E82027_Historia_Poradnik

NA DOBRY START 

PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

HISTORIA 

1 

LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

Warszawa 2019 

Wydanie I 

ISBN 978-83-02-18735-3 

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Łukasz Marks (redaktor koordynator), 

Alina Namiecińska (redaktor merytoryczny) 

Redakcja techniczna: Iwona Białkowska 

Projekt okładki: Ewa Pawińska 

Ilustracja na okładce: (Koloseum) Phant/Shutterstock.com 

Skład i łamanie: Shift-ENTER 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 

KRS: 000595068 

Tel.: 22 576 25 00 

Infolinia: 801 220 555 

www.wsip.pl 

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. 

Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. 

Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie 

na użytek osobisty. 

Szanujmy cudzą własność i prawo. 

Więcej na www.legalnakultura.pl 

Polska Izba Książki

Spis treści 

Ramowy rozkład materiału nauczania w klasach 1–4 liceum (1–5 technikum). Zakres rozszerzony 4 

Szczegółowy rozkład materiału nauczania. Klasa 1. Zakres rozszerzony 8 

Plan wynikowy. Klasa 1. Zakres rozszerzony (tematy 1.–7.) 19 

Przedmiotowy system oceniania. Klasa 1. Zakres rozszerzony (tematy 1.–7.) 22 

Scenariusze wybranych lekcji 25 

Karty pracy do scenariuszy lekcji 34 

Sprawdzian do działu I 41 

3 

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2019

Historia | Zakres rozszerzony | Klasa 1 

Liceum i technikum 

Ramowy rozkład materiału nauczania w klasach 

1–4 liceum (1–5 technikum). Zakres rozszerzony 

Propozycja wymiaru godzin nauczania historii w liceum w zakresie rozszerzonym na podstawie ramowego planu nauczania: 

• klasa 1: 3 godziny tygodniowo, 



• klasa 4: 4 godziny tygodniowo. 

Podział treści nauczania na klasy (zgodny zapisem „Warunków i sposobów realizacji” podstawy programowej) wraz z propozycją 

przydziału godzin. 

KLASA 1 LICEUM I TECHNIKUM 

Dział podstawy programowej 

Proponowana liczba godzin 

I. Historia jako nauka 3 

II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu 8 

III. Świat starożytnych Greków 10 

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu 10 

V. Bizancjum i świat islamu 2 

VI. Europa wczesnego średniowiecza 4 

VII. Europa w okresie krucjat 4 

VIII. Gospodarcze i społeczne realia średniowiecznej Europy 4 

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim 5 

X. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego 4 

XI. Europa późnego średniowiecza 4 

XII. Polska w XIV–XV wieku 7 

XIII. Kultura średniowiecza 5 

Razem: 70 godzin lekcyjnych tematycznych 

6 godzin lekcyjnych powtórzeniowych 

6 godzin lekcyjnych sprawdzianów 

8 godzin lekcyjnych do dyspozycji nauczyciela 

AUTORZY: Zespół WSiP 

4 







I. Odkrycia geograficzne i europejski kolonializm doby nowożytnej 4 

II. Czasy renesansu 3 

III. Reformacja i jej skutki 3 

IV. Europa w XVI–XVII wieku 8 

V. Państwo polsko-litewskie w czasach ostatnich Jagiellonów 7 

VI. Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 3 

VII. Pierwsze wolne elekcje i ich następstwa 3 

VIII. Renesans w Polsce 2 

IX. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku 7 

X. Ustrój, społeczeństwo i kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku 6 

XI. Europa w dobie oświecenia 4 

XII. Rewolucje XVIII wieku 5 

XIII. Rzeczpospolita w XVIII wieku (od czasów saskich do Konstytucji 3 maja) 5 

XIV. Upadek Rzeczypospolitej (wojna z Rosją i powstanie kościuszkowskie) 4 

XV. Kultura doby oświecenia w Rzeczypospolitej 2 

XVI. Epoka napoleońska 4 

Razem: 70 godzin lekcyjnych tematycznych 





5 







I. Europa i świat po kongresie wiedeńskim 7 

II. Ziemie polskie i ich mieszkańcy w latach 1815–1848 8 

III. Powstanie styczniowe i jego następstwa 4 

IV. Europa i świat w II połowie XIX i na początku XX wieku 10 

V. Przemiany gospodarcze i społeczne. Nowe prądy ideowe 7 

VI. Ziemie polskie pod zaborami w II połowie XIX i na początku XX wieku 7 

VII. Kultura i nauka polska w II połowie XIX i na początku XX wieku 4 

VIII. I wojna światowa 4 

IX. Sprawa polska w przededniu i podczas I wojny światowej 4 

X. Europa i świat po I wojnie światowej 7 

XI. Narodziny i rozwój totalitaryzmów w okresie międzywojennym 7 

XII. Walka o odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej 6 

XIII. Dzieje polityczne II Rzeczypospolitej 6 

XIV. Społeczeństwo i gospodarka II Rzeczypospolitej 5 

XV. Kultura i nauka w okresie II Rzeczypospolitej 3 

XVI. Świat na drodze do II wojny światowej 4 

Razem: 93 godziny lekcyjne tematyczne 





6 




KLASA 4 LICEUM 

KLASY 4–5 TECHNIKUM 



I. Wojna obronna Polski w 1939 roku. Agresja Niemiec (1 września) i Związku Sowieckiego (17 września) 4 

II. II wojna światowa i jej etapy 7 

III. Polska pod okupacją niemiecką i sowiecką 6 

IV. Niemiecka polityka eksterminacji 5 

V. Działalność władz Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i w okupowanym kraju 6 

VI. Świat po II wojnie światowej. Początki zimnej wojny 7 

VII. Dekolonizacja, integracja i nowe konflikty 5 

VIII. Przemiany cywilizacyjne na świecie 4 

IX. Świat na przełomie tysiącleci 5 

X. Proces przejmowania władzy przez komunistów w Polsce (1944–1948) 5 

XI. Stalinizm w Polsce i jego erozja 4 

XII. Polska w latach 1957–1981 7 

XIII. Dekada 1981–1989 4 

XIV. Narodziny III Rzeczypospolitej i jej miejsce w świecie na przełomie XX i XXI wieku 5 

Razem: 74 godziny lekcyjne tematyczne 





7 




Szczegółowy rozkład materiału nauczania. Klasa 1. 

Zakres rozszerzony 

Temat 

1. Historia – periodyzacja, 

źródła 

2. Źródła do historii 

starożytnej 

Treści nauczania – wymagania szczegółowe z podstawy programowej Proponowana 

liczba godzin 

zakres podstawowy zakres rozszerzony 

lekcyjnych 

I. Historia jako nauka. Uczeń: 

1) definiuje podstawowe pojęcia (prehistoria, historia, historiografia, źródło 

historyczne); 

2) rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych; 

3) przedstawia periodyzację dziejów powszechnych i ojczystych 


2) rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych 

I. PRADZIEJE I HISTORIA STAROŻYTNEGO WSCHODU 


2) wyjaśnia zasady krytycznej analizy 

i interpretacji różnych rodzajów źródeł 

historycznych 


1) charakteryzuje nauki pomocnicze historii 

1 

1 

3. Najdawniejsze dzieje 

człowieka 

II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu. Uczeń: 

1) wyjaśnia zagadnienie rewolucji neolitycznej 

II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu. 

Uczeń: 

1) charakteryzuje pradzieje ludzkości z podziałem 

na epoki 

2 

4. Starożytna cywilizacja 

Mezopotamii 

i pierwsze imperia 


2) porównuje uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji na Bliskim 

i Dalekim Wschodzie; 

3) charakteryzuje organizację państw i strukturę społeczeństw 

w cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu; 

4) rozpoznaje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnych cywilizacji 

Bliskiego i Dalekiego Wschodu; 

5) charakteryzuje wierzenia ludów tworzących cywilizacje starożytnego 

Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z uwzględnieniem judaizmu 


Uczeń: 

2) charakteryzuje organizację państw i strukturę 

społeczeństw w cywilizacjach starożytnego 

Dalekiego Wschodu; 

3) porównuje systemy prawne i etyczne 

cywilizacji starożytnego Bliskiego i Dalekiego 

Wschodu 

2 

5. Egipt faraonów II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu. Uczeń: 










Uczeń: 






Wschodu 

2 


8 




Temat 

6. Fenicjanie i lud Izraela II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu. Uczeń: 








Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z uwzględnieniem judaizmu. 

III. Świat starożytnych Greków. Uczeń: 

3) opisuje różne formy ekspansji w świecie greckim (kolonizację grecką 

i fenicką, wojny grecko-perskie i ekspansję Aleksandra Macedońskiego) 


liczba godzin 


lekcyjnych 


Uczeń: 






Wschodu 

1 

7. Starożytne cywilizacje 

Indii i Chin 











Uczeń: 






Wschodu 

1 

Powtórzenie 1 

8. Początki cywilizacji 

greckiej 

II. ŚWIAT STAROŻYTNYCH GREKÓW 


1) charakteryzuje geograficzne warunki ukształtowania się cywilizacji greckiej; 




1) porównuje geograficzne uwarunkowania narodzin 

cywilizacji starożytnego Wschodu i Grecji; 

2) charakteryzuje kulturę kreteńską i mykeńską 

2 

9. Ateny i Sparta III. Świat starożytnych Greków. Uczeń: 

2) porównuje organizację społeczeństwa Aten i Sparty oraz formy ustrojowe 

greckich polis 


3) ocenia funkcjonowanie demokracji w Atenach 

czasów Peryklesa. 

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura 

starożytnego Rzymu. Uczeń: 

4) wyjaśnia pojęcia obywatel i obywatelstwo 

w polis ateńskiej i republikańskim Rzymie 

oraz wyjaśnia recepcję antycznego pojęcia 

obywatel w późniejszych epokach 

2 


9 




Temat 


liczba godzin 


lekcyjnych 

10. Wojny grecko-perskie 

i ich następstwa 




2 

11. Społeczeństwo polis. 

Religia, teatr i sport 

w życiu Greków 


4) charakteryzuje religię starożytnych Greków; 

5) rozpoznaje osiągnięcia kulturowe starożytnych Greków 



3) rozpoznaje dziedzictwo antyku grecko- 

-rzymskiego we współczesnym świecie; 





2 

12. Nauka, sztuka 

i architektura 

w Grecji klasycznej 

i archaicznej 







-rzymskiego we współczesnym świecie 

1 

13. Aleksander Wielki 

i hellenizm 





4) opisuje państwo Aleksandra Macedońskiego; 

5) wyjaśnia specyfikę kultury hellenistycznej. 





1 


III. RZYM I ŚWIAT ŚRÓDZIEMNOMORSKI POD RZYMSKIM PANOWANIEM 

14. Początki dziejów 

Rzymu i narodziny 

imperium 

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu. Uczeń: 

1) charakteryzuje przemiany ustrojowe i społeczne (w tym problem 

niewolnictwa) w państwie rzymskim doby republiki oraz cesarstwa, 

z uwzględnieniem roli Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta; 

2) omawia charakter ekspansji rzymskiej i wyjaśnia ideę imperium 

rzymskiego 



1) omawia początki Rzymu, z uwzględnieniem 

kultury Etrusków; 

2) charakteryzuje organizację armii oraz etapy 

ekspansji rzymskiej; 





2 


10 




Temat 


liczba godzin 


lekcyjnych 

15. Państwo rzymskie 

w II–I w. p.n.e. 




z uwzględnieniem roli Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta 







2 

16. Państwo 

i społeczeństwo 

rzymskie w I–II w. n.e. 

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu. 

Uczeń: 




2) omawia charakter ekspansji rzymskiej i wyjaśnia ideę imperium 

rzymskiego 

2 

17. Kultura Imperium 

Rzymskiego 


6) rozpoznaje osiągnięcia kulturowe starożytnych Rzymian 





1 

18. Religie tradycyjne 

i rozwój 

chrześcijaństwa 


3) charakteryzuje wierzenia religijne starożytnych Rzymian; 

4) wyjaśnia genezę chrześcijaństwa i zmiany sytuacji chrześcijan w państwie 

rzymskim; 

1 

19. Kryzys Imperium 

Rzymskiego 

i upadek cesarstwa 

na Zachodzie 

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu. 

Uczeń: 




4) wyjaśnia genezę chrześcijaństwa i zmiany sytuacji chrześcijan w państwie 

rzymskim; 

5) wyjaśnia wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku państwa 

rzymskiego 




-rzymskiego we współczesnym świecie. 


3) analizuje różne oceny historiografii, dotyczące 

dziejów ojczystych i powszechnych 

2 


20. Źródła do historii 

średniowiecza 


2) rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych 

IV. KSZTAŁTOWANIE SIĘ ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY 


1) charakteryzuje nauki pomocnicze historii 

1 


11 




Temat 

21. Powstanie państw 

barbarzyńskich 

na gruzach cesarstwa 

zachodniego 

22. Bizancjum – nowy 

Rzym 

23. Arabowie i świat 

islamu 

24. Monarchia Karola 

Wielkiego 

25. Europa pokarolińska 

i początki feudalizmu 


liczba godzin 


lekcyjnych 

VI. Europa wczesnego średniowiecza. Uczeń: 

1) opisuje zasięg terytorialny, organizację władzy, gospodarkę i kulturę 

państwa Franków, ze szczególnym uwzględnieniem polityki Karola 

Wielkiego; 

3) opisuje proces tworzenia się państw w Europie, z uwzględnieniem ich 

chrystianizacji 

VII. Europa w okresie krucjat. Uczeń: 

2) charakteryzuje i ocenia rolę zakonów 

w średniowiecznej Europie 

1 

V. Bizancjum i świat islamu. Uczeń: 

1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cesarstwo bizantyjskie i charakteryzuje 

jego osiągnięcia w zakresie kultury 


1) opisuje charakterystyczne cechy 

bizantyjskiego systemu politycznego. 


1) wyjaśnia przyczyny rozłamu w Kościele 

w XI w. 

1 


2) wyjaśnia genezę islamu i charakteryzuje główne zasady tej religii; 

3) przedstawia główne kierunki ekspansji arabskiej; 

4) opisuje charakterystyczne cechy kultury arabskiej i rozpoznaje jej 

najważniejsze osiągnięcia 


2) charakteryzuje etapy ekspansji Arabów 

i ocenia ich politykę wobec ludności 

podbitej; 

3) wyjaśnia wpływ cywilizacji islamskiej 

na cywilizację łacińską i bizantyjską 

1 


1) opisuje zasięg terytorialny, organizację władzy, gospodarkę i kulturę 

państwa Franków, ze szczególnym uwzględnieniem polityki Karola 

Wielkiego; 

2) charakteryzuje ideę cesarstwa karolińskiego i porównuje ją z ideą 

cesarstwa Ottonów 


4) ocenia znaczenie renesansu karolińskiego dla 

rozwoju kultury europejskiej 

1 



chrystianizacji. 

VIII. Gospodarcze i społeczne realia średniowiecznej Europy. Uczeń: 

1) charakteryzuje funkcjonowanie władzy, struktur społecznych 

i gospodarki w systemie feudalnym; 

3) charakteryzuje realia życia codziennego w średniowiecznym mieście 

i wsi 


3) charakteryzuje kierunki ekspansji Normanów 

i ocenia jej skutki. 

