01 тамыз, 2019 жыл №86 (15406)
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
18 1 <strong>тамыз</strong>, бейсенбі, 2<strong>01</strong>9 <strong>жыл</strong> КӨЗҚАРАС<br />
САРЫАРҚА САМАЛЫ<br />
Көркем шығарма оқудың<br />
пайдасы қандай?<br />
Өнердің ішіндегі ең бір қастерлісі – көркем әдебиет. Бала күнімізден-ақ «көп оқу<br />
керек» дегенді құлағымызға құйып өсірді. Әдеби шығарма адамның бүкіл ойы мен<br />
қиялын баурап, биік қоғамдық идеяларға, арман-мұраттарға жетелейді деп жа<strong>тамыз</strong>.<br />
Бірақ заманауи кейінгі зерттеулер мұны қаншалықты растайды? Құндылықтар<br />
алмасқан дәуірдегі ескірген сенім емес пе? Көркем әдебиет оқудың адамға пайдасы<br />
қандай?<br />
Қазақстанда орта есеппен елдегі ірі<br />
дүкен санатындағы Меломан/Marwin желісі<br />
арқылы күн сайын 6 мың кітап сатылады.<br />
Кітапқа құмар қалалардың көшін<br />
Алматы бастаса, одан кейінгі орынды<br />
Нұр-Сұлтан қаласы еншілейді. Қалған<br />
көрсеткіш Шымкент, Қарағанды, Ақтөбе<br />
болып жалғасады. Дүкеннің баспасөз<br />
қызметінің хабарлауынша, оқырмандарды<br />
көбіне қызықтыратыны заманауи әде биет<br />
пен классикалық - шығар малар қатары.<br />
«Жылдан - <strong>жыл</strong>ға қазақстандық әдебиет<br />
сатылымы сатылап өсуде. Биыл 2<strong>01</strong>8 <strong>жыл</strong>мен<br />
салыстырғанда қазақстандық әдебиет айналымы<br />
2 есеге, саты лымдағы үлесі 3%-дан<br />
10%-ға дейін артты. Қазақ тілінде өзін-өзі<br />
дамыту, бизнес саласындағы әде биеттер<br />
өте танымал. Ал кла ссикалық шығармалар<br />
мен ба лалар әдебиеті тұрақты сұра ныс қа<br />
ие», дейді олар. Көріп отырғанымыздай,<br />
ойын-сауық түр лерінің көптігіне қарамастан,<br />
оқыр мандар әлі де болса оқудан қол<br />
үзген жоқ.<br />
Түбі бір шындықты өзек ет кен көркем<br />
шығарма адам кө ңіл күйінде сан алуан<br />
құбылыс туғызып, өмірге деген көзқарас<br />
қалыптастырады. Тілдік талғам аясында<br />
тіл білімінің теориясы мен практикасын<br />
ұштастырады. Әйткенмен осы көркем<br />
әдебиет бүгінгі заманның талап-тілектері<br />
тұрғысынан бізге қаншалықты ықпал ете<br />
алады?<br />
Сая Бақимова – психология заңдылықтары<br />
мен меха низмдерін зерттеп<br />
жүрген қазақ стандық жас маман. Көркем<br />
әде биет оқудың артықшылығы тура сында<br />
психоаналитиктің пікіріне жүгініп көрген<br />
едік, жеке іс-тәжірибесінен мысал келтірген<br />
маман «көркем шы ғар маны көп оқу<br />
эмоциялық интеллекті дамытуға септігін<br />
тигізеді» деп біледі. «Психолог ретінде<br />
айтарым – көркем әдебиетті оқитын адамдармен<br />
жұмыс істеу мүлдем әдебиет<br />
оқы майтын адаммен жұмыс істе геннен<br />
басқаша. Жақсы да, жаман да емес,<br />
бас қаша. Мы салы, эмоциялық ин тел лектіні<br />
да мытудың бір жолы – се зінетін эмоцияларды<br />
жақсы тану, атын атай алу. Яғни,<br />
бізде болатын эмоциялардың барынша<br />
палитрасын беру үшін бізге сәйкесінше<br />
сондай бай сөздік қор керек. Ал оны қалай<br />
дамытуға болады? Оның маңызды бөлігі –<br />
көркем әдебиет. Эмоциялық интеллектті<br />
дамытудан басқа рөлі жайлы өзім сүйенетін<br />
психоанализ теориясынан айтсам, бұл жерде<br />
клиенттің еркін ассоциациясы маңызды»,<br />
деген психолог образды ойлай білетін<br />
адам мазмұнға бай, мағына жағынан<br />
бірнеше деңгейден тұратын терең ассоциацияларды<br />
көбірек ұсына алатынын<br />
айтады. Әйткенмен, көркем әдебиет те бар<br />
дерттің дауасы емес. Кейде адам шынайы<br />
өмірден қашу үшін қиялдан шығарылған<br />
өмірге ұмтылуы мүмкін. Психологтың<br />
сөзінше, шынайы өмірдегі белгілі бір эмоциялардан<br />
қашу да көркем әдебиет пен<br />
фильмдерге шектен тыс тәуелділік туғызуы<br />
