ضرورت نقد

‏«ضرورت نقد»‏
‏مجممججالىللىی برای آسیب شناسی نقد و منتقدان
مسبریبرر گفت وگو ‏همھهممواره به شکل مطلوب و مورد رضایت هر فرد پیش ‏بجنبجخواهد رفت و این روند
‏همھهممیشه هم بد نیست و می تواند جوانب مثببىتبىی نبریبرز داشته باشد.‏ این پیش درآمدی است برای یک

چالش دوطرفه ببنیبنن کسی که موضوع گفت وگو را پیش می کشد و آن که این مباحث مساله اش
هست و با وی ‏همھهممراه شده یا با نقطه نگاهش ‏مجممجخالفت می کند.‏ این نکته ای بود که دقیقا در پلاتو
چاپلبنیبنن درباره مبحث ‏«ضرورت نقد»‏ روی داد و به نظر حقبریبرر سازوکار ما برای نقد و نوع
نگاهمھهممان به این مقوله در گروه تئاتر ا گزیت را شفاف تر کرد.‏
تعریف نقد یا تعریف فاصله مان با آن؟
من به هیچ عنوان ‏بمنبممی خواستم وقت این جلسه را به تعریف ما از نقد یا نقد چیست و منتقد
کیست یا چه چبریبرزی نقد است و چه چبریبرزی نقد نیست تلف کنم.‏ ‏همھهممه مساله من این بود که وقبىتبىی
ما ابزاری به نام نقد در اختیار دار ‏بمیبمم،‏ چگونه می توانیم از آن استفاده کرده و در این مسبریبرر
بسبرتبرری برای کند شدن تیغ سانسور و استحکام پایه های آزادی بیان بساز ‏بمیبمم.‏ اما من فکر
می کنم که منتقدان در عرصه فرهنگ تا حد زیادی می توانند روی فرهنگ ‏همھهممگابىنبىی درباره نقد و
مساله آن تاثبریبررگذار باشند.‏ این که ما چگونه می توانیم تکلیف مان را با نقد روشن کرده و از آن
به عنوان ابزار سرکوب یا سانسور و یا تقدس سازی استفاده نکنیم.‏ دقیقا در ‏همھهممبنیبنن جای ‏بجببجحث
بود که از سوی چند نفر با این دیدگاه بنده ‏مجممجخالفت شد و دوستان به شرح دلایل شان به موضع
حقبریبرر پرداختند.‏ نظر یکی از حضار این بود که منتقد به هیچ وجه نباید خود را در این وادی
بیاندازد و نقش معلم را برای مردم بازی کند.‏ اساسا این مقوله هیچ ارتباطی به کار منتقد
ندارد چرا که منتقد صرفا با کارش است که معنا پیدا کرده و ‏ممممممکن است که جرسان ساز شود.‏
بعد از این که کارش گرفت و تا حدی تاثبریبررش را گذاشت،‏ خودش دیگر مساله نیست بلکه
نقدش است که کار را جلو برده و سیستم های فرهنگی،‏ آموزشی،‏ اجتماعی و سیاسی را به
چالش می کشد.‏ یکی دیگر از دوستان با تایید این نقد اضافه می کند که ‏ممممممکن است این
چرخه فرآیندی معکوس پیدا کرده و به تقدس سازی منتقد در عرصه فرهنگ بدل شود که این
نبریبرز خود معضلی دیگر است.‏ نقد نباید ‏بهببههانه ای شود برای خودبزرگ بیبىنبىی منتقد.‏ در این تئاتر
پوسیده که بیش از نودوشش درصد مردم با آن ارتباطی ندارند،‏ نقد تئاتر چه اهمھهممیبىتبىی می تواند
برای این اجتماع داشته باشد؟ اما منتقد با زیرکی می تواند ریشه های هر اجرا را شناسابىیبىی کرده

