Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi
Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi
Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
432 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong><br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
...mamuli da erovneba miaSvela<br />
samRvdeloebam rjuls, rjuli _ mamulsa<br />
da erovnebasa da egreT moZRvrebulma<br />
erma es sameba waimZRvara win...<br />
ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />
marTali marTali
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
qveynis zogadi mdgomareoba<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
433<br />
<strong>VI</strong> saukunis II naxevarSi gardaicvala qarTlis mefe bakuri. `mokuda<br />
bakur da darCes Svilni misni wurilni, romelni ver i pyrobdes mefobasa~. 1<br />
qarTlSi gauqmda mefoba. saukunis bolos sparseTis mefem hormizdma <strong>Tavi</strong>si<br />
Ze, qasre (xosro) ambarvezi gamogzavna saqarTvelos mosazRvre teritoriebis<br />
mmarTvelad. bardavSi mjdomma qasrem qarTlis erisTavebi gadaibira,<br />
aRuTqva maT didi sikeTe, ris gamoc isini ganudgnen qarTvel mefeTa<br />
taxts da saTiTaod uxdidnen xarks qasres, rac saxelmwifos daSlas<br />
niSnavda. amis Semdeg male sparseTSi SeiWrnen Turqebi da berZnebi. qasre<br />
iZulebuli gaxda mietovebina bardavi da sparseTSi wasuliyo. Seqmnili<br />
mdomareoba qarTvelebma <strong>Tavi</strong>si saxelmwifos aRdgenisaTvis gamoiyenes.<br />
`esreT ra ucalo iqmnes sparsni, maSin SeiTqunes yovelni erisTavni<br />
qarTlisani, zemoni da quemoni, da wagzavnes mociquli winaSe berZenTa<br />
mefisa da iTxoves, raTa uCinos mefe naTesavTagan mefeTa qarTlisaTa da<br />
raTa iyvnen erisTavni igi TYsTYssa saerisTaosa Seucvalebelad~. 2.<br />
keisars aRusrulebia qarTveli erisTavebis Txovna _ `maSin keisarman<br />
aRasrula Txovna maTi, da mosca mefed diswuli mirdatisi, vaxtangis Zisa,<br />
berZnis colisagan, romelsa erqva guaram, romeli mTavrobda klarjeTs da<br />
javaxeTs~. 3<br />
guaram kurapalati dedis mxridan farnavazian-xosroiani yofila, xolo<br />
mamis mxridan bagratovani. keisarma guaram kurapalats daaqiravebina Crdilokavkasielebi<br />
da Seagzavnina sparseTSi. sparseTSi SeWrili mebrZolebi<br />
daamarcxa mxedarTmTavarma bahram Cubinma. berZenTa jarma da misma mokav-<br />
Sireebma sparseTi datoves. amis Semdeg gamarjvebuli bahram Cubini aujanyda<br />
sparseTis mefes, daamarcxa is da Camoagdo taxtidan. mefis Ze bizantiaSi<br />
gaiqca. keisarma mas <strong>Tavi</strong>si asuli miaTxova, misca jari da Segzavna sparseT-<br />
Si. qasrem, anu xosro II-m (591-628) daamarcxa ajanyebulebi da gamefda.<br />
`am daxmarebis samadloblad xosro II-m, somexi istorikosis sebeosis<br />
sityviT, iberiis mometebuli nawili q. Tbilisamde mavrike keisars gadasca.<br />
es unda momxdariyo 591 wels. am daTmobis Sedegad iberia kvlav orad<br />
gaiyo. amasTanave iberiis dasavleTi nawili q. Tbilisamde bizantiis xelSi
434 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gadasula, xolo aRmosavleTi nawili isev sparsTa batonebs SerCenia. mefe<br />
xosrom amas garda <strong>Tavi</strong>s samefoSi qristianobis <strong>Tavi</strong>sufleba gamoacxada~. 4<br />
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, siZesa da simamrs, anu xosrosa da mavrike<br />
keisars Soris sazavo SeTanxmebisas, gansakuTrebuli yuradReba miqcevia<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis saqmes. kerZod, bizantia amtkicebda, rom sparsTa batonobis<br />
dros saqarTveloSi qristianoba Seiryvna _ `mZlavrebisagan... iqmnis<br />
garyunil qarTli~. amitomac berZenTa mxarem xosros moTxovna wauyena:<br />
`...vinaATgan srulsa siyuarulsa zeda varT me da Sen da qarTli Cuen<br />
Soris iyavn <strong>Tavi</strong>sufal mSYdobiT: me var mwe da mouravi yovelTa qarTvel-<br />
Ta da yovelTa qristianeTa~. 5 amis Semdeg, 591 wlidan daaxloebiT 604<br />
wlamde, saqarTvelo gan<strong>Tavi</strong>suflebula sparsTa batonobisagan _ `gan<strong>Tavi</strong>sufldes<br />
qarTvelni da ese guaram kurapalati dadga morCilebasa zeda<br />
berZenTasa~. 6<br />
`qarTlis cxovrebis~ am cnobas exmianeba uxtanesi, romelic amtkicebs,<br />
rom kirionma <strong>Tavi</strong>si cnobili moZraoba daiwyo mavrike keisris uSualo<br />
mxardaWeriT, e.i. qarTlis sparsTagan <strong>Tavi</strong>suflebis dros. marTlac, kirioni<br />
somexTagan `ganyofisaTvis~ moZraobis dawyebas ver gabedavda sparsTa<br />
saqarTveloze batonobis dros. man isargebla im momentiT, roca bizantielebma<br />
saqarTvelo TiTqmis Tbilisamde gaa<strong>Tavi</strong>sufles. marTalia, 604<br />
wlidan 607-609 wlebis CaTvliT saqarTvelo kvlav sparseTis zegavlenas<br />
ganicdis, magram am wlebSi _ ierusalimis dapyrobamde _ xosro II-s gamocxadebuli<br />
hqonda qristianTa <strong>Tavi</strong>sufleba. uxtanesis Tanaxmad, `sumbatma...<br />
keisris nebac Seityo, rom Tanaxmaa kirionis da misi brZanebiT ariso es<br />
ambavi~. z. aleqsiZe daaskvnis: `sparseTis mefes axlad dapyrobil qveynebSi<br />
religiis <strong>Tavi</strong>sufleba ucvnia... kirionis religiur politikaSi CarTulia<br />
bizantiis keisari da yvelaferi misi brZanebiT xdeba~. 7<br />
guaram kurapalatis Zem, stefanozma, `mefobisa saxeli ver ikadra spars-<br />
Ta da berZenTa SiSisagan, aramed erisTavTa mTavrad xadodes~. 8 igi `atarebda<br />
patrikiozis bizantiur tituls, Semdeg ganudga bizantias da sparseTis<br />
orientaciis gzas daadga~. 9 stefanozis orientaciis Secvla gamoiwvia politikurma<br />
viTarebam _ mavrike keisari da misi memkvidreebi daxoca ajanyebulma<br />
mxedarTmTavarma fokam. sparsTa mefe xosro II aRaSfoTa simamrisa<br />
da colisZmebis daxocvam, SeiWra saberZneTSi da foka daamarcxa. am dros<br />
`stefanoz, mTavari qarTlisa, SeuSinda mefesa sparsTasa, ganudga berZenTa<br />
da mieqca sparsTa~. 10<br />
604 wlidan xosrom gadamwyveti upiratesoba moipova bizantiasTan brZolaSi<br />
amierkavkasiis teritoriaze. sparseTis es upiratesoba 620-ian wlebamde<br />
grZeldeba. 11<br />
607 wlisaTvis `qarTlidan bizantielebi ukve gandevnes sparselebma,<br />
magram aq maT <strong>Tavi</strong>si xelisufleba jer kidev mtkiced ar daumyarebiaT~. 12
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
435<br />
swored am mizeziT unda aixsnas am wlebSi sparseTis mier religiuri<br />
<strong>Tavi</strong>suflebis gamocxadebis faqtic.<br />
z. aleqsiZis azriT `<strong>VI</strong>I saukunis pirvel aTeulSi qarTli Zlieri saxelmwifoa...~<br />
13 marTlac, qarTlis Zlierebis safuZvels qmnida aRmosavleTdasavleT<br />
saqarTvelos faqtiuri gaerTianeba, ris Sedegadac dasavleT<br />
saqarTvelosac `qarTli~ ewodeboda. qarTlis Zliereba imaSic gamovlinda,<br />
rom man Tamamad miiRo is sarwmunoebrivi orientacia, romelic <strong>Tavi</strong>si<br />
erovnuli arsebobis safuZvlad miaCnda. kirionis gabeduli moqmedeba, cxadia,<br />
qarTlis siZlieres emyareba. `juanSeris monaTxrobidan aseTi viTareba<br />
warmogvidgeba: bizantiis politikuri uflebis qveS guaram kurapalatis<br />
mTavrobiT (Tu mefobiT) erTiandeba qarTli da aRdgeba leonti mrovelisagan<br />
aRwerili `yoveli qarTlis~ farglebSi (daaxloebiT im rva saerisTavos<br />
farglebSi, romelic farnavazma `ganaCina~)~. 14<br />
sruliad icvleba <strong>qarTuli</strong> eklesiis mdgomareoba 613-614 wlebidan _<br />
xosro II-is mier ierusalimis aRebis Semdgom. am dromde is yvela qristianul<br />
adgilobriv <strong>eklesia</strong>s met-nakleb sarwmunoebriv <strong>Tavi</strong>suflebas ani-<br />
Webda, ierusalimis aRebis Semdgom man gasca mkacri brZaneba: `yvela Cemma<br />
qveSevrdomma qristianma unda miiRos somxuri sarwmunoeba~. es brZaneba<br />
sruliadac ar iyo lmobieri. ZalaSi Sedioda qarTlisaTvisac...~ 15<br />
ierusalimis aRebis Semdeg, daaxloebiT 614 wels xosro II-m moiwvia<br />
saeklesio, e.w. `sparsuli kreba~, romelsac Zalze didi mniSvneloba eniWeboda.<br />
misi gadawyvetilebis aRsruleba savaldebulo iyo sparseTis imperiaSi<br />
moqceuli yvela eklesiisaTvis, maT Soris <strong>qarTuli</strong> eklesiisTvisac.<br />
`bizantiaze gamarjvebis pirvel etapze, sebeosis mixedviT, xosros dapyrobili<br />
qveynebisaTvis marTlac miucia religiis <strong>Tavi</strong>sufleba da `xorcieli<br />
samsaxuriT~ dakmayofilebula, magram ierusalimis `wartyvevis~ Semdeg<br />
xosrom radikalurad Seicvala pozicia da e.w. `sparsuli krebac~ swored<br />
amitom moiwvia~. 16<br />
es kreba mouwveviaT sparseTis samefo karze. Zveli wyaroebi aRniSnaven,<br />
rom <strong>VI</strong> saukunis pirvel naxevarSi kavad mefisa da misi Zis, xosro I-is dros<br />
yvela qristians ufleba eZleoda somexTa, anu somxuri sarwmunoebis Seviwroebis<br />
gareSe hqonoda <strong>Tavi</strong>si aRmsarebloba. <strong>VI</strong>I saukunis I naxevarSi ki,<br />
xosro II-s gaucia brZaneba, rom mis yvela qveSevrdom qristians mieRo<br />
somxuri sarwmunoeba. adre `kavad mefem da misma Zem xosrom gasces brZaneba:<br />
`TiToeulma <strong>Tavi</strong>s sarwmunoeba ipyras da nuravis eqneba somexTa Seviwroebis<br />
ufleba...~. 17 614 wlis krebis dadgenilebis safuZvelze ki xosrom<br />
daadgina: `yvela Cemma qveSevrdomma qristianma unda miiRos somxuri sarwmunoeba~.<br />
18 xosro II-is es brZaneba mniSvnelovnad gansxvavdeba misi winamorbedis,<br />
xosro I-is gankargulebisagan. Tu xosro I aravis aZlevda <strong>Tavi</strong>s imperiaSi<br />
somxuri sarwmunoebis Seviwroebis uflebas, xosro II imperiaSi mcxovreb<br />
yvela qristians avaldebulebda mieRo somxuri sarwmunoeba.
436 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
uTuod xosro II-is brZanebis Sedegs unda warmoadgendes, rom qarTlis<br />
kaTalikosic da erismTavari stefanozic monofizitebi gamxdaran: `sparsul-somxuri<br />
orientaciis mqone monofizit stefanozsa da kaTalikos bar-<br />
Tlomes upirispirdebian bizantiur-qalkedonuri (ukeT, Semrigebluri) partiis<br />
warmomadgenlebi _ kirioni, adarnase da sxvebi~. 19<br />
`616_622 wlebi sparselTa ganuyofeli warmatebis xanaa~, 20 amitomac `herakles<br />
laSqrobamde qarTlis saxelmwifo religia monofizituria~. 21<br />
mematianis cnobiT, stefanoz erismTavari `iyo urwmuno da uSiSi RmerTisa,<br />
ara hmsaxura RmerTsa, arca hmata sjulsa da <strong>eklesia</strong>Ta~. 22 stefanozi<br />
mcxeTis jvris didebuli taZris erT-erTi maSenebelia. mematianis gansazRvra,<br />
TiTqosda stefanozma `ara hmata <strong>eklesia</strong>Ta~, imiTaa gamowveuli,<br />
rom erismTavari ar aris qalkedoniti.<br />
`stefanoz mTavrobda yovelsa qarTlsa zeda, da dajda igi tfiliss, da<br />
hmorCilebda igi sparsTa~. 23 `yoveli qarTli~ maSin ewodeboda erTian saqarTvelos<br />
_ Savi zRvidan da egriswylidan, vidre albaneTamde.<br />
monofizitTa batonoba qarTlSi didxans ar gagrZelebula. maT aRzevebas<br />
bolo mouRo herakle keisris laSqrobam sparseTSi, romelic<br />
saqarTvelodan daiwyo. heraklem `...Sekribna spani uricxuni da warmoemar-<br />
Ta sparseTad Zebnad Zelisa cxovrebisasa da movida pirvelad qarTls~. 24<br />
zogierTi wyaros Tanaxmad, herakle pirvelad trapezundis sanaxebSi mivida,<br />
romelsac `sofeli megrelTa~ ewodeboda.<br />
`aman stefanoz ara ineba gandgoma sparsTagan, da ganamagrna cixe-qalaqni,<br />
da dadga tfilissa Sina. mivida herakle mefe da moadga tfilissa...<br />
Camoagdes stefanoz da mokles. da daipyra keisarman tfilisi~. 25 xolo<br />
Tbilisis cixe ver aiRo, romlis mecixovneebmac mas mwared dascines.<br />
sparsTa winaaRmdeg laSqrobisas, sruliad gasagebi mizezebis gamo, herakles<br />
miemxro qarTlis erTi nawili da gansakuTrebiT ki, dasavleTi<br />
saqarTvelo. orive es mxare qalkedonituri iyo. herakles laSqrobas ki<br />
qalkedonitTa gamarjveba da monofizitTa damxoba unda gamoewvia.<br />
saqarTvelos samxreT-aRmosavleTi mxaris qarTveloba garkveuli xnis<br />
manZilze somxuri eklesiis gavlenis qveS moeqca. aq monofizituri, anu<br />
sparsuli orientacia sWarbobda, ris gamoc gugarq-qvemo qarTli TbilisiTurT<br />
sparseTis erTguli darCa. saqarTvelos qalkedonurma nawilma ki herakles<br />
qveSevrdomoba manamde SeinarCuna, vidre am ukanasknelma <strong>Tavi</strong>si dampyrobluri<br />
buneba ar gamoamJRavna. `herakles erTi wlis Semdeg undoda...<br />
xosros Sehbmoda, magram jarma, metadre ki lazebma, afxazebma da iberebma<br />
mokavSireoba ar moindomes, xolo rodesac herakles sparsTa laSqari<br />
moewia, lazebma da afxazebma mokavSireobaze keisars uari uTxres da<br />
Sinisaken gaemgzavrnen~. 26<br />
heraklem sparseTze orjer gailaSqra 623-624 da 626 wlebSi, rodesac<br />
igi lazikaSi Cavida. 27
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
437<br />
`somex istorikos mose kalankatuels q. Tbilisis aReba dawvrilebiT<br />
aqvs aRwerili da misi cnobebi bevrad gansxvavdeba qarTveli mematianis<br />
moTxrobisagan. somexi mematianis sityviT, herakle mefes 626 wels meSvelad<br />
imier-kavkasiidan gadmouyvania jibRu xakani... 627 w. gadmovida Turme<br />
imier-kavkasiaSi, imave wels herakle keisari da jibRu xakani SeerTebuli<br />
mxedrobiT... Tbiliss miadga~. 28 herakle keisarma sastikad daamarcxa xosro<br />
II da sparseTis saxelmwifo ganadgurebamde miiyvana, manamde ki man<br />
saqarTvelos mmarTveli erismTavrebis dinastia dasaja, CamoarTva qveynis<br />
meTauroba bagrationebs da misca xosroianebs, kerZod, mokluli stefanozis<br />
magier man daniSna adarnase: `maSin keisarman mouwoda Zesa bakurissa,<br />
qarTvelTa mefisasa, naTesavsa daCisasa, vaxtangis Zisasa, romeli erisTaobda<br />
kaxeTs, romelsa erqua adarnase, da misca mas tfilisi da mTavroba<br />
qarTlisa~ . . 29<br />
mematiane stefanozis dasjisa da misi STamomavlobis erismTavrobidan<br />
CamoSorebis mizezsac asaxelebs: `amisTYs uyo ese RmerTman mTavarsa mas<br />
stefanozs, rameTu ara mindobiTa RmerTisaTa cxovndeboda da morwmuneTa<br />
emtereboda da urwmunoTa moyurobda~. 30 qalkedoniti mematiane, urwmunoeba-<br />
Si gulisxmobs ara cecxlTayvanismcemlebs, aramed monofizitebs, xolo<br />
morwmuneebs uwodebs qalkedonitebs. stefanozi, mcxeTis jvris maSenebeli,<br />
cxadia, qristiani iyo, rogorc Cans, monofiziti.<br />
mefis ojaxis garda, herakles sastikad dausjia rigiTi qarTveli qristianebi<br />
(SesaZloa monofizitebi). mas qveynis mTavari qalaqebis, Tbilisisa<br />
da ujarmis eklesiebSi Seurekia qarTveli qristianebi da iq amouxocavs.<br />
Turme eklesiebidan sisxlis mdinareebi dioda. herakles axsovda, rom<br />
sparseTze laSqrobis dros qarTvelma monofizitebma, `stefanozma da<br />
msaxurTa misTa~, didi winaaRmdegoba gauwies. `moqcevaA qarTlisaAs~ mixedviT,<br />
`herakle ganwmida Sjuli qristeAsi da wavida~. 31 qristes Sjulis<br />
ganwmendaSi, albaT, igulisxmeba, sparseTis momxre monofizitebis dasja da<br />
qalkedonitebis gamarjveba.<br />
heraklem es sasjeli ar ikmara. qarTul <strong>eklesia</strong>s waarTva udidesi siwmideni<br />
_ `ferxTa ficarni da samsWualni uflisa Cuenisa iesos qristesni... Sewuxna<br />
adarnase, qarTlisa mTavari, da evedreboda keisarsa, raTa ara warixunes<br />
niWni igi RmrTisamierni. ara ismina keisarman vedreba misi da warixuna~. 32<br />
herakle keisarma mkacrad dasaja <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoc: `maSin kualad<br />
wariRes berZenTa sazRvari qarTlisa: speri da bolo klarjeTisa, zRYs<br />
piri~. 33 es, albaT, lazebis Ralatisa da sparseTTan omis dros urCobisaTvis<br />
sasjeli iyo.<br />
SavizRvispireTi klarjeTis bolodan dawyebuli, kvlav berZenTa xelSi<br />
gadavida iseve, rogorc vaxtang gorgaslis siWabukis dros. amis Semdgom<br />
qarTlis am mitacebul teritoriebze, anu fazissa da lazikaze, daaxloe-
438 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
biT 630-iani wlebidan IX saukunemde da Semdgomac, saeklesio iurisdiqcias<br />
axorcielebs konstantinopolis sapatriarqo. qalkedonis krebis Tanaxmad,<br />
eklesiis sazRvari unda emTxveodes saxelmwifos sazRvars. berZenTa politikuri<br />
Zalaufleba dasavleT saqarTvelos Suagulamde gavrcelda, amitom<br />
am sazRvrebSi moqceuli <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> konstantinopolis sapatriarqos<br />
iurisdiqciaSi Sevidoda. daaxloebiT am dros (631 wels) fazisis mitropoliti<br />
kirosi, romelic, z. aleqsiZis azriT, mcxeTidan gaZevebuli kironi<br />
iyo, gadaiyvanes aleqsandriis patriarqad, romelsac berZnebi ar hyvarebia<br />
da arabTa Semosevis dros gauZevebia isini egvi ptis qalaqebidan. aseT<br />
mopyrobas imsaxurebda herakle keisari <strong>qarTuli</strong> eklesiis gansakuTrebuli<br />
sisastikiT dasjisaTvis.<br />
gansxvavebulia herakles damokidebuleba somxuri eklesiisadmi. `wyaroebi<br />
mas somxuri warmoSobisad Tvlian...~ 34 herakle keisars imperiis siZlieris<br />
safuZvlad sarwmunoebrivi erToba miaCnda, amitomac am miznis ganxorcielebisTvis<br />
igi yvela Rones xmarobda. imperiis centraluri nawili<br />
qalkedonituri iyo, xolo aRmosavleTis sxvadasxva xalxebiT dasaxlebuli<br />
provinciebi, ZiriTadad, monofizituri. aRmosavleTis am monofizitebis avtoritetuli<br />
lideri im droisaTvis iyo somxuri <strong>eklesia</strong>, romelic, faqtobrivad,<br />
monofizituri arabizantiuri mimdinareobis centrad aqcia sparse-<br />
Tis imperiam. heraklem gadawyvita mieRwia monofizitTa da qalkedonitTa<br />
erTianobisaTvis. man daiwyo molaparakeba somxuri eklesiis meTaurebTan.<br />
`herakle keisari friad dainteresebulia somxebTan religiuri uniis SekvriT~. 35<br />
`monofizitebTan unia misi sasicocxlo programa gaxda~. 36 marTlac, heraklem<br />
warmatebas miaRwia somxebTan molaparkebis dros da `...630 wels miaRwia<br />
unias somexTa kaTalikos ezrasTan~. 37 somxeTi daemorCila unias~. 38<br />
amis Semdeg, mTeli <strong>VI</strong>I saukunis manZilze, somxur <strong>eklesia</strong>s ufro qalkedonituri<br />
eTqmis, vidre 726 wlis manaskertis krebamde.<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> kvlav lideria amierkavkasiis masStabiT<br />
ise, rogorc <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>. Tu <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> is sparseTisaTvis misaRebi da<br />
aRiarebuli <strong>eklesia</strong> iyo, axla ukve <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, <strong>Tavi</strong>si moqnili politikis<br />
wyalobiT, bizantiisaTvis misaRebi da nebadarTuli <strong>eklesia</strong> gaxda.<br />
TviT sparseTze gamarjvebuli bizantiis imperatori herakle masTan molaparakebas<br />
awarmoebs da erTobis xelSekrulebas debs, amave dros ki, heraklem<br />
sastikad dasaja <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. somxuri eklesiis siZlierem da<br />
avtoritetma aRmosavleTis qristianebSi iZulebuli gaxada herakle keisari<br />
masTan molaparakeba ewarmoebina.<br />
herakles laSqrobis Semdeg, somxuri <strong>eklesia</strong> iseve aris qalkedonituri,<br />
rogorc <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. isini kvlav erTmorwmuneni arian, erTmorwmuneobis<br />
gamo ki, somxur <strong>eklesia</strong>s saSualeba mieca kvlav ganecxadebina <strong>Tavi</strong>si<br />
pretenziebi qarTul <strong>eklesia</strong>ze uflebamosilebis Sesaxeb. SeiZleba es iyo
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
439<br />
erT-erTi mizezi imisa, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis mesveurebi iZulebulni gamxdaran,<br />
antioqiis sapatriarqosaTvis eTxovaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis<br />
dasturi, raTa arc erT mezobel <strong>eklesia</strong>s masze ufleba ar hqonoda. 39<br />
antioqiis am krebis gadawyvetileba odnav mainc Seanelebda somxuri<br />
eklesiis pretenziebs qarTul <strong>eklesia</strong>ze.<br />
634-644 wlebisaTvis arabebs ukve damorCilebuli hqondaT siria, palestina<br />
da iranis didi nawili.<br />
`bizantiis keisris, herakles, simkacriTa da sarwmunoebrivi mZulvarebiT<br />
mobezrebuli da ukmayofilo aRmosavleTis erebi arabebs Tavdapirvelad<br />
sixaruliT egebebodnen da berZenTa monobisagan ganma<strong>Tavi</strong>sufleblad sTvlidnen.<br />
amgvari Sexedulebis damyarebas xels uwyobda da amtkicebda,<br />
rasakvirvelia, is utyuari garemoeba, rom Tavdapirvelad, arabebi sxva sarwmunoebas<br />
(kerpTayvanismcemlobis garda), metadre ki qristianobas, <strong>Tavi</strong>suflebas<br />
aniWebdnen da lmobierad epyrobodnen, oRond ki dawesebuli gadasaxadi<br />
sindisierad gadaexadaT~. 40<br />
`aRmosavleT saqarTveloSi arabebi batonobdnen 657 wlamde, rodesac arab-<br />
Ta Soris daiwyo Sinauri areuloba da brZola, romelic gaTavda 661 wels~. 41<br />
arabTa mbrZanebeli iZulebuli gamxdara dazaveboda keisar konstantine<br />
III-s da misTvis xarkic ki eZlia. 678 wels daido xelSekruleba bizantiasa<br />
da arabebs Soris. es xelSekruleba Seicavda pirobas, rom saberZneTsa da<br />
arabebs saqarTvelo Tanabrad eqnebodaT gayofili, an Tanasworad ibatonebdnen<br />
masze: ...kvipri, somxiTi da iberia maT saerTod Tanasworad<br />
eqmnebodaT. es xelSekruleba cxadad gviCvenebs, rom arabebis batonoba<br />
aRmosavleT saqarTveloSi am dros Seryeuli yofila da bizantia maT isev<br />
Sescilebia~. 42<br />
680 wels konstantinopolSi mowveuli iqna msoflio saeklesio kreba.<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTis Tanaxmad, <strong>VI</strong> msoflio kreba moiwvia imperatorma<br />
konstantine IV poRonatma (668-685). am krebas ganuxilavs <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis sruli damoukideblobis sakiTxi. miucia am damoukideblobisaTvis<br />
msoflio aRiareba. krebas <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurisaTvis miuniWebia<br />
ufleba etarebina patriarqis tituli.<br />
aqamde am sasuliero pirs qarTlis kaTalikosi erqva. krebas ganuxilavs<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis teritoriuli avtokefaliis sazRvrebi.<br />
Zalze mniSvnelovania, rom am dros imave CanarTis mixedviT, antioqiis<br />
sapatriarqomac <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs daudgina patriarqis, mociqul-<br />
Ta taxtze mjdomisa da mociqulTa magieris wodeba. antioqiis sapatriarqos<br />
es dadgenileba Semdgom maleve daumtkicebia <strong>VI</strong> msoflio krebas. 43<br />
antioqiam <strong>qarTuli</strong> eklesiis sazRvrad dasavleTiT daadgina Savi zRva _<br />
`pontos zRvidam darubandis zRvamde~. 44 <strong>VI</strong> msoflio krebas iurisdiqciis<br />
sazRvrad daudgenia: _ kaxeTi, Saqi, Sirvani, kavkasiis mTianeTi, svaneTisa da
440 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
CerqezeTis sazRvramde, oseTi. 45 konstantinopolis sapatriarqo im dros<br />
SavizRvispireTs epatroneboda, rac aisaxa kidec krebis dadgenilebaSi,<br />
vinaidan <strong>VI</strong> msoflio krebas (680-681 wlebSi) kanonebi ar gamoucia, am<br />
sakiTxze msjelobisas unda daveyrdnoT `qarTlis cxovrebis~ CanarTs.<br />
`amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTYs,<br />
romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa, viTarca wmidani samociqulo<br />
kaTolike <strong>eklesia</strong>ni, sapatriaqoni, da iyos kaTalikosi qarTlisa<br />
swori patriaqTa Tana~. 47 am msoflio krebam daadastura <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
mier mironis adgilze kurTxevis ufleba.<br />
692 wels konstantinopolSi kvlav Sedga saeklesio kreba, romelsac<br />
`gumbadis~, anu trulis kreba ewodeba. es iyo ara <strong>VI</strong> msoflio saeklesio<br />
kreba, aramed man, kanonikuri TvalsazrisiT, Seavso V-<strong>VI</strong> msoflio krebebis<br />
naRvawi da gamosca kanonebi. trulis krebis kanonebSi asaxva ver upovia<br />
680-81 wlebis msoflio krebis gansazRvrebebs <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxeb,<br />
rac, SesaZloa, Secvlili politikuri viTarebis Sedegi iyo.<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> V saukunidanve avtokefaluri iyo, magram <strong>VI</strong>I saukune-<br />
Si am sakiTxis kvlav wamoWra da dadastureba ganapiroba somxuri eklesiisagan<br />
ganyofis faqtma. qarTul <strong>eklesia</strong>s aRar surs somxurTan `erTobis~<br />
aRdgena. esaa SesaZlo Semotevisagan Tavdacva.<br />
688-689 wlebSi iustiniane II-s sardals mouwyvia laSqroba amierkavkasiaSi,<br />
`...dauxocinebia iq myofi arabebi, xolo somxeTi, iberia da albania,<br />
agreTve sxva qveynebic, keisrisaTvis daumorCilebia~. 48<br />
nerse qarTlis erisTavs arabTa sardalic daumarcxebia da qarTlidan<br />
ganudevnia, xolo dasavleT saqarTvelo, piriqiT, aujanydeba bizantielebs<br />
da arabebis Zalis imedi aqvs. 49<br />
saqarTvelo <strong>VI</strong>I saukunis bolosaTvis ibrZvis ara marto saeklesio,<br />
aramed politikuri damoukdeblobisaTvisac.<br />
iurisdiqciis sazRvrebis cvlileba<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
qalkedonis krebis dadgenilebis Tanaxmad, eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi<br />
unda emTxveodes saxelmwifo sazRvrebs, anu samoqalaqo-administraciuls.<br />
amitomac, saqarTveloSi qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis<br />
dros <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s uflebamosilebas dasavleT saqarTvelozedac<br />
avrcelebda, radganac es teritoria mirianis saxelmwifoSi Sedioda<br />
iseve, rogorc wina saukuneebSi, farnavazis Semdgom. `moqcevaA qarTlisaA~,<br />
<strong>VI</strong>I saukunis Zegli, miiCnevs, rom qarTvelTa gansaxlebisa da <strong>qarTuli</strong><br />
saxelmwifos dasavleTi sazRvari jer kidev qristeSobamde ramdenime saukuniT<br />
adre gadioda Sav zRvasa da mdinare egriswyalze. vaxtang gorgaslis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
441<br />
mier daarsebuli saqarTvelos sakaTalikosos dasavleTi sazRvari, wesis<br />
Tanaxmad, unda damTxveoda saxelmwifos sazRvars, romelic gadioda Sav<br />
zRvasa da egriswyalze gorgaslis siWabukis dros, xolo Semdeg sazRvarma<br />
ukve Sav zRvas da mdinare klisuraze gadainacvla.<br />
<strong>VI</strong> saukune umZimesi saukune iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiisa da saxelmwifosaTvis,<br />
magram sagangebod aRsaniSnavia, rom <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi institutebi<br />
ar cnobdnen <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos gauqmebas <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>. am<br />
saukunis katastrofa droebiT movlenad miaCndaT, romelic male gamoswordeboda.<br />
am ideidan gamomdinare, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> dasavleT<br />
saqarTvelos <strong>Tavi</strong>s kanonier iurisdiqciaSi Semaval teritoriad miiCnevda,<br />
cdilobda masze <strong>Tavi</strong>si iurisdiqciis gavrcelebas da axorcielebda<br />
kidec <strong>VI</strong>I saukunis 30-ian wlebamde, herakle keisris mier dasavleT saqarTvelos<br />
zRvispira teritoriebis mitacebamde.<br />
<strong>VI</strong> saukunis bolosa da <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi dasavleT saqarTveloze<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqcias adasturebs is faqtic, rom somexi istorikosebi<br />
kirions ara marto aRmosavleT saqarTvelos mamamTavrad, aramed<br />
dasavleT saqarTvelos kaTalikosadac miiCneven.<br />
mecnierTa umravlesobis mier aRiarebulia, rom `moqcevaA qarTlisaA~<br />
aris <strong>VI</strong>I saukunis Zegli, yovel SemTxvevaSi, is saqarTvelos gaerTianebaze<br />
adrea Sedgenili. misi avtori eyrdnoba `pirveli qarTveli istorikosis~<br />
_ grigol diakonisa da Cven dromde mouRwevel werilobiT wyaroebs. 50<br />
grigol diakons, k. kakabaZis azriT, 380-400 wlebSi dauweria `mcire<br />
moqcevaA qarTlisaA~. m. TarxniSvili ki miiCnevs, rom `grigolis Sroma<br />
Sedgenili unda iyos araugvianes <strong>VI</strong>I saukunis meore naxevrisa, SeiZleba V<br />
<strong>saukuneSi</strong>c~. 51<br />
amas yuradReba miaqcia n. berZeniSvilma. is wers _ `moqcevaA~ ueWvelia,<br />
Zvel gadmocemebs emyareba, iberiis erTianobis xanas da `yoveli qarTli~...<br />
aq niSnavs iberias, romelSiac kaxeTic Sedis, kuxeTic, erwo-TianeTic da<br />
sakuTriv qarTlic~. 52<br />
mecnieri ar iziarebs miRebul Tvalsazriss Zeglis IX saukuniT daTariRebis<br />
Sesaxeb da wers, rom SeuZlebelia am Txzulebis avtors IX saukune-<br />
Si ecxovra. es wyaro mas `iberiis erTianobis xanaSi~ dawerilad miaCnia.<br />
iberia erTiani iyo <strong>VI</strong> saukunemde, sparsTa mier mefobis gauqmebamde da<br />
SeiZleba guaram kurapalatis drosac. n. berZeniSvils sjera am wyarosi<br />
da qarTlis aRmosavleTi sazRvrebis aRniSvnisas, romelSic Sedis kaxeTi<br />
da kuxeTi, mis monacemebs eyrdnoba. magram ratom ar unda daveTanxmoT am<br />
wyaros qarTlis dasavleTis sazRvrebis gadmocemisas? wyaros Tanaxmad,<br />
qarTlSi Sedioda ara marto kaxeTi da kuxeTi, aramed egrisic. `moqcevaA<br />
qarTlisaAs~ mimarTeba egrisTan dakavSirebiT sagangebod Seiswavla s.<br />
janaSiam. mkvlevari aanalizebs `moqcevaA qarTlisaAs~ cnobas _ `Tana
442 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
hyvanda aleqsandres mefesa azoA ZH arian qarTlisa mefeisaA da mas<br />
miuboZa mcxeTaA sajdomad da sazRvari daudva mas hereTi da egriswyali<br />
da somxiTi da mTaA crolisa~ _ da ambobs: `amrigad, yovel eWvs gareSea,<br />
rom avtorisaTvis `qarTlis~ politikur cnebaSi Sedis ara marto kaxeTi,<br />
aramed egrisic. rac ar unda gvian gadmoitanon matianis saboloo redaqciis<br />
dro, IX saukunes igi mainc ver gadmoscildeba, e.i. es literaturuli<br />
Zegli bevrad adrindelia saqarTvelos gaerTianebis xanaze~. 53<br />
`matiane qarTlisaAs~ cnoba, rom egrisi qarTlSi uZvelesi droidan<br />
Sedis, rogorc erT-erTi provincia, srul TanxmobaSia `qarTlis cxovrebasa~,<br />
sxva qarTul da ucxour wyaroebTan, romelTa Tanaxmadac, samxreTidan<br />
gadmosaxlebuli qarTveli xalxi daesaxla vrcel teritoriaze egriswylidan,<br />
vidre hereTis CaTvliT.<br />
d. musxeliSvilis azriT, V <strong>saukuneSi</strong> dasavleTi da aRmosavleTi saqarTvelo<br />
gaerTianebulia. qarTlSi Sedis egrisi _ `vaxtang gorgaslis mefobis periodi<br />
(V s-is meore naxevari) saqarTvelos istoriuli geografiis TvalsazrisiT<br />
uaRresad mniSvnelovani movlenebiT aRiniSna: gaerTianda aRmosavleTi<br />
(iveria) da dasavleTi (egrisi, afxazeTis garda); am erTiani samefos<br />
farglebSi Semovida albaneTis momijnave mxareebic (hereTi, kambeCani)~. 54<br />
Tu V <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos sazRvrebSi Sedioda dasavleT<br />
saqarTvelo Sav zRvasa da afxazeTamde, saeklesio kanonebis Tanaxmad, qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia kidevac unda ganexorcielebina dasavleT<br />
saqarTvelos teritoriazec, sadac am dros (V s-Si) wirva-locva qarTul<br />
enaze aResruleboda.<br />
zemoT moyvanil wyaroebsa da mecnierTa daskvnebs efuZneba Cveni azri<br />
imis Sesaxeb, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gaerTianda ara <strong>VI</strong>I da, miT umetes, ara<br />
IX-X, aramed IV-V saukuneebSi. am dros aRmosavleT-dasavleT saqarTvelo-<br />
Si arsebobda erTi <strong>eklesia</strong> mcxeTis meTaurobiT.<br />
mosazreba, rom V <strong>saukuneSi</strong> egrisis dasavleT nawilSi RvTismsaxureba<br />
aResruleboda ara qarTul, aramed berZnul enaze, dausabuTebelia, radganac<br />
ar arsebobs romelime wyaro, romelic am Sexedulebas daadasturebda.<br />
didi mecnieruli mniSvneloba aqvs d. musxeliSvilis mosazrebas, rom<br />
egrisis dasavleT nawilSi V-<strong>VI</strong> saukuneebSi wirva-locva qarTul enaze<br />
aResruleboda (da ara IX-X ss-dan, rogorc aqamde iyo miRebuli): `amgvarad,<br />
gamodis, rom uZvelesi droidanve (V s-dan?) egrisis aRmosavleT nawil-<br />
Si oficialuri qristianuli kulti qarTul enaze sruldeboda, gansxvavebiT<br />
misi dasavleTi nawilisagan, sadac RvTismsaxureba berZnulad iyo.<br />
saamisod arc is aris umniSvnelo, rom <strong>VI</strong>I-IX ss. bizantiur noticiebSi,<br />
sadac CamoTvlilia konstantinopolis sapatriarqos daqvemdebarebuli<br />
lazikis eparqiis fasidis samitropolitos oTxi saepiskoposo kaTedra,<br />
mxolod erTi _ rodopolisis (varcixis) kaTedraa, romelic qveynis Signi-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
443<br />
Taa, danarCeni sami ki samitropolitosTan erTad an zRvispirasaa _ fasidi<br />
(foTi), petra (cixisZiri), ziganevi (gudayva), anda arcTu ise moSorebiT<br />
zRvisagan _ saisini, saisi (caiSi)~. 55<br />
arsebobda Tu ara dasavleT saqarTveloSi V-<strong>VI</strong> saukuneebSi berZnuli<br />
saepiskoposoebi? am faqtis damamtkicebeli araviTari sabuTi ar arsebobs.<br />
wyaroebSi mxolod <strong>VI</strong>I saukunidan moixsenieba berZnuli saepiskoposoebis<br />
arseboba. amitomac unda davaskvnaT, rom V-<strong>VI</strong> saukuneebSi dasavleT<br />
saqarTveloSi ar Cans berZnuli saepiskoposoebi. maTi arsebobis mtkiceba<br />
usafuZvloa.<br />
cnobilia, rom <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> berZnebi <strong>Tavi</strong>anT garnizonebs ayenebdnen dasavleT<br />
saqarTvelos zRvispireTSi (zogjer skanda-Sorapnamde), aages cixe-qalaqi<br />
petra. berZnebi <strong>Tavi</strong>anTi jariskacebisaTvis daaarsebdnen ara saepiskoposoebs,<br />
aramed eklesiebs aaSenebdnen. safiqrebelia, rom bizantielTa jars<br />
moZravi eklesiebi emsaxureboda. es mdgomareoba, garkveulwilad, SezRudavda<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s dasavleT saqarTveloSi, magram <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>c <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> kvlav axorcielebs <strong>Tavi</strong>s uflebamosilebas am qveyanaze. amis<br />
damadasturebelia rogorc werilobiTi wyaroebi, aseve arqeologiuri monapovari.<br />
werilobiTi wyaroebidan _ somexi istorikosebisa da vaxuStis<br />
cnobebi, arqeologiuri monapovridan gansakuTrebiT sainteresoa foTSi aRmoCenili<br />
masalebi, kerZod, foTis gareuban yulevSi arqeologebma aRmoaCines<br />
Tixis sabeWdavi, romelzedac amoWrilia <strong>qarTuli</strong> aso, agreTve samSeneblo<br />
masala, romelzedac amotvifrulia <strong>qarTuli</strong> asoebi. 56<br />
Tu dasavleT saqarTveloSi V <strong>saukuneSi</strong> qristianoba arcTu ise farTod<br />
iyo gavrcelebuli, <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> aq misi gavrcelebisaTvis stimuli miucia<br />
aRmosavleT saqarTvelos qristianuli centrebidan mosaxleobis ltolvas.<br />
523 wels qarTvelTa mefe ojaxiTa da didi amaliT, agreTve didebulebiT,<br />
gadavida dasavleT saqarTveloSi, mefes qristianobisa da, gansakuTrebiT,<br />
qalkedonitobis mimdevari mosaxleobac Tan gahyveboda, radganac<br />
aRmosavleTSi qalkedonitobas devnidnen. qalkedoniti qarTveli saeklesio<br />
moRvawenic gadavidodnen dasavleT saqarTveloSi. aseTi ltolva<br />
ara marto <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, aramed <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSic yofila. magali-<br />
Tad, z. aleqsiZe wers kirion qarTlis kaTalikosze: `es kirioni unda iyos<br />
kiros fazisis mitropoliti, romelic 623 wlidan Cndeba berZnul wyaroeb-<br />
Si~. 57 mkvlevari miiCnevs, rom kirionic gadasula dasavleT saqarTveloSi.<br />
ltolvili qarTveli qalkedoniti saeklesio pirebis gadasvla dasavleT<br />
saqarTveloSi <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> gamoiwvevda axali <strong>qarTuli</strong> saeklesio centrebis,<br />
<strong>eklesia</strong>-monastrebis daarsebasa da adgilobrivi qarTvelebis ufro<br />
aqtiur Cabmas saeklesio cxovrebaSi. <strong>qarTuli</strong> qalkedonuri monasteri<br />
unda yofiliyo vaSnaris nageboba das. saqarTveloSi (guriis wina qedebSi):<br />
`vaSnaris naSenoba sakmaod mogvagonebs ujarmisas, romelsac kidevac utoldeba<br />
vaSnari, raRac SualedebSi mainc~. 58
444 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
vaSnari SeiZleba swored V saukunis gorgaslisdroindeli Senobaa, an<br />
<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> aRmosavleT saqarTvelodan ltolvil qalkedonitebs egris-<br />
Si gadautaniaT mSeneblobis wesi _ wyoba.<br />
vaSnaris `zRudisa da SenobaTa perangis Tanabarkvadratovani, horizontalurad<br />
wesieri wyoba imeorebs qarTlis aRmosavleT ganapiras mdgari<br />
ujarmis cixe-darbazisa da ramdenime Soriaxlo Zeglis wyobas, romelsac<br />
Cven pirobiTad `ujarmuls~, an `gorgaslurs~ vuwodebT da romelTac ar<br />
moepovebaT analogi arc sakuTriv bizantiursa da arc egrisSi, iqauri<br />
gavleniT naSen ZeglebSi. es ki egrisisa da qarTlis mWidro kulturuli<br />
urTierTobis erT niSnad unda miviCnioT~. 59<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis arseboba dasturdeba ara marto foTsa da vaSnarSi,<br />
aramed TviT bizantielTa mier aSenebul qalaq petraSic (cixisZiri). petra-<br />
Si <strong>eklesia</strong>Ta Senobebic <strong>qarTuli</strong> stiliT uSenebiaT. amaze miuTiTebs cixisZirSi<br />
samnaviani bazilikis Txrisas aRmoCenili `bolnur-jvriani~ qva. 60<br />
dasavleT saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis gavlena sruliad bunebrivad<br />
aRiqmeba, Tu gavixsenebT, rom araTu dasavleT saqarTveloSi, aramed TviT<br />
siria-palestinasa da egvi pteSic ki (TebeSi) qarTvelebs <strong>VI</strong> saukunesa da<br />
<strong>VI</strong>I s-is dasawyisSi monastrebi uSenebiaT. aq qarTvelebSi megrelebic<br />
(lazebi) igulisxmeba. amis damadasturebeli isaa, rom petre ibers <strong>Tavi</strong>si<br />
cnobili monasteri palestinaSi martos ki ar auSenebia, aramed mTavari<br />
qtitori petres Semdeg yofila ioane lazi. palestinis am monastris<br />
warwerebi, wirva-locvis ena aq <strong>qarTuli</strong>a; misi maSenebeli da erT-erTi<br />
xelmZRvaneli _ winamZRvari egriselia. aqedanac Cans, rom egriselTaTvis<br />
wirva-locvis ena <strong>qarTuli</strong> yofila.<br />
<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, vaxuStis Tanaxmad, egrisis vakeze, quTaisidan foTis mimarTulebiT,<br />
mcxeTis mTavarepiskoposis iurisdiqcia vrceldeboda, xolo egrisis<br />
mTianeTze (raWa-leCxumze) _ niqozis saepiskopososi.<br />
somxuri wyaroebis mixedviT, <strong>VI</strong> saukunis bolos kirioni, `winandeli<br />
wesis Tanaxmad~, egrisis, gugarqisa da qarTlis arqiepiskoposad, anu kaTalikosad<br />
iqna nakurTxi. ras gulisxmoben `winandel wesSi~ somxuri wyaroebi?<br />
cxadia imas, rom V <strong>saukuneSi</strong> da <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSic, kirionamdec,<br />
qarTlis kaTalikosis iurisdiqciaSi egrisic Sedioda.<br />
vaxuStis Tanaxmad, V-<strong>VI</strong>I saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> erTiani iyo, aRmosavleT-dasavleT<br />
saqarTveloSi arsebobda saeklesio erToba. amdroindel<br />
saeklesio erTobas ewodeba `erToba qarTlis mTavarepiskoposis dros~. <strong>VI</strong>I<br />
saukunis Semdgom, `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, 720 wels, dasavleT saqarTvelo-<br />
Si daarsda adgilobrivi sakaTalikoso, e.i. gaiyo erTiani <strong>eklesia</strong>. am process<br />
vaxuSti `ganyofas~ uwdebs. is wers: `ars xons <strong>eklesia</strong> didi, gumbaTiani,<br />
mSvenier-nagebi, zis episkopozi mwyemsi vakisa, es iyo erTobasa Sina qarTlis<br />
mTavarepiskopozisa: Semdgomad ganyofisa dasves aqa episkopozi~. 61
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
445<br />
<strong>qarTuli</strong> wyaroebis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriaSi saeklesio er-<br />
Toba arsebobda orjer: pirvelad <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisamde, xolo meored<br />
_ X-XIV saukuneebSi. amitomac, vaxuSti ganmartavs, rom xonis `vake~ qarTlis<br />
samwysoSi Sedioda `mTavarepiskopozobis~, anu kaTalikoz-mTavarepiskoposobis<br />
dros da ara kaTalikos-patriarqobis dros _ XI saukunis Semdeg.<br />
`vaxuStis am cnobidan, romelic, eWvi ar aris, mas romeliRac Zveli wyarodan<br />
unda hqondes, gamodis, rom erTiani samefos arsebobis pirobebSi vake imereTi,<br />
anu `samoqalaqo~, qarTlis mTavarepiskoposis iurisdiqcias emorCileboda.<br />
erTiani saqarTvelos monarqiis arsebobis dros aseTi movlenis warmoqmna<br />
gaugebaria. safiqrebelia, rom igi gacilebiT ufro Zveli drois nayofia da<br />
maincdamainc im droisa, rodesac egrisi Zlieri qarTlis kulturul eqspansias<br />
ganicdida. SesaZlebelia, es friad saintereso faqti dakavSirebuli<br />
iyos im movlenasTan, romelic fiqsirebulia somxur wyaroSi da romlis<br />
mixedviT, `winandel wesTa magaliTisamebr~, <strong>VI</strong>I s-is dasawyisSi qarTlis<br />
kaTalikosis iurisdiqcia egrisis garkveul nawilze vrceldeboda~. 62<br />
`winandel wesTa magaliTisamebr~, qarTlis kaTalikosis iurisdiqcia unda<br />
gavrcelebuliyo ara egrisis erT nawilze, aramed mTel dasavleT<br />
saqarTveloze, radganac kanonikurad eklesiis sazRvari saxelmwifo sazRvars<br />
unda damTxveoda, saxelmwifo sazRvari ki Sav zRvasa da egriswyalze<br />
(imJamad ukve klisuraze) gadioda. asea V <strong>saukuneSi</strong> mainc. amitomac wirvalocvis<br />
ena _ <strong>qarTuli</strong> _ jer kidev <strong>VI</strong>I saukunemde mTel dasavleT<br />
saqarTveloSi iyo gavrcelebuli. swored <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> icvleba es mdgomareoba.<br />
630-iani wlebidan herakle keisari SavizRvispireTs uerTebs bizantias,<br />
ris Semdgomac, dasavleT egrisSi aRikveTa <strong>qarTuli</strong> ena. <strong>qarTuli</strong>s magier aq<br />
dawesda berZnuli RvTismsaxureba, daarsda berZnuli saepiskoposoebi.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi, erekles laSqrobamde, dasavleT saqarTveloSi<br />
kvlav grZeldeba <strong>qarTuli</strong> tipis saeklesio nagebobebis Seneba, rac am<br />
mxareSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis uflebamosilebaze miuTiTebs. amis magaliTia,<br />
WyondidSi jvris tipis taZris ageba. g. CubinaSvilis daskvniT, is 630-ian<br />
wlebamde aSenda. Wyondidis <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> martod ar gamoiyureba, manamde<br />
dasavleT saqarTveloSi msgavsi nagebobebi iyo, rasac adasturebs<br />
petras <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, vaSnaris naSenoba, foTis adrefeodaluri xanis<br />
SenobaTa naSTebi, romelzedac <strong>qarTuli</strong> asoebia gamoyvanili.<br />
<strong>VI</strong> saukunis meore naxevarSi qveynis saerTo ekonomikuri aRmavlobisa da<br />
sparsTagan ga<strong>Tavi</strong>suflebis Sedegad, `neladrH Sekrba qarTli~, `faqtiurad,<br />
es iyo qveynis konsolidaciis, `qarTlis Sekrebis~ da `yoveli qarTlis~<br />
Seqmnis im mniSvnelovani procesis xelaxali wamowyeba, romelsac V s-is<br />
meore naxevarSi safuZveli Cauyara vaxtang gorgasalma, magram sagareo<br />
Zalis, sasanuri iranis Zalmomreobis gamo, daaxloebiT naxevari saukuniT<br />
Seferxda. <strong>VI</strong> s-is meore naxevridan axalgazrda feodaluri qarTli axa-
446 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
li energiiT kvlav iwyebs am didi erovnuli saqmis ganxorcielebas. iseve<br />
rogorc vaxtang gorgasali, axlac qveynis mesveurebi <strong>Tavi</strong>si miznebisaTvis<br />
iyeneben qristianul <strong>eklesia</strong>s. erovnul-ideologiuri konsolidaciis procesi<br />
axali ZaliT iSleba qarTlis da egrisis teritoriazec. amis Sesani-<br />
Snavi mowmobaa jvris tipis qristianuli taZrebis mSenebloba qarTlsa,<br />
kaxeTsa da egrisSi; kirionis xeldasxma gugarqis, qarTlis da egrisis<br />
kaTalikosad~. 63<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ara marto V-<strong>VI</strong> saukuneebSi iyo erTiani, aramed <strong>VI</strong>I<br />
<strong>saukuneSi</strong>c, kerZod, <strong>VI</strong>I saukunis 30-ian wlebamde, herakle keisris mier<br />
zRvispira teritoriebis mitacebamde. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
erTobis sakiTxs exeba z. aleqsiZis kirionisadmi miZRvnili naSromi, erTerT<br />
qveTavSi _ `<strong>qarTuli</strong> da somxuri wyaroebi <strong>VI</strong>I saukunis damdegs<br />
qarTlisa da egrisis saeklesio erTianobis Sesaxeb~. 64<br />
mkvlevari saintereso azrs aviTarebs <strong>VI</strong> saukunis movlenebis Sesaxeb:<br />
`aSkaraa, sparselTa SexedulebiT lazika, svaneTi da iberia erTmaneTs<br />
Camocilebulia garkveuli politikuri viTarebis gamo da saTanado pirobebi<br />
Tu Seiqmna, maTi erTianobis dasabuTeba SeiZleba. sparselebma, Cans, ician is,<br />
rac dRes Cven ukve gviWirs warmovidginoT: aRmosavluri da dasavluri<br />
gaerTianebebis politikuri mTlianoba...~ 65 amasve miuTiTebs balazoris cnoba,<br />
rom qarTli, anu jurzani moicavs ara marto aRmosavleT saqarTvelos,<br />
aramed dasavleT saqarTvelosac da gadis Sav zRvaze. `...balazoris cnobiT...<br />
eranis Sahma xosro anuSirvanma (<strong>VI</strong>s.) jurzanSi aago Semdegi cixesimagreebi:<br />
firuzkobadi, lazikis kari, barikas kari _ trapezuntis zRvas-<br />
Tan, darialani, samcxis kari, jardamani (qarT. _ gardabani) da samSvilde~. 66<br />
aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos politikur mTlianobaze mudmivad<br />
da dabejiTebiT weren: `qarTlis cxovreba~, `moqcevaA qarTlisaA~ da <strong>VI</strong>II<br />
saukunemdeli sxva wyaroebi. qveynis politikuri erTianoba misi xalxis<br />
eTnikur erTobas emyareboda. aRniSnuli wyaroebis Tanaxmad, mTel saqarTvelo-<br />
Si, anu `qarTlSi~, rogorc isini uwodebdnen, egriswylidan da SavizRvispireTidan,<br />
hereTis CaTvliT, erTi, qarTveli xalxi cxovrobda.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis dasawyisis Sesaxeb s. janaSia aRniSnavs: `Zalian mniSvnelovani<br />
iyo is garemoeba, rom sakmaod grZeli periodis ganmavlobaSi (daaxloebiT<br />
<strong>VI</strong> s-is 70-iani wlebidan <strong>VI</strong>I s-is 60-ian wlebamdis) TiTqmis mimdemad<br />
(an mcire wyvetilebiT) egrisi da qarTli erT saerTo saeklesioreligiuri<br />
farvatersa da bizantiis erTiani politikuri egidis qveS<br />
eqcevian. ise, rogorc adre irani, axla bizantiis mTavrobac ecdeboda<br />
garkveuli organizaciuli Tanxmoba daemyarebina adgilobriv eklesiebs<br />
Soris. ra konkretuli saxiT xorcieldeboda igi, amJamad gadaWriT Zneli<br />
saTqmelia, magram swored am dros raRac saeklesio-kulturuli gavlena<br />
ki unda gavrcelebuliyo qarTlidan egrisSi... am mxriv, Zalian sainteresoa
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
447<br />
erTi Zveli somexi istorikosis cnoba, rom kirioni... qarTvelTa, gugarelTa<br />
(gugareTi _ qarTvelTa sapitiaxSo) da megrelTa arqiespikoposad yofila<br />
xeldasxmuli `pirvandel wesTa~ Tanaxmad...~ 67 s. janaSia `...jer aRniSnuli<br />
erTianobis TariRad daaxloebiT 610-650 wlebs Tvlida, Semdeg 630-650<br />
wlebze SeCerda...~. 68 `qarTlisa da egrisis eklesiebi <strong>VI</strong>I saukunis damdegs<br />
erT organizmad Tu ara, mWidrod erTmaneTTan dakavSirebulad mainc warmoudgenia<br />
somex istorikos CamCians~ 68 . `...analogiuria qarTul matianeebSi<br />
warmodgenili suraTic... juanSeriT <strong>VI</strong>II s-is damdegs egrisSi adgilobrivi<br />
dinastia sul ar Cans da mTeli qveyana afxazeTis samTavros sazRvramdis<br />
qarTlis erismTavrebs ekuTvnis~. 69 `aSkaraa, juanSers <strong>VI</strong>I s-is meore naxevarSi<br />
egrisi qarTlis Semadgenel nawilad miaCnia. imis Tqma, rom juanSers<br />
meqanikurad gadaaqvs gviandeli viTareba adre xanaSi, ar iqneboda gamarTlebuli...<br />
amrigad, juanSeris monaTxrobidan aseTi viTareba warmogvidgeba:<br />
bizantiis politikuri uflebis qveS guaram kurapalatis mTavrobiT (Tu<br />
mefobiT) erTiandeba qarTli da aRdgeba leonti mrovelisagan aRwerili<br />
`yoveli qarTlis~ farglebSi (daaxloebiT im rva saerisTavos farglebSi),<br />
romelic farnavazma `ganaCina~. 70<br />
aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTianobis periodi, z. aleqsiZis gamokvleviT,<br />
modis ara 630-650 wlebze, rogorc fiqrobda s. janaSia, aramed<br />
daaxloebiT 570-630/40 wlebze.<br />
aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTianoba daarRvia herakle keisris<br />
laSqrobam. `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, heraklem saqarTvelos (qarTlis)<br />
saxelmwifos mniSvnelovani SavizRvispira teritoriebi CamoaWra.<br />
z. aleqsiZe wers: `qarTul-sasanuri dramebi daaxloebiT <strong>VI</strong> saukunis<br />
ukanasknel 30 welze da <strong>VI</strong>I saukunis pirvel 30-40 welze modis, e.i.<br />
swored im xanaze, romelSic Tavsdeba qarTul-somxuri tradiciiT aRmosavleT-dasavleT<br />
saqarTvelos erTianobis periodi...~ 71<br />
z. aleqsiZem gaarkvia, rom gaerTianebul aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos<br />
<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi ewodeboda `yoveli qarTli~. ase rom, `qarTli~<br />
dasavleT saqarTvelos pirvelad uwodes ara giorgi merCulis epoqaSi,<br />
aramed gacilebiT adre, wina saukuneebSi. <strong>qarTuli</strong> matianeebis Tanaxmad,<br />
dasavleTi saqarTvelo qarTlis saxelmwifoSi Sedioda farnavaz mefidan,<br />
vidre vaxtang gorgaslis CaTvliT da Semdgom. 72<br />
`iv. javaxiSvilis dakvirvebiT, `amisTana SemTxvevaSi, rodesac sityvas `qarTli~<br />
farTo da sazogado mniSvneloba hqonda, umatebdnen xolme `yoveli~, an<br />
`erTobili~ da ambobdnen xolme `yoveli qarTli~, `erTobili qarTli~. 73<br />
<strong>qarTuli</strong> tipis saeklesio nagebobebis mSenebloba dasavleT saqarTvelos<br />
zRvispira provinciebSi grZeldeba herakle keisris Semosevebamde,<br />
ufro zustad, am miwebis aneqsiamde bizantiis mier, 630-ian wlebamde.<br />
martvilis jvris tipis taZari swored 630 wlamde, herakles mier<br />
<strong>qarTuli</strong> zRvispireTis mitacebamde aSenda. amis Semdeg martvili da Wyondi-
448 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
dis sanaxebi (ise, rogorc dasavleT saqarTvelos sxva miwebi) konstantinopolis<br />
sapatriarqos iurisdiqcias gadaeca da daaxloebiT 200 wlis Semdeg<br />
daibruna qarTulma <strong>eklesia</strong>m. cxadia, berZnuli saepiskoposoebi maT daqvemdebarebaSi<br />
myof miwaze <strong>qarTuli</strong> tipis saeklesio Senobis agebis nebas<br />
aravis darTavdnen. amitomac, martvilis taZari berZnebis iurisdiqciamde,<br />
630 wlamde, unda aSenebuliyo. es TariRi zustad daadgina g. CubinaSvilma:<br />
`marto jvris tipis nagebobebis<br />
gaTvaliswineba kmara,<br />
rom Tvalwin dagvidges saeklesio-ideologiurierTianoba<br />
`yoveli qarTlisa~, Tanac<br />
imave farglebSi, rogorc farnavazis<br />
dros, gvamcnobs leonti<br />
mroveli. mcxeTis jvari<br />
Sendeba kaxeTisa da qarTlis<br />
sazRvarze; aSenebdnen kaxeTis,<br />
Sida qarTlisa da klarjeTjavaxeTis<br />
patronebi. Sida qarTlSi<br />
_ ateni, kaxeTSi _ SuamTa,<br />
egrisSi _ martvili. yvela es Zegli sul ocdaaTiode wlis produqtia<br />
da daaxloebiT 600-630-ian wlebSi eteva. aRniSnuli wlebi ki stefanoz<br />
I da adarnase qarTlis erismTavrebis zeobaze modis... aRniSnuli 30 weliwadi<br />
zustad kirion kaTalikosis moRvaweobis xanaa, swored im kirionis,<br />
romelic ioane drasxanakertelis cnobiT, iyo qarTlis, gugarqisa da egrisis<br />
arqiepiskoposi~. 74<br />
<strong>VI</strong> saukunis bolo da <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisi iyo epoqa gorgaslisdroindeli<br />
<strong>qarTuli</strong> saxelmwifos aRorZinebisa. es iyo aRdgena, ayvaveba-restavracia<br />
<strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi institutebisa da am axladaRorZinebul `yovel<br />
qarTls~ fexze dadgomis saSualeba ar misca ara arabobam, aramed herakle<br />
keisris laSqrobam.<br />
arabebis Semosevis dros <strong>qarTuli</strong> saxelmwifo, faqtobrivad, ganadgurebuli<br />
iyo herakle keisris mier, ramac arabebs gauadvila daSlili qarTlis<br />
damorCileba. faqtobrivad, arabebs `qarTli~, rogorc erTiani politikuri<br />
erTeuli, arc daxvedriaT. heraklem daamxo ara marto sparsTa<br />
saxelmwifo, aramed misi nawilobriv mokavSire qarTlis saxelmwifoc, Zalze<br />
daasusta da dasaja igi.<br />
herakles mier <strong>qarTuli</strong> saxelmwifosa da eklesiis dasjas TiTqmis ar<br />
moepoveba analogiebi qarTveli eris xangrZlivi istoriis manZilze. swored<br />
am dros moxda <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciis sazRvrebis damcroba.<br />
saerTod Zneli gasagebia, Tu ra mizezis gamo dasaja heraklem <strong>qarTuli</strong><br />
saxelmwifo da <strong>eklesia</strong>. Tu es ganapiroba mefe-erismTavar stefanozisa da
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
449<br />
qarTlis erTi kuTxis (Tbilis-gugarqis) sparselebTan TanamSromlobam, ma-<br />
Sin keisris risxva ar unda dastexoda qarTlis udides qalkedonitur<br />
nawils. magram heraklem qarTli, misi mrwamsis miuxedavad, mTlianad, er-<br />
Tianad dasaja. saerTod, herakle Zalze sastiki kaci iyo, aRmosavleTis<br />
qristianebs ise sZuldaT is, rom sixaruliTa da aRtacebiTac ki Sexvdnen<br />
arabebs da, faqtobrivad, maT, musliman dampyroblebs gadasces aRmosavleTi.<br />
WeSmaritebasTan, albaT, axlos viqnebiT, Tu vityviT, rom heraklem qarTli<br />
dasaja ara sarwmunoebrivi aRmsareblobisaTvis, aramed keisars afrTxobda<br />
qarTlis saxelmwifos aRorZineba zRvidan albaneTamde. I-IV saukuneebSi da<br />
adrec qarTlis saxelmwifo, faqtobrivad, erTaderTi tradiciuli metoqe<br />
iyo kavkasiaSi jer romis, Semdeg ki rom-berZenTa imperiisa. herakles<br />
afrTxobda iberiis Zveli saxelmwifos aRorZineba da misi mezobloba.<br />
iberia CrdiloeTis karebis gasaRebis mflobeli iyo da am gasaRebs <strong>Tavi</strong>s<br />
saxelmwifo interesebisaTvis xSirad gadascemda xolme xan romaelebs, xan<br />
sparselebs. sparseTis saxelmwifos damxobis Semdeg heraklem misi potenciuri<br />
momxre qarTli Zalze daasusta. man, `qarTlis cxovrebisa~ da sumbatis<br />
qronikis Tanaxmad, qarTlis samefo dinastiis _ bagrationebis xosroianebiT<br />
Secvlis Semdeg, qarTul saxelmwifos CamoaWra mniSvnelovani<br />
teritoriebi zRvispireTSi. es iyo Zalze mniSvnelovani faqti <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis istoriaSi _ Seicvala eklesiis iurisdiqciis sazRvari. matiane<br />
wers: _ `maSin kualad wariRes berZenTa sazRvari qarTlisa: speri da<br />
bolo klarjeTisa, zRYs piri~. 75 heraklem mTeli SavizRvispireTi miuerTa<br />
<strong>Tavi</strong>s imperias. bunebrivia, es teritoriebi saeklesio (qalkedonis) kanonTa<br />
Tanaxmad, gamovida <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciidan da Sevida bizantiis<br />
(konstantinopolis sapatriarqos) iurisdiqciaSi, radganac eklesiis sazRvrebi<br />
saxelmwifo sazRvrebs unda damTxveoda.<br />
berZnuli saepiskoposoebis teritoriuli ganlagebidan kargad Cans, <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis romeli teritoriebi Sevida konstantinopolis iurisdiqciaSi.<br />
cnobilia, rom dasavleT saqarTveloSi ganlagebuli berZnuli saepiskoposoebi<br />
bizantiur noticiebSi Cndeba herakles laSqrobis Semdeg, <strong>VI</strong>I saukunis<br />
pirveli mesamedidan. <strong>VI</strong>I saukunemde arc erTi berZnuli saepiskoposo<br />
ar moixseneba binaztiur noticiebSi, aq igulisxmeba mdinare egriswylidan<br />
petras CaTvliT moqceuli teritoria.<br />
dasavleT saqarTvelos aneqsirebuli teritoriebi konstantinopolis sapatriarqom<br />
Seiyvana lazikis eparqiaSi. am eparqiis foTis (fazisis) samitropolitoSi<br />
Sedioda oTxi saepiskoposo, adre <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi<br />
myof teritoriaze ki Semdegi berZnuli saepiskoposoebi daarsda:<br />
1. TviT foTis (fasoi) samitropolito kaTedra;<br />
2. petras (petronis, cixisZiris) saepiskoposo kaTedra;<br />
3. ziginevis (gudayva) saepiskoposo kaTedra;
450 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
4. saisinis (caiSi) saepiskoposo kaTedra;<br />
5. rodopolisis (vardcixis) saepiskoposo kaTedra.<br />
unda vivaraudoT, rom yvela es berZnuli saepiskoposo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
erTdroulad ki ar daarsebula, aramed TandaTan. Tu rodopolisi namdvilad<br />
baRdaTis raionis varcixea, maSin berZnuli saepiskoposoebis teritoriuli<br />
ganlagebidan gamomdinareobs, rom `qarTlis cxovrebis~ terminSi<br />
`zRvispiri~, igulisxmeboda mTeli istoriuli egrisi, anu teritoria Savi<br />
zRvidan da egriswylidan skanda-Sorapnis xazamde, romelic istoriulad<br />
iberia-egrisis sazRvrad iTvleboda. viwro mniSvnelobiT iberiis (qarTlis)<br />
sazRvari egrisTan gadioda skanda-Sorapnis xazze, xolo farTo gagebiT<br />
_ egrisi iberiaSi Sedioda.<br />
dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani provinciis _ argveTis didi nawili<br />
kvlav qarTlis samefoSi darCa. igi ar Sesula bizantiis imperiaSi,<br />
amitomac masze iurisdiqcias kvlavindeburad axorcielebda <strong>qarTuli</strong> da<br />
ara berZnuli <strong>eklesia</strong>. aq wirva-locvis ena berZnuli arasdros yofila.<br />
Tu aRmosavleT saqarTveloSi herakle keisarma eklesiebSi qarTveli<br />
qristianebi daaxocina (`<strong>eklesia</strong>Ta Sina mdinareni sisxlTani diodes~ _<br />
sumbatis qronikidan), dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani nawili Camoacila<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis 30-ian wlebSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciis dasavleTi<br />
sazRvari Seicvala da amis Semdeg egriswyalsa da Savi zRvis nacvlad<br />
gadioda skanda-Sorapnis xazze _ argveTSi. istoriul egrisze konstantinopolma<br />
ganaxorciela <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia, rac kargad Cans trulis 692 wlis<br />
saeklesio krebis xelismomwerTa siidanac, romelSic bizantiel episkoposTa<br />
Soris moxsenebulni arian foTisa da petronis (cixisZiris) episkoposebi.<br />
`ganyofa~ qarTul da somxur<br />
<strong>eklesia</strong>Ta Soris<br />
k. kekeliZe wers: `somxebisagan eklesiurad CamoSoreba, romelsac adgili<br />
hqonda <strong>VI</strong>I saukunis dasawyiss, moxda, rogorc cnobilia, sxvaTa Soris,<br />
erovnul-kulturuli ideologiis safuZvelzedac. qarTvelebi amieridan<br />
miznad isaxaven TandaTanobiT gan<strong>Tavi</strong>suflebas aRmosavluri saeklesio<br />
tradiciebisagan. am niadagze warmoiSva gamwvavebuli polemika somxebTan,<br />
romelic iqamde mivida, rom qarTvelebma warsulSic ki uaryves yovelgvari<br />
kulturul-eklesiuri urTierToba somxebTan...~ 76<br />
ganxeTqileba, romelsac qarTveli da somexi istorikosebis Tanaxmad,<br />
Sedegad mohyolia `ganyofa~ am <strong>eklesia</strong>Ta Soris, Sedegi yofila imdroindeli<br />
politikuri situaciisa.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
451<br />
p. ingoroyva kargad gadmoscems qveynis mdgomareobas: `iberiaSi me-6<br />
saukunis 70-ian wlebSi moxda ajanyeba iranelTa batonobis winaaRmdeg, rac<br />
dasrulda erovnuli xelisuflebis aRdgeniT iberiaSi, magram mdgomareoba<br />
iberiis am axali xelisuflebisa ar iyo mtkice; amis gamoxatulebaa, kerZod,<br />
is faqtic, rom iberiis xelisuflebis meTauri atarebs ara `mefis~, aramed<br />
`erismTavris~, anda `didi eris<strong>Tavi</strong>s~ tituls. im dros arsebul saerTa-<br />
Soriso viTarebaSi iberiis Zveli `samefos~ aRdgena ver moxerxda.<br />
iberiis am axal xelisuflebas uxdeba meryeoba or gareSe Zalas _ iransa<br />
da bizantias Soris. 590-604 wlebSi iberia bizantiis gavlenis sferoSi<br />
moeqceva; Semdeg 605 wlidan, vidre 620-ian wlebamde, iberiaSi isev iranis<br />
batonoba damyarda; xolo 620-iani wlebidan irakli keisris aRmosavleTSi<br />
laSqrobis droidan, iberia kvlav bizantiis gavlenis sferoSia moqceuli~. 77<br />
570-iani wlebidan 604 wlamde, roca saqarTvelo moqceuli iyo bizantiis<br />
gavlenis sferoSi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sruliad qalkedonituria da aRar<br />
imyofeba somxuri eklesiis zegavlenis qveS. miuxedavad amisa, am or moZme<br />
<strong>eklesia</strong>s mainc aqvs urTierTkavSiri, albaT, kulturul-sulieri. magaliTad,<br />
momavali qarTlis kaTalikosi kirioni daaxloebiT am periodSi jer somxeTSi<br />
moRvaweobs, sadac is episkoposia, Semdgom ki gadmodis qarTlSi.<br />
mdgomareoba sruliad icvleba 604 wlidan, bizantiaze sparseTis warmatebiT<br />
gamarjvebebisa da amierkavkasiis sparseTisadmi daqvemdebarebis Semdgom.<br />
Tuki 570-iani wlebidan, vidre 604-605 wlebamde <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> somxuri<br />
eklesiisagan sruliad damoukidebeli iyo, 604/5 wlebidan somxeTs ucdia<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> kvlav moeqcia <strong>Tavi</strong>si zegavlenis qveS iseve, rogorc iyo<br />
<strong>VI</strong> saukunis 50-70-ian wlebamde. 604/5 wlebidan somxuri eklesiis cdas _<br />
daemorCilebina <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, saqarTveloSi gamouwvevia sapirispiro<br />
reaqcia, rasac 607-609 wlebSi Sedegad mohyva `ganyofa~ qarTul da somxur<br />
<strong>eklesia</strong>Ta Soris. somexTa kaTalikosma abraamma aukrZala somxebs raime<br />
kavSiri hqonodaT qarTvelebTan. TviT somxuri wyaroebis Tanaxmad, somxuri<br />
eklesiisagan sruli damoukidebloba qarTveli eris yvela fenis survili<br />
yofila. maT saerTo miswrafebas axorcielebda qarTlis didi kaTalikosi<br />
kirioni. rogorc smbat marzpanis epistoledan Cans, somxuri mxare qarTvelebs<br />
afrTxilebda, rom Tu <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> kvlav gaagrZelebda somxeTisagan<br />
damoukideblobis kurss, igi amas Seatyobinebda sparseTis mefes da dasjida<br />
ara marto <strong>eklesia</strong>s, aramed saerTod qveyanas. marTlac, 614 wels<br />
sparseTis saxelmwifom gamosca brZaneba, romlis ZaliTac yvela qristiani<br />
ara marto amierkavkasiaSi, aramed mis mTel imperiaSi, unda damorCileboda<br />
somxur <strong>eklesia</strong>s, winaaRmdeg SemTxvevaSi, maT gaasaxlebdnen. Cans, 614 wlis<br />
e.w. `sparsuli krebis~ Semdeg, saqarTveloSi mravali monofiziti gaCenila.<br />
amas xels isic Seuwyobda, rom TviT erismTavari stefanozi sparsuli<br />
orientaciisa iyo da mtrulad daxvda berZnebs.