VIII. Gospodarcze i społeczne realia 

średniowiecznej Europy. Uczeń: 

1) opisuje formy produkcji i handlu 

w średniowieczu; 

2) charakteryzuje genezę, rozwój i rolę 

średniowiecznych miast, z uwzględnieniem 

miejskich republik kupieckich 

1 


12 




Temat 

26. Kształtowanie się 

państw w Europie 

Północnej, Środkowej 

i Wschodniej 

27. Władze i idee 

uniwersalne – 

cesarstwo, Kościół, 

kultura 

28. Powstanie państwa 

polskiego 

29. Monarchia piastowska 

do 1138 r. 


liczba godzin 


lekcyjnych 



chrystianizacji 


1) opisuje wierzenia i organizację społeczną 

Słowian; 

2) opisuje proces powstawania pierwszych 

państw w Europie Środkowo-Wschodniej 

z uwzględnieniem wpływu cywilizacji 

łacińskiej i bizantyjskiej; 

3) charakteryzuje kierunki ekspansji Normanów 

i ocenia jej skutki 

1 


2) charakteryzuje ideę cesarstwa karolińskiego i porównuje ją z ideą 

cesarstwa Ottonów. 


1) wyjaśnia ideowe i polityczne przyczyny, a także charakter rywalizacji 

papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo nad średniowieczną Europą. 

XIII. Kultura średniowiecza. Uczeń: 

1) wyjaśnia uniwersalny charakter kultury średniowiecza, wskazując 

na wyjątkową rolę chrześcijaństwa; 

2) rozpoznaje dokonania okresu średniowiecza w dziedzinie kultury, 

z uwzględnieniem dorobku polskiego średniowiecza; 

4) charakteryzuje sztukę romańską i gotycką 



w średniowiecznej Europie. 


2) charakteryzuje przemiany życia religijnego 

w okresie średniowiecza 

2 

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim. Uczeń: 

1) wyjaśnia uwarunkowania narodzin państwa polskiego i jego 

chrystianizacji, z uwzględnieniem roli Mieszka I i Bolesława Chrobrego; 

2) opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego w X–XII w.; 

3) rozpoznaje tendencje centralistyczne i decentralistyczne w życiu 

politycznym państwa polskiego w X–XII w.; 

4) zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w X–XII w. 

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim. 

Uczeń: 

1) przedstawia geografię plemienną Polski 

przedpiastowskiej; 

2) charakteryzuje organizację państwa 

wczesnopiastowskiego; 

3) dokonuje bilansu panowania władców 

piastowskich (do 1138 r.). 


3) określa znaczenie włączenia ziem polskich 

do cywilizacyjnego kręgu świata zachodniego 

(łacińskiego) 

1 






Uczeń: 



2 


13 




Temat 


liczba godzin 


lekcyjnych 





piastowskich (do 1138 r.); 

4) charakteryzuje spór Bolesława Śmiałego 

z biskupem Stanisławem 

30. Społeczeństwo, 

gospodarka i kultura 

w czasach pierwszych 

Piastów 











3) określa znaczenie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim dla rozwoju 

kultury polskiej; 



Uczeń: 




piastowskich (do 1138 r.). 


3) określa znaczenie włączenia ziem polskich 

do cywilizacyjnego kręgu świata zachodniego 

(łacińskiego) 

2 


V. ROZKWIT ŚREDNIOWIECZA 

31. Wieś i miasto 

w Europie Zachodniej 

VIII. Gospodarcze i społeczne realia średniowiecznej Europy. 

Uczeń: 


i gospodarki w systemie feudalnym; 

2) opisuje charakterystyczne przejawy ożywienia społeczno- 

-gospodarczego w Europie XI–XIII w.; 

3) charakteryzuje realia życia codziennego w średniowiecznym mieście 

i wsi 



1) opisuje formy produkcji i handlu 

w średniowieczu; 



miejskich republik kupieckich 

2 

32. Władza 

i społeczeństwo 

w Europie Zachodniej 


1) wyjaśnia ideowe i polityczne przyczyny, a także charakter rywalizacji 

papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo nad średniowieczną Europą. 



i gospodarki w systemie feudalnym 





miejskich republik kupieckich. 

XI. Europa późnego średniowiecza. Uczeń: 

3) opisuje i wyjaśnia proces powstawania 

monarchii stanowych w Europie 

2 


14 




Temat 


liczba godzin 


lekcyjnych 

33. Krucjaty i zagrożenia 

zewnętrzne Europy 


2) charakteryzuje polityczne, społeczno-gospodarcze i religijne 

uwarunkowania wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej i rekonkwisty oraz 

przedstawia ich skutki. 


3) opisuje kierunki, charakter oraz 

konsekwencje najazdów mongolskich 

dla Europy 

1 

34. Kościół i kultura 

europejska rozkwitu 



1) wyjaśnia uniwersalny charakter kultury średniowiecza, wskazując 

na wyjątkową rolę chrześcijaństwa; 






w średniowiecznej Europie. 


1) opisuje rolę uniwersytetów i ich organizację 

oraz wyjaśnia przyczyny trwałości idei 

uniwersyteckiej; 



2 

35. Polska dzielnicowa – 

przemiany polityczne 

i zagrożenia 

zewnętrzne 

X. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego. Uczeń: 

1) wyjaśnia przyczyny polityczne i społeczno-gospodarcze oraz następstwa 

rozbicia dzielnicowego; 

2) przedstawia nowe zagrożenia zewnętrzne (Marchia Brandenburska, 

Zakon Krzyżacki, Mongołowie); 

5) zestawia najważniejsze wydarzenia z okresu rozbicia dzielnicowego 

i dziejów Europy 

X. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego. 

Uczeń: 

1) charakteryzuje przebieg walk o tron 

senioralny w kontekście postanowień 

tzw. testamentu Bolesława Krzywoustego 

2 

36. Społeczeństwo, 

gospodarka i kultura 

Polski dzielnicowej 


3) opisuje przemiany społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich oraz 

ocenia społeczno-kulturowe skutki kolonizacji na prawie niemieckim. 







X. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego. 

Uczeń: 

2) porównuje zasady kolonizacji na prawie 

polskim i na prawie niemieckim; 

3) charakteryzuje proces formowania się 

społeczeństwa stanowego w Polsce 

2 


VI. SCHYŁEK ŚREDNIOWIECZA 

37. Kryzys społecznoekonomiczny 

i wielkie 

konflikty polityczne 

w Europie 



i gospodarki w systemie feudalnym. 


2) charakteryzuje kryzysy polityczne, społeczne 

i religijne późnego średniowiecza. 

2 


15 




Temat 

38. Władze uniwersalne 

i państwa Europy 

Zachodniej 

39. Państwa Europy 

Środkowej, 

Wschodniej 

i Północnej 

40. Zjednoczenie ziem 

polskich i budowa 

Królestwa Polskiego 


liczba godzin 


lekcyjnych 


1) charakteryzuje przemiany społeczne i gospodarcze w Europie w późnym 

średniowieczu; 

2) opisuje zmiany na mapie politycznej Europy w XIV–XV w.; 

3) charakteryzuje następstwa upadku cesarstwa bizantyjskiego i ekspansji 

tureckiej dla Europy 







2) opisuje zmiany na mapie politycznej Europy w XIV–XV w. 


1) wyjaśnia przyczyny kryzysu idei władzy 

uniwersalnej w Europie późnego 

średniowiecza; 

2) charakteryzuje kryzysy polityczne, społeczne 

i religijne późnego średniowiecza; 

3) opisuje i wyjaśnia proces powstawania 

monarchii stanowych w Europie 

1 




2) opisuje zmiany na mapie politycznej Europy w XIV–XV w. 

XII. Polska w XIV–XV w. Uczeń: 

4) charakteryzuje i ocenia stosunki polsko-krzyżackie na płaszczyźnie 

politycznej, gospodarczej i kulturowej; 

5) zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy 

w XIV–XV w. 


3) opisuje kierunki, charakter oraz 

konsekwencje najazdów mongolskich dla 

Europy. 





miejskich republik kupieckich. 


1) ocenia znaczenie unii polsko-litewskiej 

z perspektywy obu narodów 

1 


4) charakteryzuje proces przezwyciężenia rozbicia politycznego ziem 

polskich, ze wskazaniem na rolę władców i Kościoła. 


1) opisuje proces zjednoczeniowy i rozwój terytorialny państwa polskiego 

w XIV–XV w.; 

2) charakteryzuje rozwój monarchii stanowej w Polsce, uwzględniając 

strukturę społeczeństwa polskiego w późnym średniowieczu i rozwój 

przywilejów szlacheckich; 

3) wyjaśnia międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania związków 

Polski z Węgrami i Litwą w XIV–XV w.; 


2) rozpoznaje przejawy wielokulturowości 

na ziemiach polskich w XIV–XV w., 

z uwzględnieniem stosunku Kazimierza 

Wielkiego do diaspory żydowskiej; 


panujących w Polsce w XIV i XV w. 




uniwersyteckiej 


16 




Temat 

41. Unia Polski 

z Litwą. Panowanie 

Władysława Jagiełły 

42. Średniowieczna 

Polska i Litwa pod 

rządami Jagiellonów 

43. Gospodarka 

i społeczeństwo Polski 

późnośredniowiecznej 


liczba godzin 


lekcyjnych 


politycznej, gospodarczej i kulturowej; 5) zestawia najważniejsze 

wydarzenia z dziejów Polski i Europy w XIV–XV w. 

2 










politycznej, gospodarczej i kulturowej 


1) ocenia znaczenie unii polsko-litewskiej 

z perspektywy obu narodów; 

2) rozpoznaje przejawy wielokulturowości 

na ziemiach polskich w XIV–XV w., 

z uwzględnieniem stosunku Kazimierza 

Wielkiego do diaspory żydowskiej; 




3) analizuje różne oceny historiografii, 

dotyczące dziejów ojczystych 

i powszechnych 

2 










politycznej, gospodarczej i kulturowej; 

5) zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy 

w XIV–XV w. 



panujących w Polsce w XIV i XV w.; 

5) ocenia politykę dynastyczną Jagiellonów 

w XV w. 

2 




przywilejów szlacheckich 


3) wyjaśnia wpływ rozwoju przywilejów 

szlacheckich na sytuację gospodarczą 

państwa; 



2 


17 




Temat 


liczba godzin 


lekcyjnych 

44. Kultura polska 

późnego 











uniwersyteckiej 

2 

45. Koniec średniowiecza 

i spadek po epoce 


3) charakteryzuje następstwa upadku cesarstwa bizantyjskiego i ekspansji 

tureckiej dla Europy 


3) analizuje różne oceny historiografii, 

dotyczące dziejów ojczystych 

i powszechnych 

1 



18 




Plan wynikowy. Klasa 1. Zakres rozszerzony 

Tematy 1.–7. 

Temat lekcji Cele lekcji Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe 

1. Historia – 

periodyzacja, 

źródła 

2. Źródła 

do historii 

starożytnej 

Uczeń: 

• wymienia różne rodzaje źródeł historycznych 

i podaje przykłady źródeł z poszczególnych 

kategorii; 

• dokonuje periodyzacji dziejów i nazywa 

poszczególne epoki; 

• przedstawia problemy związane z wyznaczaniem 

cezur poszczególnych epok; 

• wyjaśnia rolę krytyki zewnętrznej i wewnętrznej 

źródła w pracy historyka; 

• przedstawia rolę archeologii w poznawaniu dziejów 

Terminy: historia, historiografia, źródło historyczne, 

cezura, era 

Uczeń: 

• przedstawia rodzaje źródeł wykorzystywanych 

w badaniach nad historią starożytną; 

• wyjaśnia, z jakimi problemami stykają się historycy 

badający źródła do historii starożytnej; 

• wyjaśnia, czym zajmują się nauki pomocnicze 

historii, i wymienia te z nich, które odgrywają 

ważną rolę w badaniach nad starożytnością; 

• wymienia metody datowania źródeł do historii 

starożytnej; 

• rozpoznaje różne sposoby datacji wydarzeń 

w źródłach do historii starożytnej 

Terminy: numizmatyka, epigrafika, chronologia 

historyczna, papirologia, język martwy 

Uczeń: 

• formułuje definicje terminów historia i prehistoria; 

• wymienia różne rodzaje źródeł historycznych; 

• podaje przykłady źródeł historycznych należących 

do różnych kategorii; 

• przedstawia periodyzację dziejów wraz z cezurami 

poszczególnych epok 

I. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu 

Uczeń: 

• wymienia różne rodzaje źródeł do historii 

starożytnej i podaje przykłady źródeł należących 


• wymienia materiały piśmienne wykorzystywane 

w starożytności i podaje przykłady języków, 

w których spisano źródła do tej epoki; 

• wyjaśnia, z jakimi problemami stykają się historycy 

badający dzieje starożytne; 

• wymienia metody datowania źródeł do historii 

starożytnej; 

• przedstawia rolę archeologii w badaniach nad 

starożytnością 

Uczeń: 

• wyjaśnia problemy, które wiążą się z podziałem 

dziejów na epoki; 

• zwraca uwagę na wewnętrzne podziały w ramach 

poszczególnych epok; 

• wyjaśnia, na czym polega krytyka źródła 

historycznego; 

• wyjaśnia rolę archeologii w poznawaniu dziejów; 

• wyjaśnia termin historiografia; 

• wyjaśnia, na czym polega krytyka wewnętrzna 

i krytyka zewnętrzna źródła oraz dlaczego są one 

ona niezbędnym elementem interpretacji źródła; 

• przedstawia, na czym mogą polegać fałszerstwa 

źródeł historycznych 

Uczeń: 

• rozpoznaje różne sposoby datacji stosowane 

w źródłach do historii starożytnej; 

• zna różnice między kalendarzem słonecznym 

i księżycowym; 

• podaje przykłady wydarzeń, od których 

w starożytności liczono czas; 

• wyjaśnia, czym zajmują się nauki pomocnicze 

historii, i wymienia te z nich, które odgrywają 

ważną rolę w badaniach nad starożytnością 

3. Najdawniejsze 

dzieje człowieka 

Uczeń: 

• charakteryzuje sposób życia ludzi w epoce 

paleolitu; 

• wymienia przykłady dzieł sztuki z epoki paleolitu; 

Uczeń: 

• wskazuje na mapie tereny Żyznego Półksiężyca; 

• wyjaśnia, na czym polegało przejście od 

koczowniczego do osiadłego trybu życia 

i umiejscawia w czasie ten proces; 

Uczeń: 

• przedstawia proces antropogenezy; 

• posługuje się poprawnie terminem rewolucja 

neolityczna; 

• wymienia przyczyny i skutki rewolucji neolitycznej; 

AUTOR: Agnieszka Żuberek 

19 





4. Starożytna 

cywilizacja 

Mezopotamii 


• wyjaśnia przyczyny i przebieg procesu rewolucji 

neolitycznej; 

• przedstawia skutki rewolucji neolitycznej; 

• charakteryzuje kolejne przemiany cywilizacyjne 

związane z wykorzystaniem metali 

Terminy: antropogeneza, rewolucja neolityczna, 

paleolit, neolit, Żyzny Półksiężyc, epoka brązu, epoka 

żelaza 

Uczeń: 

