agrobiznesi 69 - KASH | Keshilli Agrobiznesit shqiptar
agrobiznesi 69 - KASH | Keshilli Agrobiznesit shqiptar
agrobiznesi 69 - KASH | Keshilli Agrobiznesit shqiptar
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
12 Agrobiznesi<br />
13 - 26 Qershor 2008<br />
PERIMTARI<br />
VRESHTARI<br />
BUJQESIA PRAKTIKE<br />
Marre nga botimet e Projektit FAO - GCP/ALB/ITA<br />
erimet: Kërkesat ndaj faktorëve të mjedisit<br />
(Vijon nga numri i kaluar) duhet të lejohet në asnjë mënyrë tor dhe atë mujor, por dhe në të temperaturave të përshtat- H2CO3. Nga lidhjet e tjera or- CO2 dhe të realizojnë procesin<br />
KËRKESAT PËR<br />
DRITËN<br />
Drita diellore luan një rol<br />
shumë të rëndësishëm në rritjen<br />
dhe zhvillimin e bimëve perimore.<br />
Me anë të saj realizohet<br />
procesi më i rëndësishëm fi ziologjik<br />
që është fotosinteza.<br />
Kërkesat perimeve për dritë<br />
janë të ndryshme për faza të<br />
ndryshme të rritjes dhe të zhvillimit<br />
të tyre. Sidomos me<br />
ekzigjente janë në fazën e fi danit.<br />
Kjo spjegohet me atë se bima<br />
e sapo mbirë gjatë procesit të<br />
mbirjes, lëndët rezervë që ishin<br />
në farë apo në gjethet kotiledone,<br />
pothuajse u janë mbaruar.<br />
Drita diellore në këtë moment<br />
është më së e domosdoshme,<br />
sepse në prani të saj fi llon sinteza<br />
e lëndës organike.<br />
Nga ana tjetër mungesa e<br />
dritës në këtë moment, ndikon<br />
negativisht në formimin e organeve<br />
vegjetative dhe ato<br />
mund të dëmtohen. Në kushtet<br />
e pamjaftueshmerisë së dritës,<br />
bimët e sapo mbira duke tentuar<br />
që të gjejnë sa më parë dritën,<br />
ato rriten tepër të gjata, të dobëta,<br />
skeletike, klorotike dhe të<br />
presdispozuara të preken nga<br />
sëmundjet e ndryshme kërpudhore.<br />
Prandaj në këtë fazë,<br />
rëndësi vendimtare merr sigurimi<br />
në maksimumin e mundshëm<br />
i depërtimit të dritës diellor dhe<br />
ekspozimi i saj sa më gjatë që të<br />
jetë e mundur. Ekspozimi ndaj<br />
dritës duhet të realizohet qysh<br />
në orët e para të ditës.<br />
Për rritjen e depërtueshmerisë<br />
së dritës nëpër shtretër apo<br />
mjedise të tjera të mbrojtura,<br />
rëndësi praktike ka larja dhe<br />
pastrimi i herë pas hershëm<br />
mbulesave të tyre. Duke u ni-<br />
që këto bimë të mbillen si bashkeshoqëruese<br />
me bimë të tjera<br />
të arave, apo ndërmjet pemëve<br />
frutore.<br />
Ndriçimi diellor në vetVetë<br />
përbëhet nga valët elektromagnetike<br />
që dalin nga disku i diellit<br />
dhe që bien në sipërfaqen e<br />
dheut, kafshëve, bimëve, etj.<br />
Intensiteti i ndriçimit diellor është<br />
i ndryshëm në stina të ndryshme<br />
të vitit. Nga dielli dhe atmosfera,<br />
vijnë rrezet direkte dhe<br />
ato difuze. Të dyja këto lloje<br />
rrezesh, quhen rreze globale dhe<br />
vlerat e tyre matën me Lux. Llogaritet<br />
që 1 Kal./Cm2/Minut =<br />
7500 Lux. Sipërfaqja e tokës është<br />
