraty reakcji:
I. 2 K + H 2
SO 4
II. K 2
O + SO 3
III. K 2
O + H 2
SO 4
IV. 2 KOH + H 2
SO 4
Produkty reakcji:
A. K 2
SO 4
+ H 2
O
B. K 2
SO 4
+ 2 H 2
O
C. K 2
SO 4
+ H 2
D. K 2
SO 4
I II III IV
10. Uzupełnij tabelę. Wpisz współczynniki stechiometryczne w podanych równaniach
reakcji (jeśli współczynnik stechiometryczny wynosi 1, nie musisz nic wpisywać)
oraz określ typ reakcji.
Równanie reakcji
Typ reakcji
H 2
+ Br 2
HBr
CaCO 3
CaO + CO 2
P 4
+ O 2
P 4
O 10
Cu 2
O + C CO 2
+ Cu
CH 4
+ O 2
C + H 2
O
76

11. Chlorek sodu, nazywany zwyczajowo solą kuchenną, można otrzymać w reakcji sodu
z chlorem zgodnie ze schematem: Na + Cl 2
NaCl.
Uzgodnij równanie tej reakcji i oblicz, ile gramów sodu przereaguje z 3 g chloru,
jeżeli masa otrzymanego chlorku sodu wynosi 5 g. Sformułuj odpowiedź.
Dane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Szukane:
Odpowiedź:
12. W procesie wielkopiecowym z rud żelaza otrzymuje się stal – stop, którego głównym
składnikiem jest żelazo. Proces otrzymywania stali jest wieloetapowy. W uproszczeniu
opisuje to poniższy schemat:
tlenek żelaza(III) + węgiel żelazo + tlenek węgla(IV)
Zapisz równanie tej reakcji i oblicz, ile ton żelaza otrzymano w reakcji 32 ton
tlenku żelaza(III) z 3,6 tony węgla, jeśli wydzieliło się przy tym 7333,3 m 3 tlenku
węgla(IV). Sformułuj odpowiedź. Gęstość tlenku węgla(IV) jest równa 1,98 kg
m 3.
Dane:
Szukane:
Równanie reakcji:
Rozwiązanie
Odpowiedź:
13. Rozwiąż chemograf. Zapisz równania reakcji chemicznych.
NO
4
1
O 2
3
I 2
O 5
P 4
O 10
2
Li 2
O
1.
2.
3.
4.
77

MAPA MYŚLI
Oto mapa myśli ilustrująca pojęcia dotyczące wiązań chemicznych.
Wpisz w puste miejsca odpowiednie wyrazy.
atomami różnych niemetali • atomami tego samego niemetalu
• najczęściej niskie wartości temperatury wrzenia
• uwspólnianie par elektronowych • wartościowość • wiązanie jonowe
• wiązanie kowalencyjne spolaryzowane
kationami
metalu
i anionami
niemetalu
przekazywanie
elektronów
właściwości
wysokie
wartości
temperatury
topnienia
sposób powstawania
rodzaje
tworzą się
między
WIĄZANIA
CHEMICZNE
liczba
rodzaje
wiązanie
kowalencyjne
właściwości
tworzą się
między
tworzą się
między
78

POWTÓRZENIE WIADOMOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI
BUDOWA MATERII
1. Uzupełnij tabelę charakteryzującą cząstki wchodzące w skład atomu.
Nazwa cząstki Masa, u Ładunek
proton
neutron
elektron
2. W poniżej podanych symbolach izotopów symbole pierwiastków zastąpiono literą X.
12
6 X • 15 7 X • 32
16 X • 25
12 X • 36
16 X • 30
14 X • 34
16 X • 18 8 X • 40
18 X
Wykonaj polecenia.
a) Podkreśl te, które są izotopami.
b) Podaj nazwę pierwiastka, którego izotopy zostały podkreślone.
c) Sprawdź w układzie okresowym masę atomową tego pierwiastka i na tej podstawie
napisz symbol najbardziej rozpowszechnionego w przyrodzie jego izotopu.
d) Wpisz do tabeli liczbę cząstek wchodzących w skład jąder atomowych wskazanych
izotopów.
Symboliczny zapis izotopu Liczba protonów Liczba neutronów
3. Na podstawie położenia pierwiastka w układzie okresowym oraz prawa okresowości
dokończ poniższe zdania.
I. Litowcem o największym promieniu atomowym jest .
II. Najmniejszy promień atomowy spośród pierwiastków okresu trzeciego ma
.
III. Metal znajdujący się w okresie trzecim, który jest bardziej aktywny chemicznie
od magnezu, to .
IV. Niemetal leżący w grupie siedemnastej, który jest bardziej aktywny chemicznie
od chloru, to .
V. Niemetal z okresu trzeciego, który jest bardziej aktywny chemicznie od fosforu, to
.
153

POWTÓRZENIE WIADOMOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI
4. Zaprojektuj doświadczenie dowodzące molekularnej budowy materii.
W tym celu narysuj schemat doświadczenia, sporządź spis potrzebnego szkła,
sprzętu i odczynników, sformułuj obserwacje i wnioski.
Temat doświadczenia: Molekularna budowa materii
Schemat:
Sprzęt laboratoryjny:
Odczynniki:
Obserwacje:
Wnioski:
154