• charakteryzuje cywilizację sumeryjską; 

• przedstawia przemiany polityczne zachodzące na 

obszarze starożytnej Mezopotamii; 

• charakteryzuje ustrój imperiów bliskowschodnich; 

• porównuje osiągnięcia cywilizacji, które istniały na 

terenie starożytnej Mezopotamii 

Terminy: system irygacyjny, politeizm, ziggurat, 

pismo klinowe, teokracja, despotia wschodnia 

(despotyzm teokratyczny), Kodeks Hammurabiego; 

satrapia, urbanizacja 

Postaci: Hammurabi, Sargon Wielki, Cyrus Wielki 

5. Egipt faraonów Uczeń: 

• wskazuje cechy charakterystyczne społeczeństwa 

i sposobu sprawowania władzy w starożytnym 

Egipcie; 

• przedstawia związki między religią, sztuką i władzą 

w starożytnym Egipcie; 

• wskazuje na związek między warunkami 

naturalnymi a rozwojem gospodarczym 

starożytnego Egiptu; 

• wskazuje kolejne przemiany cywilizacyjne związane 

z wykorzystywaniem metali; 

• wyjaśnia termin antropogeneza; 

• przedstawia, jak żyli ludzie w okresach paleolitu 

i neolitu, używając nazw tych epok; 

• wymienia przykłady dzieł sztuki z epoki paleolitu; 

• umiejscawia w czasie rewolucję neolityczną 

i dostrzega, że jest to proces długotrwały; 

• umiejscawia w czasie kolejne epoki (od paleolitu 

do epoki żelaza) 

Uczeń: 

• wskazuje na mapie obszary Mezopotamii, 

przykładowe miasta sumeryjskie (Ur, Uruk) i zasięg 

imperium perskiego; 

• rozumie i poprawnie stosuje terminy: system 

irygacyjny, pismo klinowe, politeizm, urbanizacja, 

Kodeks Hammurabiego, imperium, despotia 

wschodnia; 

• wymienia w kolejności chronologicznej różne 

cywilizacje / państwa, które istniały w na obszarze 

starożytnej Mezopotamii (cywilizacja Sumerów, 

Asyria, Babilonia, Persja); 

• charakteryzuje wierzenia starożytnych ludów 

Mezopotamii; 

• przedstawia ustrój despotii wschodniej 

i organizację imperium perskiego 

Uczeń: 

• wskazuje na mapie obszary starożytnego Egiptu 

z uwzględnieniem podziału na Górny i Dolny Egipt; 

• wie, kto to był faraon; 

• wymienia przykładowych bogów egipskich; 

• przedstawia strukturę społeczną starożytnego 

Egiptu; 

• charakteryzuje ustrój polityczny starożytnego 

Egiptu; 

• charakteryzuje kolejne epoki w rozwoju 

cywilizacyjnym (od paleolitu do epoki żelaza); 

• dzieli przyczyny i skutki rewolucji neolitycznej 

na społeczne, gospodarcze i kulturowe; 

• wskazuje na mapie najstarsze znane nam osady 

neolityczne oraz podaje przybliżony czas ich 

powstania; 

• charakteryzuje warunki naturalne obszarów, 

na których powstały najstarsze znane nam osady 

neolityczne (Jerycho i Çatalhöyük); 

• charakteryzuje grupy językowe indoeuropejską 

i semicką w kontekście prehistorii i starożytności 

Uczeń: 

• wymienia osiągnięcia cywilizacji starożytnej 

Mezopotamii; 

• wymienia przyczyny upadku imperiów 

w Mezopotamii; 

• przedstawia podziały społeczeństwa Babilonii 

w czasach Hammurabiego; 

• formułuje zasadę prawną, na której opierał się 

Kodeks Hammurabiego; 

• umiejscawia w czasie i przestrzeni imperium 

Sargona Wielkiego; 

• przedstawia relacje władca–bóstwo (bóstwa) 

w starożytnej Mezopotamii; 

• wymienia insygnia władzy monarszej w starożytnej 

Mezopotamii; 

• porównuje osiągnięcia cywilizacji różnych ludów 

starożytnej Mezopotamii 

• poprawnie posługuje się wszystkimi terminami 

wymienionymi w celach lekcji 

Uczeń: 

• charakteryzuje pozycję poszczególnych grup 

społecznych w państwie egipskim; 

• przedstawia osiągnięcia kultury i cechy 

charakterystyczne sztuki starożytnego 

Egiptu; 

• charakteryzuje religię egipską i jej związki 

z funkcjonowaniem państwa; 


20 





6. Fenicjanie i lud 

Izraela 

7. Starożytne 

cywilizacje Indii 

i Chin 

• wymienia osiągnięcia cywilizacyjne starożytnych 

Egipcjan; 

Terminy: faraon, hieroglify, mumifikacja, synkretyzm 

Uczeń: 

• przestawia organizację polityczną Fenicji; 

• charakteryzuje gospodarkę i osiągnięcia 

cywilizacyjne Fenicjan; 

• przedstawia rolę Kartaginy w dziejach kolonizacji 

fenickiej; 

• przedstawia zasady judaizmu; 

• wymienia symbole ważne dla religii żydowskiej; 

• przedstawia dzieje starożytnego Izraela 

Terminy: monoteizm, Tora, Talmud, Biblia, prorok, 

Arka Przymierza, synagoga, rabin, diaspora, szabat 

Postacie: Abraham, Mojżesz, Dawid, Salomon 

Uczeń: 

• charakteryzuje cywilizację doliny Indusu; 

• przedstawia podział społeczeństwa starożytnych 

Indii; 

• porównuje systemy religijne starożytnych Indii; 

• przedstawia osiągnięcia kultury starożytnych Indii; 

• przedstawia zasady konfucjanizmu i wyjaśnia jego 

wpływ na funkcjonowanie państwa; 

• przedstawia zasady taoizmu; 

• wymienia osiągnięcia starożytnej cywilizacji chińskiej; 

• porównuje ustroje starożytnych Indii i Chin 

Terminy: Wedy, warna, kasta, jedwabny szlak, 

sanskryt, brahmi, braminizm, hinduizm, buddyzm, 

taoizm, konfucjanizm, reinkarnacja, nirwana 

• wymienia przykładowe osiągnięcia kultury 

egipskiej, w tym pismo; 

• charakteryzuje gospodarkę starożytnego Egiptu 

z uwzględnieniem roli warunków naturalnych 

Uczeń: 

• wskazuje na mapie obszary Palestyny 

i najważniejsze miasta Fenicji (Tyr, Sydon, Byblos) 

oraz Kartaginę; 

• wymienia zasady judaizmu; 

• posługuje się terminami: judaizm, Tora, Arka 

Przymierza, mesjasz, prorok, monoteizm, Talmud; 

• przedstawia polityczną rolę Kartaginy w dziejach 

kolonizacji fenickiej; 

• przedstawia dzieje starożytnego Izraela 

w kontekście biblijnych postaci Mojżesza, Dawida 

i Salomona 

Uczeń: 

• wskazuje na mapie obszary starożytnych cywilizacji 

Indii i Chin oraz miasta Mohendżo-Daro i Harappę; 

• przedstawia podstawowe zasady hinduizmu, 

buddyzmu, taoizmu i konfucjanizmu; 

• przedstawia podziały społeczeństwa starożytnych 

Indii, posługując się terminami warna i kasta; 

• wymienia przykładowe osiągnięcia cywilizacji 

starożytnych Indii i Chin 

• zna sposoby przedstawiania bogów w starożytnym 

Egipcie i rozpoznaje przykładowe wizerunki tych 

bóstw; 

• przedstawia związki między religią, sztuką i władzą 

w starożytnym Egipcie (np. mumifikacja zwłok, 

piramidy, faraon jako syn boga); 

• wyjaśnia, dlaczego w starożytnym Egipcie kapłani 

zajmowali wysoką pozycję w hierarchii społecznej; 

• zna symbole władzy faraona i porównuje 

je z insygniami władzy monarszej 

charakterystycznymi dla starożytnej Mezopotamii 

Uczeń: 

• przestawia rolę Fenicjan w starożytnym świecie 

śródziemnomorskim; 

• przedstawia dzieje Izraela w kontekście biblijnej 

postaci Abrahama i niewoli babilońskiej; 

• wymienia symbole ważne dla judaizmu i wyjaśnia 

ich znaczenie; 

• wyjaśnia różnicę między świątynią jerozolimską 

a synagogą; 

• przedstawia znaczenie języka hebrajskiego 

w dziejach Żydów; 

• posługuje się poprawnie wszystkimi terminami 

wymienionymi w celach lekcji 

Uczeń: 

• charakteryzuje cywilizację doliny Indusu; 

• porównuje hinduizm i buddyzm; 

• wyjaśnia związki konfucjanizmu z funkcjonowaniem 

państwa; 

• wymienia osiągnięcia starożytnych cywilizacji Indii 

i Chin; 

• przedstawia zmiany sytuacji politycznej 

w starożytnych Chinach; 

• wymienia dzieła piśmiennictwa starożytnych Indii; 

• porównuje ustroje starożytnych Indii i Chin; 

• przedstawia rolę Ariów w historii starożytnych Indii 

Postacie: Budda, Konfucjusz, Aśoka 


21 




Przedmiotowy system oceniania. Klasa 1. Zakres rozszerzony 

Tematy 1.–7. 

Temat lekcji 

Ocena 

dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra 

1. Historia – 

periodyzacja, 

źródła 

Uczeń: 

• formułuje definicje terminów 

historia i prehistoria; 

• wymienia różne rodzaje źródeł 

historycznych 

Uczeń: 

• podaje przykłady źródeł 

historycznych należących do 

różnych kategorii; 

• przedstawia periodyzację dziejów 

wraz z cezurami poszczególnych 

epok 

I. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu 

Uczeń: 

• wyjaśnia problemy, które wiążą się 

z podziałem dziejów na epoki; 

• zwraca uwagę na wewnętrzne 

podziały w ramach poszczególnych 

epok; 

• wyjaśnia, na czym polega krytyka 

źródła historycznego; 

• wyjaśnia rolę archeologii 

w poznawaniu dziejów 

Uczeń: 

• wyjaśnia termin historiografia; 

• wyjaśnia, na czym polega krytyka 

wewnętrzna i krytyka zewnętrzna źródła 

oraz dlaczego są one ona niezbędnym 

elementem interpretacji źródła; 

• przedstawia, na czym mogą polegać 

fałszerstwa źródeł historycznych 

2. Źródła 

do historii 

starożytnej 

Uczeń: 

• wymienia różne rodzaje źródeł 

do historii starożytnej i podaje 

przykłady źródeł należących 


• wymienia materiały piśmienne 

wykorzystywane w starożytności 

i podaje przykłady języków, 

w których spisano źródła do tej 

epoki 

Uczeń: 

• wyjaśnia, z jakimi problemami 

stykają się historycy badający dzieje 

starożytne; 

• wymienia metody datowania źródeł 

do historii starożytnej; 

• przedstawia rolę archeologii 

w badaniach nad starożytnością 

Uczeń: 

• rozpoznaje różne sposoby datacji 

stosowane w źródłach do historii 

starożytnej; 

• zna różnice między kalendarzem 

słonecznym i księżycowym; 

• podaje przykłady wydarzeń, od 

których w starożytności liczono 

czas 

Uczeń: 

• wyjaśnia, czym zajmują się nauki 

pomocnicze historii, i wymienia te 

z nich, które odgrywają ważną rolę 

w badaniach nad starożytnością 

3. Najdawniejsze 

dzieje człowieka 

Uczeń: 

• wskazuje na mapie tereny Żyznego 

Półksiężyca; 

• wyjaśnia, na czym polegało 

przejście od koczowniczego do 

osiadłego trybu życia i umiejscawia 

w czasie ten proces; 

• wskazuje kolejne przemiany 

cywilizacyjne związane 

z wykorzystywaniem metali 

Uczeń: 

• wyjaśnia termin antropogeneza; 

• przedstawia, jak żyli ludzie 

w okresach paleolitu i neolitu, 

używając nazw tych epok; 

• wymienia przykłady dzieł sztuki 

z epoki paleolitu; 

• umiejscawia w czasie rewolucję 

neolityczną i dostrzega, że jest to 

proces długotrwały; 

Uczeń: 

• przedstawia proces antropogenezy; 

• posługuje się poprawnie terminem 

rewolucja neolityczna; 

• wymienia przyczyny i skutki 

rewolucji neolitycznej; 

• charakteryzuje kolejne epoki 

w rozwoju cywilizacyjnym (od 

paleolitu do epoki żelaza) 

Uczeń: 

• dzieli przyczyny i skutki rewolucji 

neolitycznej na społeczne, gospodarcze 

i kulturowe; 

• wskazuje na mapie najstarsze znane 

nam osady neolityczne oraz podaje 

przybliżony czas ich powstania; 

• charakteryzuje warunki naturalne 

obszarów, na których powstały 

najstarsze znane nam osady neolityczne 

(Jerycho i Çatalhöyük); 


22 




Temat lekcji 

Ocena 


• umiejscawia w czasie kolejne epoki 

(od paleolitu do epoki żelaza) 

• charakteryzuje grupy językowe 

indoeuropejską i semicką w kontekście 

prehistorii i starożytności 

4. Starożytna 

cywilizacja 

Mezopotamii 


Uczeń: 

• wskazuje na mapie obszary 

Mezopotamii, przykładowe miasta 

sumeryjskie (Ur, Uruk) i zasięg 

imperium perskiego; 

• rozumie i poprawnie stosuje 

terminy: system irygacyjny, pismo 

klinowe, politeizm, urbanizacja, 

Kodeks Hammurabiego, imperium, 

despotia wschodnia 

Uczeń: 

• wymienia w kolejności 

chronologicznej różne cywilizacje / 

państwa, które istniały w na 

obszarze starożytnej Mezopotamii 

(cywilizacja Sumerów, Asyria, 

Babilonia, Persja); 

• charakteryzuje wierzenia 

starożytnych ludów Mezopotamii; 

• przedstawia ustrój despotii 

wschodniej i organizację imperium 

perskiego 

Uczeń: 

• wymienia osiągnięcia cywilizacji 

starożytnej Mezopotamii; 

• wymienia przyczyny upadku 

imperiów w Mezopotamii; 

• przedstawia podziały społeczeństwa 

Babilonii w czasach Hammurabiego; 

• formułuje zasadę prawną, na której 

opierał się Kodeks Hammurabiego 

• umiejscawia w czasie i przestrzeni 

imperium Sargona Wielkiego; 

• przedstawia relacje władca–bóstwo 

(bóstwa) w starożytnej Mezopotamii; 

• wymienia insygnia władzy monarszej 

w starożytnej Mezopotamii; 

• porównuje osiągnięcia cywilizacji 

różnych ludów starożytnej Mezopotamii 

• poprawnie posługuje się wszystkimi 

terminami wymienionymi w celach lekcji 

(system irygacyjny, politeizm, ziggurat, 

pismo klinowe, ustrój teokratyczny, 

despotia wschodnia, satrapia, 

urbanizacja) 