452 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
bunebrivia, antibizantiuri politikis gatarebisas, saqarTvelos mefemTavrebi<br />
antiqalkedonitebi iqnebodnen. antiqalkedonitoba ZiriTadi piroba<br />
iyo antibizantiurobisa. sparseTis TvalsazrisiT, antibizantiurobis gamoxatva<br />
dapyrobil qristianebs mxolod da mxolod antiqalkedonuri mrwamsis<br />
aRiarebiT SeeZloT. sparseTis mier dapyrobil saqarTveloSi antiqalkedonitoba<br />
aucilebeli iyo, magram es imave dros somxuri eklesiisadmi<br />
daqvemdebarebas niSnavda _ esec sparseTis mier moTxovnili antibizantiurobis<br />
gamoxatvis aucilebeli piroba iyo. Tu mosaxleobis, an qveynis<br />
romelime Temi im dros somxuri eklesiis mimarT loialur politikas<br />
daiWerda, <strong>Tavi</strong>s Tavs somxuri sarwmunoebis matareblad, an somxuri eklesiisadmi<br />
daqvemdebarebulad gamoacxadebda, mas garantirebuli hqonda sparseTis<br />
imperiisagan garkveuli SeRavaTebi da uSiSroeba. aseTi mdgomareoba mosaxleobaSi<br />
popularuls xdida `somxur sarwmunoebas~ _ `somxobas~.<br />
somexi istorikosis, ioane mamikonianis matianidan irkveva, rom antibizantiur<br />
politikas, ara marto saqarTvelos erismTavari atarebda, aramed<br />
antibizantiuri orientaciisa yofila <strong>VI</strong>I saukunis pirveli naxevris periodebSi<br />
mesxeTi (qvemo qarTlis, anu gugarqis antibizantiuroba cnobilia).<br />
ioane mamikonianis matianidan irkveva, rom `vaSden qarTvelTa (iverTa)<br />
mTavari, mflobeli mesxeTis mxareTa, iranis politikuri orientaciisa yofila,<br />
xolo misi diswuli hamami (mflobeli zRvispira mxarisa _ lazeTisa)<br />
bizantiis orientaciis moRvawed Cans. rac Seexeba, vaSdenis uSualo samflobelos,<br />
e.i. mesxeTis mxareebs (Woroxidan _ vanandamde, e.i. sakuTriv<br />
klarjeTis CaTvliT), aq vaSdenis sikvdilis Semdeg, mTavrad damjdara<br />
vaSdenis Ze jojiki. iranis Sahs xosro-farvizs qarTvelTa (iverielTa)<br />
mTavris jojikisaTvis uboZebia tituli marzpanisa... jojiki mesxeTis mxareTa<br />
mTavari yofila <strong>VI</strong>I saukunis pirveli naxevaris manZilze. mematianis<br />
sityviT, `vaSdenis-Ze jojik, qarTvelTa (iverielTa) mTavari~ cocxali yofila<br />
<strong>VI</strong>I saukunis Sua wlebSiac, rodesac kavkasiaSi pirvelad Semovidnen arab-<br />
Ta razmebi~. 78<br />
arabebma, iseve rogorc sparselebma, dapyrobil amierkavkasiaSi Seqmnes<br />
erTiani administraciuli erTeuli, romelsac uwodes `arminia~. dapyrobili<br />
qarTli `arminiaSi~ Sedioda, ise rogorc albaneTi da TviT somxeTi.<br />
ase rom, administraciuli centri kvlav somxeTSi iyo, rogorc sparsTa<br />
batonobisas. gansxvaveba imaSi mdgomareobda, rom sparselebma amierkavkasiaSi<br />
<strong>qarTuli</strong>, albanuri da somxuri eklesiebisagan erTi sarwmunoebrivsaeklesio<br />
erTeuli Seqmnes, xolo arabebma _ erTi administraciul-samoqalaqo<br />
erTeuli. mogvianebiT (IX <strong>saukuneSi</strong>) arabebma am administraciuli<br />
erTeulis meTaurad, anu vostikanad (amirad) erovnebiT somxebi daniSnes,<br />
romelTac somexTa, qarTvelTa da arabTa xelisufali _ ufalTufalic<br />
ewodeboda. safiqrebelia, rom qarTvelTa qveynis somexi xelisufali qarTlSi<br />
somxuri eklesiis poziciebs ganamtkicebda da ar Seasustebda.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
453<br />
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, `ganyofa~ asureli mamebis mier dawyebuli<br />
qarTul da somxur <strong>eklesia</strong>Ta Soris daagvirgvina kirion kaTalikosma<br />
607-609 wlebSi, magram 613-614 wlidan somxur sarwmunoebas kvlav<br />
aqtiuri zemoqmedeba aqvs qarTlze, ase grZeldeba <strong>VI</strong>I saukunis manZilze<br />
da Semdgom, TiTqmis X-XI saukuneebamde. amis erTi magaliTi mocemulia<br />
wyaroSi, romelsac mokled `sityvisgeba efTvime grZelisa sosTenis mimarT~<br />
hqvia. aq gadmocemulia, rom TviT mefe bagratis iseTi upirvelesi<br />
saxelmwifo moxele, rogoricaa mwignobarTuxucesi, sarwmunoebiT iyo ara<br />
qalkedoniti, rogorc mosalodnelia, aramed monofiziti. es monofiziti<br />
mwignobarTuxucesi erovnebiT qarTvelia da ara somexi. es iqidan Cans, rom<br />
avtors qalkedonitoba qarTvelTa erovnul sarwmunoebad miaCnia, amitomac<br />
am monofozits, romelic ar misdevs <strong>Tavi</strong>si eris sarwmunoebas, `Sinagamcems~<br />
uwodebs. is erovnebiT somexi rom yofiliyo, srulebiT ar eTqmoda<br />
`Sinagamcemi~. Sesabamisi teqsti aseTia: `maSin ukue iyo mwignobarTuxucesi<br />
mefisa saxelad efTvime. igica Tana-ziari iyo borotisa mis wvalebisa<br />
maTisa da Sinagamcemi sarwmunoebisa Cuenisa. aman azraxa sosTensa esreT,<br />
viTarmed...~ 79 Tu am <strong>saukuneSi</strong>c ki mwignobarTuxucesi monofiziti iyo, maSin<br />
xalxSic mravlad iqnebodnen monofiziti qarTvelebi. k. kekeliZis daskvnebi,<br />
am mxriv, samarTliania.<br />
`qarTul da somxur eklesiebs Soris `ganxeTqileba mzaddeboda <strong>VI</strong><br />
<strong>saukuneSi</strong> da damTavrda <strong>VI</strong>I saukunis damdegs _ 608 wels~. 80 im dros, roca<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong> daixsna mezobeli eklesiis zegavlenisagan, mas<br />
sWirdeboda avtoritetuli eklesiebisa da saeklesio moRvaweebis dadastureba<br />
sarwmunoebriv-kanonikuri TvalsazrisiT misi moqmedebis sisworis<br />
Sesaxeb. <strong>Tavi</strong>si moqmedebis sisworis dasadastureblad kirionma sarwmunoebriv<br />
sakiTxebze miwer-mowera gamarTa romis pap grigol didTan (590-604),<br />
ierusalimis patriarqTanac. `qronografis~ cnobiT, qarTlis kaTalikoss<br />
urTierToba hqonda antioqiis patriarq anastasi mRvdelmowamesTan, romelic<br />
kirionis Tanamedrove iyo. 81 kirions mWidro urTierToba daumyarebia<br />
bizantiis imperiis sapatriarqoebTan. amis gamo mas brali dasdes saxelmwifo<br />
RalatSi. pirvelsave epistoleSi abraam somexTa kaTalikosi kirions<br />
bralad sdebs bunebiT Tanaziarisagan, anu somxuri eklesiisagan ganSorebas<br />
da ucxo samefosTan (albaT, bizantiis sapatriarqoebTan) `siyvarulis<br />
erTobas~: `aris raRac, romelic daujereblad gveCvena: ucxo samefosTan<br />
rom Seqmna mefeTa-mefis monaTaganma siyvarulis erToba da bunebiT Tanamoziares<br />
gaSorde~. 82<br />
mefeTa-mefis monebaSi igulisxmebian TviT somexTa da qarTvelTa kaTalikosebi,<br />
da saerTod sparseTis imperiaSi moqceuli qveynebis mosaxleoba.<br />
kirioni sparseTis mier dapyrobili qveynis kaTalikosia, amitomac is mefe-<br />
Ta-mefis monaa. am `monis~ siyvarulis erToba `ucxo samefosTan~ imaSi
454 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gamoixateboda, rom qarTveli saeklesio moRvawe kavSirs daamyarebda `ucxo<br />
samefoSi~ Semaval saeklesio moRvaweebTan, antioqiisa da ierusalimis sapatriarqoebTan.<br />
marTlac, <strong>Tavi</strong>s pasuxSi kirioni daufaravad wers, rom mas<br />
sarwmunoebrivi erToba aqvs ierusalimTan: `...TumcaRa mefeTa-mefis monebi<br />
varT, sarwmunoeba ierusalimisa gvaqvs da gveqneba~. 83 `ierusalimis~ qveS,<br />
SesaZloa, ara marto ierusalimis, antioqiis sapatriarqoc igulisxmeba, radganac<br />
ierusalimi qristianobis samSobloa. marTlac, berZnuli `qronografi~,<br />
romelic <strong>Tavi</strong>s naSromSi gamoiyena efrem mcirem (`uwyebaA mizezsa qarTvel-<br />
Ta moqcevisasa~) wers, rom qarTlis sakaTalikosos kavSiri aqvs antioqiis<br />
patriarq anastasi mRvdelmowamesTan. es cnoba kargad Seefardeba <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I<br />
saukuneTa mijnaze qarTlis sakaTalikosoSi Seqmnil viTarebas.<br />
arseni safareli<br />
`erTobisdroindeli~ somexi kaTalikosebis<br />
Sesaxeb<br />
<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qarTul da somxur <strong>eklesia</strong>Ta Soris `erTobis~ xasia-<br />
Tis gamorkvevisaTvis moviyvanT arseni safarelis mier moxseniebul somex<br />
kaTalikosTa rigs, romelTac, ase Tu ise, gavlena hqoniaT qarTul <strong>eklesia</strong>ze.<br />
qarTul da somxur <strong>eklesia</strong>Ta `ganyofa~ ar unda gavigoT ise, TiTqosda<br />
kavkasiur adgilobriv <strong>eklesia</strong>Ta Soris moxda lokaluri saxis ganxeTqileba:<br />
sinamdvileSi aq globalur saeklesio movlenasTan gvaqvs saqme.<br />
arseni safarelica da qarTveli mematianeebic aRniSnaven, rom erTian msoflio,<br />
anu kaTolike-sayovelTao <strong>eklesia</strong>Si moxda ganxeTqileba, ramac <strong>Tavi</strong>si<br />
gavlena iqonia qarTul <strong>eklesia</strong>ze. berZnuli (anu rom-berZenTa imperiis),<br />
somxuri, <strong>qarTuli</strong> da sxva eklesiebi erTian msoflio kaTolike, anu sayovelTao<br />
<strong>eklesia</strong>s warmoadgenda. am erTian msoflio <strong>eklesia</strong>s garkveuli<br />
mizezis gamo Camoscilda somxuri <strong>eklesia</strong>. roca <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis<br />
cnobili gaxda, rom erTian msoflio <strong>eklesia</strong>s Camoscilda somxuri <strong>eklesia</strong>,<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m maSinve gawyvita saeklesio-kanonikuri urTierToba<br />
somxur <strong>eklesia</strong>sTan.<br />
sayovelTao msoflio <strong>eklesia</strong>s qarTveli mematianeebi xSirad `berZnul~<br />
<strong>eklesia</strong>s uwodebdnen, radganac msoflio saeklesio centri, marTlac, berZenTa<br />
imperias moicavda.<br />
arseni safareli wers: `sparsTa mefeni aiZulebdes somexTa, raATa gane-<br />
Sornen berZenTa sarwmunoebasa~. 84 ufro adre sparsTa mefe avaldebulebs<br />
somxebs `ganyofisaTYs berZenTagan~ 85 . jer xdeba `berZenTagan~ somxebis `ganyofa~,<br />
xolo Semdeg `qarTlisagan~ somxebis daSoreba. `xolo qarTli yoveli da<br />
meoTxedi somxiTisa ganeyennes KelT-dasxmasa mRdelobisasa somexTagan~. 86
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
455<br />
ganyofisdroindeli somexi kaTalikosebi arian:<br />
1. nerse mijini _ nerse II, kaTalikosi somexTa (548-557). moiwvia ori<br />
saeklesio kreba dvinSi, <strong>eklesia</strong> mimarTa monofizitobisaken. Tanamedrovea<br />
xosro I, anuSirvanisa (531-579), sparseTis Sahisa, romlis mmarTveloba sasanidebis<br />
saxelmwifos didi siZlieris periodi iyo. arsenis mixedviT, dvinis<br />
krebis Semdeg iqmna `cilobaA didi Soris somxiTisa da qarTlisa~. 87 es<br />
ciloba naxevari saukune mainc gagrZelebula, vidre kirionamde. cilobis<br />
mizezi Semdegi yofila: `...krebaA yves somexTa qalaqsa dvinsa da SeCuenebiT<br />
gandges aRsarebisagan wmidisa kaTolike eklesiisa da ganeyennes oTxTa<br />
sapatriarqoTagan da gardaaqcies aRTqumai, igi, romeli daudva wmidaman<br />
grigoli kesaria eklesiisa, ukunisamde ara ganSorebad misgan KelT-dasxmaA<br />
episkoposebisa somxiTisaA da rameTu somxiTman brZanebaA moiRo spars-<br />
Ta mefisagan KelT-dasxmaA episkoposebisa <strong>Tavi</strong>T TYsiT... iqmna ciloba didi<br />
Soris somxiTisa da qarTlisa~. ese cilobaA iyo Soris somexTa da qarTvelTa<br />
dReTa nerse kaTalikozisa somexTasa...~ 88<br />
wmida grigolis mier daarsebuli somxuri <strong>eklesia</strong> kesariis <strong>eklesia</strong>s<br />
eqvemdebareboda. arsenis Tanaxmad, wmida grigols aRTqma hqonia dadebuli,<br />
rom somxuri <strong>eklesia</strong> ukunisamde ar ganSordeboda msoflio erTian kaTolike,<br />
anu sayovelTao <strong>eklesia</strong>s, kerZod, ar ganSordeboda oTx sapatriarqos,<br />
romelTa erTobac msoflio <strong>eklesia</strong>s warmoadgenda. somxuri <strong>eklesia</strong> msoflio<br />
<strong>eklesia</strong>sTan dakavSirebuli yofila kesariis eklesiis saSualebiT,<br />
romelic, <strong>Tavi</strong>s mxriv, erT-erT sapatriarqoSi Sedioda. somxuri <strong>eklesia</strong><br />
iseTi xarisxiTaa dakavSirebuli kesariis <strong>eklesia</strong>sTan, rom mas ufleba ara<br />
aqvs `<strong>Tavi</strong>T TYsiT~ akurTxos episkoposebi. es kesariaSi unda moxdes, anda<br />
kesariis nebiT unda aRsruldes.<br />
nerses dros mowveul krebas somxuri <strong>eklesia</strong>, faqtobrivad, ganuSorebia<br />
msoflio eklesiisgan, radganac sparsTa mefis nebiT am krebas miuRia<br />
gadawyvetileba kesariis nebarTvis gareSe TviT somxur <strong>eklesia</strong>sve ekurTxebina<br />
episkoposebi _ moexdina `...KelT-dasxma episkoposebisa <strong>Tavi</strong>T TYsiT~.<br />
im epoqaSi, msoflio eklesiis erTianobis ideidan gamomdinare, somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s (da albaT, sxva adgilobriv eklesiebsac, maT Soris, qarTulsac)<br />
ara hqonia ufleba, <strong>Tavi</strong>si episkoposebi, an kaTolikosi daesva ise, rom amis<br />
Sesaxeb ar miemarTa mezobeli eklesiebisaTvis. `faustos buzandis erTi<br />
cnobis analizis Semdeg n. adonci wers: `somxebs saSualeba ar hqondaT<br />
daedginaT <strong>Tavi</strong>si episkoposebi, an kaTolikosi, mezobel eklesiebTan mimarTvis<br />
gareSe~. 89<br />
arseni safarelis mixedviTac, imis Semdeg, rac somxurma <strong>eklesia</strong>m kesariasTan<br />
kavSiri gawyvita, somxeTSi aRar icodnen, sad ekurTxebinaT, anda<br />
rogor ekurTxebinaT <strong>Tavi</strong>anTi episkoposebi. aseTi dabneulobis dros maT<br />
sxva veraferi moifiqres _ ganmoarCies somexi episkoposi, romlis samwyso
456 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
yvelaze axlos iyo kesariis <strong>eklesia</strong>sTan da mas daavales axali somexi<br />
episkoposebis kurTxevisaTvis Tanxmobis gacema. am somxurma saepiskoposom<br />
Secvala kesariis <strong>eklesia</strong>. taronis saepiskoposo, misi kesariasTan teritoriuli<br />
siaxlovis gamo, arsenis Tanaxmad, kesariis eklesiis Semcvleli<br />
gaxda. formalurad TiTqosda yvelaferi Zveleburadve iyo _ episkoposis<br />
axali kandidatis kurTxevis neba kvlav kesariis mxridan modioda: `... ara<br />
aqunda adgil, sadamca ikurTxes episkoposi, da ganisma somxiTsa, viTarmed<br />
gandges... Kel-dasxmisagan kesariisa... da mouvlines nerSapus, taronisa episkopossa...<br />
orTa Tana moyuasTa misTa, da hrques... Cuen ara guaqus saydari, sada<br />
Kelni davisxneT da mivhmarTeT Sensa keTilad msaxurebasa, raATa dagYdginne<br />
Cuen episkoposni~. 90<br />
arsenis Tanaxmad, episkoposTa kurTxevisaTvis aucilebeli iyo mezobeli<br />
eklesiis Tanxmoba, ufro metic, TiTqosda mezobeli <strong>eklesia</strong> adgenda episkoposebs.<br />
amitomac, srulebiT gasagebia arsenis gancxadeba imis Sesaxeb, rom<br />
`qarTli yoveli da meoTxedi somxiTisa ganeyenes xelTdasxmasa mRdelobisasa<br />
somexTagan~. arsenis Tanaxmad, msoflio sayovelTao <strong>eklesia</strong>sTan<br />
somxeTi kesariis saSualebiTaa dakavSirebuli, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ki _ somxuri<br />
eklesiis saSualebiT. `qarTvelni etyodes, viTarmed: `wmidaman grigoli<br />
saberZneTiT moguca Cuen sarwmunoebaA~. 91 radganac somxeTis episkoposebi<br />
kesariaSi aRar iReben xeldasxmas, amitomac aRarc qarTveli sam-<br />
Rvdeloeba miiRebs xeldasxmas somxeTSi.<br />
nerse kaTalikoss dvinSi meorejerac mouwvevia kreba iustinianesa (527-<br />
565) da xosros dros: `da kualad SeaCuenes wmidaA igi kreba qalkidonisaA~. 92<br />
arseni safarelis mixedviT, `qarTlisagan somxiTis~ ganyofa xdeba am<br />
nerse II-s dros, <strong>VI</strong> saukunis meore naxevarSi. qarTl-somxeTs erToba hqonia<br />
<strong>VI</strong> saukunis pirvel naxevarSi, kerZod 506-520-iani wlebidan 550-ian wlebSi<br />
mowveul dvinis I krebamde.<br />
arseni safarelis TxzulebaSi nerse II da kirioni (595-610) TiTqosda<br />
Tanamedroveni arian, magram arseni gulisxmobs imas, rom kirionis dros<br />
ukiduresad oficialurad gamwvavda is winaaRmdegoba, rac nerses dros<br />
daiwyo or <strong>eklesia</strong>s Soris.<br />
2. ioane II gabeleneli (557-574) somxeTis kaTalikosi agrZelebda nerses<br />
kurss. man SemoiRo somxur <strong>eklesia</strong>Si jer kidev <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> dadasturebuli<br />
praqtika ziarebisas aufuebeli purisa da wyalgaureveli Rvinis<br />
xmarebisa. arseni aRwers nerse II-is mier mowveul dvinis krebas da Semdeg<br />
iqve urTavs cnobas nerses Semdgomi kaTalikosis ioane gabelenelis mier<br />
manaskertSi mowveuli krebis Sesaxeb. `s. kakabaZe Tvlida, rom arsenis mier<br />
dasaxelebuli manazkertis kreba da misi meTauri ioane kaTalikosi _<br />
arian ara 726 wlis kreba da ioane oZuneli (718-729), aramed kaTalikosi<br />
ioane gabeleneli (557-574) da mis mier <strong>VI</strong> saukunis 60_ian wlebSi mowveu-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
457<br />
li somxuri adgilobrivi saeklesio kreba~. 93 am krebas daudgenia ziarebisas<br />
wyalgareuli Rvinisa da safuariani puris miRebis akrZalva. marTalia,<br />
am krebis Semdgom <strong>VI</strong>I saukunis garkveul periodebSi somxuri eklesiis<br />
qalkedonituri aRmsareblobis gamo es dadgenileba irRveoda, amitomac<br />
saWiro gaxda 726 wels manaskertis krebaze am dadgenilebis kvlav gamotana<br />
da damtkiceba. somxuri eklesiis praqtikaSi ziarebisas wyalgaureveli<br />
Rvinis xmarebas adasturebs <strong>VI</strong> msoflio kreba. `<strong>VI</strong> msoflio saeklesio<br />
krebis kanonebis 32-e muxli ukve am praqtikis winaaRmdeg aris mimarTuli~.<br />
94 arseni safarelis mixedviT, ziarebisas wyalgaureveli Rvinisa da<br />
aufuebeli puris xmareba SemouRia nerse II-is Semdgom kaTalikos ioanes, IV<br />
saukunis meore naxevarSi. am cnobas iqve adasturebs da amtkicebs arseni<br />
imiT, rom ioane gabelenelis Semdgomi kaTalikosi mose elivardeli (574-<br />
604) Zalze mtkiced icavs ziarebisas wyalgaureveli Rvinisa da aufuebeli<br />
puris miRebis wess. ufro metic, is dascinis ziarebisaTvis saWiro RvinoSi<br />
wylis garevasa da puris afuebas. uwodebs am wess berZnebis mier SemoRebuls.<br />
afuebul purs dacinviT `furnids~ uwodebs, wyalgareul Rvinos ki _<br />
`Termons~. aqedanac Cans, rom ara 726 wlis manaskertis krebas gulisxmobs<br />
arseni `ioanes mier mowveul krebaSi~, aramed <strong>VI</strong> saukunis meore naxevris<br />
somxuri eklesiis krebas, romelsac ziarebis zemoT moyvanili wesi daudgenia,<br />
da romelsac mtkiced icavs <strong>VI</strong> saukunis momdevno kaTalikosi mose.<br />
3. mose elivardeli (574-604), somxeTis kaTalikosi, antiberZnuli orientaciisaa.<br />
is ar midis konstantinopolSi, sadac miwveuli iyo molaparakebisaTvis,<br />
amayad acxadebs: `ara wiaRvKde mdinaresa azatsa, romel ars sazRvari<br />
sparsTaA, ara vWamo furnidi berZenTa da arca vsua Termoni maTi~. 95<br />
mose ar apirebs sparsTa saxelmwifos datovebas, romelSic somxeTic Sedioda,<br />
da araTu molaparakeba, aramed berZnebTan ziarebac ki ar surs.<br />
berZnuli ziarebis wesi misTvis sruliad miuRebelia.<br />
mose elivardelis dros somxuri <strong>eklesia</strong> orad gaiyo. erTi, monofizituri<br />
nawilis kaTalikosi TviT mosea, meore, qalkedonituri nawilisa ki _<br />
ioane kogoviteli. `591 wels mavrikesa da xosros Soris dadebuli zaviT<br />
airaratis umetesi nawilis somxeTis bizantiur nawilSi moeqca, male gaqalkedonitda<br />
da kaTalikosadac qalkedoniti ioane kogoviteli daudga~. 96 male<br />
srulebiT icvleba saerTaSoriso mdgomareoba, iniciativas iRebs sparseTi,<br />
gadadis Setevaze da ipyrobs qalkedonitur somxeTs. sebeosis cnobiT,<br />
`sparselebi basianSi Casulan xosros mefobis me-18 wels. (591+18=609),<br />
daumarcxebiaT berZnebi, alya SemourtyamT karnu qalqisaTvis da auRiaT...~<br />
97 arseni wers: `iqmna homi igi basianisa, romelsa iZlivnes ionni<br />
sparsTagan... amas welsa war-ityuena karnu-qalaqi ahmadisagan da iohane<br />
kaTalikosi, romeli iyo nawilsa berZenTasa da amave welsa gadasxna mose<br />
kaTalikozman mRdelni TYsisa Kelisagan. iohanes kerZni, da warvides romeln-
458 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ime taos romelnime ionTa Tana~. 98 ueWvelia, am winadadebaSi gadamwers<br />
SemTxveviT erTmaneTisaTvis gadaubams ori, sul sxvadasxva winadadeba.<br />
sparsTa mier qalkedonituri somxeTis dapyrobis dros kaTalikosi iyo<br />
ara mose, aramed abraami, amitomac winadadeba _ `...amasve welsa ganasxna<br />
mose...~ 99 ar zis <strong>Tavi</strong>s adgilze. Tu es ase ar aris da gadamwers Secdoma<br />
ar dauSvia, maSin gamodis, rom arsens tao ar miaCnia somxuri eklesiis<br />
nawilad, radganac sparselebma daipyres ara marto airarati, aramed taoc<br />
da samxreTi saqarTveloc _ mesxeTi. cxadia, tao somxeTis nawili rom<br />
yofiliyo, an somxur <strong>eklesia</strong>Si Semavali provincia, masze <strong>Tavi</strong>s uflebas<br />
ganaxorcielebda somxeTis monofiziti kaTalikosi taos sparsTagan dapyrobis<br />
dros (ise, rogorc airaratze) da somexi samRvdeloeba taoSi ar<br />
gadavidoda. SeiZleba tao _ qarTlis erT-erTi provincia _ somxuri eklesiis<br />
zegavlenis qveS, mis SemadgenlobaSi Semavali maSin iyo, roca<br />
saerTod <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> iyo somxuri eklesiis zegavlenis qveS 506-20iani<br />
wlebidan 551-570-ian wlebamde, 590-ian wlebSi is qalkedonitur somxur<br />
<strong>eklesia</strong>Si Sedioda. qalkedonituri somxuri eklesiis gaqroba-ganadgurebis<br />
kvalobaze tao <strong>Tavi</strong>s deda qarTul <strong>eklesia</strong>s ubrundeba da nelnela<br />
iSorebs aramSobliur somxur enobriv kvals.<br />
4. abraham albaTaneli (607-615), kaTalikosi somxeTisa. abraamis dros<br />
`gandevna kYrion qarTlisa kaTalikozman mose episkoposi curtavisaA saydrisagan<br />
TYsisa... iTxova abraham kYrionisagan saydari misi, xolo igi ara<br />
erCda mas da ganzYnda cilobaA igi Soris maTsa~. 100 aqedan Cans, rom<br />
arsenis Tanaxmad, kirionma qarTul <strong>eklesia</strong>Si Semavali curtavis eparqiidan<br />
gandevna episkoposi: `gandevna... saydrisagan Tvisisa~. aq igulisxmeba<br />
ara kirionis `saydari~, aramed curtavelis saepiskoposo `saydari~. abraami<br />
sTxovs kirions, gadasces somxur <strong>eklesia</strong>s mTliani eparqia curtavisa:<br />
`iTxova abraham kYrionisagan saydari misi~. kirionma ar gadasca curtavis<br />
eparqia (`saydari~) somxur <strong>eklesia</strong>s, ramac gamoiwvia urTierTSecileba _<br />
`ganzYnda ciloba~.<br />
5. komitasi (daaxl. 614-630), somxeTis kaTalikosi, monawileobda `sparsul<br />
krebaSi~ 614 wels. iyo mdidari, antiqalkedoniti. man gamoaCina ioane<br />
mairavaneli, anu mairagomeli. mis dros Seicvala `kanoni da wesni pirvelni~,<br />
TviT gamosca axali kanonebi, romlis gamoc `aiSala Zueli da ver daamtkices<br />
axali, aramed yoveli kaci TYs-TYs saxeobs vidre moaqamomde~. 101 e.i.<br />
komitasis droidan arseni safarelis dromde somxeTis saeklesio cxovreba<br />
aSlilia. arsenis azriT, `ese yoveli qmna KeliTa gancofebulisa ioane<br />
maAreguemelisaATa. 102<br />
6. qristefore apahuneli (628-630), somxeTis kaTalikosi, mteri iyo ioane<br />
mairagomelisa. igi taxtidan Camoagdes.<br />
7. ezra faraznakerteli (628-642), somxeTis kaTalikosi. mis dros `somxuri<br />
<strong>eklesia</strong> kvlav dauaxlovda diofiziturs, Tumca, monoTelitobis niadagze,
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
459<br />
rac wyvetilebiT 726 wlamde gagrZelda~. 103 mis dros kvlav aRorZinebula<br />
komitas-mairagomelis wvaleba. aRivsoo, _ wers arseni, `queyanaA somxiTisaA<br />
sikudilisa momtyuebeliTa swavliTa~. 104 misTvis herakle keisars sparse-<br />
Tis damarcxebis Semdeg ubrZanebia saeklesio krebis mowveva karnu-qalaqs.<br />
somxurma <strong>eklesia</strong>m, arsenis Tanaxmad, am krebaze aRiara `marTali~ sarwmunoeba,<br />
anu qalkedonitoba. karnu-qalaqis, anu Teodosiopolis kreba, romelzedac<br />
somexTa sapatriarqom qalkedonitoba aRiara, TariRdeba 632 wliT. arseni<br />
wers: `movida herakle mefe somxiTs da ixila wvalebaA somexTaA da friad<br />
Sewuxna warwymedisa maTisaTYs... brZana krebaA didi yofad episkoposTa da<br />
moZRuarTa somxiTisaTa da miwera wigni ezra kaTolikozisa da aznaurTa,<br />
raATa Semokrben karnu-qalaqs da gamoiZion sarwmunoebaA krebisaTYs. qalkidonisa<br />
da cnan WeSmaritad ori bunebaA qristHsi somexTa da moiwivnes<br />
yovelni erTobiT winaSe mefisa da gamoiwuliles mesamed mravliTa ZiebiTa<br />
da daamtkices marTali. da daemorCilnes somexni ficiT KeliTweriliTa...<br />
da viTar uk-moiqces dvins, miiqces masve nebasa wymedulsa...~ 105 kaTalikos<br />
ezras ebrZvis ioane mairagomeli.<br />
8. nerse iSxneli (641-661), somxeTis kaTalikosi, kaci Rirsi da marTlmorwmune.<br />
gandevna da dasaja ioane mairagomeli. mas ixsenebs giorgi<br />
merCule IX <strong>saukuneSi</strong>o, _ wers is, _ `nebiTa RvTisaTa iqmna saba episkopos<br />
iSxans zeda, netarsa nerse kaTalikozisa aRSenebulsa kaTolike <strong>eklesia</strong>sa<br />
da saydarsa missa, romeli weliwadTa mravalTa daqvrivebul iyo~. 106<br />
marTalia, nerse somxeTis kaTalikosi iyo, magram qalkedoniti, amitom mas<br />
merCule netars uwodebs, arseni ki _ marTlmorwmunes. SeiZleba nerse taoeli<br />
qarTveli iyo, somxuri eklesiis wevri ise, rogorc taos qarTveloba.<br />
SeiZleba misi qarTvelobis gamo, somex kaTalikosTa Soris gansakuTrebuli<br />
simpaTiiT TiTqmis mas erTaderTs moixsenieben qarTveli istorikosebi.<br />
9. anastasi (661-667) somxeTis kaTalikosi, TiTqmis qalkedoniti.<br />
10. israeli (667-677) somxeTis kaTalikosi. man ioane mairavanelis sikvdilis<br />
Semdeg gandevna misi mowafeebi. arseni am kaTalikosis Semdeg arc<br />
erT sxva somex kaTalikoss ar axsenebs (TariRebisaTvis ix. iqve, z. aleqsi-<br />
Zis komentarebi).<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d<br />
gamocxadeba <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis Rirseba miuRia <strong>VI</strong>I<br />
<strong>saukuneSi</strong>. am saukunis meore naxevarSi jer antioqiis sapatriarqos uRiarebia<br />
es, ganusazRvravs misi iurisdiqciis sazRvrebi, xolo Semdeg <strong>VI</strong><br />
msoflio saeklesio krebas daudasturebia. masac aseve ganusazRvravs <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi. aRsaniSnavia, rom msoflio krebis mier
460 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gansazRvruli iurisdiqciis sazRvrebi <strong>qarTuli</strong> eklesiisa gansxvavdeba<br />
antioqiis sapatriarqos mier aRiarebuli iurisdiqciis sazRvrebisagan.<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTi, romelSic moyvanilia es cnobebi, gadmogvcems,<br />
rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs patriarqis titulis tarebis ufleba mieca,<br />
swored am dros, jer antioqiis sapatriarqos, xolo Semdeg <strong>VI</strong> msoflio<br />
krebis mier.<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTis cnobebs, Cans, adasturebs ucxoeTSi aRmoCenili<br />
epigrafikuli masalac.<br />
saqarTvelos farglebs gareT guTeTSi aRmoCenila <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisis<br />
berZnuli warwera, romelSic <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs `patriarqi~<br />
ewodeba. xersonis arqeologiuri gaTxris dros aRmoCenila marmarilos<br />
fila berZnuli warweriT: `goTiis marTlmadidebeli mosaxleoba 750 wels<br />
irCevs <strong>Tavi</strong>s moZRvrad (winamZRvrad) Rirs (wmida) ioanes da gzavnis mas<br />
iberiis sapatriarqo taxtze, sadac igi episkoposad ekurTxa da sadac<br />
Seucvlelad icaven saeklesio WeSmariti sarwmunoebis dogmebs. 107<br />
guTeTis samwyso, rogorc am warweridanac Cans, Zveli saeklesio tradiciebisa<br />
da wesebis erTguli yofila. aq qarTul <strong>eklesia</strong>s `sapatriarqo saydars~<br />
ar uwodebdnen, mas es Rirseba karga xnis miRebuli rom ar hqonoda. am<br />
warweris Tanaxmad, 750 wels <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ukve sapatriarqo <strong>eklesia</strong>a.<br />
arsebobs sxva wyaroebic, romelTa analiziTac SeiZleba davaskvnaT, rom<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauri iseve atarebda patriarqis tituls <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>,<br />
rogorc mezobel <strong>eklesia</strong>Ta meTaurebi amierkavkasiaSi.<br />
cnobilia, rom amierkavkasiis sam _ qarTlis, albaneTis da somxeTis<br />
eklesiebs mWidro urTierToba hqondaT, magram Zvel somxur da albanur<br />
wyaroTa Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> tols ar udebda arc somxur da, miT<br />
umetes, arc albanur <strong>eklesia</strong>s. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s pativsa da Rirsebas<br />
albanurze ufro maRla ayenebda. uxtanesisa da sxva istorikosTa Tanaxmad,<br />
ganxeTqileba qarTul da somxur eklesiebs Soris imas gamouwvevia, rom<br />
raRac mizeziT somxuri eklesiis meTaurs albaneTis eklesiis mamamTavari<br />
ufro maRla dauyenebia, vidre <strong>qarTuli</strong> eklesiisa. qarTveli mamamTavari<br />
Zalze ganawyenebula, radganac mas <strong>Tavi</strong>si pativi ufro metad miaCnda, vidre<br />
albaneTis mamamTavris pativi. aqedan is daskvna SeiZleba gamovitanoT, rom<br />
Tu <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> somxeTis eklesiisa da gansakuTrebiT ki, albaneTis eklesiis<br />
meTaurs hqonda tituli patriarqisa, aucileblad amave tituls <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meTauric atarebda.<br />
adreuli Sua saukuneebis <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriis sakiTxebis rkvevisas,<br />
aucileblad mxedvelobaSi unda iqnas miRebuli albaneTisa da somxe-<br />
Tis <strong>eklesia</strong>Ta istoriis masalebi. am eklesiebs hqondaT msgavsi struqtura<br />
da erTnairad iyvnen mowyobilni. am <strong>eklesia</strong>Ta erTmaneTTan Sedareba da<br />
erTi eklesiis magaliTze meore eklesiisaTvis daskvnis gamotana SeiZleba
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
461<br />
TiTqmis IX-X saukuneebamde. es iTqmis gansakuTrebiT qarTlisa da albane-<br />
Tis eklesiebze, radganac, Tu somxeTis <strong>eklesia</strong>s lider <strong>eklesia</strong>d miaCnda<br />
<strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong>, qarTlisa da albaneTis eklesiebi Tanabar uflebriv mdgomareobaSi<br />
iyvnen, Tumca, qarTlis eklesiis meTaurs ufro meti pativi hqonia,<br />
vidre albaneTis eklesiisas (qarTvel ierarqTa mtkicebiT).<br />
bunebrivia, Tu <strong>qarTuli</strong> eklesiis pativi aRemateboda albaneTis eklesiisas,<br />
maSin <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> meti uflebebiT isargeblebda; Tu albaneTis <strong>eklesia</strong><br />
V-<strong>VI</strong>I saukuneebSi albaneTSive akurTxebda mirons, aseTi ufleba qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>sac eqneboda; Tu albaneTis kaTalikosi atarebda patriarqis tituls,<br />
aseTive uflebiT isargeblebda <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauric da a.S.<br />
Tu SeiZleba bizantiis imperiis gareT myofi amierkavkasiis <strong>eklesia</strong>Ta<br />
uflebriv mdgomareobaTa Soris paralelis gavleba, SeuZlebelia am dros<br />
erTmaneTs SevadaroT bizantiis imperiaSi Semavali eklesiebisa da <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis uflebebi. imis Semdeg, rac <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Camoscilda<br />
amierkavkasiis eklesiebs da umWidroesi kavSiri daamyara bizantiis <strong>eklesia</strong>sTan,<br />
gansakuTrebiT XI saukunis Semdeg, <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela Zveli<br />
ufleba TiTqmis xelaxali msjelobisa da aRiarebis sagnad iqca.<br />
mose kalankatuelis `alvanTa qveynis istoria~ Zalze mniSvnelovani<br />
wyaroa albaneTis da agreTve saqarTvelos istoriisaTvisac. is Seicavs<br />
masalebs X saukunis naxevramde. zogierT mkvlevarTa TvalsazrisiT, am<br />
wignis I da III <strong>Tavi</strong>s erTi nawili dawerilia <strong>VI</strong>I saukunis TviTmxilveli<br />
avtoris mier. `... <strong>VI</strong>I saukunis avtors movses kalankatuacis gauTvaliswinebia<br />
xalxuri Tqmulebebi da gadmocemebi... samoqalaqo Tu sasuliero<br />
pirTa oficialuri mimowera, rac daculi unda yofiliyo monastrebsa da<br />
sasaxleebSi~. 108<br />
mose kalankatuelis `alvanTa qveynis istoriis~ Tanaxmad, albanuri eklesiis<br />
mamamTavrebi patriarqis tituls atareben wina saukuneebidan <strong>VI</strong><br />
saukunemde, aseve <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I da IX-X saukuneebSi. saerTod, am wignis Tanaxmad,<br />
albaneTis mamamTavari atarebs rogorc kaTalikosis, aseve patriarqis tituls.<br />
patriarqis tituli ara Tu ucxoa, aramed bunebrivicaa albaneTis kaTalikosisaTvis.<br />
mose kalankatuelis Tanaxmad, albaneTis <strong>eklesia</strong> garkveulad somxur<br />
<strong>eklesia</strong>zea daqvemdebarebuli; somxuri <strong>eklesia</strong> upiratesi <strong>eklesia</strong>a. miuxedavad<br />
amisa, somxuri eklesiis mamamTavari albaneTis mamamTavars uwodebs<br />
patriarqs da ase mimarTavs: `Cvens Tanamosaydre alvaneTis patriarqs~. 109<br />
asea <strong>VI</strong>I saukunis miwurulisaTvis.<br />
mose kalankatueli gadmogvcems aseT ambavs: albanTa qveynis erTi episkoposi<br />
gaigzavna honTa qveyanaSi maT gasaqristianeblad. episkoposma moaqcia<br />
honebi. honTa mTavrebma ramdenjerme dabejiTebiT sTxoves episkoposs, dar-<br />
Ceniliyo maTi qveynis mwyemsad. episkoposma upasuxa: `me ar SemiZlia dag-
462 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
eTanxmoT alvaneTis didi patriarqis wmida eliazaris gareSe... saWiroa<br />
Tqveni gonivruli azri werilobiT gaacnoT mTels alvaneTis qveyanas da<br />
patriarq eliazars, romelmac wmida eliSas droidan dRemde daamkvidra<br />
Crdilo-aRmosavleTiT erTi samociqulo taxti~. 110 honTa mTavarma ratom-<br />
Rac werili gaugzavna somxuri eklesiis mamamTavars da sTxova am episkoposis<br />
honTa qveyanaSi datoveba. somexma mamamTavarma upasuxa: `...amis ufleba<br />
mxolod Cvens Tanamosaydre alvaneTis patriarqs, eliazars, aqvs...~ 111<br />
zemoT moyvanili ambavi momxdara <strong>VI</strong>I sakunis damlevs, anda <strong>VI</strong>II saukunis<br />
pirvel wlebSi. ara marto am dros, aramed sxva saukuneebSic, albanTa<br />
qveynis kaTalikoss patriarqs uwodeben. `alvanTa qveynis istoriis~ erT<br />
TavSi, romelsac `alvaneTis mamamTavarTa saxelebi, wlebi da maTi moRvaweoba~<br />
ewodeba, naTqvamia: `... uwindel patriarqTa saqmeni, [moRvaweobis]<br />
dro da saxelebi dakargulan...~ 112 Cans, igulisxmeba Zveli droidan vidre<br />
<strong>VI</strong> saukunemde. <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> moRvawe kaTalikos abass patriarqis tituli<br />
aqvs. masze naTqvamia: `Semdeg iyo ufali abasi, romelmac somxuri welTaRricxvis<br />
dasawyisSi sapatriarqo taxti Coridan partavSi gadaitana...~ 113 e.i.<br />
551 wlisaTvis albanur <strong>eklesia</strong>s gaaCnia `sapatriarqo taxtis~ Rirseba.<br />
851 wlisaTvis albanTa kaTalikoss hovsefis dros, `misi patriarqobis<br />
mesame wels Sesrulda samasi weli somxuri welTaRricxvidan~. 114 IX saukunis<br />
am kaTalikoss patriarqi ewodeba iseve, rogorc X saukunis kaTalikoss,<br />
gagiks `misi patriarqobis meoTxe wels Sesrulda 400 weli somxuri wel-<br />
TaRricxvidan~. 114<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> patriarqis tituli aqvT ara marto albaneTis, aramed<br />
somexTa kaTalikosebsac.<br />
mose kalankatueli patriarqs uwodebs <strong>VI</strong> saukunis somexTa kaTalikoss<br />
_ moses da <strong>VI</strong>I saukunis somexTa kaTalikoss _ abraams.<br />
`movses patriarqis gardacvalebis Semdeg... patriarqad dasves WeSmariti<br />
da rCeuli kaci abraami~. 115<br />
rogorc zemoT moyvanilidan kargad Cans, <strong>qarTuli</strong> eklesiis mezobeli<br />
albaneTisa da somxeTis kaTalikosebi atarebdnen agreTve patriarqis tituls.<br />
patriarqis wodeba albaneTisa da gansakuTrebiT somxeTis mamamTavrebisaTvis<br />
bunebrivi iyo da araviTar uxerxulobas ar iwvevda <strong>VI</strong>I saukunisaTvis.<br />
albaneTis, qarTlisa da somxeTis mamamTavrebi da eklesiebi TiTqmis<br />
Tanabari uflebisa da Rirsebisa iyvnen. isini erTmaneTs tols ar udebdnen<br />
maSin, roca saqme eklesiis Rirsebasa da pativs Seexeboda, samive <strong>eklesia</strong><br />
Tavs samociqulo <strong>eklesia</strong>d Tvlida; samive eklesiis meTaurs kaTalikosi<br />
ewodeboda, amitomac gasakviri ar aris, rom maT patriarqis titulic hqonodaT,<br />
amitom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs iseve aqvs patriarqis<br />
tituli, rogorc misi mezobeli amierkavkasiis <strong>eklesia</strong>Ta meTaurebs.<br />
zemoT Cven moyvanili gvqonda erTi Zveli mematianis cnoba imis Sesaxeb,<br />
rom iustinianes saeklesio reformis Semdeg, <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, rac man mo-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
463<br />
ciqulTa nawilebi konstantinopolsa da ierusalimSi gadaitana da amiT<br />
sapatriarqoTa ricxvi gazarda, yvela qveynis <strong>eklesia</strong>, sadac mociquli iyo<br />
aRsrulebuli, Seecada sapatriarqo saydris Rirseba mieRo. aman sapatriarqoTa<br />
ricxvi gazarda. garda amisa, TviT sityva `mamamTavari~, romelic<br />
ewodeboda damoukidebel <strong>eklesia</strong>Ta meTaurebs, Targmania sityvisa `patriarqi~;<br />
uZveles dros yvela mamamTavars _ <strong>eklesia</strong>Ta meTaurs, patriarqi<br />
ewodeboda, mxolod Sua bizantiur epoqaSi mieniWa am sityvas gansakuTrebuli<br />
fasi _ imperiis interesebidan gamomdinare.<br />
somxuri da albanuri eklesiebi gansaxilvel <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>Tavi</strong>anT Tavs<br />
`kaTolike samociqulo~ eklesiebs uwodebdnen. somxuri <strong>eklesia</strong> samociqulo<br />
iyo, radganac mociqul Tadeozis mier iyo daarsebuli; albanuri <strong>eklesia</strong><br />
samociqulo iyo, radganac misi meTauri damkvidrebulia samociqulo<br />
taxtze mociqul eliSas Semdeg da kurTxeva uflis Zmis iakobisagan aqvs<br />
miRebuli. 116<br />
cxadia, Tu albanur da somxur eklesiebs samociqulo eklesiebi ewodebodaT,<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>sac samociqulo ewodeboda. marTlac, Cveni eklesiis<br />
istoriisaTvis gansakuTrebulad saintereso `qarTlis cxovrebis~ Teimuraziseul<br />
nusxaSi <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisis ambavTa Soris mocemulia cnoba,<br />
romelSic, kerZod, naTqvamia, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s ewodeba sveticxovlis<br />
(anu rac igivea, mcxeTis) wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong>, sapatriarqo<br />
<strong>eklesia</strong>. misi meTauri zis mociqulTa taxtze, mociqulTa magieria da aqvs<br />
wodeba patriarqisa. qarTul <strong>eklesia</strong>s mcxeTis, anu sveticxovlis sapatriarqo<br />
ewodeba.<br />
aRsaniSnavia, rom sxva ucxour eklesiebsac mTavari qalaqebis mixedviT<br />
aqvT saxeli, magaliTad romis, aleqsandriis, konstantinopolis, ierusalimis,<br />
moskovis sapatriarqoebi. qarTulsac aseve hqvia _ `wmida kaTolike<br />
samociqulo <strong>eklesia</strong> sveti-cxoveli~, anu `mcxeTis~. 117<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong>a, misi meTauri mociqulTa taxtze<br />
zis da mociqulTa magieria _ es ucvlel WeSmaritebad hqonda miCneuli<br />
qarTvelobas.<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>I saukunis pirvel naxevarSi `qarTlis cxovrebis~<br />
Tanaxmad, srulebiT damoukidebeli <strong>eklesia</strong>a, romelmac miiRo sapatriarqo<br />
<strong>eklesia</strong>d wodebis Rirseba. male <strong>VI</strong>I saukunis meore naxevarSi mowveul<br />
msoflio saeklesio krebas daudasturebia <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo<br />
Rirseba. amis Sesaxeb `broseseuli~, `baraTaSviliseuli~, `falavandiSviliseuli~<br />
nusxebi weren:<br />
`qristes aqeT... iqna kreba meeqvse, 170 wmidaTa mamaTa konstantinopolis<br />
Sina meaTsametesa welsa poRonati konstantines mefobasa ... amis krebisa<br />
mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTvis, romel ars wmida<br />
mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa, viTarca wmidani samociqulo kaTolike
464 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>eklesia</strong>ni, sapatriarqoni. da iyos kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa<br />
Tana da akurTxevdes, mwysides da ganagebdes simarTliT mTavarepiskoposTa,<br />
mitropolitTa da episkoposTa da sawmysosa Tvissa qarTlsa, gamoRma-gaRma<br />
kaxeTsa, Saqsa, Sirvansa da midgmiT-wamosvliT mTisa adgilisaTa, svaneTisa<br />
da Cerqezis sazRvramdis, sruliad ovseTsa da yovelsa zemo-qarTlsa,<br />
samcxe-saaTabagosa. misTvis migviTvlia saqarTvelos <strong>eklesia</strong>ni _ pirveliTgan<br />
antioqiis krebisa mier ganpatiosnebul iyo, da am krebisa mier<br />
dagvimtkicebia patriarqad, rameTu nu iqnebian mitropoliti, nuca episkoposi<br />
kaTalikosisa Seundoblad ... odesca enebos Semzadeba da kurTxeva<br />
mironisa, akurTxos Tvissa <strong>eklesia</strong>sa....~ 118<br />
680-681 wlebSi Sesdga <strong>VI</strong> msoflio kreba, romelic monoTelitTa winaaRmdeg<br />
iyo mimarTuli. `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, es kreba Semdgara konstantine<br />
poRonatis (konstantine IV _ 668-685) mefobis mecamete wels. konstantine<br />
IV zeobis mecamete weli aris 681 weli, rodesac marTlac Catarda<br />
<strong>VI</strong> msoflio kreba.<br />
es kreba monoTelitTa winaaRmdeg iyo mimarTuli, monoTelitTa eresiarqi<br />
sxvebTan erTad iyo lazikis (fazisis) mitropoliti kironi, romelic<br />
qarTveli istorikosebis msjelobiT, igive egrisis arqiepiskoposi, qarTlis<br />
kaTalikosi kirionia. aqedan gamomdinare, <strong>VI</strong> msoflio krebas, pirdapir Tu<br />
arapirdapir, Sexeba hqonia qarTul <strong>eklesia</strong>sTan, msjeloba hqonia mis erTerT<br />
_ lazikis qveyanaze, <strong>qarTuli</strong> eklesiis ierarqze. amitomac, srulebiT<br />
araa moulodneli, am krebas ganesazRvra qarTul <strong>eklesia</strong>sTan dakavSirebuli<br />
sakiTxi. kerZod, ganesazRvra qarTul <strong>eklesia</strong>sTan msoflio (berZnuli)<br />
eklesiis mimarTeba, faqtobrivad eRiarebina iuridiulad ukve arsebuli<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba, romelic manamde antioqiis sapatriarqosac<br />
ucvnia _ `pirveliTgan antioqiis krebisa mier ganpatiosnebul<br />
iyo~ _ igulisxmeba (630-660-ian wlebSi) antioqiis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
sapatriarqo Rirsebis aRiareba.<br />
aucileblad yuradReba unda mieqces im faqts, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> (ise,<br />
rogorc mimdinare saukuneebSi) <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimxrobisaTvis, <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis <strong>Tavi</strong>s mxareze gadayvanisaTvis aqtiurad ibrZoda ori msoflio<br />
qristianuli banaki, romlebic siZlieriT tols ar udebdnen erTmaneTs<br />
aRmosavleTis regionSi. berZnul-bizantiuri banaki <strong>Tavi</strong>si didi samxedro<br />
ZaliT sxvadasxva xerxebiT cdilobda <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelmxriv moewyvita<br />
aRmosavlur-somxur-albanuri eklesiisagan. <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sinagani<br />
survili iyo CamoSoreboda aRmosavleTis <strong>eklesia</strong>s, romelSic qarTveloba<br />
<strong>Tavi</strong>si erovnuli gadagvarebis safrTxes xedavda da daaxloeboda bizantiis<br />
<strong>eklesia</strong>s. magram es procesi Zalze rTuli Sinagani winaaRmdegobebiT<br />
iyo aRsavse, garda amisa, arabi dampyroblebi, mose kalankatuelis Tanaxmad,<br />
yovelmxriv aZlierebdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, raTa igi win aRdgomoda bizan-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
465<br />
tiuri eklesiis gavlenas amierkavkasiaSi. mose kalankatueli gadmogvcems<br />
aseT ambavs _ dampyrobel arabTa umaRles xelisufalTan Civis somxeTis<br />
kaTalikosi, rom albaneTis <strong>eklesia</strong> apirebs <strong>Tavi</strong> daaRwios aRmosavlursomxur<br />
<strong>eklesia</strong>s da SeuerTdes bizantiur-berZnul <strong>eklesia</strong>s. kaTalikosi<br />
wers arab xelisufals _ `Cven da alvanebic erT rwmenas vemsaxurebiT _<br />
qristes RvTaebriobas, xolo alvaneTis axlandeli kaTalikosi, romelic<br />
partavSi zis, SeuTanxmda berZenTa keisars, ixseniebs mas locvebSi da<br />
qveyanas aiZulebs mis rwmenas daeTanxmos. icodeT Tqven es da gulgrilad<br />
nu SexedavT _ ubrZaneT, dasajon isini Tanaxmad <strong>Tavi</strong>anTi moqmedebisa...~ 119<br />
albanuri eklesiis ltolva berZnuli eklesiisaken arabTa mier Sefasebul<br />
iqna rogorc arabTa xelisuflebisagan gandgoma. amitomac, alvanelTa<br />
dasasjelad gaigzavna arabTa didi jari. am jaris meTaurs davalebuli<br />
hqonda albanelebi moeqcia somxur rjulze. arabi xelisufali wers somex<br />
kaTalikoss: _ `... gavgzavne iq Cemi sarwmuno msaxuri didi jariT da<br />
vubrZane: Cveni xelisuflebisagan ganmdgari alvanelebi Tqveni rjulis<br />
mixedviT simarTleze moaqcion~. 120 arabTa didi jariT albaneTSi Cavida<br />
somexTa kaTalikosi, somxuri sjulisagan ganmdgari albanelTa kaTalikosi<br />
daapatimra da erT qalTan jaWvebiT `fexiT-fexze~ gadaabmevina. berZnuli<br />
orientaciis momxre albanTa kaTalikosma es tanjva ver aitana da rva<br />
dRis Semdeg gardaicvala. xolo somexTa kaTalikosis win Seikriba albane-<br />
Tis umaRlesi samRvdeloeba, romelTac dasdes mtkice fici, rom arasodes<br />
somxur sarwmunoebas ar gadauxvevdnen da maradis ierarqiul daqvemdebarebaSi<br />
iqnebodnen somxur <strong>eklesia</strong>sTan. 121 es momxdara somxuri welTaRricxvis<br />
148, anu 699 wels.<br />
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, <strong>VI</strong>I saukunis bolos, roca <strong>VI</strong> msoflio<br />
kreba Catarda, amierkavkasiaSi Zalze rTuli saeklesio viTareba iyo. bizantiuri<br />
orientaciis momxre eklesiebs arabebi sastikad sjidnen, arsebobda<br />
realuri safrTxe imisa, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c CamoeSorebinaT<br />
bizantiis saeklesio gavlenisagan, amgvar situaciaSi sruliad bunebrivi<br />
iqneboda msoflio krebas daekmayofilebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis miswrafeba<br />
sruli damoukideblobisaken, aRiareba imisa, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> arc<br />
erTi sxva romelime eklesiis ierarqiul damokidebulebaSi ar imyofeba,<br />
aravis ar eqvemdebareba, aramed TviTve aris samociqulo, Tanaswori sxva<br />
samociqulo eklesiebisa, sapatriarqo Rirsebis mqone, rom saqarTvelos<br />
eklesiis kaTalikosi (anu sayovelTao mTavarepiskoposi) msoflios sxva<br />
eklesiebis patriarqTa Tanasworia da TviTve aris patriarqi. unda SevniSnoT,<br />
rom albaneTis <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si damoukideblobis aseTi garantiuli<br />
dokumenti rom hqonoda <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, somxeTis kaTalikosi, albaT, naklebad<br />
gabedavda albaneTis kaTalikosis dasjas da misi eklesiis kidev<br />
ufro daqvemdebarebas, rogorc sarwmunoebrivi, ise ierarqiuli TvalsazrisiT.
466 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis orive mezobeli qveynis _ somxeTisa da<br />
albaneTis kaTalikosebs patriarqebs uwodebdnen, rogorc zemoT vwerdiT,<br />
orive <strong>eklesia</strong> samociqulod iyo miCneuli, orive <strong>eklesia</strong>s (somxeTisa da<br />
albaneTisa) gaaCnda zeTis _ mironis _ adgilze kurTxevis saukunovani<br />
praqtika. amitomac, igive uflebebi da igive praqtika gaaCnda qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>sac, anu <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> iseve iyo samociqulo-sapatriarqo <strong>eklesia</strong>,<br />
rogorc somxeTisa da albaneTis eklesiebi da adgilzeve, qarTlSi,<br />
akurTxebda mirons, rac <strong>VI</strong> msoflio krebam aRiara da daamtkica.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis ideologiiT, sapatriarqo <strong>eklesia</strong>s unda hqonoda samRvdeloebis<br />
cxra xarisxi: _ `berZnebma... Tqves, RmerTma daawesa cxra xarisxi<br />
<strong>eklesia</strong>Si, rogorc zeviT zecaSi, aseve aqac dedamiwaze da saydris Signi-<br />
To: patriarqi, romelic igive mamamTavaria, arqiepiskoposi, romelsac episkoposTa<br />
Tavs uwodeben, mitropolitebi, episkoposebi, mRvdlebi, arqidiakvnebi,<br />
diakvnebi, wignis mkiTxvelebi, mefsalmuneni...~ 122 uTuod am ideologiis gavlena<br />
aqvs `qarTlis cxovrebis~ CanarTs <strong>qarTuli</strong> sapatriarqos daarsebis<br />
Sesaxeb, romelSic CamoTvlilia patriarqis xelqveiT myof ierarqTa igive<br />
xarisxebi, romelic kalankatuels aqvs gadmocemuli. aq naTqvamia _ `iyos<br />
kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana da akurTxevdes, mwysides da<br />
ganagebdes simarTliT mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa..~, kalankatuelisa<br />
da `qarTlis cxovrebis~ monacemebis erTgvarovneba <strong>VI</strong>I saukunis<br />
saeklesio ierarqiis Sesaxeb ar aris ubralo damTxveva, rogorc erTi SexedviT<br />
Cans, aramed asaxavs im dros <strong>eklesia</strong>Si arsebul Tvalsazriss.<br />
kalankatueli aRwers, rom berZnuli <strong>eklesia</strong> ekamaTeboda somxur <strong>eklesia</strong>s<br />
ierarqiuli daqvemdebarebis Sesaxeb. berZnebi amtkicebdnen, rom msoflioSi<br />
arsebobs mxolod oTxi sapatriarqo _ aleqsandriis, antioqiis,<br />
romisa da efesosi. somxuri <strong>eklesia</strong> im dros arc erTs ar eqvemdebareboda.<br />
berZnebi mouwodebdnen somxebs, damorCilebodnen romelime patriarqs,<br />
ise, rogorc pirveli mTavarepiskoposi somxeTisa grigoli emorCleboda.<br />
`...gviCveneT patriarqi, romelsac emorCileba Tqveni arqiepiskoposi, is, romelic<br />
dRemde Cvens xelqveiT iyo, xolo Tu Tqven patriarqi da sxva samRvdeloni<br />
ara gyavT eklesiebSi, maSin arioziviT gzasacdenili mwvaleblebi yofilxarT...<br />
amaze somxebma veraferi upasuxes, radganac maTi <strong>eklesia</strong> marTlacda<br />
amgvar viTarebaSi imyofeboda~. 123 es iyo daaxloebiT <strong>VI</strong> saukunis Sua wleb-<br />
Si. male TviT somxeTSive Seiqmna sapatriarqo <strong>eklesia</strong>. amis ufleba somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s misca iman, rom iustinianem TviTneburad gazarda sapatriarqoTa<br />
ricxvi. Seiqmna axali sapatriarqoebi: aman ki stimuli misca kidev<br />
axali sapatriarqoebis Seqmnas _ `maSin daiZrnen erTianad gulzviadni da<br />
sadac ki aRsrulebulni iyvnen mociqulni, yvela taxti sapatriarqod aRiares~.<br />
124 es xdeba <strong>VI</strong> saukunis bolodan.<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> am dros <strong>Tavi</strong>s Tavs acxadebs sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d.<br />
magram sapatriarqo eklesiis ierarqia cxra xarisxiani unda yofiliyo.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
467<br />
patriarqs <strong>Tavi</strong>s xelqveiT unda hyoloda arqiepiskoposi da mitropoliti.<br />
aseTi xarisxebi ki imdroindel somxur <strong>eklesia</strong>Si ar iyo. Tu rogor<br />
moiqcnen am saqmis gadasawyvetad, movses kalankatuaci wers: `rac Seexeba<br />
cxra xarisxs, <strong>eklesia</strong>Ta mesveurebma TviTneburad, somexTa ampartavani xasiaTis<br />
gamo, patriarqad abraami daadgines, arqiepiskoposad _ alvaneli,<br />
xolo mitropolitad _ qarTveli. ganawyenda qarTveli, romelsac kirioni<br />
erqva da ganxeTqilebisaTvis mizezs eZebda~. 125<br />
somxeTis sapatriarqo misi Semqmnelebis surviliT moicavda mTel amierkavkasias,<br />
masSi Sedioda saqarTvelo, somxeTi da albaneTi. patriarqi<br />
iyo somxeTis kaTalikosi, mTavarepiskoposi _ albaneTis kaTalikosi, mitropoliti<br />
ki qarTlis kaTalikosi. qarTlis kaTalikosi albaneTis kaTalikosze<br />
ufro dabal xarisxze iqna dayenebuli. aseTi sapatriarqo mxolod<br />
Teoriulad arsebobda. es kargad miuTiTebs, Tu ratom iyo aucilebeli<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d aRiarebuliyo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, winaaRmdeg<br />
SemTxvevaSi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> romelime ucxour sapatriarqos unda daqvemdebareboda.<br />
arsebobda ori gza. imdroindeli SexedulebiT, adgilobrivi<br />
<strong>eklesia</strong> an TviTve unda yofiliyo sapatriarqo <strong>eklesia</strong>, anda romelime sxva<br />
sapatriarqos unda daqvemdebareboda. Tu sapatriarqo <strong>eklesia</strong> iyo, mas patriarqis<br />
garda, arqiepiskoposi da mitropolitic unda hyoloda. `qarTlis<br />
cxovrebis~ Tanaxmad, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> daarsebul saqarTvelos sapatriarqos<br />
hyavda ara marto patriarqi, aramed mTavarepiskoposni da mitropolitni. im<br />
dros dawesda, rom qarTlis kaTalikosi patriarqTa Tanasworia da is ganagebs<br />
`mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa...~ 126<br />
unda davaskvnaT, rom saqarTvelos sapatriarqo daarsda ara XI saukune-<br />
Si, rogorc dRevandel mecnierebaSia miRebuli, aramed <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>. tradiciuli<br />
<strong>qarTuli</strong> saeklesio istoriografia dabejiTebiT miuTiTebs saqarTvelos<br />
sapatriarqos <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> daarsebis Sesaxeb. saukuneTa manZilze<br />
miRebuli es Tvalsazrisi kidev ufro mtkicdeba axali masalebiT, kerZod,<br />
rogorc aRniSnuli iyo, amaze miuTiTebs <strong>VI</strong>II saukunis berZnuli warwera.<br />
msoflio eklesiis mier <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> aRiarebul iqna, rom saqarTvelos<br />
(anu mcxeTis) <strong>eklesia</strong> aris sxva kaTolike samociqulo eklesiebis Tanaswori<br />
samociqulo <strong>eklesia</strong>, is aris sapatriarqo, misi meTauri ki patriarqia.<br />
rogorc `qarTlis cxovrebis~ zemoT moyvanili amonawerebidan Cans, <strong>VI</strong>I<br />
<strong>saukuneSi</strong> saqarTvelosa da somxeTis axalformirebuli sapatriarqoebi<br />
aqtiurad ibrZvian albaneTis eklesiis teritoriis <strong>Tavi</strong>anT sazRvrebSi<br />
moqcevisaTvis. es bunebrivad mogveCveneba, Tu gaviTvaliswinebT, rom albane-<br />
Tis <strong>eklesia</strong> am droidan denacionalizacias ganicdida, rasac Sedegad<br />
albaneli xalxis sxva xalxebSi gaTqvefa da gaqroba mohyva. albaneTis<br />
eklesiis magaliTi kargad gviCvenebs <strong>qarTuli</strong> eklesiis mier damoukideblobisaTvis<br />
brZolis droulobas.
468 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> formirebuli saqarTvelos sapatriarqo arsebobda <strong>VI</strong>II saukunis<br />
Sua wlebamde. am dros erTiani <strong>qarTuli</strong> nominaluri `qarTlis samefos~<br />
daSlas Sedegad mohyva <strong>qarTuli</strong> sapatriarqos daSla, ramac im <strong>saukuneSi</strong>ve<br />
ori _ `afxazeTisa~ da `qarTlis~ sakaTalikosoebis warmoSoba gamoiwvia.<br />
movses kalankatuacis mier aRwerili<br />
<strong>VI</strong>I saukunis ambebi<br />
movses kalankatuacis `alvanTa qveynis istoria~ (Zveli somxuridan Targmnili<br />
l. davlianiZe-tatiSvilis mier) gamoica 1985 wels. gadmovcemT am wignis <strong>VI</strong>I saukunis<br />
zogierT ambavs, dakavSirebuls <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriasTan.<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XI. XI. herakle herakle xazarebs xazarebs ixmobs ixmobs sparseTze sparseTze salaSqrod<br />
salaSqrod<br />
herakles brZanebiT xazarebis Zlieri urdo daiZra amierkavkasiisaken.<br />
sparsTa mefe maT daemuqra, amitom im weliwads dacxrnen da ukan dabrundnen.<br />
Semdeg wels jebu xaqanma Sekriba <strong>Tavi</strong>si xelqveiTi yvela tomi da<br />
xalxi da <strong>Tavi</strong>s SvilTan erTad albaneTSi Sevida uTvalavi jariT. albane-<br />
Tis mTavari da mosaxleoba partavis cixeSi Caiketa. sparsTa mier albane-<br />
Tis Crdilo sazRvarze kavkasiis mTidan zRvamde gavlebuli iyo didi<br />
kedeli, romlis aSenebis xarjebmac albaneTi daauZlura. xazarTa jarma es<br />
kedeli daamxo. albanelebi SeaSina boroti, utifari, farTosaxiani, uwamwamo,<br />
qaliviT TmagaSlili brbos saSinelma risxvam, romelmac Seubraleblad<br />
daxoca xalxi qalaqis quCebSi. ar indobdnen axalgazrdebsa da moxucebs,<br />
ar ebralebodaT bavSvebi, romelnic daxocili dedis mkerdidan rZis nacvlad<br />
sisxls wovdnen. didi qalaqi partavi ubrZolvelad aiRes, ltolvili<br />
mosaxleoba amowyvites. qveyana mxecebis namoqmedars daemsgavsa.<br />
berZenTa berZenTa da da xazarTa xazarTa laSqari laSqari `qarTvelTa qarTvelTa qveynis qveynis winaaRmdeg winaaRmdeg~ winaaRmdeg<br />
`yovelive amis Semdeg, daiZra azvirTebuli niaRvari da aboboqrebuli<br />
mdinare qarTvelTa qveynis winaaRmdeg, garemoicves nebieri, savaWro da<br />
saxelovani didi qalaqi tfilisi~ (gv.70) rodesac herakle keisarma Seityo,<br />
rom xazarTa (Crdilokavkasiel tomTa) jarma alya Semoartya Tbiliss,<br />
swrafad wavida <strong>Tavi</strong>si jariT... Sexvda xazarTa meTaurs. `mefuri<br />
saCuqrebisa da saboZvrebis mirTmevasTan erTad, metad gaixares erTmaneTis<br />
xilviT~. Tbilisis cixesimagreSi Caketili mosaxleoba cud dReSi Cavarda.<br />
sparseTis mefe xosrom, roca Seityo berZenTa da xazarTa mefeebis TbilisTan<br />
Sexvedris ambavi, Tbilisis garemocvis dawyebamde qalaqis dasacavad da<br />
dasaxmareblad saswrafod gagzavna marjve da mamaci mxedarmTavari, 1000mde<br />
rCeuli mxedriTa da mxleblebiT.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
berZnebi berZnebi da da xazarebi xazarebi Tbiliss Tbiliss ver ver iReben<br />
iReben<br />
469<br />
Tbiliselebma, roca ixiles sparsTa maSveli Zala Zlieri da gamocdili<br />
meomrebiT, metad gamxnevdnen da orive mefis dacinva daiwyes. Tumca, xedavdnen,<br />
CrdiloeTis (xazarTa) da dasavleTis (berZenTa) jarebis did simravles.<br />
isini mTebiviT Semortymodnen qalaqs garSemo. hqondaT bizantiel<br />
ostatTa mier gakeTebuli oTxTvliani manqanebi da nair-nairi saSualebebi,<br />
romlebic zustad isrodnen da uzarmazari qvebiT kedels angrevdnen, sxva<br />
saSualebiT mdinare mtkvars ukan, qalaqis kedlisaken abrunebdnen.<br />
Tbiliselebs ar SeSinebiaT, mamacurad ibrZodnen, erTmaneTs amxnevebdnen,<br />
dangreuls iqve aSenebdnen da amitomac mterma Tbilisi ver aiRo.<br />
berZenTa da xazarTa mefis jarebi dasustdnen, daZabundnen Tbilisis kar-<br />
Tan da gadaiqcnen. maTi qveiTi laSqris nawili omSi daeca. erekle keisarma<br />
bWoba gamarTa xazarTa mefesTan. maT Tqves: `risTvis davRupoT Cveni jarebi<br />
Tbilisis karTan. umjobesia sparsTa mefes SevebrZoloT~. erekle keisarma<br />
uTxra xazarTa mefes: `umjobesia am weliwads Sens qveyanaSi dabrunde, radganac<br />
Seni jarebi daqanculia. axla zafxulis sicxeSi veRar SevZlebT<br />
sparseTis dedaqalaqSi Sesvlas. momaval wels ki SemodgomiT saswrafod<br />
gamoeSure aqeT, raTa Cveni survili SevisruloT. me ki ar davcxrebi, Severkinebi<br />
sparseTis mefes, Sevaviwroveb mis qveSevrdomebs~.<br />
ukandaxeul ukandaxeul berZen-xazarTa berZen-xazarTa mefeebs mefeebs Tbiliselebi Tbiliselebi dascinian<br />
dascinian<br />
rodesac mtris ukandaxeva gaiges, Tbiliselebi gaamaydnen da gaiTamaSes<br />
oini _ moitanes erTi uzarmazari gogra, zed daaxates honTa (xazarTa)<br />
mefis saxe, Tval-wamwamis adgilas daxazes motexili toti, romlis SemCneva<br />
arc ki SeiZleboda, wverebis adgili utifrad moaSiSvles, cxviris nestoebi<br />
mtkavelis siganeze gamosaxes, xolo ulvaSebad meCxeri Tmebi (mongoloiduri<br />
saxe gamoxates). es gogra dadges kedelze, uyvirodnen mibrunebul<br />
xazarebis jars _ `ai Tqveni mefe, ukan dabrundiT, Tayvani eciT mas, es jebu<br />
xaqaniao~. aiRes Subebi da xvretdnen gogras.<br />
uaresad dascinodnen da abuCad igdebdnen herakle keisars. Seuracxmyofeli<br />
bilwi sityvebiT aginebdnen mas.<br />
bizantielTa bizantielTa da da xazarTa xazarTa mefeebma mefeebma fici fici dasdes, dasdes, rom rom arc arc erT<br />
erT<br />
suliers suliers ar ar datovebdnen datovebdnen qarTvelTa qarTvelTa samefoSi<br />
samefoSi<br />
dacinvis `... mnaxveli da gamgone mefeebi mZvinvarebdnen, ifxorebodnen,<br />
gulSi siZulvils igrovebdnen, Tavebs aqnevdnen, udidesi wyevliT ificebodnen,<br />
rom arc erT suliers ar datovebdnen maT samefoSi, vidre Surs ar<br />
iZiebdnen am SeuracxyofisaTvis, romelic maTgan miiRes. Semdeg ki piri<br />
ibrunes da imave muqariT wavidnen~. (gv.72)
470 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XII. XII. herakle herakle eZebs eZebs saSualebebs saSualebebs TbilisTan TbilisTan miyenebuli<br />
miyenebuli<br />
Seuracxyofis Seuracxyofis autaneli autaneli senisgan senisgan gansakurneblad<br />
gansakurneblad<br />
TbilisTan miyenebuli Seuracxyofis Semdeg `... keisari <strong>Tavi</strong>s gonebaSi<br />
saSualebebs eZebda, Tu rogor gankurnebuliyo Seuracxyofis autaneli<br />
senisagan~ (gv.72) am xnis ganmavlobaSi daibruna sparsTa mier dapyrobili<br />
bizantiuri miwebi. is eZebda gzebs, rom Crdilo kavkasiidan `... wamoeyvana<br />
barbarosTa sxvadasxva tomebi da maTi saSualebiT gaeZevebina sparseTis<br />
amayi mefe xosrovi~ (gv. 72). gagzavna CrdiloeTiT honebTan erTi <strong>Tavi</strong>si<br />
didebulTagani, romelic honebs (xazarebs) hpirdeboda uricxv da uTvalav<br />
ganZeulobas Tu daexmarebodnen.<br />
CrdiloeTis mefis nacvali jebu xakani daTanxmda keisars. xakanma keisars<br />
<strong>Tavi</strong>si Tanxmoba gaugzavna 1000-mde mxedris xeliT, romelnic iyvnen<br />
rCulni simamaciT da Zlierni mSvildosnobiT. maT advilad aiRes Coris<br />
kari, arwivebiviT gafrindnen mtkvrisaken _ `aravis indobdnen, vinc maT<br />
winaaRmdeg gamovidoda. gezi aiRes qarTvelTa da egerTa qveynebisaken~ (gv.<br />
72). gadalaxes Savi zRva da warudgnen herakle keisars. am mxedrebma mas<br />
gadasces xakanis Tanxmoba sparselebTan omSi monawileobaze.<br />
CrdiloeTis mefem Sepirebis Tanaxmad gagzavna jari SaTis meTaurobiT<br />
herakles dasaxmareblad. es jari sparseTis mxareebs ekveTa. xosro gaiqca<br />
da <strong>Tavi</strong>s namdvil dedaqalaqSi, did tibzanSi Cavida. sparsi mxedarTmTavrisaTvis<br />
ukve cnobili iyo, rom xosrovis mier naCqarevad Sekrebili<br />
susti jari keisris winaSe damarcxdeboda. is afrTxilebda <strong>Tavi</strong>s mefes,<br />
rom moispoboda sparselTa jari am uTanasworo omSi. sparsTa jari damarcxda.<br />
rodesac sparseTis didebulebma dainaxes is didi marcxi, rac<br />
maTma laSqarma ganicada, daiwyes fiqri amboxebisaTvis. xosrovis Svili<br />
kavati aujanyda <strong>Tavi</strong>s mamas, Camoagdo taxtidan da gamefda.<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XIV. XIV. Tbilisis Tbilisis aReba aReba da da dasja dasja dacinvisaTvis<br />
dacinvisaTvis<br />
axalgamefebuli kavatisgan yvelam moipova <strong>Tavi</strong>si danaSaulis miteveba.<br />
gaa<strong>Tavi</strong>sufles patimrebi, maT Soris alvaneTis kaTalikosi viro.<br />
amierkavkasiaSi SemoWrili CrdiloeTis jarebi gamanadgurebeli ZaliT<br />
ekveTnen sparselebs. es jarebi pirvel rigSi ekveTnen qarTvelTa qveyanas<br />
_ qalaq Tbiliss. axla maT saSualeba miecaT, gaefantaT winandeli Seuracxyofis<br />
gamo dagrovili SurisZieba. Tbiliss alya Semoartyes, daiwyo<br />
brZola. Tbiliselebi ori Tvis manZilze mxned icavdnen Tavs, Semdeg ki<br />
dasustdnen. ukanaskneli Tavdauzogavi brZolis Semdeg Tbiliselebma ukan<br />
daixies galavnisaken. mebrZolebi imalebodnen saxlebis saxuravebze, wyalsaden<br />
milebSi, eklesiebSi. maTi godeba emsgavseboda cxvris didi faris<br />
bRavils kravebisadmi, anda dedis mwuxare kvnesas <strong>Tavi</strong>si yrmis mimarT (gv.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
471<br />
77). mTeli mosaxleoba amowyvites. Semdeg gamoiyvanes ori mTavari, erTi<br />
sparseli mmarTveli am mxarisa, da meore ki qarTveli, qveynis adgilobrivi<br />
mcxovrebi. CrdiloelTa mefem maT daTxara Tvalebi, imis samagierod, rom<br />
Seuracxyofis mizniT misi saxe suraTze brma daxates. Semdeg ki daaxrCo<br />
isini, tyavi gaaZro da TiviT gatenili fitulebi galavans zemoT Camohkida.<br />
jariskacebma naZarcvi qalaqis qoneba zvinebad daawyves mbrZaneblis winaSe<br />
_ `mis win imdenad xSrad mohqondaT, rom damqancveli gaxda uTvalavi<br />
oqrosa da vercxlis talantebis yureba, xolo vis SeuZlia zedmiwevniT<br />
aRweros margalitebiT mooWvili saeklesio WurWeli~ (gv. 77).<br />
alvaneTis kaTalikosi viro gaemarTa mterTan mosalaparakeblad. alvanelebma<br />
ixiles Rreoba mtris uTvalavi jariskacisa. maT `oqroTi movarayebuli<br />
vercxlis Wiqebi da sasmisebi wamoRebuli hqondaT tfilisis<br />
aoxrebisas~ (gv. 81).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XIX. XIX. qarTvelebi qarTvelebi exmarebian exmarebian alvanelebs<br />
alvanelebs<br />
alvanelTa mTavar juanSers ebrZvian sparselebi, romelTac daatyveves<br />
misi mama da Zmebi. juanSeri <strong>Tavi</strong>si jariT _ `swrafad gavida <strong>Tavi</strong>si<br />
samSoblos sazRvrebidan da gadavida mtkvris iqiTa mxares kapiWanis gavarSi~<br />
(gv. 91). (`kapiWani anu kambeCani alvaneTSi ki ar mdebareobs, aramed<br />
mis gareT, alvaneTis mTavari `kapiWanSi~ Sedis `<strong>Tavi</strong>s samSoblo sazRvrebidan~<br />
gasvlis Semdeg).<br />
qarTvelTa sazRvrebTan juanSers Sexvda qarTvelTa mTavari adarnase _<br />
`... qarTvelTa sazRvrebTan iq qveynis didad pativcemuli iSxani atrnerse,<br />
romelsac hromaelTa samefosagan sammagi pativi hqonda miRebuli, movida<br />
masTan da TviTon uxvevda Wrilobebs, radganac uxaroda misi didi guladobiT<br />
mopovebuli gamarjveba. im dros maT mSvidobis urRvevi kavSiri<br />
Sekres erTmaneTTan. juanSerma Tan waiyvana saSvelad qarTvelTa jari...~<br />
(gv. 92), qarTvelTa jaris daxmarebiT mravalgzis daamarcxa sparselebi,<br />
rac dainaxes `... somexTa da qarTvelTa qveynebis naxararebma...~ (gv. 92).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXLII.<br />
X II. honTa honTa qveyanaSi qveyanaSi `sapatriarqo sapatriarqo taxtis taxtis~ taxtis<br />
daarsebis daarsebis survili<br />
survili<br />
honTa didi mTavari eTaTbireba <strong>Tavi</strong>s mTavrebs imis Sesaxeb, rom israelma<br />
episkoposma honTa qveyanaSi daawesos `sapatriarqo taxti~ (gv. 121).<br />
honebi sTxoven albanel episkoposs, darCes maT qveyanaSi. episkoposi pasuxobs<br />
_ `me ar SemiZlia dageTanxmoT alvaneTis didi patriarqis wmida<br />
eliazaris gareSe, radganac mxolos mas aqvs amis ufleba... saWiroa Tqveni<br />
gonivruli azri werilobiT gaacnoT mTel alvaneTis qveyanas da patriarq<br />
eliazars, romelmac wmida eliSas droidan dRemde daamkvidra Crdilo-
472 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
aRmosavleTiT erTi samociqulo taxti RvTis samyofel qalaq ierusalimidan<br />
da kurTxeva miiRo uflis Zmis wmida iakobisagan~ (gv. 123).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXLIV.<br />
X IV. honTa mTavari imave saqmeze werils ugzavnis somexTa mamamTavars,<br />
somexTa mTavarsa da zorapets. is maT sTxovs albaneli episkoposi israeli<br />
gagzavnon honebis sulier mwyemsad.<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXLV.<br />
X V. somexTa kaTaliskosi da mTavari pasuxoben _ `israeli ekuTvnis<br />
ara Cvens samwysos, aramed _ alvaneTisas, Tumca Cveni survilia, rom is<br />
samudamod TqvenTan iyos, magram amis ufleba mxolod Cvens Tanamosaydre<br />
alvaneTis patriarqs eliazars aqvs. es misi saqmea~ (gv. 125).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXL<strong>VI</strong>.<br />
X <strong>VI</strong>. somxeTis somxeTis sapatriarqo sapatriarqo taxtis<br />
taxtis<br />
gayofa gayofa <strong>VI</strong> <strong>VI</strong> saukunis saukunis bolos<br />
bolos<br />
`somxeTis sapatriarqo taxtis gayofis dros (igulisxmeba <strong>VI</strong> s-is bolo)<br />
didi brZola moxda movsessa da karinis episkoposs Teodoss Soris...<br />
marTlmadideblebi lanZavdnen berZenTa yovelgvar wess. movsesma (igulisxmeba<br />
somxeTis kaTalikosi mose elivardeli (590-607) Sekriba <strong>Tavi</strong>si mxareebis<br />
vardapetebi da ubrZana amieridan urTierToba gaewyvitaT berZnebTan,<br />
romlebic qalkedonis krebas emorCilebodnen, arc wignebi, arc xatebi, arc<br />
nawilebi ar mieRoT maTgan. maSin Teodosma brZana Sekrebiliyvnen mis<br />
xelisuflebaSi arsebuli mxaris somexi episkoposebi qalaq karinSi da<br />
uTxra: saWiroa kaTalikosi avirCioT, moiyvanes vinme ioane sivnieli (igulisxmeba<br />
ioane gogoviteli), akurTxes da qalkedonur sarwmunoebas daemor-<br />
Cilnen~ (gv. 126).<br />
`movses patriarqis gardacvalebis Semdeg da somxeTSi xosrovis gamefebisas<br />
qveyana gaerTianda. patriarqad dasves WeSmariti da rCeuli kaci<br />
abraami (igulsxmeba abraam albaTaneli, 607-615), romelmac jer wyevlakrulviT<br />
aRmofxvra qalkedonis kreba, xolo Semdeg ekurTxa. xatmebrZolebi<br />
ki wamovidnen alvaneTSi da aRaSfoTes Tqveni qveyana, maSin gadmanis<br />
mTavarma Sei pyro is sami kaci, romelTa saxelebi zemoT vaxseneT da<br />
borkildadebuli somxeTSi miiyvana~... (gv. 127). (albaneTSi Sepyrobil xatmebrZolebs<br />
dasasjelad somxeTs ugzavnian).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXL<strong>VI</strong>I.<br />
X <strong>VI</strong>I. qarTvelTa qarTvelTa da da somexTa somexTa `ganyofa ganyofa ganyofa~ ganyofa<br />
`...hromaelTa keTilmsaxuri mefeebis zenonisa da anstasis brZanebiT<br />
erTsulovnad SeaCvenes qalkedonis kreba da leonis tomari. 47 wlis<br />
Semdeg (z. aleqsiZis TargmaniT, 87 wlis Semdeg), somexTa kaTalikosis _<br />
abraamis dros qarTvelebi somxebs gamoeyvnen kirionis mier. maTTanve iyvnen
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
473<br />
berZnebi da italielebi. alvanelebs ki ar uaruyviaT marTlmadidebloba, magram<br />
somxebTan erToba SeinarCunes. abraamma yvelas gaugzavna kirionis gandgomilobis<br />
cirkularuli sigeli da ganaZeva is sulieri xmliT...~ (gv. 128).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXL<strong>VI</strong>II.<br />
X <strong>VI</strong>II. cxra cxra saeklesio saeklesio xarisxis xarisxis Sesaxeb<br />
Sesaxeb<br />
`berZnebma xom Tqves, RmerTma daawesa cxra xarisxi <strong>eklesia</strong>Si, rogorc<br />
zeviT zecaSio, aseve unda iyos aqac, dedamiwaze da saydarSi. patriarqi,<br />
romelic igive mamamTavaria, arqiepiskoposi, romelsac episkoposTa Tavs<br />
uwodeben, mitropolitebi, episkoposebi, mRvdlebi, arqidiakvnebi, diakvnebi,<br />
wignis mkiTxvelebi, mefsalmuneni, _ yvela amaT SeerTebulad SeuZliaT<br />
xeli daasxan mamamTavars, xolo mamamTavars SeuZlia _ yvelas. Tu gulwrfelad<br />
gwamT (mimarTaven berZnebi somxebs), aRiareT vin aris Tqveni patriarqi?<br />
isini mxolod oTxni iyvnen qveyanaze: aleqsandriisa _ markozis<br />
saydari, antioqiisa _ maTesi, romisa _ lukasi, efesosi _ ioanesi. _ qveynis<br />
oTxi kuTxis mixedviT, edemis oTxnakadiani mdinaris mixedviT, oTxi maxareblis<br />
mixedviT, moses oTxi kanonis mixedviT...~ Cven yovelive amas vemor-<br />
CilebiT. daemorCileT Tqvenc erT amaTgans, anda yvelas erTad, raTa erTi<br />
sarwmunoeba gvqondes. Tqvenma wmida grigorma mTavarepiskoposad xeldasxma<br />
kesariaSi miiRo da mas Semdeg aseve xdeba dRemde. Tu Tqven misgan<br />
gansxvavebuli sxva eklesiis marTlmadideblebi xarT, maSin gviCveneT patriarqi,<br />
romelsac emorCileba Tqveni arqiepiskoposi, is, romelic dRemde<br />
Cvens xelqveiT iyo. xolo Tu Tqven patriarqi da sxva samRvdeloni ara<br />
gyavT <strong>eklesia</strong>Si, maSin arioziviT gzasacdenili mwvaleblebi yofilxarT...<br />
amaze somxebma veraferi upasuxes, radganac maTi <strong>eklesia</strong> marTlacda amgvar<br />
viTarebaSi imyofeboda. iustinianem <strong>Tavi</strong>s gamefebisTanave wmida ioane<br />
maxareblis nawilebi konstantinopolSi gadaitana da iq samamamTavro taxti<br />
daawesa, ZiriTadi taxti ki efesoSi darCa. agreTve maTes nawilebi<br />
antioqiidan ierusalimSi iqna gadatanili. Tan ambobda: `es qalaqi didi<br />
mefis qalaqiao~, ZiriTadi taxti ki isev antioqiaSi datova. maSin daiZrnen<br />
erTianad gulzviadni da sadac ki aRsrulebulni iyvnen mociqulni, yvela<br />
taxti sapatriarqod aRiares... rac Seexeba cxra xarisxs somxeTSi, <strong>eklesia</strong>Ta<br />
mesveurebma TviTneburad somexTa ampartavani xasiaTis gamo patriarqad<br />
abraami daadgines, arqiepiskoposad _ albaneli, xolo mitropolitad<br />
_ qarTveli. ganawyenda qarTveli, romelsac kirioni erqva da ganxeTqilebisaTvis<br />
mizezs eZebda. maSin wminda mRvdelmTavarma abraamma Tqva:<br />
`alvanelebma qarTvelebze adre miiRes qristianoba da amitomac ufro<br />
Seefereba mTavarepiskoposobao~. am marTlmadidebluri rwmenis ZiebaSi kama-<br />
Tis dros qarTvelebma datoves marTlmadidebloba da qalkedonitebi gaxdnen.<br />
berZeni mxedarTmTavrebi aqezebdnen somxebs, moeTxovaT sasuliero pirveloba<br />
alvanelebze, rasac alvanelebi ar emorCilebodnen, isini uTiTebdnen
474 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
erT pirvandel mociqulze, romelic alvaneTSi movida. mas eliSa erqva,<br />
uflis mowafeTagani iyo da xeldasxmuli uflis Zmis _ iakobisagan. eliSas<br />
iq uqadagia da aRuSenebia <strong>eklesia</strong> somxebze ufro adre. es aris aRmosavleTSi<br />
pirveli deda-<strong>eklesia</strong>o. am gisis <strong>eklesia</strong>s erwmunen alvanelebi da<br />
somxebisagan gaiTiSnen, raTa ar darCeniliyvnen sxvisi xelisuflebis qveS<br />
(aseve aqvs arseni safarelsac _ herTa kaTalikosi abazi (552-596) kirion-<br />
Tan erTad ganSorebia somxur <strong>eklesia</strong>s). maSin somxebma, ampartavnebis gamo<br />
berZenTa, romelnic cdilobdnen daemcirebinaT Tadeoz mociqulis gansasvenebeli<br />
da ambobdnen, ara gyavT mTavarepiskoposi da mitropolitio, gadawyvites<br />
savardapetos episkoposi mitropolitad eqciaT. misces mas jvari<br />
da pativi...~ (gv. 131).<br />
wigni wigni III<br />
III<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> III. III. albanelTa albanelTa qalkedoniti qalkedoniti kaTalikosis kaTalikosis Sesaxeb<br />
Sesaxeb<br />
albaneTis sakaTalikoso taxtze adis nersesi, romelic qalkedonitia,<br />
magram malavs. eriskacobisas bakuri erqva, Semdeg gardmanis episkoposi<br />
iyo. mas mxars uWers albaneTis dedofali, qalkedoniti sparami, varaz<br />
Trdatis meuRle. roca Sesaferisi dro dadga, nersesma gaamJRavna <strong>Tavi</strong>si<br />
qalkedonitoba, mas dedofali aqezebda. sxva qalkedonit mTavarTa daxmarebiT<br />
man mravali <strong>eklesia</strong> qalkedoniturad aqcia, gandevna zogi monofiziti<br />
episkoposi, maT Soris xazarTa momaqceveli israeli, sxvebi ki TviTonve<br />
ganSordnen. monofizitebs emxroboda alvaneTis didi mTavari Sero. amaT<br />
moiwvies kreba da SeaCvenes nersesi sxva qalkedonitebTan erTad. krebam<br />
werili miswera somxeTis kaTalikoss _ elias.<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> IV. IV. albanel albanel monofizitTa monofizitTa werili werili somexTa somexTa kaTalikoss<br />
kaTalikoss<br />
albanel monofizitTa kreba Tayvaniscemas ucxadebs somexTa kaTalikoss<br />
da swers: `Cvens mamebs Tqvens mamebTan erTad saerTo marTali rwmena<br />
hqondaT _ imZlavra qalkedonurma rwmenam da aavso qveyana... nersesi<br />
mglad iqca da daiwyo qristes gonieri samwysos gadabireba. amis gamo<br />
moviwadineT Segvetyobinebina es... raTa moxvideT CvenTan, rogorc Tqvens<br />
nawilTan da gankurnoT Cveni Wrilobebi...~ (gv. 138).<br />
(albanel monofizitebs miaCniaT, rom albanuri <strong>eklesia</strong> somxuri eklesiis<br />
nawilia, rom albanelTa da somexTa `mamebs~ saerTo rwmena hqoniaT.<br />
mouwodeben somexTa kaTalikoss, raTa is mivides albaneTSi, rogorc `mis<br />
nawilSi~ da imoqmedos. es xdeba <strong>VI</strong>I saukunis miwuruls, am saukunis dasawyisSi<br />
ki srulebiT identuri ambavi xdeba qvemo qarTlSi _ gugarqSi. `epistole-<br />
Ta wignis~ Tanaxmad gugarqeli, anu qarTveli monofizitebi <strong>Tavi</strong>anT <strong>eklesia</strong>s<br />
miiCnevdnen somxuri eklesiis nawilad da mouwodebdnen somxeTis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
475<br />
sakaTalikosos `emoqmeda~ gugarqelTa dasaxmareblad. (gugarqel qarTvel-<br />
Ta, iseve rogorc albanelTa, saeklesio ena somxuri iyo).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> V. V. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi arab arab amirasTan amirasTan uCivis<br />
uCivis<br />
albanel albanel qalkedonitebs<br />
qalkedonitebs<br />
arab xelisufals somexTa kaTalikosi swers, rom somxeTi arabebs emor-<br />
Cileba da emsaxureba RmerTis nebiT, albanelebi da somxebi qristianebi<br />
arian, magram albanelTa kaTalikosi, romelic partavSi zis, SeuTanxmda<br />
berZenTa imperators, ixseniebs mas locvebSi da albanelTa qveyanas aiZulebs,<br />
miiRos bizantiuri sarwmunoeba. somexTa kaTalikosi Semdeg mouwodebs<br />
amiras, rom is albanelTa qalkedonitobas gulgrilad nu Sexedavs,<br />
dasajos isini <strong>Tavi</strong>anTi moqmedebis Sesabamisad (msgavsad aseve somexTa<br />
sakaTalikosom da marzpanma <strong>qarTuli</strong> eklesiis qalkedonitobis, anu `berZnuli<br />
sarwmunoebis~ Sesaxeb Seatyobines sparsTa mefes kirionis dros da mouwodes,<br />
daesaja <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> bizantiuri rjulisaTvis).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>. <strong>VI</strong>. arabi arabi amira amira pasuxobs pasuxobs somexTa somexTa kaTalikoss<br />
kaTalikoss<br />
arabi amira somexTa kaTalikoss `RvTis kacs~ uwodebs da atyobinebs, rom<br />
man albaneTSi gagzavna didi jari erTguli msaxuris meTaurobiT. am jars<br />
nabrZanebi aqvs arabTa xelisuflebisagan gamdgari alvanelebi moaqcios<br />
somxur sarwmunoebaze. `...Cveni xelisuflebisagan gamdgari alvanelebi Tqveni<br />
sjulis mixedviT simarTleze moaqcion~ (gv. 139).<br />
(aqedan Cans, rom arabebs qalkedonitebi miaCniaT arabTa xelisuflebisagan<br />
gandgomilebad, xolo `somxuri sarwmunoebis~ mqoneni erTgul RvTis kacebad).<br />
Semdeg atyobinebs, rom `Cveni msaxuri Sens winaSe partavSi sisruleSi<br />
moiyvans sasjels, nersessa da mis Tanamoazre qals rkinis jaWviT gadaabamen<br />
da Sercxvenilebs samefo karze moiyvanen, raTa yvelam ixilos meamboxeTa<br />
Seuracxyofa~ (gv. 139).<br />
(yvela qalkedoniti arabTaTvis meamboxea. aseve uwodeben qalkedonitebs _<br />
`Cveni xelisuflebiasagan gandgomilebs~, amitomac isini sastikad unda daisajon.<br />
albanelTa kaTalikosi nersesic `meamboxea~ <strong>Tavi</strong>si qalkedonitobis gamo,<br />
is unda daisajos somexi kaTalikosis winaSe, xolo somxebs ufleba aqvT<br />
albanelebi `<strong>Tavi</strong>anT sarwmunoebaze~, anu somxur sarwmunoebaze moaqcion).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>I. <strong>VI</strong>I. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi albaneTSi albaneTSi sjis<br />
sjis<br />
albanTa albanTa kaTalikoss<br />
kaTalikoss<br />
somexTa kaTalikosi sagangebod Cavida albaneTSi, dajda mTavar taZarSi<br />
da brZana misTvis dasasjelad miegvaraT albanTa kaTalikosi nersesi. SeSineb-
476 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
uli albanelTa kaTalikosi daimala, Semdeg Seipyres da miiyvanes somexTa<br />
kaTalikosis winaSe. `mravalricxovan SekrebilTa Soris elias winaSe upasuxod<br />
idga ubeduri. mefis brZanebiT mas mZime sasjeli gamoutanes: gadaabes<br />
fexiT fexze im qalTan da Soreul qveyanaSi gasagzavnad moamzades, magram<br />
ver aitana es tanjva da rva dRis Semdeg gardaicvala~ (gv. 140). (aqedan<br />
Cans, rom arabebma sastikad dasajes ara marto qalkedoniti samRvdeloeba,<br />
nersesi da masTan daaxloebulni, aramed saero qalkedoniti xelisuflebac,<br />
magaliTad, albaneTis qalkedoniti dedofali sparami, romelic dasamcireblad<br />
albanTa kaTalikosis fexze gamoabes da gadaasaxles).<br />
qalkedonituri literatura gaanadgures. arabebma da albaneTSi sagangebod<br />
Casulma somxebma albanTa kaTalikos nersesis qalkedonituri<br />
wignebi, romliTac savse iyo zanduki, wyalSi Cayares.<br />
`... nersesis `wvalebiT~ savse wignebi, romliTac avsebuli iyo zanduki,<br />
waiRes da mTlianad mdinare trtutSi Cayares...~ (gv. 140)<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>II. <strong>VI</strong>II. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi erTgulebis erTgulebis xelwerils,<br />
xelwerils,<br />
anu anu `Semomtkicebis Semomtkicebis wigns wigns~, wigns , arTmevs arTmevs albanelebs<br />
albanelebs<br />
RmerTmao, _ weren albanelebi `Semomtkicebis wignSi~, _ `Segvibrala Cven<br />
uZlurni, Seiwyala Cveni xalxi da gamogvigzavna RvTis madliT Rirseuli<br />
mama elia _ somexTa kaTalikosi, kaci wmida da marTali, wmida grigoris<br />
taZris mflobeli, episkoposebTan da vardapetebTan erTad~. somexTa kaTalikosi<br />
albaneTSi Casula sami somexi episkoposisa, vardapetisa da mraval<br />
mowafeTa TanxlebiT (gv. 141). (SeiZleba Sedareba _ somxeTis <strong>eklesia</strong><br />
kirionis drosac apirebda qarTlSi somexi episkoposebis gagzavnas, raTa<br />
maT kirionisaTvis `eswavlebinaT swori sarwmunoeba~).<br />
albanelebi Semdeg weren somxeTidan Casuli samRvdeloebis Sesaxeb _<br />
`moxvediT Tqven Cvens dedaqalaq partavSi da tkbili moZRvrebiT aRkveTeT<br />
boroti Cvens Soris. gagvaxseneT Cveni winapris anderZi...~ (gv. 141).<br />
Semdeg _ `rodesac gansacdelma moaRwia Cvenamde, RmerTma aRmogviCina<br />
Semweoba wmida grigoris monacvlis meSveobiT, romlis marTlmorwmuneobis<br />
mowafeni varT da viqnebiT. elia somexTa kaTalikosi gaxda simarTlis<br />
mterze SurismaZiebeli da axla Cven yvelani vwyevliT `mwvaleblebs~ ...<br />
qalkedonis krebasa da leonis tomars... SevaCveneT Cveni sacodavi nersesic,<br />
romelic saTnoeyo orbunebianTa `wvalebas~ da misi mimdevarni. Cven<br />
SevadgineT es sabuTi RmrTisa... raTa amis Semdeg aRarvin gabedos gadauxvios<br />
Cveni mamebis naanderZevs. xolo Tu gamoCndeba vinme utifari... aseve<br />
SeCvenebuli iqneba... Tu episkoposTagani iqneba vinme _ Rirseba CamoerTvas<br />
da taxtidan Camogdebul iqnas. Tu mRvdeli _ aseve mouvides, Tu vinme<br />
berTagani, _ SeCvendes da ganidevnos, xolo Tu azatTagani iyos _ eklesi-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
477<br />
idan moikveTos da amxanagebSi gareva aekrZalos, vidre marTlmadideblur<br />
rwmenaze ar Semobrundes~. (aqedan Cans, rom arabTa zemoqmedebiT albanelebi<br />
(da ara marto albanelebi, aramed kavkasiis qalkedonitebi) iZulebulni<br />
arian <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong> somxuri eklesiis wevrebad gamoacxadon da<br />
dagmon qalkedonitoba. qalkedoniti samRvdeloeba ganikveTeba da ganidevneba,<br />
qalkedoniti eriskacebi moikveTeba sazogadoebidan _ `amxanagebidan~ da<br />
eklesiidan, mas ekrZaleba sazogadoebasTan raime kavSiri manam, sanam ar<br />
miiRebs `somxur sarwmunoebas~. unda vifiqroT, rom albaneTis mezobel<br />
qvemo qarTlSi, sadac arabobas gansakuTrebiT hqonda fexi mokidebuli,<br />
mravalma qarTvelma qalkedonitma iZulebiT miiRo `somxuri sarwmunoeba~).<br />
albaneTis albaneTis kaTalikosi kaTalikosi somxeTSi somxeTSi unda unda ekurTxos<br />
ekurTxos<br />
amis Semdeg albanel monofizitTa krebis monawileni _ samRvdeloeba,<br />
mTavrebi da aznaurebi deben SeTanxmebas somxeTis kaTalikosTan albaneTis<br />
kaTalikosis kurTxevis wesis Sesaxeb. am SeTanxmebis Tanaxmad, albaneTis<br />
kaTalikosis kurTxeva xdeba somexTa kaTalikosis mier. albanTa kaTalikosis<br />
kurTxeva unda moxdes somxeTSi `wmida grigoris taxtze~. Tu romelime<br />
albaneTis kaTalikosi gabedavs da ar ekurTxeba somxeTSi _ is kaTalikosad<br />
ar CaiTvleba. krebis monawileTa azriT, albaneTis kaTalikosi somxeT-<br />
Si unda ekurTxos, imitom rom albaneTi somxeTis meSveobiT ganaTlda da<br />
wmida grigoris droidan misi kurTxeva somxeTSi xdeboda, bolo dros ki<br />
aseTi wesi darRveula. kreba aRadgens `Zvel wess~.<br />
`Cven <strong>Tavi</strong>dan davaweseT agreTve alvaneTis kaTalikosis xeldasxma, radgan<br />
bolo xanebSi Cvenma kaTalikosebma daarRvies episkoposTa dadgenis<br />
wesi. gamoucdelobiT da ucodinarobiT Cvens qveyanaSi ganxeTqilebam iCina<br />
<strong>Tavi</strong>. amitom SevTanxmdiT RvTisa da Tqveni mamamTavrobis winaSe, rom albaneTis<br />
mRvdelmTavris kurTxeva wmida grigoris taxtze moxdes, Cveni<br />
qveynis TanxmobiT, rogorc es xdeboda wmida grigoris dros. radganac Cven<br />
Tqvenidan gavnaTldiT, WeSmaritad gvwams, rom visac Tqven airCevT, is sasurveli<br />
iqneba RvTisTvisac da CvenTvisac, nuravin gabedavs am SeTanxmebis<br />
darRvevas da sxvanair moqmedebas, xolo Tu vinme daarRvevs _ misi xeldasxma<br />
gauqmebulad CaiTvleba... rwmena iyos mtkice da Seuryeveli Cven<br />
orive xalxs Soris~... (gv. 143).<br />
SeTanxmeba daido somxuri welTaRricxviT 148, anu 699 wels. krebas<br />
somexTa kaTalikosi elia Tavmjdomareobda.<br />
aqedan Cans, <strong>VI</strong>I saukunis bolos rogor SeZlo somxurma <strong>eklesia</strong>m mTlianad<br />
gabatonebuliyo albanur <strong>eklesia</strong>ze. amis Semdeg albanur <strong>eklesia</strong>Si<br />
arabTa ZaldatanebiT aikrZala qalkedonitoba da albanelebma `somxuri<br />
sarwmunoeba~ miiRes, rasac Sedegad mohyva albanur <strong>eklesia</strong>Si ukve daner-
478 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gili somxurenovani wirva-locvis sruli gabatoneba. albanuri <strong>eklesia</strong><br />
mTlianad gaiTqvifa somxur <strong>eklesia</strong>Si. erovnuli eklesiis gareSe darCenili<br />
albanelTa didi nawili mahmadiandeba da asimilirdeba sxva xalxebSi,<br />
morwmune qristiani albanelebi ki monofizitebi arian da somxuri eklesiis<br />
nawili xdebian.<br />
arabebma, ise rogorc adre sparselebma, `somxuri sarwmunoeba~ savaldebulod<br />
aqcies kavkasieli xalxebisaTvis. Tu <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi albanurma<br />
<strong>eklesia</strong>m gabeda da somxur <strong>eklesia</strong>s gamoeyo, msgavsad kirionisa, <strong>VI</strong>I<br />
saukunis bolos arabebi albanelebs sabolood uqvemdebareben somxur <strong>eklesia</strong>s.<br />
arseni safareli da mose kalankatueli erTxmad weren albaneTis<br />
somexTagan gamoyofis Sesaxeb <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneTa mijnaze. isini am dros<br />
uTiTebdnen pirvel mociqul eliSaze, romelmac albanuri <strong>eklesia</strong> daafuZna<br />
_ `...mxedarmTavrebi aqezebdnen somxebs, moeTxovaT sasuliero pirveloba<br />
alvanelebze, rasac alvanelebi ar emorCilebodnen. isini uTiTebdnen erT<br />
pirvandel mociqulze, romelic alvaneTSi mivida, mas eliSa erqva. iq<br />
uqadagia da aRuSenebia <strong>eklesia</strong> somxebze ufro adre. es aris aRmosavleT-<br />
Si pirveli deda <strong>eklesia</strong>o. am gisis <strong>eklesia</strong>s erwmunen alvanelebi da<br />
somxebisgan gaiTiSnen, raTa ar yofiliyvnen sxvisi xelisuflebis qveS~.<br />
axla ki <strong>VI</strong>I saukunis bolos albanelebma aRar wamoayenes idea ierusalimidan,<br />
uflis Zma iakobisagan qristianobis albaneTSi Semotanis Sesaxeb,<br />
axla isini ukve acxadeben, rom maT somxeTisagan miiRes qristianoba. pirdapir<br />
weren kidec _ `... Cven Tqvengan gavnaTldiT...~ (gv. 143). amitomac<br />
albanuri <strong>eklesia</strong> unda daeqvemdebaros somxurs.<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> IX. IX. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi SeTanxmebis SeTanxmebis werils<br />
werils<br />
aZlevs aZlevs alvanelebs<br />
alvanelebs<br />
`uTanxmoebani, romlebic alvaneTSi moxda rwmenis gamo urjulo nersesisagan,<br />
mravalTa sulebSi qalkedonitur rwmenas aRvivebs da <strong>Tavi</strong>si cbieri<br />
borotebiT saSiSroebas uqmnis episkoposebs, mRvdlebsa da berebs. rodesac<br />
gavige me, somexTa kaTalikosma eliam, Cems episkoposebTan erTad mivedi<br />
alvaneTSi, didebul qalaq partavSi. CemTan Seikribnen sasulieroni da<br />
saeroni... episkoposebma da eklesiis mTelma dasma xelweriliTa da beWdiT...<br />
daadgines: <strong>Tavi</strong>si nebiT mtkiced daicvan rwmena da ar Seerion qalkedonituri<br />
rwmenisa da bakuris moZRvrebis mimdevrebs... Tu vinme kaTalikosi<br />
an episkoposi gadauxvevs am SeTanxmebas, maSin mas aRar unda hqondes<br />
ufleba mrevlze... me elia, somexTa kaTalikosma Cems episkoposebTan erTad<br />
miviRe Semomtkicebis wigni alvanelTa krebisagan da momeciT Tqven es<br />
SeTanxmebis werili...~ (gv. 144).
