01 тамыз, 2019 жыл №86 (15406)
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
САРЫАРҚА САМАЛЫ<br />
БІРТУАР 1 <strong>тамыз</strong>, бейсенбі, 2<strong>01</strong>9 <strong>жыл</strong> 15<br />
арқылы қазақ даласын ескілік шырмауы<br />
матаған әлеуметтік мәселелерді қозғай<br />
білді. Шынында да, «Жәмила қыз» бен<br />
«Ерікті Айша» жырларының тақырыбы бір<br />
болғанмен, бейнелеу формасы әртүрлі,<br />
бірінде:<br />
Жәмиласы зарлап жүр,<br />
Көзден жасы парлап жүр, – деп, қалың<br />
малға сатылған қазақ қызының аянышты<br />
күйі суреттелсе, екіншісінде:<br />
Ерікті Айша,<br />
Толған Айша<br />
Жарқылда да жарық бол!<br />
Басқа Айшалар<br />
Сендер де бар,<br />
Күңдіктен шық, қарық бол! – дегендей,<br />
жаңа заман жыршысы ретінде әйел<br />
бостандығы жырға қосылды. Сайып келгенде,<br />
Сәбит таза азаттық-ағартушылық бағыт<br />
ұстанды. Оның ойынша, қараңғы халықтың<br />
бойына оқу-білім ұрығын себу арқылы<br />
прогреске шақыру басты да, ұлттық та<br />
мақсаты болуы тиіс. Бұл отаршылдық<br />
бұғауында болған түркі жұртының текті<br />
ұлдары түгел талап еткен ұлы сұранымы,<br />
уақыт талабы еді. Екі ғасыр ширегінде өмір<br />
сүріп (бірі ерте, бірі кеш – С.С), жұртының<br />
жыртығын жамап, өрісін кеңейтпек болған<br />
түркі түлектері: татар Насыри, Маржани,<br />
Гаспралы, әзербайжан Ахундов, өзбек Бехбуди,<br />
қазақ Ыбырай, Абайлар өздерінен кейінгіге<br />
жол салды, мұнара орнатты. «Алдыңғы<br />
толқын ағалар» салған сара жол қазақ<br />
Ахмет, Міржақып, Сұлтанмахмұт, татар<br />
Ғ.Ибрагимов, А.Тоқай, башқұрт Ш.Бабич,<br />
өзбек Фитрат, Чолпан, Авлони секілді<br />
дәстүр жалғастырушы жалынды жыршыларды<br />
азабы мол тартысқа, айқайы көп<br />
көкпарға салды.<br />
С.М.: - Сәбит Дөнентаев шығармашылығының<br />
тағы бір қыры - аудармашылығы,<br />
содан болар, туындыларында шет<br />
жұрт әдебиетінің сарынын аңғаруға<br />
болады. Бұл жайында не айтар едіңіз?<br />
С.С.: - Сәбит - Такташ, Дәрдименд,<br />
Шайхызада Бабич сияқты көрнекті ақынжазушылар<br />
шығармашылығымен жақсы<br />
таныс болды. Тіпті Ғабдолла Тоқайдың<br />
«Рамазан айында Ібілістің шайтандарына<br />
айтқаны» дейтін мысал өлеңін аударып,<br />
қазақ оқырмандарына табысады.<br />
Оның мысал өлеңдерінің сюжет, мотив,<br />
идеяларынан шығыс-түркі классикалық<br />
әдебиет үлгілерімен үндестігі сезіледі.<br />
Мұны ақын шығармашылығын біршама<br />
терең зерттеген Балқаш Ысқақов та атап<br />
көрсетеді: «Сәбит Шығыстың классикалық<br />
әдебиетінің үлгі-өнегелік, гуманистік,<br />
адамгершілік жақтарын алады да, оны<br />
өзінің творчестволық елегінен өткізіп<br />
қорытты» дей келе, ақынның «Бір көлдегі<br />
үш балық», «Бит пен бүрге», «Көзі тоймаған<br />
ит», «Екі теке», «Ауырған арыстан», «Ұры<br />
мен баласы», т.б. мысал шығармаларының<br />
түп тамыры көне үнді классикалық туындыларында<br />
жатыр дегенге саяды. Мәселен,<br />
«Ұры мен баласы» атты мысал өлеңінде<br />