5. Egipt faraonów Uczeń: 


starożytnego Egiptu 

z uwzględnieniem podziału na 

Górny i Dolny Egipt; 

• wie, kto to był faraon; 

• wymienia przykładowych bogów 

egipskich 

Uczeń: 

• przedstawia strukturę społeczną 


• charakteryzuje ustrój polityczny 


• wymienia przykładowe osiągnięcia 

kultury egipskiej, w tym pismo; 

• charakteryzuje gospodarkę 

starożytnego Egiptu 

z uwzględnieniem roli warunków 

naturalnych 

Uczeń: 

• charakteryzuje pozycję 

poszczególnych grup społecznych 

w państwie egipskim; 

• przedstawia osiągnięcia kultury 

i cechy charakterystyczne sztuki 


• charakteryzuje religię egipską 

i jej związki z funkcjonowaniem 

państwa; 

• zna sposoby przedstawiania bogów 

w starożytnym Egipcie i rozpoznaje 

przykładowe wizerunki tych bóstw 

Uczeń: 

• przedstawia związki między religią, 

sztuką i władzą w starożytnym Egipcie 

(np. mumifikacja zwłok, piramidy, faraon 

jako syn boga); 

• wyjaśnia, dlaczego w starożytnym 

Egipcie kapłani zajmowali wysoką 

pozycję w hierarchii społecznej; 

• zna symbole władzy faraona i porównuje 

je z insygniami władzy monarszej 

charakterystycznymi dla starożytnej 

Mezopotamii 

6. Fenicjanie i lud 

Izraela 

Uczeń: 


Palestyny i najważniejsze miasta 

Fenicji (Tyr, Sydon, Byblos) oraz 

Kartaginę; 

• wymienia zasady judaizmu; 

Uczeń: 

• przedstawia polityczną rolę 

Kartaginy w dziejach kolonizacji 

fenickiej; 

• przedstawia dzieje starożytnego 

Izraela w kontekście biblijnych 

postaci Mojżesza, Dawida i Salomona 

Uczeń: 

• przestawia rolę Fenicjan 

w starożytnym świecie 

śródziemnomorskim; 

• przedstawia dzieje Izraela 

w kontekście biblijnej postaci 

Abrahama i niewoli babilońskiej; 

Uczeń: 

• wymienia symbole ważne dla judaizmu 

i wyjaśnia ich znaczenie; 

• wyjaśnia różnicę między świątynią 

jerozolimską a synagogą; 

• przedstawia znaczenie języka 

hebrajskiego w dziejach Żydów; 


23 




Temat lekcji 

7. Starożytne 

cywilizacje Indii 

i Chin 

Ocena 


• posługuje się terminami: judaizm, 

Tora, Arka Przymierza, mesjasz, 

prorok, monoteizm, Talmud 

• posługuje się terminami: rabin, 

synagoga, świątynia jerozolimska 

• posługuje się poprawnie wszystkimi 

terminami wymienionymi w celach 

lekcji (monoteizm, Tora, Talmud, Biblia, 

prorok, Arka Przymierza, synagoga, rabin, 

diaspora, szabat) 

Uczeń: 


starożytnych cywilizacji Indii i Chin 

oraz miasta Mohendżo-Daro 

i Harappę; 

• przedstawia podstawowe zasady 

hinduizmu, buddyzmu, taoizmu 

i konfucjanizmu 

Uczeń: 

• przedstawia podziały społeczeństwa 

starożytnych Indii, posługując się 

terminami warna i kasta; 

• wymienia przykładowe osiągnięcia 

cywilizacji starożytnych Indii i Chin 

Uczeń: 

• charakteryzuje cywilizację doliny 

Indusu; 

• porównuje hinduizm i buddyzm; 

• wyjaśnia związki konfucjanizmu 

z funkcjonowaniem państwa; 

• wymienia osiągnięcia starożytnych 

cywilizacji Indii i Chin 

Uczeń: 

• przedstawia zmiany sytuacji politycznej 

w starożytnych Chinach; 

• wymienia dzieła piśmiennictwa 

starożytnych Indii; 

• porównuje ustroje starożytnych Indii 

i Chin; 

• przedstawia rolę Ariów w historii 

starożytnych Indii 


24 




SCENARIUSZ LEKCJI 1. 

TEMAT: HISTORIA – PERIODYZACJA, ŹRÓDŁA 

(1 godz.) 

Treści nauczania – wymagania szczegółowe podstawy programowej 


zakres podstawowy 

1) definiuje podstawowe pojęcia (prehistoria, historia, historiografia, źródło historyczne); 

2) rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych; 

3) przedstawia periodyzację dziejów powszechnych i ojczystych. 

zakres rozszerzony 

2) wyjaśnia zasady krytycznej analizy i interpretacji różnych rodzajów źródeł historycznych. 

Główny cel lekcji 

Zrozumienie przez uczniów: 

• potrzeby prowadzenia badań historycznych; 

• specyfiki poznania historycznego; 

• podstawowych kategorii pojęciowych i wymogów związanych z badaniami historycznymi. 

Cele operacyjne lekcji 

Po lekcji uczeń: 

• rozróżnia oraz stosuje pojęcia – historia, prehistoria, cezura, periodyzacja, kultura duchowa, kultura materialna, starożytność, 

antyk, starożytność klasyczna, średniowiecze, epoka nowożytna, długi wiek XIX, epoka najnowsza; 

• podaje przykłady faktów, zjawisk, procesów historycznych; 

• definiuje pojęcie: źródło historyczne; 

• rozróżnia poszczególne typy źródeł historycznych i podaje ich przykłady; 

• wymienia nauki pomocnicze historii; 

• wymienia kolejne etapy pracy badawczej historyka i wyjaśnia ich cel; 

• odróżnia w tekście narracji historycznej hipotezę od tezy; 

• uzasadnia stosowanie cezur w podziale dziejów na epoki i sam je stosuje; 

• rozróżnia epoki historyczne i wskazuje na różnice między charakterystycznymi dla każdej z nich typami źródeł i wytworami 

kultury materialnej; 

• zna i wyjaśnia przyczyny różnic w periodyzacji dziejów Europy Zachodniej i Polski; 

• uzasadnia przydatność prowadzenia badań historycznych. 

Środki dydaktyczne 

• Podręcznik, s. 6–14. 

• Multibook. Zakres rozszerzony, s. 6–14. 

• Karty pracy. 

Przebieg lekcji 

Wprowadzenie 

Nauczyciel wyjaśnia znaczenie lekcji dotyczącej metod badawczych historii: 

• zdolność posługiwania się pewnymi pojęciami (wymienionymi w celach lekcji) jest ważna dla człowieka żyjącego w historycznie 

ukształtowanym społeczeństwie; 

• znajomość tych pojęć jest także niezbędna do zrozumienia i wykonania zadań z arkuszy maturalnych z historii; 

• wiedzę o istocie badań historycznych oraz o źródłach historycznych uczniowie będą wykorzystywać nie tylko na tej lekcji, 

lecz także – w różnym stopniu – na dalszych etapach edukacji oraz w życiu zawodowym. 

Zagadnienie 1. Czym jest historia? 

Uczniowie na podstawie podręcznika (s. 6) określają, czym zajmuje się historia, a czym prehistoria. 

AUTORZY: Jolanta Choińska-Mika, Katarzyna Zielińska, Jakub Lorenc 

25 




Nauczyciel wyjaśnia na przykładach relacje między pojęciami: historia – narracja historyczna – historiografia; wydarzenie 

(fakt historyczny) – zjawisko historyczne – proces historyczny. 

Nauczyciel może zwrócić uwagę na różne rozumienie słowa historia: gdy stwierdzamy – to już historia – mamy na myśli 

coś, co się skończyło i się nie powtórzy; mówiąc – to jest historia związku Polski z Litwą – odnosimy te słowa do narracji 

historycznej (dzieła historycznego, opisu). Każda narracja historyczna jest konstrukcją, w której historyk wybiera i interpretuje 

poświadczone źródłowo fakty (wydarzenia) z przeszłości. Termin historiografia oznacza piśmiennictwo historyczne (dziejopisarstwo), 

ogół prac historycznych. Rozumienie pojęcia fakt ulegało w nauce historycznej dużym zmianom. Pod koniec 

XIX wieku historycy definiowali fakt bardzo wąsko jako izolowaną cegiełkę przeszłej rzeczywistości (np. chrzest Mieszka I, 

koronacja Bolesława Chrobrego). W historiografii postmodernistycznej nazywa się faktem każdą spójną konstrukcję historyczną 

(np. powstawanie folwarków, kolonizację na prawie niemieckim). Słowem zjawisko określamy rozproszone w czasie 

lub przestrzeni jednorodne działania, postawy (np. psucie monety przez władców, komercjalizację sztuki). Procesy historyczne 

są to wydzielane i nazywane przez badaczy zespoły wydarzeń historycznych, powiązanych ze sobą przyczynowo, o rozległym 

zasięgu czasowym lub przestrzennym (np. proces wprowadzania w życie decyzji soboru trydenckiego, proces sekularyzacji 

państw zakonnych nad Bałtykiem). Warto zwrócić uwagę, że np. sekularyzację państw zakonnych możemy traktować jako 

zjawisko (gdy opisujemy jej wewnętrzną strukturę – zależność różnych elementów składowych) lub jako proces (określamy 

wtedy genezę, początek, przebieg i zakończenie). 

Zagadnienie 2. Dlaczego badamy dzieje ludzkości? 

Nauczyciel przypomina uczniom, że każdy człowiek uczestniczy w życiu jakichś grup, a zbiorowa pamięć tych grup staje się 

częścią jego własnej pamięci. W rozmowie z uczniami wskazuje przykłady bliskich uczniom społeczności, których dokonania 

zapewne trwają w pamięci młodych ludzi (np. rodzina, klub sportowy i jego kibice). Nauczyciel podkreśla, że pamięć jest 

spoiwem każdej zbiorowości – rodzinnej, koleżeńskiej, klubowej, lokalnej, narodowej czy państwowej. Pozwala ich członkom 

porozumiewać się, czuć się w grupie bezpiecznie oraz realizować wspólne cele. Dlatego staramy się jak najlepiej poznać 

zbiorową pamięć, czyli historię naszej małej ojczyzny (miejscowości, regionu), wielkiej Ojczyzny – Polski, ale też Europy 

(należymy do politycznej, gospodarczej i kulturowej wspólnoty Europejczyków) oraz świata (w dobie globalizacji na nasze 

życie wpływają wydarzenia zachodzące na innych kontynentach, a ogólnoświatowe problemy, takie jak globalne ocieplenie, 

można rozwiązać, jedynie działając w interesie całej wspólnoty ludzkiej). 

Zagadnienie 3. Dlaczego dzielimy przeszłość na epoki? Jakie epoki widzieli w dziejach historycy? 

Nauczyciel w rozmowie z uczniami wskazuje, że historia jest nauką zajmującą się zmianami w życiu ludzkich społeczności 

dokonującymi się w czasie. Wykrywając przyczyny, przebieg oraz skutki zmian, zauważamy wydarzenia mniej i bardziej doniosłe, 

w tym te najbardziej znaczące – przełomowe, stanowiące dziejowe cezury (czyli wyznaczające koniec jednej i początek 

następnej epoki). Nauczyciel odnosi się do osobistych doświadczeń uczniów, rozmawiając z nimi o tym, które wydarzenia były 

cezurami w ich własnym życiu. Dlaczego te właśnie wydarzenia stały się cezurami? Które wydarzenia stały się cezurami w życiu 

ich rodzin? Czy mogą wskazać jakieś cezury w dziejach swojej miejscowości, w dziejach Polski, Europy, świata? 

Uczniowie odnajdują w tekście podręcznika (s. 6–9) i wypisują (na tablicy oraz w zeszytach) w formie taśmy chronologicznej 

kolejne epoki historyczne i wydarzenia, które stanowią cezury wyznaczające te okresy, a następnie wykonują zadanie z kart pracy 

(karta pracy do lekcji 1.). 

Nauczyciel definiuje pojęcie periodyzacja, a następnie w rozmowie z uczniami wyjaśnia sens wprowadzania podziału dziejów 

na epoki, zwraca uwagę na cechy charakterystyczne epok na podstawie wykonanych przez uczniów kart pracy, sprawdzając 

jednocześnie poprawność wykonania kart pracy. Podkreśla przy okazji dyskusyjność cezur proponowanych przez historyków, co 

wynika z faktu, że poszczególni badacze kładą nacisk na różne dziedziny życia ludzi (przemiany społeczne, dzieje kultury czy 

gospodarki) lub inaczej oceniają pewne wydarzenia. Stąd np. tak wiele propozycji cezur wyznaczających koniec średniowiecza. 

Zagadnienie 4. Czym są źródła historyczne? Jakie są ich typy? Dlaczego warto analizować źródła? 

Nauczyciel wraz z uczniami definiuje pojęcie: źródło historyczne. 

Uczniowie odczytują z podręcznika (s. 10) przykładową klasyfikację źródeł. 

Nauczyciel wyjaśnia, że jest to jedna z możliwych klasyfikacji źródeł, a ich wielość i różnorodność wynika z rozmaitych 

kryteriów podziału przyjmowanych przez różnych historyków. Klasyfikacje takie są potrzebne, gdyż w obrębie 

poszczególnych grup źródeł stosujemy nieco inne procedury badawcze. Na przykład w warsztacie badacza starożytności 

szczególne miejsce zajmują inskrypcje, czyli napisy wyryte na twardym materiale, oraz teksty zapisane na 

papirusie. Z kolei mediewista (badacz średniowiecza) często korzysta z tekstów hagiograficznych, roczników, kronik 

i dokumentów pergaminowych. Badacz epoki nowożytnej spotyka się w większym niż badacze epok wcześniejszych stopniu 

z aktami wytworzonymi przez instytucje państwowe oraz z tekstami drukowanymi. Z kolei począwszy od wieku XIX, 


26 




pojawiają się nieznane wcześniej typy materiałów, jak: fotografie, nagrania dźwiękowe i filmy. Duże znaczenie ma też prasa. 

W trakcie omawiania poszczególnych charakterystycznych materiałów źródłowych nauczyciel może odwołać się do ilustracji 

zawartych w kartach pracy. 

Nauczyciel przypomina uczniom, że historycy badają dzieje ludzkie od powstania pisma, ale nie oznacza to, że nie interesują 

ich źródła niepisane. W pracy ze źródłami badacze korzystają z dorobku innych dyscyplin naukowych, np. historii sztuki, 

socjologii, psychologii, antropologii, językoznawstwa czy geografii i paleobotaniki. Szczególne miejsce w warsztacie historyka 

badającego starożytność i średniowiecze zajmuje archeologia. Badaniem epok przed wynalezieniem pisma zajmuje się 

archeologia pradziejowa, natomiast archeologia historyczna dostarcza informacji historykom. 

Uczniowie odszukują na wykonanych wcześniej kartach pracy (lub w podręczniku) przykłady różnych typów źródeł do epok 

starożytności i średniowiecza. 