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X. X. arabTa arabTa amiras amiras divanSi divanSi aTavseben aTavseben sias<br />
sias<br />
albaneli albaneli mTavrebisa, mTavrebisa, imisaTvis: imisaTvis: Tu Tu romelime romelime maTgani<br />
maTgani<br />
qalkedonitobas qalkedonitobas miiRebs, miiRebs, sikvdiliT sikvdiliT dasajon<br />
dasajon<br />
479<br />
arabi amiras samdivnoSi moaTavses sia albaneli naxararebisa, maT Soris<br />
erTi mTavrisa, erTi spaspetisa, patrikebisa, iSxnebis mflobelebisa _ isini<br />
monofizitebi iyvnen, erTi ki iakobitia. _ `yvela eseni Cawerili iyvnen<br />
abdal meliq amir mumnis divanSi, imisaTvis, rom Tu vinme maTgani aRiarebda<br />
orbunebianobas, sikvdiliT daesajaT~ (gv. 144).<br />
(aqedan Cans, Tu ra sastikad devnidnen arabebi qalkedonitebs da aZlierebdnen<br />
`somxur sarwmunoebas~. TviT qveynis mfobeli mTavrebic ki sikvdiliT isjebodnen<br />
qalkedonitobisaTvis. dabali fenebi kidev ufro sastikad daisjebodnen,<br />
Tu isini gabedavdnen da `somxur sarwmunoebas~ ar aRiarebdnen. sastikad<br />
idevneboda qalkedoniti samRvdeloebac. qarTlSic aseTive viTareba iyo. qarTlis<br />
mflobeli xosroiani mefeebi <strong>Tavi</strong>anTi qalkedonuri sarwmunoebisaTvis sastikad<br />
daisajnen <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi. idevneboda <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri<br />
<strong>eklesia</strong>c. mxolod dasavleT saqarTvelo da mesxeTi _ bizantiis mfarvelobis<br />
wyalobiT gadarCa `somxuri sarwmunoebis~ iZulebas).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XXI. XXI. arabul arabul administraciul administraciul erTeul erTeul _ _ `armeniaSi armeniaSi armeniaSi~ armeniaSi<br />
Sedis Sedis qarTvelTa qarTvelTa da da albanelTa albanelTa qveynebi,<br />
qveynebi,<br />
misi misi amira amira erovnebiT erovnebiT somexia<br />
somexia<br />
somex mTavars sahl smbatians 837 wels `...samefodan didi jildo ergo.<br />
mas uwyalobes somxeTis, iberiisa da alvaneTis mTliani gamgebloba mTavris<br />
uflebiT~. (gv. 161)<br />
838 wels _ `... ufalTufalma iunesma, romelic somexTa, iberTa da alvanelTa<br />
xelisufali iyo, samefosagan kidev iTxova sami qveyana...~ (gv. 161)<br />
(iberia anu qarTli, an misi erTi nawili) Sedis arabTa mier Seqmnil adminitraciul<br />
erTeulSi _ `armeniaSi~, romelSic qarTlis garda, somxeTi da<br />
albaneTi Sedioda. am administraciuli erTeulis amirebi (anu vostikani) IX<br />
saukunis Sua wlebSi somxebi arian. maTTvis mefuri ufleba miuniWebiaT. isini,<br />
cxadia, xels Seuwyobdnen qarTlSi `somxuri sarwmunoebis~ gavrcelebas).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XXII. XXII. alvaneTis alvaneTis kaTalikosi kaTalikosi samueli samueli somexTa<br />
somexTa<br />
gareSe gareSe ekurTxa, ekurTxa, ris ris gamoc gamoc SeaCvenes<br />
SeaCvenes<br />
albanelTa kaTolikosma samuelma xeldasxma miiRo ara somxeTSi, aramed<br />
<strong>Tavi</strong>si albaneli episkoposebis xeliT. am ambavma `...metad aaRelva alvane-<br />
Tis iSxanebi. maT erTxmad acnobes es somexTa kaTalikoss, ufal gevorgs,
480 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
xolo man kanonieri ganCinebiT miswera somexTa iSxanebs da sTxova daxmareba<br />
... amasobaSi kaTalikosi samueli brZnulad mourigda alvaneTis<br />
Tavkacebsa da iSxanebs da maT Soris mSvidoba damyarda. amis gamo somxebma<br />
SeaCvenes alvanelebi. somexTa iSxani aSoti moiTxovda wmida grigoris<br />
mier ganwesebas da somexTagan xeldasxmas... somexTa didma mTavarma miswera<br />
gevorg mRvdelmTavars amis Sesaxeb, amasTanave daarwmuna samueli<br />
daTanxmeboda mTeli alvaneTis survils da Tundac <strong>Tavi</strong>si nebis gareSe<br />
wasuliyo dvins da... xelmeored mieRo xeldasxma somexTa kaTalikos gevorgisagan~.<br />
es moxda 877 wels.<br />
daaxloebiT 893 wels arabi mxedarTmTavari `...Tavs daesxa qarTvelTa<br />
qveyanas. mis winaaRmdeg gamovida ori mamaci qarTveli mxedarTmTavari<br />
giorgi da misi Zma aravesi. orive wamebiT daxoca~ (gv. 164).<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XXIV. XXIV. albanelTa albanelTa mamamTavrebi<br />
mamamTavrebi<br />
albaneTis `...uwindel patriarqTa saqmeni, dro da saxelebi dakargulan...~<br />
(gv. 168). albanTa ganaTlebis wyaro yofila wmida eliSa, wmida Tadeozis<br />
mowafe (miaqcieT yuradReba am Txzulebis <strong>VI</strong> saukunis dasasrulisa da <strong>VI</strong>I<br />
saukunis damdegis avtoris ideiT, albanTa ganmanaTlebeli wmida eliSa<br />
uflis Zmis, iakobis mowafea, dakavSirebulia ierusalimTan da araviTari<br />
kavSiri ara aqvs somxeTTan, ufro metic, is somxebze ufro adre aarsebs<br />
samociqulo taxts albaneTSi. es idea icvleba <strong>VI</strong>I saukunis dasasruls. am<br />
dros albaneTSi Casuli somexTa kaTalikosi elia mTlianad ucvlis am<br />
ideas saxes da gadmogvcems, rom mociquli eliSa mowafe iyo Tadeoz<br />
mociqulisa. es idea meordeba X saukunemde. Tadeozi somxuri eklesiis<br />
damaarseblad iyo aRiarebuli. Tu eliSa Tadeozis mowafe iyo, maSin alban-<br />
Ta ganmanaTlebeli mowafe yofila somexTa ganmanaTleblisa. amitomac albanuri<br />
<strong>eklesia</strong> somxurs unda daemorCilos).<br />
`Semdeg iyo yrma grigorisi, somexTa ganmanaTleblis grigoris SviliSvili~...<br />
(e.i. albanTa kaTalikosi iyo); `...Seqmna netarma mesropma alvanuri<br />
damwerloba. manve didi Sromis Sedegad anbani misca somxebsa da qarTvelebs.<br />
Semdeg iyo ufali abasi, romelmac somxuri welTaRricxvis dasawyisSi sapatriarqo<br />
taxti Coridan partavSi gadaitana... misi droidan Cveulebad iqca<br />
daeweraT aseTi pativi: `alvanTa, lfinTa da Coris kaTalikosi~. dvinis krebdan<br />
mas miuTiTes, raTa eRiarebina mxolod erTbunebianoba qristesi...~ (gv. 168).<br />
`ufali viro... man xazari SaTis tyveobidan gaa<strong>Tavi</strong>sufla somxebi, qarTvelebi<br />
da alvanelebi... ufali zaqaria... (man) siunqis episkoposad akurTxa vinme<br />
vrTanesi, rac moxda somexTa nebis gareSe~ (gv. 168). `ufali nersesi... mas<br />
goneba aeria, moindoma alvanelTa keTilSobili saxli CamoeSorebina da<br />
qalkedonituri rwmenisaTvis daemorCilebina~.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
481<br />
`ufalma miqaelma daswyevla agreTve qarTvelTa mwyemsi Talale, radganac<br />
man neba darTo ukanono qorwinebas~.<br />
`ufali samueli... man TviTon, xeldasxmis gareSe miiRo samamamTavro<br />
pativi, ris gamoc gan<strong>Tavi</strong>suflebul iqna. xelmeored xeldasxma miiRo somexTa<br />
kaTalikos georgisagan dvinSi. ufali iunani... kaTalikos georgis daukiTxavad<br />
mivida alvaneTSi da xeldasxmac mis gareSe miiRo, Semdeg TviTon<br />
georgma xelmeored akurTxa is~ (gv. 170).
482 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>I<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />
`Cvenma samRvdeloebam kargad icoda,<br />
rom mamuli da erovneba rjulTan erTad<br />
SeerTebuli, rjulTan Sexorc-Tvisebuli,<br />
uZleveli xmalia da Seuleweli fari<br />
mtrisa winaSe~.<br />
ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />
marTali marTali
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
`qarTlis~ istoriuli geografia <strong>VI</strong>II saukunisaTvis<br />
483<br />
qarTlis wyaroTa Tanaxmad, V saukunesa da wina saukuneebSi sityva `qarTlis~<br />
qveS igulisxmeboda mTeli saqarTvelo.<br />
aRmosavleT saqarTvelos ukiduresi aRmosavleTi provinciebic _ kaxeTi<br />
da hereTi _ qarTlis nawili iyo. V saukunis avtors ase aqvs gadmocemuli:<br />
`viTarca moiwia igi sazRvarTa qarTlisaTa qveyanasa mas hereTisasa... wina<br />
miegebnen mas aznaurni~. 1<br />
hereTi qarTlis erT-erTi Semadgeneli qveyanaa, xolo qarTlis sazRvrebi<br />
mtkiced aris gansazRvruli. iakob xucesma kargad icis, Tu sad gadis<br />
qarTlis saxelmwifos sazRvari da iseve, rogorc leonti mroveli, juanSeri<br />
da sxva Zveli qarTveli mematianeebi, xmarobs termins `sazRvari<br />
qarTlisaA~. hereTi, misi sityviT, qarTlis sazRvrebs SigniT moqceuli<br />
qveyanaa. hereTSi wamebuli wmida SuSanikis ambavi mTel qarTls moefina,<br />
`ganiTqva yovelsa qarTlsa saqme misi~, wmidanis sanaxavad `aznaurni da<br />
uaznoni soflisa qarTlisani movides~. 2<br />
qarTli sxvagan ki ar aris, aramed TviTve hereTia qarTli, aseve dasavleT<br />
saqarTvelo, kerZod, egrisis zRvis sanapiro klisuramde qarTlis<br />
erT-erTi qveyana iyo. swored amitom am teritoriebis berZnebis mier dapyrobis<br />
dros, mTel iveriaSi _ qarTlSi urva da wuxili daiwyo.<br />
qarTlsa da saberZneTs Soris <strong>Tavi</strong>danve iyo sazRvari dadebuli, qarTlis<br />
samefos SeqmnisTanave, farnavazis dros. farnaozma `qujis misca qveyana...<br />
egrisis wylamde...~, xolo gorgasals _ `...ukusca keisarman sazRvari<br />
qarTlisa cixe Tuxarisi da klarjeTi... gamoikiTxa keisarman sazRvari<br />
saberZneTisa da qveyana zRvispirisa, romel ars afxazeTi da hrqua: egrisis<br />
wyliTgan vidre mdinaremde mcirisa xazareTisa ese sazRvari ars<br />
saberZneTisa aleqsandrobiTgan~. 3<br />
keisarma vaxtang gorgaslis saxelmwifos daubruna is teritoriebi, romelnic<br />
istoriulad Sediodnen qarTlSi.<br />
egriswyals iqiT mdebare qveyana qarTls ekuTvnoda. marTlac, arsebobs<br />
`egriswyalsaqeTis~ Sesabamisi Zvel<strong>qarTuli</strong> termini _ `egriswyalqvemo qveyana~,<br />
vaxtang gorgaslis Zem daCim `ukumoixvna egriswyalsquemoTi queyana~. 4<br />
vaxtang gorgasalis meoxebiT qarTlis sazRvari gadaweuli iqna CrdiloeTiT<br />
da qarTlsa da saberZneTs Soris saxelmwifo sazRvari mdinare egriswylis<br />
nacvlad daido md. klisuraze _ `klisura romeli masa Jamsa iyo<br />
sazRvari saberZneTisa da saqarTveloAsa~, `zRude igi sazRvari klisurisa~. 5<br />
ase rom, qarTli vaxtang gorgaslis dros, iseve rogorc manamde da mis<br />
Semdeg, vidre <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebamde, erTiani qveyanaa, romelsac aqvs<br />
mtkiced gansazRvruli sazRvrebi mezobel saxelmwifoebTan. dasavleTiT<br />
qarTlis cnebaSi Sedis egrisi, aRmosavleTSi ki _ hereTi, xolo samxreTiT<br />
cixe-Tuxarisi da klarjeTi. aseTia mtkicebani <strong>qarTuli</strong> wyaroebisa.
484 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
`vaxtang gorgaslis mefobis periodi _ uaRresad mniSvnelovani movlenebiT<br />
aRivso: gaerTianda aRmosavleTi `iveria~ da dasavleTi `egrisi~.<br />
qarTl-kaxeTis garda; am erTian samefos farglebSi Semovida alvaneTis<br />
momijnave mxareebic (hereTi, kambeCani)~ 6 .<br />
vaxtang gorgaslis Semdeg maleve, miuxedavad imisa, rom misi qveyana<br />
sparselebma da bizantielebma daipyres, qarTli mainc erTiania, mas erTi<br />
kanonieri mmarTveli hyavs (nominaluri) samefo gvaridan.<br />
qarTlis cxovrebis mixedviT, vaxtangis Ze daCic mTel qarTls marTavs.<br />
man qarTls daubruna `egriswyalsqvemoTi qveyana~.<br />
XXX<strong>VI</strong> mefe farsmanmac `daipyro yoveli giorgia~ _ anu mTeli qarTli<br />
_ saqarTvelo. mis drosve qveynis SigniT sxvadasxva politikuri dajgufebis<br />
warmoqmna, urTierTgamijvna mimdinareobda (528-542 wlebSi).<br />
mefe farsmani sparselebis momxrea, xolo Zeni mirdatisani _ berZnebisa.<br />
XXX<strong>VI</strong>I mefis farsman <strong>VI</strong>-is dros (542-557) `arRara moiyvandian kaTalikossa<br />
saberZneTidan~. mis dros Semosula 12 sirieli mama.<br />
XXX<strong>VI</strong>II mefis bakuris Semdeg qarTli, anu saqarTvelo daiSala<br />
saerisTavoebad.<br />
guaram kurapalatma (575-600), romelsac `mosca mefoba saqarTvelosi keisarman~...<br />
7 _ `erisTavni ver scvalna, vinaidgan gujriT aqvndaT mflobeloba<br />
keisrisa da sparsTa mefisagan, garna morCilebasa Sina guaramisa iyvnen~. 8<br />
aqedan Cans, rom qveyana, faqtobrivad, gayofilia sparseTsa da saberZneTs<br />
Soris. es qveynebi TviTon amtkiceben erisTavebs saqarTveloSi, magram<br />
saqarTvelo, anu qarTli mainc erTiani qveyanaa da erisTavebi erT qarTvel<br />
mefes _ qarTlis mefes emorCilebian.<br />
ra iyo amis mizezi, ram SeunarCuna aseT pirobebSi qarTls erTianoba?<br />
`faqtia isic, rom miuxedavad<br />
politikuri damoukideblobis dakargvisa,<br />
qarTli <strong>VI</strong> saukunis ganmavlobaSi...<br />
ekonomikur aRmavlobas<br />
ganicdis...~ 9 am dros gacxovelebula-gaRrmavebulasaqarTvelos<br />
sxvadasxva provinciebs Soris<br />
ekonomikuri kavSiri, gafarTovebula<br />
Sinagani bazari. `yvelaferi<br />
es, ra Tqma unda, xels uwyobda<br />
da apirobebda am calkeuli<br />
provinciebis Serwyma-gaerTianebis<br />
process. amdroindeli qarTlis ekonomikuri da kulturuli aRmavlobis<br />
maCvenebelia mniSvnelovani arqiteqturuli nagebobani, romlebic am<br />
periodSi iqmneba da romelTa dagvirgvinebasac warmoadgens <strong>qarTuli</strong> xelovnebis<br />
brwyinvale Zegli _ mcxeTis jvari~. 10
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
485<br />
ase rom, vaxtang gorgaslis Semdeg qarTli ki ar daSlila, piriqiT,<br />
mimdinareobda `calkeuli provinciebis Serwyma-gaerTianebis procesi~ da<br />
`ekonomikuri kulturuli aRmavloba~. swored amiT iyo gamowveuli is, rom<br />
sxva saxelmwifoebis mier `mflobeloba~ miniWebuli erisTavebi erT qarTlis<br />
mefes, anda mTavars emorCilebian.<br />
adarnase mTavarsac, mcxeTis jvris erT-erT aRmSenebels, yvela eris<strong>Tavi</strong><br />
emorCileba. magram erisTavebis Secvla mas ar SeuZlia. adarnases Ze<br />
stefanoz mTavari da misi Zeni _ arCili da miri gadadian dasavleT<br />
saqarTveloSi, egrisSi da iqidan marTaven saxelmwifos: egrisi rom qarTlis<br />
samefoSi Semavali qveyana ar yofiliyo, qarTlis mefe-mTavrebi iq ver<br />
dadgebodnen.<br />
arCil mefis erT-erTi Ze, iovane, egrisis mmarTveli mTavari iyo. mas<br />
mematiane `iovane erisTavs~ uwodebs.<br />
egrisi qarTlis erT-erTi qveyana iyo imiTac, rom qarTlis kaTalikosi<br />
kirioni xeldasxmulia `...gugarqis, qarTlis da egrisis kaTalikosad~. 11<br />
amasve miuTiTebs atenis sionSi axladaRmoCenili warwerebi, sadac qarTlis<br />
eris<strong>Tavi</strong> amave dros egrisis eris<strong>Tavi</strong>caa.<br />
wmida mefe arCilis mematianes erT-erT wyarod gamouyenebia anonimis<br />
Txzuleba, romelic asaxavs swored im epoqas, romelsac igi gulisxmobs, e.i.<br />
arCilis moRvaweobis xanas. arCili ki, Cveni azriT, <strong>VI</strong>II saukunis pirveli<br />
naxevris moRvawea. 12<br />
am anonimis koncefciiT `...dasavleTi saqarTvelo, anu egrisi, afxazeTis<br />
gamoklebiT, qarTls warmoadgens, anu ukeT, dasavleT saqarTvelos Semadgeneli<br />
mxareebi arian igive `qveyanani qarTlisani~. rogorc viciT, aseTi<br />
koncefcia saerTod axasiaTebs `qarTlis cxovrebas~ da mas garkveuli<br />
safuZvelic unda hqondes. anonimis mixedviT, `qarTlis mefeebs~ mirs da<br />
arCils, romlebic murvan yrus Semosevisas dasavleT saqarTvelos afareben<br />
Tavs, am ukanasknelze suverenuli uflebebi aqvT~. 13<br />
`sikvdilis win miri eubneba arCils: `mamaca Cveni mokvda SfoTsa amas<br />
Sina da ver warveciT igi mcxeTas. warscen Zvalni misi da daflen saydarsa<br />
quTaissa, raTa ipovos igi sawameblad samkvidrosa Cvenisa~. e.i. quTaisis<br />
saydari, sadac stefanoz qarTlis eris<strong>Tavi</strong>s saflavia, iqneba simbolo qarTlis<br />
mmarTvelTa axali rezidenciisa. es tendencia saxelmwifos kulturulpolitikuri<br />
centris dasavleTSi, kerZod ki quTaisSi gadatanisa, marTlac,<br />
SesaZlebelia ukve maSin arsebuliyo, ramdenadac <strong>VI</strong>II saukunis 40-iani wlebidan,<br />
rogorc viciT, Tbilisi arabi amiras adgil-samyofeli xdeba~. 14<br />
rogorc aRniSnuli gvqonda, sazRvari qarTlsa da `saberZneTs~ Soris<br />
gadioda mdinare klisuraze. arabobis dros mefe arCili gadasuli iyo<br />
`saberZneTSi~, mdinare klisuras iqiT. qveynis dawynarebis Semdeg mefe<br />
arCilma adgilobriv erisTavs _ afxazeTis mmarTvels, romelic `keisris-
486 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gan~ iyo dadginebuli (`eris<strong>Tavi</strong> keisrisa leon~), uTxra _ `...aw uwyies<br />
Seneba adgilTa CvenTa klisuriTgan aRmarT. warval da daveSenebi cixe<br />
gojs da quTaiss~. 15<br />
klisuriTgan `aRmarTi~ qveyana qarTlis mefeTa sakuTari `adgilia~ _<br />
qarTlia.<br />
arCili arabebTan omis win agonebs mirs, rom qarTlidan wamoRebul<br />
saganZurTa Soris `orni igi gvirgvinni oqroisa da anTrakisani: erTi<br />
mirian mefisa da erTi vaxtangisi. Sen da mamaman Cvenman dasdeviT igi<br />
quTaTis da cixe gojis~. 16<br />
samefo niSnebis, Zveli qarTlis mefeTa samefo gvirgvinebis quTaissa da<br />
cixe gojSi `dadebiT~, es qalaqebi qarTlis politikur centrebad unda<br />
qceuliyvnen.<br />
ase rom, <strong>VI</strong>II saukunis 50-ian wlebamde sityva `qarTlis~ qveS igulisxmeboda<br />
mTeli saqarTvelo, rogorc misi aRmosavleTi, aseve dasavleTi nawili.<br />
amitomac, qarTlis sakaTalikoso <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias axorcielebda<br />
ara marto aRmosavleT saqarTveloze, aramed dasavleT saqarTvelozec,<br />
sakaTalikosos daarsebis droidan _ V saukunidan, xolo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
<strong>Tavi</strong>s uflebamosilebas axorcielebda dasavleT saqarTveloze <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis warmoqmnis droidanve.<br />
<strong>VI</strong>II saukunis meore naxevarSi (80-90-ian wlebSi) arCilis Zis, iovane<br />
egrisis eris<strong>Tavi</strong>s gardacvalebis Semdeg, iSleba <strong>qarTuli</strong> samefo. erTiani<br />
qarTlis samefo gaiyo sam nawilad: warmoiqmna `afxazeTi~, `qarTli~ da<br />
`kaxeTi~. am dromde, e.i. <strong>VI</strong>II saukunis 80-90-ian wlebamde _ farnavaz pirveli<br />
mefidan arCil mefis Svilebamde, yovelTvis sityva-termini `qarTli~<br />
aRniSnavda mTel saqarTvelos, xolo amis Semdeg dasavleT saqarTvelos<br />
ukve aRar ewodeboda qarTli, aramed ewodeboda afxazeTi.<br />
qarTlis samefo TiTqmis uwyvetad arsebobda farnavaz mefis Semdeg <strong>VI</strong>II<br />
saukunemde, TiTqmis 1000 wlis ganmavlobaSi, xolo <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> qarTlis<br />
saxelmwifos daSlis Sedegad, rogorc aRvniSneT, warmoiSva afxazeTis, taoklarjeTis<br />
(qarTlis), kaxeTisa da hereTis samefoebi.<br />
`xolo amieridgan iwyo Semcirebad mefobaman didTa mefeTa xuasroanTaman.<br />
pirvelad ufleba sarkinozTa gandidna da mieridgan mieca yoveli ese<br />
qveyana JamiTi Jamad rbevasa da oxrobasa~.<br />
`ganiryvna qveyana, rameTu romeli gamoCndis Rirsi mefed xosrovani<br />
agarianTagan Semcirdian, vinaATgan gandidna Zali sarkinozTa da daipyres<br />
qarTli da tfilisi da ganmravldnen mTavarni~. 17<br />
arabebis Semosevis gamo `klisuris iqiTa qveyana~ _ afxazeTi berZenTa<br />
batonobisagan ga<strong>Tavi</strong>suflda, `rameTu mouZlurebul iyvnen berZennica agarianTagan,<br />
vinaiTgan miuRies zRvis gareTi~. 18
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
487<br />
e.i. saberZneTis `zRvisgareTi~ qveyana _ mcire azia, arabebs daupyriaT.<br />
amis gamo, saberZneTi mouZlurebula. amiT usargeblia afxazeTis erisTavs,<br />
leon II-s da <strong>Tavi</strong>si qveyana gau<strong>Tavi</strong>suflebia.<br />
es qveyana `istoriulad~ `berZnebs~ ekuTvnoda da mdebareobda qarTlis<br />
mdinare klisuras gadaRma. am qveyanaSi _ afxazeTSi, erisTavebs niSnavda<br />
keisari. am afxazeTs Seafares <strong>Tavi</strong> murvan yrusagan devnilma mefe mirma<br />
da arCilma. aqve maT daamarcxes mteri _ `sarkinozni ukun iqcnen meotni~.<br />
afxazeTSi bizantiis mtrebze qarTvel mefeTa gamarjvebiT kmayofil keisars<br />
`leonisaTvis mieca mkvidrad erisTaoba afxazTa msaxurebisaTvis<br />
mefeTasa, rameTu ese leon I eris<strong>Tavi</strong> iyo mun keisrisagan~. 19 aqve gardaicvala<br />
mefe miri, xolo misi qaliSvili miaTxoves leon afxazTa erisTavs.<br />
leoni afxazeTis eris<strong>Tavi</strong>a, xolo arCilis Svili iovane _ egrisis eris<strong>Tavi</strong>,<br />
iovane eris<strong>Tavi</strong>s sikvdilis Semdeg, afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> leon II xdeba egrisis,<br />
anu mTeli dasavleT saqarTvelos mmarTveli _ `...leon daipyra sruliad<br />
egrisi da iwoda mefe afxazTa. `mematiane qarTlis samefos kuTvnil teritoriaze<br />
`afxazTa samefos~ warmoSobis mizezad iovane eris<strong>Tavi</strong>s sikvdilis<br />
garda, asaxelebs mefe arCilis Zis, qarTlis mTavris, juanSeris siberesac _<br />
`juanSerica daberebul iyo~. namdvili mizezi, cxadia, arabebis mier qarTlis<br />
samefo saxlisa da samefos centraluri nawilis ganadgureba iyo~.<br />
qarTlis samefos <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>ve gamoeyo kaxeTis damoukidebeli samTavro<br />
_ `kaxeTis samTavro qarTls agreTve <strong>VI</strong>I saukunis meore naxevarSi unda<br />
gamoyofoda, yovel SemTxvevaSi 764 wlis Semdeg~. 20<br />
qarTveli mematianis Tanaxmad, `afxazTa samefos~ warmoqmnisTanave warmoiqmna<br />
kaxeTis samTavro _ `...juanSerica daberebuliyo da mokuda igica...<br />
kualad gandga grigoli mTavari. aman daipyra kaxeTi~. 21<br />
es iyo <strong>qarTuli</strong> samefos saboloo daSla; Tumca, es samefo mainc ganagr-<br />
Zobda arsebobas Sida qarTlsa da tao-klarjeTSi.<br />
erTiani qarTlis, erTi politikuri erTeulis, adgilze warmoiqmna sami<br />
politikuri erTeuli _ `afxazeTi~, `qarTli~, `kaxeTi~. afxazeTis samefos<br />
warmoSobis, anu dasavleT saqarTvelos qarTlis saxelmwifosagan Camocilebis<br />
Semdeg, Cans, moxda eklesiis administraciuli gayofac _ qarTlis<br />
sakaTalikosos SigniT Camoyalibda dasavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong> da<br />
warmoiqmna afxazeTis sakaTalikoso.<br />
rogorc aRniSnuli gvqonda, <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebamde dasavleT<br />
saqarTvelos qristianebi eqvemdebarebodnen qarTlis kaTalikoss, iseve<br />
rogorc kaxeTisa. `amis SesaniSnavi mowmobaa jvris tipis qristianuli<br />
taZrebis mSenebloba qarTlsa, kaxeTsa da egrisSi; kirionis xeldasxma<br />
gugarqis, qarTlisa da egrisis kaTalikosad~. 22<br />
`,...am TvalsazrisiT, uaRresad mniSvnelovnad gveCveneba vaxuSti batoniSvilis<br />
erTi Cveneba: `ars xons <strong>eklesia</strong> didi gumbaTiani, mSvenieri nagebi, zis
488 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
episkoposi, mwyemsi vakisa. es iyo erTobasa Sina qarTlisa mTavarepiskopozisa<br />
Semdgomad ganyofilsa dasves aqa episkopozi~.<br />
vaxuStis es cnoba erTxel kidev amtkicebs im azrs, rom saqarTveloSi<br />
qristianobis pirvel saukuneebSi, <strong>qarTuli</strong> eklesiis erTobis dros, dasavleT<br />
saqarTvelos mrevli emorCileboda qarTlis mTavarepiskoposs, qarTlis<br />
kaTalikosobis warmoqmnis Semdegac, es mrevli mcxeTis (samTavros)<br />
episkoposis mrevlia. rogorc aRvniSneT, es iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis erTobis<br />
dros (V-<strong>VI</strong>I saukuneebSi, <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlamde), vaxuSti wers, _ `...es iyo<br />
erTobasa Sina qarTlisa mTavarepiskopozisa~, xolo erTiani <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
gayofis Semdeg, anu afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnis Semdeg,<br />
xonSi, anu dasavleT saqarTvelos centrSi _ vake samoqalaqoSi dausvamT<br />
episkoposi _ `... Semdgomad ganyofisa dasves aqa episkopozi~.<br />
`vaxuStis am cnobidan, romelic, eWvi ar aris, mas romeliRac Zveli<br />
wyarodan unda hqondes, gamodis, rom erTiani saqarTvelos samefos arsebobis<br />
pirobebSi vake imereTi, anu samoqalaqo, qarTlis mTavarepiskoposis<br />
iurisdiqcias emorCileba...~ 23<br />
vaxuSti `erTobasa Sina~-Si gulisxmobs ara <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos erTobas,<br />
aramed <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zvel erTobas <strong>VI</strong>II saukunemde, magram <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> XI saukunis Semdeg kvlav gaerTianda, amitom mkiTxveli rom ar<br />
daibnes, Tu eklesiis romel erTobazea saubari, vaxuSti brZanebs: `... erTobasa<br />
Sina qarTlis mTavarepiskopozisa...~ vaxuStis dros mkiTxvelma kargad<br />
icis, rom mTavarepiskoposoba, anu mTavarepiskopoz-kaTalikosoba arsebobda<br />
V-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, xolo kaTalikos-patriarqoba XI saukunis Semdgom.<br />
vaxuSti mTavarepiskopozisdroindeli erTobis qveS gulisxmobs V-<strong>VI</strong>II saukuneebs.<br />
`marTlac, SeuZlebelia XI saukunis erTiani saqarTvelos monarqiis<br />
Camoyalibebis Semdeg, roca qristianoba ayvavebuli iyo da saepiskoposo<br />
uamravi, dasavleT saqarTvelos erTi nawilis saepiskoposo damorCileboda<br />
mcxeTis mTavarepiskoposs da ara saqarTvelos `mcxeTis~ patriarqs~. 24<br />
`erTiani saqarTvelos monarqiis arsebobis dros, aseTi movlenis warmoqmna<br />
gaugebaria. safiqrebelia, rom igi gacilebiT ufro Zveli drois nayofia<br />
da maincdamainc im droisa, rodesac egrisi Zlieri qarTlis kulturul<br />
eqspansias ganicdida. SesaZlebelia, es friad saintereso faqti dakavSirebuli<br />
iyos im movlenasTan, romelic fiqsirebulia somxur wyaroSi da romlis<br />
mixedviT `winandel wesTa magaliTisamebr~ <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi qarTlis<br />
kaTalikosis iurisdiqcia egrisis garkveul nawilze vrceldeba. 25<br />
`amgvarad gamodis, rom uZvelesi droidanve (V s-dan) egrisis aRmosavleT<br />
nawilSi oficialuri qristianuli kulti qarTul enaze sruldeboda...<br />
mTel im teritoriaze, romelic moicavs swored vake imereTs _ argveTis<br />
udides nawils, raWa-leCxumianad, arc erTi bizantiuri saepikoposo kaTedra<br />
ar moixsenieba. es garemoeba ar unda iyos umizezo da amdenad, yve-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
489<br />
laferi zemoT Tqmuli gvaiZulebs vifiqroT, rom am teritoriaze ukve<br />
maSin mcxeTis kaTalikosis iurisdiqcia moqmedebda <strong>qarTuli</strong> eniT, <strong>qarTuli</strong><br />
mwignobrobiT da, aqedan gamomdinare, yvela Rrma SedegebiT. am konteqstSi<br />
saamiso myar argumentad moCans <strong>VI</strong>I saukunis mcxeTis jvris tipis taZris<br />
ageba WyondidSi~. 26<br />
Tu qarTlis kaTalikosis iurisdiqcia vrceldeboda mTel saqarTveloze,<br />
rogorc aRmosavleTze, ise dasavleTze, maSin unda aixsnas dasavleT<br />
saqarTveloSi berZnuli saepiskoposoebis warmoqmnis mizezebi. Cans, berZnuli<br />
qristianuli centrebi saqarTvelos Savi zRvis sanapiroze TandaTan<br />
gaqristianebuli adgilobrivi mosaxleobis saWiroebisaTvis ki ar warmoiqmna,<br />
aramed es centrebi Seiqmna erTdroulad `berZnul-romauli jariskacebisa<br />
da garnizonisaTvis~, agreTve, zRvispira polisebis savaWro ara<strong>qarTuli</strong><br />
qalaqebisaTvis.<br />
saqarTvelos zRvispireTis yvela berZnuli saepiskoposo biWvinTis garda,<br />
Seiqmna <strong>VI</strong>I saukunis Semdgom. am dros saqarTveloSi SemoWrilma imperatorma<br />
heraklem garkveuli mizezebis gamo, mcxeTis sakaTalikosos CamoaWra<br />
dasavleTis zRvispira teritoriebi, sadac konstantinopolma <strong>Tavi</strong>si<br />
iurisdiqcia ganaxorciela.<br />
saqarTvelos SavizRvispira berZnuli saepiskoposoebi, erovnuli saepiskoposoebi<br />
rom ar iyvnen, es iqidanac Cans, rom dasavleT saqarTvelodan<br />
bizantielebis garnizonebis gayvanisa da qveynis ga<strong>Tavi</strong>suflebis Semdeg,<br />
<strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi, es saepiskoposoebi gauqmdnen, xolo teritoria afxaze-<br />
Tis sakaTalikosos iurisdiqciaSi Sevida. sulieri TvalTaxedviT, <strong>Tavi</strong>s<br />
mxriv, afxazeTis sakaTalikoso iyo mcxeTis sakaTalikosoze damorCilebuli,<br />
<strong>qarTuli</strong> saeklesio eniT, <strong>qarTuli</strong> mwignobrobiT. is iyo erTiani <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis erT-erTi Semadgeneli nawili. misi meTauri mcxeTis kaTalikoss<br />
eqvemdebareboda sulierad, xolo mirons afxazeTis sakaTalikoso<br />
mcxeTis sakaTalikosodan iRebda. afxazeTis sakaTalikoso, `qarTlis cxovrebisa~<br />
da ucxour wyaroTa mowmobiT, daarsebula bizantieli imperatoris,<br />
lev isavrosis dros, 720 wels, xolo iuridiuli gaformeba miuRia,<br />
anu qarTvel mefeebs afxazeTis sakaTalikosos arseboba ucvniaT 830 wels.<br />
giorgi merCulisaTvis Zalze kargad aris cnobili, rom istoriulad<br />
qarTli ewodeboda, rogorc aRmosavleT, aseve dasavleT saqarTvelos uZvelesi<br />
droidan <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebamde. marTalia, mis dros dasavleT<br />
saqarTvelos ewodeba ara qarTli, aramed afxazeTi, magram man icis, rom es<br />
aris politikuri mdgomareobis Sedegi, xolo sulierad da kulturulad,<br />
afxazeTi, e.i. dasavleT saqarTvelo, IX-X saukuneebSic qarTlia, afxazeTis<br />
samefos udidesi Zlierebis drosac ki. es, rogorc grigol xanZTelis<br />
cxovrebidan Cans, cnobilia ara marto <strong>qarTuli</strong> da saeklesio politikuri<br />
wreebisaTvis, aramed ierusalimis sapatriarqosTvisac, romelic avalde-
490 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
bulebs afxazeTis sakaTalikosos, mironi miiRos qarTlis sakaTalikosodan.<br />
es sakiTxi ganxilulia qvemoT.<br />
qveynis zogadi mdgomareoba <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />
juanSeri gadmogvcems, rom arabTa SemosevebiT Sewuxebulma mefe stefanozma<br />
<strong>Tavi</strong>si samefo saganZuri Suaze gahyo. erTi naxevari gadaitana<br />
<strong>Tavi</strong>si samefos dasavleT nawilSi _ egrisSi, egrisSive Tan waiyvana <strong>Tavi</strong>si<br />
pirmSo _ taxtis memkvidre mihri. saganZuris meore naxevari misca umcros<br />
vaJs arCils, romelmac es ganZi gadaitana qveynis aRmosavleT nawilSi da<br />
iq dafla (Seinaxa). ganZis nawili gorSic Seinaxa, xolo saeklesio sagan-<br />
Zuri mTliani saqarTvelosi (yovlisa qarTlisa) dafles mcxeTaSi. male<br />
arCilic egrisSi gadavida.<br />
736-38 wlebSi saqarTveloSi murvan yru SemoiWra. saqarTvelos mTavrebi<br />
da erisTavebic ki kavkasiis mTebis tyeebSi da RreebSi imalebodnen.<br />
`da yovelni mTavarni da pitiaxSni naTesavni erisTavTa da warCinebul-<br />
Tani Seimeotnes kavkasiad da daimalnes tyeTa da RreTa da movlo yruman<br />
yoveli kavkasia... Semusrna yovelni qalaqni da umravlesni cixeni sazRvar-<br />
Ta qarTlisaTa~. 27<br />
rogorc aRiniSna, am dros sazRvari qarTlisa (anu saqarTvelosi) gadioda<br />
klisuraze da egrisi qarTlis mefeTa samefoSi Sedioda.<br />
murvan yrum, roca gaigo, rom qarTlis mefeebi egrisidan afxazeTSi<br />
gadavidnen, gahyva maT kvals da bizantiis sazRvrebSi (romelic im dros<br />
klisuras marjvena sanapiroze mdebareobda) gadavida. `Sevlo yruman klisura,<br />
romel mas Jamsa iyo sazRvari saberZneTisa da saqarTveloAsa~. 28<br />
RvTis SewevniT, murvan yrus laSqari Seimusra qarTvel mefeTa xeliT.<br />
wyaldidobisagan Zaladakargulma arabebma datoves saqarTvelo. arabTa<br />
ukuqceviT gaxarebuli bizantiis imperatori swers <strong>Tavi</strong>s moxeles, afxaze-<br />
Tis mmarTvels, erisTav leons Semdegi saxis brZaneba-miTiTebas _ Cven<br />
xSirad varRvevdiT da varRvevT qarTlis samefos sazRvrebs (romelic im<br />
dros gadioda mdinare klisuraze). amJamad mahmadianTa Semosevebis gamo,<br />
unda gavixsenoT, Tu rogor gvarges da Tanagvidgnen qarTlis axlandeli<br />
mefeebi, unda gavixsenoT is Zveli saqmeni, rac maT mefeebs gaukeTebiaT<br />
bizantiis imperiis sasargeblod, amitomac gibrZaneb, ar daarRvio qarTlisa<br />
da bizantiis sazRvari, romelic gadis egrisSi _ `yovladve sazRvarTa<br />
qarTlisasTa Cvengan qmnil ase vneba da mefeTa maTTagan Cvenda momarT<br />
Tanadgoma da rgeba. aw ese mesame msaxureba da rgeba dadves CvenTana...<br />
keTilad pativscemdi mefeTa da erTa magaT qarTlisaTa, da amieriTgan<br />
nuRaramca xelgewifebis vnebad maTda da sazRvarTa maTTa egrisaTa~. 29<br />
imperatori <strong>Tavi</strong>s erisTavs ubrZanebs: `keTilad pativscemdi... erTa magaT<br />
qarTlisaTa~. Cans, `qarTlis erSi~ keisari gulisxmobs mdinare klisuras
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
491<br />
aqeT mcxovreb mosaxleobas, radgan swored am mdinareze gadioda egrisSi<br />
is sazRvari bizantiisa, romlis gadalaxvac man aukrZala afxazeTis erisTavs.<br />
mcxeTa isea dangreuli arabebis Semosevis gamo da qarTli mooxrebuli,<br />
rom egrisSi gadasuli `mefe~ stefanozis gvami mcxeTaSi, sagvareulo saflavze<br />
ver dakrZales. igi quTaisSi dakrZales _ qveynis axal politikur<br />
centrSi. is gamxdara samefo dinastiis axali samkvidro da imis dasamtkiceblad,<br />
anu `sawameblad~, rom is mcxeTis magieri `samkvidro~ iyo, mefemTavari<br />
stefanozi am centrSi, quTaisSi dakrZales. `saydarsa quTaissa,<br />
raTa ipovos igi sawameblad samkvidrosa Cvenisa~. 30<br />
quTaisi qarTlis samefos axal dedaqalaqad iqca. SeuZlebelia, am dros<br />
quTaisis saydari, sadac mefe dakrZales, ar yofiliyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
iurisdiqciaSi.<br />
arCil qarTlis mefes sauxucesod (anu samefo domenad _ saufliswulod)<br />
mefe miris anderZiT, ergo dasavleT saqarTvelo.<br />
amave anderZiT, axal mefe arCils `qveyanani qarTlisani~ orad unda<br />
gaeyo. erT-erTi nawili unda mieca miris qaliSvilebisaTvis, meore Tvi-<br />
Tonve unda daetovebina. arCils Sexvda dasavleT saqarTvelos kuTxeebi.<br />
sikvdilis win miri eubneba arCils: `...ganuyavi maT qveyanani qarTlisani,<br />
naxevari Sen da naxevari maT... gqondes sauxucesod: egrisi, svaneTi, Tavkveri,<br />
argveTi da guria~, aqedan aSkaraa, rom dasavleT saqarTvelo qarTlis<br />
samefos nawilia.<br />
arabTagan dapyrobili Tbilisis nacvlad, qarTlis mefeebs quTaisi<br />
dedaqalaqad miaCniaT. arCili eubneba sakuTriv afxazeTis erisTav leons:<br />
`...aw uwyies Seneba adgilTa CvenTa klisuriTgan aRmarT. warval da dave-<br />
Senebi cixe-gojs da quTaiss...~ 31<br />
arCilis gancxadeba `aw uwyies Seneba adgilTa CvenTa klisurTagan aRmarT~<br />
niSnavda imas, rom arabTa mier darbeuli qarTlis samefoSi Senelebula<br />
dampyrobTa gamanadgurebeli moqmedeba, ris Sedegadac, samefoSi dawyebula<br />
aRmSeneblobiTi procesi. qarTlis samefo swored `klisuriTgan<br />
aRmarT~ iwyeboda. mdinare klisuris marcxena napiridan iwyeboda qarTlis<br />
qveyanani _ egrisi, guria, argveTi, svaneTi, Tavkveri.<br />
arCil mefe <strong>Tavi</strong>s samefoSi Semaval qveynad miiCnevs dasavleT saqarTvelos<br />
da ucxadebs sakuTriv afxazeTis erisTavs _ `warval da daveSenebi<br />
cixe-gojs da quTaiss~. sakuTriv afxazeTi ki, mdinare klisuras marjvena<br />
sanapirodan iwyeboda.<br />
arCilis gardacvalebis Semdeg, umalve, dasavleTi saqarTvelo, anu qarTlis<br />
samefos is nawili, romelic mdinare klisuras marcxena sanapirodan iwyeboda,<br />
<strong>Tavi</strong>s samTavros SeuerTa sakuTriv afxazeTis erisTavma da dasavleT saqarTvelos<br />
ewoda afxazeTi. imitom, rom am qveyanas marTavda dinastia, romlis<br />
tituli iyo `afxazTa eris<strong>Tavi</strong>~, e.i. dasavleTi saqarTvelo politikurad iqca
492 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
`afxazeTad~, xolo manamde saqarTvelos am nawils politikurad ewodeboda<br />
`qarTli~. misi mpyrobeli iyo qarTlis samefo saxli. dasavleT saqarTvelos<br />
manamde marTavda _ `qarTlis mefe~, anu `qarTvelTa mefe~.<br />
ra mizeziTac dasavleT saqarTvelos afxazTa eris<strong>Tavi</strong>s mier `dapyrobis~<br />
Semdeg ewoda `afxazeTi~, im mizeziT mas iq qarTlis mefeTa batonobis<br />
dros ewodeboda `qarTli~. Secdomaa amJamad sayovelTaod miRebuli azri,<br />
TiTqosda am mxares qarTli ewoda IX-X saukuneebSi. sinamdvileSi, piriqiT<br />
iyo. uZvelesi droidan swored <strong>VI</strong>II saukunis bolomde ewodeboda am qveyanas<br />
qarTli, IX-X saukuneebSi ki mas afxazeTi ewodeboda. amis miuxedavado,<br />
wers giorgi merCule, Tumca, dasavleT saqarTvelos amJamad afxazeTi ewodeba,<br />
is <strong>Tavi</strong>si arsiT qarTlia, qarTvelTa qveyanaa, radganac Zveleburadve aq<br />
RvTismsaxureba qarTul enaze aResrulebao.<br />
`afxazTa samefo~ Seiqmna qarTlis samefos teritoriis nawilze. amis<br />
Semdeg dasavleT saqarTvelos politikurad aRarasodes ewodeboda `qarTli~,<br />
politikurad is `afxazeTi~ iyo. erTiani <strong>qarTuli</strong> samefos Seqmnis<br />
Semdeg ki _ dasavleT-aRmosavleT saqarTvelos ukve ewodeboda ara `qarTli~,<br />
aramed `saqarTvelo~. wina saukuneebisagan gansxvavebiT, X-XI saukuneebSi<br />
`qarTli~ geografiuli termini gaxda, Tumca, unda iTqvas, rom, marTalia,<br />
<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg dasavleT saqarTvelos politikurad `qarTli~<br />
ar ewodeboda, magram kulturulad mas zogjer Zveleburadve `qarTls~<br />
uwodebdnen. swored am kulturul `qarTlzea~ giorgi merCulis Txzuleba-<br />
Si naTqvami _ `qarTlad friadi queyanaA aRiracxebis, romelsaca Sina<br />
<strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis, da locvani aResrulebis~. aq `qarTlSi~<br />
igulisxmeba `dasavleT saqarTvelo~, magram ara politikuri, aramed kulturuli<br />
mniSvnelobiT. politikurad, am Txzulebis daweris dros, dasavle-<br />
Ti saqarTvelo afxazeTia. sakulto msaxurebam, <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong>si tradiciebisadmi<br />
erTgulebis gamo, ar Secvala `qarTlis~ <strong>VI</strong>II saukunemdeli gageba<br />
da X <strong>saukuneSi</strong>c ki dasavleT saqarTvelos `qarTls~ uwodebda.<br />
cnobilia, rom teritoria, romelsac sakuTriv `afxazeTi~ ewodeba, adre<br />
Sedioda bizantiis imperiaSi. mas qarTvelebi saberZneTs uwodebdnen. sazRvari<br />
`saqarTvelosa da saberZneTs~ Soris mdinare klisuraze gadioda.<br />
imis Semdeg, rac arCilis dros bizantia dasustda, mdinare klisura gadaiqca<br />
sazRvrad qarTlis samefosa da sakuTriv afxazeTis saerisTavos, e.i.<br />
saberZneTs Soris.<br />
afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> arCils ucxadebs _ `amieriTgan ars ese mamulobiT<br />
samkvidrebel Cemda klisuriTgan, vidre mdinaremde did xazareTad~, e.i.<br />
afxazeTis saerisTavos sazRvrebi gadis: samxreTiT _ mdinare klisura,<br />
xolo CrdiloeTiT mdinare yubani, anu `mcirisa xazareTisa~ wyali.<br />
afxazeTis am saerisTavos Semqneli leoni male danaTesavebis gziT<br />
xdeba memkvidre dasavleT saqarTvelos `sauxucesosi~ _ `qarTlis same-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
493<br />
fos~ nawilisa, rac ase momxdara: qarTlis mefe mirma <strong>Tavi</strong>si samefos orad<br />
gayofis Semdeg, samefos erTi naxevari _ dasavleT saqarTvelo `sauxucesod~<br />
gadasca <strong>Tavi</strong>s Zma arCils, xolo meore naxevari gaunawila qarTlisave<br />
erisTavebs _ guaram kurapalatis erT-erT STamomavals, ferozis naTesav<br />
pitiaxSs, nerses nersesians, adarnase adarnasians, varazmans, juanSers juanSerians,<br />
romelTac <strong>Tavi</strong>si qaliSvilebi miaTxova.<br />
mefe miris anderZis Tanaxmad, misi qaliSvilebi mxolod qarTlis erisTavebs<br />
unda SeerToT. ucxo qveynels ufleba ar hqonda siZeobisa. afxazeTis<br />
erisTavs surda mefe miris qaliSvilis SerTva, magram afxazeTi sazRvris<br />
gadaRma mdebareobda, amitomac leoni ar iTvleboda qarTlis erisTavad<br />
da mas ufleba ar hqonda siZeobisa.<br />
mefe miris anderZi arCilisadmi aseTia: _ `ara mivis Ze wuli Svilad<br />
mkvidrad, aramed misxen Svidni qalni. aw Sen xar mkvidri saxlisagan<br />
mefobisa Cvenisa... da Cven Semcirebul varT, rameTu Sen xar ucolo da me<br />
var uZeo. aw radgan moyvanian mamaTa CvenTa colni asulni erisTavTa<br />
CvenTani, miscen maT asulni Cemni da ganuyven qveyanani qarTlisani: naxevari<br />
Sen da naxevari maT. xolo sauxucesod romel mqonda, momicemia Senda da<br />
gqondes sauxucesod: egrisi, svaneTi, Takveri, argveTi da guria. xolo<br />
klarjeTi da SuamTiuleTi miec asulTa CemTa~. 32<br />
e.i. anderZi aseTi Sinaarsisaa: marTalia, Cveni samefo saxlis siZlieris<br />
dros Cveni winaprebi irTavdnen ucxo mefeTa asulebs, magram dauZlurebis<br />
Semdeg winamorbedi mefeebi Cvenive (qarTlis) erisTavebis asulebs irTavdnen,<br />
amitomac amJamadac ase moiqec _ SerTe Cemi asulebi Cvensave (qarTlisave)<br />
erisTavebs da ganuyavi maT Cemi samefoo. dasavleTi saqarTvelo, romelic<br />
adre mefe miris sauxuceso iyo, arCils gadaeca.<br />
mefe arCilma ganaxorciela anderZi. mefe miris qaliSvilebi SerTo<br />
qarTlisave erisTavebs da `ganuyo maT qveyanani qarTlisani~.<br />
am proceduris damTavrebisTanave arCil mefesTan TxovniT midis sakuTriv<br />
afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> leoni. Txovs, raTa arCil mefem miiRos rogorc <strong>Tavi</strong>si<br />
`mona~. konteqstidan Cans, rom iTxovs CarTos qarTlis erisTavTa siaSi<br />
da miaTxovon mas mefe miris erT-erTi qaliSvili.<br />
juanSeri wers _ rogorc ki arCilma miris qaliSvilebi SerTo qarTlis<br />
erisTavebs da amiT es erisTavebi <strong>Tavi</strong>s `Svilebad da Zmebad hyo~, maSinve<br />
afxazTa eris<strong>Tavi</strong> leoni mefes ucxadebs: _ `...ars ese mamulobiT samkvidrebel<br />
Cemda: _ klisuriTgan, vidre mdinaremde didad xazareTad, sada<br />
daswvdebis wveri kavkasiisa. SemrTe meca monaTa SenTa Tana, romelni ese<br />
dRes Rirs yven Svilad da Zmad Senda. ara minda nawili Sengan, aramed Cemica<br />
ese Senadve iyos, maSin misca leons colad Zmiswuli misi guranduxt...~. 33<br />
juanSeri iyo erT-erTi siZe arCilisa, romelic TviTmxilveli da msmeneli<br />
yofila <strong>Tavi</strong>smierve matianeSi moTxrobili ambisa. juanSeris Tanaxmad,
494 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
moxda aseTi saxis politikuri garigeba _ erisTavma leonma <strong>Tavi</strong>si samTavro<br />
Seiyvana arCilis samefoSi _ `Cemica ese klisuriTgan mdinaremde mcirisa<br />
xazareTisa Senadve iyos~, samagierod, arCilma mas miaTxova mefis qaliSvili,<br />
aqcia is <strong>Tavi</strong>s `Svilad da Zmad~, misca mas Zveli samefo gvirgvini. am<br />
gziT afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> qarTlis samefo taxtis erT-erT memkvidred,<br />
samefo saxlis Svilad iqca.<br />
ivane javaxiSvili wers, rom juanSerso `...<strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II s.s. Sesaxeb ufro<br />
sayuradRebo cnobebi moepoveba~. 34 marTalia, iv. javaxiSvils ar sjera, rom<br />
juanSerma aRwera vaxtang gorgaslis cxovreba, rac sruliad SesaZlebelia,<br />
radganac `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, juanSerma vaxtangis cxovreba<br />
ki ar aRwera, aramed `...vaxtang mefisiTgan vidre aqamomde aRwera juanSer<br />
juanSerianmao~. 35<br />
e.i. juanSeris matiane Seicavda ara gorgaslis cxovrebas, aramed mis<br />
Semdeg, <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneTa aRweras.<br />
unda iTqvas, rom `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, `qarTvelTa cxovreba<br />
vidre vaxtangisamde aRiwereboda JamiTi-Jamad~, xolo vaxtang gorgaslis<br />
cxovrebis avtori cnobili ar yofila.<br />
leonti mroveli ki mxolod redaqtor-aRmwereli yofila da ara avtori<br />
`mefeTa cxovrebisa~ da `ninos mier qarTlis moqcevisa~. am TxzulebaTa<br />
avtorTa vinaoba ar scodniaT, magram scodniaT, rom isini drodadro, Jami-<br />
Ti Jamad iwereboda qronikebis saxiT. leonti mroveli mxolod arCil<br />
mefis wamebis momTxrobeli orfurcliani Txzulebis avtoria da redaqtori<br />
mTeli wignisa.<br />
juanSeris Tanaxmad, TiToeul qarTlis erisTav-siZes Sexvda qarTlis<br />
samefos romelime nawili samemkvidreod. yovel siZes amis Semdeg potenciurad<br />
SeeZlo <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong> qarTlis samefo taxtis memkvidred gamoecxadebina.<br />
erT aseT memkvidred iqca leon afxazTa eris<strong>Tavi</strong>. teritoria mdinare<br />
klisuriTgan mdinare yubanamde leon eris<strong>Tavi</strong>s surviliT Sevida `qarTlis<br />
samefoSi~. aRsaniSnavia, rom leon erisTavamde es teritoria `bizantiis<br />
imperiaSi~ Sedioda. am aqtis Semdeg, rac leonma mefis asuli<br />
guranduxti SeirTo, afxazTa eris<strong>Tavi</strong> iqca arCilis sauxuceso dasavleT<br />
saqarTvelos erTaderT kanonier memkvidred, radganac arCils im dros<br />
Svilebi ar hyavda. yvela sxva memkvidre siZe-eris<strong>Tavi</strong> aRmosavleT saqarTvelo-<br />
Si cxovrobda, miT umetes, rom arCilma leons uboZa samefo niSani _<br />
`gvirgvini romeli berZenTa mefesa warmoeca mirisaTvis~. qarTlis mefis,<br />
miris, samefo gvirgvini mefis asulis, guranduxtis meuRlis, leonis, sakuTreba<br />
gaxda. afxazTa erisTavebi qarTlis mefeTa ojaxis wevrebi da taxtis<br />
memkvidreni gaxdnen, iseve rogorc sxva siZe-erisTavebi.<br />
mkvlevarebi miiCneven, rom qarTlis cxovrebaSi gadmocemuli mefe miris<br />
da arCilis mier saqarTvelos samefos dayofa warmoadgens ara realur
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
495<br />
aRweras, aramed legendas, romelic Seiqmna saqarTvelos erisTavTa wreSi<br />
maTi interesebis dakmayofilebis mizniT. cnobili mkvlevari wers _ `mkvlevarebi<br />
usafuZvlod ar Tvlian, rom es legenda aRmocenda qarTvel<br />
erisTavTa wreSi da mimarTuli iyo im mZafri brZolis sawinaaRmdegod,<br />
romelsac centraluri xelisufleba eweoda separatist feodalTa sawinaaRmdegod<br />
X-XI saukuneebSi erTiani monarqiis SeqmnisaTvis~. 36 `am pirobebSi<br />
Seiqmna kidec legenda mefe arCilis `reformebis~ Sesaxeb, arsi romlisa<br />
imaSi iyo, rom TiTqosda arCilma jer kidev <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, <strong>Tavi</strong>s Zmis, miris<br />
anderZis Tanaxmad, miaTxova misi qaliSvilebi erisTavebs da mziTvis saxiT<br />
misca maT saqarTvelos naxevari~. 37<br />
davuSvaT, arCilisa da miris mier qarTlis samefos dayofa da gadacema<br />
Svid siZe-erisTavze, marTlac legendaa da is warmoiSva erTiani monarqiis<br />
sawinaaRmdegod, separatist erisTavTa moZraobis gasamarTleblad. am<br />
SemTxvevaSi auxsneli rCeba yvelaze arsebiTi da mTavari, kerZod, legendis<br />
mixedviT, miris eqvsi qaliSvili miaTxoves aRmosavleT saqarTvelos<br />
erisTavebs, xolo erTi _ afxazeTis erisTavs, amitomac legendis Tanaxmad,<br />
rogori uflebac aqvT aRmosavleT saqarTvelos erisTavebs qarTlis samefo<br />
taxtze, igive ufleba aqvs afxazeTis erisTavs. aqedan gamodinare, afxazTa<br />
mefeebs ufleba hqondaT elaSqraT tao-klarjeTSi, Sida qarTlsa Tu<br />
kaxeTSi _ qarTlis samefo taxtze <strong>Tavi</strong>si memkvidreobiTi uflebis ganxorcielebis<br />
mizniT, rasac marTlac hqonda adgili.<br />
afxazTa mefeebi mudmivad laSqrobdnen Sida qarTlSi, saqarTvelos<br />
sxva kuTxeebSi, `legendis SemTxzvel~ erisTavebis mamulSi, itacebdnen maT<br />
samkvidrebels da uerTebdnen <strong>Tavi</strong>anT samefos. aSkarad Cans, rom Tu `legenda<br />
SeTxzulia~ qarTlis erisTavTa wreSi, igi ver asrulebda <strong>Tavi</strong>s<br />
daniSnulebas.<br />
Tu davuSvebT, rom legenda marTlac SeiTxza, unda vifiqroT, rom igi<br />
afxazTa mefeebis karze, maTi aRmosavluri laSqrobebis gamarTlebis<br />
mizniT SeiTxza, magram CvenTvis am SemTxvevaSi mTavaria is, rom Zveli<br />
wyaroebis Tanaxmad, afxazeTis mefeebs hqondaT erTiani saqarTvelos samefo<br />
taxtze pretendentobis kanonieri, memkvidreobiT miRebuli ufleba.<br />
rogorc aRvniSneT, leon I-ma politikuri mosazrebiT <strong>Tavi</strong>si samTavro<br />
afxazeTi iuridiulad SeuerTa qarTlis samefos, raTa amiT mieRo ufleba<br />
qarTlis eris<strong>Tavi</strong>s titulis tarebisa da mefis memkvidre asulis SerTvisa.<br />
guranduxtis SerTvis Semdeg, marTlac, mTel dasavleT saqarTveloSi samefo<br />
taxtis ori kanonieri memkvidre aRmoCnda _ mefis Zma arCili da mefis<br />
qaliSvili guranduxti, aRmosavleTSi ki ufro meti. arCili uSvilo iyo im<br />
dros, amitomac guranduxts (leonis meuRles) arCilis aRmosavleT saqarTvelo-<br />
Si (kaxeTSi) gadasvlis Semdeg SeeZlo kanonierad emarTa mTeli saqarTvelo.<br />
guranduxtis meuRles, leon I-s, davalebulic eqneboda arCilisagan es.<br />
arCilma mas xelisuflebis niSani _ samefo gvirgvini uboZa.