имани қасиет уағыздалып:<br />
«Апырмау, о кім, балам, қашан көрді?<br />
Қай жермен жүріп, қайда, қалай келді?»<br />
Жас бала сол уақытта әкесіне:<br />
«Ол - бізді көріп тұрған Құдай» – деді.<br />
Ақын Құдайдың барын растау арқылы адамдарды<br />
гуманизмге шақырды. Мысал өлеңге<br />
тән сипат - айтар ой-түйінді астарлап,<br />
тұспалдап жеткізу болса, Сәбит бұл тәсілді<br />
шебер меңгергенін байқатады. Мысалы:<br />
«Қожа» шығармасында бір қожаның күлкілі<br />
қылығын баяндай келіп, төмендегідей<br />
түйінді пікір жасайды:<br />
Зор ғибрат, мұнда мағына болмаса да,<br />
Әншейін бір күлкі үшін жазғым келді.<br />
Алайда біздің жұртты араласақ,<br />
Табарсыз Қожа сынды талай ерді, -<br />
дейді.<br />
Сол уақыттағы білімсіздік пен қырсыздықтан<br />
туындайтын қараңғы халық<br />
арасында жиі кездесетін аңсар, ақымақ<br />
қылықтар сатирик ақынның өткір тілімен,<br />
уытты қаламымен өрнектеліп берілген.<br />
Бұл – Сәбиттің айрықша аталуға тиіс<br />
шығармашылық қыры десек болады. Оның<br />
«Көркем қызға», «Жәмилә қыз», «Әйелдер<br />
ТҮЙІН:<br />
мейрамына», «Мен зынданда», «Ерікті<br />
Айша», «Әйелдердің он<strong>жыл</strong>дық тойына»<br />
деп аталатын өлеңдерінде әлеуметтік<br />
мәселе бірде диалог, бірде монолог, бірде<br />
қыз мұңы түрінде беріледі. Сондай-ақ,<br />
«Шілде», «Жарық ағаш», «Бірінші май»,<br />
«Жазғытұры жар басында», «Күздің сыры»,<br />
«Май туады» деген өлеңдерінде табиғат<br />
көрінісін фон ретінде алып, адам өмірі<br />
жайында толғанады.<br />
Ақынның балаларға арнаған өлеңдерінің<br />
өзі бір төбе. Мұны екі бағытта қарастырсақ,<br />
бірі тікелей балалар әдебиетіне жататын<br />
туындылар болса, екінші бір тобында<br />
бала көзқарасымен қарай отырып, үлкен<br />
әлеуметтік мәселе көтереді. Осы орайда<br />
«Балалық», «Балалықты сағыну», «Ұры мен<br />
баласы» сынды өлеңдерін атап өтуге болады.<br />
Мысал өлеңдеріне тоқталар болсақ, татар<br />
классигі Ғабдолла Тоқайдан біршама туынды<br />
аударған. «Рамазан айында» деген сатиралық<br />
өлеңі мен «Калила мен Дамнадан» тәржіма<br />
жасаған, «Бір көлдегі үш балық», «Бит<br />
пен бүрге» мысалдары еркін аударманың<br />
озық үлгісіне жатады. Мысал өлеңдерінің<br />
сипаты да өзгеше. «Ібілістің шайтандарына<br />
айтатыны», «Ауырған арыстан», «Көзі<br />
тоймайтын ит», «Екі теке», «Көктөбетке»,<br />
«Сұңқар мен қарғалар», «Бозторғай», «У<br />
жеген қасқырға», тағы да басқа туындылары<br />
- мысал жанрына кеп құйылған<br />
қомақты үлес. Ақын мысал өлеңдерінде<br />
жан–жануарларды мысал етіп алады да,<br />
солардың іс–әрекеті арқылы қоғамдағы<br />
ашкөздік, аярлық, жағымпаздық, қаскөйлік,<br />
жалқаулық, парақорлық сияқты жағымсыз<br />
қасиеттерді өткір сынға алып, халықты<br />
еңбекке, бірлікке шақырады. Мысал<br />
өлеңдеріндегі осындай ерекшеліктерге<br />
байланысты оларды үлкен де, кіші де<br />
оқиды.<br />
Сәбит Дөнентаевтың публицистикалық<br />
мақалаларында негізінен ел тұрмысындағы<br />