Nauczyciel wyjaśnia, że jedno źródło może czasem należeć do kilku kategorii. Przykładowo stela z kodeksem Hammurabiego 

(podręcznik, s. 37) w części dolnej jest źródłem pisanym normatywnym (wyryty tekst praw), a w części górnej – źródłem 

niepisanym, ikonograficznym (płaskorzeźba ukazująca wygląd władcy, wyobrażenie boga Słońca, insygnia władzy). Podobnie 

reklama XIX-wieczna częściowo jest źródłem pisanym, częściowo zaś ikonograficznym. Z kolei tekst Starego Testamentu 

(podręcznik, s. 73) jest zarówno źródłem opisowo-narracyjnym (opowieść o dziejach Izraela), jak i dokumentowym (zapis 

praw przekazanych Izraelitom przez Jahwe). 

Nauczyciel wyjaśnia, że analizowanie rozmaitych źródeł pozwoli uczniom ćwiczyć umiejętność krytycznego odnoszenia się 

do wszelkiego rodzaju przekazów: odróżniania opinii od faktów, odkrywania przemilczeń i kłamstw, zauważania różnych 

punktów widzenia itp. Są to umiejętności niezbędne współczesnemu człowiekowi, do którego – za pośrednictwem telewizji, 

radia, prasy czy internetu – nieustannie docierają tysiące informacji. 

Zagadnienie 5. Etapy badania historycznego 

Nauczyciel omawia etapy pracy historyka: 

I. krytyka stanu badań i kwestionariusz badawczy; 

II. wybór źródeł i ocena ich przydatności do badania określonego zagadnienia; 

III. analiza źródeł i ich interpretacja; 

IV. rekonstrukcja przeszłości oraz wyjaśnianie odtworzonych faktów i zjawisk. 

Uczniowie na podstawie podręcznika (s. 12) wymieniają i charakteryzują etapy analizy źródła (należącej do III etapu pracy 

historyka) – krytyka zewnętrzna, krytyka wewnętrzna, interpretacja. 

Nauczyciel formułuje problem: Dlaczego stawiamy pytanie o wiarygodność źródła? Na czym polega ocena jego wiarygodności? 

Uczniowie odpowiadają na postawione przez nauczyciela pytania. [Analizując źródło, trzeba liczyć się z tym, że jego autor z jakichś 

powodów nie mógł lub nie chciał przekazać prawdy, świadomie lub nieświadomie przedstawiał fałszywe informacje. Musimy 

więc zastanowić się, czy autor nie kłamie, nie jest stronniczy, nie podporządkowuje treści formie dzieła, nie pomija niewygodnych 

dla siebie faktów itd.] 

Nauczyciel jako ilustrację do tej dyskusji pokazuje przykład sfałszowanego zdjęcia Józefa Stalina z Mikołajem Jeżowem 

zamieszczonego w podręczniku na s. 12. 

Nauczyciel podkreśla, że wiedza o przeszłości jest zawsze fragmentaryczna, a obraz przeszłości stworzony na podstawie 

źródeł jest konstrukcją naukową i podlega dyskusji; w historii nie ma prawd ostatecznych są jedynie te lepiej i gorzej udokumentowane 

źródłowo. Badacze formułują dwa typy twierdzeń dotyczących przeszłości – hipotezy i tezy: 

• hipoteza (gr. hypothesis – przypuszczenie) – założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające sprawdzenia; 

• teza (gr. thesis – twierdzenie, założenie) – twierdzenie, które zostało sformułowane przez badacza na podstawie określonych 

przesłanek i które zostało przez niego dowiedzione, udowodnione. 

Nauczyciel wskazuje przykłady hipotez w podręczniku (np. s. 26, podpis do ilustracji – hipoteza dotycząca znaczenia malowideł 

w jaskiniach; w tekście głównym – hipoteza dotycząca funkcji malowideł w jaskiniach). 

Uczniowie odpowiadają na pytanie: Dlaczego autor nie mógł w tych kwestiach przedstawić tez? [Nie mamy źródeł, które 

pozwoliłyby na zweryfikowanie takich tez.] 

Podsumowanie lekcji 

Uczniowie odpowiadają na pytania: 

• Dlaczego uczymy się historii? 

• Skąd czerpiemy informacje na temat przeszłości? 

• Jakich zasad musimy przestrzegać, dążąc do poznania przeszłości? 

• Czy jesteśmy w stanie poznać prawdę o przeszłości? (odpowiedzi z uzasadnieniami). 


27 




Propozycja pracy domowej 

Uczniowie dostają do wykonania kartę pracy zawierającą pierwszą strona „Kurjera Warszawskiego”: wydanie poranne. R. 98, 

1918, nr 312 wraz z pytaniami: 

• Określ, jaki to typ źródła. [Jest to pierwsza strona gazety, a więc źródło pisane relacyjne.] 

• Kiedy powstało analizowane źródło? W którym wieku? [Gazeta został wydana rano 11 listopada 1918 roku, a więc w I połowie 

XX wieku.] 

• Jakie informacje zawarte w źródle zwracają twoją uwagę? 

• Które z nich prezentują fakty, a które opinie? 

• Jak oceniasz wiarygodność źródła? 

• Na jakie pytania pozwala ono odpowiedzieć? 

• Sformułuj tezę i hipotezę dotyczącą treści źródła. 

Literatura przedmiotu 

E. Carr, Historia. Czym jest?, Warszawa 1999; J.H. Arnold, Historia, Warszawa 2001; J. Strzelczyk, Historia powszechna. Średniowiecze, 

Poznań 2001 (wstęp, rozdział I); J. Topolski, Od Achillesa do Béatrice de Planissolles. Zarys historii historiografii, 

Warszawa 1998; J. Topolski, Wprowadzenie do historii, Poznań 1998; M. Bloch, Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, 

Kęty 2009; F. Braudel, Historia i trwanie, Warszawa 1999; Fałszerstwa i manipulacje w przeszłości i wobec przeszłości, red. J. Olko, 

Warszawa 2012. 


28 




SCENARIUSZ LEKCJI 4. 

TEMAT: STAROŻYTNA CYWILIZACJA MEZOPOTAMII I PIERWSZE IMPERIA 

(1–2 godz.) 

Treści nauczania – wymagania szczegółowe podstawy programowej 


zakres podstawowy 

2) porównuje uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji na Bliskim i Dalekim Wschodzie; 

3) charakteryzuje organizację państw i strukturę społeczeństw w cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu; 

4) rozpoznaje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnych cywilizacji Bliskiego i Dalekiego Wschodu; 

5) charakteryzuje wierzenia ludów tworzących cywilizacje starożytnego Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z uwzględnieniem 

judaizmu. 

zakres rozszerzony 

2) charakteryzuje organizację państw i strukturę społeczeństw w cywilizacjach starożytnego Dalekiego Wschodu; 

3) porównuje systemy prawne i etyczne cywilizacji starożytnego Bliskiego i Dalekiego Wschodu. 

Główny cel lekcji 

Zrozumienie przez uczniów: 

• znaczenia powstania miast i wynalezienia pisma; 

• ustroju pierwszych państw i imperiów Bliskiego Wschodu; 

• charakteru władzy w despotii wschodniej. 

Cele operacyjne lekcji 

Po lekcji uczeń: 

• wyjaśnia pojęcia: cywilizacja, irygacje, Mezopotamia, miasto-państwo, imperium, ustrój teokratyczny (teokracja), satrapia, 

despotia wschodnia (despotyzm teokratyczny), ziggurat; 

• wymienia najważniejsze osiągnięcia ludów Bliskiego Wschodu (miasto, pismo, systemy prawa, nauka); 

• wymienia największe państwa starożytnego Bliskiego Wschodu (babilońskie, asyryjskie, egipskie, perskie, nowoasyryjskie, 

nowobabilońskie) oraz sytuuje je w czasie i przestrzeni (lokalizuje na mapie); 

• odróżnia miasta-państwa od większych organizmów państwowych i imperiów; 

• wyjaśnia doniosłość rewolucji urbanistycznej i wynalezienia pisma; 

• wyjaśnia znaczenie prawodawstwa oraz komunikacji dla funkcjonowania państw starożytnego Bliskiego Wschodu; 

• wymienia twórców potęgi perskiej; 

• porównuje imperium perskie z wcześniejszymi państwami Bliskiego Wschodu. 

Środki dydaktyczne 

• Podręcznik, s. 32–42. 

• Multibook. Zakres rozszerzony, s. 32–42. 

• Karty pracy. 

• Mapa fizyczna obszarów Bliskiego Wschodu (atlas geograficzny lub mapa ścienna). 

Przebieg lekcji 

Przypomnienie 

Uczniowie przypominają sobie: 

• osiągnięcia ludzi w epokach paleolitu i neolitu (ze zwróceniem uwagi na rewolucję neolityczną) oraz przybliżoną datację 

tych osiągnięć, ze szczególnym uwzględnieniem metalurgii. 

Wprowadzenie 

Nauczyciel zapowiada, że tematem lekcji będą pierwsze cywilizacje i dlatego kluczowe jest najpierw poznanie znaczenia 

tego terminu. 


29 




Uczniowie analizują różne znaczenia pojęcia cywilizacja (podręcznik, s. 32), rozróżniając jego szersze i węższe zastosowania. 

Nauczyciel zapowiada, że badając najstarsze cywilizacje, będą posługiwać się najszerszą definicją tego pojęcia. Następnie 

(odwołując się do lekcji wiedzy o społeczeństwie w szkole podstawowej) formułuje wspólnie z uczniami definicję pojęcia państwo 

(np. „Państwo jest organizacją polityczną, mającą suwerenne władze i określone terytorium. Przynależność do państwa 

ma charakter sformalizowany. Państwo jest organizacją przymusową. […] państwo, by istnieć, musi spełniać trzy warunki: 

mieć określone terytorium, ludność i suwerenne władze” 1 ). 

Nauczyciel wyjaśnia, że pojęcie suwerenności zostało sformułowane w XVI wieku (uczniowie zajmą się nim na lekcjach 

poświęconych historii nowożytnej), nie będzie więc brane pod uwagę w rozważaniach o państwach starożytnych. Natomiast 

przy porównywaniu organizmów państwowych starożytności będą uwzględniane trzy aspekty: charakter i organizacja władzy, 

zasięg i zróżnicowanie terytorialne, ludność. 

Uczniowie rozrysowują linię chronologiczną, na której zaznaczają początek naszej ery z prawej strony oraz co najmniej 

V tysiąclecie p.n.e. z lewej. Następnie w czasie lekcji będą zaznaczać na linii chronologicznej odpowiednie daty i przedziały 

czasowe (ćwiczenie ma na celu doskonalenie umiejętności posługiwania się takimi określeniami, jak koniec IV tysiąclecia 

p.n.e. czy przełom III i II tysiąclecia p.n.e.). 

Zagadnienie 1. Od miast-państw Sumeru do imperium perskiego – powstawanie i rozpad organizmów państwowych 

starożytnego Bliskiego Wschodu 

Uczniowie, wykorzystując informacje z podręcznika (s. 33–40), z pomocą nauczyciela sporządzają tabelę porządkującą 

chronologię dziejów starożytnej Mezopotamii i Azji Mniejszej (karta pracy do lekcji 4., przykładowe zapisy w tabeli zob. niżej). 

Nauczyciel uzupełnia wiadomości. 

Nauczyciel może ewentualnie w ramach wprowadzenia do lekcji rozdać uczniom gotową tabelę (w formie kserokopii czy wydruku) 

– wówczas celem pracy uczniów będzie ćwiczenie umiejętności czytania i analizowania tego rodzaju źródeł informacji. 

Chronologia dziejów starożytnej Mezopotamii i Azji Mniejszej 

Okres 

IV tysiąclecie p.n.e. 

III tysiąclecie p.n.e. 

II tysiąclecie p.n.e. 

przełom II i I tysiąclecia p.n.e. 

I tysiąclecie p.n.e. 

Najważniejsze wydarzenia 

• początek epoki brązu (ok. połowy IV tysiąclecia) 

• pierwsze miasta-państwa Sumeru ze świątynią bóstwa opiekuńczego jako ośrodkiem władzy (ok. 3,2 tys. lat p.n.e.) 

• oddzielenie władzy królewskiej od świątyni (ok. 2,5 tys. lat p.n.e.) 

• imperium Sargona z Akadu (XXIV w.) 

• Asyria (tzw. pierwsze państwo asyryjskie, rozkwit w XIX–XVIII w.) 

• Babilonia na południu Mezopotamii (rozkwit za panowania Hammurabiego w XVIII w.) 

• państwo Mitanni na północy Mezopotamii (XVII–XIV w.; rozkwit w XV w.) 

• państwo Hetytów w Azji Mniejszej (XIV–XII w. p.n.e.) 

• najazdy Ludów Morza 

• koniec epoki brązu / początek epoki żelaza 

• Asyria (tzw. państwo nowoasyryjskie, szczyt potęgi w VIII–VII w.) 

• Babilonia (tzw. państwo nowobabilońskie, VII–VI w.) 

• imperium perskie (VI–IV w.) 

• podbój Persji przez Aleksandra Wielkiego (lata 334–327) 

• państwa hellenistyczne (po 323 r.) 

Uczniowie na mapach w podręczniku (s. 36 i 38) lokalizują państwa wymienione w tabeli. Odpowiadają na pytania do mapy 

ze s. 36. [Miasta-państwa Sumeru zajmowały obszar dolnego biegu Tygrysu i Eufratu, czyli południową Mezopotamię. Imperium 

akadyjskie Sargona Wielkiego rozciągało się od wybrzeży Zatoki Perskiej do syryjskiego wybrzeża Morza Śródziemnego. Babilonia 

za Hammurabiego obejmowała terytorium Mezopotamii – od Zatoki Perskiej do górnego biegu Tygrysu i Eufratu. Państwo Mitanni 

– północną Mezopotamię i północną Syrię. Państwo Hetytów – wschodnią Azję Mniejszą, północną Syrię i północno-zachodnie 

obszary Mezopotamii. Egipt – północno-wschodnią Afrykę, okresowo półwysep Synaj, Kanaan i Syrię.] 

Uczniowie zaznaczają na linii chronologicznej najważniejsze dane dotyczące dziejów starożytnego Bliskiego Wschodu. 

Nauczyciel podkreśla olbrzymi dystans czasowy dzielący poszczególne etapy historii Bliskiego Wschodu w starożytności; 

porównuje go np. z czasem, który upłynął od początków państwa polskiego do dziś. 

1 

J. Choińska-Mika, M. Jędrusik, Historia i wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla zasadniczych szkół zawodowych, Warszawa 2003, s. 11. 


30 




Uczniowie na podstawie podręcznika (s. 34) lub w trakcie rozmowy nauczającej definiują pojęcia: miasto-państwo, imperium. 

Podają przykłady takich państw i wskazują je na mapie. 

Uczniowie na podstawie podręcznika (s. 34) charakteryzują organizację teokratycznej władzy w sumeryjskich miastach- 

-państwach. 

Nauczyciel wyjaśnia, że ustrój ten ulegał przeobrażeniom: ok. 2,5 tys. lat p.n.e. w niektórych miastach-państwach nastąpiło 

oddzielenie władzy od świątyni, następnie zaś w wielkich państwach starożytnego Bliskiego Wschodu ukształtował się ustrój 

nazywany despotią teokratyczną (despotią wschodnią), który uczniowie poznają bliżej na przykładzie Persji oraz Egiptu. 