496 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
aRmosavleT saqarTveloSi arCils SeeZina ori vaJi. aqedan erT-erTi,<br />
ioane, gadadis dasavleT saqarTveloSi. ioane arCilis Ze, cxadia, amis<br />
Semdeg aris `mpyrobeli~ mmarTveli am mxarisa, magram saqarTvelos verc<br />
erT kuTxeSi arabTa Zalebi ver iTmenen qarTlis samefo taxtis pirdapiri<br />
memkvidreebis gaZlierebas. amis Sesaxeb mematiane wers: _ `ukeTu vinme<br />
gamoCndis SvilTa Soris vaxtangisaTa, romelica Rirs iyo mefed, iqmnis<br />
Semcrobil sarkinozTagan~, amitomac, unda vifiqroT, rom mterTagan Zaladakarguli<br />
ioane arCilis Ze xosroian-gorgasliani _ dasavleT saqarTvelos<br />
kanonieri `mpyrobeli~, ufro TanammarTveli, anu ufro sworad, formaluri<br />
mmarTveli iqneboda, xolo leon I _ faqtobrivi mmarTveli. leons<br />
arabebi ar sdevnian, da rac mTavaria, mas xazarTa samxedro da politikuri<br />
mxardaWera aqvs, xazarebi ki arabTa tolfardi da arabTa mowinaaRmdege<br />
Zala iyo amierkavkasiis arenaze. amitomac, ioanes gardacvalebisTanave<br />
gaerTianebuli egris-afxazeTis `mpyrobeli~ xdeba ara ioanes STamomavali,<br />
aramed leon I-is STamomavali _ leon II. leon II-is Sesaxeb<br />
wers mematiane _ `dai pyra afxazeTi da egrisi vidre lixamde~. aq `daipyra~<br />
niSnavs ara ZaliT dapyrobas, aramed imas, rom afxazeT-egrisis TviTmpyrobeli<br />
mmarTveli gaxda leon II, nacvlad ioanes STamomavlebisa. ioanes<br />
STamomavlebs am politikur erTeulze igive ufleba hqondaT, rac leons,<br />
radganac oriveni qarTlis mefe miris kanonieri politikuri memkvidreebi<br />
iyvnen. swored am `kanonierebis~ gamo, afxazeT-egrisis samefos Seqmnas, anu<br />
leonis mier dasavleT saqarTvelos `dapyrobas~ ar gamouwvevia araviTari<br />
winaaRmdegoba qveynis SigniT, radganc moxda `dapyroba~ ara ZaliT, aramed<br />
moxda erTi mmarTveli dinastiis Secvla meore kanonieri mmarTveli dinastiiT.<br />
dapyrobas, am sityvis Tanamedrove gagebiT, adgili ar hqonia.<br />
g. wulaia wers: `aseT dapyrobas adgili rom hqonoda, maSin bunebrivia,<br />
mas ar SeeZlo ar gamoewvia sapasuxo reaqcia egrisis mxridan _ amitomac<br />
`matiane qarTlisaASi~ aRwerili ambavi kvalificirebul unda iqnas, rogorc<br />
mSvidobiani SeerTeba egrisisa da afxazeTisa. da moxda es, rogorc Cans,<br />
jer kidev <strong>VI</strong>II saukunis 80-ian wlebSi, sakuTriv afxazeTis samefos Seqmnamde~.<br />
38 marTlac, afxazeT-qarTlis SeerTeba moxda jer kidev afxazeTis<br />
samefos warmoqmnamde, ris Sesaxebac mogviTxrobs `matiane qarTlisaA~, ufro<br />
dawvrilebiT ki juanSeri. qarTlSi im dros egrisic Sedioda, amitomac<br />
qarTlisa da afxazeTis SeerTeba, imavdroulad afxazeT-egrisis SeerTebasac<br />
gulisxmobda da es afxazeTis samefos Seqmnamde moxda. leon II-m<br />
miiRo afxazeTis mefis tituli, dasavleT saqarTvelos ewoda afxazeTi,<br />
mmarTveli dinastiis warmomavlobis mixedviT.<br />
`afxazTa samefos~ daarsebis Sesaxeb ivane javaxiSvili wers: `<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong><br />
bizantia dasustebuli iyo arabebTan brZolisa da Sinauri saeklesio uTanxmoebisa<br />
da gamwvavebuli brZolis gamo xatebis Tayvanismcemlebsa da uarmy-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
497<br />
ofelTa Soris. amiT usargeblia afxazeTis imdroindel erisTavs ... leon<br />
I gamefebula 746 wels da umefia 791 wlamde... am drois ganmavlobaSi<br />
qarTlSi arabTa mkacri batonobis qveS erisTavobdnen jer nerse, xolo mis<br />
Semdgom stefanozi, Ze gurgenisa. <strong>VI</strong>II saukunis ukanasknel meoTxedSi ki<br />
erisTavad qarTlSi aSot didi yofila, magram raki qarTlSi arabebi xangrZliv<br />
mSvidobianad aravis aboginebdnen, verc qarTlis erisTavma aSot<br />
kurapalatma (786-826) gauZlo... igi daesaxla artanujSi da `misca RmerTma<br />
gamarjveba da axelmwifa igi SavSeT-klrjeTsa zeda~... `berZenTa mefeman<br />
miuboZa kurapalatoba aSots~. 39<br />
`...swored am dros, rogorc etyoba, kaxeTis mTavari grigoli daZrula da<br />
qarTlis erTi nawili, qsnis xeoba da qsnis dasavleTiT mdebare Sida<br />
qarTli daupyria... amitom `gamoilaSqra aSot kurapalatman da uSvela<br />
Teodosi afxazTa mefeman, Zeman meoris leonisaman, romeli igi iyo siZe<br />
aSot kurapalatisa~. 40 es ambavi 791-818 w. Sua unda momxdariyo.<br />
magram arc aSot kurapalatis gamarjveba da batonoba yofila qarTlSi<br />
xangrZlivi: `movida xalid iazidis Ze arabi da daipyra somxiTi, qarTli<br />
da hereTi... gaqceuls kurapalats arabebi kvaldakval daedevnen, moewivnen<br />
da 29 ianvars 826 wels <strong>eklesia</strong>Si zed sakurTxevelze maxvliT mohkles~. 41<br />
853 wels SemoiWra buRa Turqi da Tbilisi gadawva. `...bagrat kurapalati<br />
moxerxebulad iqceoda da arabebis urTierTSoris mtrobiTa da uTanxmoebiT<br />
<strong>Tavi</strong>sTvis sargeblobda. magram Tu arabebis Zalis daxmarebiTa da mfarvelobiT<br />
bagrat kurapalati kargad afarToebda <strong>Tavi</strong>s samflobelos da amave<br />
dros, afxazTa mefis moZraobas aRmosavleTisaken gzaze eRobeboda, calke<br />
TviTon SavSeT-klarjeTis batons misi winaaRmdegobis gaweva ar SeeZlo. aki<br />
amitomac iyo, rom `mas Jamsa Sina gamovida igi afxazTa mefe giorgi Zma<br />
Teodoresi da dimitrisi, Ze leonisa, daipyra qarTli da dauteva erisTavad<br />
Cixa Ze dimitrisi~ da bagrati iZlebuli iyo gaCumebuliyo~. 43<br />
IX saukunis meore naxevarsa da X saukunis dasawyisSi ara marto qvemo<br />
qarTli _ Tbilisis samxreTiT myofi teritoria, aramed qarTlis centraluri<br />
nawili, Sida qarTli, xSirad somxeTis `samefoSi~ SehyavdaT da<br />
mas somexi mmarTvelebi marTavdnen. sakiTxavia, qarTvel qalkedonitTa da<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis mdgomareoba, qarTlze somex monofizitTa da arab musulmanTa<br />
batonobis dros, miT umetes, rom am droisaTvis amierkavkasiis arabTa<br />
mier dapyrobil nawilSi Seqmnili iyo administraciuli erTeuli `armeniis~<br />
saxelwodebiT. am erTeulSi qarTlic Sedioda da mas zogjer arabTa<br />
nacvlad, erovnebiT somxebi marTavdnen.<br />
891 wels adarnase kurapalati, qarTvelTa mefe, somexTa mefis biZam<br />
abasma gzad mimavali Seipyro.<br />
`904 wels `gamovida konstantine afxazTa mefe~ da `daipyra qarTli~,<br />
romelic am dros qarTlis aznaurebis xelT iyo. amis gamo `daemtera
498 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
somexT mefe sumbat tiezerakali da moilaSqra spiTa didiTa da moadga<br />
ufliscixesa... da wariRes cixe xerxiTa~.<br />
somxebs ufliscixe auRiaT.<br />
`konstantine afxazTa mefe... miuval<br />
adgilebSi Seixizna, magram<br />
raki mokavSireni mis sabrZanebels<br />
aoxrebdnen, isev dazaveba airCia<br />
da sumbats mociqulebi miugzavna.<br />
somexTa mefem <strong>Tavi</strong>s mxriv warmomadgenlad<br />
zavis pirobaze mosalaparakeblad<br />
somexi didebulebi<br />
gagzavna. roca afxazTa mefe<br />
konstantine maTTan saubriT garTuli<br />
iyo, somexTa didebulebi adarnase<br />
qarTvelTa mefis brZanebisamebr<br />
moulodnelad miscvivdnen konstantines da daatyveves. ueWvelia, am<br />
veragi ganzraxvis monawile somexTa mefe unda yofiliyo. somexTa mefem<br />
igi anisSi gagzavna~. 44<br />
somex monofizitTa Sida da qvemo qarTlze zegavlenis gaZlierebis<br />
dros, arabTa mxardaWeriT, <strong>qarTuli</strong> eklesiis qalkedonurma centrebma IX-<br />
X saukuneebSi gadainacvla mesxeTsa da dasavleT saqarTveloSi. dasavleT<br />
saqarTveloSi mainc <strong>qarTuli</strong> eklesiis pozicia ise Zlieri ar iyo, rogorc<br />
mesxeTSi, radganac dasavleT saqarTveloSi bizantias <strong>Tavi</strong>si berZnulenovani<br />
saepiskoposoebi hqonda daarsebuli. afxazTa mefeebma <strong>Tavi</strong>s upirveles<br />
saqmed aqcies <strong>Tavi</strong>anT samefoSi berZnuli saepiskoposoebis gauqmeba<br />
da maT nacvlad <strong>qarTuli</strong> saepiskoposoebis daarseba. mesxeTSi ki imis<br />
Semdeg, rac iq tao-klarjeTis `qarTvelTa samefo~ daarsda, qarTulma<br />
qalkedonurma <strong>eklesia</strong>m frTebi gaSala. amis Semdeg IX-X saukuneebSi aq<br />
sarwmuneobiT `somexi~, magram erovnebiT qarTveli mosaxleoba ubrundeboda<br />
<strong>Tavi</strong>s deda-qarTulenovan <strong>eklesia</strong>s. aseTi `sarwmunoebiT somexTa~ (grigol<br />
bakurianis mier gamoyenebuli terminia _ `sarwmunoebiT somexi~) raodenoba<br />
mkvidr qarTul mosaxleobaSi arc Tu ise mcire iqneboda, Tu gaviTvaliswinebT,<br />
rom taosa da klarjeTze <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi rogorc somxuri monofizituri,<br />
ise somxuri qalkedonituri eklesiebi hegemonobdnen, <strong>qarTuli</strong> eklesiis mna-<br />
Tobis, wmida mama grigol xanZTelis da misi mowafeebis dros ufalma RmerTma<br />
aayvava da gaaZliera <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> tao-klarjeTSi.<br />
dasavleT saqarTveloSi damoukidebeli `afxazTa samefos~ daarsebas,<br />
saeklesio kanonebis Tanmaxmad, unda gamoewvia da gamoiwvia kidec am saxelmwifoSi<br />
<strong>Tavi</strong>sTavadi eklesiis daarseba. afxazeTis sakaTalikosos daarsebis<br />
politikuri safuZveli iyo afxazeTis samefo. <strong>VI</strong>II saukunidan afxaze-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
499<br />
Tis <strong>qarTuli</strong> sakaTalikoso ukve arsebobs. IX <strong>saukuneSi</strong> misi arseboba<br />
aRiara `qarTvelTa mefem~.<br />
qarTlis yofili samefos teritoriis nawilze, afxazeTis samefos warmoqmnis<br />
Semdeg, iq <strong>Tavi</strong>sTavadi eklesiis daarsebas araviTari garTuleba da<br />
winaaRmdegoba ar unda gamoewvia aRmosavleT saqarTvelos saeklesio moRvaweTa<br />
mxridan, radganac qalkedonisa da sxva msoflio krebaTa Tanaxmad,<br />
eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi unda emTxveodes saxelmwifo _ administraciul<br />
sazRvrebs. amitomac, Tu saeklesio moRvaweni cnobdnen afxazeTis<br />
damoukidebeli saxelmwifos arsebobas, kidevac unda ecnoT am saxelmwifo-<br />
Si <strong>Tavi</strong>sTavadi afxazeTis <strong>qarTuli</strong> sakaTalikosos arseboba.<br />
<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi qarTlis sakaTalikosos Sesaxeb unda iTqvas Semdegi:<br />
rogorc aRvniSneT, <strong>Tavi</strong>sTavadi da avtokefaluri eklesiis politikuri<br />
safuZveli iyo saxelmwifo, romlis sazRvrebs SigniTac <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s<br />
iurisdiqcias axorcielebda. am Teoriidan gamomdinare, tao-klarjeTis<br />
`qarTvelTa samefos~ Seqmnas TiTqosda tao-klarjeTSi avtokefaluri eklesiis<br />
Seqmna unda gamoewvia. mkvlevarTa erTi nawili aviTarebda kidec<br />
am Teorias da amtkicebdnen, rom `qarTlis cxovrebaSi~ aRwerili avtokefaliis<br />
dadasturebani <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, <strong>qarTuli</strong> eklesiisadmi antioqiis<br />
sapatriarqos mier, Seexeboda ara mcxeTis sakaTalikosos, aramed taoklarjeTis<br />
avtokefalur <strong>eklesia</strong>s. Cans, aseTi mosazrebani arasworia.<br />
`qarTlis cxovreba~ gadmogvcems, rom tao-klarjeTis `qarTvelTa samefo~<br />
axalwarmoqmnili, axaldaarsebuli saxelmwifo ki ar iyo, Seqmnili <strong>VI</strong>II-<br />
IX saukuneebSi, aramed warmoadgenda im `qarTlis samefos~ memkvidres,<br />
romelic daaarsa farnavaz mefem. Zvel istorikosTa Tanaxmad, `qarTvelTa<br />
samefo~, romelic realurad im dros samxreT saqarTveloSi, taosa da<br />
klarjeTSi arsebobda, igive Zveli samefo iyo xosroian-farnavazian-gorgaslianTa,<br />
mxolod am samefos mmarTveli Zveli dinastiebi axalma, bagrationTa<br />
dinastiam Secvala.<br />
`qarTvelTa mefeebi~ ara marto tao-klarjeTis mefeebs ewodebodaT, aramed<br />
Zveli `qarTlis samefos~ farnavazian-xosroian-gorgaslian mefeebs, maT<br />
Soris, ukanasknel xosroian mefes, arCil II-sac. ase rom, bagrationebis<br />
`qarTvelTa samefo~ ara axali, aramed Zveli samefos politikuri memkvidre<br />
iyo.<br />
zemoT moyvanilis gamo, radganac `qarTvelTa samefo~ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />
warmoadgenda igive Zveli `qarTlis samefos~, amitomac iq axali avtokefaluri<br />
<strong>eklesia</strong> ki ar daarsda, aramed Zveli qarTlis sakaTalikoso<br />
kvlavindeburad, Zveleburadve axorcielebda <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias tao-klarjeTze<br />
da saerTod <strong>Tavi</strong>s Zvel iurisdiqciisqveSa teritoriebze. aRsaniSnavia,<br />
rom yvela xelisufali dinastia <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi arsebuli <strong>qarTuli</strong><br />
saxelmwifoebrivi erTeulebisa _ afxazeTis, tao-klarjeTisa, Tu kaxeT-
500 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
hereTisa, <strong>Tavi</strong>anT dinastiebs warmosaxavdnen Zveli, erTiani qarTlis samefos<br />
mmarTveli farnavazian-gorgaslianebis memkvidreebad. es imas niSnavs,<br />
rom axali xelisufalni ar cnobdnen erTiani qarTlis samefos daSlas da<br />
pretenzia hqondaT gaeerTianebinaT mTeli saqarTvelo Zveli qarTlis samefos<br />
sazRvrebSi, Savi zRvidan alvaneTamde, <strong>Tavi</strong>anTi dinastiis meTaurobiT.<br />
<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg qarTul <strong>eklesia</strong>Si arsebobs ori <strong>qarTuli</strong> sakaTalikoso<br />
_ afxazeTis da qarTlis. amaTgan mcxeTis, anu qarTlis kaTalikosi<br />
ufros `uxuces~ kaTalikosad iTvleboda, xolo afxazeTisa _ umcros, anu<br />
`umrwmes~ kaTalikosad. aseTi urTierTdamokidebuleba imiT iyo gamowveuli,<br />
rom mcxeTis, anu qarTlis kaTalikosi (igulisxmeba <strong>VI</strong>II-X saukuneebi)<br />
zis (ijda) mcxeTis kaTalikosis Zvel taxtze (igulisxmeba IV-V-<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss)<br />
romelic iurisdiqcias mTels qarTlze _ aRmosavleT-dasavleT<br />
saqarTveloze axorcielebda, amitomac <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi mcxeTeli kaTalikosi<br />
Zveleburadve uflebis mqonea mTel qarTul <strong>eklesia</strong>ze, rogorc<br />
aRmosavleTSi, ise dasavleTSi. Tumca, am dros dasavleT saqarTveloSi<br />
ukve arsebobda afxazeTis sakaTalikoso. rogorc afxazTa kaTalikosi, ise<br />
dasavleT saqarTvelos saeklesio wreebi cnobdnen mcxeTis kaTalikosis<br />
uzenaesobas.<br />
or qarTvel kaTalikoss Soris ufros-umcrosobiTi urTierTdamokidebuleba<br />
iseTivea, rogorc `qarTvelTa~ mefesa da afxazTa mefes Soris. rogorc<br />
`qarTvelTa mefea~ ufrosi, xolo afxazTa mefe umrwmesi 45 (asea wyaroTa<br />
Tanaxmad), aseve `qarTlis~, anu mcxeTis kaTalikosi ufrosia, xolo afxazTa<br />
kaTalikosi _ umrwmesi, amas naTlad miuTiTebs grigol xanZTelis cxovreba.<br />
aq, kerZod, aRwerilia aseTi ambavi _ imis Semdeg, rac `qarTlis cxovrebis~<br />
Tanaxmad, 830 wels `mefe~ bagrat kurapalatma cno (aRiara) _ `gaaCina da<br />
ganawesa kaTalikosi afxazeTs~, saWiro gaxda garkveuliyo mironis kurTxevis<br />
sakiTxi. arsebobda ori gza, _ mironi axali afxazeTis sakaTalikosos an<br />
TviTve unda ekurTxebina, anda mieRo sxva uzenaesi eklesiidan.<br />
sakiTxiT dainteresebul ierusalimis sapatriarqos gadauwyvetia ase:<br />
radganac dasavleTi saqarTvelo ZvelTaganve igive qarTlia, amitomac aq<br />
mironi ar unda ekurTxos, aramed afxazeTis sakaTalikosom mironi qarTlis<br />
sakaTalikosodan miiRoso. ase rom, qarTlis kaTalikosis uzenaesoba<br />
ucxoelebmac aRiares; _ `aramed didi efrem mravlisa keTilisa momatyvebel<br />
iqmna qveyanasa Cvensa, rameTu pirvelad afxazeTisa (da ara `aRmosavalisa~,<br />
rogorc Cans, SecdomiT dauweria gadamwers qaragma `a-sa~-s gaxsnis dros)<br />
kaTalikosTa mihroni ierusalemiT mihyvanda. xolo efrem qristesmieriTa<br />
brZanebiTa mihronisa kurTxeva qarTls ganawesa ierusalimisa patriarqisa<br />
ganwesebiTa da wamebiTa sixaruliT. aramed qarTlad friadi qveyana aRiricxebis,<br />
romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis, locva yoveli<br />
aResrulebis~, _ wers giorgi merCule.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
501<br />
aqac gadmocemulia igive formula, romelzedac Cven vilaparakeT, rom<br />
Zvel qarTul wyaroTa Tanaxmad, qarTli mudam ZvelTaganve ewodeboda<br />
aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos. giorgi merCule wers, rom marTalia,<br />
dasavleT saqarTveloSi daarsda afxazeTis sakaTalikoso, magram miuxedavad<br />
amisa, mainc dasavleTi saqarTvelo _ qarTlia, radganac aq qarTvelebi<br />
cxovroben da wirva-locvis ena <strong>qarTuli</strong> enaa. amis gamo, mcxeTis Zvel<br />
sakaTalikosos uzenaesoba aqvs afxazeTis axal sakaTalikosoze, afxazeTis<br />
kaTalikosi umrwmesia, qarTlisa _ uxucesi, amitom afxazeTma mironi qarTlidan<br />
unda miiRoso.<br />
afxazeTis sakaTalikosos daarseba<br />
qalkedonis IV msoflio krebis me-17 da sxva kanonebis Tanaxmad, eklesiis<br />
iurisdiqciis sazRvari unda emTxveodes saxelmwifo-administraciuls,<br />
anu yoveli saxelmwifos SigniT SeiZleba arsebobdes <strong>Tavi</strong>sufali <strong>eklesia</strong><br />
<strong>Tavi</strong>si iurisdiqciis sazRvrebiT.<br />
afxazeTis samefos _ damoukidebeli saxelmwifos daarsebam safuZveli<br />
daudo afxazeTis samefoSi <strong>Tavi</strong>sufali <strong>qarTuli</strong> saeklesio erTeulis _<br />
afxazeTis sakaTalikosos daarsebas. <strong>VI</strong>I s-dan Seqmnili politikuri vi-<br />
Tarebis gamo, dasavleT saqarTvelos mrevli sxvadasxva saeklesio centrebs<br />
eqvemdebareboda, zRvis piras arsebobda lazikis _ foTis samitropolito.<br />
misi iurisdiqciis sazRvrebi aRmosavleTiT iyo skanda-Sorapnis<br />
xazi, CrdiloeTiT ki _ mdinare klisura. am mdinaris marjvena sanapiro,<br />
vidre jiqeTamde, abazgiis saarqiepiskoposoSi Sedioda, skanda-Sorapnis<br />
xazis aRmosavleTiT mdebare teritoria Sedioda mcxeTis sakaTalikosoSi,<br />
foTis samitropolitosa da abazgiis eklesiebi Sedioda konstantinopolis<br />
sapatriarqoSi. afxazeTis samefom am eklesiebis teritoriebi moicva,<br />
amitom, saWiro gaxda am samefoSi erTiani eklesiis daarseba da daarsda<br />
kidec afxazeTis <strong>qarTuli</strong> sakaTalikoso. is daarsebisTanave 750-ian wleb-<br />
Si cno antioqiis sapatriarqom da konstantinopolze misi damokidebuleba<br />
gaauqma, avtokefalia mianiWa mas. mcxeTis sakaTalikosom is mogvianebiT, IX<br />
<strong>saukuneSi</strong> cno, radganac mcxeTas mTeli dasavleTi saqarTvelo <strong>Tavi</strong>s samwysod<br />
miaCnda. konstantinopolis sapatriarqoc, albaT, iZulebuli gaxda<br />
ecno axali <strong>eklesia</strong> X saukunis bolos. 46<br />
<strong>VI</strong>II saukunis meore naxevarSi Seqmnil `afxazTa samefoSi~ Sevida da<br />
misi ZiriTadi nawili gaxda iberiis samefos yofili teritoriebi dasavleT<br />
saqarTveloSi _ egrisi, guria, Takveri, argveTi, svaneTi, amitomac afxazTa<br />
samefos <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `qvemo iberias~ uwodebdnen. arsebobda ori<br />
iberia: zemo iberia _ anu aRmosavleTi saqarTvelo da `qvemo iberia~ _ anu<br />
dasavleTi saqarTvelo.
502 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
X<strong>VI</strong>I saukunis ierusalimeli patriarqi dosiTeosi wers _ `iberiaSi ori<br />
avtokefaluri arqiepiskoposia, romelTac qarTvelebi uwodeben kaTalikosebs.<br />
qvemo iberia, romelsac Zvelad kolxeTs da lazikas uwodebdnen,<br />
aqvs eparqiebi imereTSi, guriaSi, samegreloSi, afxazeTSi, svaneTsa da mesxeTis<br />
nawilSi. es eparqiebi eqvemdebarebodnen konstantinopolis saydars<br />
fasidis mitropolitis saSualebiT... ase rom, erekles Semdeg _ lev<br />
isavrosamde qvemo iberia ukve iyo avtokefaluri saarqiepiskoposo, magram<br />
Cven ar viciT, romeli imperatoris dros da romel krebaze mianiWes mas<br />
avtokefalia... zemo da qvemo iberias Soris sazRvari aris qedi, romelic<br />
kavkasiis mTebSi iwyeba, qarTulad qulfargi ewodeba, qvemo iberiis kaTalikosi<br />
pativiT ufro metia zemo iberiis kaTalikosze, radganac is ukve<br />
isavrosis dros, 720 wels, kaTalikosi iyo qvemo iberiisa ... iberebi qvemo<br />
iberiis kaTalikoss miiCneven ufros kaTalikosad, radganac mefe, e.i. imere-<br />
Tis <strong>Tavi</strong>, maTTan iwodeba mTeli iberiis mefeTa-mefed~. 47<br />
meore ierusalimeli patriarqi xrisanfi ambobs: `...saqarTveloSi, romelsac<br />
adre iberia erqva, iyo ori avtokefaluri arqiepiskoposi, romelTac<br />
Cveulebis Tanaxmad uwodeben kaTalikosebs da ara arqiepiskoposebs. ase maT<br />
marto qarTvelebi uwodeben. amaTgan erTi, e.i. arqiepiskoposi qvemo iberiisa,<br />
iwodeba imereTis, oseTis, guriis da sruliad qvemo iberiis unetares kaTalikosad,<br />
anu martivad, sruliad iberiis unetares kaTalikosad, rogorc<br />
ufrosi zemo iberiis kaTalikosze. xolo meore, e.i. zemo imereTisa, iwodeba<br />
qarTlis, kaxeTis, alvaneTis da sruliad zemo iberiis unetares kaTalikosad...<br />
romeli imperatoris dros, an romel krebaze gaxda is saarqiepiskoposo,<br />
Cven zustad ver davadgineT, magram 26 ivnisis svinaqsarSi vpoulobT,<br />
rom ioane, goTeTis episkoposi, xeldasxmuli iqna iberiis kaTalikosis mier<br />
(gulisxmobs ara mcxeTis, aramed `qvemo iberiis~ kaTalikoss, e.p. an.), radganac<br />
romaul qveynebSi batonobda xatmebrZolTa eresi, ase rom, rogorc Cans,<br />
erekles Semdeg isavramde qvemo iberia saarqiepiskoposo gaxda...~. 48<br />
es ierusalimeli patriarqebi X<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> cxovrobdnen. fasisis samitropolito<br />
konstantinopolis iurisdiqciaSi Sevida <strong>VI</strong>I saukunis 30-iani<br />
wlebidan herakle keisris Semdeg. manamde is Sedioda iberiis eklesiis<br />
iurisdiqciaSi. 49 herakle keisarma raRac mizezis gamo dasaja iberiis<br />
samefo da mas matianeTa Tanaxmad, CamoaWra zRvispira miwebi. es CamorTmeuli<br />
teritoriebi uSualod imperiaSi Seiyvana. amis gamo, am teritoriebze<br />
iurisdiqcia <strong>VI</strong>I saukunidan ganaxorciela konstantinopolis sapatriarqom.<br />
fasisis samitropolitoSi Sedioda oTxi saepiskoposo.<br />
am mitacebul miwebze, romelic imperiaSi Sevida, <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia<br />
ganaxorciela konstantinopolis sapatriarqom <strong>VI</strong>I saukunis 30-iani wlebidan.<br />
konstantinopolis sapatriarqom am dros <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia ganaxorciela<br />
ara mTel dasavleT saqarTveloze, aramed `zRvis pirze~, anu sakuTriv
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
503<br />
egrisze, romelic jer kidev Zvel dros vrceldeboda `skanda-Sorapnis<br />
xazamde~, marTalia, iberia ewodeboda mTel dasavleT saqarTvelos (klisuramde)<br />
aRmosavleT saqarTvelosTan erTad, magram `sakuTriv iberia~<br />
ewodeboda miwebs skanda-Sorapnis aRmosavleTiT, sadac es cixeebi idga.<br />
aseve egrisi vrceldeboda lixis qedamde, magram sakuTriv egrisi skanda-<br />
Sorapnis xazis dasavleTiT mdebareobda. iberiis im teritoriaze, romelic<br />
dasavleT saqarTveloSi skanda-Sorapnis xazis aRmosavleTiT mdebareobda,<br />
<strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias <strong>VI</strong>I saukunis Semdegac Zveleburadve axorcielebda<br />
iberiis (mcxeTis) sakaTalikoso. aq wirva-locvis ena ZvelTaganve, V saukunidan<br />
<strong>qarTuli</strong> iyo. 50<br />
ase rom, afxazeTis samefos Seqmnis droisaTvis mis teritoriaze aRmoCnda<br />
sami erTmaneTisagan damoukidebeli <strong>eklesia</strong> _ afxazeTis (abazgiis)<br />
saarqiepiskoposo, mdinare klisuras CrdiloeTiT, fasisis samitropolito,<br />
skanda-Sorapnis xazamde da argveT-egrisis <strong>eklesia</strong> (am xazidan lixis<br />
qedamde), aqedan ori bizantiis <strong>eklesia</strong>Si Sedioda, mesame ki, argveTis saepiskoposo<br />
_ iberiis sakaTalikosoSi.<br />
vaxuSti afxazeTis sakaTalikosos Sesaxeb wers: `.... ara saCinod uwyebuli<br />
cxovrebidam Tu rodis gan<strong>Tavi</strong>suflda, aramed mwerali ityvis cxovrebisaganve:<br />
odes gandga leon da iwoda afxazTa mefed, maSin mouZlurebul<br />
iyvnen berZennica da am levanis mier, anu SemdgomTa misTagan, gan<strong>Tavi</strong>suflda<br />
TxovniTa berZenTaganve~. 51<br />
vaxuStis Tanaxmad, afxazeTis avtokefaluri <strong>eklesia</strong> Seiqmna ara arakanonikurad,<br />
aramed am <strong>eklesia</strong>s avtokefalia mianiWa `berZnulma~ sapatriarqom.<br />
ismis kiTxva: romelma sapatriarqom mianiWa afxazeTis, anu `qvemo iberiis~<br />
<strong>eklesia</strong>s avtokefalia _ antioqiis Tu konstantinopolis sapatriarqom?<br />
saerTod, unda iTqvas, rom 720 wlisaTvis (am TariRs uTiTebs, rogorc<br />
<strong>qarTuli</strong>, ise ucxouri wyaroebi) afxazeTis mTavar leon I-is dros, roca<br />
is TanammarTveli iyo dasavleT saqarTveloSi arCil mefisa, konstantinopolSi<br />
lev isavrosis zeobisas (717-741) mZvinvarebda xatmebrZoloba. jer<br />
kidev 713 wels <strong>Tavi</strong>si Camogdebis win imperatori filipike vardane apirebda<br />
gamoeca kanoni xatebis Tayvaniscemis akrZalvisa, 726 wels imperatorma<br />
levma aSkarad gamoTqva <strong>Tavi</strong>si uaryofiTi azri xatebis Sesaxeb. 52 xolo<br />
iberiaSi (egris-afxazeTSi) xatebis Tayvaniscema Zalze iyo miRebuli. garda<br />
konstantinopolTan sarwmunoebrivi uTanxmoebisa, afxazeTis mTavari<br />
saerTod mtrulad iyo ganwyobili bizantiis (konstantinopolis) mimarT.<br />
750-ian wlebSi gaerTianebuli qvemo iberiis, anu egris-abazgiis eklesiidan<br />
antioqiis sapatriarqoSi gagzavnil iqna samRvdeloeba. antioqiis<br />
sapatriarqom, rogorc mTeli aRmosavleTis deda<strong>eklesia</strong>m, cno axalSeqmnili<br />
<strong>eklesia</strong>, mianiWa mas avtokefalia da akurTxa misi pirveli kaTalikosi.<br />
es <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias jer kidev ar axorcielebda skanda-Sorap-
504 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
nis xazs iqiT _ argveTSi, magram 830 wels, matianis Tanaxmad, aRmosavleT<br />
(zemo) iberiis samefom cno egris-afxazeTis sakaTalikoso da mis iurisdiqciaSi<br />
gadasca argveTis <strong>eklesia</strong>. amis Semdeg 830 wlidan afxazeTis<br />
sakaTalikoso <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias mTel dasavleT saqarTveloze axorcielebda.<br />
rogorc aRiniSna, 720-iani wlebidanve axalSeqmnil <strong>eklesia</strong>s<br />
ucxoelebi uwodebdnen `qvemo iberiis~, anda ubralod `iberiis~ <strong>eklesia</strong>s.<br />
swored amiTaa gamowveuli is, rom cnobebi am ori eklesiis (e.i. qvemo da<br />
zemo iberiis) Sesaxeb erTmaneTSia areuli da xSirad is cnoba, rac Seexeba<br />
qvemo iberiis <strong>eklesia</strong>s, miiCneva rogorc zemo iberiis (mcxeTis) eklesiis<br />
Sesaxeb cnobad. amgvar Secdomas ver ascda cnobili moRvawe efrem mcire.<br />
man qvemo iberiis eklesiisaTvis avtokefaliis miniWebis Sesaxeb cnoba miiCnia<br />
zemo iberiis (mcxeTis) eklesiisaTvis avtokefaliis miniWebis cnobad.<br />
cnobebi efrem mcires XI saukunis 50-ian wlebSi amouRia `xronografsa<br />
Sina antioqias aRwerilsa~.<br />
`antioqiur qronografs~ Cvenamde ar mouRwevia, magram radganac efremis<br />
Tanamedrovesa da TanamoRvawes nikon SavmTels <strong>Tavi</strong>s `pandeqtebSi~ <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis Sesaxeb igive masala aqvs gadmocemuli, rac efrems, fiqroben,<br />
rom orive avtors Sav mTaze arsebuli erTi da imave wyaroTi unda<br />
esargebla. mkvlevarTa Tanaxmad, `antioqiuri qronografis~ uZvelesi variantis<br />
arsebobaze `isic miuTiTebs, rom misiT jer kidev <strong>VI</strong> saukunis bizantiel<br />
istorikoss ioane malalas usargeblia~, _ wers v. goilaZe.<br />
Cans, `antioqiur qronografSi~ ewera `iberiis~ <strong>eklesia</strong>m rogor miiRo<br />
avtokefalia <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, magram ar iyo miTiTebuli, rom es iyo `qvemo~,<br />
da ara `zemo~ iberiis <strong>eklesia</strong>.<br />
efrem mcires pirdapir aqvs gadmowerili qronografiidan: _ `dReTa<br />
konstantine skoris (741-775) mosaxelisaTa, antioqias patriarqobasa netarisa<br />
Teofilaqtessa (744-751) movidnen qarTliT (iberiidan) mociqulad<br />
monazonni orni da mouTxres netarsa Teofilaqtes, viTarmed didsa Wirsa<br />
arian qristianeni mkvidrni qarTvelTa (iberielTa) soflebisani, rameTu<br />
dRiTgan netarisa anastasi mRvdel-mowamisa antioqiel patriarqisa (561-599)<br />
ara kurTxeul ars maTda kaTalikosi _ mTvarepiskoposi siZnelisaTvis<br />
gzisa, rameTu agarianTagan veravin ikadrebs svlad. xolo man bWobiTa krebisaTa<br />
_ mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa TvisTa misca<br />
qarTvelTa protreptikoni, romel ars ganxsniTi, raATa TviT maTisa sazRvrisa<br />
episkoposTagan xelni daesxmodin Jamad-Jamadsa kaTalikossa qarTlisasa,<br />
raAca saRmrToman madlman uCvenos maT da romeli gamoirCion moyvasTa mis<br />
eklesiisaTa TanadgomiTa da wamebiTa episkoposTaATa wesTaebr saeklesioTa.<br />
da Seuqmna maT aRweriT mosaxsenebeli <strong>Tavi</strong>sa TvisisaTvis da mun Semokrebulisa<br />
krebisaTvis da xelT-dasxmul yo erTi orTa maT missa movlinebulTa.<br />
monazonTagani saxeliT ioane mis Jamisa kaTalikosad maTda~. 53
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
505<br />
am cnobis Tanaxmad, iberiidan (das. saqarTvelodan) antioqiaSi Casuli<br />
ioane iberiis (igulisxmeba qvemo iberia) kaTalikosad xatmebrZoli imperatoris,<br />
konstantine kopronimis Tanamedrove Teofilaqte antioqelma akurTxa.<br />
am cnobidan gamomdinare, ioanes kaTalikosobis dasawyisi 744 wlis Semdeg<br />
ivaraudeba. es ki is droa, roca bizantiis vasali leon afxazTa eris<strong>Tavi</strong><br />
jer aerTianebs egris-afxazeTs, Semdeg ki Tavs i<strong>Tavi</strong>suflebs bizantiis<br />
vasalobisagan da `samefod yalibdeba~. 54 uZvelesi droidan antioqiis sapatriarqos<br />
kuTvnili dasavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong>... da politikuri<br />
damoukideblobisaTvis mebrZoli leon I, ra Tqma unda, Seecdeboda politikuri<br />
damoukideblobis mopovebis paralelurad <strong>Tavi</strong>si qveynisTvis saeklesio<br />
<strong>Tavi</strong>suflebac moepovebina~. 55<br />
`afxazTa eris<strong>Tavi</strong>s leon I-is zeobas 720/30-740-iani wlebiT, xolo misi<br />
memkvidris (Zmiswulis) leon II-is (753/58-798) wlebiT varaudoben. rogorc<br />
vxedavT, leon I-s politikuri damoukideblobis mopovebasTan erTad qveynisaTvis<br />
eklesiuri damoukideblobis mopovebac ucdia. rogorc iv. javaxiSvili<br />
fiqrobs, aseTi nabijisaTvis mas droc Sesaferisi SeurCevia. saqme is<br />
iyo, rom imperatori lev III (719-740) 726 wels xatTayvanismcemelTa winaaRmdeg<br />
gamovida, xolo 730 wlis ediqtiT xatTayvanismcemloba akrZala mTeli<br />
imperiis masStabiT. daiwyo monastrebis daxurva, saeklesio miwebis gayidva<br />
da eklesiis saganZuris konfiskacia. xatTayvanismcemelTa winaaRmdeg gansakuTrebiT<br />
konstantinopolSi ibrZodnen, amitom im droisaTvis konstantinopolis<br />
sapatriarqoSi Semaval dasavlur-qarTul <strong>eklesia</strong>s marTlac Sei-<br />
Zleboda <strong>Tavi</strong>si eklesiis umaRlesi saWeTmpyroblis xeldasasxmelad Zveli<br />
siuzerenis _ antioqiis sapatriarqo kaTedrisaTvis miemarTa. garda<br />
imisa, rom antioqiis <strong>eklesia</strong> dasavleT saqarTvelos eklesiis Zvel siuzerenad<br />
iTvleboda. am droisaTvis antioqiidan gaismoda damaskeli moZRvris,<br />
ioane damaskelis (gard. 753) xma xatTayvanismcemelTa dasacavad. aRniSnulidan<br />
gamomdinare, miuxedavad imisa, rom imxanad dasavleT saqarTvelos<br />
<strong>eklesia</strong> konstantinopolis sapatriarqos eklesiis eparqias warmoadgenda,<br />
dasaSvebia, Teofilaqtes am qveyanaze antioqiis sapatriarqos Zveli Zalauflebis<br />
da rac mTavaria, konstantinopolSi arsebuli xatmebrZolobis gamo,<br />
marTlac, ekurTxebina ioane afxazeTis damoukidebel kaTalikosad. ase rom,<br />
744 wlis Semdgom xanaSi qarTlis kaTalikosTa Soris, radganac ioanes<br />
saxelis mqone pirovneba ar Cans, Teofilqate antioqelis mier 744-750<br />
wlebSi saqaraTvelos (iberiis) kaTalikosad xeldasxmuli ioane dasavleT<br />
saqarTvelos (afxazeTis) pirvel avtokefalur kaTalikosad unda iqnas<br />
miCneuli. misi moRvaweoba 744 wlis Semdgom xanaze mova~. 56<br />
v. goilaZis mosazrebas, antioqiis eklesiis mier qvemo iberiis kaTalikosis<br />
kurTxevis Sesaxeb, adasturebs X<strong>VI</strong>I saukunis antioqeli patriarqi makariosi<br />
da amave saukunis ierusalimeli patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi.
506 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
makariosi wers, rom antioqel patriarq Teofilaqtes dros afxazeTis<br />
mefem daviTma antioqiaSi episkoposad xeldasasxmelad gagzavna mravali<br />
pirovneba _ `afxazeTidan antioqiaSi gagzavnilebs, gzaze yaCaRebi daxvdnen<br />
da daxoces. ori maTgani gadarCa... Teofilaqtem moiwvia kreba, romelzedac<br />
gadawyda afxazeTisTvis daeniSnaT damoukidebeli kaTalikosi, romelic<br />
afxazeTisaTvis akurTxebda mRvdelmTavrebs, magram im pirobiT, rom igi<br />
moixseniebda antioqiis patriarqebs... erTi maTgani, ioane, patriarqma kaTalikosad<br />
akurTxa. mas mudmivad unda ecxovra afxazeTSi. meore afxazi<br />
patriarqma episkoposad akurTxa da orive saxlSi, afxazeTSi gamoistumra~.<br />
goilaZe wers: _ es ambavi qarTlis (zemo iberiis, mcxeTis) <strong>eklesia</strong>s rom<br />
Seexebodes, maSin ioane qarTlisaTvis, ra Tqma unda, pirveli kaTalikosi ar<br />
iqneboda. 57 makariosi ioanes Sesaxeb werda, rom ioane iyo pirveli kaTalikosi<br />
<strong>Tavi</strong>si eklesiiso.<br />
efrem mcire, makariosi, nikon SavmTeli erTsa da imave ambavs mogviTxroben.<br />
goilaZis azriT, makariosis cnobebi dasavleT saqarTvelos rom exeba,<br />
iqidanac Cans, rom makarioss iqve mohyavs <strong>VI</strong> saukunis istorikosis, evagre<br />
sqolastikosis cnoba imperator iustinianes mier afxazeTSi taZris aSenebisa<br />
da afxazeTidan konstantinopolSi bavSvebis Camoyvanis Sesaxeb iustinianes<br />
dros.<br />
`makareosis cnobebs ioanes dasavleT saqarTvelos pirvel kaTalikosad<br />
kurTxevis Sesaxeb mxars uWers: 1. IX saukunis bolos Sedgenili konstantinopolis<br />
sapatriarqosadmi daqvemdebarebul kaTedraTa nusxebSi `afxaze-<br />
Tis avtokefaluri arqiepiskoposis~ moxsenieba. 2. ioane guTelis saqarTvelo-<br />
Si xeldasxmis cnoba~. 58<br />
744-750 wlebSi Teofilaqte antioqelis mier dasavleT saqarTvelos kaTalikosad<br />
ioanes xeldasxmis Sesaxeb cnoba, Cans, `antioqiur qronografiaSi~<br />
Sevida da, roca XI <strong>saukuneSi</strong> mas efrem mcirem miakvlia, mTeli saqarTvelos<br />
<strong>eklesia</strong>ze gavrcelda. namdvilad ki, rogorc makariosis Txzulebidan Cans,<br />
es cnoba qvemo iberiis <strong>eklesia</strong>s exeboda da ara zemo iberiis an mTliani<br />
iberiis <strong>eklesia</strong>s. es kargad gaugiaT ierusalimel patriarqebs dosiTeossa<br />
da xrisanfs, romelTa cnobebic zemoTaa citirebuli.<br />
dasavleT saqarTvelos eklesiis avtokefalia konstantinopolis sapatriarqos<br />
ucvnia da uRiarebia X saukunis damdegs. 59<br />
matiane wers _ `xolo aman bagrat gaaCina da ganawesa kaTalikosi<br />
afxazeTs qristes aqeT 830 wels~. 60<br />
bagrat kurapalati mmarTveli iyo zemo iberiisa da ijda xosroianTa<br />
(erTiani iberiis mmarTveli dinastia, gorgasali am dinastias ekuTvnoda)<br />
taxtze. amdenad, Sesabamis wreebSi miaCndaT, rom mas uflebebi gaaCnda<br />
mTels iberiaze, maT Soris `qvemo iberiaze~, anu afxazeTze.<br />
bagrat kurapalatis dros saqarTvelos eklesiis mnaTobma grigol xanZTelma<br />
ineba afxazeTis eklesiis moxilva. afxazeTis mefem, demetrem, didi
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
507<br />
pativiT miiRo is. grigoli darwmunda, rom afxazeTSi wirva-locvis ena,<br />
kvlav, Zveleburadve <strong>qarTuli</strong>a, xolo `qarTlad friadi qveyana aRiricxebis,<br />
romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis da locva yoveli aResrulebis~.<br />
imis Semdeg, rac `aqa gamoCnda kaTalikozi afxazeTisa, Jamsa mas<br />
leon isavrosisasa, qristes aqeT 720 wels~, 61 aRmoCnda, rom qarTvel ers<br />
<strong>Tavi</strong>si samSoblos sxvadasxva kuTxeSi hqonda ori avtokefaluri <strong>eklesia</strong>,<br />
erTmaneTze administraciulad damoukidebeli, magram sulierad erTiani,<br />
amaSi gasakviri araferia. berZnebs oTxi sapatriarqo da ramdenime damoukidebeli<br />
saarqiepiskoposo hqondaT, aseve sxva erebs.<br />
bagrat kurapalatis mier 830 wels afxazeTis kaTalikosis `gaCena~ unda<br />
gavigoT im mniSvnelobiT, rom faqtobrivad, 720 wlidan afxazeTis sakaTalikosos<br />
arseboba 830 wels aRiara da cno qarTlis sakaTalikosom. Cans,<br />
am faqtSi garkveuli Rvawli miuZRoda grigol xanZTels, xolo misi mowafis<br />
efrem mawyverelis RvawliT ganwesda, rom afxazeTis sakaTalikoso mirons<br />
miiRebda qarTlis (mcxeTis) sakaTalikosodan, rogorc `umrwmesi~ _ `uxucesisagan~.<br />
afxazeTis sakaTalikosos warmoqmniT, faqtobrivad, aRsdga <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis mTlianoba, radgan dasavleT saqarTvelos erTi mniSvnelovani<br />
nawili ga<strong>Tavi</strong>suflda konstantinopolis iurisdiqciisagan da iq aRdgenili<br />
iqna qarTulenovani RvTismsaxureba.<br />
mironis kurTxevis Sesaxeb<br />
Tanamedrove qarTul mecnierebaSi damkvidrda azri, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m<br />
mironis kurTxevis ufleba miiRo IX <strong>saukuneSi</strong>. marTlac, grigol<br />
xanZTelis cxovrebaSi weria, rom mironis kurTxevis neba ierusalimis<br />
patriarqs gamosTxova efremma.<br />
Zvel qarTul mwerlobaSi damkvidrebuli azriT, mironis kurTxevis neba<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m miiRo qalkedonis krebis _ 451 wlis Semdeg.<br />
ekurTxeboda Tu ara qarTul <strong>eklesia</strong>Si mironi V saukunidan, am sakiTxis<br />
garkvevisaTvis didi mniSvneloba aqvs am mxriv mezobel somxeTsa da<br />
albaneTSi arsebul mdgomareobas.<br />
somxur istoriografiaSi Semonaxuli cnobebis Tanaxmad, qarTveli xalxi<br />
da samRvdeloeba <strong>qarTuli</strong> eklesiis Rirsebas ufro maRla ayenebda, vidre<br />
albanurisas. amitomac, rodesac somxeTis patriarqma albaneTis <strong>eklesia</strong>s<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>sTan SedarebiT mianiWa upiratesoba da igi qarTul <strong>eklesia</strong>ze<br />
win daayena, es qarTvelma mamamTavarma iukadrisa da uxtanesis mier<br />
Segrovili cnobebis Tanaxmad, gawyvita kavSiri somxur <strong>eklesia</strong>sTan. albaneli<br />
istorikosi mose kalankatuaci wers, rom somxeTis `...mTavarma saeklesio<br />
moRvaweebma, somxeTis ampartavani xasiaTis mixedviT, TviTneburi<br />
surviliT ganaweses abraami _ patriarqad, albaneli _ arqiepiskoposad,
508 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qarTveli _ mitopolitad: aRSfoTda qarTveli, romelsac kirioni erqva da<br />
sawinaaRmdego kamaTi daiwyo. xolo wmida mamamTavari abraami ambobda, rom<br />
albanelebi qarTvelebze adre iyvnen qristianebi da mTavarepiskoposoba<br />
maT Seefereba~. 62<br />
albaneTis <strong>eklesia</strong>ze ufro dabal safexurze dayeneba qarTulma <strong>eklesia</strong>m<br />
pativisa da Rirsebis damcirebad miiCnia. aseTi Tvalsazrisi ara<br />
marto mose kalankatuels, aramed Zvel somex istorikosebsac hqondaT.<br />
amas miiCnevdnen zogierT wreebSi saeklesio ganxeTqilebis mizezad. aqedan<br />
SeiZleba davaskvnaT, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si Rirseba da pativi arc<br />
albanur da arc somxur <strong>eklesia</strong>ze naklebad ar miaCnda. amitom, Tuki<br />
somxur, anda albanur <strong>eklesia</strong>Si akurTxebdnen mirons, maSin aucileblad<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> imave uflebiT isargeblebda. winaaRmdeg SemTxvevaSi,<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis damoukidebloba sruli ar iqneboda da igi veRarc<br />
Seedreboda <strong>Tavi</strong>si pativiT da RirsebiT im eklesiebs (am SemTxvevaSi<br />
albaneTisa da somxeTisas), romelTac mironis kurTxevis ufleba hqondaT<br />
mopovebuli.<br />
albaneTis <strong>eklesia</strong>s, mose kalankatuelis Tanaxmad, mironis kurTxevis<br />
ufleba hqonda araTu IX saukunemde, aramed <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>. ufro metic, am<br />
dros albaneTis <strong>eklesia</strong> sivnieTis <strong>eklesia</strong>sac ki aZlevda mirons. mose<br />
kalankatueli <strong>Tavi</strong>si `albaneTis istoriis~ 48-e Tavs asaTaurebs ase: _ `...<br />
sivnieTelTa moqceva somexTagan albanelebisaken da xeldasxmisa da zeTis<br />
(maTgan) miReba~. 63<br />
uxtanesi am mdgomareobas ase xsnis: `...somxeTi sparselebsa da berZnebs<br />
hqondaT erTmaneTSi gayofili... gayofili sapatriarqo saydari uaryves<br />
sivnieTis uflebma da winaaRmdegobis gamo ar daeTanxmnen romelimes damor-<br />
Cilebodnen petre episkoposis brZanebiT, romelmac ... ubrZana <strong>Tavi</strong>s samwysos,<br />
xeldasxma da mironis kurTxeva albanelTagan mieRoT, sanam wmida<br />
grigoris sapatriarqo saydari gaerTiandeboda. am droidan aqamde xeldasxmasa<br />
da mirons sivnielebi albanelTagan iRebdnen~... 64<br />
aqedan Cans, rom rogorc albaneli mose kalankatuelis, ise somexi uxtanesis<br />
mixedviT, albaneTis <strong>eklesia</strong> TviTve akurTxebda mirons jer kidev<br />
somxeTis sakaTalikosos orad gayofamde, <strong>VI</strong> saukunis dasasrulamde. ioane<br />
kogoviteli, gayofis droindeli somexi qalkedoniti kaTalikosi, 590-611<br />
wlebSi zeobda.<br />
albaneTis <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong> sakuneSi mirons akurTxebda, xolo saWiroebis<br />
SemTxvevaSi sxva <strong>eklesia</strong>sac ki awodebda mirons.<br />
z. aleqsiZe wers: `mose kalankatuelis gadmocemiT, roca somxeTis sakaTalikoso<br />
orad gaiyo <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebis mijnaze ioanesa (qalkedoniti) da<br />
moses (monofiziti) Soris, sivnieTis mmarTvelebma arc erTi aRara scnes<br />
da xeldasxmisaTvis albanelTa kaTalikosebs mimarTavdnen xolme. alban-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
509<br />
eTidanve iRebdnen mirons, sanam abraam albaTanelma ar gaaerTiana orive<br />
saydari~. 65 aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom Tu albaneTis <strong>eklesia</strong>s mironis<br />
kurTxeva SeeZlo <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, qarTul <strong>eklesia</strong>sac aseTive ufleba eqneboda,<br />
radganac qarTul <strong>eklesia</strong>s albanur <strong>eklesia</strong>ze Rirseulad da meti<br />
pativis mqoned miaCnda <strong>Tavi</strong>.<br />
somxeTis kaTalikosisadmi kirion qarTvelTa kaTalikosis mier gagzavnili<br />
werilebidan Cans, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong> somxuri eklesiis<br />
Tanaswor da Tanatol <strong>eklesia</strong>d miaCnda.<br />
hqonda Tu ara somxur <strong>eklesia</strong>s mironis kurTxevis ufleba?<br />
hqonda, radganac <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi, sapatriarqo taxtze asvlisTanave<br />
kaTalikosma abraamma mironi akurTxa. uxtanesi aRwers kidec, Tu ra aris<br />
mironi da rogori wesiT akurTxeben mas.<br />
somexma ierarqebmao, _ wers uxtanesi, _ krebis damTavrebis Semdeg `...isic<br />
kanonierad miiCnes, rom Sevedreboden <strong>Tavi</strong>anT mamamTavars, ekurTxa da<br />
maTTvis mieca sacxebeli zeTi, e.i. mironi, romliTac scxeben da naTlaven...<br />
radganac moses sikvdilis Semdeg aravis ukurTxebia sacxebeli zeTi...<br />
Seudga mwuxris msaxurebas fsalmunebiT, kurTxeviTa da sulieri galobiT<br />
dRis saidumlos msgavsad. saidumlos Sesaferisad kiTxviT gaaTies Rame<br />
da mTeli dRe mRviZared RmrTisa mimarT locvaSi, vidre aRsruldeboda<br />
yvela saidumlo RmrTis sadideblad, xolo meore dRes gaunawila mamamTavarma<br />
kurTxevis zeTi...~. 66<br />
uxtanesi wers, rom <strong>VI</strong> saukunis bolos mironi akurTxa kaTalikosma<br />
mosem (574-604), xolo <strong>VI</strong>I sakunis dasawyisSi _ abraamma.<br />
rogorc zemoT aRniSnulidan Cans, saqarTvelos mezobeli eklesiebi <strong>VI</strong>-<br />
<strong>VI</strong>II, SesaZloa V saukuneebSi akurTxebdnen mirons da amitomac, maTi Tanatol-Tanafardi,<br />
maTTan saeklesio kavSirSi myofi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I<br />
saukuneebSi amave uflebiT isargeblebda.<br />
<strong>qarTuli</strong> wyaroebis mixedviT, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> V <strong>saukuneSi</strong>ve akurTxebda<br />
mirons. moRweulia kidevac mironis kurTxevis teqsti, romelic Sevsebulia<br />
Semdgom saukuneebSi. masSi Camatebulia axal saukuneTa atributebi, amitomac<br />
axali drois dokumentad miiCneva. aseve efrem mcire <strong>Tavi</strong>s SromaSi<br />
wers, rom mironis kurTxevis ufleba qarTul <strong>eklesia</strong>s mieniWa V <strong>saukuneSi</strong>.<br />
efrem mcire ase aRwers am process: wmida ninos dros evstaTi antioqelma<br />
patriarqma daamyara <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. gadawyda, rom mironi qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s mieRo antioqiis sapatriarqodan. im dros, IV <strong>saukuneSi</strong>, mirons<br />
mxolod antioqiis sapatriarqo amzadebda da akurTxebda. mironis Sesasyidad<br />
qarTvelebs antioqiisaTvis unda eZliaT aTasi kvamlis gadasaxadi.<br />
mcire xnis Semdeg antioqiam aTasi kvamlis gadasaxadis nacvlad iTxova<br />
aTasi drahkani yovelwliurad. maleve antioqiam berZenTa mefis SuamavlobiT,<br />
qarTvelTa aTasi drahkani gadasca ierusalimis sapatriarqos. axla<br />
ukve mironis Sesasyidi Tanxa qarTvelebs ierusalimisaTvis unda eZliaT.
510 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
Semdeg efrem mcire wers: `aqa dagYSTa saZiebeli mravalTaA, Tu odes<br />
miiRes qarTvelTa kurTxevaA mironisaA da amisda cnobad... vpoe sazogadod<br />
yovelTaTYs, viTarmed qalkidonisa krebasa esma, rom siZvirisaTYs fasiT<br />
hyiddes mihronsa, amisTYs brZanes wmidaTa mamaTa, raATa ara xolo antioqias,<br />
aramed sxuaTaca <strong>eklesia</strong>Ta Sina wmida iqmnebodes mihroni. xolo<br />
TYisagan qarTvelTaA sagonebel ars, viTarmed siSorisaTvis gzisa da romel<br />
friad saSiS ars ucxo TeslTa Soris KmeliT antioqiiT qarTls warRebaA<br />
wmidisa mihronisaA, amisTYs TYT adgilsa da dawesebul ars maTda kurTxevaA<br />
mihronisaA~. 67<br />
efrem mcires azriT, V <strong>saukuneSi</strong> 451 wlis qalkedonis krebis Semdeg,<br />
yvela <strong>eklesia</strong>s da maT Soris qarTulsac, neba daerTo adgilze mironis<br />
kurTxevisa. asec rom ar yofiliyo, siSorisa da gzis siZnelis gamo mironis<br />
transportireba Zalze Zneli iyo. ase rom, efremis Tanaxmad, V saukunidanve<br />
mironi saqarTveloSive ekurTxeba.<br />
sxva sakiTxia is anaqronizmebi da uxeSi qronologiuri Secdomebi, romlebmac<br />
efremis naSromi TiTqmis gaugebari gaxada da amasTanave, saTave<br />
daudo sxva Secdomebs saukuneTa manZilze.<br />
marTalia, efrem mcire <strong>Tavi</strong>si drois udidesi da ubrwyinvalesi filologosi<br />
da mTargmnel-komentatori iyo, magram es mas ar avaldebulebda<br />
aseTive masStabis istorikosi yofiliyo, rac Cans mis mier daweril naSromSi<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis istoriis Sesaxeb.<br />
efrem mcire IV-V saukuneTa Soris momxdari ambebis aRwerisas daeyrdno<br />
antioqiuri `xronografis~ cnobas, romelic man CarTo <strong>Tavi</strong>s SromaSi. swored<br />
amaSi mdgomareobda efremis Secdoma. qronografSi naTqvami iyo imperator<br />
konstantine skoris, antioqiis patriarq Teofilaqtes, ierusalimis patriarq<br />
orestis, basili mefis dros bizantiur da dasavlur qarTul <strong>eklesia</strong>Ta<br />
Soris damokidebulebis Sesaxeb. Tanamedrove istoriografiis ganviTarebis<br />
wyalobiT cnobilia, rom es mefe–patriarqebi moRvaweobdnen <strong>VI</strong>II-X saukuneeb-<br />
Si, magram efremi fiqrobda, rom isini iyvnen IV-V saukuneTa moRvaweni.<br />
amitomac efremma antioqiuri `xronografis~ 68 cnoba CarTo <strong>Tavi</strong>si istoriis<br />
im nawilSi, romelic IV-V saukuneTa Soris momxdar ambebs Seexeboda.<br />
basili mefe, romelsac exeba efremis mier gamoyenebuli cnoba, TiTqmis<br />
efremis Tanamedrove iyo, misgan daaxloebiT naxevari saukuniT daSorebuli.<br />
magram efremis Sromidan aSkarad Cans, rom igi saubrobs ara <strong>Tavi</strong>s<br />
Tanamedrove pirze, aramed Zveli drois basilze.<br />
rogorc Cans, X saukunis bolos da XI saukunis dasawyisSi swored<br />
`arasruli avtokefaliis~ momxre antioqielma Teoretikosebma `Seaswores~<br />
da damatebebiT Seavses antioqiuri qronografi. efrem mcirem XI saukunis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
511<br />
Sua wlebSi moiZia es matiane, miiCnia IV-V saukuneTa qronikad da CarTo<br />
<strong>Tavi</strong>s naSromSi.<br />
aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi ZvelTaganve damkvidrebuli iyo tradiciuli<br />
gadmocema, romlis Tanaxmadac mironi gadmoedineboda sveticxovlidan,<br />
anu cxovelmyofeli xis gadanaWridan mcxeTaSi. amitomac, roca arsen<br />
iyalToeli imeorebs efremis cnobas `...sasyidlad nivTTa wmidisa mihronisaTa<br />
<strong>eklesia</strong>sa antioqiisasa... drahkani aTasi~, 69 igi, Cans, darwmunebulia,<br />
rom qarTvelebi yidulobdnen ara TviT mirons, aramed misi SemzadebisaTvis<br />
saWiro surnelovan aromatul nivTierebas; xolo TviT mironis<br />
Sezaveba-kurTxeva da damzadeba saqarTveloSive xdeboda. `antioqiuri<br />
`xronografis~ Zvel slavur TargmanSic weria: `wmida mironis aromatis<br />
SesaZenad~ da ara wmida mironis SesaZenad. 70<br />
mironis kurTxevis wesi aseTi yofila:<br />
odes mefe, aTabagi, qarTlisa eris<strong>Tavi</strong>, spasalari da yovelni erisTavni<br />
da yovelni mRdelTmoZRuarni Semokrben mcxeTas, didsa xuTSabaTsa, didisa<br />
somxiTisa mitrapolitsa, hmarTebs nivTTa zeda dgomad da quabni sakurTxevelTad<br />
gamoixunen da mitrapolitsa da qadagsa etYrTnes ketni quabTani.<br />
winaTa ketTa mitrapoliti Seudges da ukanaTa qadagi. Tu mwirveli iyos,<br />
TeTriTa SesamosliTa Semosil iyos, Tu mwirveli ara iyos, TeTrisa atlasisa<br />
CaCi Tavsa eburos moyuntuzvili; da meoreTa quabTa mTavarefiskoposi<br />
queSe udges da wina mividodes da ukanaTa ketTa mawyuereli da ukana<br />
mTavarefiskoposi mihyvebodes. da raJams ganazavebden takuksa, takuki mawyuerelsa<br />
etYrTos ki mawyuerelsa etvirTos da raJams ganazaon, takuki<br />
qadagisa KeliTa daibeWdvodes. da yovelTa efiskoposTa TiToA kokaA mironisa<br />
etYrTos...~. 71<br />
amave dokumentSi moxsenebulia mefe arCili da kaTalikosi miqaeli.<br />
patriarq kalistrate cincaZis mier gamocemuli siis Tanaxmad, 72 saqarTvelos<br />
XV saukunemde sul ori arCili hyavda mefed _ arCil I (410-434), papa<br />
vaxtang gorgasalisa da arCil II (668-718 ww.). am periodSi Cndeba ori<br />
kaTalikosi miqaelic: miqael I (459-467 ww.), romelmac vaxtang gorgasals<br />
kbilebi Caumtvria da miqael II (774-780ww.). marTalia, aRniSnul siaSi<br />
dadasturebuli mefobis TariRebi miaxloebiTia, magram savsebiT naTelia,<br />
rom jer arCil I mefobs, Semdeg kaTalikosobs miqael I, aseve arCil II-is<br />
moRvaweobis wlebi uswrebs miqael II-is kaTalikosobis TariRs. dokumentSi,<br />
romelsac ewodeba `mironis kurTxevis wesi~, mefe arCili davalebas aZlevs<br />
saeklesio pirs miqaels, Seadginos mironis kurTxevis gangeba, rasac miqaeli<br />
garkveuli drois Semdeg asrulebs. is iZiebs, irkvevs mironis kurTxevis<br />
wess da adgens gangebas mironis kurTxevis Zveli `niSnis~ Sesabamisad,<br />
xolo dokumentis gamocemis dros is ukve kaTalikosia.<br />
`didni SfoTni da amboxni iqmnebodes efiskoposTa cilobisagan da Rmr-<br />
Tiv-gYrgYnosanma mefeman arCil ara saTno iCina amaT SfoTTa qmnad. da
512 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gYbrZana gaCenad, viTa niSanTa Seetyueboda, da Kel-vyaviT me, glaxakman<br />
miqael qarTlisa kaTalikozman da vakurTxeT wmidaA mironi...~ 73<br />
ueWvelia, rom mironis kurTxevis es dokumenti Sedgenilia IX saukunemde,<br />
amitomac igi sruliad abaTilebs azrs, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m mironis<br />
kurTxevis neba miiRo IX <strong>saukuneSi</strong>. arsebobs mosazreba, rom es dokumenti<br />
aris natyuari. unda iTqvas, rom natyuari sigeli, anda dokumenti SeiZleboda<br />
SeedginaT raime kerZo, mcire adgil-mamulis da msgavsi sakiTxis Taobaze,<br />
romlis Semowmeba saerTo-saxelmwifoebriv da sazogadoebriv interess ar<br />
warmoadgenda. mironis kurTxevis saerTo saxalxo _ saxelmwifo mniSvnelobis<br />
ceremonialSi ki monawileobdnen saxelmwifos meTauri _ mefe,<br />
qveynis yvela provinciaTa mmarTveli erisTavebi, kaTalikos-episkoposebi.<br />
muSaobda mTeli saxelmwifo da saeklesio aparati, imarTeboda sagangebo<br />
darbazoba, romelzec erisTavebi da episkoposebi sxdebodnen mtkiced gansazRvruli<br />
wesiTa da rigiT. nuTu isini `natyuar~ dokuments iWerdnen<br />
xelSi da imis mixedviT akurTxebdnen mirons? `xelmwifis karis garigebidan~<br />
srulebiT aSkarad Cans, Tu ra didi mniSvneloba hqonda aseTi<br />
saxelmwifoebrivi ceremoniis dros sagangebo wesebis dacvas. aseTive saxis<br />
dokumentia `kurTxeva mironisa~.<br />
`mironis kurTxevis~ aRniSnuli dokumenti xelT hqoniaT erekle II-sa da<br />
anton kaTalikoss, ris mixedviTac ganusazRvravT maT ninowmindelis pativi<br />
da adgili darbazobis dros. es dokumenti erekles II-sa da anton I-s miaCniaT<br />
im dros Sedgenilad, roca samefo anu sataxto qalaqi iyo ara Tbilisi,<br />
aramed nisani da quTaTisi. amis gamo, weren isini, Tbileli episkoposis pativi<br />
da Rirseba SedarebiT mcirea da is dgas episkoposTa rigis boloSio.<br />
`tfileli ukue ganCinebasa mas Sina samefosa friad qvemore dgebodis,<br />
anu jdebodis krebasa Sina, amisTvis romel samefo qalaqi ara iyo tfilisi<br />
droTa mas Sina, aramed nisani da quTaTisi~. 74<br />
anton I-isa da erekles II-is mixedviT, mironis kurTxevis dokumenti<br />
Sedgenili yofila <strong>VI</strong>I-XI saukuneebSi, radganac mcxeTa dedaqalaqad araa<br />
moxsenebuli, xolo XII saukunis Semdeg Tbilisi dedaqalaqia (saqarTvelos<br />
dedaqalaqad Tbilisi iTvleboda V saukunidan arabebis mier dapyrobamde,<br />
arabTa gandevnis Semdeg Tbilisi kvlav dedaqalaqia).<br />
`sabuTi pirvelad T. Jordaniam gamoaqveyna (qronikebi, I, 1892, gv. 45-46).<br />
igi fiqrobda, rom sabuTSi moxseniebuli `mefe arCili~ unda iyos pirveli<br />
(gard. 434 w.) da ara meore (gard. 718 w.), radgan ukanasknelis dros<br />
miqael kaTalikozi ara sCans da arc dasajerebelia, rom <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebis<br />
arev-darevis dros amisTana kiTxvaze mocla SesaZlebeli yofiliyos;<br />
arc didi `somxiTis mitropoliti~ yofila <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, magram radganac<br />
aTabagi aris moxseniebuli darbazobaSi da sxvaca ramdenime arCil I<br />
dros winaaRmdegni wes-wyobilebani, amiT safuZveli gveZleva vifiqroT, rom<br />
`darbazobaSi~ droTa mixedviT, sxvadasxva cvlileba unda SemoeRoT. 75
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
513<br />
mironis kurTxevis ufleba qarTul <strong>eklesia</strong>s IX saukunemde rom hqonia,<br />
amis Sesaxeb wers `qarTlis cxovrebac~, saidanac Cans, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
ZvelTaganve (V saukunidan) arsebuli mironis kurTxevis ufleba<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, 681 wels, daudasturebia msoflio saeklesio krebas:<br />
`...iqmna kreba meequse... amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa<br />
saqarTvelosTvis, romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa<br />
viTarca wmidani samociqulo kaTolike <strong>eklesia</strong>ni, sapatriaqoni, da iyos<br />
kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana... am krebisa mier dagvimtkicebia<br />
patriarqad... xolo odesca enebos Semzadeba da kurTxeva mironisa,<br />
akurTxos Tvissa <strong>eklesia</strong>sa~. 76<br />
marTlac, amierkavkasiis yvela avtokefalur <strong>eklesia</strong>s (igulisxmeba somxeTisa<br />
da albaneTis eklesiebi) <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi mironis kurTxevis ufleba<br />
hqonda miniWebuli. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ar SeiZleboda gamonaklisi yofiliyo,<br />
radganac swored somxuri wyaroebidan Cans, rom im droisaTvis igi<br />
iseTive rangis avtokefaluri <strong>eklesia</strong>a, rogoric somxuri da albanuri.<br />
amitomacaa, rom efrem mcires Tanaxmad, romelsac yvela <strong>qarTuli</strong> wyaro<br />
eTanxmeba, qarTvelebi mirons ukve V saukunidanve akurTxebdnen.<br />
Cvens mecnierebaSi damkvidrebulia Tvalsazrisi, TiTqosda qarTulma<br />
<strong>eklesia</strong>m `...mxolod IX saukunis 40-iani wlebidan miiRo misi damzadebis<br />
ufleba ierusalimis patriarqisgan, risi iniciatori da saqmis momgvarebeli<br />
iyo awyuris episkoposi efremi...~. 77<br />
aseTi Tvalsazrisi ar aris misaRebi, radganac giorgi merCulis cnobis<br />
araswor gaSifrvazea damokidebuli. giorgi merCule, Cans, werda _ `rameTu<br />
pirvelad a-sa kaTalikosTa mihroni ierusalimT mohyvanda, xolo efrem<br />
qristesmieriTa brZanebiTa mihronis kurTxeva qarTls ganawesa ierusalimis<br />
patriarqisa ganwesebiT da wamebiTa sixaruliT. aramed qarTlad friadi<br />
qveyana aRiracxebis, romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis<br />
da locva yoveli aResrulebis~... 78 am cnobaSi Semdegdroindel gadamwers<br />
sworad ver gauxsnia qaragma `a-sa~. qaragma `a-sa~ konteqstis mixedviT,<br />
unda gaixsnas `afxazeTisa~, maSin azri naTeli da sruliad gasagebi gaxdeba.<br />
mwerali wers _ <strong>Tavi</strong>dan afxazeTis kaTalikosebs mironi ierusalimidan<br />
mohqondaT, efremis SemweobiT ki afxazeTisaTvis saWiro mironis kurTxeva<br />
gadawyda qarTlSi. radganac, afxazeTi, anu dasavleTi saqarTvelo qarTlia,<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis nawilia, radganac wirva-locva aq qarTul enaze warmoebs.<br />
azri sruliad naTeli da gasagebia.<br />
amJamad ki, roca nacvlad afxazeTisa ikiTxeba `aRmosavlisa~, qaragmis<br />
araswori gaxsnis gamo, azri dabnelebuli, uSinaarso da arasworia _ TiTqosda<br />
aRmosavleTis qveynebis sakaTalikosoebs Tavdapirvelad mironi ierusalimidan<br />
mihqondaT. es sruliad mrude azri ar SeiZleba iyos giorgi merCulis
514 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
dednisa, radganac giorgi merCule aris sruliad sando, ganaTlebuli, moazrovne<br />
moRvawe. saqme isaa, rom I saukunis 70-ian wlebSi ierusalimi mTlianad<br />
daangries da mis adgilze erTi mcire sofeliRa aRmocenda saukunis Semdeg.<br />
IV <strong>saukuneSi</strong> elenem da konstantine romis imperatorma es qalaqi aRadgines,<br />
magram misi episkoposi im dros eqvemdebareboda xan antioqiis episkoposs,<br />
xan ki kesaria-palestinis episkoposs. mxolod V <strong>saukuneSi</strong> qalkedonis<br />
krebis Semdeg gamovida ierusalimis episkoposi kesaria-palestinis episkoposis<br />
daqvemdebarebisgan da gadaiqca sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d.<br />
amitomac I-V saukuneebSi aRmosavleTis qveynebis sakaTalikosoebi mirons<br />
ierusalimidan ver waiRebdnen. I saukunis 70-ian wlebamde, roca qalaqi<br />
ierusalimi arsebobda, maSin aRmosavleTis sakaTalikosoebi ar arsebobdnen.<br />
xolo Semdeg saukuneebSi ierusalimi ar iyo arc saeklesio da arc saerTa-<br />
Soriso mniSvnelobis qristianuli centri. aseTi iyo mTeli aRmosavleTisaTvis<br />
mxolod antioqia, amitomac SeiZleba marTalia efrem mcire, roca<br />
wers, rom antioqiis sapatriarqoSi ekurTxeboda mironi da sxvagan arsado.<br />
Tu `aRmosavalisas~ qveS vigulisxmebT qarTlis kaTalikosebs, maSin swored<br />
`qarTlisa~ unda daewera kidec avtors, miT umetes, rom ramdenime sityvis<br />
Semdeg naxsenebia sityva `qarTli~.<br />
magram konteqstidan Cans, rom am cnobaSi laparakia axladSeqmnili<br />
afxazeTis sakaTalikosos mier mironis miRebis Sesaxeb, kerZod, <strong>Tavi</strong>dan<br />
afxazeTis kaTalikoss mironi ierusalimidan mihqonda, xolo Semdeg ganewesa,<br />
rom afxazeTis sakaTalikosos mironi mieRo ara ierusalimidan, aramed<br />
qarTlis sakaTalikosodan, radganac afxazeTis qveyana (e.i. das. saqarTvelo)<br />
qarTlis qveynis nawilia, xolo afxazeTis sakaTalikoso qarTlis<br />
sakaTalikosos, anu erTiani <strong>qarTuli</strong> eklesiis nawilia, radganac `...qarTlad<br />
friadi qveyana aRiracxebis, romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami<br />
Seiwirvis da locva yoveli aResrulebis~.<br />
giorgi merCules axali araferi uTqvams, radganac dasavleT saqarTvelos<br />
ukve mefe farnavazis droidanve uwodebdnen qarTls _ mdinare egriswylis<br />
aRmosavleTiT mimdebare qveyanas, vidre albaneTis sazRvramde.<br />
giorgi merCules cnobidan iseTi daskvna unda gamovitanoT, rom afxaze-<br />
Tis sakaTalikoso daarsebis Semdeg, e.i. 720-iani wlebidan, mirons iRebda<br />
ierusalimis sapatriarqodan, xolo 840-ian wlebSi is mirons iRebda ukve<br />
mcxeTidan _ msoflio marTlmadideblobis dasturiT.<br />
marTlac, afxazeTis sakaTalikoso 830 wels cno qarTlis (tao-klarje-<br />
Tis) samefo karma da albaT qarTlis (mcxeTis) sapatriarqomac, maleve am<br />
cnobis Semdeg is mirons mcxeTidan iRebs _ e.i. afxazeTis sakaTalikosoSi<br />
mironi ar ekurTxeboda, dasavleT saqarTveloSi mironi mcxeTidan mihqondaT,<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis erTianobis niSnad.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
515<br />
xolo rac Seexeba mcxeTas _ aq mironi V saukunidanve ekurTxeboda.<br />
ismis aseTi kiTxva _ ratom mihqondaT afxazeTSi mironi ierusalimidan<br />
IX saukunis 40-ian wlebamde? roca dasavleT saqarTvelos zRvispireTis,<br />
abazgiis avtokefaluri saarqiepiskoposos da foTis samitropolitos gaer-<br />
Tianebis Semdeg warmoqmnilma <strong>eklesia</strong>m xatmebrZoluri eresis gamo gawyvita<br />
kavSiri konstantinopolis sapatriarqosTan, axalma <strong>eklesia</strong>m konstantinopolTan<br />
kavSiris gawyvetis Semdeg, Cans kavSiri daamyara ierusalimis<br />
sapatriarqosTan.<br />
arsebobs msgavsi magaliTic: roca goTeTis <strong>eklesia</strong>m <strong>VI</strong>II saukunis pirvel<br />
naxevarSi konstantinopolis sapatriarqoSi warmoqmnili xatmebrZoluri<br />
eresis gamo kavSiri gawyvita konstantinopolTan, goTeTis mTavari episkoposi<br />
ierusalimSi Cavida kurTxevisaTvis da iq sami weli eloda kurTxevas<br />
(ix. `cxovreba ioane guTelisa~).<br />
ioane guTeli antioqiis sapatriarqoSi ar mivida im mizezis gamo, rom<br />
antioqieli patriarqebi arabTa Semosevebis gamo ara antioqiaSi, aramed<br />
konstantinopolSi imyofebodnen im dros.<br />
aseve, abazgiis saarqiepiskopososa da fazisis samitropolitos gaer-<br />
TianebiT Seqmnilma axalma <strong>eklesia</strong>m, romelsac Semdgom afxazeTis sakaTalikoso<br />
ewoda, <strong>VI</strong>II saukunis pirvel naxevarSi xatmebrZolobis gamo kavSiri<br />
gawyvita konstantinopolTan da daamyara ierusalimis sapatriarqosTan.<br />
aRsaniSnavi da yuradsaRebia, rom ierusalimis sapatriarqoSi goTeTis<br />
episkoposi ar akurTxes da is qarTlSi (iberiaSi, mcxeTaSi) ekurTxa qarTlis<br />
kaTalikosis xeliT. ioane goTelis mcxeTaSi kurTxevis Sesaxeb berZnuli<br />
wyaroebic miuTiTeben. aseve srulebiT msgavsia da eTanxmeba aRniSnul<br />
faqts is, rom afxazeTis eklesiis mimarTac aseve moqceula ierusalimis<br />
sapatriarqo.<br />
msgavsad goTeTis damoukidebeli eklesiisa, afxazeTis <strong>eklesia</strong>c iberiis<br />
_ qarTlis eklesiisaTvis dauqvemdebarebia ierusalimis sapatriarqos.<br />
Cans, ierusalimsa da qarTul <strong>eklesia</strong>s Soris im dros kargi urTierToba<br />
arsebobda.<br />
cnoba ioane guTelisa da afxazeTis mcxeTaze damokidebulebis Sesaxeb<br />
erTmaneTis msgavsia. ierusalimis sapatriarqos nebiT, afxazeTisaTvis saWiro<br />
mironi mcxeTas (qarTlSi) ekurTxeba, aseve ierusalimis sapatriarqodan<br />
mosuli ioane guTelic mcxeTaSi ekurTxeba.<br />
unda davaskvnaT, rom mironi mcxeTaSi V saukunidanve ekurTxeba, xolo<br />
daaxloebiT 720-830 wlebSi dasavleT saqarTvelos is nawili, romelic<br />
ufro adre konstantinopolze iyo damokidebuli, mirons ierusalimidan<br />
iRebda, xolo amis Semdeg mcxeTidan.