nën ndikimin e një Bilanci<br />
Rrezatimi (apo bilanç energjie)<br />
që rrjedh nga dy fl ukse rrezatimesh<br />
që janë: i) Sasia e rezeve<br />
diellor që vinë nga dielli për<br />
në tokë dhe ii) Rrezatimi i tokës<br />
për në atosfere. Veçanërisht në<br />
zonën e Ultësirës Perëndimore<br />
të Shqipërisë, ky bilanc është<br />
pozitiv, pasi sasia e energjisë që<br />
vjen nga atmosfera në tokë, është<br />
më e madhe se sa energjia e<br />
rrezeve që dalin nga toka për në<br />
atmosferë. Kështu p.sh. Për<br />
zonën e Durrësit, nëqoftëse në<br />
muajin më të ftohët të vitit që<br />
është Janari, intensiteti i<br />
ndriçimit diellor është 0.4 Cal/<br />
cm2/minut ose 3000 Lux. Në<br />
muajin më të ndriçuar që është<br />
Korriku, intensiteti i ndriçimit<br />
diellor është 8.5 Cal/cm2/minut<br />
ose 63750 Lux (8,5 x 7500). siç<br />
vërehet kjo vlerë në këtë periudhë<br />
është disi më e tepërt se<br />
sa kërkesat që kanë bimët e<br />
grupit ekzigjente ndah ngrohtësisë.<br />
Në këtë rast këshillohet aplikimi<br />
i hijezimit të bimëve me anë<br />
të rrjetave hijezuese, kjo sido-<br />
intervalin e 24 orëshit. Maksimumin<br />
e intensitetit të ndriçimit<br />
diellor në një zonë të dhënë e<br />
arrin në orët e mesditës. Duke<br />
qënë se në këtë periudhë, intesiteti<br />
i ndiçimit diellor është më i<br />
lartë, sigurisht që edhe procesi<br />
i fotosintezës, është në vlerat<br />
maksimale.<br />
Në orët e mëngjezit dhe të<br />
pasditës së vonë, intensiteti i<br />
ndriçimit diellor bie dhe rrjedhimisht<br />
bie dhe procesi i fotosintezës.<br />
Në sasinë vlerës së intensitetit<br />
të ndriçimit diellor, ndikon<br />
dhe prania e reve në atmosferë<br />
Në ditët e vrenjtura sasia e intensitetit<br />
të ndriçimit ulët 10 –<br />
12 herë. Gjithashtu në uljen e intensitetit<br />
të ndiçimit (në vlerat<br />
reth 1.5 – 2.5 herë) ndikojnë dhe<br />
papastërtitë e mbulesave të mjediseve<br />
të mbrojtura siç janë:<br />
pluhrat, lloji dhe mosha e mbulesave,<br />
smogu në një rajon të caktuar,<br />
etj. Ndriçimit diellor i cili kur<br />
bie në gjethe apo në trupin e<br />
bimës, transformohet në energji.<br />
Kjo energji shërben për formimin<br />
e klorofi lit. Fotosinteza të<br />
perimet, ashtu si edhe në bimët<br />
e tjera, zhvillohet në intervalin e<br />
rrezatimit Fotosintetik Aktiv me<br />
gjërësi valë 400 – 700 mì (minimikron).<br />
Gjethet e bimëve absorbojnë<br />
në mënyrë të seleksionuar<br />
rrezet të spektrit me<br />
ngjyrë të kuqe në të portakalltë<br />
më gjatësi valë nga 0.6 deri në<br />
0.68 ì (mikron), si dhe ato ultraviolet<br />
të gjatësisë së valës 0.3 –<br />
0.5 ì. Ndërsa rrezet gjelbërta<br />
ndikojnë më pak. Në periudhën<br />
e dimërit kur dielli është i ulur<br />
në horizont, nga pjesa<br />
ndriçuese e tij në tokë vinë<br />
rrezet e verdha, të portokallta,<br />
të kuqe të spektrit më gjatësi valë<br />
565 – 760 mì (1ì = 1000 mì). Në<br />