Zagadnienie 2. Osiągnięcia ludów Bliskiego Wschodu w epoce brązu i początkach epoki żelaza 

Uczniowie na podstawie podręcznika (tekst i ilustracje) porządkują w tabeli osiągnięcia ludów Mezopotamii w epoce brązu 

i początkach epoki żelaza (karta pracy do lekcji 4., przykładowe zapisy w tabeli zob. niżej). W rozmowie nauczającej określają 

znaczenie poszczególnych osiągnięć. 

Osiągnięcia cywilizacji mezopotamskiej w epoce brązu i początkach epoki żelaza 

Okres 

EPOKA BRĄZU 

(od połowy IV tysiąclecia p.n.e.) 

EPOKA BRĄZU 

(od połowy IV tysiąclecia p.n.e.) 

EPOKA ŻELAZA 

(od przełomu II i I tysiąclecia p.n.e.) 

Osiągnięcia 

Wytwarzanie narzędzi i broni z brązu: 

• narzędzia z brązu o wiele doskonalsze od produkowanych z kamienia; 

• brąz dużo twardszy, a jednocześnie łatwiejszy w obróbce od czystej miedzi. 

Kształtowanie się miast: 

• wydzielanie się ośrodków (centrów) władzy, kultu religijnego, rzemiosła i handlu; 

• ludność uprawiająca ziemię zmuszona do wyżywienia ludzi trudniących się zajęciami pozarolniczymi. 

Powstanie pierwszych systemów pisma (ewolucja od piktogramów do pisma ideograficzno-fonetycznego; 

upowszechnienie się pisma klinowego na całym obszarze Bliskiego Wschodu): 

• możliwość utrwalania informacji i usprawnienie ich przekazywania; 

• umożliwienie lub przyspieszenie rozwoju literatury, prawodawstwa, nauki. 

Prawodawstwo (spisanie prawa): 

• usprawnienie działania aparatu państwowego; 

• większe poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa ludności. 

Rozwój nauki (np. astronomia, matematyka – pozycyjny zapis liczb, system sześćdziesiętny): 

• postęp technologiczny (np. w budownictwie). 

Budowa systemów irygacyjnych: 

• powiększanie obszarów nadających się do uprawy. 

Zastosowanie koła w transporcie. 

• usprawnienie komunikacji; 

• nowy rodzaj broni – wozy bojowe. 

Wytwarzanie narzędzi i broni z żelaza: 

• upowszechnienie wyrobów metalowych (żelazo występuje w przyrodzie o wiele częściej niż miedź); 

• wytwory z żelaza przewyższające jakością przedmioty z brązu (możliwość hartowania żelaza). 

Uczniowie w trakcie sporządzania tabeli analizują materiały źródłowe z podręcznika: 

• ilustracja ze s. 33 – odpowiadają na pytanie – Czego dowiadujemy się o wyposażeniu sumeryjskich wojowników i sposobach 

prowadzenia przez nich walki? [Piesi wojownicy (lewa strona środkowego rzędu postaci) odziani są w długie płaszcze, na 

głowach mają jakieś okrycia – wszystko to, prawdopodobnie wykonane ze skór, pełni funkcję zbroi. Piesi mają w rękach trudną 

do zidentyfikowania broń (pałki czy krótkie włócznie), niektórzy (w górnym rzędzie) – zapewne dowódcy – dzierżą długie laski 

albo włócznie. Inni dowódcy poruszają się na drewnianych wozach. W każdym z wozów jest dwóch ludzi – jeden powozi, drugi 

rzuca włóczniami. Wozy są wyposażone w koła pełne (nieznane były jeszcze wtedy szprychy). Można sobie wyobrazić, że takie 

pojazdy poruszały się niezbyt szybko, ale za to z powodu swojej masy były ogromnym zagrożeniem dla przeciwnika.] 

• tekst źródłowy (podręcznik, zadanie 7, s. 41) 

Nauczyciel powinien wyjaśnić, że użyte przez tłumacza określenie obywatel znaczy w tym wypadku tyle, co wolny człowiek; 

trzeba pamiętać, że termin ten w odniesieniu do starożytnej Grecji i Rzymu oraz czasów współczesnych oznacza członka 

wspólnoty obywatelskiej, dysponującego pełnią praw politycznych, natomiast ludzie, do których odnosi się tekst źródłowy, 

byli poddanymi Hammurabiego. 


31 




[a) Jeśli ktoś oskarża drugiego człowieka o morderstwo i nie jest w stanie udowodnić stawianego zarzutu, podlega karze śmierci. Jeśli 

ktoś w czasie rozprawy sądowej w sprawie zagrożonej karą śmierci złożył fałszywe zeznanie na niekorzyść drugiej osoby, podlega 

karze śmierci. Jeśli ktoś zostanie obrabowany na terytorium podlegającym jakiejś władzy lokalnej, która nie była w stanie zapewnić 

mu bezpieczeństwa, władza ta wynagrodzi pokrzywdzonemu poniesioną stratę. Jeśli ktoś powierzy przewóz swoich dóbr przewoźnikowi, 

a ten go okradnie, przewoźnik będzie zmuszony oddać pokrzywdzonemu pięciokrotną wartość powierzonych sobie dóbr. 

b) W dzisiejszej Polsce prawo karne nie przewiduje kary śmierci za żadne przestępstwo – w demokratycznych państwach prawa 

życie ludzkie jest bowiem uznawane za najwyższe dobro, prawodawstwo chroni więc również sprawców najcięższych zbrodni, 

by nie doznawali zemsty, lecz ponosili karę za popełnione przestępstwa. W dzisiejszej Polsce obowiązuje też zasada odpowiedzialności 

państwa za krzywdy, które obywatel poniósł wskutek niewłaściwego działania organów państwowych (np. procesy 

o odszkodowania z tytułu nadużycia władzy przez funkcjonariuszy policji). Zasada ta nie jest jednak tak szeroko stosowana, 

by państwo np. wynagradzało szkody człowiekowi obrabowanemu na ulicy. 

c) Państwo chroniło obywateli poprzez wprowadzenie norm regulujących rozmaite aspekty stosunków międzyludzkich oraz 

wymierzanie surowych kar za łamanie obowiązujących praw; brało odpowiedzialność za bezpieczeństwo wewnętrzne, karało 

za nieprzestrzeganie umów. 

d)Można sądzić, że takie regulacje prawne były odbierane przez poddanych Hammurabiego jako korzystne, ponieważ utwierdzały 

pewien porządek społeczno-polityczny, gwarantując ludności m.in. osobiste bezpieczeństwo i ochronę majątku. Należy 

jednak pamiętać, że bezpieczeństwo to miało swoją cenę: poddani musieli utrzymywać chroniący ich aparat państwowy oraz 

poddawać się daleko idącej ingerencji władzy w swe życie osobiste.] 

Podsumowanie zagadnienia 2. 

Nauczyciel wyjaśnia, dlaczego upowszechnienie pisma było koniecznym warunkiem funkcjonowania państw: 

• władcy mogli sprawować rządy na rozległych terytoriach, ponieważ dzięki pismu komunikowali się z urzędnikami reprezentującymi 

ich na odległych obszarach (pismo pokonuje przestrzeń); 

• dysponując spisaną historią przodków, dynastii czy ludu panujący mogli legitymizować swą władzę i spajać wspólnotę 

poddanych (pismo pokonuje czas); 

• dzięki spisanym prawom władcy mogli gwarantować bezpieczeństwo poddanych, sprawne funkcjonowanie aparatu państwowego 

oraz równowagę społeczną (pismo pokonuje chaos). 

Zagadnienie 3. Państwo perskie – największe imperium Bliskiego Wschodu 

Nauczyciel wymienia twórców imperium perskiego (władców z dynastii Achemenidów): Cyrus Wielki (559–529 p.n.e.), 

Dariusz I Wielki (522–486 p.n.e.), Kserkses (485–465 p.n.e.). 

Uczniowie na podstawie podręcznika (mapa na s. 38 i tekst na s. 39) oraz mapy fizycznej charakteryzują obszar imperium 

perskiego i odpowiadają na pierwsze pytanie do mapy z podręcznika. [Naturalnymi szlakami komunikacyjnymi obszarów bliskowschodnich 

były wody morskie (Morze Czerwone, Morze Śródziemne, Zatoka Perska, Ocean Indyjski) oraz rzeki (przede wszystkim 

Nil, Tygrys i Eufrat). Na szlakach lądowych przeszkody stanowiły pustynie oraz pasma górskie, czynnikiem niekorzystnym była też 

rozległość bliskowschodnich państw.] 

Uczniowie na podstawie podręcznika (s. 39) charakteryzują organizację władzy w Persji. [Najwyższa i nieograniczona władza 

należała do monarchy, tytułowanego wielkim królem. Kluczową rolę odgrywała sakralizacja władzy – wierzono, że monarcha jest 

wykonawcą woli bóstwa. Na poszczególnych obszarach imperium reprezentantami władzy królewskiej byli satrapowie, mający 

w swych okręgach dużą swobodę działania, zobowiązani do zbierania danin na rzecz króla i dostarczania mu oddziałów wojska.] 

Uczniowie, zajmując się problemem organizacji władzy w państwie perskim, analizują tekst źródłowy i odpowiadają na 

postawione do niego pytania. 

Napis na ścianie muru Persepolis, stolicy Persji, wybudowanej przez Dariusza I 

Wielkiemu Ahuramaździe [Ahura Maździe], który jest przywódcą bogów, który Dariusza ustanowił królem, dał mu królestwo. Z łaski Ahuramazdy Dariusz 

jest królem. 

Rzecze król Dariusz: Od Ahuramazdy dany mi kraj ten, który piękny jest, w dobre konie i dzielnych mężów bogaty, z łaski Ahuramazdy i mojej, Dariusza 

króla, nie lęka się nieprzyjaciela. 

Rzecze król Dariusz: Niechaj mi Ahuramazda z bogami wszystkimi będzie pomocą i niechaj chronić raczy ten kraj od wrogiej hordy, od złoczyńcy i od 

kłamstwa. Takie błaganie do Ahuramazdy i bogów wszystkich zanoszę, niechaj je Ahuramazda wysłuchać raczy. Jam jest Dariusz, wielki król, król królów, 

król krajów licznych. 

A.T. Olmstead, Dzieje imperium perskiego, przeł. K. Wolicki, Warszawa 1974. 


32 




• Jaką rolę – według Dariusza – odgrywają bogowie w funkcjonowaniu jego państwa? [Ahuramazda wraz z bogami chroni kraj 

od wrogiej hordy, od złoczyńcy i od kłamstwa – czyli od najazdu, od rozbojów wewnątrz państwa oraz przed zachwianiem systemu 

religijnego (wyliczenie to ukazuje, które czynniki Dariusz uważał za podstawowe dla trwania państwa). Ponadto wraz 

z Dariuszem Ahuramazda zapewnia państwu perskiemu siłę i dobrobyt (kraj […] piękny […], w dobre konie i dzielnych mężów 

bogaty).] 

• Jak na podstawie tekstu źródłowego można określić stosunki łączące Dariusza z bogiem Ahuramazdą? [Władcę łączą 

z bóstwem osobiste więzi – Ahuramazda daje Dariuszowi władzę nad państwem, a zarazem współsprawuje ją z królem.] 

Nauczyciel wyjaśnia, że taki typ starożytnego państwa, w którym monarcha sprawował nieograniczoną władzę i uważany 

był za związanego w szczególny sposób ze sferą boską, nazywamy despotią wschodnią (despotią teokratyczną). Ustrojem 

tym uczniowie będą zajmować się także na kolejnej lekcji, poświęconej dziejom Egiptu. 

Podsumowanie lekcji 

Uczniowie odpowiadają na pytania: 

• Jakie etapy rozwoju przeszły formy organizacji społecznej i politycznej na Bliskim Wschodzie (od początku cywilizacji 

Sumerów do czasów państwa perskiego)? 

• Jaką rolę odgrywała religia w państwach cywilizacji mezopotamskiej? 

• Jakie znaczenie dla bliskowschodnich społeczeństw miało wynalezienie pisma? 

• Jakie znaczenie miało dla ludzi ukształtowanie się organizmów państwowych? [Państwo broniło przed agresją ze strony 

wrogów zewnętrznych, chroniło życie i mienie, zapewniało ład wewnątrz wspólnoty, organizowało zbiorowy wysiłek przynoszący 

korzyści całej społeczności. Jednocześnie wymagało podporządkowania się prawom regulującym rozmaite dziedziny ludzkiego 

życia, uczestniczenia w utrzymywaniu aparatu państwowego oraz w pracach na rzecz państwa.] 

Propozycja pracy domowej 

• Na podstawie infografiki (w podręczniku na s. 35) przedstaw etapy rozwoju pisma w Mezopotamii. [ Etapy rozwoju pisma 

w Mezopotamii: 1. pismo obrazkowe, w którym obrazki (piktogramy) oznaczały dokładnie to, co zostało na ich pomocą narysowane; 

2. pismo ideograficzne, w którym uproszczone rysunki (ideogramy) oznaczały konkretne przedmioty, a także pojęcia; 

3. pismo ideograficzno-fonetyczne, w którym obok ideogramów występowały znaki odpowiadające dźwiękom. Znaczenie 

pisma zmieniało się wraz z jego udoskonalaniem. Początkowo umożliwiło jedynie utrwalanie prostych informacji (określenie 

rodzaju i ilości jakiegoś produktu oraz osoby właściciela). Z czasem systemy pisma umożliwiały przekazywanie skomplikowanych 

pojęć, a co za tym idzie – zapisywanie obowiązujących w państwie praw czy dzieł literackich.] 

• Wykonaj zadania z podręcznika: 

– s. 38 polecenie 2. pod mapą [Współczesne państwa znajdujące się na terenach wchodzących w skład starożytnego imperium 

perskiego: Irak, Iran, Kuwejt, Afganistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Pakistan, Azerbejdżan, Armenia, Gruzja, Turcja, Grecja, Bułgaria, 

Cypr, Syria, Jordania, Liban, Izrael, Egipt, Libia.] 

– s. 41 zadanie 8. 

Literatura przedmiotu 

D. Arnaud, Starożytny Bliski Wschód. Od wprowadzenia pisma do Aleksandra Wielkiego, Warszawa 1982; Cywilizacje starożytne. 

Przewodnik encyklopedyczny, red. A. Cotterell, Łódź 1996; K. Łyczkowska, K. Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, Warszawa 

1986; L. Mrozewicz, Historia powszechna. Starożytność, Poznań 2001; G. Roux, Mezopotamia, Warszawa 1998; M. Składankowa, 

Mitologia Iranu, Warszawa 1989; J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Wrocław 1987; M. Kuckenburg, 

Pierwsze słowo. Narodziny mowy i pisma, Warszawa 2006; M. van de Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, 

Kraków 2008; D. Schmandt-Besserat, Jak powstało pismo, Warszawa 2007. 


33 




KARTA PRACY DO LEKCJI 1. 


Zagadnienie 4. Czym są źródła historyczne? Jakie są ich typy? Dlaczego warto analizować źródła? 

ZADANIE 1. Przyporządkuj przedstawione na ilustracjach poniżej zabytki kultury materialnej do nazw epok historycznych, 

z których pochodzą. 