516 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
afxazeTi da tao-klarjeTi<br />
qarTvelTa erovnuli konsolidaciis kerebi<br />
Tanamedrove istoriografiaSi miRebuli TvalsazrisiT, <strong>qarTuli</strong> erovnebis<br />
formireba dasrulebula XI <strong>saukuneSi</strong>. 79 gansxvavebiT Zveli <strong>qarTuli</strong> istoriografiisagan,<br />
romelsac miaCnia, rom <strong>qarTuli</strong> erovnuli erToba farnavazis<br />
saxelmwifos Seqmnis dros ukve arsebobda.<br />
IX-X <strong>saukuneSi</strong>, da saerTod arabTa batnobis Semdeg mkvlevarTa TvalsazrisiT,<br />
<strong>qarTuli</strong> erovnebis formirebisa da qarTveluri tomebis konsolidaciis<br />
kerebi yofila tao-klarjeTi da afxazeTi. 80<br />
g. wulaias azriT, afxazeTis samefos Seqmna yofila qarTveluri tomebis<br />
konsolidaciis erT-erTi etapi: «ÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />
ÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ, ÍÍÍÍÍ `ÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ~ ÍÍ<br />
ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍ, ÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />
ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ. ÍÍÍ ÍÍÍ ÍÍÍÍ ÍÍ ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍ-<br />
ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ«. 81<br />
sainteresoa, rogori eTnikuri Semadgenlobisa iyo qarTveluri tomebis<br />
konsolidaciis kerebi _ tao-klarjeTi da afxazeTi.<br />
tao-klarjeTis eTnikuri Semadgenlobis Sesaxeb Tanamedrove mkvlevarTa<br />
Soris n. maris Semdeg, azrTa sxvadasxvaoba arsebobs. `qarTlis cxovrebisa~<br />
da sxva wyaroTa mixedviT, tao-klarjeTi da saerTod samxreT saqarTvelo<br />
mudam qarTvelebis qveyanaa. Tanamedrove mkvlevarebi midian daskvnamde, rom<br />
tao-klarjeTis aborigeni mosaxleoba iyo Wanur-megruli, rac srulebiT ar<br />
ewinaaRmdegeba Zvel qarTul wyaroebs. <strong>Tavi</strong>s droze niko marma, <strong>Tavi</strong>si cnobili<br />
daskvnebidan gamomdinare, ganacxada, rom tao-klarjeTi TiTqosda somxuri<br />
qveyana iyo, xolo am mxareSi qalkedonitTa gamarjvebis wyalobiT am<br />
mxaris mosaxleoba gaqarTvelda _ TiTqosda saqarTvelo gamdidrda taoklarjeTis<br />
mosaxloebiT.<br />
tao-klarjeTi mudam qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, is qarTlis samefo-<br />
Si Semavali qveyana iyo. `qarTlis cxovrebis~ mixedviT, qarTloss mieca<br />
qveyana, romlis samxreTi sazRvari gadis mTaze, romelic `mihyvebis dasavliT,<br />
kerZo, romlisa wyali gardmodis CrdiloT kerZo da mierTvis mtkuarsa,<br />
romel mihyvebis mTaSoris klarjeTsa da taos vidre zRuamdis~, 82 `oZr-<br />
Koss misca tasiskariTgan vidre zRuamde sperisa, qveyana kldovani. aman<br />
oZrKos aRaSena orni cixe-qalaqi; ozZrKe da Tuxarisi~, 83 `javaxoss misca<br />
fanavriTgan vidre Tavadmde mtkuarisa da aman javaxos aRaSena... qalaqi<br />
artanisa, romalsac... hqYan huri, 84 farnavaz `movida klarjeTs da daipyra<br />
klarjeTi~. 85 farnavaz `JamiTi-Jamad mividis egriss da klarjeTs, moikiTxnis<br />
megrelni da klarjni~. 86 `andria moaqcivna megrelni da warvida gzasa<br />
klarjeTisasa~. 87
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
517<br />
meTormete mefe farsmanis dros somxeTis samefom SemoierTa qarTlis<br />
sasazRvro qveynebi. mefis Zem arzokma ganizraxa `Zieba sazRvarTa qarTlisaTa~.<br />
`da iyo klarjeTis eris<strong>Tavi</strong> arzuk mefisa, ... da igi avnebdis sazRvarTa<br />
somxiTisaTa, queyanasa parxlisasa, romel ars tao, da vervin Sevidoda<br />
mavne klarjeTs...~. 88 imperatori konstantine ubrZanebs episkopos ioanes:<br />
`sadaca jer iCino adgilTa qarTlisaTa, aRaSenen <strong>eklesia</strong>ni~. `da warmovida<br />
episkoposi... da viTar moiwivnes adgilsa, romelsa hqYan eruSeTi da<br />
dautevna xuroni saqmeT eklesiisa~. 89 vaxtang gorgaslis ymawvilobis dros<br />
osebs `daurCes warutyuenvelad Kevni qarTlsani: kaxeTi da klarjeTi da<br />
egrisi~. 90 gorgasalma daniSna `artavaz, eris<strong>Tavi</strong> klarjeTisa~. 91 vaxtangma<br />
`dasua erTi episkoposad klarjeTs <strong>eklesia</strong>sa axizisasa, erTi artans eruSeTs~. 92<br />
herakle keisris dros `kualad wariRs berZenTa sazRvari qarTlisa; speri<br />
da bolo klarjeTisa, zRvispiri. da Svilni stefanozisni darCes `kldeTa<br />
Sina klarjeTisaTa~. 93 arCil mefem qali `erTi misca mamis Zmiswulsa missa,<br />
Svilsa guaram kurapalatisasa, romelsac hqonda klarjeTi da javaxeTi~. 94<br />
moyvanili amonaweridan Cans, rom `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, mefe<br />
farnavazidan vidre mefe arCilamde, samxreTi saqarTvelo da tao-klarje-<br />
Ti mudam qarTlis samefoSi Semavali qveyanaa, Tumca, zogjer saberZneTi da<br />
somxeTi <strong>Tavi</strong>anT samefoebs uerTeben qarTlis am qveyanas. magram am dros<br />
rogorc qarTlis samefo xelisuflebis, aseve adgilobrivi qarTvelebis<br />
mizania, gaa<strong>Tavi</strong>suflon es qveynebi da daubrunon qarTls. sarwmunoebrivadac<br />
qarTlis `xevTagan~ pirveli swored klarjeTi (da egrisi) iRebs<br />
qristianobas. andria pirvelwodebulma iqadaga ara marto klarjeTSi, aramed<br />
taoSic. 95 berZeni episkoposi, romelsac nabrZanebi aqvs qarTlis sxvadasxva<br />
kuTxeebSi aaSenos eklesiebi, pirvel <strong>eklesia</strong>s aSenebs tao-klarjeTSi. vaxtang<br />
gorgasali ki ukve klarjeTSi niSnavs episkoposs. klarjeTis mosaxleobas,<br />
`klarjebs~, moikiTxavs xolme mefe farnavazi. klarjebi qarTlis,<br />
anu <strong>Tavi</strong>s mamulis moyvaruli patriotebi, kargi meomrebi arian: `mkYdrni<br />
klarjeTisani iyvnes kacni mkYrcxni da mKedarnica~. 96 roca qarTlis samefos<br />
mosazRvre somxeTis saxelmwifom sasazRvro teritoriebi CamoaWra,<br />
ver SeZlo klarjeTis dapyroba _ klarjebis mamacobisa da mamuliSvilobis<br />
gamo, piriqiT, klarjeTis eris<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong>si meomrebiT am mezobeli saxelmwifos<br />
sazRvrebSi iWreba, mitacebuli teritoriebis qarTlis samefosaTvis<br />
dabrunebis mizniT. 97 aqedan Cans, rom `klarjni~ qarTveli eris<br />
nawilia, cxovroben qarTvelTa samefoSi da erTgulad icaven mas.<br />
aseTive mdgomareoba iyo dasavleT saqarTveloSi _ `afxazeTSi~. dasavleT<br />
saqarTvelos eTnografiuli saxe `msgavsi~ iyo tao-klarjeTis eTnografiuli<br />
saxisa.<br />
xazgasmiT aRsaniSnavia da friad mniSvnelovani qarTveli eris Camoyalibebis<br />
istoriisaTvis, rom swored tao-klarjeTi da afxazeTi, eTnografiu-
518 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
li saxiT TiTqosda araerTgvarovanni, iqcnen `qarTvelTa erovnebis formirebisa~<br />
da qarTveluri tomebis `konsolidaciis~ kerebad. TiTqosda `<strong>qarTuli</strong><br />
erovnebis~ Camoyalibebisa da Seqmnis kera unda yofiliyo Sida qarTli,<br />
romelic eTnografiuli saxiT erTgvarovani iyo da Sedgeboda mxolod<br />
qarTebisagan, magram IX-X saukuneebSi, <strong>qarTuli</strong> erovnebis formirebis procesSi<br />
yvelaze naklebad swored Sida qarTli monawileobs (arabTagan dapyrobis<br />
gamo). am saqmeSi aqtiuri roli akisria tao-klarjeTs da afxazeTs. im<br />
gasaocar faqts, rom <strong>qarTuli</strong> erovnebis erTobis idea da qarTveluri tomebis<br />
konsolidacia moxda im kuTxeebSi, romelnic eTnografiulad TiTqosda<br />
araerTgvarovanni iyvnen, SeiZleba movuZebnoT erTaderTi mizezi: ukve IX<br />
<strong>saukuneSi</strong> da manamdec Camoyalibebuli iyo erTiani qarTveli eri, romlis<br />
sacxovrissac warmoadgenda rogorc dasavleT saqarTvelo, aseve tao-klarjeTi.<br />
sinamdvileSi es mxareebi eTnikurad erTgvarovanni iyvnen.<br />
IX-XI saukuneebSi tao-klarjeTisa da afxazeTis qarTul-erovnuli aqtiuroba,<br />
am mxareebSi qarTul-kulturuli aRorZineba gamowveuli iyo ara<br />
imiT, rom iq axlad Camoyalibda erovnuli erTobis grZnoba, aramed imiT,<br />
rom qarTveli eris erovnuli centrebi _ mcxeTa da Tbilisi, aseve Sida<br />
qarTli, arabTagan iyo dapyrobili da iq SeuZlebeli iyo erovnuli kerebis<br />
arseboba. amitomac, erovnul centrebad iqca qarTvelebiT dasaxlebuli is<br />
kuTxeebi, romlebzedac mters naklebad miuwvdeboda xeli. es iyo, swored,<br />
tao-klarjeTi da afxazeTi, miT umetes, rom am mxareebSi gadainacvla<br />
qarTveli eris politikurma centrebma. arabTagan qveynis dapyrobasa da<br />
qarTlis samefos ganadgurebas unda gamoewvia ara `<strong>qarTuli</strong> erovnebis<br />
formirebis dasruleba~, aramed, piriqiT, qarTvelebis denacionalizacia,<br />
radganac arabTa batonobas iseTi didi xalxis `denacionalizaciac~ ki<br />
gamouwvevia, rogoric iyvnen iranelebi. 98 g. wulaias gamokvlevis Tanaxmad,<br />
qarTvel erovnebas saxelmwifoebriobis likvidaciisa (<strong>VI</strong> s.) da arabTagan<br />
dapyrobis Semdeg (<strong>VI</strong>I s.) `Zalze maRali done hqonia eTnikuri konsolidaciisa~,<br />
99 advili misaxvedria, Tuki qarTvelobas erovnuli saxelmwifos gauqmebis<br />
Semdegac ki erovnuli konsolidaciis done Zalze maRali hqonda, kidev<br />
ufro maRali iqneboda qarTvelTa eTnikuri konsolidaciis done erovnuli<br />
saerTo <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis dros. swored amas miuTiTebs da-<br />
JinebiT `qarTlis cxovreba~. mefe farnavazidan (III s. qristes win) vidre<br />
vaxtang gorgaslis Svilebamde (<strong>VI</strong>) qarTvel ers uwyvetad hqonda erovnuli<br />
saxelmwifo, romlis SemadgenlobaSic uciloblad Sedioda rogorc dasavle-<br />
Ti (Semdgomdroindeli `afxazeTi~), ise samxreT saqarTvelo (tao-klarjeTi).<br />
cxadia, <strong>qarTuli</strong> eTnikuri konsolidaciis done erovnuli saxelmwifos<br />
ganadgurebis Semdeg Semcirdeboda, da Tu igi mainc inarCunebda pirvandel<br />
saxes, es imaze miuTiTebs, rom <strong>qarTuli</strong> erovnuli erToba erovnuli saxelmwifos<br />
arsebobis dros kidev ufro maRali iqneboda, rac qarTveli eris<br />
arsebobis safuZvels qmnida. 100
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
519<br />
<strong>qarTuli</strong> tomebis integraciis erT-erTi maCvenebeli <strong>qarTuli</strong> damwerlobis<br />
Seqmnac yofila. 101 `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> mwignobroba<br />
Seiqmna erTiani saqarTvelos mefis, farnavazis dros. iv. javaxiSvilis<br />
azriT, <strong>qarTuli</strong> damwerloba saTaves iRebs <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong> saukuneebSi qristes win,<br />
xolo r. patariZis ganmokvlevis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> damwerloba Seqmnila<br />
V <strong>saukuneSi</strong> qristes win.<br />
fuZe<strong>qarTuli</strong> enobrivi erTobis daSla swored qristemde, <strong>VI</strong>II-IV saukuneebSia<br />
mosalodneli. ase rom, im dros, rodesac qarTvelebma Seqmnes<br />
<strong>qarTuli</strong> anbani (anda SemoiRes finikiuri anbani <strong>Tavi</strong>anTi enobrivi saWiroebisaTvis),<br />
jer kidev ar yofilan formirebulni qarTebi da megrelebi, jer<br />
kidev arsebobda maTi enobrivi erToba. damwerlobis SemoReba kidev ufro<br />
Seuwyobda xels rogorc fuZe-qarTulenovani tomebis integracias, agreTve<br />
farnavazis mier erTiani saxelmwifos Seqmnasac, romlis SemadgenlobaSi<br />
Sedioda rogorc dasavleTi, aseve samxreT saqarTvelo, Semdeg afxazeTad<br />
da tao-klarjeTad wodebuli miwebi.<br />
am saukuneebSi (IV-III saukune qristes win) megruli ena naklebad iqneboda<br />
formirebuli rogorc damoukidebeli ena; SesaZloa, is yofiliyo dialeqti<br />
fuZe<strong>qarTuli</strong> enisa; fuZe<strong>qarTuli</strong> ki jer kidev mis saboloo daSlamde<br />
iqca saxelmwifo da kultis msaxurebis enad. fuZe<strong>qarTuli</strong> ena da Zveli<br />
<strong>qarTuli</strong> saliteraturo ena erTi da igive unda iyos.<br />
samegreloSi saSualo da maRali fenebi (samRvdeloeba da aristokratia)<br />
saxelmwifoebrivi, sakulto da xSirad saojaxo saWiroebisaTvis iyenebdnen<br />
ara megrul, aramed qarTul saxelmwifo da kultis msaxurebis<br />
enas _ Zvel qarTul saliteraturo enas. Cans, megruli, rogorc damoukidebeli<br />
ena, mxolod SemdegSi, saukuneTa manZilze Camoyalibda. es unda momxdariyo<br />
pirvel aTaswleulSi qristes Sobis Semdeg. swored egrisisaTvis<br />
sparseT-bizantiis omebi, erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos gauqmeba (<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>),<br />
romlis SemadgenlobaSi yovelTvis Sedioda egrisi, arabTa Semoseva<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi saqarTvelos SavizRvispireTis aneqsia<br />
bizantiis mier da iq berZnuli eklesiis gabatoneba xels Seuwyobda<br />
megruli dialeqtis gadaqcevas damoukidebel enad. es procesi SemdgomSic,<br />
<strong>qarTuli</strong> saxelmwifos saboloo daSlis merec gaRrmavdeboda. ase rom,<br />
arabTa mier <strong>qarTuli</strong> erovnuli (arCilis) saxelmwifos dangreva xels ki<br />
ar Seuwyobda qarTveli erovnebis formirebis saqmes, piriqiT, saxelmwifos<br />
daSla eris daSlas da erovnul gadagvarebas ganapirobebda. amas adasturebs<br />
ioane sabanisZe, romelic `abo Tbilelis wamebaSi~ aRniSnavs, rom<br />
qarTvelni am mZime dros iseve meryevni arian, rogorc lerwamni qariSxlis<br />
droso. magram faqtia, rom arabTa batonobis odnavi SesustebisTanave<br />
yofili qarTlis samefos periferiebSi (radganac centri dapyrobili iyo)<br />
_ dasavleT saqarTvelosa da tao-klarjeTSi _ ganviTarda da swrafad
520 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ayvavda <strong>qarTuli</strong> erovnuli kultura, erovnuli TviTSegnebis grZnoba, erovnuli<br />
saxelmwifoebrioba. amis mizezi iyo is, rom arabTa Semosevamde gacilebiT<br />
adre rogorc dasavleT, ise samxreT saqarTvelos mcxovrebni erovnulad<br />
qarTvelebi iyvnen da maT amis Segneba hqondaT. swored am mizezis gamo<br />
<strong>qarTuli</strong> erovnuli centrebi arabTa mier aRmosavleT saqarTvelos dapyrobis<br />
dros gadavida dasavleT da samxreT saqarTveloSi. swored afxaze-<br />
Ti da tao-klarjeTi qarTveli eris politikur centrebad iqca, erovnuli<br />
saxelmwifoebrioba aRdga, <strong>qarTuli</strong> kultura ayvavda. im dros, roca aRmosavleT<br />
saqarTvelo (<strong>qarTuli</strong> erovnebis `birTvi~), arabTa mier iyo dapyrobili<br />
da iqauri qarTvelebi erovnul gadagvarebas ganicdidnen, <strong>qarTuli</strong><br />
erovnuli erTobis, <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebriobisa da kulturis kerad afxazeTi<br />
imitom iqca, rom arabTa Semosevamde didi xniT adre dasavleTi<br />
saqarTvelo ukve <strong>qarTuli</strong> qveyanaa, romlis mcxovrebT qarTvelebi ewodebaT.<br />
g. wulaias azriT, jer kidev Cveni welTaRricxvis dasawyisSi qarTveluri<br />
tomebis integracia iTvlida araerT aswleuls. 102 amave Tvalsazriss<br />
adasturebs `qarTlis cxovrebac~.<br />
Zvel<strong>qarTuli</strong> erovnebis konsolidaciis axali etapi dawyebula qristianobis<br />
saxelmwifo religiad gadaqcevis Semdeg. 103 qarTul enaze werilobi-<br />
Ti literaturis Seqmna qarTvelTa eTnikuri konsolidaciis maRali donis<br />
niSani yofila. 104 TviT sakuTriv afxazeTSic ki, e.i. egriswylisa da klisuras<br />
iqiT mdebare teritoriaze, qarTul werilobiT kulturas xangrZlivi<br />
istoria hqonia jer kidev <strong>qarTuli</strong> miwebis gaerTianebisaTvis moZraobis<br />
dawyebis adreul etapze, miT umetes qarTul werilobiT kulturas gacilebiT<br />
ufro xangrZlivi istoria eqneboda egrisSi, anu dasavleT saqarTvelo-<br />
Si, saidanac es kultura gavrceldeboda sakuTriv afxazeTSi. saukuneTa<br />
manZilze, arabTa Semosevamde, egrisi politikurad `qarTlis samefos~ Semadgenel<br />
nawilad miiCneoda.<br />
«... ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍoÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ, ÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />
ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ, ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ<br />
Í ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ. ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ...<br />
ÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />
ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ-ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍ, Í Í ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />
ÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ«. 105<br />
<strong>qarTuli</strong> istoriuli tradicia jer kidev afxazTa samefos Seqmnamde dasavleT<br />
saqarTvelos _ egrisis mcxovrebT miiCnevda qarTlis samefos mcxovreblebad<br />
_ `naTesaviT qarTvelebad~. mematianeebma ician, rom afxazeTis samefos<br />
SeqmniT dasavleT saqarTvelos erovnuli Semadgenloba ar Secvlila _ Seicvala<br />
mxolod da mxolod qveynis saxelwodeba. dasavleTi saqarTvelo, anu<br />
afxazeTi da samxreTi saqarTvelo, anu tao-klarjeTi, ara marto politikurad<br />
da kulturulad, aramed eTnikuradac <strong>qarTuli</strong> qveynebi iyvnen.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
521<br />
swored am mizezis gamo iqcnen eTnografiulad `araerTgvarovani~ afxazeTi<br />
da tao-klarjeTi <strong>qarTuli</strong> erovnuli formireba – konsolidaciis<br />
kerebad. sinamdvileSi es qveynebi eTnikurad erTgvarovanni iyvnen da maTi<br />
mcxovrebni erovnulad qarTvelebs miakuTvnebdnen <strong>Tavi</strong>anT Tavs ZvelTaganve<br />
_ Zvel<strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis dros.<br />
IX-X saukuneebamde gacilebiT adre dasavleT saqarTvelos mosaxleobas<br />
qarTvelebad miiCnevdnen ara marto qarTveli, aramed ucxoeli istorikosebic.<br />
V-<strong>VI</strong> saukuneTa ucxoeli istorikosebi xSirad uwodebdnen dasavleT<br />
saqarTvelos iberias. 106<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis Tavdadebuli Rvawli pirveli<br />
mahmadianuri Semotevis winaaRmdeg<br />
(wmida (wmida abo abo Tbileli, Tbileli, wmida wmida daviTi daviTi da da konstantine,<br />
konstantine,<br />
wmida wmida arCil arCil mefe, mefe, wmida wmida miqael miqael gobroni,<br />
gobroni,<br />
wmida wmida konstantine konstantine qarTveli)<br />
qarTveli)<br />
saqarTvelos, rogorc mTlian eTnokulturul erTeuls, mahmadianobam<br />
Semoutia orjer. pirveli Semoteva daiwyo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, mahmadianuri<br />
sarwmunoebis warmoSobisTanave da gagrZelda TiTqmis XII saukunemde, xolo<br />
meored _ mahmadianobam saqarTvelos Semoutia XV-X<strong>VI</strong>II saukuneebSi. am or<br />
SemotevaTa Sua, XI-XIV saukuneebSi, qarTvelma xalxma SeZlo <strong>Tavi</strong>si qveynis<br />
politikuri gaerTianeba, saqarTvelos Zlier saxelmwifod daarseba, romelic<br />
agresorTagan icavda sakuTar da saqarTvelos mfarvelobis qveS myof<br />
xalxebs. <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebSi `ganefina qadageba mahmad usjulosa da mravali<br />
eri Seudga mas~, 107 saqarTvelos mezoblad mcxovrebi mravali qristiani<br />
xalxi gamahmadianda, ris gamoc dakarga <strong>Tavi</strong>si eTnikuri saxe da<br />
gadagvarda. siriel xalxs gaaCnda didi warsuli, kultura da <strong>Tavi</strong>sTavadi<br />
saxe. gamahmadianebis Semdeg ki TandaTanobiT gaarabda. siriuli qristianuli<br />
literatura gansaxilvel epoqaSi iseTive Rrma da mdidari iyo,<br />
rogorc berZnuli qristianuli literatura. gansakuTrebiT mniSvnelovani<br />
danakargi iyo qristianobisaTvis saqarTvelos mezoblad mcxovrebi albaneli<br />
xalxis gadagvareba gamahmadianebis Semdeg. igive bedi eweoda Cvens<br />
ersac, Tuki medgar winaaRmdegobas ar gauwevda maxviliT mosul mters da<br />
mis sarwmunoebas. aRsaniSnavia, rom mahmadianobis zemoaRniSnulma pirvelma<br />
Semotevam mniSvnelovnad daaziana Cveni erovnul-kulturuli sxeuli,<br />
saqarTvelom dakarga <strong>Tavi</strong>si zogierTi istoriuli provincia samxreT-aRmosavleTiT<br />
am kuTxeTa erovnuli gadagvarebis gamo.
522 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qariSxlis siswrafiT SeiWrnen muslimebi bizantiur miwa-wyalze. 634<br />
wlis Semdeg sul ramdenime weliwadSi dai pyres siria, palestina da<br />
egvi pte. es qveynebi manamde bizantias ekuTvnoda, 640-ian wlebSi daeca<br />
irani. Cveni mematianis TvalsazrisiT, dacema daaCqara iman, rom iqamde<br />
herakle keisars sastikad mouoxrebia irani. `rameTu vinaiTgan Sesrul iyo<br />
erakle mefe sparseTs da ganeryuna sparseTi, da arRaravin iyo winaaRmdgomi<br />
sparseTs, agarianman daipyra sparseTi~. 108<br />
bizantiis aRmosavluri qveynebis mosaxleoba, romelTac tradiciuli<br />
siZulvili gaaCndaT bizantielTa mimarT eTnikuri da sarwmunoebrivi gansxvavebulobis<br />
gamo, ar uwevda winaaRmdegobas arabebs. wyaroebSi aRniSnulia,<br />
rom siria-palestinis fanatikosi monofiziti berebic ki masobrivad<br />
tovebdnen monastrebs da arabul laSqars uerTdebodnen. amis Semdeg<br />
gasakviri ar aris, Tu am qveynebis bevri qalaqis kari ubrZolvelad ixsneboda<br />
arabebis winaSe. 109 herakle keisarma miatova aRmosavleTis qveynebi.<br />
vinme erT monazons misTvis uTqvams: `ivltodeT, rameTu ufalman misca<br />
aRmosavleTi da samxreTi sarkinozTa~. 110<br />
sayovelTao SiSis dros, roca TviT qristiani monofiziti berebic ki<br />
sasoebiT Sehyurebdnen arabebs, viTarca uflis nebis aRmsruleblebs, <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong>, misi moweseTa dasi, ber-monazvnoba mxneobas aniWebda qarTvel ers,<br />
sityviT da saqmiT aZlevda mahmadianebTan brZolis saocar magaliTebs.<br />
yvela qristiani da araqristiani morwmunisaTvis cnobili iyo, Tu ras niSnavda<br />
abraamis memkvidreoba, RvTisagan rCeuli eris Sviloba. msoflio arenaze<br />
arabTa warmatebuli gamosvla CaiTvala imis niSnad, rom RvTisagan arCeul<br />
abraamis Zes, ismailsac, daubruna ufalma rCeuloba, rom ismailitebic abraamis<br />
STamomavalni, RvTisagan rCeulebi arian. aqedan gamomdinare, maTi sarwmuneobac<br />
RvTismieria da RvTis nebiT imarjveben mTels qveyanaze. miiRes kidec muhamedis<br />
mier qadagebuli sarwmunoeba siriisa da palestinis qristianma xalxebma, iranisa<br />
da maxlobeli aRmosavleTis cecxlTayvanismcemlebma.<br />
arabTa aseTi sarwmunoebrivi Zlevamosilebis fonze cis quxiliviT gaisma<br />
abraamis STamomavali arabi abos mier qristes sarwmunoebisaTvis <strong>Tavi</strong>s<br />
gawirva. wmida mama grigol xanZTeli werda:<br />
`mkvidrad aRTqmisa gamobrwyindi<br />
da Zed zecisa Cinebulad iwode<br />
naSobad abrahamisa<br />
iqmen sanatrelo isaak meore<br />
nebsiT mogvrili dakvlad<br />
Sesawiravad uflisa~. 111<br />
wmida abo Tbilelis Rvawli WeSmaritad samagaliTo iyo abos arabuli<br />
warmoSobis gamo. rogorc abraamma Seswira ufals isaaki da dasaklavad
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
523<br />
miiyvana uflis sakurTxevelTan, aseve abo Tbilelma, meore isaakma, abraamis<br />
Zem, <strong>Tavi</strong>si STamomavlobis gamo, <strong>Tavi</strong> Tvisi nebiT Sewira ufals. stefane<br />
sananois Ze _ Wyondideli episkoposi mouwodebda msoflios yvela ers<br />
qarTvelebTan erTad misuliyvnen da exilaT abo Tbilelis qristesTvis<br />
moRvaweoba _ `yovelni Teslni movediT mkvidrTa Tana qarTlisaTa dRes, da<br />
ixileT Rvawlisa mZle habo ganSuenebuli brwyinvaled sisxliTa wamebisaA-<br />
Ta~. 112 wmida abom <strong>Tavi</strong>si sisxliT ganwmida eri da qveyana. `ganswmide<br />
qarTli sisxliTa SeniTa daTxeviTa, mowameo~. 113 abos galobaSi naTqvamia _<br />
`aRavso man <strong>eklesia</strong>A nelsacxebeliTa surnelebiTa da wmida yo eri madliTa<br />
saRmToATa~. 114<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m, da saerTod qarTvelobam, SeZlo Seuryeveli dacva<br />
qristianuli sarwmunoebisa, Tumc ki _ `mravalni SeacTunnes da gardadriknes<br />
gzisagan simarTlisa... naSobni qristianeTani gardagularZnnes, romelnime<br />
mZlavrebiT, romelnime SetyuviliT, romelnime siyrmesa Sina umecrebiT,<br />
romelnime mzakvrebiT da sxvani, romelni ese varT morwmuneni mZlavrebasa<br />
queSe damonebulni da naklulevanebiTa da siglaxakiTa Sekrulni viTarca<br />
rkiniTa, xarksa queSe maTsa guemulni da qenjnilni Zvir-Zvirad zRveulni<br />
SiSiTa ganilevian da iryevian viTarca lerwamni qarTagan ZlierTa, aramed<br />
qristes siyvaruliTa da SiSiTa, Cveulebisaebr mamulisa svlisa WirTa<br />
moTminebiTa ara ganeSorebian _ mxolod Sobilsa Zesa RmrTisasa~. 115<br />
am dros (e.i <strong>VI</strong>II s-Si) qarTvelebi _ `xuTasis wlisa JamTa da uwinaresRa<br />
sjuldebul yofil arian wmidiTa madliTa naTlisRebisaATa~. swored aseT<br />
dros _ `Jamsa amas oden mefobisa ismaitelTa didebisa _ Sen nebsiT<br />
simdable qristesTvis aRirCie da maxviliTa pyrobili igi sjuli ganagde<br />
da WeSmariti igi aRiare~, _ mimarTavs abo Tbilels ioane sabanisZe. `gana<br />
es qristianobis zneobrivi Zlierebis saucxovo damamtkicebeli sabuTi ar<br />
iyo, Tu rom TviT arabma <strong>Tavi</strong>siT, Zaldautanebliv, mahmadianoba qristianobaze<br />
gascvala? mahmadianobas ki arabebi ZaliT avrcelebdnen, amitomac igi<br />
`maxviliTa pyrobili Sjuli iyo~... am garemoebam `swavlulni ufrois<br />
gulisxmier~ hyo da Caafiqra, `Seryeulni ufrois ganamtkica~ da gaamxneva,<br />
xolo `ganmtkicebulni `gaamxiarula da gaaxara~. 116 abos xseneba iyo 7<br />
ianvars. uwamebiaT 786-790 wlebSi. wmida grigol xanZTeli <strong>Tavi</strong>s locvaSi,<br />
romelic man `cremliT warTqva~ xanZTis saxelovani taZris Senebisas,<br />
mowameebs uwodebs eklesiis burjsa da zRudes. winaswarmetyvelni, mociqulni,<br />
mowameni da Rirsi mamebi _ `ese oTx-kerZo krebuli... simtkice<br />
eqmnnes wmidaTa SenTa <strong>eklesia</strong>Ta~ 117 _ loculobda igi macxovris winaSe.<br />
eklesiis siqadulsa da erisaTvis misabaZ magaliTs warmoadgenda qristesTvis<br />
Tavdadebul qarTvel mefeTa mowamebrivi Rvawli arabTa Semosevis<br />
dros. Zveli <strong>qarTuli</strong> wyaroebiT bizantiis xatmebrZol imperator lev III<br />
isavrosis (daax. 675-741), `qarTvelTa zeda vaxtang gorgaslisisa SvilT-
524 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
asa~ 118 (igulisxmeba miri da arCili) mefobis dros dasavleT saqarTveloSi,<br />
argveTSi, uwamebiaT mTavrebi mxeiZeTa sagvareulodan _ daviTi da konstantine<br />
(xseneba `TTuesa okdonbersa 31~).<br />
`viTarca gviswavies ZvelTa uwyebaTagan, iyvnes wmidani ese mowameni daviT<br />
da konstantine qarTvelni, sanaxebisagan argueTisa, didni da didebulni<br />
tomobiT, mTavarni amis queynisani, da Tvis eyvodes urTierTas da iyvnes<br />
ganaTlebul embaziTa qadagebulisa andria da simon kananelisaTa, rameTu<br />
maT uqadages qriste qarTvelTa Soris, pirvelad ninois mosvlisa~. 119 isini<br />
iyvnen ucoloni, sruliad Wabukni `qalwul xorciTa da mecnier Zuelisa da<br />
axlisa sjulisa, WeSmariti morwmuneni da gamocdilni da axovanni wyobasa<br />
Sina~. argveTSi, qarTulma laSqarma daviTisa da konstantines meTaurobiT<br />
daamarcxa arabTa laSqris winmavali rCeuli nawili, `uricxvi mosres da<br />
aRudgines ZlevaA didi qristianeTa~. 120 amis Semdeg murvan-yru <strong>Tavi</strong>si<br />
laSqriT samcxidan gadasula dasavleT saqarTveloSi. `warmoemarTnes vi-<br />
Tarca qviSaA simravliTa da movides queynad argueTisa da Seicves tye da<br />
veli da mTani da borcuni~. daviT da konstantine Seipyres. mematianis<br />
sityviT, qarTvelTa winaaRmdegobiT gakvirvebulma murvan-yrum mimarTa<br />
mowameebs _ `vinani xarT Tqven qvaTa da ZelTa msaxurno, romelTa ikadreT<br />
winaganwyobaA Cemi? anu ara iciTa, viTarmed didisa mociqulisa muhamedisa<br />
diswuli var, romlisa sjulsa hmonobs yoveli arabeTi da sparseTi da<br />
damimorCilebia yoveli qveyanaA dasavleTiTgan vidre aRmosavleTamde?~ 121<br />
murvani maTgan iTxovda qristianobis uaryofas da mahmadianobis aRiarebas,<br />
ris sanacvlodac hpirdeboda qveyniur didebas, razedac pasuxad miiRes<br />
wmidanebisagan: `viTarca igi pirvel aRviareT sarwmunoeba Cveni WeSmariti<br />
da vwameT, mas zeda mtkiced da urqcevel varT da veraraman Wirman<br />
da arca didebaman amis sawuToAsagan ver ganmaSornes Cuen siyvarulsa da<br />
sarwmunoebasa iesu qristessa~. 122<br />
sastiki tanjvis Semdeg wmida mowameni mdinare rionSi daaxrCves. murvanyrum<br />
amis Semdeg `Semusrna yovelni qalaqni da simagreni egrisis queyanisani<br />
da cixe igi sam-zRude, romel ars cixe-goji, Semusra da Sevlo zRude<br />
`igi sazRvari klisurisa... da viTarca Sevlo yruman klisura, romel iyo<br />
sazRvari saberZneTisa da saqarTvelosa, da Semusra qalaqi afSileTisa<br />
cxumi da moadga cixesa anakofiisasa, romelsa ars xati yovladwmidisa<br />
RmrTismSoblisa... mun Sina iyvnes maSin mefeni qarTlisani miri da arCil~. 123<br />
ltolvilma qarTvelma mefeebma gabedes iqamde uZleveli laSqris winaaRmdeg<br />
gabrZoleba. `eCuena mas Ramesa arCils angelozi uflisa, romelman<br />
hrqua mas: `warvediT da ewyueniT agarianTa, rameTu mimivlinebia maTzeda<br />
guema sastikad momsvreli, kaciTgan pirutyvTamde~. 124 marTlac, RamiT sastikma<br />
muclis tifma daxoca 35 aTasi sarkinozi, xolo mefeebma SebrZolebisas<br />
daxoces 3 aTasi. mteri ukuiqca, dabanakda mdinareebs, abaSasa da
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
525<br />
cxeniswyals Sua. aq uecarma wyaldidobam daxoca aTeul aTasi molaSqre<br />
da maTi cxenebi. saqarTveloSi arabTa am sakvirvel damarcxebas didad<br />
gauxarebia bizantiis imperatori, rogorc amas gvauwyebs mematiane.<br />
arabTa batonoba kavkasiaSi kidev didxans gagrZelda. `amieriTgan iwyo<br />
Semcirebad mefobaman didTa mefeTa xuasroanTaman~. 125 xosroian mefeTa, anu<br />
qarTvelTa ganmanaTlebel mirianisa da vaxtang gorgaslis STamomavali<br />
arCil mefe devnili gadasula kaxeTSi, magram Semdgom misula arabebTan,<br />
raTa qveynisaTvis mSvidoba gamoeTxova. `wmidaman arCil ganizraxa gonebasa<br />
Tvissa... raTa mivides da naxos da iTxovos mSvidoba queyanisa da dacva<br />
Seuryevlad <strong>eklesia</strong>Ta da ara dapatiJeba datevebisaTvis sjulisa~. 126 ar-<br />
Cili Seipyres, moTxoves qriatianobis uaryofa, nacvlad Sepirdnen yovelgvar<br />
qveyniur sikeTes. wmida arCili awames da <strong>Tavi</strong> mohkveTes `Tvesa<br />
mirkanissa, romel ars marti, ocsa mis Tvisasa~. es momxdara 744 wels.<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> 17 noembers aRniSnavda wmida mowame gobronisa da<br />
masTan erTad 133 mxedris xsenebas. isini arabebs 914 wels uwamebiaT.<br />
`gobroni~ arabulad Turme uSiSar vaJkacs ewodeba. gobronis naTlobis<br />
saxeli miqaeli yofila. wmida miqael _ gobronis martvilobis aRmweri<br />
stefane mtbevari (tbeTis) episkoposi wers arabTa Sesaxeb _ `kacni mxecisa<br />
bunebisani, mtacebelni, romelTa saxli ars da cxorebaA aqlemisa zurgi,<br />
naTesavni uricxvni, romelTaTvis viTarca ZaRlni mbrZolni arian mxecTa<br />
maT velurTa~. 127<br />
<strong>eklesia</strong>s swyuroda xalxis simSvidiT cxovreba, raTa `samwysoni igi<br />
qristesni myudroebiT iswavebodnen RmrTis msaxurebasa da ara brZolasa<br />
`viTarca winaswarmetyveli ityvis `dasWridnen maxvilebsa maTsa manglad<br />
da laxvrebsa maTsa saxnisad~, 128 magram mahmadianTa Semosevam Secvala<br />
qristianTa mSvidi cxovreba, wers mematiane.<br />
sarkinozTa Cveuleba aseTiao, wers istorikosi,<br />
roca qveynis dapyrobis Semdeg gascemdnen<br />
qristianis sikvdiliT dasjis brZanebas, aRi-<br />
Wurvebodnen, rogorc brZolis dRes, alesavdnen<br />
maxvils, erTmaneTs uswrebdnen, TiTqosda<br />
qristianis mokvliT raRac didi safasuri unda<br />
miiRono. aseve, roca yveliscixidan gamohyavdaT<br />
misi 133 damcveli da maTTan erTad wmida mowame<br />
gobroni, maSin arabebi `viTarca mxecni borotni<br />
gamZvinebulni Seerines aRreulad da urTierTsa<br />
uswrebdes, romelnime maxviliTa scemdes,<br />
romelime horoliTa da isriTa SesCxuebdes<br />
da dasWrides xorcTa maTTa, danebiTa ganapebdes<br />
da RviZlebi igi maTi, viTarca ZaRlTa
526 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
piriTa ganetaca. da esreT dasTxines sisxlni maTni, da esreT srul iqmna wamebaA<br />
maTi qristes mier, xolo netari gobron waradgines winaSe amirisa mis~. 129<br />
arabebs surdaT, wmida gobroni, viTarca saxelovani kaci, gaemahmadianebinaT.<br />
mtkice uaris Semdeg gobrons jer aCvenes daWril-dasaxiCrebuli da<br />
nawamebi qarTveli qristianebi, mere ki aCvenes simdidre da qoneba, romlis<br />
micemasac dahpirdnen qristianobis uaryofis Semdeg. am xerxma ar gasWra,<br />
amitomac gadawyvites gobronis SeSineba, mis Tvalwin dakles cocxlad<br />
gadarCenili qristianebi. `sisxli maTi epkureboda mas, da romelnime guami<br />
davardis mis winaSe da romelsame guami Segordis queSe ferxTa misTa~, 130<br />
magram `ver SeaZrwunes guli misi~.<br />
amiras winaSe wmida gobronma ganacxada: `iqmode raAca gnebavs, me qristiani<br />
var da arasada uvarvyo saxeli misi~. wmida gobrons <strong>Tavi</strong> warkveTes. misi<br />
wamebiT `Seimosa <strong>eklesia</strong>man samkauli sixarulisa da brwyinvalebisaA sisxliTa<br />
misiTa, daidga gvirgvini Suenierebisa da didebisaA simxniTa misiTa~. 131<br />
avtori stefane mtbevari episkoposi mouwodebs qristianebs _ `aw ukue<br />
moakvdineniT xorcni Tquenni da juars acuT igi SromiTa da marxviTa,<br />
gvirgviniTa mowameTaATa... Sen nebsiT <strong>Tavi</strong> Tvisi moswyvide da ese ars<br />
msxverpli ubiwoA, romelsa ara uxms mRdeli Semwirveli, rameTu romeli<br />
amas qveyanasa zeda damdabldes, igi caTa Sina amaRldebis qristeis iesuis<br />
mier uflisa Cvenisa, romlisa aras didebaA mamisa Tana suli wmidiTurT,<br />
aw da maradis da ukuniTi ukunisamde~. 132<br />
853 wlis 10 noembers uwamebiaT konstanti<br />
qarTveli. `mas Jamsa oden iyo vinme queyanasa<br />
qarTlisasa, sanaxebsa zena soflisasa, kaci,<br />
romelsa saxeli erqua konstanti, romelsa ewoda<br />
kaxaA, saxelad mamulisa mis queyanisa~. 133 ivane<br />
javaxiSvilis azriT, konstanti qarTvelis<br />
martvilobis aRmweri, SesaZloa, iyo saberZneTSi<br />
myofi romelime beri, 134 radgan avtors dro<br />
qarTvel mTavarTa mefobisda mixedviT ki ara<br />
aqvs gansazRvruli, aramed bizantiis dedoflis<br />
mefobisda gvarad. 135 konstanti didad warCinebuli<br />
kaci yofila mTel saqarTveloSi (`yovelsa<br />
queyanasa qarTlisasa~), mdidari, saqarTvelos<br />
farglebs gareTac ki ganTqmuli iyo misi<br />
saxeli, bizantiis imperatorebsac smenodaT mis<br />
Sesaxeb. igi Semkuli iyo `orkerZoiTave maT saqmiTa~, pirvelad hqonda<br />
sarwmunoeba Cveni uflis ieso qristes mimarT `da kualad aqunda netarsa<br />
mas sarwmunoebaA mRdelTa moZRvarTa mimarT da yovelTa moweseTa elesiisaTa~.<br />
136 iyo stumarTmoyvare, glaxakTmoyvare, hqonda simdable, <strong>Tavi</strong>s Tavs
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
527<br />
yvelaze ufro met codvilad Tvlida, moiloca ierusalimi da simdidriT<br />
gaavso iqauri glaxakebi `da viTar moxucebuli iyo, iqmna netari igi<br />
oTxmeoc da xuTisa wlisa JamTa oden hasakisa misisaTa aRdga devnulebaA<br />
didi qristianeTa zeda yovelsa queyanas qarTlisasa~. konstanti-kaxa 26<br />
agvistos Seipyres `viTarca winamZRvari da warCinebuli yovelsa queyanasa<br />
qarTlisa~. Seiyvanes Tbilisis sapyrobileSi, warudgines buRa-Turqs, romelmac<br />
imave wlis (853w.) 5 agvistos Tbilisi dawva. atenis sionis warweraze<br />
dayrdnobiT, ivane javaxiSvilis azriT, konstantisTan erTad SeupyriaT misi<br />
Ze Tarxujic. konstantis mosTxoves qristianobis uaryofa. uaris Sedeg<br />
daades borkili da gagzavnes SuamdinareTis qalaq samaraSi xalifa jafaris<br />
winaSe. cemis, tanjvis, Seuracxyofa-damcirebis miuxedavad, wmidanma<br />
ar uaryo qristianoba, risTvisac sikvdiliT dasajes. <strong>Tavi</strong>s mokveTis win<br />
loculobda: `gigalob Sen, ufalo, RmerTo ZalTao, RmerTo saukuneTao, romelman<br />
momec me Zali winaaRmdgomad ukeTurisa amis msajulisa, viTarca igi winaiswar<br />
sTqvi, viTarmed: `Tquen momceniTa gulni Tquenni da me migec Zali Cemi...~<br />
konstantis sikvdilis Semdeg bizantiis dedofals werili miuweria wmidanis<br />
ojaxisa da saerTod qarTvelTaTvis, sadac, kerZod, naTqvami iyo: `amas<br />
ara Tu Tqven oden gibrZanebT, aramed yovelTa, romelni Cuen, kerZo da<br />
xelTa queSe Cuensa arian qarTvelni.... kualad aRdegiT da ganZlierdiT<br />
uflisa mier~. ucxoelebi, kerZod ki, bizantielebi, rogorc qvemoTac araerTgzis<br />
iqneba aRniSnuli, aRmosavleT saqarTvelos `zemo iberias~, xolo<br />
dasavleT saqarTvelos `qvemo iberias~, anu iverias uwodebdnen. konstanti,<br />
rogorc misi martvilobis aRmweri wers, cxovrobda `queyanasa qarTlisasa,<br />
sanaxebsa zena soflisasa~. `zena sofeli~ igive `zemo iveria~, anu aRmosavleT<br />
saqarTveloa. konstanti, kerZod, kaxeTis mcxovrebi unda yofiliyo,<br />
radganac mas ewoda `kaxaA, saxelad mamulisa mis queynisa~. maSasadame, misi<br />
mamuli qveynis saxelic `kax~ yofila, anu kaxeTi. kaxeTi maSin erqva mtkvris<br />
gadaRma gadaSlil vrcel qveyanas. Tbilisis saamiro uSualod mas<br />
emezobleboda, ufro sworad, es saamiro kaxeTis erT nawilsac moicavda.<br />
rogorc aRiniSna, iv. javaxiSvilis azriT, am Txzulebis damweri saberZneT-<br />
Si mcxovrebi romelime beri unda yofiliyo. amitomac mas, rogorc `ucxoels~,<br />
qarTvelTa qveynis mimarT uxmaria is geografiuli terminologia,<br />
rogoric iyo miRebuli ucxoeTSi. qarTlis sakaTalikososac ucxoelebi<br />
`zemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen, afxazeTis sakaTalikosos ki<br />
_ `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~. amitomac, saeklesio terminologiis<br />
dadgenisaTvis `konstantines martvilobaSi~ moxmobili geografiuli terminologia<br />
CvenTvis sainteresoa. ucxoelTaTvis, miuxedavad imisa, rom daqucmacebuli<br />
iyo politikur erTeulebad, saqarTvelo warmoadgenda mTlian<br />
qveyanas. mas iverias uwodebdnen, romlis <strong>qarTuli</strong> Sesatyvisi iyo `yoveli<br />
qveyana qarTlisa~. es termini samjer gvxvdeba wmida konstantines mar-
528 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
tvilobaSi. es `yoveli qveyana qarTli~ Sedgeboda, rogorc iTqva, `zemo~ da<br />
`qvemo~ mxareebisagan, anu dRevandeli terminologiiT, aRmosavleT da dasavleT<br />
saqarTvelosagan. bagrat IV (1020-1074 w.w.) <strong>Tavi</strong>s sigelSi, romelic gasca<br />
mijnaZorisa da opizis monasterTa davis gadaWrisas, axsenebs am terminebs.<br />
`Sekriben karsa darbazisa Cuenisasa yovelTa xevTa zemoTa da quemoTa<br />
aznaurni~. 137 bagrat IV-s quTaisSi samefo karze Seukrebia `zemo xevTa~ e.i.<br />
aRmosavleT saqarTvelosa da `qvemo xevTa~, e.i. dasavleT saqarTvelos<br />
aznaurebi. bagrat III-m (1014 w.) akurTxa `<strong>eklesia</strong> quTaTisisa, rameTu Semokribna<br />
... yovelni didebulni zemoni da quemoni mamulisa da samefosa misisa<br />
myofni~. 138 aq `zemo mamuli~ anu `zemo samefo~ _ aRmosavleTs, xolo qvemo _<br />
dasavleTs ewodeba. aRmosavleT saqarTvelos zogjer `zemosa kerZi~ qveyana<br />
ewodeboda, `li parit moirWuna zemosa kerZsa dauflebulad... xolo<br />
bagrats aqunda lixsa quemoTi dawyobiT~. 139 marTlac, li parits ekuTvnoda<br />
aRmosavleT saqarTveloSi Semavali saqarTvelos imJamindeli saxelmwifos<br />
TiTqmis yvela cixe _ kldekari, birTvisi, ufliscixe, yueliscixe, artanuji.<br />
SemdgomSi bagrat IV `eufla zemosa da quemosa <strong>Tavi</strong>s mamulsa~.<br />
dedaqalaqis quTaisidan TbilisSi gadmotanis Semdeg `qvemos~ imeri,<br />
xolo `zemos~ _ ameri ewoda. giorgi III-is dros (1117 wels) _ `Sekrbes<br />
yovelni samefoisa Cuenisa monazonni da ebiskoposni imerni da amerni~. 140<br />
saqarTvelos <strong>eklesia</strong>c or administraciul erTeulad, anu `saeklesio<br />
samTavrod~ iyo gayofili. qarTlis (aRmosavleTis) da afxazeTis (dasavle-<br />
Tis) sakaTalikosoebad. basili ezosmoZRvari wers, rom Tamaris winaSe<br />
`Semo-rakrbes orsave samTavrosa episkoposni~. 141 erT saeklesio samTavrod,<br />
rogorc iTqva, iTvleboda `zemo~, anu aRmosavleT saqarTvelos sakaTalikoso,<br />
meores ki `qvemo~, dasavleT saqarTvelos sakaTalikoso warmoadgenda.<br />
musulmanTa pirveli Semotevis dros erTiani <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gabrwyinda<br />
da ganmtkicda mowameTa sisxliT.<br />
wmida grigol xanZTelis samoRvaweo are<br />
udidesi moRvawe <strong>qarTuli</strong> eklesiisa, `netarTa Soris brwyinvale, madliT<br />
savse, gansrulebuli sibrZniTa, didi mRvdeli, keTilad ganmgebeli moRvawe,<br />
udabnoTa qalaqmyofeli, zecisa kaci da queyanisa angelozi~ grigol xanZ-<br />
Teli dabadebula 759-60 wlebSi, `saSoATgan dedisaAT Sewirul iyo RmrTisa<br />
dedisagan Tvisisa~, mas warCinebuli da didebuli mSoblebi hyolia.<br />
siyrmidanve izrdeboda didi nerse eris<strong>Tavi</strong>s saxlSi. zrdida TviTon<br />
nerses meuRle, romelic grigolis mamida iyo. `marxvaTa Sina izardeboda<br />
msgavsad winamorbedisa~. Seaswavles daviTis fsalmunebi da `xmiTa saswavleli<br />
swavlaA saeklesio, samoZRvroA qarTulsa enasa Sina yoveli daaswavla~.<br />
Seuswavlia sxvadasxva enebi, `saRmrToni wignni zepiriT moiwuarTna~.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
529<br />
Seuswavlia agreTve, filosofia, qarTlis erismTavari nerse II, Ze adarnase<br />
kurapalatisa, qristianuli sarwmunoebis erT-erT burjs warmoadgenda qveynis<br />
arabTagan dapyrobis Jams. mis karze miuRia qristianobis siyvaruli da<br />
qristianuli aRzrda wmida mowame abo Tbilels. arabTa sawinaaRmdego<br />
saqmianobisaTvis nerse baRdadis sapyrobileSi Casves 772 wels ramdenime<br />
wliT, ga<strong>Tavi</strong>suflebis Sedeg 5 weli samSobloSi moRvaweobda, Semdeg ki<br />
xazareTSi gaiqca, saidanac dasavleT saqarTveloSi gadavida. pavle ingoroyvas<br />
TvalsazrisiT, wmida grigoli nerses xazareTSi wasvlis dros unda<br />
gadasuliyo qarTlidan klarjeTSi, romelic SedarebiT daculi iyo mtrisgan<br />
da samonastro cxovrebisaTvis garkveuli pirobebi arsebobda. am dros<br />
igi mRvdeli yofila. mRvdloba `ufroAs ars yovelTa didebaTa sulierTa<br />
da xorcielTa, rameTu qristes nacvlobaA ars~, _ ambobda igi mRvdlad<br />
kurTxevamde da amitomac uars acxadebda am udides pativze. Semdeg ki<br />
daemorCila mowodebas: `morCil eqmen brZanebasa qristesa~. xolo, roca<br />
misi episkoposad kurTxeva gadawyvites, wmida grigolma miatova qarTli da,<br />
rogorc iTqva, klarjeTs miaSura. `xolo ese morwmunisa da keTilad msaxurisa<br />
queyanisagan gamoiyvana amis mizezisaTvis RmerTman, raTa uqmTa maT<br />
udabnoTa Sina gamobrwyindes sanTeli ese daufsebeli~, _ wers misi biografi<br />
giorgi merCule. wmida grigoli tao-klarjeTSi gadasula sxva moweseebTan<br />
(berebTan) erTad _ `ipovna moyvasni keTilni SewevniTa qristeis madliTa<br />
_ saba, romelsa ewoda saban, dedis diswuli misi, iSxnisa meored<br />
maSenebeli da episkoposi misi, da Teodore neZvisa maSenebeli da mamaA, da<br />
qristefore, kvirikeTisa maSenebeli da mamaA ese oTxni Seanawevrna sarwmunoebaman~.<br />
pirvelad isini mividnen opizis monasterSi _ `iyvnes opizas<br />
Zmani mciredni Sekrebul qristes siyvarulisaTvis, vinaATgan povnili iyo<br />
wmidaA igi mcire <strong>eklesia</strong> wmidisa naTlismcemelisani, da iyo winamZRvrisa<br />
maTisa saxeli amba giorgi, rameTu mesame mamaA iyo opizisaA, raATgan<br />
samoel da andre gardacvalebul iyvnes~. 142 Tu vigulisxmebT, rom wmidaGgrigoli<br />
opizaSi pirvelad mivida 780 wels (am wels unda wasuliyo<br />
xazareTSi nerse eris<strong>Tavi</strong>), samoelisa da andres winamZRvroba opizis monasterSi<br />
SeiZleboda gagrZelebuliyo, vTqvaT, 50 weliwads, aqedan gamomdinare,<br />
opizis monastris pirveli winamZRvari 730-ian wlebSi daniSnula.<br />
swored am wlebSi klarjeTi da mTeli samxreTi saqarTvelo gadawva<br />
murvan yrum. es momxdara 735 wels. safiqrebelia, rom man klarjeTSi<br />
iqamde arsebuli monastrebi iavaryo, xolo murvanis wasvlis Semdeg klarjeTSi<br />
aRdgenila erTaderTi opizis monasteri 730-ian wlebSive. samonastro<br />
cxovrebis aRorZineba samxreT saqarTveloSi <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, jer kidev<br />
grigol xanZTelamde dawyebula. Cans, qarTlidan da saqarTvelos sxva<br />
kuTxeebidan, im droisaTvis arabTagan SedarebiT dacul mxareSi berebi<br />
ukve <strong>VI</strong>II saukunis pirvel naxevarSive gadadiodnen. amas miuTiTebs is, rom
530 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
opizasTan axlos, xanZTaSic, martomyofeli beri saxeliT _ xuediosi grigolamdec<br />
cxovrobda, magram xanZTis monastrisaTvis saboloo saxe da saer-<br />
Tod, monastris Seneba grigols dauwyia. am saqmeSi mas opizeli berebic<br />
Sewivnen, `rameTu mas Jamsa Sina sxuaA monasteri ara Sen iyo maT queyanaTa<br />
Tvinier opizisa~. mosaxleobac ver exmareboda mSeneblobas, radganac `eriskacni<br />
msoflioni~ klarjeTs da taoTa Sina SavSeTs da yovelTa maT maxlobelTa<br />
qveyanaTa mciredni ipovebodes, daSenebul tyeTa Sina adgil-adgil~. 143<br />
wmida grigolma mTeli epoqa Seqmna tao-klarjeTis samonastro cxovrebaSi,<br />
gaaCaRa farTo samonastro mSenebloba. xanZTasa da SatberdSi mamaTa,<br />
xolo meresa da gunaTleSi _ dedaTa monastrebi daafuZna. wmida grigolis<br />
mowafeebma mravali monastrebi daaarses. aqedan gansakuTrebiT aRsaniSnavia<br />
iSxnis monastrisa da saepikoposos daarseba. samonastro mSenebloba<br />
daiwyo bareTelTaSi, wyarosTavSi, neZvSi. piradad wmida grigolma daafuZna<br />
dasavleT saqarTveloSi ubeis monasteri. klarjeTSi Casvlidan daaxloebiT<br />
50 wlis Semdeg wmida grigoli iqur monasterTa arqimandritad daadgines.<br />
mas <strong>Tavi</strong>si monastrebisaTvis ierusalimis sabawmidis monastris tipikoni au-<br />
Ria. Seudgenia himnografiuli krebuli `saweliwado iadgari~ _ `sibrZnisa<br />
misisa mdinareTagan irwyvodes yovelni udabnoni klarjeTisani~.<br />
Cveni gansjis sagans Seadgens wmida grigolis samoRvaweo are. Tanamedrove<br />
mecnierebaSi miRebulia mtkiceba imisa, rom mosaxleoba wmida grigolis<br />
samoRvaweo areSi, (e.i. mesxeTSi), <strong>Tavi</strong>si eTnikuri warmomavlobiT ar<br />
iyo <strong>qarTuli</strong>, TiTqosda wmida grigolis Semdeg <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gabatonebula<br />
am mxareSi, mosaxleoba gamxdara qalkedonituri aRmsareblobisa.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis meSveobiT iq gavrcelebula <strong>qarTuli</strong> ena da SemdgomSi<br />
mosaxleoba `gaqarTvelebula~. aseT Tvalsazriss pasuxi gasca pavle ingoroyvam.<br />
daamtkica, rom mesxeTis mosaxleoba uZveles drosve iyo <strong>qarTuli</strong>.<br />
aseTad darCenila maSinac ki, roca taos umetesi nawili somxeTis<br />
saxelmwifos SemadgenlobaSi Sedioda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi. somxebi ki ar<br />
`qarTveldebodnen~, aramed piriqiT, somxuri saxelmwifos SemadgenlobaSi<br />
yofnisas taos da mimdebare mxareebis <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba somxuri eklesiis<br />
iurisdiqciis sferoSi moeqca da eklesiebSi maTTvis somxurenovani<br />
msaxureba dainerga.<br />
somxebis `gaqarTvelebis~ momxreebs, mamtkiceblebs imisa, rom TiTqosda<br />
<strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> SeiWra somxuri eklesiis iurisdiqciis<br />
sazRvrebSi, erT-erT <strong>Tavi</strong>s argumentad moyavT iSxnis cnobili kaTedralis<br />
nangrevebze <strong>qarTuli</strong> saepiskoposos daarseba wmida grigolis dros.<br />
p. ingoroyvas mohyavs Cveni cnobili mecnierebis Tvalsazrisi, rom ara Tu<br />
tao, _ aramed klarjeTic TiTqosda somxuri qveynebi iyo. marTlac, cnobilia,<br />
rom iSxnis didebuli <strong>eklesia</strong> aaSena somexTa kaTalikosma nersesma <strong>VI</strong>I<br />
saukunis 30-ian wlebSi. wmida grigolis mowafis, arseni safarelis cnobis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
531<br />
Tanaxmad, nerses iSxneli (641-661) iyo kaci Rirsi da marTlmorwmune (e.i.<br />
qalkedoniti). man somxeTidan gandevna pavlikianobis erT-erTi eresiarqi<br />
ioane mairagomeli. 144 giorgi merCule nerse somexTa kaTalikoss `netars~<br />
uwodebs. IX saukunis dasawyisSi `nebiTa RmrTisaTa iqmna saba episkopos<br />
iSxans zeda, netarisa nerse kaTalikozisa aRSenebulsa kaTolike <strong>eklesia</strong>sa<br />
da saydarsa missa, romeli weliwadTa mravalTa daqvrivebul iyo~. 145<br />
`daviT da tariWanis martvilobis~ avtori, romelic <strong>VI</strong>I saukunis ambebs<br />
aRwers, nerses `wmidas~ uwodebs. daviT da tariWani arian <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
wmidanebi. e.i. qalkedoniti marTlmadideblebi. maT moixseniebs ara<br />
marto <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, aramed saerTod marTlmadidebluri samyaro. magaliTad,<br />
rusuli <strong>eklesia</strong> maT xsenebas, viTarca qarTveli wmidanebisas,<br />
aRniSnavs 18 maiss. 146 <strong>qarTuli</strong> da sxva marTlmadidebeli eklesiebi am<br />
wmidanebs ar moixseniebdnen, isini qalkedonitebi rom ar yofiliyvnen.<br />
`daviT da tariWanis~ cxovrebis (avtoris da sxva wyaroebis) Tanaxmad,<br />
somxurma <strong>eklesia</strong>m <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> aRiara qalkedonitoba (sxva sakiTxia is,<br />
Tu ramdenad icavdnen am xelSekrulebas), somxeTi, Tanaxmad arseni safarelisa,<br />
qalkedonituri qveyana iyo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>. aseTad darCenila igi<br />
726 wlis manaskertis krebamde, e.i. <strong>VI</strong>II saukunis TiTqmis 30-ian wlebamde.<br />
amitomac wers xsenebuli martvilobis avtori _ `iyo sanaxebTa maT soflisa<br />
somxiTisasa, JamTa netarisa didisa nerse kaTalikozisaTa da adam<br />
aregawoTelisaTa, xevsa basianisasa, dabasa, romelsa hrqvian onkom, iyo vinme<br />
kaci warCinebuli eris<strong>Tavi</strong>, saxeli erqua vardan, saxeli colisa misisa<br />
Tagine. iyvnes ornive igi naTesavTagan sameufoTa. da amaT aqunda sarwmunoebaA<br />
WeSmariti da marTali wmidisa samebisaA. cxovndebodes igini Rmr-<br />
Tis msaxurebiTa, yovliTa RirsebiTa da RmrTis moSiSebiTa~. 147<br />
aqedan Cans, rom avtoris azriT, somxeTSi <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> damkvidrebuli<br />
iyo WeSmariti da marTali sarwmunoeba, e.i. qalkedonitoba. Tagines SeeZina<br />
ori vaJi _ daviT da tariWani. iZulebis gamo deda da Svilebi Seefarnen<br />
taos _ `warmoivltoda CrdiloiT kerZo queyanad tavoAsa~. 148 aq biWebi<br />
mowameobrivad daxoces, ris Semdegac maT gvamebs daadga naTeli. `euwya<br />
saqme ese wmidasa mamasa Cuensa nerses kaTalikozsa somxeTisasa, rameTu<br />
TviT hxedvida igi iSxniT sakvirvelebasa da brwyinvalebasa miuwdomelisa<br />
naTlisasa... srbiT miiwia divris... xolo Tevdosi Seuvarda ferTa nerse<br />
kaTalikozisaTa... wmidaman nerse TvisiTa xeliTa wargragna guamni igi~. 149<br />
cxadia, rogorc iTqva, qalkedonitebi rom ar yofiliyvnen, kaTalikosi<br />
nerse da aRniSnuli wmidanebi, maT ar moixseniebdnen qalkedonitur <strong>eklesia</strong>Si,<br />
msgavsad _ wmida grigolis mowafe arseni safareli ar ganaaxlebda<br />
da ar ganavrcobda asurel mamaTa cxovrebas, asureli mamebi qalkedonitebad<br />
rom ar yofiliyvnen miCneulni. wmida grigolsa da mis mowafeebs nerse<br />
kaTalikosidan Tu asureli mamebidan ar hyofda didi dro. nerses xsovna<br />
jer kidev cocxali yofila maT dros.
532 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
zemoT moyvanilidan Cans, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, vidre <strong>VI</strong>II saukunis 30-ian<br />
wlebamde, somxuri <strong>eklesia</strong> qalkedonuri aRmsareblobisad miiCneoda. swored<br />
amitom, taosa da misi mimdebare kuTxeebis qarTveloba, romelic tradiciulad<br />
qalkedonitobis erTguli iyo, Sedioda somxuri eklesiis iurisdiqciis<br />
farglebSi. maSasadame, tao, misi sasuliero centri iSxani, mimdebare<br />
qveynebi, qalkedonituri iyo, dasaxlebuli eTnikuri qarTvelebiT, romlebic<br />
warmoadgendnen samwysos somxuri eklesiisa. p. ingoroyva wers _ `imieri<br />
tao da zemo speri erT periodSi somxeTTan iyo politikurad dakavSirebuli.<br />
zog mkvlevars ise esmis, TiTqos am periodis manZilze moxda am<br />
mxareTa eTnikuri mxaris Secvla, magram es Secdomaa... politikuri sazRvrebis<br />
gadawevas ar mohyolia cvlilebebi mosaxleobis eTnikur Semadgenloba-<br />
Si, taosa da speris moxsenebuli nawilebi, imieri tao da zemo speri, mosaxleobis<br />
SemadgenlobiT da aq gavrcelebuli enis mixedviT <strong>Tavi</strong>danve iyo<br />
<strong>qarTuli</strong> mxare da aseTad darCa igi <strong>Tavi</strong>si istoriis Semdgom periodebSi~. 150<br />
taos aRniSnuli nawili somxeTis SemadgenlobaSi moqceula IV s-is dasasrulidan,<br />
`V s-is pirveli naxevridan, mefobis mospobis Semdeg, taos es<br />
mxare, aRmosavleT somxeTis sxva mxareebTan erTad, iranis provinciad<br />
iqca~. 151 <strong>VI</strong>I s-is 20-iani wlebidan taos es mxare bizantias dauqvemdebarebia,<br />
magram amave <strong>saukuneSi</strong> sadavod iqca es mxare arabebsa da bizantielebs<br />
Soris, sabolood <strong>VI</strong>I s-is dasasrulisaTvis is arabebs darCaT. <strong>VI</strong>II s-is<br />
30-ian wlebSi murvan yrus Semosevam mxare gaanadgura~. 152<br />
`taos es mxare, romelic somxeTTan iyo dakavSirebuli, saqarTvelom<br />
daibruna <strong>VI</strong>II-IX saukuneTa mijnaze~ 153 nangrevebis saxiT da daiwyo iq didi<br />
mSenebloba. marTlia, somxeTis SemadgenlobaSi Sedioda es mxare, magram<br />
`salaparako enis mixedviT qarTul mxared darCenila, amis Sesaxeb moipoveba<br />
pirdapiri Cvenebebi~. 154<br />
aqedan gamomdinare, wmida grigoli somxuri eklesiis mrevlSi ki ar<br />
SeiWra, somxebi ki ar gaaqalkedonita, rogorc miaCnia zogierT specialists,<br />
aramed tao-klarjeTSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zvel samwysoSi ganamtkica <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis uflebamosileba. rac Seexeba TiTqosda `tao-klarjeTis somex-<br />
Ta gaqalkedonitebas~, rogorc zemoT iyo aRniSnuli, tao-klarjeTis mosaxleoba<br />
wmida grigol xanZTelis tao-klarjeTSi mosvlamde _ qalkedonituri<br />
iyo. am qalkedonitur mxareSi wmida grigolma da misma mowafeebma<br />
mTeli xalxis erTsulovani mxardaWeriT miaRwies udides warmatebas.<br />
maSasadame, iSxanis samwyso taoSi _ eTnikur qarTvelebs warmoadgendnen.<br />
cxadia, somxuri eklesiis wiaRSi yofnisas qarTvelebi iTvisebdnen somxur<br />
enas, somxuri kulturis elementebs, magram sabednierod, maT <strong>qarTuli</strong> eTnikuri<br />
saxe ar daukargavT.<br />
taosa da misi mimdebare mxareebis mrevlma, romelic qalkedonitobas<br />
uWerda mxars <strong>Tavi</strong>danve, somxur <strong>eklesia</strong>sTan kavSiri gawyvita <strong>VI</strong>II s-is 30-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
533<br />
iani wlebidan, rac somxurma <strong>eklesia</strong>m 726 wels mowveuli krebis Semdeg<br />
sabolood miiRo monofizituri mrwamsi. somxuri eklsiis qarTulma mrevlma<br />
amis Semdeg sabolood miatova am eklesiis wiaRi da daubrunda <strong>Tavi</strong>s<br />
deda qarTul <strong>eklesia</strong>s. maSasadame, es mrevli tao-klarjeTisa <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi<br />
prozelitebad ki ar iqcnen, aramed mSobliur wiaRs daubrundnen.<br />
e.i. wmida grigoli sxvis <strong>eklesia</strong>Si ki ar SeiWra, aramed mSobliuri aRadgina.<br />
iSxani, romelic nangrevebad iyo qceuli, aRadgenina da iq saepiskoposo<br />
daaarsebina. iSxani _ qarTvelTa saeklesio centri iyo odiTganve,<br />
magram aramSobliuri eklesiisa. somxuri <strong>eklesia</strong>, rogorc Semdgom iqneba<br />
aRniSnuli, rogorc sparsTa, ise arabTa da bizantielTa xelSewyobiTac ki<br />
<strong>Tavi</strong>s saeklesio iurisdiqcias avrcelebda arasomxur mezobel mxareebze.<br />
erT-erT aseT mxares warmoadgenda tao da sxva <strong>qarTuli</strong> Temebi samxreT<br />
saqarTveloSi.<br />
somxuri eklesiis am mtaceblobas aRniSnul periodSi kargad amCnevdnen<br />
qarTveli moRvaweebi, magram maT saSualeba ar hqondaT mieRoT raime RonisZieba<br />
<strong>qarTuli</strong> mrevlis somxuri eklesiis wiaRidan gamosaxsnelad. wmida<br />
grigolis mowafe, episkoposi stefane, aRniSnulis gamo somxeTs amsgavsebda<br />
ninevias. SuamdinareTis ninevia, rogorc cnobilia, sxvadasxva erebis sastiki<br />
dampyrobi da mCagvreli iyo. roca somxeTSi mtris jari `Sevida qalaqsa<br />
dvinisasa da oxraA guliswyromisa misisasa moaswavebda oxrebasa somxiTisasa,<br />
viTarca ninevelTa daqcevasa~. cxadia, avtori, episkoposi tbeTisa,<br />
moxaruli ar iyo qveynis aoxrebisa, magram axsovda, rom <strong>Tavi</strong>si samwysos<br />
mrevli swored somxeTis eklesiis iurisdiqciaSi iyo moqceuli, politikur<br />
viTarebaTa gamo. am drois procesebi mas aTqmevinebda _ `rameTu<br />
miwaA igi somxiTisaA ampartavan da mkvidrni misni cudad mzuaobar, angahar,<br />
laR, da coduis moyuare, ampartavan, uwyalo, uyuarel da yovliTa uke-<br />
TurebiTa savse, romelsa Sina ara ipova <strong>Tavi</strong>si misadrekeli qristeisi,<br />
romelTaTvis qriste cudad mokvda...~ 155<br />
wmida grigol xanZTelis meore mowafe arsen safarels moupovebia <strong>VI</strong>I<br />
saukunis wyaro somxuri eklesiis istoriis Sesaxeb. am wyaros Tanaxmad<br />
miiCneva, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> somxuri eklesiis umaRlesi ierarqia aris<br />
qalkedonituri da <strong>eklesia</strong>c saerTo jamSi qalkedonituria. magram eklesiis<br />
SigniT arsebobs budeebi mwvaleblobisa, rom somxuri <strong>eklesia</strong> mwvaleblobiskenaa<br />
Sinaganad midrekili. amis magaliTad moyvanilia cnobili<br />
eresiarqis ioane mairegomelis cxovreba. arsenma am wyaroze dayrdnobiT<br />
Seqmna, faqtobrivad ideologiuri naSromi somxuri eklesiis avtoritetis<br />
Sesaryevad. 156 cxadia, somxuri qalkedonituri <strong>eklesia</strong> mis wiaRSi myof<br />
qarTveli qalkedonitebisaTvis avtoritetuli da sarwmunoebrivad misaRebi<br />
<strong>eklesia</strong> iyo. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> opozicioner qarTvelebs SeuqmniaT Txzuleba<br />
(wyaro arseni safarelis aRniSnuli Txzulebisa) somxuri eklesiis
534 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
WeSmariti istoriis Sesaxeb im qarTvelTaTvis, romelTaTvisac somxuri<br />
<strong>eklesia</strong> avtoritetuli <strong>eklesia</strong> iyo. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, roca somxuri <strong>eklesia</strong><br />
qalkedonitobas ase Tu ise aRiarebda, qarTvel samRvdeloebas ucdia somxuri<br />
eklesiis Sinagani winaaRmdegobis warmoCeniT qarTveli mrevlisaTvis<br />
daenaxvebina somxuri eklesiis wiaRSi arsebuli mwvaleblobis safrTxe.<br />
ioane mairegomeli mwvaleblobis eresiarqi, albaT, cnobili piri iyo<br />
saqarTveloSic. amitomac TxzulebaSi yovelgvari gacnobiTi komentarebis<br />
gareSe saubaria masze: `viTarc gvelTa ufroisRa SesZines aRZvraA erisaA<br />
da SfoTi birebiTa maireguemelisaTa~, 157 `esma ese bersa borotsa maireguemelsa~;<br />
`moewoda mas bersa borotsa~; `maireguemeli aRsZvrida viTme<br />
monazonTa borotTa mwvalebelTa~, mairegomelma `...aRmoiboyina simyrale,<br />
msgavsi borotisa mwvaleblisa~ da sxva msgavsi.<br />
saerTod, arsenis wyaros didi nawili eZRvneba mairegomelis cxovrebasa<br />
da zemoqmedebas somxur <strong>eklesia</strong>ze. am wyaros Tanaxmad, somxeTis kaTalikos<br />
ezras dros <strong>VI</strong>I s. mowveuli krebis mier `daamtkices marTali~, anu<br />
qalkedonitoba. ezra eubneba mairegomels: `SeviwynareT ori buneba uflisa<br />
Cuenisa iesu qristesi sruli RmrTeebiTa da sruli kacebiTa~, magram am<br />
qalkedonit kaTalikoss mairegomeli ar emorCileba. am wyaros Tanaxmad,<br />
somxeTis `netari~ kaTalikosi nerse iSxnelic qalkedonitia, amitomac aZevebs<br />
somxeTidan mairegomels, aseve qalkedonitebi arian <strong>VI</strong>I s-is sxva somexi<br />
kaTalikosebic _ anastasi da israeli. miuxedavad amisa, wyaros TvalsazrisiT,<br />
somxuri eklesiis wiaRSi arsebuli mwvalebluri budeebis gamo<br />
somxur <strong>eklesia</strong>s aqvs midrekileba mwvaleblobisaken. wyaros avtors surs,<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>ve daemtkicebinaT somxuri eklesiis mrevlad gadaqceuli<br />
qarTvelebisaTvis somxuri eklesiidan gamoyofis sargeblianoba, saWiroeba<br />
da aucilebloba. ase, Tuki aRmosavleT saqarTveloSi <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi<br />
kirionis moZraobis Sedegad qarTulma <strong>eklesia</strong>m somxuri eklesiidan `gamoyofa~<br />
SeZlo, samxreT-dasavleT saqarTveloSi (taosa da mis mimdebare kuTxeebSi)<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> es procesi ar iyo dasrulebuli da <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
ganagrZobda somxuri eklesiis artaxebidan am kuTxis mosaxleobis daxsnisaTvis<br />
moRvaweobas. marTlac, <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi es mxareebi ga<strong>Tavi</strong>sufldnen<br />
somxuri eklesiis batonobisagan.<br />
n. mari <strong>Tavi</strong>s Teorias somexTa `gaqarTvelebis~ Sesaxeb afuZnebda ara<br />
raime uZveles wyaros, aramed imas, rom am epoqaSi mesxeTSi aSkarad aRiniSneboda<br />
somxurenovani elementis arseboba. somxurenovani mosaxleoba XX<br />
saukunis mecnierebam miiCnia erovnulad somxur mosaxleobad, romelic<br />
TiTqosda Semdgom gaqarTvelda <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zaladobrivi politikis<br />
wyalobiT. mecnierebas ver warmoedgina, rom somxurenovani mosaxleoba<br />
SeiZleboda erovnebiT <strong>qarTuli</strong> yofiliyo, <strong>qarTuli</strong> saojaxo da somxuri<br />
saeklesio eniT. mecnierebam yuradRebis gareSe datova msgavsi magali-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
535<br />
Ti, romelic ukve arsebobda amierkavkasiaSi. kerZod, rom albanelebs RvTismsaxurebaSi<br />
miRebuli hqondaT somxuri ena, e.i. albanuri saRvTismsaxuro<br />
wignebi _ wmida werili, wmidanTa cxovreba da sxva, iyo somxurenovani. aseve<br />
iyo saqarTvelos im provinciebSic, romlebic uSualod emezoblebodnen<br />
somxeTs. saqarTvelos am provinciebSi cxovrobdnen ara somxebi, aramed<br />
somxurenovani qarTvelebi, e.i. mrevli somxuri eklesiisa, somxuri saeklesio<br />
da <strong>qarTuli</strong> saojaxo eniT.<br />
samwuxarod, n. maris Teoria gaziarebuli iqna, radganac am Teorias<br />
TiTqosda adasturebdnen axal-axali mikvleuli masalebi _ somxurenovani<br />
elementi namdvilad arsebobda samxreT saqarTvelos mosaxleobaSi, romelic<br />
Semdgom gaqra _ gadafara qarTulma enam.<br />
zogierT qarTul xelnawerSi somxurenovani warwerebis arsebobasTan<br />
dakavSirebiT r. Smerlingi wers, rom aseTi ram `...upasuxebda somxuri<br />
fenis arsebobas tao-klarjeTis provinciis qarTul mosaxleobaSi, aseve<br />
samonastro Zmobis SemadgenlobaSi, rac gamomdinareobs iqidan, rom taoklarjeTis<br />
somxebi ganekuTvnebodnen berZnul-aRmosavlur marTlmadideblobas,<br />
romelsac aRiarebda qveynis ZiriTadi <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba~. amave<br />
dros, mkvlevari aRniSnavs, rom mxatvari, romelic am somxurenovan warwerebs<br />
akeTebda, iyo ara somexi, aramed qarTveli _ `...mxatvris mSobliuri<br />
ena ... <strong>qarTuli</strong>a~. 158<br />
e.i. somxurenovani fena tao-klarjeTis mosaxleobisa IX-X saukuneebSi<br />
iyo qalkedonituri, rac samarTliania, magram erovnulad es fena somxuri<br />
arasodes ar yofila, es iyo <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba somxuri saeklesio eniT,<br />
romelTa winaprebic <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss-Si iyo wevri somxuri diofizituri eklesiisa,<br />
amitom somxur enaze saeklesio msaxureba kidev SeinarCuna ramdenime<br />
xniT, radganac somxurenovani msaxureba maTTvis tradiciuli iyo, tradiciis<br />
ukugdebas ki saukuneebi sWirdeba. am somxurenovani mosaxleobis winaprebi<br />
iyvnen qarTveli qalkedonitebi, oRond somxuri saeklesio eniT, radganac<br />
maTi uSualo mosazRvre somxuri qalkedonituri sakaTalikoso <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss.<br />
somxurenovani iyo. yovel SemTxvevaSi, tao-klarjeTis somxurenovani fena<br />
iyo erovnebiT <strong>qarTuli</strong>, romelTa winaprebsac somxur eklsiasTan xangr-<br />
Zlivi urTierToba hqondaT.<br />
i. abulaZis azriT, romelic sagangebod ikvlevda am sakiTxebs da romlis<br />
gamokvlevasac xSirad iyeneben, tao-klarjeTSi mcxovrebni eTnikurad somxuri<br />
fena enobrivi gadagvarebis gzaze damdgara, e.i. somxuri daviwyebia da <strong>qarTuli</strong><br />
SeuTvisebia, amas ki somexi mosaxleobis sruli `denacionalizacia~ mohyolia:<br />
_ `aRsarebiT tao-klarjeTis qarTul elementTan monaTesave es wre<br />
qarTul kulturul da politikur sferoSi eqceva... da enobrivad gadagvarebis<br />
gzaze dgeba, rasac sabolood sruli denacionalizacia mohyva~. 159<br />
k. kekeliZec miiCnevs, rom `...tao-klarjeTSi... mosaxleobdnen qalkedoniti<br />
somxebic. ai, swored am wreSi, sadac qarTvelebi da somxebi erTmaneTs
536 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
pirdapir xvdebodnen, ganagrZobda arsebobas somex-qarTvelTa literaturuli<br />
erToba da kavSiri ara marto <strong>VI</strong>II_IX saukuneebSi, aramed X-Sic~. 160<br />
sinamdvileSi araviTar denacionalizaciasa da gadagvarebas somexi mosaxleoba<br />
mesxeTSi ar ganicdida, somxurenovani qarTvelebi mama-papaTa<br />
erovnul qarTul enas amkvidrebdnen <strong>Tavi</strong>anT eklesiebSi ucxoenovani msaxurebis<br />
nacvlad. somxurenovani mosaxleoba mesxeTisa da saqarTvelos<br />
sasazRvro provinciebisa erovnulad <strong>qarTuli</strong> iyo, sarwmunoebiT ki es<br />
somxurenovani <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba mesxeTSi qalkedonituri iyo, xolo<br />
hereTsa da nawilobriv qvemo qarTlSi _ monofizituri. saqme isaa, rom<br />
somxuri eklesiis dasavleTi nawili tradiciulad bizantiis siaxlovis<br />
gamo qalkedonituri iyo TviT <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisamdec ki, xolo aRmosavleTi<br />
nawili somxuri eklesiisa, qvemo qarTlisa da hereT-sujeTis mosazRvre<br />
nawili ufro monofizituri gavlenis qveS imyofeboda. cxadia,<br />
qalkedonitur somxur <strong>eklesia</strong>Si <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebamde danergili<br />
iyo ara qarTulenovani msaxureba, aramed somxurenovani. am qalkedonituri<br />
somxuri eklesiis gavlenis qveS myofi mesxeTis mosaxleoba eklesiurad<br />
<strong>VI</strong>II saukunemde somxuri tipikonis mqone iyo. am dros erTmorwmune somxur<br />
da qarTul eklesiebs mWidro kavSiri aqvT. <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebSi<br />
kavSiri wydeba. mesxeTis somxurenovani qarTvelebi amis Semdeg kvlav somxurenovan<br />
msaxurebas aRasruleben, Semdgom ki TandaTanobiT ubrundebian<br />
mama-papaTa qarTulenovan msaxurebas. aq procesi hqonda ara denacionalizacias,<br />
aramed piriqiT, am mosaxleobaSi gaiRviZa qarTulma erovnulma grZnobebma,<br />
erovnulma qarTulma siamayem da isini yovel Sesabamis momentSi sagangebod<br />
acxadebdnen, rom isini `naTesaviT~, anu erovnulad qarTvelni arian.<br />
miT umetes, albaT, arasworia aseTi gancxadeba, TiTqosda `...erTi <strong>eklesia</strong><br />
iWreba meoreSi da maT gverdiT Tu maT naamagarze <strong>Tavi</strong>sas afuZnebs. esec<br />
araa ucxo ambavi im droisaTvis. somxeTis miwa-wyalze ara erTi da ori<br />
`qarTvelTa~ savane ixsneba am dros~. 161 ra gamodis, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> TiTqosda<br />
SeWrila somxur <strong>eklesia</strong>Si da mis naamagarsa da nafuZarze <strong>Tavi</strong>si daumkvidrebia.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT aseTi gancxadeba namdvili gaugebrobaa.<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelTvis Semwynarebeli iyo sxva sarwmunoebis mimarT,<br />
misTvis ucxoa fanatizmi. is yovelTvis pativs scemda sxva erebs da amitomac<br />
sxvis naamagarsa da nafuZarze <strong>Tavi</strong>sas ar amkvidrebda, rac ucxoa<br />
saerTod qriatianobisaTvis da, kerZod, <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis. sinamdvileSi,<br />
rogorc mesxeTSi, aseve hereTsa da qvemo qarTlSi da TviT somxeT-<br />
Si mravlad cxovrobdnen erovnebiT qarTvelebi, sarwmunoebiT qalkedonitebi<br />
an monofizitebi, tipikoniT <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II ss-Si somxurenovanni, xolo IX-<br />
X ss-Si qarTulenovanni. swored es qarTvelebi, yofili somxurenovani<br />
ti pikonis mqoneni, aarseben <strong>Tavi</strong>anT savaneebsa da centrebs saqarTvelos<br />
sxva kuTxis mcxovreblebTan erTad. somxeTSi rom mravali qarTveli cx-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
537<br />
ovrobda, es Cans sxvadasxva arapirdapiri masalebidan. kirionic ki somxeT-<br />
Si moRvaweobda da SemTxvevis gamo moiwvies qarTlSi, somxeTSi Sedioda<br />
saqarTvelos mTeli provinciebi, mTeli <strong>qarTuli</strong> qveynebi. cxadia, am provinciebidanac<br />
somxeTis politikur da kulturul centrebSic mravali qarTveli<br />
Cavidoda sacxovreblad. e.i. adgili eqneboda migraciis process ganapira<br />
kuTxeebidan qveynis savaWro, ekomonikur, administraciul, politikur da<br />
kulturul centrebSi. es gamoiwvevda <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis garkveuli<br />
fenis Seqmnas somxeTSi. miT umetes, rom <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebamde<br />
somxeTSi iseve cxovrobdnen qalkedonitebi, rogorc monofizitebi. asevea<br />
Semdgom epoqaSic. arsebobs legenda, rom cnobili somexi filosofosi<br />
daviT uZleveli warmoSobiT hereTidan iyo.<br />
albaneTi da misi nawili hereT-sujeTi somxuri eklesiis `batonobis~<br />
sferoSi Sedioda. hereTis teritoriaze mosaxleobis ena <strong>qarTuli</strong> iyo _<br />
ojaxsa da SinaurobaSi, eklesiurad ki _ somxurenovani. am <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />
tipikonis ena manamde iyo somxuri, sanamdec es qveynebi monofizituri<br />
iyo. X <strong>saukuneSi</strong> hereTis cnobili dedofilis, wmida dinaras meoxebiT,<br />
hereTis <strong>eklesia</strong> daubrunda <strong>Tavi</strong>s deda-qarTul, wmida ninos <strong>eklesia</strong>s. amis<br />
Semdeg hereTis mosaxleobas ukve mSobliuri qarTulenovani tipikoni aqvs.<br />
`ukanaskneli wlebis gamokvlevebSi, vrceli faqtobrivi masalis moxmobisa<br />
da gaanalizebis safuZvelze damajerebladaa dasabuTebuli, rom <strong>VI</strong>I-X<br />
ss. hereTis teritoriaze adgilobrivi mosaxleobis (herebis, sujebis) kultura<br />
aRmosavlur-qarTul wres ganekuTvneboda, ena ki uciloblad <strong>qarTuli</strong><br />
iyo; es miT ufro dabejiTebiT iTqmis garejis mravalmTis adgilobrivi<br />
mosaxleobis Sesaxeb _ eWvgareSea, rom igi mTlianad <strong>qarTuli</strong> iyo~. 162<br />
magram faqtia, rom hereTSi da kerZod, garejSi arsebul sabereebis monastris<br />
erT <strong>eklesia</strong>Si somxuri warwerebic arsebobs qarTulTan erTad. cxadia,<br />
monastrebSi myofi im qarTveli ZmebisaTvis, romlebmac ar icodnen<br />
<strong>qarTuli</strong> wera-kiTxva, magram icodnen somxuri. am movlenis axsnac am periodSi<br />
hereTis politikur-kulturuli mdgomareobiT SeiZleba. X <strong>saukuneSi</strong><br />
hereTi qalkedonituri gaxda, magram cxadia, SeuZlebeli iyo im dros<br />
hereTSi erTbaSad damkvidrebuliyo maTTvis mSobliuri <strong>qarTuli</strong> ena RvTismsaxurebaSi,<br />
somxuri enis nacvlad, im mizezis gamo, rom wera-kiTxvis mcodne<br />
herebis umravlesobas wera-kiTxva bavSvobidanve somxur enaze hqonda Seswavlili.<br />
maT, ubralod, wera-kiTxva qarTulad ar icodnen, Tumca, qarTvelebi<br />
iyvnen da <strong>qarTuli</strong> ena icodnen. magram literaturul saqmianobasac<br />
somxurad misdevdnen, rogorc mTel albaneTSi. swored amis gamo hereTSi,<br />
sabereebis monasterSi, qarTul warwerebTan erTad somxuri ganmartebiTi<br />
warwerebi gaakeTes, rogorc hereTeli, aseve albaneTidan, an tao-klarjeTidan<br />
mosuli somxurenovani qarTveli berebisaTvis. am qarTvelebisaTvis somxur<br />
enaze gaakeTa warwerebi qarTvelma mxatvarma. somxuri warwerebis mxatvari<br />
rom qarTvelia, damajereblad aqvs gamokvleuli z. sxirtlaZes.