мүмкін деген мәселенің тағы бір ұшығын<br />
шығарды.<br />
Заман шындығын сөз еткен,<br />
автобиографиялық немесе мемуарлық<br />
ыңғайдағы бел ле тристика сипатындағы<br />
шығар малардың оқырмандарды бірден<br />
баурап алатыны рас. Мұны не гізсіз<br />
айтыла салған жа лаң пікір деп ойламаңыз,<br />
әлемдегі ең ірі баспа санатындағы Оксфорд<br />
уни верситетінің баспасынан шы ғатын<br />
әлеуметтік нейробио логия бағытындағы<br />
ғылыми жур налға (Social Cognitive and<br />
Affective Neuroscience) жария ланған зерттеу<br />
мақалада осы мәселе ту етіп көтерілген.<br />
Атал ған зерт теу еңбегінде көркем әде -<br />
биет ті оқудың адамдардың әлеу меттіктанымдық<br />
қабілетін жақсартатыны, атап<br />
айтқанда қайырымдылыққа, азаматтық<br />
белсенділікке қатысу ниетінен бастап ғасырлар<br />
бойы бүкіл әлемдегі зорлық-зомбылық<br />
деңгейінің біртіндеп төмендеуіне дейін<br />
әсер ететіндігі жазылған. Жекелеген адам<br />
тағдыры арқылы көрінетін қайшылығы<br />
мол қиын жағдайлар оқырманды уақиға<br />
желісіне тереңдетіп, өз бетінше шешім<br />
іздеуге итермелейді. «Әдебиет – өмірді<br />
таныту, тәлім-тәрбие берудің негізгі нысанасы»<br />
деген пікірді алғаш ұсынған Аристотель<br />
трагедиялық кейіп керлер оқырман<br />
бойында аяныш пен үрей тудыратынын<br />
айтады.<br />
Ал Торонто университетінің қолданбалы<br />
психология жә не жеке тұлғаны дамыту<br />
ка фе драсының профессоры Кит Оутли<br />
көркем әдебиетті «сана ның пилотажды<br />
жаттығуы» деп атайды. Яғни, ұшқыштардың<br />
жерден алысқа бармай-ақ әуе лайнерін<br />
басқаруды үйренгені сынды, көркем<br />
әдебиетті жиі оқитындар да өз бетінше<br />
әлеу мет тік дағдыларын жақсарта алса керек.<br />
Ғалымның зерттеуінше, әдеби персонажбен<br />
өзімізді ұқ састырып, арман-мақсат жолында<br />
оп-оңай мүдделес жандарға айналып<br />
кетеміз. Кітап кейіпкеріне қауіп төнген<br />
сәтте жүрек соғысы жиілеп, уайымнан<br />
шаршауымыз да бек мүмкін. Дегенмен<br />
үрейге булыққан Раскольниковпен (Ф.М.<br />
Достоевский, «Қылмыс пен жаза») бірге<br />
қашып-пыс қа нымызбен, романның бетін<br />
жапқанымызда-ақ сол күңгірт оқиғаның шуы<br />
бізден жырақтап сала беріп, жан-дүниеміз<br />
тыныштанады емес пе? Осындағы<br />
сюжеттің ізін қуып түсініп отыру үшін,<br />
кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынас пен<br />
...Түбі бір шындықты өзек ет кен көркем шығарма<br />
адам кө ңіл күйінде сан алуан құбылыс туғызып, өмірге<br />
деген көзқарас қалыптастырады. Тілдік талғам<br />
аясында тіл білімінің теориясы мен практикасын<br />
ұштастырады. Әйткенмен осы көркем әдебиет<br />
бүгінгі заманның талап-тілектері<br />
,,<br />
тұрғысынан<br />
бізге қаншалықты ықпал ете алады?...<br />
бір-біріне деген ой, жоспарларын білуіміз<br />
қажет. Бұл үшін психикалық жағдайды<br />
модельдеу, таным формасы қабілетіне ие<br />
болу керек деп түсіндіреді психологтар.<br />
Осыдан барып кейіпкер басындағы ой<br />
айқын ажыратылып, оқырман миында осы<br />
іс-әрекетке жауап беретін қызметтер іске<br />
қосылады.<br />
Ал енді негізгі сауалымызға қайта<br />
оралайық, көркем әдебиет оқитындардың<br />
негізінен дерек ті немесе ғылыми әдебиет<br />
оқи тындарға немесе мүлдем кітап бетін<br />
ашпайтындарға қарағанда ең жақсы әлеуметтік<br />
дағдыларға ие екенін дәлелдеуге бола ма?<br />
Бұл ретте Оутли іске асырған эксперимент<br />
шығарманың ой-санаға күшті ықпал ететінін<br />
көрсетіп берді. Ол студенттерге көркем және<br />
көркем емес әдебиет авторларының тізімін<br />
таратып, арасынан білетіндерін белгілеп<br />
қоюды өтінді. Олардың алдамайтынын<br />
тексеру үшін тізімге жалған есімдер де<br />
қосылды. Автор ларды қаншалықты көп<br />