Nazwy epok: 

• starożytność, 

• średniowiecze, 

• czasy nowożytne, 

• tzw. długi XIX wiek, 

• czasy najnowsze. 

public domain 

Private Collection/Archives Charmet/Bridgeman Images 

Małopolska Biblioteka Cyfrowa [public domain] 

............................................... .................................................. ................................................. 

Archiwum Państwowe w Poznaniu/ 

Wikipedia [public domain] 

Fedor Selivanov/Shutterstock.com 

public domain 

.................................................... ................................................ ................................................ 


34 




Nimatallah/akg-images/BE&W 

Millionstock/Shutterstock.com 

.......................................................................... ........................................................................... 

akg-images/BE&W 

Alena Chizh/Shutterstock.com 

.......................................................................... ............................................................................ 


public domain 


.......................................................... ........................................... .............................................. 


35 




Biblioteka Narodowa [public domain] 

Archiwum Karlicki/East News 

............................................................................. 

................................................................................. 


............................................................................... 


36 






Praca domowa 

ZADANIE 1. Odpowiedz na pytania umieszczone pod ilustracją. 

public domain 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

Pierwsza strona „Kurjera Warszawskiego”: wydanie poranne. 

R. 98, 1918, nr 312. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

• Określ, jaki to typ źródła. 

• Kiedy powstało analizowane źródło? W którym wieku? 

• Jakie informacje zawarte w źródle zwracają twoją uwagę? 

• Które z nich prezentują fakty, a które opinie? 

• Jak oceniasz wiarygodność źródła? 

• Na jakie pytania pozwala ono odpowiedzieć? 

• Sformułuj tezę i hipotezę dotyczącą treści źródła. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 

................................................................. 


37 






Zagadnienie 1. Od miast-państw Sumeru do imperium perskiego – powstawanie i rozpad organizmów 

państwowych starożytnego Bliskiego Wschodu 

ZADANIE 1. Uzupełnij tabelę porządkującą chronologię dziejów starożytnej Mezopotamii i Azji Mniejszej. 

Chronologia dziejów starożytnej Mezopotamii i Azji Mniejszej 

Okres 

Najważniejsze wydarzenia 

IV tysiąclecie p.n.e. 

III tysiąclecie p.n.e. 

II tysiąclecie p.n.e. 

przełom II i I tysiąclecia p.n.e. 

I tysiąclecie p.n.e. 


38 






Zagadnienie 2. Osiągnięcia ludów Bliskiego Wschodu w epoce brązu i początkach epoki żelaza 

ZADANIE 1. Uporządkuj w tabeli osiągnięcia ludów Mezopotamii w epoce brązu i początkach epoki żelaza. 

Okres 

Osiągnięcia 

EPOKA BRĄZU (od połowy 

IV tysiąclecia p.n.e.) 

EPOKA BRĄZU (od połowy 

IV tysiąclecia p.n.e.) 

EPOKA ŻELAZA (od przełomu 

II i I tysiąclecia p.n.e.) 


39 






Zagadnienie 3. Państwo perskie – największe imperium Bliskiego Wschodu 

ZADANIE 1. Przeczytaj tekst źródłowy i odpowiedz na pytania. 

Napis na ścianie muru Persepolis, stolicy Persji, wybudowanej przez Dariusza I 

Wielkiemu Ahuramaździe [Ahura Maździe], który jest przywódcą bogów, który Dariusza ustanowił królem, dał mu królestwo. Z łaski Ahuramazdy Dariusz 

jest królem. 

Rzecze król Dariusz: Od Ahuramazdy dany mi kraj ten, który piękny jest, w dobre konie i dzielnych mężów bogaty, z łaski Ahuramazdy i mojej, Dariusza 

króla, nie lęka się nieprzyjaciela. 

Rzecze król Dariusz: Niechaj mi Ahuramazda z bogami wszystkimi będzie pomocą i niechaj chronić raczy ten kraj od wrogiej hordy, od złoczyńcy i od 

kłamstwa. Takie błaganie do Ahuramazdy i bogów wszystkich zanoszę, niechaj je Ahuramazda wysłuchać raczy. Jam jest Dariusz, wielki król, król królów, 

król krajów licznych. 

A.T. Olmstead, Dzieje imperium perskiego, przeł. K. Wolicki, Warszawa 1974. 

• Jaką rolę – według Dariusza – odgrywają bogowie w funkcjonowaniu jego państwa? 

• Jak na podstawie tekstu źródłowego można określić stosunki łączące Dariusza z bogiem Ahuramazdą? 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 

......................................................................................................................................................................... 


40 




Imię i nazwisko Klasa Data 

Grupa A 

SPRAWDZIAN DO DZIAŁU I 

Numer 

zadania 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 

Liczba 

punktów 

Ocena 

Liczba 

punktów 

ZADANIE 1. (0–3) 

Dobierz do pojęć odpowiednią definicję. Przy każdym pojęciu zaznacz literę przyporządkowaną właściwej informacji. 

I. prehistoria A B C D 

II. historia A B C D 

III. archeologia A B C D 

A. Nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości poprzez badanie działań i wytworów ludzkich od czasu wynalezienia 

pisma. 

B. Dorobek badawczy powstały w efekcie pracy historyków na który składają się rozprawy naukowe opisujące przeszłość. 

C. Nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości człowieka na podstawie materialnych śladów jego działania. 

D. Najdawniejsze dzieje ludzkości przed wynalezieniem pisma. 


Przyporządkuj przedstawionym poniżej materiałom właściwe nazwy rodzajów źródeł. Pamiętaj, że możesz zaznaczyć ich 

kilka. 

A. Materiał 1. 

pisane 

niepisane 


normatywne (aktowe) 

opisowe (narracyjne, 

relacyjne) 

AUTOR: Jakub Lorenc 

41 




B. Materiał 2. 

pisane 

niepisane 




relacyjne) 


Sformułuj hipotezę na podstawie materiału 2. z poprzedniego zadania. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


Wykonaj polecenie na podstawie mapy. 


42 




Określ, skąd pochodzą przedstawione w tabeli rodzaje pisma. Każdemu z nich przyporządkuj literę, którą został zaznaczony 

na mapie obszar jego pochodzenia. 

I. 

Bildagentur Zoonar GmbH/ 

Shutterstock.com 

A B C D 

II. 

Fztommy/Shutterstock.com 

A B C D 


Która epoka było chronologicznie pierwsza, a która chronologicznie ostatnia? 

Zaznacz litery przyporządkowane odpowiednim epokom. 

I. Epoka chronologicznie pierwsza A B C D 

II. Epoka chronologicznie ostatnia A B C D 

A. neolit 

B. paleolit 

C. epoka brązu 

D. epoka żelaza 


Wykonaj polecenie na podstawie tekstu i mapy. 

(…) jest uważany za twórcę pierwszego imperium w dziejach świata. Około 2340 r. p.n.e. (…) przejął władzę w sumeryjskim mieście Kisz, następnie podbił 

Sumer, Elam i Syrię. Jego państwo sięgało do Azji Mniejszej i Morza Śródziemnego. Stolicą imperium uczynił miasto Akad. Zasłynął nie tylko jako wybitny 

wódz. Uregulował też sieć kanałów irygacyjnych, zreformował system miar i wag oraz utworzył stałą armię. 

Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna Zielińska, 

Historia. Podręcznik. Liceum i technikum. Klasa 1. Zakres rozszerzony, Warszawa 2019, s. 35. 


43 




Rozstrzygnij, czy mapa przedstawia państwo powstałe wskutek podbojów wodza scharakteryzowanego w tekście. Odpowiedź 

uzasadnij, odwołując się do obu źródeł. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


Wyjaśnij pojęcia. 

A. rewolucja neolityczna 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

B. teokracja 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


44 




C. państwo 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


Przyporządkuj zamieszczonym dziełom sztuki właściwe podpisy. Wybierz je spośród poniższych i zapisz pod ilustracjami. 

A. sztuka chińska 

B. sztuka egipska 

C. sztuka doliny Indusu 

D. sztuka obszaru Mezopotamii 

S. Vannini/De Agostini Picture Library/The 

Bridgeman Art Library/PhotoPower 

Jastrow/Wikipedia [public domain] 

Ingram Publishing/Diomedia 

I. .................................. II. .................................. III. .................................. 

.................................. .................................. .................................. 


Wykonaj polecenie na podstawie tekstu źródłowego. 

Miasto zbudowane było tak porządnie, jak żadne inne ze znanych nam miast. Naprzód biegnie dookoła niego głęboki szeroki rów pełen wody, potem 

idzie szeroki na pięćdziesiąt królewskich łokci, a wysoki na dwadzieścia łokci mur. (...) Kopiąc rów, sporządzali jednocześnie cegły z ziemi wynoszonej 

z rowu, a skoro wystarczającą ilość cegieł zgarnęli, wypalali je w piecach. (...) Miasto składa się z dwóch części, bo dzieli je rzeka, która zwie się Eufrat. 

Na podstawie: Herodot, Dzieje, przeł. S. Hammer, Wrocław 2005, s. 94–95. 

Wyjaśnij, jaki jest związek położenia opisanego w źródle miasta z warunkami naturalnymi. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


45 




ZADANIE 10. (0–4) 

Wykonaj polecenia na podstawie mapy. 

A. (0–3) 

Oceń prawdziwość każdego ze zdań. 

Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe. 

I. Mapa zawiera informacje na temat podbojów prowadzonych przez króla Dawida. P F 

II. Prawdopodobna trasa wędrówki Abrahama została oznaczona literą A. P F 

III. Mapa dotyczy czasów po powstaniu imperium perskiego. P F 

B. (0–1) 

Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych, a następnie ją uzasadnij. 

Literą B oznaczono opisaną w Biblii trasę wędrówki 

A. Abrahama. 

B. Mojżesza. 

C. Józefa. 

D. Dawida. 

Uzasadnienie: 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


46 




ZADANIE 11. (0–2) 

Które wydarzenie było chronologicznie pierwsze, a które chronologicznie ostatnie? 

Zaznacz litery przyporządkowane odpowiednim wydarzeniom. 

I. Wydarzenie chronologicznie pierwsze A B C D 

II. Wydarzenie chronologicznie ostatnie A B C D 

A. działalność Konfucjusza 

B. Panowanie Aśoki w Indiach 

C. Panowanie Cyrusa W Persji 

D. Panowanie Hammurabiego 

ZADANIE 12. (0–9) 

Wykonaj polecenia na podstawie tekstów. 

Tekst 1. Fragment egipskiej księgi umarłych 

Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu prawdy, nie znałem zła, nie popełniałem grzechów. Nigdy 

nie starałem się być pierwszym ani też, by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie 

robiłem tego co jest wstrętne bogom. Nie oczerniałem sługi wobec przełożonego jego, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, 

nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu. Nie pomniejszałem ofiar w świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, 

nie zabierałem placków duszom zmarłych. Nie oddawałem się rozpuście. 

Tekst 2. Fragment Księgi Wyjścia, Dziesięć przykazań 

1. Ja jestem Pan, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 

2. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! (…) 

5. Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy (…). 

6. Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić. (…) 

7. Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. 

8. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. 

9. Nie będziesz kradł. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek. 

10. Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego 

osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego. 

Księga Wyjścia 20,2–17, przeł. ks. S. Łach, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. 

Biblia Tysiąclecia, Poznań–Warszawa 1991, s. 86–87. 

A. (0–4) 



I. Tekst 1. zawiera informacje na temat form sprawowania kultu w świątyniach. P F 

II. Tekst 2. jest fragmentem Tory. P F 

III. Tekst 2. związany jest z religią monoteistyczną. P F 

IV. Oba teksty zawierają słowa skierowane przez bóstwo do wiernych. P F 

B. (0–5) 

Zastanów się, czy zasady moralne zawarte w obu tekstach są ze sobą zbieżne, czy nie. Sformułuj tezę i uzasadnij ją, odnosząc 

się do obu tekstów. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


47 




............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

ZADANIE 13. (0–6) 

Porównaj strukturę społeczeństwa w starożytnym Egipcie i w państwie Ariów. Każdemu obszarowi poświęć jeden akapit. 

Pamiętaj, żeby wskazać podobieństwa i różnice. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


48 




............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


49 




Imię i nazwisko Klasa Data 

Grupa B 


Numer 

zadania 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 

Liczba 

punktów 

Ocena 

Liczba 

punktów 


Dobierz do pojęć odpowiednią definicję. Przy każdym pojęciu zaznacz literę przyporządkowaną właściwej informacji. 

I. archeologia A B C D 

II. historia A B C D 

III. historiografia A B C D 

A. Nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości poprzez badanie działań i wytworów ludzkich od czasu wynalezienia 

pisma. 

B. Nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości człowieka na podstawie materialnych śladów jego działania. 

C. Dorobek badawczy powstały w efekcie pracy historyków, na który składają się rozprawy naukowe opisujące przeszłość. 

D. Najdawniejsze dzieje ludzkości przed wynalezieniem pisma. 


Przyporządkuj przedstawionym poniżej materiałom właściwe nazwy rodzajów źródeł. Pamiętaj, że możesz zaznaczyć ich 

kilka. 

A. Materiał 1. 

Archiwum Państwowe w Poznaniu/ 


pisane 


niepisane 


relacyjne) 


50 




B. Materiał 2. 

pisane 

niepisane 

public domain 



relacyjne) 


Sformułuj tezę na podstawie materiału 2. z poprzedniego zadania. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


Wykonaj polecenie na podstawie mapy. 


51 




Określ, skąd pochodzą przedstawione w tabeli rodzaje pisma. Każdemu z nich przyporządkuj literę, którą został zaznaczony 

na mapie obszar jego pochodzenia. 

I. 

Fedor Selivanov/ 

Shutterstock.com 

A B C D 

II. 

NYPL/Science SourcePhoto 

Researchers, Inc./BE&W 

A B C D 


Która epoka było chronologicznie pierwsza, a która chronologicznie ostatnia? 

Zaznacz litery przyporządkowane odpowiednim epokom. 

I. Epoka chronologicznie pierwsza A B C D 

II. Epoka chronologicznie ostatnia A B C D 

A. epoka brązu 

B. epoka żelaza 

C. paleolit 

D. neolit 


Wykonaj polecenie na podstawie tekstu i mapy. 

(…) jest uważany za twórcę pierwszego imperium w dziejach świata. Około 2340 r. p.n.e. (…) przejął władzę w sumeryjskim mieście Kisz, następnie podbił 

Sumer, Elam i Syrię. (…) Stolicą imperium uczynił miasto Akad. Zasłynął nie tylko jako wybitny wódz. Uregulował też sieć kanałów irygacyjnych, zreformował 

system miar i wag oraz utworzył stałą armię. 

Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna Zielińska, 

Historia. Podręcznik. Liceum i technikum. Klasa 1. Zakres rozszerzony, Warszawa 2019, s. 35. 


52 




Rozstrzygnij, czy mapa przedstawia państwo powstałe wskutek podbojów wodza scharakteryzowanego w tekście. 

Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do obu źródeł. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


Wyjaśnij pojęcia. 

A. rewolucja neolityczna 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


53 




B. despotia wschodnia 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

C. cywilizacja 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


Przyporządkuj zamieszczonym dziełom sztuki właściwe podpisy. Wybierz je spośród poniższych i zapisz pod ilustracjami. 