shme, këto rreze marrin pjesë në<br />
formimin e klorofi lës dhe të sintezës<br />
së lëndës organike, e cila<br />
shërben për formimin e organeve<br />
vegjetative dhe gjenerative<br />
në trupin e bimës.<br />
Është vërtetuar gjithashtu se<br />
rritja e intensitetit të sintezës së<br />
lëndës organike është në korelacion<br />
të drejtë me rritjen e intensitetit<br />
të ndriçimit diellor. Ky<br />
korelacion vazhdon deri në atë<br />
nivel sa intensiteti i ndriçimit<br />
diellor të rritet me vlerë deri në 7<br />
Cal/cm2/ min. Eshtë vërtetuar<br />
gjithashtu, se për të bërë një lulëzim<br />
sa më normal të bimëve, i’u<br />
duhet një vlerë e intensitetit të<br />
ndriçimit 40.000 – 53.000 Lux<br />
ose e barabartë me 5.3 – 7 Cal./<br />
cm2/min.<br />
KËRKESAT PËR<br />
GAZIN KARBONIK<br />
Një rol të rëndësishëm në<br />
sintezën e lëndës organike<br />
përveç dritës së diellit dhe kloroplasteve<br />
në qelizat bimore të<br />
gjetheve, luan edhe prania e<br />
gazit karbonik (CO2). Ky gjëndet<br />
në rreth 16 mgr/litër ajër ose<br />
0.03%. Në të shumtën e rasteve<br />
në litërature, sasia e gazit karbonik<br />
mund të shprehet në vlerat<br />
300 p.p.m. (1p.p.m. = me një<br />
pjesë për milion).<br />
Kjo do të thotë se në një million<br />
pjesë ajri, rreth 300 pjese<br />
janë gaz karbonik. Kaq i rëndësishëm<br />
është ky element sa mjafton<br />
të përmendim që, në 1 gr<br />
lëndë të thatë të bimës, gjënden<br />
rreth 450-500 mgr CO2. Me<br />
rritjen e intensitetit të ndriçimit<br />
diello gjatë procesit të fotosintezës,<br />
është vërtetuar se duhet<br />
të rritet dhe prania e CO2. Pa<br />
këtë komponent bimët nuk mund<br />
të sintetizojnë lëndën organike<br />
ganike, karboni nuk ka mundësi<br />
reale të shfrytëzohet prej<br />
bimëve. Për këtë arësye, sidomos<br />
në mjedise të mbrojtura<br />
kultivuesit e bimëve të perimeve,<br />
krahas elementëve të tjerë<br />
të teknologjisë, duhet të kenë<br />
mirë parasyshë këtë fakt dhe të<br />
marrin masa që ky element kaq i<br />
rëndësishëm, të jetë i pranishëm<br />
në ato kufi j që bima ka nevojë.<br />
Me uljen e nivelit të gazit karbonik<br />
në ajër, ulët dhe rendimenti<br />
fotosintetik. Në serra nuk<br />
mund të vlerësohet lehtë, por<br />
kur përmbajtja e CO2 ulët rreth<br />
10 % nga niveli i zakonshëm,<br />
fotosinteza mund të ulët 5 –<br />
10%. Eshtë vërtetuar gjithashtu<br />
se në një mjedis të pasur me<br />
CO2, e të ndriçuar mirë, me temperatura<br />
të përshtatshme dhe me<br />
elementët ushqimor të mjaftueshëm<br />
në tokë, gjethet e<br />
bimëve të perimeve përmbajnë<br />
më shumë sheqer dhe amidon<br />
se sa në mjedise të tjera të cilat<br />
kanë nivele më të ulëta se sa ato<br />
normale. Në kushte normale të<br />
rritjes dhe të zhvillimit, bimët i<br />
rezistojnë më mirë temperaturave<br />
të ulëta dhe lulezojnë me shpejt,<br />
më shumë dhe lidhin e i rrisin<br />