білсе, соншалықты көп оқыған дығының<br />
көрсеткіші болмақ. Содан кейін Оутли<br />
топтағы қатысушыларға фотографияларды<br />
көрсету ар қылы Mind in the Eyes тестін<br />
өткізді (көру арқылы психикалық жағдайды<br />
оқу). Оларға суреттегі адамның жай-күйі, бет<br />
әлпетіне қарап оның көңіл-күйін айтып беру<br />
міндеттелді. Бір қарағанда фото суреттен<br />
әлденені аңға ра қою қиын, сондықтан<br />
адам ның жағдайын анықтау қаты сушыларға<br />
оңайға түсе қоймады. Белгілі бол ғандай,<br />
тәжірибе нәтижесінде көркем әдебиетпен<br />
көп шұғыл данғандар қырағылық танытып,<br />
тұлғааралық қабылдау шкаласы бойынша<br />
жоғарғы көрсеткішке ие болған. Әрине,<br />
көркем әдебиет төңірегіндегі кейінгі зерттеулер<br />
мұнымен ғана шектелмесі анық.<br />
Мәселен, әлеуметтік неврология бойынша<br />
Принстон зертханасының психологы Диана<br />
Тамирдің зерттеуінше, беллетрис тиканы жиі<br />
оқитын адамдардың әлеуметтік интеллектісі,<br />
яғни өзінің және өзгелердің мінез-құлқын<br />
адекватты түсіну, баға лау қабілеті жоғары<br />
болып шыққан. Басқаша айтқанда, өзгенің<br />
қуа нышы мен сүйінішін жақсы сезініп,<br />
шынайы түсіне алады. Оның айтуынша,<br />
миды сканерден өткізгенде өзгелердің не<br />
ойлайтыны туралы толғанған кезде пайда<br />
болатын белсенділік көркем әдебиет оқыған<br />
кезде мидың тура сол тұсында байқалған.<br />
Хош, кітап оқитындар өзгелердің эмоциясын<br />
жақсы түсінді делік, бұдан келіп кетері<br />
бар ма деуіңіз заңды. Ғалымдар мұны тексеру<br />
үшін психологиядағы ең танымал әрі оңай<br />
әдісті қолданды. Тәжірибені бастамас бұрын<br />
қатысушылар эмпатия деңгейін тексеретін<br />
сауалдаманы толтырды. Бұдан соң, қысқа<br />
әңгімелерді оқып, шығарма әсері туралы,<br />
ондағы бас кейіпкер жайында, сондай-ақ<br />
сюжеттің жалғасын қаншалықты білгісі<br />
келеді деген сыңайдағы сұрақтарға жауап<br />
берді. Осы тұста аяқ астынан жерге алты<br />
қалам түсіп кетеді. Тәжірибе көр сеткендей,<br />
әңгіменің әсеріне жақсы қаныққан оқырман<br />
жердегі қаламды бірінші болып көтеруге<br />
ұмтылған. Зерттеу жұмысының автор лары,<br />
тәжірибеге қатысу шылардың арасындағы<br />
көркем шығармаға барынша ден қойған<br />
оқушының басқаларға риясыз қызмет<br />
көрсетуге дайындығы байқалғанын<br />
айтады. Иә, тәжіри бенің аты тәжірибе, ал<br />
өмірде мүлдем басқаша болуы да әбден<br />
мүмкін. Біздің сезіміміз бен әрекетімізге,<br />
өзгелерге деген жана шырлығымызды<br />
жаңалық репортаждары да оята алады.<br />
Бірақ көркем әдебиет оқырманды<br />
кейіпкердің ішкі әлеміне терең бойлай<br />
алатын артықшылыққа ие етеді. Әдебиеттің<br />
сөз өнері ғана емес, парасат пен нәзік<br />
сезімталдыққа бастар жол екенін ұғынған<br />
әлемдегі жекелеген кейбір оқу орындары<br />
өздерінің бағдарламаларына гуманитарлық<br />
модульдерді енгізіп жатыр. Мысалы, Ирвайн<br />
қаласындағы Калифорния университетінің<br />
отбасылық медицина факультеті «көркем<br />
әдебиет оқу үздік дәрігер болуға көмектеседі»<br />
деп санап, болашақ дәрігерлерге арналған<br />
гуманитарлық бағдарлама әзірлеп<br />
шығарды.<br />
Осы орайда сыршыл суреткер Әуезовтің<br />
«Әдебиеттің зор міндетінің бірі – елдің мінезін<br />
түзеу», деген сөзі ойға оралады. Қа лай<br />
болған күнде де көркем әдеби шығарманың<br />
қоғамдық, тәрбиелік маңыздылығымен<br />
белгілі бір деңгейде эстетикалық<br />
сезімімізге әсер ете алатындығы<br />
турасындағы зерттеулер мен маман дар<br />
пікірі бір арнаға тоғысып отыр. Демек,<br />
әдебиеттің құдіретін, әлеуметтік мәнін<br />
күллі қоғамды өзгертушілік күшін<br />
осы тұрғыдан тану шарт. Әдебиет<br />
ескірмейді!<br />
Ая ӨМІРТАЙ,<br />
«Egemen Qazaqstan»
Change language