538 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
aRiarebda Tu ara oficialuri <strong>qarTuli</strong> ekelesia qarTveli monofizitebis<br />
arsebobis faqts? marTalia, oficialuri <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelTvis<br />
uaryofda <strong>qarTuli</strong> eklesiis, rogorc mTliani erTeulis mwvaleblobis<br />
raime gzaze dgomas, magram aRiarebda calkeuli kuTxis garkveul period-<br />
Si monofizitobas. magaliTad, miRebulia, rom X saukunemde hereTi monofizituri<br />
iyo da am <strong>saukuneSi</strong> hereTis dedofalma dinaram es kuTxe <strong>Tavi</strong>si<br />
Svilis, iSxanikis SemweobiT qalkedonitobaze moaqcia. ioane xelaSvilis<br />
xelnawerebSi arsebobs mosaxsenebeli, romelSic mowiwebiT moixseneba dedofali<br />
dinara da misi TanamoRvaweni, monofizitobidan hereTis aTasobiT<br />
mcxovrebis momaqcevelni, e.i. XIX saukunis <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis ar aris<br />
ucxo is, rom X saukunemde qarTveli monofizitebis aramciredi ricxvi<br />
arsebobda. hereTsa da kerZod garejSi, romelic curtavidan ar iyo didi<br />
manZiliT dacilebuli, qarTveli monofizitebis saeklesio da oficialuri<br />
mimarTvis ena somxuri iyo. amis Sesaxeb unda migviTiTebdes daviT garejelis<br />
cxovrebaSi aRwerili erTi cnoba. daviTi samoRvaweod Cadis garejSi,<br />
adgilobrivi mosaxleobis qalkedonitobaze mosaqcevad. mosaxleobis erTi<br />
nawili, romelic <strong>Tavi</strong>si sarwmunoebis, monofizitobis erTguli iyo, cudad<br />
iRebs axal moRvawes. qarTveli monofizitebis sarwmunoebis ena, cxadia,<br />
somxuria, amitomac daviTi, imisaTvis, raTa kidev ufro ar gaaRizianos<br />
adgilobrivi monadire, somxur enaze pasuxobs.<br />
`mas Jamsa Sina movida barbarozi vinme naTesavi adgiliTgan ruis<strong>Tavi</strong>sa-<br />
Ta... da hrqua: `vinaA xar Sen?~ miugo man somxuriTa eniTa...~ 163 somxuri eniT<br />
pasuxi, Tu es simarTlea, kidev erTxel miuTiTebs adgilobrivi <strong>qarTuli</strong><br />
mosaxleobis sarwmunoebis enad somxuris gamoyenebas.<br />
ase rom, hereTSi, tao-klarjeTSi, qvemo qarTlSi cxovrobdnen ara somexi<br />
qalkedonitebi, aramed eklesiurad somxurenovani qarTvelebi.<br />
maT unda emoRvawaT kidec somxur <strong>eklesia</strong>Si, romelsac <strong>Tavi</strong>s Tavs miakuTvnebdnen.<br />
`lalians XIX saukunis bolos Cauweria Zveli somxuri gadmocema,<br />
romlis mixedviT daviT anhaRTa hereTeli keTilSobili gvarisa<br />
iyo... cxadia, daviT uZlevelis somxuri warmoSobis uaryofa dausabuTebeli<br />
da miuRebelia, magram misi (daviTis) qarTul azrovnebasTan kavSiris kategoriuli<br />
uaryofac gaumarTlebelia. daviT uZlevelis <strong>qarTuli</strong> azrovnebisagan<br />
mowyvetiT sruliad gaugebari da auxsneli gaxdeba misi saqarTveloSi<br />
gadmosaxlebis faqti~. 164 SeiZleba aseTive warmoSobisa iyo somxeTis kaTalikosi<br />
nerse iSxneli, kaci Rirsi da marTlmorwmune, rogorc arseni<br />
safareli uwodebs. 165 aseTive simpaTiiT moixseniebs somxeTis am qalkedonit<br />
kaTalikoss `grigol xanZTelis cxovrebac~. iSxnis mSenebeli netari nerse<br />
kaTalikosi, Cans, adgilobrivi warmoSobisa iyo, somxurenovani, somxuri eklesiis<br />
wevri, rogorc mTlianad es kuTxe. qarTul-somxuri eklesiebis<br />
saboloo ganyofis Semdeg (<strong>VI</strong>II s-is pirveli naxevridan) mesxeTis es miwa
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
539<br />
qarTulenovani xdeba da iSxnis kaTedras aRorZinebs qarTveli episkoposi<br />
_ `nebiTa RmrTisaATa iqmna saba ebiskopos iSxansa zeda, netarisa nerse<br />
kaTalikozisa aRmSenebulsa kaTolike <strong>eklesia</strong>sa da saydarsa missa, romeli<br />
weliwadTa mravalTa daqvrivebul iyo~. 166<br />
mosazrebaa, TiTqosda `...petriwonis qarTul monasterSi... yofila somexi<br />
qalkedoniti beri, saxelad gvirpeli. mas aq mcire xniT Seufarebia <strong>Tavi</strong>,<br />
aqve monaTlula, rameTu somexi iyo da arseni uwodebs~. 167 safiqrebelia,<br />
rom ara erovnebiT somexi gvirpeli moinaTla, aramed sarwmunoebiT `somexi~<br />
da erovnebiT qarTveli. `...radgan maSin somexi saxeli, es marto eris<br />
aRmniSvneli saxelwodeba ki ar iyo, aramed igi konfensionaluri gagebiTac<br />
ixmareboda~. 168 gvirpeli konfensiiT, anu aRmsarebloba-sarwmunoebiT iyo<br />
somexi, xolo erovnebiT _ qarTveli.<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>Si miRebuli iyo kanoni, romlis Tanaxmadac xelaxla<br />
unda monaTluliyo monofiziti, Tuki is qalkedonituri eklesiis wevrad<br />
gaxdomas isurvebda. am kanonis ZaliT sarwmunoebiT somexi, xolo gvartomiT<br />
qarTveli gvirpeli xelaxla moinaTla. ase rom, gvirpeli ki ar<br />
`gaqarTvelda~, aramed somxuri sarwmunoeba uaryo.<br />
imis Semdeg, rac <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> sparseTma mospo <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrioba,<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s ucdia <strong>Tavi</strong>s xelSi aeRo ara mxolod sasuliero<br />
zedamxedveloba qveynisa, aramed saeroc. es gansakuTrebiT gamoCnda <strong>VI</strong>I-<br />
<strong>VI</strong>II saukuneebSi, roca arabebi devnidnen vaxtan gorgaslis _ `xosroian~<br />
mefeTa STamomavlebs, xolo bagrationebis xelisufleba jer kidev ar iyo<br />
ganmtkicebuli. am rTul dros, roca mterma mospo qveynis adgilobrivi<br />
administraciuli sammarTvelo aparati, saeklesio mmarTveloba (kaTalikosi<br />
da episkoposebi) iqcnen kanonierebisa da wesrigis warmomadgenlebad. es<br />
kargad Cans serapion zarzmelis cxovrebaSi, roca samcxis TemSi didi<br />
mTavrebi erTmaneTs waekidnen, mawyverelma episkoposma SeZlo maTi damor-<br />
Cileba da saero xelisuflebis xelSi aReba. `samcxis umaRles saeklesio<br />
ierarqs am qveynis mTeli `gangeba~ ugdia xelT da is <strong>Tavi</strong>s `sabrZaneblad~<br />
gadauqcevia. mawyverelma, SfoTis amtexTa (`pirvel meSfoTeTa~) e.i. mokluli<br />
feodalis adgil-mamulic _ rogorc patronma, amowyvetili ymis mamuli<br />
_ <strong>Tavi</strong>sTvis daitova~. 169<br />
rogorc Cans, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> marTavda kaxeTs `qorepiskoposis~ institutis<br />
meSveobiT, radganac iq arc samefo da arc sxva mTeli qveynis momcveli<br />
xelisufleba ar arsebobda. `qorepiskoposi <strong>Tavi</strong>si Tavdapirveli SinaarsiT,<br />
sofluri dasaxlebis mxareSi episkoposis xelisuflebis gamtareblad<br />
gamodis, magram wanarTa qorepiskoposma Cans, TandaTan, feodalizaciis<br />
procesis Sesabamisad, miitaca saero xelisufleba, saero da sasuliero<br />
xelisuflebis erTi piris xelSi gaerTianebis aseTi tradicia ucxo ar
540 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
aris saqarTvelos mTianeTis mosaxleobisaTvis~. 170 IX <strong>saukuneSi</strong> am xelisufals<br />
<strong>Tavi</strong>si sasuliero funqcia daukargavs da saero Sinaarsi miuRia. 171<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s Zala da gavlena unda hqonoda TbilisSic. wmida<br />
konstanti-kaxi `vidre pyrobil-Ra iyo mowame qristesi tfiliss Sina, miwera<br />
wignebi yovelTa mimarT meudabnoeTa qalaqisaTa da mamasaxlisTa monastrisaTa~.<br />
172 Txzulebidan Cans, rom konstanti-kaxma werilebi miswera<br />
TbilisSi arsebuli monastrebis berebs. aqedan Cans, rom arabTa mflobelobis<br />
drosac ki TbilisSi qarTul <strong>eklesia</strong>s gavlena ar daukargavs. Cans,<br />
arabTa amira grZnobda <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zalas da gadauwyvetia taoklarjeTSi<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis daxmarebiT am mxareebze kontrolis daweseba.<br />
amitomac uWerda mxars anCis saepiskoposo saydarze <strong>Tavi</strong>s warmomadgenels,<br />
episkopos cqirs. rodesac samcxeSi mowveulma saeklesio krebam igi<br />
ganaSora saepiskoposo saydars, cqiri `tfiliss warvida sahak amirisa,<br />
patronisa <strong>Tavi</strong>sisave~. 173 igi saydridan mouSorebiaT aSot kurapalatis,<br />
qarTlis kaTalikosis da misgan gamogzavnili `Rirsi episkoposebis~ da<br />
meudabnoe mamebis nebiT. 174 <strong>eklesia</strong> iseTi didi Zalaa, rom moicavs mTel<br />
saqarTvelos, Tumca ki politikurad daqucmacebuls. am Zalis gamoyeneba<br />
surT rogorc Tbilisis amiras, ise sxva kuTxeTa mmarTvelebs.<br />
T. papuaSvilis TvalsazrisiT, IX-X saukuneebSi saqarTvelos teritoriaze<br />
erTiani xelisuflebis ararsebobis dros <strong>eklesia</strong> cdilobda, dapirispireboda<br />
saero xelisuflebas da upiratesoba moepovebina masze _ `aseTi<br />
ganwyobilebis gamomxatvelia `grigol xanZTelis cxovreba~. giorgi mer-<br />
Cule cdilobs, dagvanaxos eklesiis ufleba batonobaze, gviCvenos misi<br />
avtoriteti da gavlena saero cxovrebaze. saamiso cnobebi sakmaod mravlad<br />
moipoveba mis TxzulebaSi~. 175 <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, maSin, roca saqarTvelo-<br />
Si ara Tu saerTo xelisufleba, kuTxeebSi feodaluri samTavroebic ki ar<br />
arsebobda. mefis adgilze mjdomi stefanozic did moridebasa da mowiwebas<br />
amJRavnebs monasterTa da sasuliero xelisufalTa mimarT, rogorc es<br />
`wmida Siosa da evagres cxovrebidan~ Cans. asurel mamaTa mowafeebi jer<br />
kidev <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi gadasulan tao-klarjeTSi da iq dauwyiaT samonastro<br />
Rvawli. p. ingoroyvas Tanaxmad, aseTi yofila wmida Sio mRvimelis<br />
mowafe miqaeli. saerTod ki, samonastro cxovrebas tao-klarjeTSi safuZveli<br />
Cayria vaxtang gorgaslis dros, rodesac man aq opizis monasteri<br />
daaarsa. vaxtangma `aRaSena cixe artanujisa da monasteri, romel ars<br />
opizisa, da samni <strong>eklesia</strong>ni: dabisa, merisa da Sindobisa, da ganaaxla cixe<br />
axizisa da qmna igi qvabad~. opizis monasteri _ <strong>Tavi</strong>danve <strong>qarTuli</strong> iyo. Tu<br />
igi Semdgom, rogorc k. kekeliZe fiqrobs somxuri gaxda, swored aRniSnuli<br />
saeklesio mtaceblobis gamo. saerTod, taos mxareebis qarTulobas isic<br />
amtkicebs, rom maT bizantielebma `iberiis Temi~ uwodes.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
avtokefaliis arsi _ `episkoposTa kurTxeva<br />
<strong>Tavi</strong>sive episkoposebis mier~<br />
541<br />
`roca III msoflio kreba icavda kviprosis eklesiis avtokefalias, ar<br />
gauxsenebia am eklesiis arc erTi ufleba, garda misive episkoposTa uflebisa<br />
<strong>Tavi</strong>si episkoposebisganve mieRoT qirotonia da amaSi xedavs sxva<br />
<strong>eklesia</strong>Ta avtokefaliis arss _ `kviprosis eklesiis zedamdgomT hqondeT<br />
<strong>Tavi</strong>sufleba... xeli TviTve daasxan dadgenil RvTismoSiS episkoposebs.<br />
igive, dae, dacul iqnas sxva olqebSi (diocezebSi) da yvela eparqiebSi<br />
(mitropolitebSi), _ naTqvamia me-8 kanonSi... avtoritetuli kanonistebi<br />
avtokefaliis arss xedaven swored mocemuli ekelesiis episkoposTa xeldasxmaSi<br />
<strong>Tavi</strong>sive episkoposebis mier: `miaqcie yuradReba _ rCevas iZleva<br />
Teodore balsamoni, II msoflio krebis me-2 kanonis ganmartebisas _ rom am<br />
kanonis Tanaxmad, provinciebis yvela mitropoliti avtokefaluria da xeldasxmuli<br />
iyo <strong>Tavi</strong>sive krebis mier (aTeni. sint. II, 171)... ar emorCilebian<br />
arc erT patriarqs bulgareTis, kviprosis, iberiis eklesiebi, radganac am<br />
eklesiebis mRvdelmTavrebi, rogorc wesi, qirotonias <strong>Tavi</strong>sive episkoposTa<br />
mier iReben~, _ wers <strong>Tavi</strong>s alfabetur sintagmaSi maTe blastaresi (aTen.<br />
sint. <strong>VI</strong>, 258)... avtokefaliis aseTive wesiT ganisazRvreba yvela avtokefaluri<br />
eklesiis mowyobis safuZvlebi. 176<br />
Cvenamde moRweulia, SeiZleba iTqvas, oqmi saeklesio krebisa, romelic<br />
Sedga IX <strong>saukuneSi</strong> da romelmac airCia iberiis kaTalikosi. igi Semonaxulia<br />
951 wels daweril giorgi merCules naSromSi: `SromaA da moRuaweobaA<br />
grigol arqimandritisa xanZTisa da Satberdisa aRmaSeneblisa~,<br />
romelic asaxavs <strong>VI</strong>II-IX sakuneebis saqarTvelos politikur, socialur,<br />
sarwmunoebriv da kulturul cxovrebas. am naSromSi gadmocemul movlena-<br />
Ta mimdinareoba aseTia: aSot kurapalatis (gard. 826 w.) Zis xelmwife<br />
guaram mamfalis iniciativiT javaxeTSi mowveul iqna saeklesio kreba,<br />
romelsac unda gamoerCia kaTalokosi _ meTauri <strong>qarTuli</strong> eklesiisa. am<br />
krebamde cota xniT adre erT-erTi provinciis `samcxis ers~ gavleniani<br />
episkoposebis `mZlavrobiT~ ukurTxebia da daudgenia `TanadgomiTa da<br />
kurTxeviTa mciredTa episkoposTa... didi arseni kaTolike <strong>eklesia</strong>sa, qristHs<br />
kuarTisa samkYdrebelsa mcxeTas, qarTlisa kaTalikozad~. 177<br />
vinaidan arsen didis kaTolikosad kurTxeva momxdara kanonikuri wesebis<br />
darRveviT, amitom guaram mamfalma gadawyvita gaeuqmebina wina krebis<br />
dadgenileba da `brZana SekrebaA episkoposTaA da udabnoAsa mamaTaA~. 178<br />
kreba asea aRwerili: jer dabrZandeba mefe da brZanebs saeklesio pirTa,<br />
`moweseTa~, `Semokrebas~. pirvel sityvas warmoTqvams mefe: <strong>Tavi</strong>s sityvaSi<br />
exeba `Sjuliskanons~, e.i. msoflio krebaTa kanonebsa da mamaTa kanonebs:<br />
`...iciT yovelTa kanoni SjulisaA, rameTu ara brZanebs episkoposisa da
542 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
kaTalikozisa mZlavrobiT dajdomasa~. 179 es winadadeba motanilia mociqulTa<br />
kanonebidan da msoflio krebaTa dadgenilebebidan. guaram mamfali yofila<br />
sjuliskanonis kargi mcodne, da amitomac is am krebaze kanonTa `Sjulisaca<br />
mravalTa sityuaTa ityoda~. 180<br />
grigol xanZTels, romelic eswreboda am saeklesio krebas, ar moewona mefe<br />
guaram mamfalis aqtiuroba da ganucxada mas, rom _ `...wmidaTa mociqulTa da<br />
RirsTa maT mRdelT-moZRuarTa gansazRvrebulsa kanonsa Sina arave brZanebul<br />
ars eriskacisaA, viTarmca episkoposTa da wesisa winamZRuarTa mamaTa<br />
gansagebelisa moZRurebisa ikadrebda...~ 181 e.i. mociqulTa da mRvdelmTavarTa<br />
(wmida mamaTa) kanonebSi ar weria, rom eriskacma ikadros da ganagos sjulismoZRvreba<br />
episkoposTa da saeklesio wesebis mcodne mamaTa magier. amiT<br />
grigol xanZTelma sityva mouWra guaram mamfals. mefe arsen didis kaTalikosad<br />
dadgenas miiCnevda samociqulo kanonebisa da krebaTa kanonebis dar-<br />
Rvevad, romelTa Tanaxmadac, ar SeiZleboda mZlavrobiT saepiskoposo da<br />
sakaTalikoso taxtis daWera. arseni ki swored Zlieri da gavleniani aznauris,<br />
mirianis (mamamisisa) da samcxis eris mZlavrobiT gamxdara kaTalikosi<br />
(rac mefis gareSe daudasturebia wina saeklesio krebas).<br />
guaram mamfali saeklesio kanonebiT _ `SjulismoZRvrebiT~ _ umtkicebda<br />
krebas amgvari moqmedebis ukanonobas.<br />
grigol xanZTelma mefes miugo, rom imave kanonebSi, romelsac Sen iyeneb,<br />
arc is weria, eriskacma (am SemTxvevaSi guaramma) episkoposebs sjuliskanoni<br />
aswavloso. grigolma ganacxada, rom msoflio saeklesio krebebs<br />
eswrebodnen mefeni, magram isini wmida mamebs ki ar aswavlidnen sjuls da<br />
sjulismoZRvrebas ki ar kadrulobdnen, piriqiT, wmida mamebisagan eZiebdnen<br />
sjuls, maTgan iTxovdnen RvTis sityvaTa axsnas, radgan maTgan RvTis<br />
mcnebebi iswavleba da ara piriqiTo: `...uwyodi, rameTu pirvelTa wmidaTa<br />
maT mamaTa Sekrebasa episkoposTa... Tana iyvnes pirvelni morwmuneni mefeni.<br />
ara Tu maT Tana Sjulis-moZRurebasa ikadrebdes, aramed rjulis gamoZiebasa<br />
maTsa ikiTxian da iTxoian sityYsa gamocxadebaA, rameTu maT mier<br />
iswavebdes mcnebaTa RmrTisaTa~... 182 amitom, grigolis sityviT, saeklesio<br />
krebaze eriskacis (Tundac mefis) sityva gonieri da samarTlianic rom<br />
iyos, mainc rjulisa da episkoposTa Seuracxyofa ariso. eriskacis sityva<br />
`...daRacaTu samarTlad sagonebel iyos, aramed Sjulisa da mRdelT-moZRuarTa<br />
SeuracxebaA ars...~ 183<br />
javaxeTSi Sekrebilma <strong>qarTuli</strong> eklesiis adgilobrivma saeklesio krebam<br />
daiyolia guaram mamfali da kaTalikosad daadgina is piri, romelmac<br />
episkoposTa umravlesobis xma miiRo.<br />
aqedan Cans, rom sworia `qarTlis cxovreba~, rodesac wers: <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meTauri, anu `...kaTalikozi qarTlisa xelqveiT ara ars patriarq-<br />
Ta da ara ikurTxevian patriarqTagan... rameTu <strong>Tavi</strong>sufal ars da mociqul-<br />
Ta magieri, mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriarqi~. 184
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
543<br />
`qarTlis cxovrebis Tanaxmad, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> qarTul <strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong> msoflio<br />
krebisagan araTu avtokefalia, aramed sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis<br />
Rirsebac ki miuRia. es gasaocrad ar mogveCveneba, Tu gavixsenebT, rom <strong>VI</strong>I<br />
saukunis bolos, somxur wyaroTa Tanaxmad, iberiis mezobel somxeTisa da<br />
albaneTis eklesiebis meTaurebsac hqoniaT patriarqis tituli.<br />
javaxeTis saeklesio krebam kaTalikosad daadgina arseni, krebis Semdeg<br />
mas axares (is krebas ar eswreboda): `...moZRuarman Senman, grigol mamaman,<br />
daamtkica kaTalikozobaA Seni~. 185<br />
moyvanili saeklesio krebis oqmi naTlad uCvenebs, rom qarTlis kaTalikosis<br />
kurTxevaSi ar monawileobs ucxo eklesiebis arc erTi patriarqi. <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> IX <strong>saukuneSi</strong> srulebiT damoukidebeli da <strong>Tavi</strong>sufali iyo.<br />
aseTive mdgomareobaa <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>c: qarTveli kaTalikosi xels asxams<br />
ucxoel guTeTis episkoposs. berZnuli wyaroebiT dadasturebulia, rom<br />
guTeTis episkoposis kurTxeva moxda iberiaSi.<br />
guTeTis <strong>eklesia</strong> eqvemdebareboda konstantinopolis sapatriarqos, radganac<br />
qalkedonis krebis 28-e kanonis Tanaxmad, pontos diocezi <strong>Tavi</strong>si<br />
saeklesio gavlenis sfero alania-guTeTiT da sxva barbarosTa Crdilo<br />
mxareebiT konstantinopolis iurisdiqciaSi Sevida.<br />
<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, mas Semdeg, rac konstantinopoli xatmebrZolebis xelSi<br />
aRmoCnda, guTeTma gawyvita kavSiri konstantinopolTan, rogorc aramarTlmadidebel<br />
<strong>eklesia</strong>sTan da eZebda sxva sapatriarqos, sadac episkoposs<br />
akurTxebda. guTeTis <strong>eklesia</strong> iyo mitropolia. arsebobs mosazreba, rom es<br />
<strong>eklesia</strong> 8 saepiskopososgan Sedgeboda, Tumca es saeWvoa. 186<br />
lev III-is memkvidris, konstantine V kopronimis (743-775), mier 754 wels<br />
konstantinopolSi mowveulma saeklesio krebam xatTayvaniscemis akrZalva<br />
daadastura. krebaze damswre guTTa episkoposi, radganac man krebis gadawyvetilebas<br />
xeli moawera, Trakiis herakliis mitropolitad daniSnes. am<br />
mizeziT 754 wlidan guTeTis saepiskoposo kaTedra <strong>Tavi</strong>sufali darCa.<br />
guTeTis marTlmadidebelma mosaxleobam episkoposad ioane airCia, magram<br />
misi kurTxeva gaWirda, radganac konstantinopoli mwvaleblebs eWiraT.<br />
`ioane guTelis cxovrebaSi~ arsebuli cnobiT, _ wers v. goilaZe, _ igi<br />
jer wmida miwaze, ierusalimSi gaemgzavra. aq sami weli icxovra, magram<br />
xeldasxmuli ar iqna. ukanve guTeTSi dabrunebuli ioane adgilobrivma<br />
mosaxleobam iberiaSi gamoagzavna xeldasasxmelad, sadac igi guTeTis episkoposad<br />
daadgines. sxva cnobiT iberiaSi Camosvlamde ioane antioqiaSi cdilobda<br />
xeldasxmas, magram amaod.<br />
<strong>VI</strong>II saukunis 50-ian wlebSi iberiaSi guTeTis episkoposis xeldasxma<br />
naTlad miuTiTebs, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> avtokefaluria <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>.<br />
ufro metic, kaTalikos-patriarq kirion II-s gamouTqvams mosazreba, rom<br />
ioane guTelis qarTlSi (iberiaSi) kurTxevis Semdeg guTeTis eparqia iberiis<br />
<strong>eklesia</strong>s daemoCila. 187
544 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
amas TiTqosda isic adasturebs, rom afxazeTis (qvemo iberiis) sakaTalikosos<br />
iurisdiqciis Crdilo sazRvari iyo kafa, romelic xersonesTan<br />
axlo guTeTSi mdebareobda.<br />
iberiis <strong>eklesia</strong> daarsebisTanave didi <strong>eklesia</strong> iyo. 506 wels somxeTis<br />
dedaqalaqSi amierkavkasiis xalxTa saeklesio krebaze iberiidan kaTalikosis<br />
meTaurobiT Casuli iyo 24 episkoposi. SeuZlebelia iberiidan somxeTSi<br />
yvela episkoposi Casuliyo. erTi wyaros Tanaxmad, am <strong>saukuneSi</strong> iberiis<br />
<strong>eklesia</strong>Si 35 episkoposi iyo. episkoposTa didi raodenobis gamo iberia-<br />
Si ori sakaTalikoso Seiqmna, sadac episkoposebi da sakaTalikosoTa me-<br />
Taurebi TviT iberiel episkoposTa mier iyvnen xeldasxmulni. amas zemoT<br />
moyvanili wyaroebic adastureben.<br />
abo Tbilelis `qarTvelobisa~ da `qarTvelTa sisxliT<br />
monaTesaobis eTnikuri momentis~ Sesaxeb<br />
`grigol xanZTelis cxovrebis~ gadamweris mier, erTi qaragmis arasworad<br />
gaxsnam XX saukunis zogierT did istorikoss safuZveli misca ise<br />
gaego merCulis cnoba, TiTqosda qarTlis sakaTalikosos IX saukunemde<br />
mironis kurTxevis ufleba ar hqonda da dasavleT saqarTvelos pirvelad<br />
IX-X <strong>saukuneSi</strong> ewoda qarTli, aq qarTul enaze RvTismsaxurebis gavrcelebis<br />
gamo gamoiTqva azri, rom giorgi merCulem pirvelma uwoda afxazeTs<br />
_ e.i dasavleT saqarTvelos `qarTli~, iq <strong>qarTuli</strong> saeklesio enis<br />
gavrcelebis gamo, da daaskvnes, rom qarTveli xalxi Camoyalibda X-XI<br />
saukuneebSi, radganac swored am dros ewoda dasavleT saqarTvelos mosaxleobas<br />
`qarTvelebi~, xolo qveyanas `qarTli~, razedac merCule werso.<br />
mkvlevari wers _ `giorgi merCulis TvalsazrisiT, erovnul erTianobas<br />
safuZvlad udevs saerTo qristianuli kulturis miCneva, serTo <strong>qarTuli</strong><br />
eniT~. mkvlevaris azriT, romelic imeorebs aRiarebul Tvalsazriss _<br />
`kulturuli erToba win uswrebs politikurs~ da es `kulturuli erToba~,<br />
anu `qristianuli ideologia iyo `qarTvelTa maSindeli eTnikuri erTianobis<br />
(feodaluri eris) erT-erTi niSan-piroba~. 188<br />
<strong>qarTuli</strong> qristianuli kultura miiCneva bazad, romelzedac daemyara<br />
<strong>qarTuli</strong> erovnuli erToba. aqedan gamomdinareobs, rom dasavleT saqarTvelo-<br />
Si X <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> qristianuli kulturis gavrcelebis gamo, am<br />
kulturis mimRebi xalxi iqca qarTvelebad~. <strong>qarTuli</strong> qristianuli kulturis<br />
gavrceleba Turme `...xdis SesaZleblad <strong>qarTuli</strong> kulturis areal-<br />
Si sxva erovnebisa da rjulis warmomadgenelTa moqcevas... `qarTvelis~<br />
cneba mainc uSualod qristianobas ukavSirdeba~. 189 Turme, Tu araqarTveli<br />
da araqristiani miiRebda qarTul qristianul kulturas, e.i. qarTul enas,<br />
is ukve `eTnikurad `qarTveli~ xdeboda. ufro metic, Turme `qarTveli~
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
545<br />
(`qarTvelTa naTesavi~)... niSnavs <strong>qarTuli</strong> feodaluri kulturis Tanaziars.<br />
misgan savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri momenti~. 190 `grigol<br />
xanZTelis cxovrebaSi~ sruliad ar Cans misi avtoris giorgi merCulis<br />
Tvalsazrisi, TiTqosda mas <strong>qarTuli</strong> erovnuli erTianobis safuZvlad qristianuli<br />
kultura miaCnda saerTo <strong>qarTuli</strong> eniT. sinamdvileSi is uxsnis<br />
mkiTxvels, Tu ratom ar mieca mis dros axlad Seqmnil afaxazeTis sakaTalikosos<br />
mironis kurTxevis ufleba afxazeTSive, e.i. dasavleT saqarTveloSi.<br />
Tu ratom ganewesa afxazeTisaTvis saWiro mironis kurTxeva qarTlis sakaTalikosoSi,<br />
Tu ratom unda mieRo <strong>Tavi</strong>si eklesiisaTvis saWiro mironi afxazeTis<br />
sakaTalikosos qarTlis sakaTalikososgan. amis mizezad giorgi<br />
merCule asaxelebs imas, rom afxazeTis qveyana, e.i. dasavleTi saqarTvelo,<br />
qarTlis qveynis nawilia. merCule ar gulisxmobs da ar wers, rom mis<br />
dros, mis <strong>saukuneSi</strong> gaxda dasavleT saqarTvelo (afxazeTi) qarTlis qveynis<br />
nawili, piriqiT, is am sakiTxSi garkveul pirebs mxolod Seaxsenebs, rom<br />
axal sakaTalikosoSi wirva-locvis ena <strong>qarTuli</strong> enaa, da radganac afxaze-<br />
Tis <strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis nawilia, amitomac man mcxeTidan _ qarTlis<br />
sakaTalikosodan unda miiRos mironi da ara aqvs ufleba TviTve akurTxos<br />
igi. daaxloebiT aseTi azri unda Caedo merCules <strong>Tavi</strong>s cnobaSi. is msjelobs<br />
wminda saeklesio sakiTxebze da ara imaze, Tu qarTul erovnul erTianobas<br />
ra edo safuZvlad.<br />
giorgi merCulis sruliad patiosani cnobis Seusabamo gagebis gamo XX<br />
<strong>saukuneSi</strong> daaskvnes, TiTqosda dasavleT saqarTvelos mosaxleobas `qar-<br />
Tvelni~ ewoda mxolod da mxolod imis gamo, rom maT Turme X <strong>saukuneSi</strong><br />
miuRiaT `<strong>qarTuli</strong> feodaluri kultura~ _ anu qarTul enaze wirva-locva.<br />
aseTi daskvna saerTod niko maridan momdinareobs, swored amitom akritikebda<br />
n. mari iv. javaxiSvils, maSin roca, iv. javaxiSvili megrelebs,<br />
svanebs da Wanebs `qarTvelebs~ uwodebda jer kidev maT mier qristianobis<br />
miRebamde da asubuTebda kidec amas.<br />
ara marto niko mari, aramed XIX saukunisa da XX saukunis dasawyisSi<br />
garkveuli wreebi amtkicebdnen, TiTqosda <strong>qarTuli</strong> ena da <strong>qarTuli</strong> kultura<br />
qristianobis produqti iyo (e.i. TiTqosda dasavleT saqarTvelos mosaxleoba<br />
<strong>qarTuli</strong> kulturis Semoqmedi ki ar iyo, aramed amTvisebeli da<br />
TiTqosda dasavleT saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong> ena qristianobis Semdeg gavrcelda).<br />
ivane javaxiSvilma miznad daisaxa eCvenebina, rom es wreebi cdebodnen.<br />
is wers: winaT egonaT, rom <strong>qarTuli</strong> ena da kultura qristianobis<br />
xanisa da garkveuli saxelmwifoebriobis Semoqmedebis nayofiao.<br />
mecnierma gamoikvlia, rom <strong>qarTuli</strong> ena qristianobis miRebis Semdeg ki<br />
ar gavrcelda samegrelosa da svaneTSi, aramed qristianobamde didi xniT<br />
adre igi yvela qarTvelisaTvis, maT Soris megrel-svanTaTvisac, saerTo ena<br />
iyo; ufro metic, maT qristianobis miRebamde saerTo warmarTuli sarwmu-
546 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
noeba gaaCndaT da kultmsaxureba am sarwmunoebisa erT _ qarTul enaze<br />
mimdinareobda.<br />
iv. javaxiSvili wers: `<strong>qarTuli</strong> ena qarTlel-kaxel-imerel-gurulebisa<br />
da megrel-svanebisaTvis saerTo enaa, magram igi, rogorc winaT egonaT,<br />
TiTqosda qristianobis xanisa da garkveuli saxelmwifoebriobis Semoqmedebis<br />
nayofia. arsebobda ki Tu ara qristianobamde aseTi saerTo niadagi<br />
qarTveli eris saerTo warmarTuli sarwmunoebrivi SemoqmedebisaTvis, iyo Tu<br />
ara aseTi saerTo Semoqmedeba, erTi sityviT, arsebobda Tu ara yvela qarTveli<br />
tomisaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvis, saerTo <strong>qarTuli</strong> warmarToba?~ 191<br />
mecnierma dasmul kiTxvas ase upasuxa: `aramcTu sazogado <strong>qarTuli</strong>, yvela<br />
qarTvel tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvisac, saerTo<br />
warmarToba arsebobda, aramed am warmarTobas saerTo terminologiac, saerTo<br />
enac <strong>qarTuli</strong> hqonia~. 192<br />
ivane javaxiSvils aseTi mtkice poziciisaTvis usayvedura n. marma: `unda<br />
aRvniSno, rom akad. n. mari misayvedurebs, rom megrelebs, svanebs... me qarTvelebs<br />
vuwodeb...~ 193<br />
<strong>qarTuli</strong> ena `...es TviT akad. n. marsac kargad moexseneba da TviTonac<br />
araerTxel daudasturebia, megrelebisa da svanebisTvisac erTaderTi samwerlobo<br />
da kulturis ena iyo da aris exlac, romlis Seqmna-SemuSaveba-<br />
Sic megrelebsa da svanebs <strong>Tavi</strong>anTi wvlili aqvT Setanili~. 194<br />
n. maris mier tendenciurad gagebuli giorgi merCulis aRniSnuli cnobidan<br />
Semdegi daskvnebi gamomdinareobs: _ `...magram `qarTvelis~ cneba<br />
mainc uSualod qristianobas ukavSirdeba~. 195 TiTqosda cneba `qarTvelisagan~<br />
`...savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri momenti~. 196<br />
`naTesaviT qarTveli~ swored erTi sisxlis, erTi eTnikuri warmoSobis<br />
`naTesavs~ _ e.i. erTi Teslidan, erTi genisagan `naTes~ _ warmoSobil<br />
xalxs hqvia da rogorRa gamoiricxeba misgan `sisxliT naTesaobis eTnikuri<br />
momenti~? Tu cneba `qarTvelisagan~ `sisxliT naTesaobis eTnikuri<br />
momenti~ gamovricxeT, vinRa darCeba? darCeba sul `sxvadasxva~ eTnikuri<br />
warmoSobis tomebis konglomerati, romelnic, Turme, <strong>Tavi</strong>s Tavs `qarTvelebs~<br />
uwodebdnen qristianuli sarwmunoebis gamo. Turme `qristiani~ da `qarTveli~<br />
erTi da imave mniSvnelobis mqone sinonimebi yofilan. aqedan daskvna:<br />
qarTvelebi `gaCndnen~ IV-V saukunis Semdgom, Tanac es `qarTvelebi~ mxolod<br />
aRmosavleT saqarTveloSi cxovrobdnen, dasavleT saqarTvelos mosaxleobas<br />
ki qarTvelebi ewodaT X saukunis Semdgom, iq `<strong>qarTuli</strong> feodaluri<br />
kulturis~ _ qarTul enaze wirva-locvis SemoRebis gamoo.<br />
magram Cven viciT, rom qarTveli sarwmunoebiT SeiZleboda yofiliyo ara<br />
mxolod qristiani, aramed cecxlTayvanismcemeli da warmarTi: `...iranis<br />
administracias qarTlis mTavrobisagan mouTxovia: `vinca qarTveli nebiTa<br />
TvisiTa aRirCevdes sjulsa Cvensa nu ayenebTo~. 197
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
547<br />
gana is `qarTveli~, romelic iranis administraciis moTxovniT <strong>Tavi</strong>s<br />
sarwmunoebad cecxlTayvanismcemlobas airCevda, kvlav qarTveli ar iqneboda?<br />
aq arCevazea laparaki, e.i. Tuki mounaTlavi, araqristiani qarTveli<br />
`airCevda~ <strong>Tavi</strong>s sarwmunoebad ara qristianobas, aramed cecxlTayvanismcemlobas,<br />
adgilobriv xelisuflebas ufleba ar hqonda Careuliyo misi<br />
piradi sindisis saqmeSi, swored amazea laparaki. mounaTlavi, e.i. jer<br />
kidev araqristiani qarTveli iseve aris erovnebiT qarTveli, rogorc<br />
sarwmunoebiT cecxlTayvanismcemeli, warmarTi anda qristiani qarTveli.<br />
gana qarTlis `wvrili eri~ sarwmunoebiT cecxlTayvanismcemeli ar iyo,<br />
razedac wers mematiane? gana warmarTuli qristianobamdeli qarTveloba<br />
ar unda CaiTvalos qarTvelobad maTi mounaTlaobis gamo? swored amitomac<br />
cneba `qarTvelSi~ sisxliT naTesaobis eTnikuri momentia arsebiTi da<br />
mTavari, radganac im epoqaSi `qarTveli~ ara sarwmunoebrivi Sinaarsis<br />
mqone termini, aramed eTnikuri Sinaarsis matarebeli termini iyo, romelic<br />
mianiSnebda erovnul kuTvnilebas da ara sarwmunoebrivs.<br />
iseTi daskvnebi, rogoricaa `qarTveli, niSnavs <strong>qarTuli</strong> feodaluri kulturis<br />
Tanaziars, misgan savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri<br />
momenti... `qarTvelis~ cneba mainc uSualod qristianobas ukavSirdeba~<br />
da a.S. _ Turme gamomdinareobs iqidan, rom sagaloblebSi abo Tbilels<br />
`qarTvels~ uwodeben. marTlac, cnobilia, rom abo Tbileli erovnebiT arabia,<br />
magram mas ramdenime krebulSi `qarTvels~ uwodeben; es im dros, roca<br />
TviT avtorebma da redaqtorebma kargad ician, rom abo erovnebiT ar aris<br />
qarTveli. amis gamo, mkvlevari msjelobs: Tuki abo Tbilels qristianobis<br />
miRebis Semdeg uwodes `qarTveli~, cxadia, `qarTveli~ niSnavs ara erovnebiT<br />
qarTvels, aramed `<strong>qarTuli</strong> feodaluri kulturis Tanaziars~ da misgan<br />
`savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri momenti~.<br />
`swored amas adasturebs abo Tbilelis<br />
misamarTiT Tqmuli `galobani naTelTani da<br />
habo ismaitel-yofilisa qarTvelisa~ (stefane<br />
Wyondideli); `xsenebaA RuawliT Semosilisa<br />
uZlevelisa mowamisa habo ismaitel-yofilisa<br />
qarTvelisaA (miqael modrekili). abo qarTvelia,<br />
is himnografebs aRar miaCniaT sarkinozad<br />
mas Semdeg, rac man aRiara <strong>qarTuli</strong> feodaluri<br />
kultura, <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri qristianoba<br />
da <strong>Tavi</strong>c Seswira, e.i. gaqarTvelda~. 198<br />
sinamdvileSi abo Tbilels, <strong>Tavi</strong>s droze,<br />
`qarTveli~ uwodes ara imis gamo, rom man<br />
mahmadianoba uaryo da qristianoba miiRo, aq<br />
ufro faqiz momentTan gvaqvs saqme: esaa <strong>VI</strong>I-
548 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>VI</strong>II saukuneebSi saqarTveloSi gaCaRebuli religiuri omi. am periodSi,<br />
iseve rogorc <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, saqarTvelo monofizitTa da qalkedonitTa<br />
omis areals warmoadgens.<br />
IX-X saukuneebi aris rogorc qarTvel monofizitTa devnisa da ganadgurebis,<br />
aseve qarTvel qalkedonitTa zeobisa da gamarjvebis saukuneebi.<br />
<strong>VI</strong>II da wina saukuneebSi qarTul <strong>eklesia</strong>Si monofizituri mimdinareoba<br />
sakmaod Zlier frTas qmnida. qarTvel monofizitebs gaaCndaT somxuridan<br />
naTargmni an redaqtirebuli mdidari qarTulenovani saeklesio literatura:<br />
monofizituri Txzulebebi, wmidanTa cxovrebebi, sagaloblebi, himnebi<br />
da sxva. IX-X saukuneebSi gamarjvebulma qalkedonitebma daiwyes qarTulenovani<br />
monofizituri saeklesio literaturis totaluri ganadgureba.<br />
amdroindel qarTul <strong>eklesia</strong>Si berZnulis mixedviT daiwyo xelaxali redaqtireba<br />
an Targmna im wmida wignebisa, romelnic naredaqtirevi anda<br />
naTargmni iyo somxuri enidan. ispoboda wina saukuneTa iseTi Zeglebi,<br />
romelnic eWvs iwvevdnen sarwmunoebrivi TvalsazrisiT. nadgurdeboda ara<br />
marto saeWvo saeklesio literatura, aramed iseTi Txzulebebic ki,<br />
romelnic mkiTxvels daaeWvebdnen somxur da qarTul eklesiebs Soris<br />
Zveli urTierTkavSiris Sesaxeb. aseTi Txzulebani qarTvel monofizitebs<br />
mravlad unda hqonodaT. qarTvel monofizitebs orientacia somxur <strong>eklesia</strong>ze<br />
hqondaT aRebuli, romlis TvalsazrisiT, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> warmoadgenda<br />
somxuri eklesiis Semadgenel nawils, TiTqosda mas uflebamosileba<br />
gaaCnda albanur da qarTul eklesiebze. somxuri <strong>eklesia</strong> qarTuls masSi<br />
Semaval avtonomiur erTeulad miiCnevda da ar cnobda mis srul damoukideblobas.<br />
aseTi saxis urTierTobis kanonierebis damadasturebeli Txzulebani<br />
somxur <strong>eklesia</strong>s mravlad gaaCnda. isini qarTvel monofizitebs naTargmni<br />
unda hqonodaT. swored aseT Txzulebebs anadgurebda <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>si damoukideblobis dacvis mizniT. 199<br />
<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> saqarTvelos saxelmwifo da saerTod qveyana, Zalze mZime<br />
mdgomareobaSi imyofeboda arabebis Semosevis gamo (ramac gamoiwvia kidec<br />
qarTlis saxelmwifos damxoba). aseT pirobebSi qarTul <strong>eklesia</strong>s Zala ar<br />
Seswevda, Seesustebina saqarTveloSi arsebul monofizitTa Zliereba (<strong>VI</strong>II<br />
saukunis pirvel naxevarSi). maT saeWvod gauxdiaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis somxuri<br />
eklesiisagan damoukidebeli arseboba da politika. wina wlebSi <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> iZulebuli Seiqna, miemarTa antioqiis sapatriarqosaTvis da mieRo<br />
misgan dadastureba, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> srulebiT <strong>Tavi</strong>sufali, avtokefaluri<br />
<strong>eklesia</strong>a, magram Cans, es ar aRmoCnda sakmarisi da mainc somxur<strong>qarTuli</strong><br />
tradiciuli `erTobis~ aRdgenis momxreTa ricxvi mravlad yofila.<br />
maT surdaT somxur-<strong>qarTuli</strong> eklesiebis `erToba~ somxuri eklesiis<br />
meTaurobiT.<br />
IX-X <strong>saukuneSi</strong>, mas Semdeg, rac Seiqmna da ganmtkicda <strong>qarTuli</strong> erovnuli<br />
saxelmwifoebrivi erTeulebi tao-klarjeTSi, afxazeTSi, kaxeTSi, <strong>qarTuli</strong>
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
549<br />
<strong>eklesia</strong> gansakuTrebiT gaZlierda da Seutia qarTvel monofizitebs. am<br />
dros, rogorc aRiniSna, daiwyo <strong>qarTuli</strong> monofizituri literaturis masobrivi<br />
ganadgureba. savaraudoa, am dros misaRebi da miuRebeli Txzulebebis<br />
garCevis mizniT, qarTul <strong>eklesia</strong>Si misaReb Txzulebebs awerdnen<br />
pirobiT simbolur niSans _ `<strong>qarTuli</strong>~, `qarTveli~ e.i. <strong>qarTuli</strong> erovnuli<br />
eklesiisaTvis misaRebi, <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiis wmidani, xolo, albaT,<br />
amgvari warweris gareSe tovebdnen, anda anadgurebdnen qarTulenovan monofizitur<br />
Txzulebebs.<br />
safiqrebelia, rom swored am mizezTa gamo miuweres abo Tbilelis<br />
sagalobels Tavdapirvelad simboluri niSani `qarTveli~, rac niSnavda,<br />
rom abo Tbileli <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiis wmidani iyo. es niSani im<br />
areul dros icavda am Txzulebas ganadgurebisagan, Torem yvelam kargad<br />
icoda, rom abo qarTveli ki ar iyo, aramed arabi, da ara ubralod arabi,<br />
aramed wminda sisxlis arabi (amas gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda<br />
imdroindeli msoflios arabTa mier dapyrobis dros): `ese naSobi iyo<br />
abrameani, ZeTagan ismaelisTa, tomisagan sarkinozTaAsa, da ara Tu ucxo-<br />
Asagan Teslisa, arca xarWisgan Sobili, aramed yovladve arabielTa Tesli,<br />
mamulad da dedulad, romlisaA mamaA misi da dedaA misi Zmani da dani<br />
misni iyvnes munve qalaqsa mas Sina baRdads babilovnisasa~. 200<br />
IX-X saukuneTa avtori da redaqtori (stefane Wyondideli da miqael<br />
modrekili) abosadmi sagangebod miZRvnil sagaloblebs saTaurad aweren:<br />
`abo ismaitelyofili qarTveli~, orive mwerlis mier abos erTnairad moxseneba<br />
aCvenebs, rom ukve IX_X saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> himnografia tradiciulad<br />
am wmidans ase moixseniebs.<br />
rogorc aRiniSna, warwera `qarTveli~ aq aRniSnavs ara sarwmunoebriv,<br />
aramed saeklesio kuTvnilebas; abo <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiis wmidania<br />
da ara sxva romelime, vTqvaT, qarTul-monofizituri eklesiisa, romelic im<br />
dros somxuri eklesiis nawilad gadaiqca da amitomac qarTvel monofizitebs<br />
IX-X saukuneebSi `sarwmunoebiT somxebs~ uwodebdnen, `somexi~ niSnavda<br />
ara eTnikurad somexs, aramed somxuri eklesiis wevrs. SeiZleboda, rom<br />
eriT da gvartomobiT qarTveli, anu `naTesaviT qarTveli~ somxuri eklesiis<br />
wevri yofiliyo, Tundac saqarTveloSi ecxovra. maT `sarwmunoebiT somxebs~<br />
uwodebdnen, msgavsad im albanelebisa, romlebic albaneTSi cxovrobdnen,<br />
magram somxuri eklesiis wevrebi iyvnen (albanuri <strong>eklesia</strong> somxuri<br />
eklesiis nawili iyo). es albanelebi kulturulad da eTnikurad, marTlac<br />
gasomxdnen. mesxeTSi, da albaT sxvaganac, grigol xanZTelis epiqaSi mravlad<br />
yofilan erovnebiT qarTveli, magram somxuri eklesiis wevri mcxovrebni.<br />
aseTi `somxebi~ <strong>qarTuli</strong> eklesiis wyalobiT kvlav daubrundnen deda<br />
<strong>eklesia</strong>s. maT gansakuTrebiT uyvardaT xazgasmiT moxsenieba imisa, rom isini<br />
eTnikurad, gvartomobiT, warmoSobiT _ `naTesaviT~ qarTvelebi iyvnen.
550 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
sityva `qarTveli~ arc qalkedonobis aRmniSvneli termini yofila. amis<br />
magaliTad SeiZleba moviyvanoT is, rom miqael modrekilis krebulSi aris<br />
himnebi, romelTac aqvT warwera `berZnuli~. Cans, <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebSi<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>Si yofila sagaloblebi siriul-somxur-aRmosavluri warmoSobisa,<br />
Semdeg es sagaloblebi <strong>qarTuli</strong> eklesiis praqtikidan amouRiaT<br />
da mouspiaT. qarTul erovnul <strong>eklesia</strong>Si ZvelTaganve miRebuli sxva sagaloblebic<br />
rom ar moespoT, maT gaukeTes warwera, niSani _ `qarTueli~. es<br />
uflebas aZlevdaT, SeesrulebinaT sagalobeli. swored amgvarad <strong>qarTuli</strong><br />
erovnuli eklesiisaTvis misaRebi abo Tbilelisadmi miZRvnil sagalobels<br />
<strong>Tavi</strong>danve gaukeTes warwera _ `qarTueli~. imis gamo, rom sagalobelTa<br />
melodia saukuneTa manZilze erTi da igive rCeboda, xolo teqsti icvleboda<br />
da xelaxla iwereboda, abo Tbilelis sagalobels sxvadasxva avtorebi<br />
erTsa da imave saxels awerdnen. `qarTveli~ _ <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiisadmi<br />
kuTvnils, <strong>qarTuli</strong> eklesiis wmidans niSnavda.<br />
niko maris mier giorgi merCulis cnobis mcdarad gagebam gamoiwvia<br />
iseTi daskvnebi, TiTqosda <strong>qarTuli</strong> X saukunis Semdgom gaxda dasavleT<br />
saqarTvelos mosaxleobis kulturis ena, amitomac `naTesaviT qarTveli~<br />
TiTqosda niSnavs ara erovnebiT, eTnikurad, geniT qarTvels, aramed kulturiT<br />
qarTvels, ufro metic, TviT aRmosavleT saqarTveloSic ki yofila<br />
raRac `saxlebi~, romlebic TiTqos daviT aRmaSenebelma `daipyro da<br />
gaqarTveldnen~.<br />
iv. javaxiSvils gamowvlilviT aqvs gamorkveuli, rom <strong>qarTuli</strong> ena jer<br />
kidev qristianobis miRebamde megrelebisa da svanebisaTvis iyo kultmsaxurebis<br />
ena, ufro metic, <strong>qarTuli</strong> ena megrelebisa da svanebisaTvis erTaderTi<br />
samwerlobo da kulturis ena iyo, romlis Seqmna-SemuSavebaSiac<br />
megrelebsa da svanebs <strong>Tavi</strong>anTi wvlili aqvT Setanili. <strong>qarTuli</strong> damwerlobisa<br />
da literaturis arseboba IV-V saukuneebidanaa dadasturebuli.<br />
am saukuneebSi samwerlo ena mxolod saeklesio saWiroebisaTvis _ wirvalocvisa<br />
da samRvdlmsaxuro wignebisaTvis gamoiyeneboda. cxadia, Tuki<br />
megrelebi da svanebi Semoqmedni arian <strong>qarTuli</strong> samwerlo enisa, am enas<br />
gamoiyenebdnen kidec <strong>Tavi</strong>anTi saWiroebisaTvis, wirva-locvis dros IV-V<br />
saukuneebSive. dasavleT saqarTvelo aRmosavleT saqarTvelosTan erTad<br />
gaqristianebula. iv. javaxiSvili wers: `...dasavleT saqarTveloSic IV saukunis<br />
damdegidan qristianobas gza gakvleuli unda hqonoda~. 201<br />
<strong>qarTuli</strong> ena dasavleT saqarTveloSi kultmsaxurebis ena yofila ara<br />
marto warmarTobis, aramed qristianobis miRebis drosac _ IV-V saukuneeb-<br />
Si. dasavleT saqarTveloSi erTi sarwmunoeba meores Seucvlia, magram<br />
kultmsaxurebis ena igive darCenila, bunebrivia, Seicvala ara eTnosi, aramed<br />
sarwmunoeba. swored amis gamo uwodebs dasavleT saqarTvelos `qarTls~<br />
(anu iberias) giorgi merCule. man icis, rom dasavleT saqarTvelo poli-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
551<br />
tikurad qarTlis nawili iyo <strong>VI</strong>II saukunemde, xolo <strong>qarTuli</strong> ena aq wirvalocvis<br />
ena iyo IV saukunidan. marTalia, <strong>VI</strong>I saukunis Semdeg, rac dasavleT<br />
saqarTvelos erT-erT mniSvnelovan nawilze <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia ganaxorciela<br />
konstantinopolis sapatriarqom, wirva-locvis enad berZnuli SemoiRo,<br />
magram es mdgomareoba IX-X saukuneebSi gamosworebula. merCules<br />
afxazeTi, anu dasavleTi saqarTvelo qarTlis nawilad miaCnia. 202<br />
wmida nino da mociquli eliSa<br />
albaneTis avtokefaluri <strong>eklesia</strong> miiCnevda da gansakuTrebiT usvamda<br />
xazs, rom albaneTis <strong>eklesia</strong> daaarsa mociqulma eliSam pirvel an meore<br />
<strong>saukuneSi</strong>, eliSam kurTxeva uflis Zma iakobisagan miiRoo, 203 amitomac albanuri<br />
<strong>eklesia</strong> samociquloa da misi kaTalikosi (patriarqi) samociqulo<br />
taxtze ziso _ aseTi iyo albaneTis eklesiis umTavresi ideologia misi<br />
avtokefaliis arsebobisas. albaneTis <strong>eklesia</strong>s es damoukideblobis dacvaSi<br />
exmareboda, magram aseTi mtkiceba mxolod <strong>VI</strong>I saukunis bolomde gagrZelda.<br />
daaxloebiT 699 wels albaneTis qalkedoniti kaTalikosis dasasjelad<br />
albaneTSi arabTa jariT Cavida somxeTis kaTalikosi. is sikvdiliT sjis<br />
albaneTis kaTalikoss qalkedonituri mrwamsis gamo. arabTa jariT daSinebuli<br />
albaneTis saeklesio kreba somxeTis <strong>eklesia</strong>s aRuTqvams samudamo<br />
morCilebas. amiT dasrulda albaneTis eklesiis isedac meryevi avtokefalia.<br />
albaneTis <strong>eklesia</strong> somxeTis eklesiis nawilad iqca.<br />
avtokefaliis dakargvas Tan mohyva albaneTis <strong>eklesia</strong>Si saukuneTa man-<br />
Zilze arsebuli ideologiis _ mociqul eliSas Sesaxeb _ gadmocemis<br />
Secvlac. albaneTis ganmanaTlebel mociqul eliSas Sesaxeb gadmocemis<br />
axal saxes TviT somxeTis kaTalikosi ayalibebs.<br />
somxeTis kaTalikosis versia aseTia: marTalia, albaneTis <strong>eklesia</strong> daafuZna<br />
mociqulma eliSam, magram eliSa iyo Tadeoz mociqulis mowafe. es aris<br />
sruliad axali formula. Tadeoz mociquli somxuri eklesiis damaarseblad<br />
iyo aRiarebuli.<br />
imis gamo, rom mociquli Tadeozi somxeTis eklesiis damaarsebeli iyo,<br />
xolo albaneTis eklesiis damfuZnebeli mociquli eliSa, Tadeozis mowafe,<br />
amitomac albaneTis <strong>eklesia</strong> iseve unda damorCileboda somxur <strong>eklesia</strong>s,<br />
rogorc Tadeozs emorCileboda misi mowafe eliSa.<br />
mose kalankatueli am ambis aRweris Semdeg aRarafers ambobs eliSa<br />
mociqulisa da iakob mociqulis ierusalimuri kavSiris Sesaxeb. <strong>VI</strong>I saukunidan<br />
dadginda, rom eliSa, upirveles yovlisa, mowafea Tadeozisa. ierusalimi<br />
somxeTiT Seicvala.<br />
msgavsi ambavi ganmeorda wmida ninos mimarTac. faqtia, rom wmida ninos<br />
moixseneben IV-<strong>VI</strong> saukunisa (<strong>qarTuli</strong> da ucxouri) da IX-X saukuneTa
552 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>qarTuli</strong> wyaroebi. <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> wyaroebi TiTqmis eridebian,<br />
an mcired ixsenieben wmida ninos.<br />
berZen-laTini istorikosebi, TiTqmis Tanamedroveni wmida ninosi, sul 50-<br />
100 wliT daSorebulni misgan, dawvrilebiT aRweren wmida ninos moRvaweobas,<br />
magram arasdros axseneben mas wmida grigolTan, somxeTis ganmanaTlebelTan<br />
kavSirSi, aseve IV-V saukunis wmida ninos <strong>qarTuli</strong> cxovreba<br />
ninos ar uwodebs wmida grigolis mowafes. amitomac unda vifiqroT, rom<br />
wmida nino ar yofila wmida grigolis mowafe. wmida nino iyo qarTlis<br />
damoukidebeli ganmanaTlebeli, mosuli ierusalimidan, aseTi iyo sazogado<br />
azri IV da V saukunis I naxevrisa.<br />
V saukunidanve somxur <strong>eklesia</strong>Si mkvidrdeba Tvalsazrisi, rom wmida<br />
nino wmida grigolis mowafe iyo da man grigolis davalebiT gaanaTla<br />
qarTli.<br />
am ideam praqtikuli ganxorcieleba hpova <strong>VI</strong> saukunis Semdeg. <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>,<br />
sparsTagan qarTlis dapyrobam da aq somxuri eklesiis gavlenis<br />
zrdam saSualeba misca somxur <strong>eklesia</strong>s, <strong>Tavi</strong>s sasargeblod gamoeyenebina<br />
am ori wmidanis kavSiris Teoria iseve, rogorc mociqul eliSasa da<br />
mociqul Tadeozis kavSiri.<br />
Tu somxuri eklesiis ganmanaTlebeli, wmida grigoli, iyo maswavlebeli da<br />
xelmZRvaneli <strong>qarTuli</strong> eklesiis ganmanaTlebel wmida ninosi, somxur <strong>eklesia</strong>s<br />
garkveuli zedamxedvelobis uflebac eqneboda qarTul <strong>eklesia</strong>ze.<br />
am TeoriiT <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> somxurs eqvemdebareboda, am mizezis gamo<br />
<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qarTvelebi (qalkedonitebi) eridebodnen wmida ninos<br />
xsenebas. Tu aucilebeli iyo, isev wmida grigols axsenebdnen, radganac<br />
wmida nino qarTul-somxuri eklesiebis damakavSirebeli gamodioda ise,<br />
rogorc eliSa _ somxur-albanuri eklesiebisa <strong>VI</strong>I saukunis bolos.<br />
mas Semdeg, rac qarTulma <strong>eklesia</strong>m <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi, 726 wels<br />
mowveuli somxuri eklesiis krebis Semdeg sabolood, srulebiT da absoluturad<br />
gawyvita kavSiri somxur <strong>eklesia</strong>sTan, wmida ninom qarTul <strong>eklesia</strong>Si<br />
daiWira <strong>Tavi</strong>si kuTvnili adgili.<br />
v. gurgeniZe simon janaSiaze dayrdnobiT werda, rom <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />
sparselTa nebiT qarTul werilobiT wyaroebSi moispo, anda srulebiT<br />
gadakeTda istoriuli faqtebi. am dros sruliad SesaZlebeli iyo wmida<br />
ninos Sesaxeb arsebuli istoriuli faqtebis damaxinjeba.<br />
`saqarTveloSi sparseTis ideologiuri politika miznad isaxavda `somxe-<br />
Tis religiaze~ _ monofizitobaze dayrdnobiT, qarTvel xalxSi moespo Zveli<br />
marTlmadidebluri (diofizituri) sarwmunoeba da iq macxovreblebi Tanda-<br />
TanobiT gadaeyvana <strong>Tavi</strong>anT mxareze~. 204 aseTi mdgomareoba iyo <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis daswyisSi ki `sparselebma ise, rogorc 506 wels q. dvinSi<br />
Catarebul saeklesio krebaze, kvlav ufro mkacrad daakanones <strong>Tavi</strong>s gamgeblobaSi<br />
Semaval yvela xalxisTvis erTiani ideologia _ somxuri (monofiz-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
553<br />
ituri) religia. maTi mtkicebiT, es erTiani religia yvelgan ganavrco<br />
sparselebis naTesavma ganmanaTlebelma grigorim. am aucilebeli ideologiis<br />
miRebis mizniT, yvelgan, maT Soris qarTlSic, `ganwmedil iqna~ da axali<br />
masalebiT Seivso qarTvelTa, albanelTa da somexTa saistorio mwerloba.<br />
swored amitom, rogorc samarTlianad miuTiTebda s. janaSia, werilobiT<br />
wyaroebSi Seubraleblad mospes an Zireulad gadaakeTes sxvadasxva istoriuli<br />
faqtebi, maTTvis misaRebi enebidan _ somxuridan da asurulidan<br />
xelaxla aTargmnines berZnulidan gadmoTargmnili wignebi, `Seudares~, `Seaswores~,<br />
zogi ram ki axlad daawerines. yvelaze samwuxarod s. janaSias<br />
miaCnia is faqti, rom am `gasufTavebis~ dros, faqtobrivad `ganadgurda~<br />
Zveli <strong>qarTuli</strong> saistorio mwerloba da `qarTlis moqcevis~, `juanSeris~<br />
da sxva matianeebSi am mwerlobidan SemorCenilia mxolod damaxinjebuli<br />
fragmentebi~. 205 ai, saidan iRebs saTaves iranofiluri da somxofiluri<br />
tendenciebi rogorc qarTul, ise somxur istoriul wyaroebSi. `...rom daepirispirebina<br />
erTmaneTisaTvis somxeTi da saqarTvelo, sparseTi droebiT dapyrobil,<br />
Tu romael-bizantielTagan xelSekrulebiT `miRebul~ saqarTvelos<br />
teritoriebs calke administraciul qarTul erTeulebad ki ar acxadebda,<br />
aramed miawerda mas mis mier dapyrobil somxeTs, romlebic <strong>Tavi</strong>anT mxriv<br />
Tvlidnen, rogorc somxur teritoriebs da yvelafers akeTebdnen aq mcxovrebi<br />
qarTvelebis asimilaciisaTvis...~ 206<br />
am dros mimdinareobda gugarqis, mesxeTisa da hereTis qarTvelebis<br />
asimilacia. <strong>qarTuli</strong> da berZnuli enebi idevneboda RvTismsaxurebidan,<br />
eklesiebidan da inergeboda somxurenovneba. swored aseT dros SeiZleboda<br />
<strong>qarTuli</strong> ena miCneuliyo `mdabal da dawunebul enad~. <strong>qarTuli</strong>, rogorc<br />
diofizitTa ena, gandevnes eklesiebidan, is aRar ixmareboda samxreT provinciebSi.<br />
amitomac werda mwerali: `damarxul ars enaA <strong>qarTuli</strong>~, rac<br />
sinamdviles Seefereboda. <strong>qarTuli</strong> ena dafaruli, gadamaluli iqna mxolod<br />
Crdilo provinciebSi, mTianeTSi SeiZleboda qarTul enaze <strong>Tavi</strong>sufali<br />
msaxureba, amitomac `ese enaA mZinare ars dResamomdeo~ _ werda, Cans, <strong>VI</strong><br />
an <strong>VI</strong>I s.s. dasawyisis avtori. is wuxs _ `ese ena Semkuli da kurTxeuli<br />
saxeliTa uflisaATa~ aris `mdabali da dawunebulio~ (qebaA da didebaA<br />
<strong>qarTuli</strong>sa enisaA). 207<br />
swored am devnis gamo Cven, faqtobrivad, ara gvaqvs <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> Seqmnili<br />
arc erTi <strong>qarTuli</strong> nawarmoebi (zogierTi gamonaklisis, polemikuri<br />
Txzulebis garda). maSin, roca <strong>VI</strong>II saukunidan mdgomareoba mkveTrad icvleba,<br />
didi raodenobiT Cndeba <strong>qarTuli</strong> Txzulebebi.<br />
726 wels manaskertis krebaze somxurma <strong>eklesia</strong>m, sabolood da gadaWriT,<br />
erTaderT swor sarwmunoebad aRiara monofizitoba da uaryo rogorc monoTelitoba,<br />
ise qalkedonitoba, dagmo kavSiri bizantiur <strong>eklesia</strong>sTan (da herakle<br />
keisris Semdeg arsebuli `unia~). qarTulma <strong>eklesia</strong>m, rogorc qalkedonitizmis<br />
erTgulma damcvelma, amis Semdeg yovelgvari kavSiri gawyvita somxurTan.