më tepër fruta.<br />
Është vërtetuar se në kohë<br />
të mirë dhe me diell, sidomos në<br />
mjedise të mbrojtura të cilat në<br />
shumicën e kohës qëndrojnë të<br />
mbyllura, sasia e CO2 nga 0.03%<br />
që duhet të jetë në ajër, si rezultat<br />
i asimilimit nga bimët që kultivohen,<br />
ka tendencë të ulët.<br />
Megjithatë është vërtetuar se,<br />
edhe në përqëndrime më të ulëta<br />
se 0.03% të CO2, bimët e perimeve<br />
e realizojnë procesin e fotosintezës.<br />
Edhe në kushtet kur<br />
niveli i CO2 është i ulët, në sajë<br />
të sipërfaqes së madhe të<br />
e fotosintezës.<br />
Nga prova të bëra është<br />
vënë re se, kur niveli i CO2 në<br />
një mjedis të mbrojtur është rritur<br />
10 herë nga përqëndrimi<br />
normal (madje deri në 3000<br />
p.p.m.), rendimenti fotosintetik<br />
është rritur 2.5 herë. Prandaj<br />
nga ana praktike, kultivuesit<br />
duhet të kenë parasysh dhe të<br />
marrin masa për të siguruar jo<br />
vetëm nivele optimale të CO2,<br />
por mundësisht ngritjen e këtij<br />
niveli. Në kushtet e mjediseve<br />
të mbrojtura është vërtetuar se,<br />
me shtimin e CO2 në 15 deri me<br />
20 herë më tepër se sa niveli i<br />
tij në atmosferë, fotosinteza<br />
rritet ndjeshëm. Ndërsa<br />
nëqoftë se vazhdohet rritja mbi<br />
këto nivele, atëhere në bimë jo<br />
vetëm që nuk ndikon me në<br />
rritjen e intensitetit të fotosintezës,<br />
por në to ndikon një farë<br />
“helmimi”.<br />
Mungesa e CO2 në ajër<br />
vërehet sidomos në kushtet kur<br />
në serrë ka një vegjetacion të<br />
bollshëm bimor, temperatura<br />
relativisht të larta 25 – 320C dhe<br />
të shoqëruara me një intensitet<br />
të lartë të ndriçimit diellor. Si rezultat<br />
i intensitetit të lartë të<br />
proçesit të fotosintezës që zhvillohet<br />
në këto kushte, shkaktohet<br />
ulja e nivelit të përqëndrimit<br />
të CO2 dhe bimët kalojnë<br />
në nevojë për këtë element jetësor.<br />
Një masë efektive për të<br />
zbutur sadopak këtë efekt negativ,<br />
është ajrimi i serrës.<br />
Nëpërmjet ajrimit realizohet<br />
zëvëndësimi i ajrit të varfër me<br />
CO2. Këshillohet gjithashtu që<br />
CO2, duhet futur në orët e mesditës<br />
kur intensiteti i ndriçimit<br />
diellor dhe proçesi fotosintetik<br />
është më intensive se në perisur<br />
nga fakti se kërkesat për<br />
dritën dillore janë të larta si në<br />
mos në mjediset e mbrojtura.<br />
Intensiteti i ndriçimit ndrys-<br />
këtë periudhë rrezet bluviolet<br />
dhe ultraviolet, pothuajse nuk<br />
dhe nuk mund të rriten e të zhvillohen.<br />
Elementin C, bima e<br />
gjetheve dhe sasisë së madhe<br />
të gojëzave që bimët kanë, bëjnë<br />
udhat e tjera kohore të ditës.<br />
fazat e para të zhvillimit, nuk hon jo veten në intervalin vje- vijnë fare. Në praninë e CO2 dhe merr vetëm nëpërmjet CO2 dhe të mundur të asimilojnë mirë (Vijon ne numrin e ardhshem)<br />
Hardhia: Klasifikimi i sytheve të saj<br />