و پیوندهای اجتماعی آن را برای مردم بازگو کند.‏ این جاست که نقد می تواند مفید و موثر واقع
شود.‏
بنده ‏مجممجخالفبىتبىی با نظر دوستان نداشته و آن ها را تایید می کنم اما معتقدم ‏همھهممیشه هم ‏بمنبممی توان تا
این اندازه به فضای فرهنگی بدببنیبنن بود.‏ در دل ‏همھهممبنیبنن فضاست که گروه هابىیبىی چون ا گزیت قد
علم کرده و مقابل سیستم و جریان اصلی تئاتر امروز ما می ایستد.‏ در ‏همھهممبنیبنن فضاست که نقد
ا گزیت شکل می گبریبررد و بیش از دو سال است که به طور مستمر و پیوسته به کارش ادامه داده
و جسته وگربجیبجخته تاثبریبررات خود را روی کار کارگردانان گذاشته است.‏ صرفا ‏همھهممه تقصبریبررات گردن
هبرنبررمند نیست که چرا فقط چهار درصد این اجتماع به ‏بمتبمماشای تئاتر می روند و از آن ‏بهببههره
می گبریبررند.‏ در طی شصت سال گذشته این تئاتر به اشکال ‏مجممجختلف مورد هجوم گروه های فشار و
سرکوب قرار گرفته است.‏ افراد زیادی زندابىنبىی و حبىتبىی کشته شده اند.‏ تعداد زیادی از این
هبرنبررمندان برای ‏همھهممیشه از کار بیکار شده اند و دیگر هیچ گاه رنگ صحنه و ‏مجممجخاطب را ندیده اند.‏
این ها روضه خوابىنبىی برای هبرنبررمندان نیست اما ‏همھهممه تقصبریبررات را گردن هبرنبررمند انداخبنتبنن نبریبرز کمی
‏بىببىی انصافىففىی ست.‏ اما وجه تقدس سازی منتقد نبریبرز به اندازه اسطوره سازی از هبرنبررمندان خطرنا ک
است.‏ منتقد نبریبرز می تواند تبدیل به بلندگوی حکومبىتبىی شود که به راه های ‏مجممجختلف دست به ‏بجتبجحریف
و تثبیت هبرنبرر به شکل مورد نظر خود زده است.‏ قبول دارم که جایگاه هبرنبررمند و منتقد در این
بازی از پیش باخته تفاوبىتبىی نکرده و هر دو پیاده نظام ساختاری هستند که از ریشه با آزادی
بیان به معنای واقعی کلمه مشکل دارد و آن را مانع رسیدن به اهداف خود می داند.‏ پس برای
شکسبنتبنن و رو کردن دست های پنهان این هژموبىنبىی ست که وجود سنگری به نام نقد اهمھهممیت پیدا
می کند نه صرفا خود منتقد.‏ تئاتر امروز ما در شرایط فعلی کمبرتبررین تاثبریبرر را روی اجتماع
می گذارد و شاید وارد شدن در این عرصه به عنوان منتقد خود به یک عمل ‏بىببىی تاثبریبرر و شاید به
بازی از پیش باخته تعببریبرر شود.‏ اما کار منتقد این جا اهمھهممیت پیدا می کند که به واسطه تئاتر بتواند
‏بهببههانه ای پیدا کند برای بررسی مسائلی مهم تر که سرکوب فضای تئاتر نبریبرز می تواند زیرمجممججموعه آن
قرار بگبریبررد.‏ شاید نقد به تنهابىیبىی نتواند قفل میان توده مردم و تئاتر را بشکند اما به صورت مفرد
می تواند در این مسبریبرر گام بردارد و منتظر حضور اشخاص دیگر ‏بمنبمماند.‏ تا زمابىنبىی که ‏ممممممبریبرزی و