өзгерістер, адам психологиясындағы<br />
жаңалық, әлеуметтік теңсіздік және өнер<br />
тақырыбы, кедейлердің қатарға қосылуы,<br />
уақыт, заман туралы толғаныс, тағы басқа<br />
мәселелер сөз болды.<br />
С.М.: - Қазақ әдебиетінің «бозторғайы»<br />
атанған ақынның өлеңдері, балаларға<br />
арналған туындылары өміршең, өйткені<br />
өмірдің өзінен алынған әрі баланың тез<br />
жаттап алуына, жадында сақтауына,<br />
жаманнан жиреніп, жақсыдан үлгі<br />
алуына бағытталған. Ендеше, қаламгер<br />
шығармаларының балалар, жастар<br />
арасында насихатталуы қай деңгейде<br />
деп ойлайсыз?<br />
С.С.: - Қаламгердің шығармашылығы<br />
хақында кезінде М.Әуезов, Ә.Жиреншин,<br />
Ы.Дүйсенбаев, Б.Кенжебаев, С.Қирабаев,<br />
Т.Кәкішев сынды әдебиет сыншылары мен<br />
ғалымдары тұшымды, тұжырымды пікірлер<br />
айтты. Өз кезінде, кейінгі уақытта ақын<br />
шығармалары орта мектептердегі ана тілі,<br />
әдебиет пәні және жоғары оқу орындарының<br />
оқулықтарына енгізілді. Алайда, кейінгі<br />
<strong>жыл</strong>дары азайды, оқулықтарда бірен-сараны<br />
ғана бар. Ұстаз әрі ғалым Т.Кәкішев ағамыз,<br />
С.Дөнентаевтың 110 <strong>жыл</strong>дық мерейтойы<br />
кезінде ақын шығармашылығы жан-жақты<br />
әрі толыққанды жете зерттелмей жүргені<br />
жайында сөз еткен болатын. Осы мәселені<br />
жұртшылық болып көтерген дұрыс.<br />
Түйіндей айтқанда, С.Дөнентаев өзі<br />
өмір сүрген қоғамның саяси-әлеуметтік<br />
қатпарын жиі сезініп, халқының қажетін<br />
өтеу, сұранысын екшеу тұрғысында қалам<br />
қарымын аямады. Бұл тұрғыда ол қазақтың<br />
бай ауыз әдебиетімен ғана шектелмей,<br />
Абай, Дәрдменд, Тоқай сынды классиктердің<br />
шығармашылығынан да нәр алды. Соларға<br />
еліктеп алғашқы туындыларын жазды.<br />
Сәбит ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің<br />
тақырыптық, жанрлық, идеялық тұрғыда<br />
өркендеуінде ерекше үлес қосып, әсіресе,<br />
сатира саласының дамуына айтарлықтай<br />
еңбек етті. Бұл салада оның ежелгі және<br />
жаңа шығыс-түркі поэзиясынан сусындап,<br />
үлгі алғаны аңғарылады. Сөйтіп, дәуір<br />
талабына орай түркі түлектерімен, Алаш<br />
азаматтарымен бірлестік тапқанын анық<br />
аңғарамыз.<br />
С.М.: - Әңгімеңізге рақмет!<br />
Иә, қай заманда, қай дәуірде болмасын суреткер өз уақытының, өзі<br />
өмір сүрген қоғамның үні болмағы хақ. Адам табиғаты, қоғам табиғаты,<br />
үндестіктер мен қайшылықтар Сәбит Дөнентаевтың көркемдік әлемінде –<br />
кейіпкерлер галереясында анық көрініс табады. Бүгінгі күннің кейіпкерін<br />
сынап отырғандай.<br />
Дөнентаев шығармашылығының өміршеңдігі де осы!<br />
Өмірді өлеңмен<br />
өрнектеген<br />
Біздің ел, жалпы қазақ халқы үшін белгілі тұлғалардың бірі -<br />
Құркөл ауылының тумасы Сәбит Дөнентаев. Ол әйгілі демократ,<br />
сатирик, ақын, аудармашы, журналист ретінде танылды.<br />
А<strong>тамыз</strong>дың жазған өлеңдері мен мысалдары әлі күнге дейін<br />
өзінің құндылығын жойған жоқ.<br />