(Vijon nga numri i kaluar)<br />
Sythet<br />
Sythat zhvillohen nga sqetulla<br />
e gjetheve të një llastari të<br />
ri dhe maturohen në shamentën<br />
njëvjeçare. Ato përfaqësojne në<br />
miniaturë llastarët e ardhshëm<br />
të cilat ndodhen në majën<br />
rritëse të tyre. Ato kanë formë<br />
ovale ose të rrumbullakët dhe<br />
zakonisht janë të rrethuara me<br />
luspa.<br />
Sythat klasifikohën sipas: a)<br />
Kohës së çeljes dhe; b) Funksionit<br />
që ato kanë në bimë.<br />
Sipas kohës së çeljes ato<br />
klasifikohën në tre grupe që<br />
janë: i) Sytha me zgjim normal;<br />
ii) Sytha me zgjim të parakohshëm;<br />
iii) Sytha të fjetur.<br />
Sytha me zgjim normal, janë<br />
sytha që lindin gjatë pranverës<br />
në sqetullat e gjetheve të<br />
llastarve të vitit të kaluar, që zhvillohen gjatë vegjetacionit. Ato kalojnë fazën e qetësisë<br />
dimërore dhe çelin në pranverë<br />
duke dhënë llastarët e rinj dhe<br />
lulesat që përfaqësojnë veshulet<br />
e ardhshëm.<br />
Sytha me zgjim të parakohshëm,<br />
janë sytha që lindin<br />
në sqetullat e gjetheve të<br />
llastarëve ekzistues, të cilat<br />
shpërthejnë po brënda atij viti,<br />
duke dhënë llastar të rinj mbi<br />
llastarin e parë, ose ndryshe quhen<br />
llastar sqetullorë.<br />
Sipas funksionit që ato<br />
kanë në bimë, sythat klasifikohën<br />
në këto kategori, që janë: i)<br />
Sythe dimërore; ii) Sythe verore<br />
ose sqetullorë; iii) Sythe të<br />
fjetura. Hardhia nuk ka sythe<br />
mitake ashtu siç kanë pemëtt<br />
frutore, agrumet dhe ulliri.<br />
Sythat dimërore, është or-<br />
Figurë 7. Skema e një sythi dimëror të hardhisë<br />
gani kryesor i rritjes dhe i zhvillimit<br />
të hardhisë sipas cikleve<br />
jetësore. Sythi dimëror është<br />
një organ i përbërë. Pjesët përbërëse<br />
të një sythi janë: i) Shtrati<br />
i sythit; ii) Llastari i ardhshëm;<br />
iii) Veshulet e ardhshëm;<br />
iv) Sythat anësore; v) Mbulesa<br />
e mbrojtese e sythit, etj (figurë<br />
8). Pas çeljes nga sythi dimërore<br />
veç llastarit kryesor i cili ka prioritet<br />
në rritjen e tije, propabiliteti<br />
është të çelin dhe të zhvillohen<br />
edhe sythet e tjerë anësore.<br />
Kjo varet më tepër nga kushtet<br />
agroklimaterike dhe mënyrat e<br />
kultivimit.<br />
Nga pikpamja anatomike,<br />
sythi dimëror praktikisht është i<br />
përzier sepse krahas llastarëve<br />
vegjetativë, në të janë të vendosura<br />
edhe lulesat të cilat përfaqesojnë<br />
veshulet e ardhshëm.<br />
Sythat verore ose sqetullor,<br />
është sythi që zhvillohet në<br />
sqetullën e gjethit të llastarit të<br />
rritur gjatë vegjetacionit. Zakonisht<br />
këto sythe çelin kur kushtet<br />
agroklimaterike dhe shërbimet<br />
agroteknike janë në nivele<br />
të mira, si dhe kur llastarit<br />
Figurë 8. Sythi veror ose sqetullorë<br />
kryesore i’u keputet maja rritëse<br />
(figurë 8). Nëse ato dalin shpejt,<br />
ose e thënë ndryshe pak