554 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
Zvel qarTul literaturaze Tvalis gadavlebiTac Cans, <strong>VI</strong>II saukunis<br />
Sua wlebidan <strong>qarTuli</strong> saeklesio literatura moedineba rogorc wyarosTvali.<br />
ukve <strong>VI</strong>II saukunidan grigol xanZTelis (758-860) Semdeg Cndebian sxva<br />
mwerlebic. <strong>qarTuli</strong> literatura iRviZebs da hyvavis. iwereba iovane sabanisZis<br />
`wamebaA haboAsi~ (786-790), konstanti kaxis wameba, daviT da konstantines<br />
martviloba, juanSeris Txzuleba, leonti mrovelis Txzulebis<br />
nawili da sxva. <strong>VI</strong>II saukune kulturulad ga<strong>Tavi</strong>suflebis saukunea, Tumca,<br />
politikurad saqarTvelo kvlav gasaWirSia, magram imdenad mniSvnelovani<br />
iyo eris sulieri cxovrebisaTvis somxuri eklesiis gavlenisagan <strong>Tavi</strong>s<br />
daRweva, rom mas Semdgom mohyva kulturuli aRorZineba, sulieri aRfrTovaneba.<br />
amis Semdeg saukuneebSi Seuferxeblad viTardeba <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
sulieri saganZuri, Cndebian mwerlebi, eklesiis saWiroebisaTvis sagaloblebs<br />
weren epifane moZRvari (xanZTeli, <strong>VI</strong>II-IX); makari leTeTeli, xan-<br />
ZTel-sabawmideli (IX); basili (xanZTeli, IX); giorgi merCule (IX-X); miqael<br />
modrekili (X); iovane mtbevari (X); ezra (X); iovane qonqozis-Ze (X);<br />
kurdanaA-kYrike (X). am <strong>saukuneSi</strong> iqmneba avtorwauwereli himnografiuli<br />
Zeglebi-krebulebi (eruSenuli krebuli, opizuri krebuli); iqmneba sagaloblebi,<br />
Zlispirebi. am saukuneebSi moRvaweobdnen _ `ninos I himnografi~<br />
(<strong>VI</strong>II-IX); `ninos II himnografi~ (IX-X); `konstanti kaxaAs himnografi~ (IX-X);<br />
samoel mgalobeli, mwerali ioane bolneli (IX); `ninoAs III himnografi~<br />
(IX-X); msxemi zedazneli (X); daviT garejelis himnografebi (IX-X); iovane<br />
minCxi (X); stefane Wyondideli (X); `abakurais mleqsavi~ (IX); giorgi<br />
sabawmidel-sineli, ioane zosime; filipe beTlemeli (X); am saukuneebSi<br />
palestinaSi iqmneba himnografiuli krebulebi: `sagalobelni iadgarni~,<br />
`saweliwado iadgari~ da sxva. 208<br />
<strong>qarTuli</strong> ena IX-X saukuneebSi sruliad hyvavis da viTardeba, aseT dros<br />
qarTul enas `mdabalsa da dawunebuls~ aravin uwodebda, piriqiT, IX-X<br />
saukunis avtori `ninos II himnografi~ wers: `dRes didebismetyvelebs ena<br />
qarTvelTa~, marTlacda, ratom unda yofiliyo <strong>qarTuli</strong> ena IX-X saukuneeb-<br />
Si `damarxuli, mZinare, mdabali da dawunebuli~, rogorc wers `qebaAs~<br />
avtori? am dros saqarTvelo ZiriTadad ga<strong>Tavi</strong>suflda arab da yovelgvar<br />
dampyrobTagan, ramac saSualeba misca qarTvel ers, Seeqmna <strong>Tavi</strong>si saxelmwifo<br />
erTeulebi _ afxazeTis, tao-klarjeTisa da kaxeT-hereTis samefoebi.<br />
am saxelmwifoTa ena <strong>qarTuli</strong> iyo, amitomac `qebaAs~ dawera ufro <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I<br />
saukuneebSia savaraudo, im dros, roca qarTvelebi gabedulad <strong>Tavi</strong>anTi<br />
ganmanaTleblis wmida ninos saxelsac ver axsenebdnen.<br />
<strong>VI</strong>II saukunidan, eklesiuri viTarebis Secvlis Semdeg gabedviT weren:<br />
`adide Sen qriste, qarTli... ninoAs ganaxlebuli~, `netarman nino moaqcivna<br />
qarTvelni~, wmidao nino `iqmen Sen qarTlisa mqadageblad~, `nino, mowafeo<br />
macxovrisao da mociqulo CrdiloAsa soflisao, Sen xar moZRuar qar-<br />
Tlisa~. 209 nino aris `moZRuari msgavs mociqulTa... sanatreli mociquli~,<br />
wers ninos II himnografi (IX-X); `ninom qarTvelni warudginna qristesa~;
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
555<br />
`movedin `hoi mkvidrno qarTlisano yovelTasa vaqebdeT RmerTs~, rameTu<br />
ninoAs mier kerpTa sacdurisagan gYKsna~. 210 `ninos III himnografi~ saqarTvelosa<br />
da CrdiloeTs uwodebs mociqul barTlomes nawils, sadac Rirs<br />
iqmna `moqcevad warmarTTa~ _ `mi-raAxued Rirso nino sazRvrad qarTlisa...<br />
mociqulebr hqadage~. 211<br />
<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg wmida ninom daiWira <strong>Tavi</strong>si Rirseuli adgili, ise<br />
rogorc asurelma mamebma.<br />
erTi Tanamedrove mkvlevari werda: `IX <strong>saukuneSi</strong> qarTvelebma wamoayenes<br />
<strong>Tavi</strong>anTi ganmanaTlebeli wmida ninos saxiT~, aseT gancxadebas unda vupasuxoT,<br />
rom qarTvelebma IX <strong>saukuneSi</strong> ki ar `wamoayenes~ anu, rogorc es mkvlevari<br />
fiqrobs, `SeTxzes legenda~ wmida ninos Sesaxeb, aramed yovel saukune-<br />
Si, IV saukunis Semdeg, qarTvelTaTvis cnobili iyo, rom wmida nino maTi<br />
ganmanaTlebelia, magram <strong>VI</strong> saukunesa da <strong>VI</strong>I saukunis garkveul monakveTSi<br />
mis xsenebas eridebodnen politikuri da saeklesio viTarebis gamo.<br />
rac Seexeba asurel mamebs, isini monofizitebi rom yofiliyvnen, <strong>VI</strong>II<br />
saukunis Semdeg, roca qarTul <strong>eklesia</strong>Si nadgurdeboda yvelaferi, rac ki<br />
monofizitobis saxelTan iyo dakavSirebuli, asurel mamebsac aravin moixsenebda<br />
da maT saxelsac srulebiT aRxocavdnen literaturidan, magram,<br />
piriqiT, swored <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg maTi saxeli xSirad ixsenieba.<br />
saqarTveloSi asureli mamebis SemosvlisTanave qarTulma <strong>eklesia</strong>m, arseni<br />
safarelis Tanaxmad, dvinis 551 wlis krebis Semdeg, polemika daiwyo somxur<br />
<strong>eklesia</strong>sTan, rasac maleve, 570-580-ian wlebSi, mohyva qarTlis antimonofizituri<br />
ajanyeba. am ajanyebas didi warmateba hqonda _ qveyana qalkedonitobisaken<br />
gadaixara. savaraudoa, rom ajanyebis sulisCamdgmelni asureli mamebi<br />
iyvnen. monofizitobis momxre sparseT-arabTa batonobisas da agreTve bizantiasTan<br />
somxuri eklesiis `uniis~ dros somxur <strong>eklesia</strong>s gavlena da zemoqmedeba<br />
hqonda qarTulze da amitom <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi asureli mamebis Rvawli<br />
warmoCenili ar iyo, xolo <strong>VI</strong>II saukunis Semdgom <strong>qarTuli</strong> eklesiis ga<strong>Tavi</strong>suflebam<br />
asureli mamebi ixsna yovelgvari zegavlenisagan.<br />
amitomac, IX-X saukunis erTi himnografi daviT garejelisadmi miZRvnil<br />
sagalobelSi mouwodebs saeklesio moRvaweebs _ `Zmebs~, romlebic ar<br />
icnoben daviT garejelis moRvaweobas, aucileblad Seiswavlon igi. kerZod,<br />
is wers: `...esreATve daviT Cuenda iqmna, kacno Zmano! umecar nu xarT,<br />
SeiswaveT didi ese...~ 212 aqedan sruliad aSkarad Cans, daviTis (da asurel<br />
mamaTa) Rvawli ucnobi yofila. mwerali _ msxemi zedazneli iovane zedaznelisadmi<br />
am droisaTvis daweril galobaSi wers: `mamaA mamaTaA, Rirsi qebisaA,<br />
iovane idideboden, aTormetTa maT Tana mowafeTa, romelTa mier ganaTlda<br />
dRes queyanaA ese qarTlisaA~; `samkaul iqmen kaTolike eklesiisa da<br />
mcxeTa qalaqi wmida iqmna swavliTa SeniTa, mamao~. 213<br />
<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> `umecari~ iyo imiT, rom sruliad ar<br />
icoda aTormetTa mamaTa Rvawli, <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qarTul <strong>eklesia</strong>ze
556 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
monofizitebisa da monoTelitebis batonobis dros, cxadia, isini Seecdebodnen<br />
mieCqmalaT qalkedonizmisaTvis mebrZol asurel mamaTa Rvawli,<br />
aekrZalaT maTi xseneba. amitomac <strong>VI</strong>II-IX saukuneebis avtorebi saeklesio<br />
pirebs acnoben asurel mamaTa Rvawls da mouwodeben: `nu umecar xarT~,<br />
`SeiswaveTo~. marTlac, <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qalkedonituri aRmsareblobisa<br />
da <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>Tavi</strong>sTavadobisaTvis brZolis gamo asureli mamebis<br />
damsaxureba miCqmaluli iqneboda.<br />
unda iTqvas, rom CvenSi ratomRac Seuracxyofad miiReba qarTul <strong>eklesia</strong>ze<br />
monofizitTa zegavlenis Sesaxeb saubaric ki. amitomac aseTTaTvis<br />
cnobili unda iqnas, rom saukuneTa manZilze, maT Soris V, <strong>VI</strong> da <strong>VI</strong>I<br />
saukuneebSic ki, monofizitoba bizantiis imperiasa da mis dedaqalaq konstantinopolSi<br />
TiTqmis iseve iyo miRebuli, rogorc qalkedonitoba. bizantiaSi<br />
am saukuneebSi monofizitTa da qalkedonitTa Soris daucxromeli<br />
brZola da dapirispireba iyo. aRsaniSnavia, rom am brZolaSi arc monofizitebi<br />
damarcxebulan da arc qalkedonitebs gaumarjviaT. amitomac, imperiis<br />
damSvidebis mizniT, bizantiis imperatorebi iZulebulni gaxdnen, V saukunis<br />
bolos wasuliyvnen kompromisze da gamoecaT `henotikoni~, romelic erTmaneTTan<br />
aTanxmebda monofizitebsa da qalkedonitebs. ase rom, aRiarebdnen<br />
orive sarwmunoebriv mimarTulebas. TviT imperatori iustiniane erT periodSi<br />
monofizitobisaken ixreboda da mas uWerda mxars. monofizitTa si-<br />
Zlieris gamo <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisisaTvis imperatorma heraklem monofizit-<br />
Ta da diofizitTa Tanaarsebobis Teoriac ki moifiqra. Camoyalibda `monoTelitoba~,<br />
romelmac saukunis bolomde iarseba. mxolod 681 wlis msoflio<br />
krebis Semdeg bizantiis imperiaSi sabolood damarcxdnen monofizitebi da<br />
monoTelitebi, gaimarjva qalkedonitobam. amas gadmogvcems cnobili istorikosi<br />
kartaSevi <strong>Tavi</strong>s wignSi `msoflio krebebi~. marTalia, bizantiaSi Tanaarsebobdnen<br />
monofizitebi da qalkedonitebi da xandaxan eklesiisa da saxelmwifos<br />
marTvis sadaveebi xelT epyraT, magram mainc, cxadia, bizantia erTguli<br />
iyo, zogadi TvalsazrisiT, qalkedonis krebis anu diofizitobisa.<br />
aRniSnulis gamo, CvenSi arsebuli mtkiceba, rom arasodes, maT Soris arc<br />
<strong>VI</strong> da arc <strong>VI</strong>I saukuneebSi, Cvens <strong>eklesia</strong>ze gavlena ar hqonia monofizitobasa<br />
da monoTelitobas, rom saqarTveloSi ar cxovrobdnen qarTveli monofizitebi<br />
da monoTelitebi, seriozuld ar unda CaiTvalos. CvenSi, ise rogorc<br />
bizantiaSi, Tanaarsebobdnen monofizitebi da qalkedonitebi, magram maT<br />
sxvadasxva mrwamsi hqondaT. amis gamo isini mudam ebrZodnen erTmaneTs.<br />
mxolod <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg damarcxdnen saqarTveloSi monofizitebi da<br />
monoTelitebi, rasac xeli Seuwyo iman, rom msgavsi ambavi ufro adre, <strong>VI</strong><br />
(681 wlis) msoflio krebis Semdeg daiwyo bizantiaSi. am krebis sapasuxod<br />
726 wels somxeTSi mowveulma krebam dagmo qalkedonitoba da miiRo monofizitoba.<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m isargebla amiT da sabolood miemxro qalkedonitobas.<br />
<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg qarTul <strong>eklesia</strong>Si daiwyo qalkedonitobis<br />
zeimi da monofizitobis damarcxeba.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
557<br />
<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg <strong>Tavi</strong>si Rirseuli adgili daiWires wmida ninom da<br />
wina saukuneebSi moRvawe qarTvelma qalkedonitma wmindanebma.<br />
aRsaniSnavia isic, rom orTodoqs qalkedonitTa mier wmida ninos Rvawli<br />
arc <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi yofila mTlianad daviwyebuli. amis magaliTia am<br />
saukuneebSi Seqmnili `qebaA da didebaA <strong>qarTuli</strong>sa enisaA~, sadac wmida<br />
nino da wmida elene, qarTvelTa da `rom-saberZneTis~ ganmanaTlebelni,<br />
erTad moixsenebian xazgasmiT maSin, roca monofizitebi erTad moixseniebdnen<br />
wmida ninosa da wmida grigols.<br />
termin `naTesaviT qarTvelis~ Sesaxeb<br />
cnebebis `naTesaviT qarTvelisa~ (e.i. erovnebiT qarTvelis, gvartomobiT<br />
qarTvelis) da `qarTvelis~ gagebisaTvis moviSvelioT Zveli qarTveli<br />
moRvaweebis, mwerlebisa da istorikosebis gansazRvrebani.<br />
gansakuTrebiT sainteresoa, rom `qarTlis cxovrebis~ mixedviT qarTveli<br />
da `naTesaviT qarTveli~ ewodeba saqarTvelos nebismieri kuTxis Svils.<br />
`qarTlis cxovrebis~ mixedviT egriseli, iseve rogorc hereTisa da<br />
kaxeTis mkvidri, naTesaviT qarTvelia. qarTvelTa saerTo erovnuli erToba,<br />
saerTo qarTveloba yovelTvis naTlad aris gadmocemuli nebismier Zvel<br />
TxzulebaSi. mag. ilarion qarTvelis cxovrebaSi naTqvamia: `ilarion iyo<br />
naTesaviT qarTveli, queyaniT kaxeTiT~, `aRmoscenda ukue netari ese queyaniT<br />
qarTliT, sazRvarTagan da kerZoTa kaxeTisaTa~. 214 wmida ilarion qarTveli<br />
moRvaweobda 822-875 wlebSi; aqedan Cans, rom ilarioni kaxeTis mcxovrebia<br />
anu, dRevandeli terminologiiT, kaxelia. miuxedavad amisa, is `naTesaviT~<br />
kaxeli ki ar aris (im dros ar iyo aseTi gansazRvra), aramed erovnebiT, anu<br />
`naTesaviT~ qarTvelia.<br />
aseve <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi egrisis qveynis<br />
erT-erT `sanaxebSi~, argveTSi, mTavrebi<br />
arian daviTi da konstantine (es mTavrebi<br />
730 wels wmida mowamis gvirgviniT Seimknen).<br />
Tumca, isini egriselebi arian, maT mematiane<br />
ar uwodebs `naTesaviT megrels~, aramed uwodebs<br />
qarTvels.<br />
`iyvnes wmidani ese mowameni daviT da konstantine<br />
qarTvelni sanaxebisagan argveTisa<br />
didni da didebulni tomebiTa da mTavarni<br />
qveynisanni~. 215<br />
es rom kerZo gamonaklisi ar aris, Cans<br />
Semdegidan: `...IV saukunis cnobili moazrovnisa<br />
da mwerlis evagri pontoelis biograf-
558 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
iaSi aRniSnulia, rom evagri warmoSobiT iyo pontoeli, iberTa qalaqis<br />
mcxovrebi. paladis Semdgom V saukunis istorikosebi aRniSnaven, rom evagri<br />
tomiT iberia~. 216<br />
tomiT iberi igive `naTesaviT qarTvelia~, Zveli <strong>qarTuli</strong> terminologiis<br />
mixedviT. pontoSi mcxovrebi lazebi da megrelebi erovnebiT, anu gvartomobiT<br />
`naTesaviT~ qarTvelebad _ `iberebad~ iTvlebodnen.<br />
ioane mTawmideli mesxi iyo, magram giorgi mTawmidels misi kuTxuri<br />
warmomavloba saerTod ar aRuniSnavs, is wers: `ioane iyo naTesaviT qarTveli~.<br />
ratom ar aRniSnaven mis mesxobas? anda ilarion qarTvelis kaxelobas?<br />
mizezi isaa, rom `mesxi~, rogorc tomobrivi erTeuli anda erovneba im<br />
dros ar arsebobda. arsebobda `mesxeTi~, `kaxeTi~, magram am kuTxeebis<br />
mkvidrni iseve rogorc sxva kuTxeebisa, `naTesaviT qarTvelni~ iyvnen.<br />
magaliTad, eqvTime aTonelis Sesaxeb naTqvamia, rom iverTa monasterSi<br />
`ganiTqva saxeli misi da pativsa uyofdes berZenni da qarTvelni~. aq<br />
`qarTvelSi~ igulisxmeba yvela kuTxis Svili saqarTvelosi. eqvTime `gamoCnda<br />
samkaulad `naTesavisa Cvenisa~.<br />
`naTesaviT qarTveli~ _ es termini Zvelad qarTveli eris tomebad<br />
dayofamde (XV saukunemde) aRniSnavda qarTvel ers.<br />
`naTesaviT qarTveli~ <strong>qarTuli</strong> eklesiis samwysoa. qarTlis kaTalikosi<br />
`naTesaviT qarTvelTa~ kaTalikosia, e.i. qarTlis kaTalikosi kaTalikosia<br />
ara marto aRmosavleT, aramed dasavleT saqarTvelos mosaxleobisac, radganac<br />
dasavleT saqarTvelos mosaxleobac `naTesaviT qarTvelia~.<br />
qarTlis kaTalikoss iuridiulad ZvelTaganve aRiarebuli kanonieri ufleba<br />
aqvs mTel qarTvel erze, amitomac afxazeTis kaTalikosi masze dabla<br />
mdgomi mamamTavaria, radganac dasavleT saqarTvelos samwyso `naTesaviT<br />
qarTvelTas~ Semadgeneli nawilia da masze <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias qarTlis<br />
kaTalikosi afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnamde axorcielebda, xolo<br />
misi warmoqmnis Semdgom iuridiulad is `umrwemes~ kaTalikosad gaformda.<br />
`naTesaviT qarTveli~ _ saqarTvelos nebismieri kuTxis Svils erqva<br />
TviT vidre mongolobamde, anu saqarTvelos erTiani saxelmwifoebriobis<br />
moSlamde (aRsaniSnavia, rom saxelmwifo mTlianobis darRvevis Sedegad<br />
Temobrioba-tomobriobis aRmocenebis Semdgom wm. ilarions ukve `kaxels~<br />
_ `kaxs~ uwodebdnen). 217<br />
`iberia~ _ eTnikuri Sinaarsis matarebeli termini<br />
afxazeTis samefos warmoqmnamde da zogjer mis Semdegac, evropelebi da<br />
ucxoelebi rogorc dasavleT, ise aRmosavleT saqarTvelos uwodebdnen<br />
iberias, xolo mis xalxs _ iberebs.<br />
cnobili istorikosi, mRvdeli miqel TamaraSvili, romelic brwyinvaled<br />
icnobda ucxour wyaroebs saqarTvelos Sesaxeb, wers: `uwin evropelebi `ibe-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
559<br />
ria~ da `georgia-~s saxeliT xSirad gulisxmobdnen mis dasavleT nawils _<br />
imereT-samegrelosac~. 218 Zveli <strong>qarTuli</strong> mwerloba da wyaroebi sityvebs `iberiasa~<br />
da `ibers~ ar iyenebdnen. es sityvebi araqarTul terminebad iyo<br />
miCneuli. amitomac qarTveli mTargmnelebi am sityvebs Targmnidnen ase (amas<br />
gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs): `iberi~ _ `qarTvelia~ `iberia~ _ `qarTvelni~.<br />
Zvel qarTvel mTargmnelebs, sadac ki SexvedriaT sityvebi `iberi~ da<br />
`iberia~, yvelgan uTargmniaT `qarTvelad~, miuxedavad imisa, Seesabameboda<br />
Tu ara realur viTarebas aseTi Targmna. amis magaliTad SeiZleba moviyvanoT<br />
espaneTis iberiis Sesaxeb evropuli Txzulebebis Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebi.<br />
aq yvelgan `iberi~ Targmnilia `qarTvelad~.<br />
ase: `...cnoba dasavleTis iberebis Sesaxeb moipoveba basili kesarielis<br />
(329-379) ...uZveles qarTul TargmanSi. igi Targmnilia <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi~. 219<br />
qarTvel mTargmnelebs qvemoT moyvanili winadadeba _ `Tavdapirvelad<br />
zRva ar arsebobda, arc is SemaZrwunebeli ufskruli iyo, romelic ekvris<br />
britaneTis kunZulsa da dasavleTis iberias (espaneTs)~, uTargmniaT aseTi<br />
saxiT: `ara iyo zRuaA... arca SesaZrwunebeli igi siRrme,.. romeli igi gare<br />
moadges Walaksa mas britaniaAsasa da qarTvelTa maT dasavalisaTa~. 220<br />
rogorc vxedavT, aq `dasavleTis iberia~ Targmnilia _ `qarTvelTa maT<br />
dasavalisaTad~, anu ucxo sityva `iberia~ iTargmna ase _ `qarTvelni~.<br />
igive winadadebas giorgi mTawmideli Targmnis Semdegi saxiT: `ara iyo...<br />
ufskruli, romeli gareSeicavs Walaksa da qarTvelTa maT dasavalisaTa~. 221<br />
eqvTime mTawmindelic `kelt-iberebs~ Targmnis _ `kelt-qarTvelni dasavalisanni~.<br />
`Zveli qarTveli mTargmnelebis mier espaneTis iberiis aRsaniSnavad<br />
SemoTavazebulia termini _ `qarTvelni dasavalisani... pirineis naxevarkun-<br />
Zulis iberielebi moxsenebulni arian terminiT `qarTvelni dasavalisani~<br />
`liber generationis~-is qarTul versiaSic~. 222<br />
Tu <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi da XI saukunis dasawyisSic `iberia~ iTargmneba<br />
rogorc `qarTvelni~, XI saukunis Semdgom ukve `iberiis~ aRsaniSnavad sxva<br />
terminia gamoZebnili.<br />
amJamad miRebulia, rom `berZnebTan `iberiad~ cnobil qveyanas adgilobriv<br />
_ `qarTli~ saxeli daumkvidrda~. 223<br />
ismis kiTxva da am kiTxvis pasuxi arsebiTia _ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `iberia~<br />
ratom iTargmneba rogorc `qarTvelni~ da ara `qarTli~?<br />
pasuxi aseTia _ <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> `qarTli~ daiSala da warmoiqmna `afxaze-<br />
Ti~, `qarTli~ (e.i. tao-klarjeTi Sida qarTlTan erTad) da `kaxeT-hereTi~.<br />
magram samive am provinciis mcxovrebni iyvnen `naTesaviT qarTvelni~. er-<br />
Tad aRebul am provinciebs (e.i. aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos<br />
erTad) <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebamde Seesabameboda termini `qarTli~, anu<br />
`iberia~, <strong>VI</strong>II saukunidan ki saerTo erTian qveyanas `qarTli~ ukve aRar
560 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ewodeba _ Zveli qarTlis samefos teritoriaze sami erTmaneTisagan<br />
damoukidebeli politikuri erTeulis warmoqmnis gamo, romelTagan erTerT<br />
provincias SerCa Zveli saxeli, yofili erTiani samefoAsa _ `qarTli~.<br />
<strong>VI</strong>II-X saukuneTa qarTvelma mTargmnelebma kargad icodnen, rom ucxouri<br />
termini `iberia~ Seesabameboda ara marto aRmosavleT saqarTvelos, aramed<br />
aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTad aRebuls _ Zvel qarTlis samefos.<br />
amitomac, <strong>VI</strong>II-X saukuneTa mTargmnelebi termin `iberiis~ Targmnisas<br />
vardebian Zalze uxerxul mdgomareobaSi. Tu isini `iberias~ Targmnian<br />
rogorc `qarTls~, maTi Targmani arazusti da araswori iqneba, radganac<br />
<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `iberia~ da `qarTli~ ukve aRar udris erTmaneTs, ekvivalenturi<br />
aRar aris, radganac ucxouri termini `iberia~ kvlav Zveleburadve<br />
ewodeba aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTad, xolo `qarTli~<br />
am saukuneebSi ukve mxolod aRmosavleT saqarTvelos erT nawils<br />
ewodeba. amitomac mTargmnelebi termin `iberias~ ar Targmnian rogorc<br />
`qarTls~, maT termin `iberias~ sxva ekvivalenti gamouZebnes. marTlacda<br />
ra saxeli unda darqmeoda aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos erTad<br />
aRebuls? mecnierebi aRniSnaven, rom `saqarTvelo~ am erTobis aRsaniSnavad<br />
jer kidev ar iyo gamoZebnili (igi ixmareba XI s-dan). am terminis gamoZebnamde<br />
ki aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos mTlianobis aRmniSvneli Zveli<br />
terminis, `qarTlis~ gacveTis gamo, am krebiTobis, erTianobis aRmniSvneli<br />
sityvis magier <strong>VI</strong>II-XI saukuneTa mwerlebi xmaroben sityvebs _ `aRmosavleTi~<br />
da `CrdiloeTi~.<br />
Tuki <strong>VI</strong>II-X saukuneTa mTargmnelebi `dasavleTis iberiis~ Targmnisas<br />
sityva `iberiis~ nacvlad gamoiyenebdnen axladmoZebnil termins `aRmosavleTs~,<br />
es mxolod gaugebrobas gamoiwvevda. mTargmnelebma airCies sxva<br />
gza. maT geografiuli Sinaarsis termin `iberias~ gamouZebnes eTnikuri<br />
Sinaarsis matarebeli ekvivalenti _ `qarTvelni~. es xerxi mTargmnelebma<br />
gamoiyenes Segnebulad da daamkvidres kidec saukuneTa manZilze, radganac<br />
darwmunebulni iyvnen, rom termini `iberia~ matarebeli iyo rogorc geografiuli,<br />
ise eTnikuri Sinaarsisac. svidas leqsikonSi aRniSnulia: `iberebi _<br />
tomis saxelia da iberia _ qveyanaa. aris sxva iberiac, dasavleTisa...~<br />
ucxo sityva `iberia~ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi gadaiTargmna rogorc `qarTvelni~.<br />
`iberia~ ewodeboda aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTad, aseve<br />
`qarTvelni~ mosaxleobdnen im dros rogorc aRmosavleT, aseve dasavleT<br />
saqarTveloSi. uZvelesi droidanve, Zveli qarTlis samefos (farnavazis<br />
samefos) Seqmnis Semdgom, dasavleT saqarTvelos mosaxleobas iseve ewodeba<br />
qarTvelni, rogorc aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobas. <strong>VI</strong>II saukunis<br />
Sua wlebidan vidre X saukunis dasasrulamde, e.i Zveli qarTlis samefos<br />
oficialuri gauqmebidan vidre saqarTvelos gaerTianebamde, miuxedavad<br />
imisa, rom qveyanaSi sxvadasxva politikuri erTeulebi arsebobda, aRmosav-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
561<br />
leT da dasavleT saqarTvelos nebismier kuTxeSi mcxovreb mkvidr mosaxleobas<br />
qarTveli xalxi warmoadgenda. am mizezis gamo termini `iberia~<br />
gadaiTargmna, rogorc `qarTvelni~. cxadia, <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi aRmosavleTdasavleT<br />
saqarTvelos erTad `qarTli~ rom rqmeoda, `iberias~ Targmnidnen<br />
rogorc `qarTls~, magram im dros `qarTli~ ewodeboda aRmosavleT<br />
saqarTvelos erT nawils, amitom `iberia~ iTargmna rogorc `qarTvelni~,<br />
radganac qarTvelebiT dasaxlebuli iyo rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleTi<br />
saqarTvelo da `qarTvelni~ ufro zusti ekvivalenti iyo `iberiisa~,<br />
vidre `qarTli~ (<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi).<br />
Zvel saqarTveloSi terminebs `iberiasa~ da `ibers~ aniWebdnen eTnikur<br />
Sinaarss da miiCnevdnen `naTesaviT qarTvlis~ fard sityvad. amis magali-<br />
Tad SeiZleba moviyvanoT eqvTime mTawmidelis ambavi. man miiRo gadawyvetileba,<br />
gamgzavrebuliyo espaneTSi, imis gamo, rom TiTqosda espaneTi<br />
dasaxlebuli iyo qarTveli xalxiT. am Secdomis mizezi imaSi mdgomareobda,<br />
rom is termin `iberiaSi~ eTnikur Sinaarss sdebda. amitom pirineis<br />
naxevarkunZulis iberebs man, ise rogorc sxva Zvelma mTargmnelebma, uwoda<br />
`qarTvelni dasavalisani~.<br />
aqedanac Cans, rom `iberias~ hqonda eTnikuri Sinaarsi rogorc am epoqa-<br />
Si, aseve antikur xanaSi. antikur xanaSi `iberias~ Seesabameboda termini<br />
`qarTli~, xolo <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi (SesaZloa <strong>VI</strong>-X saukuneebSi) Seesabameboda<br />
termini `qarTvelni~.
562 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>II<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> XI <strong>saukuneSi</strong><br />
`Tu visme samarTlianad eTqmis, rom<br />
TviT daiwvnen da sxvas ki gza gaunaTeso,<br />
es Cvens mama-papas eTqmis da madlobelni<br />
Svilni lmobierebiT pir-qve unda davemxoT<br />
maT saflavTa winaSe da vugaloboT<br />
dideba didebulTa da qeba qebulTa~.<br />
ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />
marTali marTali
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
saqarTvelos sapatriarqos daarsebis politikuri<br />
safuZveli XI <strong>saukuneSi</strong><br />
563<br />
978 wels mefe bagrat III-is dros aRsdga iberiis, anu `qarTlis samefo~.<br />
saqarTvelo gaerTianda. 1 amjeradac, iseve rogorc vaxtang gorgaslis dros,<br />
saqarTvelos saxelmwifoSi Sedis aRmosavleTi, dasavleTi da samxreTi<br />
saqarTvelo. 2 1010 wels bagrat III-m <strong>Tavi</strong>s samefos kaxeT-hereTic Semouer-<br />
Ta, 3 amiT restavrirebul iqna farnavaz mefis mier daarsebuli farnavazian-xosroianTa<br />
iberiis saxelmwifo. saqarTvelos erTian saxelmwifod<br />
aRdgena ganapiroba qarTveli eris Sinaganma mondomebam, arabTa dasustebis<br />
Semdeg, IX-X saukuneebSi, gansakuTrebulad gazrdilma erovnulma TviTSegnebam.<br />
Tumca unda iTqvas, rom vaxtang gorgaslis Semdeg, <strong>VI</strong>-X saukuneebSi,<br />
imdenad didi iyo `qarTlis samefos~ aRdgena-restavraciis survili, rom<br />
<strong>VI</strong>II saukunemde <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi azri ar cnobda erTiani `<strong>qarTuli</strong><br />
samefos~ daSlas da `qarTli~ kvlav erTian qveynad esaxeboda Savi<br />
zRvidan bardavamde. <strong>VI</strong>II saukunis Semdgom, marTalia, Seiqmna `afxazTa~,<br />
`tao-klarjeTis~, `kaxeT-hereTis~ samefoebi, magram TiToeuli es <strong>qarTuli</strong><br />
saxelmwifoebrivi erTeuli cdilobda gaeerTianebina saqarTvelo da aRedgina<br />
iberiis Zveli samefo.<br />
`<strong>VI</strong>II saukunidan saqarTvelos teritoriaze Camoyalibda ramdenime politikuri<br />
erTeuli: egris-afxazeTis samefo, qarTvelTa sakurapalato, kaxeTis<br />
saepiskoposo, hereTis samTavro da Tbilisis saamiro... egris-afxazeTis<br />
samefos ukiduresi zRvari Crdilo-dasavleTiT iyo mdinare da qalaqi<br />
nikofsia. konstantine porfirogenetis cnobiT, afxazeTsa da jiqeTs Soris<br />
sazRvari md. nikofsiaze gadioda. mdinare nikofsia Tanamedrove niCepsuxoa,<br />
romelic q. tuafses midamoebSi erTvis Sav zRvas. qalaqi nikofsia ki<br />
afxazeTSi mdebareobda. XI saukunis mwerlis, giorgi mciris TqmiT, `erTi...<br />
mociqulTagani _ simons vityvi kananelsa _ queyanasa Cuensa damarxul ars,<br />
afxazeTs, romelsa nikofsi ewodebis~. aRmosavleTi sazRvari afxazTa samefosi<br />
md. klisura (Tanamedrove kelasuri) iyo... TandaTanobiT xdeba afxazeTis<br />
politikuri sazRvrebis gafarToeba aRmosavleTiT: leon afxazTa<br />
mefeman `daipyro afxazeTi da egrisi vidre lixamde~. 4<br />
afxazeTis samefos warmoqmnas Sedegad mohyva am samefoSi avtokefaluri<br />
eklesiis daarseba `afxazeTis sakaTalikosos~ saxelwodebiT. mas avtokefalia<br />
750-ian wlebSi mianiWa antioqiis sapatriarqom, efrem mciris mier<br />
gamoyenebuli `antioqiuri qronografis~ da agreTve ucxour wyaroTa Tanaxmad.<br />
am <strong>eklesia</strong>s `qvemo iberiis~ <strong>eklesia</strong> erqva, radganac iberiis erTiani samefos<br />
arsebobis dros dasavleT saqarTvelo am samefos nawils Seadgenda.<br />
am eklesiis damoukidebloba, qarTul wyaroTa Tanaxmad, 830 wels cno<br />
`zemo iberiis~, anu `tao-klarjeTis~ samefom.
564 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
`X <strong>saukuneSi</strong> tao-klarjeTi erT-erTi uZlieresi iyo saqarTvelos samefo-samTavroTa<br />
Soris. am saukunis pirvel naxevarSi misi sazRvari md.<br />
araqsis zemo xeobamde aRwevda. tao-klarjeTi kidev ufro gaZlierda da<br />
ufro Sors gadaiWima misi sazRvrebi X saukunis meore naxevarSi daviT<br />
didi kurapalatis dros... 80-ian wlebSi daviTma daipyro qalaqi manazkerti<br />
_ vanis tbis Crdilo-aRmosavleTiT. 997 wels man alya Semoartya<br />
cnobil savaWro qalaq xlaTs _ vanis tbis napirze... amrigad, X saukunis<br />
meore naxevarSi tao-klarjeTis samefo moicavda vrcel miwa-wyals, romlis<br />
samxreTi sazRvari aRwevda vanis tbasa da qalaq erzinkanamde (axlandeli<br />
erzinjani). amave dros daviTi <strong>Tavi</strong>s gavlenas avrcelebda CrdiloeTiTac,<br />
saqarTvelos sxva samefo-samTavroebze. daviT didma kurapalatma<br />
isargebla afxazeTis Sinagani aSlilobiT da <strong>Tavi</strong>si Svilobili bagrati,<br />
saqarTvelos istoriaSi bagrat III-is saxeliT cnobili, pirvelad qarTlSi<br />
975 wels, xolo 3 wlis Semdeg afxazeTSi mefed dasva. am saqmeSi daviTs<br />
energiulad TanamSromlobda qarTlis eris<strong>Tavi</strong> ioane maruSis Ze~. 5<br />
iahia antioqielis cnobiT, zemo iberis kaTalikoss gavlena da ndoba<br />
hqonda bizantiis samefo karze. es iqidan Cans, rom daviT kurapalats<br />
basili II-sTan `qarTvelTa kaTalikosi~ gaugzavnia molaparakebisaTvis, xolo<br />
mefe giorgi I-is dros basili II-sTan sazavo molaparakebisaTvis midian<br />
sasuliero meTaurebi _ kaTalikosi da episkoposebi. 6<br />
daviT mefemo, _ wers iahia antioqieli, _ `qarTvelTa kaTalikosi saxelmwifos<br />
sxva mraval didebulTan erTad mefis karze gagzavna. mefem (basili<br />
II-m) maT titulebi Camouriga, mowyaleba uyo da isini daviTTan dabrundnen~. 7<br />
`saqarTvelos teritoriis aRmosavleT nawilSi ori politikuri erTeuli<br />
Camoyalibda: kaxeTis saqorepiskoposo da hereTis samefo... X saukunis meore<br />
naxevarSi kaxeTi da hereTi gaerTiandnen. es gaerTianeba vrceldeboda aragvidan<br />
mdinare axsumde (axsu mtkvris marjvena Senakadia da erTvis mtkvars daaxloebiT<br />
iq, sadac marjvena mxridan araqsi uerTdeba, q. sabirabadis midamoeb-<br />
Si). kaxeT-hereTi 1010 wlis axlo xanebSi bagrat III-m SeuerTa saqarTvelos~. 8<br />
bagrat III-is saxelmwifo gadaWimuli iyo nikofsiidan mtkvar-araqsis SesarTavamde<br />
aRmosavleTiT, xolo samxreTiT vanis tbamde. marTalia, daviT kurapalatis<br />
sikvdilis Semdeg misi samefos vanistbispira miwebi basili II-m miuerTa<br />
bizantias, magram es miwebi mainc sadavo teritoriebi iyo bizantiasaqarTvelos<br />
Soris, ramac giorgi I-is dros gansakuTrebiT iCina <strong>Tavi</strong>.<br />
`qarTlis cxovrebisa~ da bagrationTa XI saukunis mematianis, sumbat<br />
daviTis Zis Tanaxmad, bagrat III-is samefoSi Sedioda mTliani kavkasia Savi<br />
zRvidan kaspiis zRvamde. bizantiis imperatorebs axladSeqmnili uzarmazari<br />
<strong>qarTuli</strong> saxelmwifosi eSinodaTo, _ wers is.<br />
bagrat III-m `...daipyra yoveli kavkasia TYTmpyrobelobiTa jiqeTiTgan<br />
vidre gurgenadmde. xolo adarbadagani da Sarvani moxarke yo, somxiTsa
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
565<br />
xelmwifebiTa nebierad ganagebda. mefe sparsTa TYs megobrad da erTgul<br />
yo sibrZniTa da ZlierebiTa TYsiTa ufros saxleulTa TYsTasa da berZenT<br />
mefesaca SiSi aqunda amisi yoveladve~. 9<br />
vaxtang gorgaslis msgavsad, bagrat III-m savsebiT gaaerTiana zemo da<br />
qvemo iberia, amitomac is, mematianeTa Tanaxmad, <strong>Tavi</strong>si didebiT, ZaliT da<br />
gonebiT qarTvel mefeTa Soris erTaderTi iyo msgavsi vaxtang gorgaslisa<br />
(igulisxmeba <strong>VI</strong> saukunidan XI saukunemde): `...Semdgomad didisa mefisa<br />
vaxtang gorgaslisa aravin gamoCenil ars sxua msgavsi misi didebiTa da<br />
ZaliTa, da yovliTa gonebiTa...~ 10<br />
quTaisis taZris kurTxevis droso, _ wers mematiane, _ bagrat III-m Sekriba<br />
`yovelni didebulni zemoni da quemoni, mamulisa da samefosa misisa myofnio~. 11<br />
mkvlevar-istorikosebis v. donduasa da g. wulaias Tanaxmad, `qvemo mamulSi~<br />
da `zemo mamulSi~ igulisxmeba cal-calke dasavleTi da aRmosavleTi<br />
saqarTvelo. `dasavleT saqarTvelos (afxazeTis) samefo <strong>Tavi</strong>si<br />
geografiuli pirobebiT warmoadgenda `qvemos~ `zemosTan~ _ aRmosavleT<br />
qarTul qveyanasTan `SefardebiT~. 12<br />
`qvemo~ da `zemo~ iberiis gaerTianebas erTiani `saqarTvelos samefos~<br />
sazRvrebSi, saeklesio kanonebis Tanaxmad, Tan unda mohyoloda `qvemo iberiis~<br />
(anu afxazeTis) sakaTalikososa da `zemo iberiis~ (anu mcxeTis) sakaTalikosos<br />
gaerTianeba saqarTvelos erTian <strong>eklesia</strong>d, radganac ZvelTaganve<br />
arsebula da msoflio krebaTa dadgenili kanonebiT eklesiis sazRvari<br />
Tan unda emTxveodes saxelmwifo-administraciul sazRvars.<br />
marTlac, erTian saqarTvelos samefoSi Seiqmna erTiani saqarTvelos<br />
sapatriarqo. saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebs SigniT arsebuli ori<br />
sakaTalikososagan Seiqmna erTi sapatriarqo. qarTveli eris ori avtokefaluri<br />
eklesiisagan da agreTve Crdilo kavkasiis, kaspiiszRvispireTisa<br />
da somxeTis <strong>qarTuli</strong> marTlmadidebluri eklesiebis gaerTianebis Sedegad<br />
Seiqmna saqarTvelos sapatriarqo. SeqmnisTanave mis pirvel patriarqs<br />
melqisedek I-s `aRmosavleTis patriarqi~ uwodes mis iurisdiqciisqveSa<br />
teritoriis sididis gamo. ase moixseniebs mas tyoba-ierdis warwera. 13<br />
`patriarqis tituli mcxeTis sakaTalikosom mas Semdeg daimkvidra, rac<br />
saqarTvelos <strong>eklesia</strong> gafarTovda da SeiZina berZnuli sapatriarqos garegnuli<br />
niSnebi da, rogorc Cans, es ar iyo ucxo da sapretenzio arc<br />
bizantiis imperatorebisa da patriarqebisaTvis. melqisedek I, romelmac<br />
pirvelma isargebla am wodebiT, bizantiaSi imperatorebis karze: basilTan<br />
(970-1025), konstantinesTan (1025-28) da romanozTan (1028-34) miRebuli da<br />
dafasebuli pirovneba iyo, maTganve melqisedekma miiRo materialuri daxmareba<br />
da Sewirulebani mcxeTis sveticxovlis mSeneblobisaTvis, miiRo<br />
soflebi bizantiis teritoriaze da sxva~. 14<br />
amJamad miCneulia, rom saqarTvelos pirveli kaTalikos-patriarqi gamoCnda<br />
mefe giorgi I-is dros, wyaroTa Tanaxmad, pirveli patriarqi erTiani qarTu-
566 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
li eklesiisa, melqisedek I, iyo bagrat III-is naTesavi da misive gazrdili.<br />
is iyo didebulTa Svili. kaTalikos svimeonis gardacvalebis Semdeg bagrat<br />
III-m melqisedeki dasva saqarTvelos patriarqad. saqarTvelos patriarqad<br />
dadgomisTanave melqisedeki maSinve gaemgzavra konstantinopolSi saimperatoro<br />
karze basili II-sTan, Cans, imisaTvis, rom konstantinopols ecno<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba.<br />
mematiane wers: `mokuda kaTalikozi sYmon da dasua aman mefeman didebulTa<br />
kacTa Svili meyvisi da gazrdili TYsi melqisedek kaTalikozpatriarqad.<br />
xolo ese wmidaA mefeH warvida berZenTa mefisa basilis<br />
winaSe konstantinopoled, raTa Seewios; rameTu iyo didi ese kaTolike<br />
samociqulo <strong>eklesia</strong> sveti-cxoveli, romeli vaxtang gorgasals aReSena...~ 15<br />
am wyaros miTiTebiT, konstantinopolSi molaparakebisaTvis TviT saqarTvelos<br />
pirveli mefe (<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg) bagrat III Cavida. 16 basili II da<br />
bagrat III (an misi warmomadgeneli), cxadia, pirvel rigSi politikursaxelmwifoebriv<br />
sakiTxebze moilaparakebdnen, magram mematiane aRniSnavs,<br />
rom molaparakebis Tema exeboda <strong>qarTuli</strong> eklesiis sakiTxebs. kerZod,<br />
sakiTxi exeboda `kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong> sveticxovels~. <strong>qarTuli</strong><br />
wyaroebis Tanaxmad, `kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong> sveticxoveli~ ewodeboda<br />
ara saeklesio Senobas mcxeTaSi (cxadia, am Senobasac ewodeboda), aramed<br />
ewodeboda saqarTvelos mTlian <strong>eklesia</strong>s, romlis iurisdiqcia vrceldeboda<br />
pontos zRvidan darubandis zRvamde. swored asea gadmocemuli wyaroSi:<br />
`kaTalikosi qarTlisa KelqveiT ara ars patriarqTa da ara ikurTxvian<br />
patriarqTagan, rameTu <strong>Tavi</strong>sufali ars da mociqulTa magieri da mociqulTa<br />
taxtsa zeda mjdomi da patriarqi, <strong>Tavi</strong> yovelTa <strong>eklesia</strong>Ta: _ wmida kaTolike<br />
samociqulo <strong>eklesia</strong> sveticxoveli... da amas samwyso da KelqveiT<br />
qarTli, rani da kaxeTi, ovseTi... pontos zRYdam darubandis zRvamde~. 17<br />
zemoT moyvanilidan Cans, rom `wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong><br />
sveti-cxoveli~ ewodeba erTiani saqarTvelos <strong>eklesia</strong>s, erTian qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s aseve ewodeboda `wmida mcxeTa~, iseve rogorc amJamad erTiani<br />
bulgareTis <strong>eklesia</strong>s ewodeba `sofiis sapatriarqo~, an `sofiis <strong>eklesia</strong>~,<br />
ruseTisas _ `moskovis sapatriarqo~, serbeTisas _ `belgradis~ da a.S.<br />
aseve saqarTvelos <strong>eklesia</strong>s ewodeboda `sveticxovelis samociqulo <strong>eklesia</strong>~<br />
anda ufro xSirad `mcxeTis samociqulo <strong>eklesia</strong>~. xandaxan qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s simartivisaTvis, ubralod, uwodebdnen `mcxeTas~, xolo saeklesio<br />
pirebs da eklesiisaTvis moRvawe, <strong>eklesia</strong>ze damokidebul adamianebs _<br />
`mcxeTis Svilebs~. magaliTad, mematiane `mcxeTas~ uwodebs erTian qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>: `amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa<br />
saqarTvelosaTYs, romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa<br />
viTarca wmidani samociqulo kaTolike <strong>eklesia</strong>ni, sapatriarqoni da iyos<br />
kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana...~ 18
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
567<br />
amitomac, roca mematiane wers bagrat III (an misi warmomadgeneli melqisedeki)<br />
konstantinopolSi gaemgzavra `sveticxovelis kaTolike samociqulo<br />
eklesiis sakiTxebis gadasaWrelado~, gulisxmobs, rom sakiTxi mTlian<br />
saqarTvelos sapatriarqos Seexeboda. 19<br />
im dros samociqulo <strong>eklesia</strong> ewodeboda ara yvela <strong>eklesia</strong>s, aramed<br />
avtokefalur, damoukidebel <strong>eklesia</strong>s. qarTveli saeklesio moRvaweni mudam<br />
amtkicebdnen, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong>a, radganac aq iqadages<br />
andria pirvelwodebulma, svimon kananelma da sxva mociqulebma. da<br />
radganac <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociquloa, aqedan gamomdinare, avtokefaluric<br />
aris. es avtokefalia adreve iyo aRiarebuli sxva eklesiebis mier.<br />
bagrat III bizantiis samefo karze `avtokefalurobis~ dasamtkiceblad<br />
ki ar wavida (es avtokefalia ukve hqonda qarTul <strong>eklesia</strong>s), aramed, raTa<br />
saimperatoro kars eRiarebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis erT administraciul<br />
erTeulad _ sapatriarqod gaerTianeba da eRiarebina pirveli patriarqi<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiisa _ melqisedek I.<br />
bagrat III-m jer `patriarqad dasva~ melqisedek I, xolo Semdeg mimarTa<br />
konstantinopols, eRiarebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba, radganac<br />
aseT didmniSvnelovan movlenas _ axali sapatriarqos daarsebas _<br />
ar SeiZleboda ar mohyoloda saerTaSoriso saeklesio rezonansi, bagratma<br />
izruna, rom rezonansi dadebiTi yofiliyo.<br />
bagrat III bizantiis samefo karze molaparakebas saqarTvelos sapatriarqos<br />
iurisdiqciis farglebis gansazRvrisaTvisac awarmoebda, rac iqidan<br />
Cans, rom am dromde saqarTvelos SavizRvispireTis mcire nawilze jer<br />
kidev SemorCenili iyo konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcia, xolo<br />
X-XI saukuneTa mijnaze konstantinopolis sapatriarqo kargavs <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias<br />
sabolood saqarTvelos SavizRvispireTze (cnobilia, rom SavizRvispireTis<br />
es teritoriebi, romelzedac iurisdiqcia qarTlis sakaTalikosos<br />
hqonda, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi dai pyro da bizantias SeuerTa herakle<br />
keisarma, amitomac aq <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia konstantinopolma ganaxorciela.<br />
<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg qvemo iberiis sakaTalikoso ibrunebda am<br />
miwebs <strong>Tavi</strong>s iurisdiqciaSi, magram X saukunisaTvis es procesi dasrulebuli<br />
ar iyo _ bagrat III-is epoqamde).<br />
bagrat III-is papam (dedis mamam), afxazTa mefe giorgim, `aRaSena saydari<br />
Wyondidisa, Seqmna saepiskoposod~, 20 xolo dedis Zmam `leon afxazTa mefem,<br />
`aRaSena <strong>eklesia</strong> moqYsa da Seqmna saydrad saepiskoposod~. 21 TviT bagrat<br />
III-m `aRaSena saydari bediisa, da Seqmna saydrad saepiskoposod, mocvala<br />
mun gudayYisa saepiskoposo~. 22 afxazTa mefeebi dasavleT saqarTvelos zRvispireTSi<br />
aarsebdnen qarTul saepiskoposoebs konstantinopolis berZnuli<br />
saepiskoposoebis nacvlad. magram aseTi Secvla ar SeiZleba momxdariyo<br />
<strong>eklesia</strong>Ta SeTanxmebis gareSe. konstantinopolis nacvlad <strong>qarTuli</strong> ek-
568 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
lesiis iurisdiqciis gavrcelebisas unda arsebuliyo SeTanxmeba am <strong>eklesia</strong>Ta<br />
Soris. winaaRmdeg SemTxvevaSi, <strong>qarTuli</strong> saepiskoposoebis daarseba<br />
konstantinopolis iurisdiqciisqveSa teritoriaze CaiTvleboda <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis mtaceblobad, rasac Sedegad mohyveboda <strong>qarTuli</strong> eklesiis mxriv<br />
saerTaSoriso saeklesio izolacia da misi mwvaleblur <strong>eklesia</strong>d gamocxadeba<br />
(aseTi ram, marTlac, moxda, magram ara bagrat III-is, aramed giorgi Isa<br />
da bagrat IV-is dros. erT-erTi sababi amisi iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
iurisdiqciis qveS somxeTis vrcel teritoriaze arsebuli marTlmadidebeli<br />
eparqiebis Sesvla, romelzedac konstantinopoli acxadebda <strong>Tavi</strong>s<br />
pretenzias).<br />
bagrat III-is dros saimperatoro kars ucvnia, rogorc <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
sapatriarqo Rirseba, aseve misi iurisdiqcia SavizRvispireTSi, amitom amis<br />
Semdeg konstantinopolis sapatriarqos arasodes gauxdia sadavod saqarTvelos<br />
SavizRvispireTi da ar CauTvlia <strong>Tavi</strong>s iurisdiqciisqveSa teritoriad,<br />
ufro metic, konstantinopols saqarTvelos sapatriarqos centris _<br />
sveticxovelis taZris restavraciisaTvis Seuwiravs mdidari monasteri<br />
da 105 sofeli.<br />
unda davaskvnaT, rom saqarTvelos sapatriarqos SeqmnisTanave bizantiis<br />
samefo karze irkvevdnen saqarTvelos sapatriarqos sakiTxs da es sakiTxi<br />
konstantinopolSi dadebiTad gadauWriaT. bizantias rom ar ecno saqarTvelos<br />
eklesiis sapatriarqo Rirseba, sapatriarqos centrs _ sveticxovels<br />
da saqarTvelos patriarq melqisedeks saCuqrad ar gadascemdnen monaster<br />
kestorias, romelsac 105 sofeli hqonda, da sxva Sesawirs. 23<br />
1031-1033 ww. saqarTvelos pirvel kaTalikos-patriarqs melqisedeks dauweria<br />
`moxsenebuli mcxeTis saydrisadmi~ (ix. <strong>qarTuli</strong> istoriuli sabuTebi<br />
IX-XIII ss. 1984 w., gv. 22).<br />
am sabuTidan Cans, rom igi ar miiCnevs Tavs sveticxovlis didebuli<br />
taZris maSeneblad, aramed am taZrisTvis miuSenebia gareTa bWeni, garSemo<br />
Semouvlia (SemouSenebia) `stoani~ da gadauxuravs isini. garda amisa, mas<br />
mTeli taZari Seumkia yovelive saeklesio nivTiTa da samkauliT: `Sevamkev<br />
yovliTave samkaulobiTa, gareTiTa bWiTa da garSemo stoaTa moqmniTa da<br />
zeddaburviTa~ (iqve, gv. 22). melqisedeks rom aeSenebina es taZari, amas<br />
uTuod aRniSnavda, rameTi igi CamoTvlis wignebsa da zogierT wvrilmans,<br />
rac mas am taZrisaTvis Seuwiravs an gaukeTebia. marTalia, amJamad miCneulia,<br />
rom melqisedekis dros TiTqosda sveticxovlis Zveli, mcire taZris<br />
adgilze aSenda axali da didebuli, magram, rogorc aRvniSneT, es melqisedekis<br />
sabuTiT ar dasturdeba. ufro metic, yvela Zveli sabuTi, romelic<br />
exeba mcxeTis taZars, miiCnevs, rom igi aSenebulia vaxtang gorgaslis<br />
mier, mxolod XIX s-is bolosa da XX s-Si Seitanes amaSi eWvi da taZari<br />
melqisedekis aSenebulad miiCnies.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
569<br />
melqisedeks sveticxoveli marTlac rom brwyinvaled<br />
da didis didebulebiT Seumkia `warsamarTleblad<br />
qristianeTa~, kerZod, oqrosa da vercxlis furclebiT<br />
mouWedia taZarSi myofi `sveticxoveli~, anu<br />
saswaulmoqmedi gadaWrili xis adgilze aSenebuli<br />
oTxkuTxa sveti. garda amisa, oqro-vercxliTa da TvalmargalitiT<br />
SeuWedia `sakurTxeveli~, anu saRmrTo trapezi,<br />
kankeli da sameufo karebi sakurTxevlisa aseve<br />
oqro-vercxliT SeuWedia.<br />
ierusalimidan mTels msoflioSi ganawilda im<br />
cxovelmyofeli Zelis nawilebi, romelzec jvars<br />
acves Cveni ufali da macxovari ieso qriste. maTgan<br />
akeTebdnen SedarebiT mcire zomis jvrebs, romelnic<br />
iTvlebodnen udides siwmindeebad. maTi qoneba did<br />
ganZad iTvleboda. melqisedeks sveticxovlisaTvis `Seuqmnia~ aseTi jvrebi,<br />
SeuWedavs isini oqroTi da Tval-margalitiT.<br />
aseve, eklesiis udides ganZad iTvleboda qristesTvis wamebuli da Tavdadebuli<br />
wmidanebis nawilebi. maT didi makurnebeli da saswaulmoqmedi Zala<br />
gaaCndaT. rogorc wesi, romelime wmidanis romelime nawils udidesi ostatobiT<br />
moWedavdnen da <strong>eklesia</strong>Si daasvenebdnen xolme. melqisedeksac sveticxovlisaTvis<br />
`Seuqmnia~ samartvilo, anu wmida nawilebis dasasvenebeli<br />
adgili (mec minaxavs msgavsi samartvilo aTonze iverTa monastris mTavar<br />
<strong>eklesia</strong>Si). melqisedeks `samartvilo~ oqro-vercxliTa da Tval-margalitiT<br />
SeuWedavs, masSi dausvenebia TiTqmis yvela wmidanis nawilebi da zemoaRwerili<br />
`Zeli cxovrebisaA~, e.i. ierusalimidan Camosvenebuli jvris nawili.<br />
rogorc aRiniSna, melqisedek kaTalikos-patriarqi aTeulobiT wlebis ganmavlobaSi<br />
mravaljer Cavida saimperatoro karze konstantinopolSi, sadac<br />
mas didis didebiTa da pativiscemiT iRebdnen basili II bulgarTmmusvreli,<br />
konstantine da romanozi Cuqnidnen mas mraval saeklesio siwmindes. magaliTad,<br />
imperator konstantines misTvis uboZebia `oqros xati~, romelic patriarqma<br />
sveticxovels Seswira. basili II-s oqro-vercxliTa da Tval-margalitiT<br />
Semkuli RvTismSoblis xati, xolo romanoz `berZenTa mefes~ misTvis<br />
oqroqsovili Sesamoseli uboZebia, isinic Seswira sveticxovels. <strong>Tavi</strong>s mxriv,<br />
cxadia, Cveni eklesiis pirvel patriarqs gaerTianebuli saqarTvelos pirveli<br />
mefe bagrat III mraval Sesawirs swiravda, a<strong>Tavi</strong>suflebda qarTul <strong>eklesia</strong>s<br />
gadasaxadebisagan. `movaxsene gamzrdelsa Cemsa bagrat kurapalats da<br />
Seuvalad gamixadnes~ (iqve, gv. 27), _ acxadebs melqisedeki.<br />
aRniSnuli sabuTis Tanaxmad, sveticxovlisaTvis melqisedeks Seuwiravs<br />
mooqrouli da Zvirfasi TvlebiT Semkobili macxovris didi zomis xati,<br />
aseve vercxlis, oqrocurvili macxovris xati, naTlismcemlisa da wm. Tev-
570 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
dores xatebi, oqro-vercxliT SeWedilni, sxva xatebi, sul 55 cali. oqrosagan<br />
damzadebuli barZim-feSxumi Semkobili Tval-margalitiTa da minanqris<br />
xatebiT, oqrosave kovziTa da varskvlaviT (`xuirni~), isinic TvalmargalitiT<br />
Semkulni, oqrosave samweroblebi, anu ripidebi, isinic TvalmargalitiT<br />
Semkulni, oqrosave sacecxlurebi da sasakmevleebi da sxva<br />
mravali nivTi. wignebi: oTxive maxareblis wignebi cal-calke, maT garda, wm.<br />
oTx<strong>Tavi</strong>, sami cali `saTanao~, anu satarebeli `oTx<strong>Tavi</strong> saxarebaA~, TvalmargalitiT<br />
Semkobili. vercxliT `Sekazmuli~ vercxlisave `Rilkiloiani~,<br />
mowameTa wignebi `zamTari da zafxuli~, anu zogSi zafxulis dReebSi<br />
<strong>eklesia</strong>Si moxseniebuli wmidanis cxovreba iqneboda, sxvebSi ki zamTarSi<br />
mosaxsenebelTa cxovreba. isinic vercxliT `Sekazmulni~ da mravali sxva<br />
wigni, sul 25 cali. Seuwiravs agreTve mooqroul-movercxlili `sawigneni~,<br />
e.i. wignebis Casawyobi kolofebi. maT garda, mravali sakelaptre, samRvdelo<br />
da samRvdelmTavro Sesamoseli, sanawile da sxva mravali nivTi. saqarTvelos<br />
sapatriarqos, anu qarTul <strong>eklesia</strong>s mravali sofeli ekuTvnoda saqarTvelos<br />
sxvadasxva kuTxeSi. maT garda, TviTon kaTalikos-patriarqs, <strong>Tavi</strong>s<br />
mxriv, `mougia~ mravali sofeli, romelic Seuwiravs mTavari sapatriarqo<br />
taZrisaTvis, kerZod, rogorc aRvniSneT, misTvis berZenTa mefe basili II-s<br />
uboZebia didi monasteri `kestori~. am monasters ekuTvnoda 105 sofeli,<br />
romelic gadaucia sveticxovlisaTvis. man iyida da aRaSena soflebi saqarTvelos<br />
yvela kuTxeSi _ taoSi, klarjeTSi, SavSeTSi, javaxeTSi, kolaSi, faravans,<br />
Sida qarTlSi, kaxeTSi, hereTSi, kakSi, qvemo qarTlSi, romelnic <strong>eklesia</strong>s<br />
Seswira, sul 155. TbilisSi qarTul <strong>eklesia</strong>s didZali simdidre da<br />
Semosavali hqonda. Tbilisis arabma amira alim melqisedekis TxovniT<br />
<strong>eklesia</strong> gadasaxadebisagan gaa<strong>Tavi</strong>sufla.<br />
melqisedeks augia saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi mravali <strong>eklesia</strong> da<br />
daudgams saeklesio saxli (Sewirul soflebSi). sabuTis aRniSnuli CamonaTvalis<br />
qvemoT miwerilia `qoronikoni iyo sm (e.i. 781+240=1021 w.).<br />
am dros melqisedeki jer kidev mxned yofila, moxucebulobis Jams ki mas<br />
Seumzadebia <strong>Tavi</strong>sTvis saflavi, augia masze sakurTxeveli da daudgenia<br />
saflavze mlocveli mRvdeli, romelic yovelmxriv uzrunveluyvia, raTa<br />
masa da mis Svilebs Taobidan Taobamde elocaT pirveli patriarqis saflavze<br />
misi sulis saoxad. kerZod, amave sabuTidan Cans, rom melqisedeks <strong>Tavi</strong>si<br />
saflavi Seumzadebia sveticxovlis taZris sadiakvneSi. aqve man ufro<br />
adre moawyo zemoaRwerili samartvile. rogorc wesi, taZris nawili, romelsac<br />
amJamad sakurTxeveli ewodeba, sam nawilad ganiyofa. centralur, mTavar<br />
nawilSi mowyobilia wmida trapezi, marjvena nawilSi sadiakvnea, marcxena-<br />
Si _ samkveTlo. sveticxovlis am nawilSi (e.w. samkveTloSi) amJamad mcire<br />
<strong>eklesia</strong>a gamarTuli, marjvenaSi (sadiakvneSi) mouwyvia melqisedeks mcire<br />
<strong>eklesia</strong>, gauTxria <strong>Tavi</strong>sTvis saflavi, zed daudgams `sakurTxeveli~, anu
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
571<br />
samwirvelo trapezi. am sakurTxevelze wirva-locva daavala <strong>Tavi</strong>s gazrdils<br />
mRvdels iovanes, romelsac gasamrjelod, saxsrad da col-Svilis gamosakvebad<br />
saukunod daumkvidra mdidari saeklesio Sesawiri _ 5 glexi<br />
sruli fuZiT, e.i. <strong>Tavi</strong>si saxl-kariT, miwiT, venaxiT, WaliT da wisqviliT, sxva<br />
mamulebic gadasca. amasTan dakavSirebiT anderZSi Cawera: `aravis aqvs<br />
amas zeda xeli Tvinier xucisa, romeli sakurTxevelsa amas Cemsa zeda<br />
Jamsa wiravdes~ (iqve, gv. 28.). <strong>Tavi</strong>si saflavis eklesiisaTvisac melqisedeks<br />
Seuwiravs Sesamoseli, barZim-feSxumi da vercxliT namzadi sxva nivTebi.<br />
melqisedeks <strong>Tavi</strong>s mosaxseneblad aRapi (sulis saoxi wirva-locva zed<br />
mobmuli purobiT) daudgenia 24 ianvars.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis devna 1021-1054 wlebSi<br />
bizantia-saqarTvelos omis dros<br />
bagrat III-is gardacvalebis Semdeg iwyeba omi bizantiis imperiasa da<br />
saqarTvelos Soris. es iyo ara ubralo da epizoduri SebrZolebebi, aramed<br />
didi omi, romelic gagrZelda aTwleulobiT da romelSic uSualod monawileobdnen<br />
bizantiis imperatorebi da saqarTvelos mefeebi. omi daiwyo<br />
basili II-is dros, 1021 wels da mimdinareobda imperatorebis konstantine<br />
<strong>VI</strong>II-is, romanoz III-is, miqael IV-is, miqael V-is, zoiasa da Teodoras da<br />
damTavrda konstantine monomaqosis dros, 1054 wels. imxanad saqarTvelo-<br />
Si mefobdnen giorgi I da bagrat IV. swored bagrat IV-is dros Sewyda<br />
bizantia-saqarTvelos omi da daido samSvidobo zavi.<br />
am oms zogadad aseTi saxe hqonda: imperatorebi basili da konstantine<br />
TviTonve ramdenjerme SemouZRvnen <strong>Tavi</strong>anT mravalricxovan armiebs<br />
saqarTveloSi qarTveli mefeebis dasamarcxeblad. romanozis dros ramdenime<br />
wliT samSvidobo zavi daido bizantia-saqarTvelos Soris, romelic<br />
male dairRva. amis Semdeg bizantia <strong>Tavi</strong>si laSqriT, fuliT da sxva saSualebebiT<br />
exmareboda da mxars uWerda saqarTveloSive arsebul separatistul<br />
Zalebs, saqarTvelosa da qarTveli mefis dasamarcxeblad. bagrat IVis<br />
dros, 1054-1057 wlebSi, samwliani molaparakeba zaviT damTavrda.<br />
bagrat III-is mematiane aRniSnavda, rom bizantiis mezoblad saqarTvelos<br />
didi saxelmwifos warmoqmnam, romelic mTel kavkasias eufleboda, SeaSfo-<br />
Ta bizantiis samefo kari. saqarTvelos mefem, wers is, Savi zRvidan kaspiis<br />
zRvamde, `jiqeTidan vidre gurganamde... dai pyra yoveli kavkasia TviTmpyrobelobiT~,<br />
`mefe sparsTa TYs megobrad da erTgul yo sibrZniTa da ZlierebiTa<br />
TYsiTa~. bizantiis mmarTveli wreebisaTvis saSiSi gamxdara saqarTvelos<br />
gaerTianeba: `berZenTa mefeTaca SiSi aqunda amisi yovladveo~.