Оның алғашқы өлеңдер жинағы «Уақ-түйек»<br />
деген атпен шықты. Кейіннен «Бозторғай»<br />
деген кітабы жарыққа шықты. Мұнымен<br />
қатар «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Жаңа<br />
адым», «Қазақ тілі», «Социалистік шығыс»<br />
газеттерінде тілші, бөлім басшысы сияқты<br />
лауазымды қызметтерді атқарды. Ұрпақтары<br />
атаның 90, 100, 110, 120 <strong>жыл</strong>дық мерейтойларын<br />
елімізде кең көлемде атап өтті.<br />
Сәбит Дөнентайұлы 1913 <strong>жыл</strong>дан бастап<br />
шығармашылықпен шұғылданып, 16-17<br />
<strong>жыл</strong> қалам ұстаған жан. Басқалардан<br />
ерекшелігі, онда бұқарашылдықтың тегі<br />
бар еді. Ол байларды да мадақтамайды,<br />
сынайды. Қазақтың байлары мен кедейлерін<br />
бірлікке, жастарын білім алуға үндейді.<br />
«Ай, заманым, балалық», «Жұмыскердің<br />
өкініші», «Ата мен бала» деген өлеңдері<br />
өткенді көксеуді емес, керісінше, өткенге<br />
өкін, қарап қалма, оқы үйрен, әйтпесе<br />
ел болмайсың, дейді. Ақын орыс патшасына,<br />
саясатына қарсы көп өлең жазды.<br />
«Бүркіт» деген өлеңі - соның бір мысалы.<br />
Сәбиттің төңкеріске дейін жазған<br />
өлеңдерінің үлкен саяси мәні бар, өзінің<br />
алдындағы көрнекті ұлтшыл ақындарға<br />
сын көзбен қарады. Бірі жағынан, елді<br />
жеткізетін жолбасшы десе, екінші жағынан,<br />
қысылған күні басынан пайдасы аспайтын,<br />
«басына қилы заман туғанда, жақыныңа<br />
жаттан жау боласың, алдымен өзің жейсің»<br />
деген көзқарасты айтты. Оған мына өлеңі<br />
мысал:<br />
«Ах ұрып жұртым» дейсің, «елім» дейсің,<br />
Қалғаны елдің артта өлім дейсің.<br />
Халыққа жайшылықта ақыл айтып,<br />
Жолына жан қиюға шегінбейсің.<br />
Қарның тоқ, жұмысыңның жоқ кезінде,<br />
Милетке қызметке ерінбейсің.<br />
Басына қайғы келіп, сасса жұртың,<br />
Неліктен маңайынан көрінбейсің.<br />
Көрсетіп жол-жобаны бастау түгіл,<br />
Табалап, ұрсып, зекіп, жәбірлейсің.<br />
Қабағың қатып бір күн, қарның ашса,<br />
Бас салып сол милетті «өзің жейсің».<br />
Сәбит а<strong>тамыз</strong> әр өлеңінде өзінің бұқара<br />
халыққа жанашыр жан екендігін көрсетеді.<br />
Кейбір жетесі жетілмеген байшыл, ұлтшыл<br />
оқығандар сөз жүзінде қара халықтың<br />
сойылын соққан болады, ал іс жүзінде өз<br />
мәселесін шешіп алған күні бұқара халыққа<br />
кеуде қағып, қарсы болады. Сондайларға:<br />
Жігіт-ақсың, маңдайсың,<br />
Келбеттісің, қандайсың.<br />
Ағайынға айбарлы,<br />
Биік-ақсың, дардайсың.<br />
Бетіңе адам келтіріп,<br />
Алдыңа жан салмайсың.<br />
Елі төмен болғанды,<br />
Ілтипатқа алмайсың.<br />
Ант ауғандай күн болса,<br />
Амалдайсың, алдайсың.<br />
Басшы қылып бағынса,<br />
Түгіменен жалмайсың, - дейді.<br />
Бұл өлеңде байшыл басшылардың түйені<br />
түгімен жұтатын қасқыр екені айтылады.<br />
Сәбит атаның мұндай өлеңдері баршылық.<br />
Ол ел бастаған ұлтшыл оқығандардың<br />
ұлтшылдық туын қолға алатынына сенеді.<br />
Елдің қолын жеткізетін ұлтшыл оқығандар<br />