سانسور در این فضا حا کم است،‏ منتقد نباید سا کت نشسته و باید پیوند خواسته یا ناخواسته
برخی هبرنبررمندان با نظام سانسور را منهدم کند.‏
اول نقد و بعد آزادی یا اول آزادی و بعد نقد؟
از نگاه ژورنالیسبىتبىی تعریف و ساختار خاصی برای نقد و منتقد وجود دارد.‏ البته این تعاریف در
فضای رسمسسممی رسانه ای به شکلی ثابت وجود داشته و گاه چبریبرزی از آن کم نشده بلکه اضافه
می شود.‏ بسته به شرایط موجود فرهنگی و سیاسی از منتقدان ‏مجممجختلف با نگاه خاص خودشان
دعوت می شود که نقدشان را ارائه دهند و بابتش مبلغ ناچبریبرزی دریافت کنند(‏ البته این
حق الزجمحجممه بسته به تاثبریبررات آن می تواند بسیار هنگفت نبریبرز باشد).‏ تا چند سال پیش برای بنده که
در این فضای رسانه ای رشد کرده بودم،‏ نقد را وابسته به ‏مجممجختصر بسبرتبرری از آزادی بیان
می پنداشتم که وجودش برای نقد کردن الزامی بود.‏ در واقع اشتباهی که من می کردم این
بود که نقد را وابسته به آزادی بیان رسانه ای می دانستم که در ا کبرثبرر موارد به مانعی برای
رسیدن به آزادی بیان بدل می شد.‏ این شکل از آموزش ناسالمللمم از ما منتقدابىنبىی ساخته بود که
‏همھهممواره باید منتظر می بودبمیبمم تا رسانه های رسمسسممی میکروفبىنبىی مقابل دهابمنبممان بگذارند و
بگویند:«حالا نوبت ‏سمشسمماست که نقد کنید!».‏ در واقع رسیدن این تریبون به ما و حبىتبىی مبارزه
برای رسیدن به آن را ‏بجببجحشی از ‏بجتبجحقق آزادی بیان در فضای رسانه ای می دانستیم.‏ تلاش برای
دستیابىببىی به این که ما نبریبرز نقطه نظرابىتبىی دار ‏بمیبمم که باید به گوش ‏مجممجخاطب برسد و ‏همھهممیشه نباید
اشخاصی مشخص به نقد آثار ببرپبرردازند را عملی مبارزه جویانه می پنداشتیم.‏ اما ما به این مساله
واقف نبودبمیبمم که تا وقبىتبىی آن ها به ما اجازه صحبت ‏بمنبممی دادند ما هیچ نبودبمیبمم.‏ ما ‏مجممجحلی از اعراب
نبودبمیبمم وقبىتبىی از ما دعوت به صحبت و نگارش نقد ‏بمنبممی شد.‏ این ساختار به ما ‏بجتبجحمیل کرده بود که
‏همھهممواره باید از ‏سمشسمما دعوت به صحبت شود تا موثر واقع شوید.‏ سیستم رسانه ای هم آن قدر
باهوش بود که از ما و نقد ما در جهت اهداف خاص خودش استفاده کند نه این که صرفا برای
آزادی بیان اجروقر ‏بىببىی قائل شده باشد.‏ حالاست که می فهمیم آزادی چبریبرزی نیست که به شکل
هدیه با یک پاپیون روی آن به ما ‏بجتبجحویل دهند و بگویند ‏«قابل ‏سمشسمما را ندارد».‏ آزادی
گرفتبىنبىی ست.‏ به هر ‏بجنبجحو و شکلی که می توان باید آن را گرفت.‏ نقد واقعی در بسبرتبرری از آزادی

بیان واقعی است که شکل می گبریبررد و این گونه است که تاثبریبررگذار می شود.‏ ا گر قرار است
مبارزه ای برای ضرورت نقد صورت گبریبررد،‏ ابتدا باید این مبارزه به اشکال ‏مجممجختلف درباره آزادی
بیان صورت پذیرد.‏ نقد و آزادی دو مقوله ای ست که به شدت به یکدیگر وابسته اند.‏ زمابىنبىی که
آزادی در قفس باشد،‏ مبارزه انتقادی و رادیکال باید به پشتیبابىنبىی از آزادی درآمده و برای
استمرار نقد،‏ آزادی بیان است که به پشتوانه اصلی آن بدل می شود.‏
ناامیدی و یأس،‏ آفت نقد و منتقد
یکی از مباحبىثبىی که در جلسه مطرح شد این بود که منتقد نباید ‏همھهممواره منتظر بازخوردها و تایید
‏مجممجخاطب نسبت به کارش باشد.‏ چرا که ا گر این اتفاق نیفتد،‏ منتقد را وارد هاله ای از توهم می
کند که در مسبریبررش تنهاست و ‏بمنبممی تواند به جریابىنبىی موثر تبدیل شود.‏ برای ‏همھهممبنیبنن مدام در
جایگاهی قرار می گبریبررد که ‏همھهممواره از آدم و عالمللمم توقع ‏جمحجممایت و پشتیبابىنبىی پیدا می کند.‏ این موضع
منتقد رفته رفته باعث تضعیف کارش می شود تا جابىیبىی که دیگر از عملگرابىیبىی خارج شده و تبدیل
به حرّافىففىی می شود که در کنج خانه خود به یأس و گلایه مشغول است.‏ از طرفىففىی استمرار
ورزیدن برای منتقد در کارش به یک نوع ورزش روحی و ذهبىنبىی تبدیل می شود.‏ هر چه بیشبرتبرر
به کارش ‏بمتبممرکز کند و کاری به کار نظرات دیگران نداشته باشد(‏ چرا که می داند کاری که می
کند درست است)‏ سالمللمم تر مانده و ورزیده تر از قبل می شود.‏ متاسفانه ما بیشبرتبرر از آن که عمل
کنیم،‏ حرف می زنیم و ‏همھهممبنیبنن امر باعث ناامیدی ما می شود.‏ منتقد فعال با راهکارهای خلاقانه و
زیرکانه نه تنها می تواند این ناامیدی و یأس شبه روشنفکرانه را از خود دور کند بلکه می تواند
فضای اطراف خود را از این آفت پا کسازی و امن سازد.‏
‏مجممججید اصغری
از ‏مجممججموعه گفت و گو های گروه تئاتر ا گزیت
٢٧ خرداد ماه ١٣٩٨، ‏بهتبههران