A. sztuka chińska 

B. sztuka egipska 

C. sztuka doliny Indusu 

D. sztuka obszaru Mezopotamii 

De Agostini/S. Vannini/BE&W 

akg-images/BE&W 

Anton_Ivanov/Shutterstock.com 

I. .................................. II. .................................. III. .................................. 

.................................. .................................. .................................. 


Wykonaj polecenie na podstawie tekstu źródłowego. 

Miasto zbudowane było tak porządnie, jak żadne inne ze znanych nam miast. Naprzód biegnie dookoła niego głęboki szeroki rów pełen wody, potem 

idzie szeroki na pięćdziesiąt królewskich łokci, a wysoki na dwadzieścia łokci mur. (...) Kopiąc rów, sporządzali jednocześnie cegły z ziemi wynoszonej 

z rowu, a skoro wystarczającą ilość cegieł zgarnęli, wypalali je w piecach. (...) Miasto składa się z dwóch części, bo dzieli je rzeka, która zwie się Eufrat. 

Na podstawie: Herodot. Dzieje, przeł. S. Hammer, Wrocław 2005, s. 94–95. 


54 




Wyjaśnij, jaki jest związek położenia opisanego w źródle miasta z warunkami naturalnymi. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

ZADANIE 10. (0–4) 

Wykonaj polecenia na podstawie mapy. 

A. (0–3) 



I. Mapa zawiera informacje na temat obszaru Królestwa Judy. P F 

II. Prawdopodobna trasa wędrówki Mojżesza została oznaczona literą B. P F 

III. Mapa dotyczy czasów przed powstaniem imperium perskiego. P F 


55 




B. (0–1) 

Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych, a następnie ją uzasadnij. 

Literą A oznaczono opisaną w Biblii trasę wędrówki 

A. Józefa. 

B. Dawida. 

Uzasadnienie: 

C. Abrahama. 

D. Mojżesza. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

ZADANIE 11. (0–2) 

Które wydarzenie było chronologicznie pierwsze, a które chronologicznie ostatnie? 

Zaznacz litery przyporządkowane odpowiednim wydarzeniom. 

I. Wydarzenie chronologicznie pierwsze A B C D 

II. Wydarzenie chronologicznie ostatnie A B C D 

A. Działalność Buddy 

B. Zjednoczenie Chin przez dynastię Cin 

C. Panowanie Aszurnasirpala w Asyrii 

D. Panowanie Sargona 

ZADANIE 12. (0–9) 

Wykonaj polecenia na podstawie tekstów. 

Tekst 1. Fragment egipskiej księgi umarłych 

Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu prawdy, nie znałem zła, nie popełniałem grzechów. Nigdy 

nie starałem się być pierwszym ani też, by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie 

robiłem tego co jest wstrętne bogom. Nie oczerniałem sługi wobec przełożonego jego, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, 

nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu. Nie pomniejszałem ofiar w świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, 

nie zabierałem placków duszom zmarłych. Nie oddawałem się rozpuście. 

Tekst 2. Fragment Księgi Wyjścia, Dziesięć przykazań 

1. Ja jestem Pan, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 

2. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! (…) 

5. Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy (…). 

6. Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić. (…) 

7. Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. 

8. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. 

9. Nie będziesz kradł. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek. 

10. Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego 

osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego. 

Księga Wyjścia 20,2–17, przeł. ks. S. Łach, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. 

Biblia Tysiąclecia, Poznań–Warszawa 1991, s. 86–87. 


56 




A. (0–4) 



I. Tekst 1. jest fragmentem Tory. P F 

II. Tekst 2. zawiera informacje na temat form sprawowania kultu w świątyniach. P F 

III. Tekst 2. związany jest z religią politeistyczną. P F 

IV. Oba teksty zawierają przepisy uznawane za pochodzące od bóstwa. P F 

B. (0–5) 

Zastanów się, czy zasady moralne zawarte w obu tekstach są ze sobą zbieżne, czy nie. Sformułuj tezę i uzasadnij ją, odnosząc 

się do obu tekstów. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

ZADANIE 13. (0–6) 

Porównaj strukturę społeczeństwa w starożytnym Egipcie i w państwie Ariów. Każdemu obszarowi poświęć jeden akapit. 

Pamiętaj, żeby wskazać podobieństwa i różnice. 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


57 




............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 

............................................................................................................................................................................ 


58 




SCHEMAT PUNKTOWANIA 


Grupa A 

Numer 

zadania 

Odpowiedź Zasady przyznawania punktów Punktacja 

1 

I – D 

II – A 

III – C 

Podanie jednej poprawnej odpowiedzi – 1 punkt. 

0–3 

2 

A – pisane, normatywne 

B − niepisane 


0–2 

3 

np. w okresie, kiedy powstała fotografia, nie było jeszcze 

samochodów 

Podanie poprawnej odpowiedzi – 1 punkt. 

0–1 

4 

I – A 

II – D 


0–2 

5 

I – B 

II – D 


0–2 

6 

np. nie, ponieważ w tekście wspomniano, że terytorium 

imperium opisanego w tekście władcy sięgało Morza Śródziemnego 

/ obejmowało cały Elam, a na podanej mapie 

tereny te znajdują się poza obszarem przedstawionego 

na niej państwa (Elam częściowo) 

Poprawne rozstrzygnięcie i właściwe uzasadnienie odnoszące 

się do obu materiałów – 2 punkty. 

Poprawne rozstrzygnięcie i częściowo właściwe odwołanie 

się do materiałów lub odniesienie się tylko do jednego 

materiału – 1 punkt. 

Poprawne rozstrzygnięcie bez argumentacji lub niepoprawna 

odpowiedź – 0 punktów. 

0–2 

7 

np. 

A. rewolucja neolityczna to proces przechodzenia ludzi od 

koczowniczego trybu życia, w którym zdobywali pożywienie 

dzięki zbieractwu i łowiectwu, do trybu życia osiadłego, 

związanego z rolnictwem i hodowlą; 

B. teokracja – forma ustroju politycznego, w którym najwyższą 

władzę sprawują kapłani (duchowieństwo), występujący 

w imieniu bóstwa uważanego w danej społeczności 

za najważniejsze lub jedyne; 

C. państwo jest organizacją polityczną, mającą suwerenne 

władze i określone terytorium; przynależność do państwa 

ma charakter sformalizowany; państwo jest organizacją 

przymusową, a żeby istnieć musi spełniać trzy warunki: 

mieć określone terytorium, ludność i suwerenne władze 


0–3 

8 

I – B. sztuka egipska 

II – D. sztuka obszaru Mezopotamii 

III – C. sztuka doliny Indusu 


0–3 

9 

np. miasto położone jest w miejscu, w którym łatwy był 

dostęp do materiału umożliwiające wznoszenie budynków; 

zostały one zbudowane z cegieł, z gliny wydobytej w trakcie 

kopania rowu obronnego; dodatkowo położenie nad rzeką 

zapewniało dostęp do wody i szlaków komunikacyjnych 


0–1 


59 




Numer 

zadania 

10 

12 

13 

11 

10 A 

10 B 

12 A 

12 B 

I – F 

II – P 

III – F 

B. Mojżesza 


np. ponieważ trasa prowadzi z Egiptu przez Półwysep Synaj 

do Palestyny, a taka była wg Księgi Wyjścia trasa wędrówki 

Izraelitów pod przywództwem Mojżesza 

I – D 

II – B 

I – P 

II – P 

III – P 

IV – F 

np. zasady moralne zawarte w obu tekstach są ze sobą 

zbieżne – pierwszy tekst mówi: „Nie oczerniałem sługi 

wobec przełożonego”, co jest tożsame z zawartym w drugim 

tekście nakazem „Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu 

twemu kłamstwa jako świadek”; obie zasady moralne 

zakazują kłamstwa i rzucania fałszywych oskarżeń 

(każde inne poprawne uzasadnienie, także jeśli uda się 

uczniowi uzasadnić poprawnie tezę inną niż podana 

w przykładzie) 

spodziewane odpowiedzi zostały umieszczone pod tabelami 


Podanie poprawnej odpowiedzi z właściwym uzasadnieniem 

– 1 punkt. 

Podanie poprawnej odpowiedzi bez uzasadnienia – 0 punktów. 



Sformułowanie tezy pasującej do uzasadnienia – 1 punkt. 

Poprawne (uzasadniające tezę) odwołanie się do każdego 

z tekstów – po 2 punkty. 

Nie w pełni poprawne odwołanie się do tekstów lub odwołanie 

się tylko do jednego tekstu – po 1 punkcie. 

Brak odpowiedzi lub niepostawienie tezy – 0 punktów. 

Zasady przyznawania punktów za zadanie dłuższej odpowiedzi 

zostały umieszczone pod tabelami. 

0–3 

0–1 

0–4 

0–5 

0–2 

0–6 

0–4 

0–9 


60 




SCHEMAT PUNKTOWANIA 


Grupa B 

Numer 

zadania 


1 

I – B 

II – A 

III – C 


0–3 

2 

A – pisane, normatywne (aktowe) 

B – niepisane 


0–2 

3 

np. według autora ilustracji ważnym elementem wypraw 

odkrywczych była akcja chrystianizacyjna 


0–1 

4 

I – B 

II – C 


0–2 

5 

I – C 

II – B 


0–2 

6 

np. nie, ponieważ w tekście wspomniano, że terytorium 

imperium opisanego w tekście władcy obejmowało Elam / 

obejmowało Syrię, a na podanej mapie tereny te znajdują 

się poza obszarem przedstawionego na niej państwa 

Poprawne rozstrzygnięcie i właściwe uzasadnienie odnoszące 

się do obu materiałów – 2 punkty. 

Poprawne rozstrzygnięcie i częściowo właściwe odwołanie 

się do materiałów lub odniesienie się tylko do jednego 

materiału – 1 punkt. 

Poprawne rozstrzygnięcie bez argumentacji lub niepoprawna 

odpowiedź – 0 punktów. 

0–2 

7 

np. 

A. rewolucja neolityczna to proces przechodzenia ludzi od 

koczowniczego trybu życia, w którym zdobywali pożywienie 

dzięki zbieractwu i łowiectwu, do trybu życia osiadłego, 

związanego z rolnictwem i hodowlą; 

B. despotia wschodnia – ustrój polityczny, charakteryzujący 

się nieograniczoną władzą króla uważanego za boga lub 

w szczególny sposób związanego z bogami, a także cechujący 

się ogromną rolą polityczną kapłanów; 

C. cywilizacja – np. poziom kulturalnego i społecznego 

rozwoju ludzkości charakteryzujący się powstaniem miast, 

pisma i organizacji państwowej; lub stan rozwoju, jaki 

osiągnęło społeczeństwo w danej epoce historycznej; lub 

materialny i duchowy dorobek społeczeństwa, wytworzony 

w ciągu dziejów 


0–3 

8 

I – B. sztuka egipska 

II – D. sztuka obszaru Mezopotamii 

III – A. sztuka chińska 


0–3 

9 

np. miasto położone jest w miejscu, w którym łatwy był 

dostęp do materiału umożliwiające wznoszenie budynków; 

zostały one zbudowane z cegieł, z gliny wydobytej w trakcie 

kopania rowu obronnego; dodatkowo położenie nad rzeką 

zapewniało dostęp do wody i szlaków komunikacyjnych 


0–1 


61 




Numer 

zadania 


10 A 

I – F 

II – P 

III – P 


0–3 

10 

10 B 

C. Abrahama 

np. ponieważ trasa prowadzi z miasta Ur do Palestyny, 

a taka była wg Księgi Rodzaju trasa wędrówki plemion 

semickich pod przywództwem Abrahama 

Podanie poprawnej odpowiedzi z właściwym uzasadnieniem 

– 1 punkt. 

Podanie poprawnej odpowiedzi bez uzasadnienia – 0 punktów. 

0–1 

0–4 

11 

I – D 

II – B 


0–2 

12 A 

I – F 

II – F 

III – F 

IV – P 


0–4 

12 

12 B 

np. zasady moralne zawarte w obu tekstach są ze sobą 

zbieżne – pierwszy tekst mówi: „Nie oczerniałem sługi 

wobec przełożonego”, co jest tożsame z zawartym w drugim 

tekście nakazem „Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu 

twemu kłamstwa jako świadek”; obie zasady moralne 

zakazują kłamstwa i rzucania fałszywych oskarżeń 

(każde inne poprawne uzasadnienie, także jeśli uda się 

uczniowi uzasadnić poprawnie tezę inną niż podana 

w przykładzie) 

Sformułowanie tezy pasującej do uzasadnienia – 1 punkt. 

Poprawne (uzasadniające tezę) odwołanie się do każdego 

z tekstów – po 2 punkty. 

Nie w pełni poprawne odwołanie się do tekstów lub odwołanie 

się tylko do jednego tekstu – po 1 punkcie. 

Brak odpowiedzi lub niepostawienie tezy – 0 punktów. 

0–5 

0–9 

13 

spodziewane odpowiedzi zostały umieszczone pod tabelami 

Zasady przyznawania punktów za zadanie dłuższej odpowiedzi 

zostały umieszczone pod tabelami. 

0–6 

Schemat punktowania zadania dłuższej odpowiedzi – zadanie 13. 

Poziom IV (6 p.) 

Uczeń: 

• przedstawił omawiane zagadnienia społeczne w ujęciu porównawczym, ukazując najważniejsze podobieństwa i różnice między strukturą 

społeczeństwa w starożytnym Egipcie oraz w państwie Ariów (np. między położeniem i prawami grup uprzywilejowanych, zakresem 

praw grup najniżej położonych w strukturze społecznej, podstawą rozwarstwienia), 

• poprawnie przeprowadził selekcję i hierarchizację informacji, 

• sformułował wnioski i ocenę oraz podsumował rozważania. 

Poziom III (4–5 p.) 

Uczeń: 

• przedstawił omawiane zagadnienia społeczne w ujęciu porównawczym, ukazując wybrane podobieństwa i cechy różniące strukturę 

społeczeństwa w starożytnym Egipcie oraz w państwie Ariów (np. między położeniem różnych grup w strukturze społecznej), 

• w większości poprawnie przeprowadził selekcję faktów, wykazując się zrozumieniem ich znaczenia i hierarchii, 

• podjął próbę formułowania wniosków (np. dotyczącą podobieństwa struktury lub różnic w przyczynach rozwarstwienia), 

• podjął próbę oceny obu struktur społecznych. 


62 




Poziom II (2–3 p.) 

Uczeń: 

• częściowo przedstawił faktografię w ujęciu porównawczym (np. opisał oba społeczeństwa, wymienił najważniejsze grupy społeczne 

i opisał ich charakterystyczne cechy, wskazując niektóre podobieństwa i różnice) dotyczącą struktury społeczeństwa w starożytnym 

Egipcie i w państwie Ariów, 

• podjął próbę selekcji i uporządkowania podanej faktografii. 

Poziom I (0–1 p.) 

Uczeń: 

• w kilku zdaniach odniósł się do tematu, 

• podał kilka faktów związanych z tematem, zwykle bez wskazywania podobieństw / różnic między nimi, 

• poprawnie umieścił rozważania w czasie i w przestrzeni. 


63

E82027_Historia_Poradnik

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?