дегенді айтады.<br />
Қазақтан шыққан білгендер,<br />
Халқыңды өрге сүйреңдер.<br />
Қазаққа да туды ай, күн,<br />
«Жарық мұнда, жүр» деңдер, десе,<br />
енді бір өлеңінде:<br />
Жабысайық өнерге,<br />
Ынтықпай қарап өлерге.<br />
Өзіміз керек демесек,<br />
Керек қып бізді келер ме!... - деп,<br />
халықты өнерлі болуға, білімге ден<br />
қоюға шақырады. Осы өлеңдерінің өзі<br />
бұл кісінің шығармаларының өміршеңдігін<br />
көрсетеді. Соның дәлелі Қазақстанның<br />
Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев:<br />
«...біздің егеменді еліміздің тұтқасын берік<br />
ұстау үшін жастар терең білімді болып,<br />
цифрлық технологияны меңгеріп, өркениет<br />
көшінің соңында қалып қоймауын» жиі<br />
айтады. Ендеше, осыдан бір ғасыр бұрын<br />
жазылған бұл өлеңінің құны қандай?!<br />
Иә, а<strong>тамыз</strong>дың артындағы мол қазына<br />
келер ұрпақ үшін асыл қазына. Сондықтан<br />
біздің Ақсу елі әйгілі қаламгерді еске алып,<br />
шығармаларын насихаттап, мерейтойларын<br />
ұйымдастырады. Сәбит Дөнентаевтың<br />
есімі Ақсу қалалық мәдениет сарайына,<br />
бір көше, Құркөлдегі мектепке берілген.<br />
Сол сияқты «Сарыарқа самалы» газетінің<br />
дабыл қағуымен Ақсу қаласының Құрметті<br />
азаматы Қуат Есімхановтың басшылығымен<br />
Семейдегі Сәбит а<strong>тамыз</strong>дың зираты тазартылып,<br />
қоршалып, ретке келтірілді. Дұға<br />
бағышталып, ас берілді.<br />
Биылғы <strong>тамыз</strong>дың 3-і күні туған жері<br />
Құркөлде ақынның туғанына 125 <strong>жыл</strong>дық<br />
мерейтойы аталып өтпек.<br />
Есімің ел есінде<br />
Елді ойлап ертеден алаң едің,<br />
Сауат ашсын мына жұрт, сендір дедің.<br />
Ұстаз болдың, сот болдың, газет ашып,<br />
Ұлы болдың көзі ашық момын елдің.<br />
Орны бөлек ерекше өлеңдерің,<br />
Сол кездің өрнектедің өмірлерін.<br />
Мысалменен мысқылдап кемшілікті,<br />
Қаламменен тиді ғой елге себің.<br />
Қилы-қилы заманда басың тықпай,<br />
Алаштың қозғалысын тұрдың құптай.<br />
Сол зиялы қауымды қолдадың деп,<br />
Көпке шейін қалды ғой атың шықпай.<br />
Тарих көші уақытпен өзгереді,<br />
Аталардың заманы өзге еді.<br />
Қазақ елі Тәуелсіз мемлекет боп,<br />
Өз тарихы Отанның тізбеленді.<br />
Егеменді ел болдық етек жинап,<br />
Көп нәрселер жүруші ед көңіл қинап.<br />
Сәбит ата, есімің ел есінде,<br />
Ұрпақтарың жатыр ғой сарай сыйлап.<br />
Сен ойлаған қиялдар іске асып,<br />
Қазақстан ел болды алға басып.<br />
Ел ертеңі ғылымда қалды деп ең,<br />
Жастарың жүр білімнен тауып нәсіп.<br />
Туған жерге салынып өндірістер,<br />
Танымастай болып жатыр өзгерістер.<br />
Беріліп аурухана, мектептер көп,<br />
Атқарылып жатыр ғой игі істер.<br />
Елі ерін есіне ала берсін,<br />
Ұрпақтары жатыр ғой жалғап ісін.<br />
Сәбит ата, жасай бер ғасырларға,<br />
Қазақ барда мәңгілік ескерткішің!<br />
Қаршыға ШАЯХМЕТОВ,<br />
Ақсу қаласының<br />
Құрметті азаматы.<br />
Сұхбаттасқан - Сая МОЛДАЙЫП.
Change language