572 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
amiT iyo gamowveuli is, rom daviT kurapalatis gardacvalebisTanave,<br />
1001 wels, `gamovida basili, berZenTa mefe, da miscnes mas cixeni aznaurTa<br />
ama daviTisTa da dai pyra basili mefeman mamuli daviT kurapalatisa~. 24<br />
basili am dros Seecada Camoegdo mtroba da SuRli bagrat III-sa da<br />
mamamiss gurgen mefeT-mefes Soris, magram es ver SeZlo. bagrat III-is<br />
gardacvalebis (1014w.) Semdeg saqarTvelos samefos erTianoba ar darRveula,<br />
piriqiT, saqarTvelo kidev ufro Zlierdeboda. amitomac, 1021 wels<br />
basilma axalgazrda giorgi I-is dros wamoiwyo Zalze didi omi saqarTvelos<br />
saxelmwifos winaaRmdeg. oms TviT basili mTavarsardlobda. basili<br />
keisars imedi hqonda, rom mis Setevas saqarTvelos samefo ver gauZlebda<br />
da daiSleboda, rogorc iyo bagrat III-mde. magram qarTveli eri da <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> gverdSi amoudga saxelmwifos. <strong>eklesia</strong> bizantiis mier dapyrobil<br />
kuTxeebSi saTaveSi Caudga samamulo oms dampyrobTa winaaRmdeg.<br />
`yovliTa spiTa saberZneTisaTa da ucxoTesliTa uricxYTa~ 25 SemoWril<br />
basili II-es qarTulma mxedrobam didi winaaRmdegoba gauwia giorgi I-is<br />
meTaurobiT: `egzom gagrZelda maT Soris brZola, romel sivltolad ganemzada<br />
basili mefe~. 26 giorgi mefem ukandaxevis Semdeg gaaZliera <strong>Tavi</strong>si armia,<br />
amitomac basili iZulebuli gaxda daetovebina saqarTvelos sazRvrebi da<br />
trapizonis maxloblad daezamTrebina. meore wels is kvlav SemoiWra<br />
saqarTveloSi. giorgi I-ma Seutia mters da gaaqcia: `iwyes brZolad da<br />
aotes zogi basilis laSqrisa~. 27 damarcxebiT gaognebulma imperatorma<br />
moiTxova: `..Zeli cxovrebisa mandiliTa wmidiTa, da dasca igi qveyanasa<br />
zeda da Tqua esreT, viTarmed: `ukeTu mimec me KelTa mtersaTa, arRara<br />
Tayuanis-gce ukunisamde~ da viTar ese yo da Tqua, myis masve Jamsa iZlivnes<br />
da meot iqmnes spani giorgisani~. 28<br />
basili II mzad yofila RmerTi daegmo, Tu omSi qarTvelebi gaimarjvebdnen.<br />
mematianis zemomoyvanili azriT, romelic gamoxatavs imdroindel sazogadoebriv<br />
azrs, qarTveli mefisa da armiis damarcxeba da bizantielTa<br />
gamarjveba RvTis nebiT momxdara. imdroindeli SexedulebiT, bizantia da<br />
misi imperatorebi iyvnen burjni msoflio qristianobisa. imperatorebs<br />
Tayvans scemdnen, rogorc RvTis nebis aRmsrulebelT. albaT, amiT iyo<br />
gamowveuli is, rom bizantielTa mxareze gadavida <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />
erTi nawili dapyrobil samxreT saqarTveloSi: `...mieqces erni, sofelni<br />
ugunur-ususurni cnobiTa da gonebiTa...~ 29 aseT dros, roca qristianul<br />
sarwmunoebas qarTveli eris mteri iyenebda qristiani qarTveli eris<br />
dasapyrobad, <strong>qarTuli</strong> sapatriarqo da samRvdeloeba saTaveSi udgeba samamulo<br />
oms bizantielTa winaaRmdeg dapyrobil samxreT saqarTveloSi.<br />
samRvdeloeba `viTarca erTgulni da WeSmaritni martYlni, saRmrToni Tav-<br />
Ta TYsTa sikudilad ganswirvides, da KorcielTa ufalTaTYs TavTa TYsTa<br />
ganswirvides da sisxlTa dasTxevdes...~ 30 qarTvel samRvdeloebas bizanti-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
573<br />
asTan omSi qarTveli `wvrili eri~ rom ar gamoefxizlebina, mteri gamoiyenebda<br />
maT gulubryvilobas, `cnobiT ugunur-ususurobas~ da maT gulwrfel<br />
qristianobas <strong>Tavi</strong>s sasargeblod. qarTveli samRvdeloeba, <strong>eklesia</strong> da<br />
sapatriarqo `uqristianes~ bizantiis imperiasTan saqarTvelos brZolis<br />
Jams dadga <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos mxareze. <strong>qarTuli</strong> eklesiis aqtiurma<br />
poziciam am omSi gamoiwvia bizantiis samefo karisa da konstantinopolis<br />
sapatriaqros risxva <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT. bizantiis <strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis winaaRmdeg ganewyo. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> mwvalebelTa aramarTlmadideblur<br />
<strong>eklesia</strong>d gamocxadda. daiwyo <strong>qarTuli</strong> monastrebisa da qarTveli<br />
berebis devna imperiaSi.<br />
33-wliani omi bizantiasa da saqarTvelos Soris iyo omi or qristianul<br />
saxelmwifos Soris, amitomac am or qveyanas Soris mSvidobisa da zavisaTvis<br />
iRvwian saeklesio pirebi. kaTalikos-patriarqi melqisedeki, wyaro-<br />
Ta Tanaxmad, xSirad Cadioda konstantinopolSi. am dros xSirad mimodiodnen<br />
saeklesio pirebi bizantiasa da saqarTvelos Soris, mSvidobisa<br />
da SewevnisaTvis. amis Sesaxeb moRweulia aTonis mTawmidis devnili qarTveli<br />
berebis mier dawerili cnoba: `...arca Tu egebis, ravdenni Ruawlni moiTminnes,<br />
yovelTave TiToeulad aRricxuvaA: mimoslvaA Cueni zRYT da KmeliT<br />
da afxazeTs da qarTls savedrebelTa wignTaTYs berZenTa mefeTa winaSe,<br />
da ravdengzis moviRiT wigni TYTmpyrobelTaA da CamovidiT, da kualad<br />
ginebiTa da SeuracxebiTa wargudevnnian usagzloni da uKamurni Jamsa<br />
RelvaTatexisa da zamTrisasa esreT anu TxoviT aRvidiT kualad sameufod<br />
anu RmrTis-moyuareTa kacTa wyalobiTa da kualad SevstirodiT da vesamarTlebodiT<br />
mefeTa~. 31<br />
am cnobiT, qarTvel berebs imdenjer umogzavriaT am omis dros bizantiasa<br />
da saqarTvelos Soris, rom amis aRricxva SeuZlebeli yofila. maTi<br />
mgzavrobis mizani iyo mieRoT <strong>Tavi</strong>si mdgomareobis SemsubuqebisaTvis `savedrebeli<br />
wignebi~ saqarTvelos TviTmpyrobel mefeTagan da CaetanaT es<br />
wignebi `berZenTa mefeTa winaSe~. orive SemTxvevaSi mefeebi naxsenebi arian<br />
mravlobiT ricxvSi, ase rom, berebi konstantinopolsa da saqarTvelos<br />
Soris sxvadasxva imperatorebis dros mogzaurobdnen. saqarTvelos mefis<br />
mier gagzavnil wigns konstantinopolSi araviTar yuradRebas ar aqcevdnen,<br />
piriqiT, berebs ginebiTa da SeuracxyofiT abrunebdnen, isini ki usagzlod,<br />
fexSiSvelni, mkacr zamTarSi kvlav Camodiodnen saqarTveloSi da<br />
`kualav SevstirodiT da vesamarTlebodiT mefeTa~.<br />
iverTa monasteri daarsda 980-983 wlebSi basili II-is mniSvnelovani<br />
SesawiriTa da daxmarebiT. basili II am dros kargad iyo ganwyobili<br />
qarTvelebis mimarT, radganac qarTvelebma mas taxti SeunarCunes barda<br />
skliarosis ajanyebis dros (976-979). skliarosis damarcxebis meore welsve<br />
iwyeba iveronis mSenebloba: `mefe basilis, romanozis Zis mefuri wyalobiT,
574 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ioanem aRmarTa sakuTari lavra, romelsac Zvelad klimentioss eZaxdnen,<br />
mogvianebiT ki ivironi ewoda~. 32<br />
basili II barda fokas ajanyebis (987-989) damarcxebis Semdeg qarTvelebis<br />
mimarT ukve aRar iyo kargad ganwyobili ajanyebaSi maTi monawileobis<br />
gamo. es male daetyo iberTa monasters. 1008 wels, gurgen mefeT-mefis<br />
gardacvalebis Semdeg taos qarTvelTa samefo SeierTa bagrat III-m, ramac<br />
bizantiis ukmayofileba gamoiwvia. maleve, 1012 wlidan iverTa monasterSi<br />
daiwyo areuloba _ `sulmokleoba da sigrile~, rasac, Cans, konstantinopoli<br />
aqezebda. 1021 wlis omis dawyebis Semdeg, 1025 wlidan imperator<br />
konstantines dros iverTa monasterSi namdvili amboxeba dawyebula. iveronis<br />
monastris maSindeli mdgomareoba sarkesaviT asaxavda bizantia-saqarTvelos<br />
urTierTdamokidebulebas. magaliTad, bizantia-saqarTvelos zavis dros,<br />
1030-ian wlebSi, imperatori romanozi kargad ganewyo iveronis winamZRvar<br />
giorgi I-is mimarT, magram zavis darRvevisTanave monastris berebi `Relvasa<br />
da mimotacebaSi~ `Cacvivdnen~.<br />
omis dros bizantiaSi ara marto <strong>qarTuli</strong> monastrebi da saeklesio<br />
pirebi idevnebodnen, aramed saero pirebic _ saqarTvelos moqalaqeebic _<br />
saqarTvelos moqalaqes `qveynis Cuenis eris kaci~ erqva. 33 es iqidanac Cans,<br />
rom grigol bakurianis Zesac ki, romelic erovnebiT qarTveli iyo, magram<br />
saqarTvelos moqalaqe ar yofila, aramed imperiis mTavarsardali iyo,<br />
mZafrad ganucdia qarTveli moqalaqeebisa da berebis devniT gamowveuli<br />
tanjva. is wers: `berZenni... arian bunebiT mZlavrni da angaharni da xelovanni,<br />
meSinis, Tu nuTu savnebeli da dasaklebeli raime SeamTxvion monastersa...<br />
romeli ese mravalgzis gvixilavs maTgan qmnilad Cuenisa naTesavisa<br />
umankoebisagan da gulmartiobisagan~. 34<br />
qarTveli berebi antioqiaSic idevnebodnen.<br />
saqarTvelos kaTalikos-patriarqi melqisedek I saeklesio sakiTxebis<br />
gadasaWrelad mravaljer Sexvedria imperatorebs, basils, konstantines,<br />
romanozs. bizantiasTan omis dros saeWvod gamoacxades qarTveli eris<br />
marTlmadidebloba, <strong>qarTuli</strong> avtokefaluri eklesiis <strong>Tavi</strong>danve arsebuli<br />
mravali ufleba, amitomac, SeuZlebelia, <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauri mravaljer<br />
ar Casuliyo konstantinopolSi saeklesio sakiTxebisaTvis, ris Sesaxebac<br />
mogviTxrobs `qarTlis cxovrebis~ Teimuraziseuli nusxa. melqisedeki<br />
iyo meTauri uzarmazari avtokefaluri eklesiisa, romlis iurisdiqcia<br />
vrceldeboda Savsa da kaspiis zRvebs Soris, amitomac araferia gasakviri<br />
imaSi, rom bizantiis imperatorebi angariSs uwevdnen amas da saCuqrad<br />
Sesawiris saxiT melqisedeks aZlevdnen xatebs, jvrebsa da saeklesio nivTebs.<br />
Tanamedrove terminologiiT rom gamovxatoT, bizantia-saqarTvelos omis<br />
dros am ori qveynis eklesiebi aqtiur ideologiur brZolas eweodnen.<br />
bizantiuri ideologia qarTveli erisa da eklesiis mimarT agresiuli iyo.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
575<br />
maTi propagandistuli manqana avrcelebda sicrues qarTvelebis aramarTlmadideblobisa,<br />
eklesiis arakanonierebis Sesaxeb. Sesabamisad, <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis ideologia iyo TavdacviTi. is amtkicebda, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
mudam marTlmadidebluri iyo, im drosac ki, roca bizantiuri <strong>eklesia</strong><br />
mwvalebluri iyo, magaliTad, xatmebrZolobis dros. aseve <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
mudam <strong>Tavi</strong>sufali da avtokefaluri iyo, radganac mociqulTa mier iqna<br />
daarsebulio. 35<br />
bizantias ganzraxuli hqonda, samagaliTod daesaja <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
omSi dakavebuli antibizantiuri poziciisaTvis. amisaTvis saWiro iyo moe-<br />
ZiaT raime saeklesio-dogmatikur-kanonikuri sababi. sababad gamoiyenes is,<br />
rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong> gamoacxada sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d, rac<br />
ewinaaRmdegeboda pentarxiis bizantiur `kanonikur~ Teorias (msoflioSi<br />
mxolod xuTi sapatriarqos arseboba), amitomac aramarTlmadideblurad<br />
gamoacxades <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> da eWvi Seitanes mis avtokefaliaSic ki.<br />
bizantielebma <strong>qarTuli</strong> eklesiis marTlmadideblobaSi eWvis misatan<br />
sababad gamoiyenes <strong>qarTuli</strong> da somxuri eklesiebis cnobili saeklesio<br />
kavSiri <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi. <strong>Tavi</strong>s droze, <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSi, qarTvelsomex-albanelTa<br />
erTmaneTisagan damoukidebelma avtokefalurma sakaTalikosoebma<br />
dvinis gaerTianebul saeklesio krebaze 506 wels dagmes nestorianoba<br />
da miiRes `henotikoni~. imperatorebis, zenonisa da anastasis dros<br />
arsebuli bizantiuri Teoria `henotikoni~ icavda imperiis eklesiis er-<br />
Tianobas imiT, rom aerTianebda monofizitebsa da qalkedonitebs. es Teoria<br />
aRiares qarTulma da somxurma eklesiebmac da safuZvlad daedo maT<br />
religiur-sarwmunoebriv erTobas. 518 wlis Semdeg, rac bizantiam dagmo<br />
henotikoni, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c cdilobda daegmo igi, magram am dros, <strong>VI</strong><br />
<strong>saukuneSi</strong>, saqarTvelo dapyrobili iyo sparsTa mier, sparseTi ki mxars<br />
uWerda da aZlierebda yovelgvar antibizantiur mrwamss _ am SemTxvevaSi<br />
monofizitobas, romelic am <strong>saukuneSi</strong> TandaTan somxuri eklesiis erovnul<br />
sarwmunoebad gadaiqca. somexi ierarqebi mudamJam ukiJinebdnen qarTvel<br />
ierarqebs, romelTac qalkedonuri pozicia eWiraT, rom qarTvelTa winaprebma<br />
somxebTan erTad dagmes qalkedonitoba da miiRes saerTo sarwmunoeba,<br />
isini gulisxmobdnen henotikons, amitomac qarTvelTa mier qalkedonitobis<br />
aRiareba TiTqosda iyo `mamaTa sarwmunoebis Ralati~. 36<br />
jer sparseTi, xolo Semdeg araboba sastikad devnida qarTul qalkedonitur<br />
<strong>eklesia</strong>s, amis mizezi iyo is, rom es qveynebi mudam eomebodnen<br />
bizantiis imperias da amitomac am imperiaSi arsebuli saeklesio ideologia<br />
_ qalkedonitoba miuRebeli iyo rogorc sparseTis, ise arabobisaTvis.<br />
orive es qveyana xels uwyobda da aZlierebda monofizitobas _ antiqalkedonitur<br />
mrwamss. rogorc sparseTi, ise araboba yovelmxriv xels uwyobda<br />
da xelovnurad aZlierebda somxuri monofizituri eklesiis gavlenas
576 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
albaneTsa da qarTlSi. 37 mose kalankatuelis Tanaxmad, arabebma sastikad<br />
dasajes albanuri <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>si qalkedonituri mrwamsisaTvis da dauqvemdebares<br />
is somxur <strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong> saukunis miwuruls, 38 amis gamo albane-<br />
Tis vrcel qveyanaSi saeklesio ena iyo ara albanuri, aramed somxuri.<br />
albaneTis uZvelesi samociqulo avtokefaluri <strong>eklesia</strong> dampyrobelma sparsarabebma<br />
somxuri eklesiis nawilad aqcies. albanur enaze arsebuli wmida<br />
werili aRar gamoiyeneboda albaneli xalxisaTvis, is somxurenovanma saeklesio<br />
literaturam Secvala. albanuri anbanis magier albanel xalxs<br />
somxuri anbanis gamoyeneba daaZales rogorc sparselebma, ise arabebma.<br />
kavkasiis erT-erTi yvelaze mravalricxovani xalxi somxurenovani gaxda<br />
saeklesio TvalsazrisiT.<br />
saqarTvelos did nawilze, gansakuTrebiT ki dasavleT saqarTveloze,<br />
agreTve aRmosavleT saqarTvelos mtkvris CrdiloeTiT moqceul nawilze<br />
sparseTi da araboba <strong>Tavi</strong>s gavlenas naklebad avrcelebda, samxreT<br />
saqarTveloze ki, mtris mier dapyrobil mesxeTsa da qvemo qarTlSi, somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s yovelgvari neba mieca <strong>Tavi</strong>si gavlenis gavrcelebisa. arabobis<br />
Sesustebamde es mxareebi somxuri eklesiis gavlenis qveS iyo, ramac<br />
<strong>Tavi</strong>si kvali daaCnia qarTul qristianobas _ qarTveli mosaxleobis aramcire<br />
nawili somxurma <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong>s mrevlad aqcia. qarTvel monofizitebs,<br />
anu `sarwmunoebiT somxebs~ moixseniebs grigol bakuriani: `vinaAca<br />
menebos, naTesavTa CemTa da msaxurTa CemTa, daRacaTu somexni iyvnen sarwmunoebiTa~.<br />
39 monofiziti qarTvelebi, anu `sarwmunoebiT somxebi~ X saukunis<br />
bolosa da XI saukunis dasawyisSi `inaTlebodnen~ kidec, magram maTi<br />
raodenoba mainc aramciredi iyo. magaliTad, `movida gvirpeli... da moinaTla,<br />
rameTu somexi iyo~. 40<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> XI saukunis dasawyisSi mwvaleblur <strong>eklesia</strong>d iTvleboda<br />
bizantiaSi, xolo qarTul <strong>eklesia</strong>s am droisaTvis jer kidev Rrmad etyoboda<br />
somxuri eklesiis gavlenis kvali, swored es gamoiyenes bizantielma ideologebma<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis marTlmadideblobaSi eWvis Sesatanad.<br />
amis Sesaxeb qarTveli beri werda kidec: `...queyanaA Cueni Sors iyo<br />
queyanisagan saberZneTisa da viTarca Teslni ara wmidani Soris Cuensa<br />
daTesul iyvnes borotni igi Teslni somexTani _ gularZnilni da manqanani<br />
da amis mier friad guevneboda~. 41<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s, arsen safarelis Tanaxmad, jer kidev 551 wels (somxuri<br />
welTaRricxvis pirvel wels) mowveuli krebis Semdeg gauwyvetia somxur<br />
<strong>eklesia</strong>sTan kavSiri, Semdgom 607 wels, kirionis dros, kvlav saWiro<br />
gaxda msgavsi qmedeba, magram sparseTis mefe xosros mier 614 wels ierusalimis<br />
aRebis Semdeg sparseTma `somxuri sarwmunoeba~ sparseTis imperiaSi<br />
mcxovrebi qristianebisaTvis savaldebulo sarwmunoebad gamoacxada.<br />
amis gamo, sparsTagan dapyrobil aRmosavleT saqarTveloSi somxeTis gav-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
577<br />
lena kvlavindeburad grZeldeboda. 632 wels ki bizantiis imperatorma<br />
herakle keisarma `unia~ Sekra somxur <strong>eklesia</strong>sTan, ramac monoTelitobis<br />
aRorZinebas Seuwyo xeli bizantiis imperiaSi. somxuri <strong>eklesia</strong> bizantiuri<br />
`monoTelitobis~ erT-erTi burji gaxda, ramac saSualeba misca mas, kvlavindeburi<br />
gavlena hqonoda amierkavkasiaze. somxuri <strong>eklesia</strong>, rogorc<br />
<strong>Tavi</strong>s antiqalkedonitobas, ise `monoTelitobis~ magvar sarwmunoebas <strong>Tavi</strong>s<br />
sasargeblod iyenebda.<br />
mxolod 726 wels mowveuli krebis Semdeg, rac somxurma <strong>eklesia</strong>m sabolood<br />
dagmo qalkedonitoba da aSkarad aRiara monofizitoba, qarTulma<br />
<strong>eklesia</strong>m yovelgvari kavSiri gawyvita masTan. magram Zvel kavSirs ukvalod<br />
ar Cauvlia. `wrfeli da umanko~ 42 qarTveli xalxisaTvis somexi saeklesio<br />
moRvaweni gamxdaran avtoritetuli pirebi da `...igini reca mizeziTa wesierebisaATa,<br />
reca cdunebad guazmnobdes...~ 43 e.i. avtori amtkicebs, rom somexi<br />
saeklesio moRvaweebi xan gangeb acdendnen, abrkolebdnen qarTvelebs, xan<br />
kidev saeklesio wesebis sisworis momizezebiT nergavdnen araswor wesebs.<br />
garda amisa, somxuri enidan Targmnili saeklesio wignebic yofila qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>Si, rac sxva SecdomaTa wyaro xdeboda. mTliani winadadeba aseTia:<br />
`...daRacaTu pirveliTganve guqondes werilnica da sarwmunoebaA WeSmariti<br />
da marTali, garna queyanaA Cueni Sors iyo queyanisgan saberZneTisa da<br />
viTarca Teslni arawmidani Soris Cuensa daTesul iyvnes borotni igi<br />
Teslni somexTani, gularZnilni da manqanani, da amis mier friad guevneboda,<br />
rameTu naTesavi Cueni wrfeli iyo da umankoA. xolo igini reca mizeziTa<br />
wesierebisaATa reca cdunebiTa guazmnodes da romelnime wignnica<br />
guqondes maTgan Targmnilni~. 44<br />
IV-V saukuneebis `pirvelTagan Targmnili wmida werili~ <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />
`wesierebis~ momizezebiT somxuri redaqciebis mixedviT yofila redaqtirebuli,<br />
anda xelaxla Targmnili; amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong> bizantiam<br />
gangaSi atexa.<br />
aqamde arc erT qarTvels odnavi eWvic ki ar Sehqonda <strong>Tavi</strong>s marTlmadideblobaSi.<br />
qarTveloba gaocebuli darCa bizantielTa SemoteviT, radganac,<br />
misi azriT, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> mudam marTlmadidebluri iyo, maSinac ki,<br />
roca bizantiaSi mwvalebloba batonobda. xolo somxuri enidan wignebis<br />
Targmna-redaqtirebas xsnidnen qarTvelebis ubiwoba-umankoebiT da mimndoblobiT.<br />
amiT isargebles somexma monofizitebma da zogierTi mcire<br />
cduneba Semoitanes CvenSi, risi aRmofxvrac mainc SeiZlebao.<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>Si Semotanili somxuri `RvarZlisagan srulad ganwmedis~<br />
didi saqme, mematianis Tanaxmad, iTava eqvTime mTawmidelma. es saqme ki<br />
daasrula giorgi mTawmidelma. `RvarZli~ srulebiT `ganiwminda~ ramdenime<br />
aTeul weliwadSi. sinamdvileSi araviTari `RvarZliT~ ar yofila<br />
Sebilwuli <strong>qarTuli</strong> marTlmadidebluri <strong>eklesia</strong>. berZnebma RvarZlad mi-
578 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
iCnies zogierTi wmida wignis Targmna-redaqtireba somxuri enidan, am azrs<br />
ver daveTanxmebiT. ar SeiZleba aramarTlmadideblurad CaiTvalos <strong>eklesia</strong><br />
im mizeziT, rom is saeklesio saWiroebisaTvis wignebs somxuri enidan<br />
Targmnida.<br />
mematiane wers: `amaT eseviTarTa mizezTaTYs moxedna mowyalebaman Rmr-<br />
Tisaman naTesavsa Cuensa da aRgYdgina axali oqropiri wmidaA mamaA Cueni<br />
efTYme, da viTarca meaTcameteman mociqulman queyanaA Cueni amaT zemoKsenebulTa<br />
RuarZlTagan sruliad ganwmida mravlad TargmanebiTa wmidaTa<br />
werilTaATa...~ 45<br />
eqvTime mTawmidelma didi raodenobiT wigni Targmna 1012 wlidan 1028<br />
wlamde. TargmnasTan erTad igi iRebda ukve arsebul teqsts da udarebda<br />
maT berZnul redaqcias. im SemTxvevaSi, Tu Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmani emTxveoda<br />
berZnuls, eqvTime ucvlelad tovebda Zvel teqsts, Tu mcired sxvaobda,<br />
asworebda mas berZnulis mixedviT da Tu gansxvaveba didi iyo, eqvTime ukve<br />
namdvilad iwyebda Targmnas.<br />
berZnulis mixedviT Zveli <strong>qarTuli</strong> teqstebis redaqtireba, anu `Targmna~,<br />
rogorc maSin uwodebdnen, jer kidev <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> daiwyo sabawmidis<br />
lavraSi. miuxedavad intensiuri muSaobisa, Zvel teqstebSi somxuridan<br />
naTargmnobisa da redaqtirebis kvali ver aRmofxvres, Tumca es arc iyo<br />
saboloo mizani. axali redaqtirebis mizani iyo ara Zveli Targmanebis<br />
lingvistur-filologiuri kvleva, aramed arsebuli teqstis gamarTva berZnuli<br />
redaqciebis msgavsad. Semdgom ki, XI <strong>saukuneSi</strong>, <strong>qarTuli</strong> Targmanebi didi<br />
sizustiT dauaxloves berZnuls. miuxedavad amisa, rogorc qarTvelTa, ise<br />
berZenTa Soris yofilan _ `mabralobelni~ da `mayvedrebelni~, romlebic<br />
swunobdnen qarTul Targmanebs im mxriv, rom isini ar mihyvebodnen im dros<br />
gavrcelebul berZnul redaqciebs: `...mecnierni berZnulisani mabralobel<br />
gueqmnebodes gamouZieblad dawerisaTvis sityuaAsa~. 46 aq igulisxmebian<br />
berZnuli enis mcodne qarTvelebi, magram yofilan agreTve <strong>qarTuli</strong>s mcodne<br />
berZnebi _ `mayvedrebelni~ _ `...amas guayuedrebdes berZennio~. magaliTad,<br />
ori sxvadasxva sityva grigol RvTismetyvelisa, romelic eqvTime mTawmidels,<br />
<strong>Tavi</strong>s dros, albaT, cal-calke uTargmnia, viRacas mere SeuerTebia _<br />
meqanikurad gadaubams. es berZnebs SeuniSnavT da qarTvelebi gaukicxavT<br />
aseTi aRrevisaTvis.<br />
`mabraloblebisa~ da `mayvedreblebis~ gamravleba XI saukunis dasawyis-<br />
Si gamoiwvia bizantia-saqarTvelos omma.<br />
aRsaniSnavia, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, miuxedavad imisa, rom is qalkedonitobis<br />
uerTgulesi damcveli iyo, mainc gansxvavdeboda bizantiur-berZnuli<br />
eklesiisagan <strong>Tavi</strong>si nacionaluri qristianuli kulturiT. mas Semdeg, rac<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m kavSiri gawyvita somxur <strong>eklesia</strong>sTan, `...romelTanac<br />
mas akavSirebda erTi da igive saeklesio wesebi, zne-Cveulebebi da tradicie-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
579<br />
bi~, 47 qarTvel ers miuCnevia, rom denacionalizaciis saSineli katastrofisagan<br />
<strong>Tavi</strong>s daRwevis gza aris `...sakuTari eklesiis frTeTa qveSe nacionalur-qristianuli<br />
kulturis gaRviveba~. 48 amas Sedegad mohyolia <strong>VI</strong>II-X<br />
saukuneebSi originaluri saeklesio wesebis mZlavri zrda-ganviTareba.<br />
SemuSavebula nacionaluri agiografia, `dawesebul iqna wmida <strong>qarTuli</strong><br />
dResaswaulebi erovnuli wmidanebisa~. 49<br />
qarTvelebs bizantiaSi damkvidrebuli msoflio saeklesio dResaswaulebisaTvis<br />
`<strong>Tavi</strong>si erovnuli suli Cauberia, ris gamoc Semdgomi drois (XI<br />
saukunidan) mwerlebs, romelTac maTi warmoSoba ukve naTlad aRar gaegebodaT,<br />
qarTul dResaswaulebad mounaTlavT. aseTia magaliTad, jvaris<br />
dResaswauli aRdgomis meore dRes... dResaswauli wmida giorgisa 10 noembers...<br />
satfureba ierusalimis taZrisa 13 seqtembers~. 50<br />
swored am mxriv <strong>qarTuli</strong> liturgikuli kalendari gansxvavdeboda berZnulisagan.<br />
arsebobda berZnulisagan gansxvavebuli welTaRricxvis <strong>qarTuli</strong><br />
sistema da <strong>qarTuli</strong> `wesi da gangeba saxarebis sakiTxavebisa~, `magram<br />
yvelaze meti <strong>Tavi</strong>sebureba da `qarTveloba~ Cvens winaprebs am xanaSi<br />
liturgikul mwerlobaSi gamouCeniaT... SeuTxzavT sakuTari <strong>qarTuli</strong> oktioxosi,<br />
iadgari, marxuani da zatiki. am araCveulebrivs, istoriaSi erTaderT<br />
magaliTs gansakuTrebiT <strong>Tavi</strong> uCenia X <strong>saukuneSi</strong>...~ 51<br />
swored <strong>qarTuli</strong> eklesiis nacionalur-qristianulma xasiaTma misca sababi<br />
berZnebs mwvaleblebad moenaTlaT qarTvelebi, radgan <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
liturgika gansxvavebuli yofila berZnulisagan. `qarTvelebi dadgomian<br />
RvTismsaxurebis sruli gaerovnulebis gzas, ara marto enis mxriv,<br />
aramed SinaarsiTac, magram Semdegma periodma es mimarTuleba Seayena~. 52<br />
<strong>qarTuli</strong> RvTismsaxurebis srul gaerovnebas XI saukunis pirvel naxevarSi<br />
win aRudga bizantiis <strong>eklesia</strong>, romelmac erovnuli niSan-Tvisebebi<br />
mwvaleblobad CauTvala qarTul <strong>eklesia</strong>s da monofizitur somxur <strong>eklesia</strong>sTan<br />
Zveli kavSiris damadasturebel sabuTad miiCnia. <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
marTlmadideblobis damtkicebas <strong>Tavi</strong>si Sroma Sealies <strong>VI</strong>II-XI saukunis<br />
moRvaweebma. isini `...berZnulis mixedviT asworeben Zvel Targmanebs, romelnic<br />
somxuri enidan momdinareobdnen. aseTi Sedareba-Sesworebis gziT warmoiSva<br />
`axali Targmani~... 53<br />
imisaTvis, raTa moespoT berZnebisaTvis qarTvelTa mwvaleblebad gamocxadebis<br />
sababi, eqvTime, giorgi mTawmidelebi da maTi skola Semdegi saxis<br />
samuSaos asrulebda: `...bibliis manamde arsebul qarTul Targmanebs maqsimalurad<br />
uaxloeben berZnul wyaros, rom `biwi rame~ ar daswamon maT. sul<br />
raRac naxevari saukunis ganmavlobaSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma<br />
Targmanma samjer ganicada safuZvliani gadamuSaveba... aseT muSaobas <strong>Tavi</strong>dan<br />
mxolod wminda literaturuli interesebi ki ar gansazRvravda, aramed<br />
ufro mwvave politikur-kulturuli garemoc... es iyo iZulebiTi RonisZieba
580 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>qarTuli</strong> kulturis kerebis TviTmyofobis SesanarCuneblad didmpyrobeluri<br />
berZnebis momZlavrebis Jams... V-XI saukuneebSi qarTul enaSi ar<br />
momxdara iseTi didi masStabis cvlileba, rom amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong><br />
aucilebeli yofiliyo Zvel qarTul TargmanTa redaqciuli gadamuSaveba<br />
da enobrivi modernizacia... mizani iyo ara Zveli teqstebis enobrivi modernizacia,<br />
aramed maqsimaluri daaxloeba berZnul wyarosTan~. 54<br />
aRmoCnda, rom giorgi mTawmideli aris bibliuri wignebis ara mTargmneli,<br />
am sityvis dRevandeli mniSvnelobiT, aramed redaqtori _ `giorgi rom<br />
bibliur wignebs xelaxla ar Targmnis, es faqtia, romelsac mxolod danaxva<br />
unda da ara mtkiceba... giorgis redaqciuli kalami arsebiTad Seexo<br />
Zveli redaqciis ara gramatikul, aramed Sinaarsobriv-stilistur mxares~. 55<br />
`giorgis redaqtoruli muSaobis mizania, rom Zveli <strong>qarTuli</strong> redaqciis teqsti<br />
ufro dauaxlovos berZnul wyaros~... `...efrem mcire ki giorgis naredaqciev<br />
qarTul Targmans kidev ufro aaxloebs berZnul wyarosTan ara<br />
marto Sinaarsis, aramed struqturis, stilis TvalsazrisiTac. ...raTa <strong>qarTuli</strong><br />
Targmani maqsimalurad Seesityvebodes berZnul wyaros azrobrivadac da<br />
enobrivadac... magram es xdeba... <strong>qarTuli</strong> enis bunebis sawinaaRmdegod~. 56<br />
aseT ukiduresobamde qarTveli mTargmnel-redaqtorebis miyvana gamoiwvia<br />
`mabralobelTa~ da `mayvedrebelTa~ ciliswamebam, TiTqosda qarTul<br />
Targmanebs raRac monofizituri `biwi~ gaaCnda.<br />
qarTvelma mTargmnel-redaqtorebma mospes <strong>qarTuli</strong> eklesiis mwvalebelTa<br />
<strong>eklesia</strong>d gamocxadebis sababi da amiT udidesi saqme Seasrules<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis ZvelTaganve arsebuli avtokefaliisa (<strong>Tavi</strong>sTavadobisa)<br />
da saqarTvelos sapatriarqos aRiarebis saqmeSi.<br />
aRsaniSnavia, rom miuxedavad <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri eklesiebis Zlierebisa,<br />
X-XI saukuneebSi qarTveli monofizitebi arsebobdnen ara marto qveynis<br />
samxreT nawilSi, aramed maT samefo karzec ki maRali Tanamdebobebi ekavaT.<br />
magaliTad, bagrat III-is mwignobarTuxucesi eqvTime (efTvime) erovnebiT<br />
qarTveli, magram sarwmunoebiT `somexia~. es mematianes miaCnia erovnul<br />
Ralatad, `Sinagamcemobad~. is efTvimes Sesaxeb wers: `igica Tana-ziari iyo<br />
borotis mis wvalebisa maTisa da Sina-ganmcemi sarwmunoebisa Cuenisa~,<br />
Rrtilas saeklesio krebaze qalkedonitTa da monofizitTa kamaTisas es<br />
`Sinagamcemi~ miemxro somex monofizit somexT-moZRvars sosTens. 57<br />
dinara dedoflamde aRmosavleT saqarTveloSi, hereTSi, mosaxleobis<br />
erTi nawili monofizituri yofila, magram qarTveli monofizitebis ricxvi<br />
qveyanaSi X s-is bolosa da XI s-is dasawyisisaTvis mcirdeboda.<br />
miuxedavad amisa, berZnebi am droisaTvis sarwmunoebrivi motiviT devnian<br />
qarTvelebs, romelnic aseT situaciaSi iZulebulni iyvnen emtkicebinaT,<br />
rom isini `naTesaviT~, gvar-tomobiTa da warmoSobiT qarTvelni arian. grigol<br />
bakurianisZe da, saerTod, XI saukunis moRvaweni kargad ganasxvavebdnen
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
581<br />
erTmaneTisagan erovnebasa da sarwmunoebas, isini amtkicebdnen, rom erovnebiT,<br />
`naTesaviT~ qarTvelebi arian, amave dros ar uaryofdnen erovnebiT qarTveli,<br />
xolo sarwmunoebiT `somxebis~ arsebobasac.<br />
basili II-is gardacvalebis Semdeg axalma imperatorma konstantinem<br />
saqarTvelos mimarT Zveli politika ganagrZo. imis miuxedavad, rom basili<br />
ramdenjerme Semoesia saqarTvelos, is mainc pativiscemiT sargeblobda<br />
qarTvel saeklesio moRvaweTa Soris, radganac garkveuli wvlili miuZRoda<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis winaSe. imperatori konstantine ki Zalze mtrulad<br />
da agresiulad iyo ganwyobili <strong>qarTuli</strong> eklesiisadmi. amitomac misma<br />
sikvdilma qarTul sazogadoebriobaSi TanagrZnoba ki ar gamoiwvia, aramed<br />
sixaruli. misi sikvdili imperatorisaTvis movlenil RvTis risxvad miuCneviaT:<br />
`ewia risxva umsjavrosa mas mefesa konstantines, msgavsadve ivlianes<br />
usjulosa, uwyaloebisaTYs bagrat mefisa Cuenisa _ mooKrebisaTvis<br />
mamulisa misisa~. 58<br />
imperator konstantines mier `Relvad aRtexilad igvemeboda~ saqarTvelo.<br />
bizantiis ganmgebeli <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT SurisZiebiT aRavso im<br />
garemoebam, rom bizantia-saqarTvelos omis dros, kerZod, saqarTveloSi<br />
misi SemoWrisas, <strong>qarTuli</strong> samRvdeloeba da <strong>eklesia</strong> saTaveSi Caudga saxalxo<br />
oms mis winaaRmdeg.<br />
konsantinem gamefebisTanave 1026-1027 wlebSi gailaSqra saqarTveloze.<br />
misi armia ZaliT bevrad aRemateboda basili II-isas. is SemoiWra `miuwdomelisa<br />
ZaliTa laSqriTa TYsisaTa da ganZiTa uricxYTa yovlad uZlieresad<br />
basili mefisaca. movlo da moaoKra queyanani igi, romelni pirvel<br />
moeoKrnen queyanani basili mefesa, da umetesca~. 59<br />
mefe bagrat IV-m, romelic im dros bavSvi iyo, winaaRmdegoba ver gauwia<br />
berZnebs, xolo zogierTi aznauri gandga misgan da cixeebi dampyrobels<br />
gadasca. mtris winaaRmdeg brZolis iniciativa da meTauroba <strong>Tavi</strong>s xelSi<br />
aiRo <strong>eklesia</strong>m. `aRaSena simagre saba mtbevar episkoposman, maxlobelad<br />
tbeTis <strong>eklesia</strong>sa da saxel-sdva mas suetid. da Sekriba maSin man eri TYsi<br />
da Sevides mas Sina TYT saba mtbevar episkoposi, da ezra anCel episkoposi~.<br />
male mtris winaaRmdeg meomar episkoposebs gverdSi amoudga mosaxleoba<br />
_ `da SavSeTisa aznaurni da ganZlierda mas Sina~. 60<br />
saba mtbevar episkoposs, romelmac `daiWira queyana SavSeTisa, qmna didi<br />
erTguloba bagrat afxazTa mefisaTYs, pativsca RmerTman da ver waruRes<br />
queyana mterTa~. 61<br />
berZnebma `gamoadgines laSqari suetsa mas tbeTisasa, romeli aRego<br />
saba mtbevar episkopozsa cixed. da hbrZodes Zlierad mravalRoned da<br />
RmerTman ganaZlierna myofni igi suetsa mas Sina madliTa da meoxebiTa<br />
wmidaTa mociqulTaTa da locviTa wmidaTa amaT mRvdelT-moZRuarTaTa da<br />
viTarca erTgulni da WeSmaritni martvilni TavTa TYsTa sikudilad ganswi-
582 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
rvides, egreTve iginica KorcielTa ufalTa TYisTaTYs TavTa TYsTa sikudilad<br />
ganswirvides, da sisxlTa dasTxevdes sityYsaebr mociqulTasa da<br />
yovelnive etyodes urTierTsa cixesa mas Sina myofni, romelTa Tana erTo<br />
ezra anCeli, viTarmed: `numca Segvityueben Cuen liqnani da ese da safaseni<br />
mswrafl warmavalni, aramed movigoT madli erTgulobisa da gYrgYni<br />
axovnebisa~, rameTu mbrZolni igi garemodgomilni maTda hliqnides aRTqmi-<br />
Ta da qadagebiTa keTilTa da safaseTaTa~. 62<br />
saqarTveloSi brZolebis dros imperatorma konstantinem <strong>Tavi</strong>sTan daibara<br />
iverTa monastridan eqvTime mTawmideli, imis momizezebiT, rom monasterSi<br />
areuloba daiwyo. areulobas TviT konstantinopoli aqezebda. iveronelebma,<br />
_ wers mematiane, _ `ukanasknel iwyes Tavxedobad da amboxebad... da<br />
umetes da umetes aRorZindeboda amboxeba maTi, vidremdis sameufod aRvides<br />
da auwyes konstanti mefesa SfoTisa maTisaTvis~.<br />
mosalodneli iyo monastris areulobis gamo eqvTimes konstantinopol-<br />
Si upativiscemod miiRebdnen, magram is saxelganTqmuli moRvawe iyo mTel<br />
bizantiaSi, aTanase aTonelis Tanamosagre. eqvTime kviprosis avtokefaluri<br />
eklesiis meTaurad undoda <strong>Tavi</strong>s droze daeniSna basili II-s. 63 eqvTime<br />
cudad ar miuRia konstantines. Cans, imperators gadawyvetili hqonda, gadaebirebina<br />
wmida eqvTime ise, rogorc gadaibira `baneli episkoposi ioane~. 64<br />
saqarTveloSive konstantines surda <strong>Tavi</strong>s mxareze gadaebirebina saba<br />
mtbevar episkoposi da ezra anCel episkoposi `liqniTa~ da didi Tanxis<br />
micemiT. man es ver SeZlo, samagierod moaxerxa <strong>Tavi</strong>s mxareze gadaebirebina<br />
qarTvel aznaurTa, `wvrili erisa~ da samRvdeloebis nawili. konstantinesaTvis<br />
gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimxroba.<br />
maSin is advilad SeZlebda bagrat IV-is damarcxebas. SesaZloa, swored<br />
am mizniT is konstantinopolSi kargad iRebs saqarTvelos kaTalikospatriarq<br />
melqisedek I-s: `Seiwynara mefeman berZenTaman konstantinem da<br />
mosca Sesamkobelni <strong>eklesia</strong>Ta, xatni da juarni...~ 65<br />
konstantinem eqvTime mTawmideli daibara mis sikvdilamde cota xniT<br />
adre, e.i. 1027-1028 wlebSi, maSin, rodesac is uzarmazari armiiT aoxrebda<br />
saqarTvelos, xolo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, misi mesveurni saTaveSi edgnen oms<br />
bizantielTa winaaRmdeg, radganac <strong>qarTuli</strong> eklesiis varskvlavi eqvTime<br />
mxarSi edga bizantielTa mowinaaRmdege samRvdeloebas, amitomac is ganarides<br />
iverTa monasters, sadac am dros winamZRvrobda berZenT momxre mama,<br />
giorgi I. mematiane wers, rom mama giorgi I _ `berZenTa mieqca~-o, `berZenni<br />
friad raime Seiyvarna da ganamravlna da sruliad maTda mimarT midrka~. 66<br />
iseve rogorc baneli episkoposi iovane.<br />
imperator romanoz III-is gamefebisTanave, saqarTvelos kaTalikos-patriarqi<br />
melqisedek I `warvida... winaSe romanoz berZenTa mefisa kostantinepoled~.<br />
67 vizitis mizani, cxadia, iqneboda zavisa da mSvidobis Camogdeba.<br />
romanozma is `Seiwynara da mosca Sesamkobeli <strong>eklesia</strong>Tani~. 68
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
583<br />
daaxloebiT 1030 wels saxelovani da cnobili diplomati _ mariam<br />
dedofali, deda bagrat IV-isa sagangebo misiiT gaemgzavra `...saberZneTad<br />
Ziebad mSYdobisa da erTobisa~. 69 sumbat daviTis Ze wers: `Seimosa simKne<br />
da axovneba... da warvida konstantinepoled winaSe romanoz mefisa, vedrebad<br />
misa, raTa mSYdoba yos aRmosavleTisaTYs da raTa arRara iyos brZola<br />
berZenTa da qarTvelTa...~ 70<br />
imperatorma romanozma ineba dazaveba saqarTvelosTan. qarTveli mefe<br />
imperatoris vasalad aRiarebda <strong>Tavi</strong>s Tavs, rac imiT gamoixateboda, rom<br />
mzad iyo mieRo sakariskaco tituli. berZenTa da qarTvelTa samefo dinastiebi<br />
damoyvrdnen. mefe bagrat IV-s colad misces `keisris qali~ _<br />
dedofali elene.<br />
saxelovani diplomatis, mariam dedoflis viziti warmatebiT dasrulda.<br />
mas imperatorma `aRusrula yoveli saTxoveli sixaruliTa: `mosca ficni<br />
da simtkiceni erTobisa da siyuarulisaTYs. dauwerna oqro-beWedni, mosca<br />
pativi kurapalatobisa, da mosca colad bagratisaTYs elene dedofali~. 71<br />
bizantia-saqarTvelos Soris dadebulma zavma Seamsubuqa <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
mdgomareoba. zavis dadebamde iveronis berebi ukiduresad Seviwroebulni<br />
iyvnen. zavis Semdeg imperatori romanozi iveronis winamZRvar<br />
giorgi I-is (1012-1030) mimarT megobrulad ganewyo, magram es megobroba<br />
didxans ar gagrZelebula, anu gagrZelda manamde, sanamdec bizantiasa da<br />
saqarTvelos Soris megobrul-moyvruli damokidebuleba iyo. bizantieli<br />
`keisris qali~, bagrat IV-is meuRle, male gardaicvala _ qorwilis Semdegve:<br />
`...Semdgomad mciredisa Jamisa miicvala elene dedofali quTaTiss<br />
Sina da SeirTo colad bagrat mefeman borena dedofali _ ovsT mefisa<br />
asuli~. 72 bizantiis damokidebuleba saqarTvelosadmi kvlav daiZaba. giorgi<br />
mTawmideli iverTa monastris winamZRvris Sesaxeb wers: `JamTa romanoz<br />
mefisaTa didad warCinebul iqna giorgi winaSe romanoz mefisa da didad<br />
sakuTar da pativcemul merme... gandgomilebaA da orguloba daswames... amis<br />
mizezisaTYs eqsoria-iqmna~. 73 am dros, daaxloebiT 1031_33 wlebSi `...didsa<br />
Relvasa da mimotacebasa STavcYveniT, rameTu samgzis daityuena monasteri<br />
da, raAca dristi turfaA iyo mamaTa CuenTa mogebuli, yoveli iavar-iqmna, da<br />
egreTve ganZi da kumaSi~ 74 iverTa monastris winamZRvrad im dros airCies<br />
beri grigoli, berZnebma isic daapatimres da gadaasaxles, ris Semdegac<br />
qarTvelTa mdgomareoba monasterSi savalalo gaxda: `...Jami poves berZenTa,<br />
da viTarca cecxlni aRegznnes Cuen zeda da sruliad aRmofxuraA Cueni<br />
eneba da dapyroba samkYdrebelisa CuenisaA~. 75 amis Semdeg iveronis winamZRvari<br />
gaxda giorgi II. 1035 wels winamZRvari giorgi II xels awers Teoktist<br />
protosis aqtze _ aTonis mTis erT-erT saqmian qaRaldze. 76<br />
am dros damokidebuleba bizantia-saqarTvelos Soris kvlav daZabulia.<br />
`male bizantiam isev daiwyo mtruli moqmedeba saqarTvelos winaaRmdeg,
584 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
1032 wels, bizantielebi SeuCndnen bagratis naxevarZma demetres, isic<br />
keisarTan gaiqca da anakofiis cixe afxazeTSi berZnebs gadasca~. 77 winamZRvar<br />
giorgi II-s qarTveli berebi `ukeTurs~ uwodebdnen, radganac is iseve<br />
iqceoda, rogorc winamZRvari giorgi I. `..giorgi ukeTuri, araAT umolxinesi<br />
pirvelisa mis giorgisi~. 78<br />
am dros, daaxloebiT 1035-1036 wlebSi, qarTvelebisaTvis ukve mwvalebloba-eretikosoba<br />
dauwamebiaT da fizikurad scemdnen kidec. mematiane<br />
wers: `...didsa Wirsa Sina YyveniT da sawunel da saZulel maTda. da<br />
TYToeulad arca Tu SesaZlebel ars yovlisave warmoTqumaA, ravdenni<br />
ginebani, ravdenni Seuracxebani da yuedrebani moiweodes maT mier Cuen<br />
zeda dRiTi-dRe; da cemiTa da guemiTa da mwvalebelad xadiTa Seiwrebulni<br />
disa urvasa Sina viyveniT. da eseca eneba, raATamca saxelica maSenebelTaA<br />
aRmohKoces~. 79<br />
daaxloebiT 1036-1040 wlebSi iveronis berebze mzrunveli winamZRvrebi<br />
arian `netari mama grigoli~ da `netari arseni~. am wlebSi iveronidan<br />
saqarTveloSi mravalgzis agzavnian berebs mefe-mTavrebTan SewevnisaTvis.<br />
erT-erTi gavleniani didi mTavari saqarTvelosi, romelic karg damokidebulebaSi<br />
iyo bizantielebTan, iyo lipariti. is exmareboda iveronis berebs<br />
da TviTonac berad aRikveca. giorgi mTawmidels, mematianis azriT,<br />
wignis gadaweris saqmeSi, 1055-56 wlebSi, yvelaze metad xeli swored am<br />
pirma Seuwyo: `ufroAs yovelTaAsa didad iRvawa suliTa kurTxeulman<br />
antoni _ liparit-yofilman... wmidasa amas bersa didad pativ-upyra da<br />
nugeSinis-sca da mSvenieri qeba-galoba dawera...~. 80 manamde ki, 1030-40 wleb-<br />
Si Zalze gavlenian liparits kargi damokidebuleba hqonda rogorc bizantiis<br />
imperatorebTan, aseve bagrat IV-sTan. Cans, li paritis gavleniT<br />
imperator miqael IV-is (1034-41) dros iveronis berebis mdgomareoba odnav<br />
gaumjobesebula, magram mcire xniT: `...RmerTman yovlad Zlierman, saxierebiTa<br />
TvisiTa lmobier-yo guli miqael qristes-moyvarisa mefisa da wyalobad<br />
Cuenda moaqcia...~ 81<br />
1039-40 wlebSi bagrat IV-m zavi dado amirasTan. am ambavma lipariti<br />
didad aRaSfoTa. `Seiqmna li parit qvegamxedvarad <strong>Tavi</strong>s patronisagan~. 82<br />
bizantiam myisve gamoiyena <strong>Tavi</strong>si erTguli liparitis ukmayofileba. mdgomareoba<br />
kvlav daiZaba, ris gamoc 1040-41 wlebSi miqael V-is dros<br />
(1041-42) `kvalad aRetynes Cven zeda berZenni da mTa yoveli aRZres,<br />
didebulni yovelni gandriknes~, 83 magram miqael mefes qarTvelTa mxare<br />
dauWeria, SesaZloa, liparitis gavleniT.<br />
mematianis mier Tqmuli `mTa yoveli aRZres~ gulisxmobs imas, rom mTeli<br />
mTawmidis berebi qarTvelTa winaaRmdeg aRZrulan. es gvafiqrebinebs, rom<br />
qarTvelebs, marTlac, mwvaleblobas, anu marTlmadideblobisagan gandrekas<br />
abralebdnen, sxva SemTxvevaSi mTeli mTawmida erTi monastris sawinaaRmdegod<br />
ar aRiZvroda.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
585<br />
1041-42 wlebSi iverTa monastris winamZRvaria mama svimeoni. 84 mis dros<br />
iveroni SedarebiT damSvidebuli iyo, magram gadataniliT SeWirvebul qarTvel<br />
berebs `JamTa svimeon mamisaATasa~, 85 dauweriaT mosaxsenebeli, sadac wyevlian<br />
yvela Sinagamcem qarTvels. maT es sabuTi SudgeniaT ara marto<br />
<strong>Tavi</strong>si, aramed bizantiis imperiaSi mcxovrebi yvela qarTveli beris saxeliTac.<br />
Cans, bizantiaSi mcxovrebi yvela qarTveli beri erT dReSi iyo,<br />
qarTvelebi yvelgan idevnebodnen: `...erTiTa erTobiTa amas vityYi viTarca<br />
erTisa piriTa yovelTa qarTvelTa Tana, romelni sadaca arian aRmosavle-<br />
Tisa da Savisa mTisa da ierusalemisaTa da sadaca arian Zmani Cuenni~.<br />
mTel imperiaSi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> devnilia; igi bizantiis imperiasTan<br />
mebrZoli xalxis <strong>eklesia</strong>a, amitomac miiCneva `mwvalebelTa~ <strong>eklesia</strong>d; misi<br />
avtokefalia saeWvoa, sapatriarqo Rirseba _ miuRebeli, xolo am eklesiis<br />
wevrebi _ devnili.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirsebis<br />
aRiareba 1054-1057 wlebSi<br />
X saukunis Sua wlebidan bizantiis imperia, ganicdida ra aRmavlobas,<br />
saqarTvelosa da misi eklesiis mimarT amJRavnebda agresiul zraxvebs.<br />
swored am periodSi man arabebs waarTva zemo mesopotamia, mcire aziis<br />
nawili, siria, kreta da kvi prosi; 1018 wels daipyro dasavleT bulgare-<br />
Tis samefo; mas emoCileboda, agreTve, balkaneTis naxevarkunZuli dunaimde.<br />
aseTi Zlierebis dros imperiam <strong>Tavi</strong>s gverdiT ver igua saqarTvelos<br />
gaerTianebuli samefo da misi sapatriarqo.<br />
XI saukunis meore naxevarSi sruliad Seicvala bizantiis rogorc sagareo,<br />
ise saSinao mdgomareoba. am dros imperia kriziss ganicdida. gamwvavda<br />
brZola qveynis SigniT provinciel didebulebsa da dedaqalaqis<br />
warCinebulebs Soris. gauaresda imperiis sagareo politikuri mdgomareoba.<br />
mTavrobas erTdroulad uxdeboda paWanikebisa da Turq-seljukebis<br />
mogerieba. 1071 wels mancikertis brZolaSi bizantiis damarcxebis Semdeg<br />
Turq-seljukebma mcire aziis didi nawili miitaces, didi danaklisi ganicada<br />
bizantiam dasavleTSic. 86<br />
swored amiT iyo gamowveuli, rom XI saukunis 50-ian wlebSi bizantiis<br />
imperiam gadasinja <strong>Tavi</strong>si damokidebuleba saqarTvelos saxelmwifosadmi,<br />
radganac msoflio politikis arenaze gamosulma axalma Zalam _ Turqulma<br />
tomebma, mkveTrad Secvala saerTaSoriso viTareba. am tomebma gadalekes<br />
bizantiis aRmosavleTi qveynebi, dai pyres irani, xelSi Caigdes somxe-<br />
Tis udidesi nawili, Seesivnen da daipyres bizantiis qalaqebi da dasaxldnen<br />
iq. yvelaferi es xdeboda sul ramdenime aTwleulis ganmavlobaSi,<br />
XI saukunis dasawyisidan, ris gamoc 1074 wlis xelSekrulebiT biza-
586 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
tielebma aRmosavleTis qveynebis udidesi nawili, romelic maT mflobelobaSi<br />
imyofeboda, Turq-seljukebs dauTmes.<br />
Turq-seljukebi bizantiis imperias walekviT emuqrebodnen. XI saukunis<br />
50-ian wlebSi es ukve naTlad gamoikveTa, amitomac, Tu am dromde bizantia<br />
varaudobda, rom Turqebs TviTve gaumklavdeboda da moigeriebda mis Semotevas,<br />
axla ukve naTeli gaxda, rom bizantias sWirdeboda <strong>Tavi</strong>s mezoblad<br />
Zlieri qristianuli saxelmwifo, romelic imperias daicavda CrdiloeTisa<br />
da aRmosavleTis mxridan araqristian TurqTa Semotevisagan. es<br />
iyo mizezi saqarTvelos mimarT bizantiis damokidebulebis Secvlisa. Tu<br />
XI saukunis dasawyisSi bizantia eomeboda da asustebda saqarTvelos, 50iani<br />
wlebidan is momxrea saqarTvelos gaZlierebisa. aman gadawyvita mTavar<br />
li parit eris<strong>Tavi</strong>s bedi, rogorc politikuri moRvawisa, romelsac<br />
<strong>Tavi</strong>s droze imperia aZlierebda saqarTvelos samefos daZabunebis mizniT.<br />
brZola bagrat IV-sa da erisTav li parits Soris 10 welze met xans<br />
gagrZelda. liparitma berZnebis daxmarebiT Zalze daasusta saqarTvelos<br />
mefe, miuxedavad amisa, saqarTvelos saxelmwifo Zlierdeboda da far-<br />
Tovdeboda. 1045 wels mas anisi SeuerTda. `...ganZlierda bagrat mefe ...<br />
anisi mosces dedasa bagratisasa~, 87 1046 wels saxelmwifos droebiT Tbilisic<br />
SeuerTda.<br />
liparitTan omSi dauZlurebulma bagrat IV-m gadawyvita bizantiasTan<br />
Serigebisa da samSvidobo molaparakebisaTvis TviTve Casuliyo konstantinopolSi.<br />
mas Tan axlda dedamisi mariami _ saxelovani diplomati. am<br />
dros imperatori iyo konstantine monomaxi (1042-1055).<br />
konstantine monomaxs qarTveli mefe da dedofali didebiTa da pativiT<br />
miuRia, magram bagrat IV 3 wlis manZilze ukan ar gamouSves. `...dayo mun<br />
sami weliwadi didsa didebasa da pativsa Sina~. 88<br />
giorgi mTawmidelis cxovrebidan Cans, rom konstantine monomaxTan bagrat<br />
IV-sa da mariam dedofals Zalze axlo, TiTqmis ojaxuri urTierToba aqvT.<br />
imperatori am dros konstantinopolSi myof giorgi mTawmidelis mimarTac<br />
kargad iyo ganwyobili. mefem misi TxovniT iveronis mTavari taZari tyviiT<br />
gadaaxurvina.<br />
axal epoqaSi bizantias sWirdeboda erTguli, masze damokidebuli, misi<br />
gavlenis qveS myofi qveyana. Turqebis gamoCenis gamo bizantiasTan dazaveba<br />
saqarTvelos interesebsac Seadgenda.<br />
samwliani molaparakeba 1054-1057 wlebSi damTavrda samSvidobo zaviT,<br />
romelic aRarasodes darRveula Semdgom saukuneTa manZilze. amis Semdeg<br />
saqarTvelosa da bizantiis urTierTdamokidebuleba megobrulia da gansxvavdeba<br />
XI saukunis I naxevrisagan, rodesac 1021 wels dawyebuli omi,<br />
1030-1031 wlebamde mimdinareobda da gaxsnili iyo fronti samxreT saqarTveloSi.<br />
maSin bizantia exmareboda saqarTvelos erTianobis mtrebs.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
587<br />
liparits yoveli SebrZolebisas mefis, bagrat IV-is, winaaRmdeg imperia<br />
uWerda mxars: `...berZenTa mefisa ganZi da laSqari Semwe iyo~, 89 anda<br />
liparitma `...naxa berZenTa mefe, da moirTo berZenTa mefisagan Zali...~ 90<br />
magram zavis dadebisa da bagratis saqarTveloSi dabrunebisTanave, lipariti<br />
Seipyres da dasajes. molaparakebis Semdeg berZnebi mas aRar exmarebodnen.<br />
TviTon bagrat IV ki konstantinopolma `...wamoavlina didiTa didebiTa<br />
da niWiTa~.<br />
molaparakebas, romelsac awarmoebda bagrat IV konstantinopolSi, gansakuTrebuli<br />
mniSvneloba hqonda saqarTvelos sapatriarqosaTvis. saqarTvelos<br />
saxelmwifos meTaurTa mizani molaparakebis dros bizantiasa da<br />
saqarTvelos Soris urTierTobis normalizaciis garda iyo saqarTvelos<br />
eklesiis sapatriarqo uflebebis cnoba, rogorc bizantiis saxelmwifos,<br />
aseve konstantinopolis sapatriarqos mier.<br />
saqarTvelos delegacia molaparakebisas friad warmomadgenlobiTi iyo.<br />
konstantinopolSi `bagrat afxazTa mefe da deda misi mariam~ CabrZandnen<br />
`mTavrebisa da warCinebulebis~ TanxlebiT. delegacias saeklesio saqmeebic<br />
unda moegvarebina, amitomac aTonis mTidan Camovida im drois yvelaze<br />
didi avtoriteti eklesiisa _ giorgi mTawmideli, romelmac monawileoba<br />
miiRo delegaciis muSaobaSi: `mas Jamsa odes RvTismsaxuri bagrat afxazTa<br />
mefe da deda misi mariam dedofali samefod qalaqad movides, aRvida<br />
wmidaca ese mama Cueni winaSe RvTismsaxurTa maT mefeTada~. 91<br />
pirveli warmateba, rasac delegaciam miaRwia, iyo is, rom Sewyda qarTveli<br />
berebis sastiki devna konstantinopolis sapatriarqoSi, kerZod ki,<br />
iveronSi. am dros giorgi mTawmidelma `yovelive saqme monastrisa, raAca<br />
undoda, yoveli keTilad iurva...~ 92<br />
bizantiis saimperatoro kari, gansxvavebiT konstantinopolisa da sxva<br />
sapatriarqoTagan, principulad arasodes yofila winaaRmdegi <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d gamocxadebisa.<br />
wina wlebSi, bizantiisa da saqarTvelos, rogorc mSvidobian, ise daZabul<br />
periodebSic, imperatorebi iRebdnen da Rirseul pativs scemdnen saqarTvelos<br />
pirvel kaTalikos-patriarq melqisedek I-s. 1054-57 wlebis molaparakebis<br />
dros saqarTvelos sapatriarqo ukve TiTqmis naxevari saukunis istorias<br />
iTvlida; saukunis dasawyisidan qarTul <strong>eklesia</strong>s patriarqebi marTavdnen.<br />
amitomac, im dros <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>Tavi</strong>suflebisa da damoukideblobis<br />
aRiareba <strong>Tavi</strong>sTavad niSnavda faqtobrivad ukve arsebuli sapatriarqo Rirsebis<br />
iuridiul cnobas. saqarTvelos es moTxovna bizantiis mxares gauTvaliswinebia<br />
da daukmayofilebia.<br />
konstantine monomaxis dros, 1054 wels, antioqiaSi petres patriarqobisas,<br />
delegaciis ori wevri, mariam dedofali da giorgi mTawmideli, saeklesio<br />
sakiTxebze molaparakebisaTvis konstantinopolidan gaemgzavrnen antioqiisa<br />
da ierusalimis sapatriarqoebSi.
588 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
konstantine monomaxi dainteresebuli iyo dadebiTad gadaWriliyo yoveli<br />
sadavo da maT Soris saeklesio sakiTxi or qveyanas Soris. amitomac<br />
man `sameufo brZaneba~ gagzavna antioqiaSi.<br />
mariam dedofalma antioqiis sapatriarqo karze winaswar waradgina<br />
giorgi mTawmideli, romelsac unda Seemzadebina sapatriarqo kari delegaciis<br />
misaRebad.<br />
imperatoris miTiTebiT antioqiis sapatriarqoSi mariam dedofali samefo<br />
didebiT miiRes. patriarq petre III-s dedofalma warugdgina imperatoris<br />
sagangebo miTiTeba. antioqiis patriarq petre III-Tan molaparakebis<br />
Semdeg dedofali ierusalimis sapatriarqoSi unda gamgzavrebuliyo. amis<br />
Sesaxeb icoda imperatorma da dedoflis usafrTxo mgzavrobisaTvis zrunva<br />
daavala antioqiis patriarq petre III-s. `...mariam dedofali, deda bagratis<br />
mefisa sameufoAT qalaqad antioqiad movida... aqunda brZaneba sameufo<br />
Tavadsa Tana da patriarqsa antioqiisa...~, xolo amis Semdeg `...eguleboda<br />
warsvla wmidad qalaqad ierusalimad...~ nabrZanebi iyo, rom antioqiis<br />
sapatriarqodan is `...yovliTa didebiTa da pativiTa wargzavnon~. 93<br />
<strong>qarTuli</strong> delegaciis wevrebi antioqia-ierusalimSi rom Cavidnen molaparakebisaTvis,<br />
iqidanac Cans, rom antioqiis patriarq petre III-s giorgi<br />
mTawmidelTan sagangebo saubrebi hqonda `kanonTaTYs saeklesioTa~ da agreTve<br />
`sarwmunoebisaTYs marTlisa~. Tu gaviTvaliswinebT <strong>qarTuli</strong> eklesiis imdroindel<br />
devnas, saubari swored mis sxvadasxva uflebebs Seexeboda.<br />
swored antioqiis patriarq petre III-is dros <strong>qarTuli</strong> eklesiis sxvadasxva<br />
uflebis aRiareba cnobili iyo mravali ucxoeli mkvlevarisTvis. magaliTad,<br />
X<strong>VI</strong>I saukunis ierusalimeli patriarqebis Tanaxmad, antioqiis sapatriarqom<br />
avtokefalia mianiWa qarTul <strong>eklesia</strong>s. magram maTi msjeloba <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis istoriis mcodneTaTvis sruliad miuRebelia, radganac, rogorc<br />
dosiTeosi, ise xrisanfi fiqroben, rom petre III-is dros avtokefalia miiRo<br />
aRmosavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong>m, xolo dasavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong>s<br />
igive uflebebi ganumtkicda gacilebiT adre, <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>o. 94<br />
sinamdvileSi araTu aRmosavleT saqarTvelos, aramed mTliani saqarTvelos<br />
(mcxeTis) <strong>eklesia</strong>, antioqiis sapatriarqosTan mokamaTe giorgi mTawmidelis<br />
Tanaxmad, avtokefaluri iyo mociqulTa mier daarsebisTanave, I-II<br />
saukuneebidan. giorgi mTawmidelis azriT, qarTul <strong>eklesia</strong>s ar esaWiroeba<br />
aravisagan avtokefaliis dasturi, piriqiT, samociqulo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
Tavad iyo ucxoeTis <strong>eklesia</strong>Ta episkoposebis makurTxebeli, magaliTad, gu-<br />
TeTis episkoposisa ioanesi <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>.<br />
XI saukunes, mravali mkvlevari <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis avtokefaliis<br />
miniWebis saukuned Tvlis, radganac ician, rom am dros antioqiaSi petre<br />
III-is patriarqobisas Catarda kreba, romelmac aRiara <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
ufleba, magram am dros qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia ki ar mianiWes,
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
589<br />
aramed aRiares misi sapatriarqo Rirseba. aseTi azri jer kidev adreve<br />
gamouTqvamT, magaliTad, korolevskis, romelTan dakavSirebiTac sardeli<br />
mitropoliti maqsime wers: `antioqiis eklesiis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
mimarT avtokefaliis gansazRvra warmoiSva im mizeziT, rom erT-erTma<br />
kaTalikosma TviTneburad miikuTvna patriarqis pativi~. 95<br />
cxadia, <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis aRiareba <strong>Tavi</strong>sTavad niSnavda<br />
ukve arsebuli sapatriarqo Rirsebis cnobas, magram 1054-1057 wlebSi bizantiis<br />
sapatriarqoebSi Catarebuli krebebi Seexeboda ara <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
avtokefaliis aRiarebas, aramed am krebebze gadawyda, Sewyvetiliyo <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis ukanono devna, qarTveli berebis aramarTlmadideblebad da mwvaleblebad<br />
gamocxadeba. krebebma aRiares <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela ufleba,<br />
romelic ki mas gaaCnda winaT, am devnis dawyebamde, maT Soris sapatriarqo<br />
Rirsebac.<br />
antioqiaSi molaparakebis Sedegebma qarTvel di plomatebs uCvena, rom<br />
aRar iyo saWiro ierusalimSi umaRlesi xelisuflis _ dedofal mariamis<br />
gamgzavreba. ierusalimis sapatriarqoSi giorgi mTawmidelis Casvlac sakmarisi<br />
aRmoCenila. patriarqma petre III-m sTxova dedofal mariams, ar<br />
gamgzavrebuliyo mahmadianebis mier dapyrobil qalaqSi: `...patriarqman da<br />
mTavarman ganizraxes da gaigones TanazraxviTa mamisa giorgisaTa, viTarmed<br />
_ `ara keTil ars, aRmosavleTisa mefeTa deda raATamca sasarkinozeTs<br />
warvida _ vinaATgan codvaTa CuenTagan igini ufleben queyanasa mas~. 96<br />
patriarqma petre III-m da antioqiis mTavarma <strong>Tavi</strong>anTi Txovna `...moaxsenes<br />
dedofalsa da wasvlisagan daacxvres...~ 97<br />
ierusalimSi saeklesio sakiTxebze molaparakebisaTvis gaemgzavra giorgi<br />
mTawmideli, mariam dedofalma amasTanave giorgi mTawmidelis xeliT<br />
didZali Tanxa-Sewirulebani gagzavna _ daafinansa jvris <strong>qarTuli</strong> monastris<br />
mSeneblobac.<br />
giorgi mTawmideli ierusalimSi `mSvidobiTa da uvneblad miiwia~, Sexvda<br />
eklesiis mamebs, `wmidaTa mamaTa locva miiRo~.<br />
giorgi mTawmidelis dabrunebis Semdeg antioqiasa da ierusalimSi molaparakebebis<br />
SedegebiT mariam dedofali Rrmad kmayofili yofila, delegaciis<br />
warmatebebma `RvTismsaxuri igi dedofali ganamxiarula~.<br />
antioqiis sapatriarqoSi vizitis Semdeg mariam dedofali saqarTvelo-<br />
Si dabrunda _ `...mamulad TYsad sameufod Zisa TYsisa Tana bagrat mefisa<br />
warvida~. 98<br />
giorgi mTawmideli darCa antioqiaSi da gaagrZela molaparakeba patriarq<br />
petre III-sTan. am wmida mamis antioqiaSi darCena miznad isaxavda<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sakiTxebis safuZvlian da saboloo mogvarebas antioqiis<br />
sapatriarqoSi. giorgi aTonelma es SeZlo 1056-57 wlebSi.<br />
Seqmnili rTuli viTarebis gamo msoflio qristianoba dasustebuli iyo,<br />
ramac 1054 wels gamoiwvia romisa da konstantinopolis mimdgom berZnul
590 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
eklesiebs Soris ganxeTqileba. amas Tan daerTo muslimanTa Semosevebi<br />
aRmosavleTidan. ganxeTqileba da dabneuloba sufevda berZnul sapatriarqoTa<br />
Sorisac, aseve erTmaneTs ewinaaRmdegebodnen bizantiis imperator-<br />
Ta kari da konstantinopolis patriarqi. aseT dros sapatriarqoebSi xSirad<br />
iRebdnen urTierTgamomricxav dadgenilebebs, amitomac mosalodneli iyo<br />
mariam dedofalTan Sexvedrisas miRebuli dadgenileba antioqiis sapatriarqoSi<br />
Secvliliyo. aseT viTarebaSi giorgi mTawmideli xSirad xvdeba<br />
antioqiis patriarq petres. `...euwya moqalaqoba misi netarsa patrearqsa<br />
antioqiisasa, mouwoda da ezraxa saRmToTa werilTagan mraval-saxed: pirvelad<br />
sarwmunoebisaTYs marTlisasa da kanonTaTYs saeklesioTa...~ 99<br />
giorgi mTawmidelsa da petre III-s hqondaT msjeloba `saeklesio kanon-<br />
Ta~ Sesaxeb. saeklesio kanonebSi Sedis mravali saeklesio sakiTxi, maT<br />
Soris sakiTxi romelime eklesiis sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis Rirsebis<br />
Sesaxeb. im dros <strong>qarTuli</strong> sapatriarqo <strong>Tavi</strong>si arsebobis TiTqmis naxevar<br />
saukunes iTvlida. amitomac Seqmnili situaciis gaTvaliswinebiT unda<br />
vigulisxmoT, rom `saeklesio sakiTxebze~ msjelobisas saubari exeboda<br />
ara romelime ganyenebul, aramed aqtualur Temas. uTuod wmida mama giorgi<br />
icavda saqarTvelos sapatriarqos Rirsebas. moRweul wyaroTa gaanalizebis<br />
Sedegad, Cven SegviZlia vTqvaT, rom saubrebi ar Seexeboda <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis avtokefaliis sakiTxs, radganac giorgi mTawmidelis Tanaxmad,<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> avtokefaluri iyo mociqulTa mier misi daarsebisTanave<br />
I-II saukuneebidan. is avtokefaliis sakiTxze msjelobisas Zalze lakonur,<br />
mokle da amomwurav pasuxebs aZlevda da am Temaze ar saubrobda xangr-<br />
Zlivad. amitomac, petre III-sTan misi xangrZlivi saubrebi swored <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis sapatriarqo Rirsebas Sexeboda. garda amisa, maT msjeloba hqoniaT<br />
`marTali sarwmunoebis~ Sesaxeb. im droisaTvis, TiTqmis 30 wlis man-<br />
Zilze, berZnebs eWvi SehqondaT qarTvelebis marTlmadideblobaSi.<br />
giorgi mTawmidels, mas Semdeg, rac petre III daurwmunebia, rom <strong>qarTuli</strong><br />
sapatriarqos Seqmna ar ewinaaRmdegeboda `saeklesio kanonebs~ da rom am<br />
axali sapatriarqos SeqmniT ar darRveula `marTali sarwmunoeba~, antioqiis<br />
patriarqi <strong>Tavi</strong>sTan iaxloebs. patriarqi moxiblula giorgi mTawmidelis<br />
sulieri simaRliTa da codniT, amitomac is antioqiis sapatriarqos<br />
saqmeebis mogvarebasac ki qarTvel bers andobda, <strong>Tavi</strong>s pirad cxovrebasac<br />
mas uziarebda: `...yoveli cxovreba Tvisi mas Sehvedra da mas hkiTxavn<br />
gulisityuaTa da yovelsave saeklesioTa saqmeTa~. 100 petre III Zlieri `siyvaruliTa<br />
da sarwmunoebiTa aRsavse~ yofila giorgi mTawmidelis mimarT.<br />
antioqiis mTavari taZris dawvis Semdeg, Zlier damwuxrebul patriarq<br />
petre III-isTvis erTaderTi uaxloesi megobari da nugeSinismcemeli giorgi<br />
mTawmideli yofila. `...swavliTa sulieriTa yoveli mwuxareba da glova<br />
misi ganaqarva~. madlier patriarqs berisTvis uTqvams: `ukueTumca siwmide
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
591<br />
Seni ara momaSural iyo, hoi wmidao mamao kninRamca da mwuxarebaTa mier<br />
jojoxeTad STasul iyo suli Cemi~. 101<br />
antioqiis patriarq petre III-sa da giorgi mTawmidelis aseT damokidebulebas<br />
gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo<br />
Rirsebis aRiarebis drois gansazRvrisaTvis. swored antioqiis patriarqis<br />
petre III-is dros antioqiis sapatriarqom iuridiulad cno <strong>qarTuli</strong> sapatriarqos<br />
faqtobrivi arseboba. amis Sesaxeb arsebobs arapirdapiri monacemebi,<br />
cnobilma kanonistma balsamonma icis is, rac mas mousmenia: `amboben,<br />
rom maSin, rodesac RvTaebrivi qalaqis, didi antioqiis uwmides<br />
patriarqad iyo ufali petre, gamotanili iqna krebis dadgenileba, rom<br />
iqnes <strong>Tavi</strong>sufali da avtokefaluri <strong>eklesia</strong> iberiisa, romelic maSin eqvemdebareboda<br />
antioqiis patriarqs~. 102<br />
mkvlevarebi varaudoben, rom radganac balsamons es ambavi mousmenia,<br />
amitomac es kreba balsamonamde arcTu didi xnis winaT Catarebula, radganac<br />
am moRvawis uaxloesi patriarqi petres saxeliT iyo petre III. amitomac<br />
miiCneven, rom balsamonis mier aRwerili kreba gulisxmobs 1056 wlis<br />
krebas. 381 wlis msoflio krebis me-2 kanonis komentaris dros balsamoni<br />
wers ramdenime eklesiis da maT Soris iberiis eklesiis avtokefaliis<br />
Sesaxeb. balsamonis Tanaxmad, romis imperiaSi IV saukunisaTvis avtokefaluri<br />
iyo yvela provinciisa da diocezis <strong>eklesia</strong>, e.i. balsamonis Tanaxmad,<br />
romis imperiaSi 100-mde avtokefaluri <strong>eklesia</strong> iyo, radganac aseTive<br />
iyo provinciaTa ricxvi. 103 `istoria naTelyofs, rom II msoflio krebis<br />
dros <strong>Tavi</strong>sTavadni, avtokefalurni iyvnen eklesiebi romis yvela provinciaSi<br />
Tu ara (aseTi provincia iyo 100), yovel SemTxvevaSi, imperiis 14<br />
diocezSi mainc (imperiaSi 14 diocezi iyo). 104<br />
balsamonis Tanaxmad, iberiis <strong>eklesia</strong> avtokefaluri iyo IV <strong>saukuneSi</strong>ve,<br />
radganac misi azriT, yvela saxelmwifoebrivi erTeulis <strong>eklesia</strong> am droisaTvis<br />
avtokefaluri iyo. TviT imperiaSic ki, provinciaTa eklesiebi avtokefalurni<br />
iyvnen, miT umetes, imperiis gareT myofi damoukidebeli saxelmwifos<br />
<strong>eklesia</strong> avtokefaluria. II msoflio krebis me-2 kanonic imperiis gareT<br />
myof `barbarosuli~ qveynebis eklesiebs avtokefalias aniWebda: `...xolo<br />
barbarozebrTa warmarTTa Soris myofTa <strong>eklesia</strong>Ta RmrTisaTa gangebaA jer<br />
ars mamaTa mier damtkicebulisaebr Cveulebisa~, 105 es kanoni saerTod <strong>eklesia</strong>Ta<br />
erTmaneTisagan damoukideblobasa da avtokefalias icavda.<br />
Cans, balsamons iberiis <strong>eklesia</strong> avtokefalur <strong>eklesia</strong>d miaCnda II msoflio<br />
krebis droisaTvis, amitomac am krebis me-2 kanonis komentirebisas is<br />
wers <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis Sesaxeb. miuxedavad amisa, man icis,<br />
rom antioqiis patriarq petres dros am sapatriarqos krebam imsjela<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis Sesaxeb. mas ar SeeZlo efiqra, rom qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s avtokefalia mianiWa petre III-m, radganac misi azriT, XI <strong>saukuneSi</strong>
592 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefalia ukve iTvlida ramdenime saukunes. magram<br />
balsamons gaugonia, rom XI <strong>saukuneSi</strong> antioqiis sapatriarqoSi Catarebula<br />
raRac kreba, romelsac <strong>qarTuli</strong> eklesiis erTi raRac ufleba iuridiulad<br />
ucvnia. marTlac, 1056 wels petre III-is dros Catarebulma antioqiis<br />
saeklesio krebam aRiara <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> WeSmaritad marTlmadidebelTa<br />
<strong>eklesia</strong>d, amitomac Sewyvita <strong>qarTuli</strong> eklesiisa da misi berebis devna.<br />
garda amisa, am dros aRiarebul iqna <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela ufleba, maT<br />
Soris sapatriarqo Rirsebac.<br />
petre III-is dros Catarebuli saeklesio krebis Sesaxeb mravali istorikosi<br />
miuTiTebs. mravals es kreba miaCnia <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis avtokefaliis<br />
miniWebis krebad, rac arasworia. am krebam Sewyvita <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
30-wliani ukanono devna da aRiara misi uflebebi.<br />
am krebis Semdeg petre III-s didxans ar ucocxlia. is 1057 wels<br />
gardaicvala. giorgi mTawmideli Sexvda axal patriarq Teodores (Teodosi)<br />
(1057-1076). am dros bizantia-saqarTvelos Soris samwliani sazavo<br />
molaparakeba (1054-57 wlebisa) jer kidev damTavrebuli ar iyo da qarTveli<br />
mefe bagrat IV jer kidev konstantinopolSi imyofeboda, Tumca bizantiis<br />
samefo karma 1054 welsve ineba Sewyvetiliyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis sazogado<br />
devna, rac daadastura 1056 wlis antioqiis krebam. magram am devnis<br />
recidivebi 1057 wlisaTvis mainc arsebobda, radganac qarTvelebs mwvaleblobas,<br />
kerZod ki, monofizitur mwvaleblobas swamebdnen da TiTqmis 30<br />
wlis manZilze devnidnen. amitomac zavis dadebisas bizantia-saqarTvelos<br />
Soris molaparakebis periodSi zogjer inerciiT kvlav meordeboda es<br />
movlenebi. ase momxdara 1057 wels antioqiaSi mdebare svimonwmidis monasterSi,<br />
sadac berZnebTan erTad qarTvelebic moRvaweobdnen. qarTvelebis<br />
devna im dros, kerZod 1056 wlis antioqiis krebis Semdeg akrZaluli iyo,<br />
amitomac <strong>Tavi</strong>anT moqmedebas berZnebi ase asabuTebdnen: `ar vuwyiT, Tu<br />
qarTvelni arian anu somexni~, 106 e.i ar viciT diofizitebi arian Tu monofizitebio.<br />
aq `qarTvelnSi~ da `somexnSi~ igulisxmebian ara erovnebiT qarTvelebi<br />
da somxebi, aramed sarwmunoebrivad `qarTvelebi~ da sarwmunoebrivad `somxebi~<br />
anu diofizitebi (marTlmadideblebi) da monofizitebi (mwvaleblebi).<br />
marTaliao, ambobdnen svimonwmideli berZnebi, ucxo berebi `...qarTvelebad<br />
saxel-idebdnen TavTa TYsTa, da ara uwyiT Tu rasa zraxven, anu raA ars<br />
sarwmunoeba maTi...~ 107 e.i. ucxoeli berebi erovnebiT, marTalia, qarTvelebad<br />
acxadebdnen <strong>Tavi</strong>an Tavs, magram sarwmunobiT SeiZleba `somexni~ ariano.<br />
erovnebiT qarTveli, magram sarwmunoebiT `somexi~, anu monofiziti qarTvelebis<br />
monasterSi saeWvo yofnis Sesaxeb moaxsenes antioqiis axal patriarqs,<br />
Teodores. is darwmunebuli yofila qarTvelebis marTmadidebloba-diofizitobaSi,<br />
amitomac am braldebis mosmenas Zlier gauocebia da ukiTxavs: `da<br />
viTar egebis ese, raTamca qarTvelni ara marTlmadidebelni iyvnes?~ 108
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
593<br />
magram svimonwmidelebi arwmunebdnen mas da magaliTic mouyvanes: `...verca<br />
xucesi maTi Jamsa wiravs monastersa Sina Cuensa~, marTlac, Turme im<br />
dromde mcire xniT adre, avtoris cnobiT, <strong>qarTuli</strong> wirvis wesi gansxvavebuli<br />
yofila berZnuli wirvis wesisagan. kerZod, qarTvelebi wiravdnen qalamniTa<br />
da sabeWuriT, samRvdelo Sesamoslis gareSe. 109 magram ara monofizitobis<br />
gamo, aramed <strong>qarTuli</strong> eklesiis gaerovnulebisa da <strong>eklesia</strong>Si uZvelesi<br />
wesebis SemorCenis gamo. aseTi yofila wirvis Zveli wesi, romelic<br />
berZnuli Targis Sesabamisad, SeusworebiaT XI saukunis dasawyisSi, magram<br />
saqarTvelos `soflur adgilebSi~ kvlav Zveleburi wesi darCenila. roca<br />
patriarqs gaugia, rom <strong>qarTuli</strong> wirvis wesi gansxvavdeboda berZnulisagan<br />
anu `marTlmadideblurisagan~, Zlier gancvifrebula. gancvifrebuli patriarqisaTvis<br />
kvlav mravali araswori cnoba miuwvdiaT da daueWvebiaT<br />
kidec qarTvelTa aramarTlmadideblobaSi. amis mizezi isic yofila, rom<br />
`axal-Semosuli~ patriarqi `...wuT umecar iyo naTesavisa Cuenisa...~. swored<br />
am mizeziT sapatriarqo karze miiwvies giorgi mTawmideli.<br />
patriarqma Teodorem icoda, rom giorgi mTawmideli antioqiaSi <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiisa da mefis wargzavnili diplomati iyo. icis, rom is mefes<br />
werilebs swers da mefe misi rCevis Sesabamisad iqceva. patriarqi eubneba<br />
mas: `...gismens mefe Tqueni, ukeTu miuwero da auwyo umjobesi...~. 110 patriarqi<br />
gaesaubra mas da darwmunda mis Rrma ganswavlulobaSi, ris gamoc Tqva:<br />
`daRacaTu naTesaviT qarTveli xar, sxviTa kula yovliTa swavlulebiTa<br />
sruliad berZeni xar~. 111 marTalia, aq `berZeni~ erovnebiT berZens niSnavs,<br />
magram xSirad `berZeni~ marTlmadideblis identuri iyo. patriarqis azriT,<br />
giorgi mTawmidels sruli marTlmadidebluri (`berZnuli~) swavla aqvs.<br />
roca antioqiis patriarqi darwmunda giorgi mTawmidelis marTlmadideblobaSi,<br />
misca aseTi SekiTxva: `...miTxar naTesavisa SenisaTYs: arsa raA<br />
naklulevanebaA marTlisa sarwmunoebisa maT Tana, gina urTierTas ganyofilebaA<br />
marTlisa sarwmunoebisa maT Soris da Cuen Soris?~ 112<br />
kiTxvidan Cans, rom patriarqi qarTvelebs miiCnevs `marTali sarwmunoebis~<br />
mqone erad, magram hgonia, rom qarTvelTa marTlmadideblobas gaaCnia<br />
raRac nakli da cdilobs gaerkves amaSi, kerZod, xom ar aris TviT qarTvelTa<br />
Sorisve (`urTierTas~) sarwmunoebrivi gansxvaveba, anda xom ar gansxvavdeba<br />
qarTvelTa da berZenTa aRmsarebloba.<br />
giorgi mTawmindelma warmoTqva mrwamsi, romelsac im dros aRiarebda<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>: `...iwyo warmoTqumad marTlisa sarwmunoebisa esreT, romel<br />
ganakYrva msmenelni...~<br />
patriarqi da masTan myofi episkoposebi darwmundnen, rom qarTvelTa<br />
sarwmunoeba unakloa. patriarqma ganacxada: `...vieTnime naklulevanebasa<br />
swamebdes qarTvelTa da aha esera mravalTa saxiTa uzeSTaes ipovnes<br />
Cuensa da ufroAs xolo qalwulebiTa, romeli igi maRlad upyries maT~.. 113
594 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qarTvelTa marTlmadideblobaSi darwmunebulma patriarqma ciliswamebad<br />
gamoacxada svimonwmideli berZeni berebis moqmedeba. maT 1056 wlis<br />
krebis Semdeg akrZaluli hqondaT qarTveli berebis devna, amitomac 1057<br />
wels maT mier xelaxla aRorZinebuli devnisaTvis isini patriarqma dasaja:<br />
`xolo patrearqman cudis-mzraxTa maT da amaoTa kacTa sYmeonwmidel-<br />
Ta friad Sehrisxna da kanonsa queSe saeklesiosa Seyarna da sxuasaca<br />
mravalsa ZYrsa uTqumida~. 114<br />
Tu, 1054 wlamde, mTeli bizantiis imperiaSi qarTveli berebis devna<br />
bunebrivad iTvleboda, 1057 wels igive qmedeba mkacrad isjeba.<br />
mcire xnis Semdeg antioqiis patriarqi kvlav aRiZra <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
sawinaaRmdegod. axla ukve saqme Seexo ara sarwmunoebriv aRmsareblobas,<br />
aramed <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>Tavi</strong>sufleba-avtokefalias. patriarqs surs,<br />
gaerkves <strong>qarTuli</strong> eklesiis sxvadasxva uflebebSi.<br />
am sakiTxis gasarkvevad kvlav miiwvies giorgi mTawmideli. aqedan Cans,<br />
rom giorgi mTawmidelis diplomatiuri misia antioqiaSi kvlav grZeldeboda.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis mowinaaRmdegeebma patriarq Teodosis moaxsenes:<br />
`viTar ese meufeo, romel <strong>eklesia</strong>ni da mRvdelTmoZRvarni qarTlisani ara<br />
romlisa patreaqisa xelmwifebasa queSe arian da yovelni saeklesioni<br />
wesni maT mier ganegebian da TYT daismen kaTalikozTa ebiskopozTa da ara<br />
samarTal ars ese, rameTu aTormetTa mociqulTagani aravin misrul ars<br />
queyanasa maTsa da jer ars... raATa xelmwifebasa queSe antioqieli patrearqisas<br />
imwysodin da aqa ikurTxeodis kaTalikosi maTi da viyvneT Cuen erT<br />
samwyso da erT mwyems~. 115<br />
aqedan aSkarad Cans, rom cdebian is mkvlevarebi, romlebic <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis avtokefalias aTariReben XI saukunis 50-iani wlebiT. am droisaTvis<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ar eqvemdebareba arc erT ucxoeTis patriarqs da<br />
ar aris romelime sapatriarqos xelmwifebis qveS. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sruliad<br />
damoukidebelia da avtokefaluri, rac imiT gamoixateba, rom nebismieri<br />
saeklesio wesi TviT <strong>qarTuli</strong> eklesiis mierve ganegeba, TviT qarTveli<br />
episkoposebi saqarTveloSive irCeven da svamen qarTvel mamamTavars, rac<br />
patriarqisadmi moxsenebuli cnobidan Cans.<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s 1056 wels, petre III-is dros rom mieRo avtokefalia,<br />
1057 wels patriarq Teodosis srulebiT sxvagvarad warudgendnen am<br />
sakiTxs, kerZod, moaxsenebdnen, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m erTi wlis win, petre<br />
III-is dros miiRo avtokefalia, rac Secdoma iyoo. Teodosis dros ki<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefalia Camoyalibebulia, rac Cans avtoris monaTxrobidan.<br />
garda amisa, avtori, marTalia, sakmaod dawvrilebiT saubrobs petre<br />
III-is Sesaxeb, magram arafers ambobs mis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis<br />
avtokefaliis miniWebaze.<br />
is, rac patriarq Teodosis moaxsenes <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis<br />
Sesaxeb, mTlianad emTxveva `qarTlis cxovrebaSi~ moTavsebul, <strong>qarTuli</strong>
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
595<br />
eklesiis mdgomareobis <strong>VI</strong>I saukuniT daTariRebul aRweras. <strong>VI</strong>I saukunis<br />
bolos <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefalia yofila aseTi saxisa: `...kaTalikozi<br />
qarTlisa xelqveiT ara ars patriaqTa da ara ikurTxevian patriaqTagan,<br />
aramed TYsisa samwysosa mitrapolitTa da mTavarefiskopozTa da efiskopozTagan<br />
ikurTxevian, rameTu <strong>Tavi</strong>sufali ars da mociqulTa magieri da<br />
mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriaqi~. 116<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis es gansazRvreba Zalze msgavsia imisa,<br />
rac patriarq Teodosis moaxsenes.<br />
XI <strong>saukuneSi</strong> berZnebs SeuTxzavT Teoria, romlis mixedviTac avtokefaluri<br />
mxolod is <strong>eklesia</strong> SeiZleboda yofiliyo, sadac mociqulma iqadaga.<br />
antioqielTa azriT, saqarTveloSi ar uqadagnia arc erT mociquls, amitomac<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> romelime sapatriarqos unda daeqvemdebaros, umjobesia<br />
antioqiis sapatriarqos, radganac teritoriulad axlosaa<br />
saqarTvelosTan. aRsaniSnavia, rom ar amboben winaTac antioqias eqvemdebareboda<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> da axlac daeqvemdebaroso, aramed teritoriuli<br />
siaxlove miaCniaT mizezad.<br />
patriarqma Teodosim giorgi mTawmidels ganucxada: `...jer ars romel<br />
<strong>eklesia</strong>ni da mRvdelT-moZRuarni Tquenni Kelsa queSe samociqulosa amis<br />
saydrisasa imwysodin...~, 117 e.i. upriani da samarTliani iqneba <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
rom antioqiis samociqulo eklesiis mier imwysebodeso: `...da hmarTebsca<br />
esreT mizeziTa maxlobelobisaATa da ese Sengan SesaZlebel ars, rameTu<br />
uwyi, viTarmed gismens mefe Tqueni, ukueTu miuwero da auwyo umjobesi...~ 118<br />
amis Semdeg patriarqi emuqreba, rom kvlav gaagrZelebs mTel bizantiis<br />
imperiaSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis devnas: `...xolo ukueTu ara isminos, miuwero<br />
oTxTave patriaqTa saydris modgamTa CuenTa da vauwyo TYT-rCuloba da<br />
qedficxloba naTesavisa Tquenisa da viTarmed TYnier samociquloAsa kanonisa<br />
TYT imwysian da mociqulTagani aravin misrul ars queyanasa maTsa da<br />
esreT mravalsa Ruawlsa SegTxine vidre ara TYT mefe Tqueni winaSe<br />
Cuensa movides da xelmwifebasa Cuensa daemorCilos~. 119<br />
e.i. im SemTxvevaSi, Tu saqarTvelos mefe ar ganaxorcielebs Sengan miwodebul<br />
azrs <strong>qarTuli</strong> eklesiis antioqiaze daqvemdebarebis Sesaxeb, me amas<br />
msoflios oTxive patrarqs (maT Soris romis papsac gulisxmobs) vauwyeb da<br />
mivwer, rom qarTveli eri urCia, radganac samociqulo kanonebis nebadaurTvelad<br />
avtokefalurad acxadebs <strong>Tavi</strong>s <strong>eklesia</strong>s. es ki dauSvebelia, radganac<br />
arc samociqulo kanonebiT da arc mociqulTa mier es <strong>eklesia</strong> ar<br />
daarsebula da iseT saerTaSoriso izolaciaSi movaqcev saqarTvelos da<br />
iseT devnas daviwyeb <strong>qarTuli</strong> eklesiisas, rom TviT Tqveni mefe mova Cems<br />
winaSe da ara marto <strong>eklesia</strong>s damiqvemdebarebs, TviTonac damemorCilebao.<br />
giorgi mTawmidels <strong>Tavi</strong>s pasuxSi ugunurebad gamoucxadebia antioqiis<br />
survili <strong>qarTuli</strong> eklesiis damorCilebisa da ukiTxavs: `...vin-me arian
596 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ugunurni igi ganmzraxni Senni... raAsaTYs-me esreT advilad Kel-hyav didisa<br />
amis da maRlisa saqmisa mogonebad da aRsrulebad?~ 120<br />
`didi da maRali saqme~ <strong>qarTuli</strong> eklesiis saukunovani avtokefaliisa<br />
antioqiis patriarq Teodoss `advilad xeluyvia~, riTac ara marto <strong>Tavi</strong>si<br />
`ugunureba~, aramed <strong>Tavi</strong>si mrCevlebis `ugunurebac~ gaumJRavnebia.<br />
Zalze didmniSvnelovania azri, romelic <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis<br />
Sesaxeb gamoTqva giorgi mTawmidelma antioqiis patriarqis winaSe.<br />
giorgi mTawmidelis Tanaxmad, qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia arc V <strong>saukuneSi</strong><br />
miuRia, arc <strong>VI</strong>II-Si da miTumetes, arc XI-Si, aramed <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
daarsebisTanave avtokefaluri yofila, radganac igi mociqulTa mier daarsebuli<br />
da amitomac samociqulo yofila. 121 I-II saukuneebSi mociqulTa mier<br />
daarsebuli <strong>qarTuli</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong> daarsebisTanave avtokefaluria,<br />
amitomac mis avtokefalias arc vinmes dasturi esaWiroeba da arc sxva<br />
romelime <strong>eklesia</strong>s aqvs qarTul <strong>eklesia</strong>ze batonobis ufleba.<br />
giorgi mTawmidelis pasuxi sruliad uaryofs im Tanamedrove mecnierTa<br />
mosazrebebs, romelnic fiqroben, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m avtokefalia XI<br />
<strong>saukuneSi</strong> miiRo. giorgi mTawmideli patriarqis winaSe imas ki ar ambobs,<br />
rom qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia petre III-m mianiWa 1056 wels, erTi<br />
wlis wino, aramed medgrad da siamayiT acxadebs _ <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
avtokefaluri aris I saukunis bolodan da II saukunis dasawyisidan, radganac<br />
Cveni <strong>eklesia</strong> andria pirvelwodebulma daaarsa, xolo simon kananeli<br />
Cvens qveyanaSi aris dakrZalulio.<br />
<strong>Tavi</strong>si mtkicebis dasasabuTeblad giorgi mTawmidelma moiTxova wigni _<br />
`mimosvla andrea mociqulisa~. wignis wakiTxvis Semdeg patriarqi da mas-<br />
Tan myofi episkoposebi darwmundnen, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> dauarsebia<br />
andria pirvelwodebuls, rac imas niSnavda, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociquloa.<br />
amis Semdeg giorgi mTawmidelma patriarqs uTxra: `wmidao meufeo,<br />
Sen ityY, viTarmed <strong>Tavi</strong>sa mis mociqulTasa petres saydarsa vzio, xolo<br />
Cuen pirvelwodebulisa da Zmisa Tvisisa mwodebelisa nawilni varT da<br />
samwysoni da mis mier moqceulni da ganaTlebulni; da erTi wmida aTormetTa<br />
mociqulaTagani _ simons vityvi kananelsa, queyanasa Cuensa damarxul ars<br />
afxazeTs, romelsa nikofsi ewodebis. amaT wmidaTa mociqulTa ganaTlebulni<br />
varT. da vinaATgan erTi RmerTi gvicnobies, arRara uar-gYyofies da<br />
arca odes wvalebisa mimarT midrekil ars naTesavi Cueni da yovelTa<br />
uarismyofelTa da mwvalebelTa SevaCuenebT da davswyevT. amas safuZvelsa<br />
zeda marTlmadideblobisasa da mcnebaTa da qadagebaTa zeda wmidaTa maT<br />
mociqulTasa mtkice varT. wmidao meufeo, Suenis esreT, raATa wodebuli igi<br />
mwodebelsa mas daemorCilos, rameTu petresi jer-ars, raATa daemorCilos<br />
mwodebelsa TYssa da Zmasa andreas da raATa Tquen Cuen daguemorCilneT~. 122<br />
giorgi mTawmidelis pasuxi imave logikiT iyo agebuli, rogoriTac patriarqis<br />
moTxovna. patriarqma ganacxada, saxarebis Tanaxmad, unda iyos
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
597<br />
erTi mwyemsi da erTi samwyso, radganac antioqiis patriarqi zis mociqul-<br />
Ta <strong>Tavi</strong>s, wmida petres taxtze. amitomac misi mwyemsmTavrobis qveS unda<br />
iyos sxva eklesiebic, kerZod ki, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>o. mTawmidelma upasuxa,<br />
radganac erTi mwyemsi da erTi samwyso unda arsebobdes, umjobesia, Tqven<br />
daemorCiloT wmida mociqul andria pirvelwodebulis saydars, radganac<br />
wmida andriam mouwoda wmida petres, rasac petre daemorCila da ufal<br />
ieso qristes am mowodebiT daemowafa, amitomac axlac wmida petres taxti<br />
wmida andrias taxts unda daemorCiloso, anu antioqiis sapatriarqo saqarTvelos<br />
sapatriarqos unda daemorCiloso.<br />
aseTi pasuxiT giorgi mTawmidelma agrZnobina antioqiis patriarqs, Tu<br />
ra araseriozuli da araeklesiuri iyo antioqielTa moTxovna. antioqiis<br />
sapatriarqoSi jer kidev XI <strong>saukuneSi</strong> yofila Teoria, romelsac amJamad<br />
ewodeba `aRmosavluri papizmi~.<br />
amis Semdeg giorgi mTawmidelma ganacxada: `wmidao meufeo, romelni-ege<br />
Cuen umecarad da subuqad guxedavT da Tavni Tquenni brZen da mZime<br />
giyofian, iyo Jami, romel yovelsa saberZneTsa Sina marTlmadidebloba ara<br />
ipoeboda da ioane guTel episkoposi mcxeTas ikurTxa ebiskoposad, vi-<br />
Tarca sweria didsa svinaqsarsa~. 123<br />
<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, am pasuxis Tanaxmad, ara marto avtokefaluria,<br />
aramed sxva qveynis eklesiis meTaursac ki akurTxebs. aseTi<br />
ufleba mxolod sapatriarqo eklesiebs hqondaT.<br />
patriarqi savsebiT daukmayofilebia giorgi mTawmidelis pasuxs da mas-<br />
Si keTilganwyoba aRuZravs. patriarqs xumrobiT daumTavrebia es Sexvedra<br />
qarTvel wmida berTan: `...ganiRima patriarqman da hrqua mRdel-moZRuarTa<br />
maT da ersa: `xedavTa bersa amas viTar marto esodensa simravlesa guerevis?<br />
ekrZaleniT... ara xolo Tu sityYT, aramed saqmiT guamxilos Zleuleba<br />
Cueni da dagYmrwemnes da dagumrmelnes~. 124<br />
aRsaniSnavia, rom am Sekrebis Semdeg araviTari werilobiTi dokumenti<br />
ar SeudgeniaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis cnobis Sesaxeb, kreba damTavrda<br />
xumrobiT, amitomac is mecnierebic cdebian, romelnic varaudoben, rom<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia mianiWa 1057 wels patriarq Teodosis<br />
dros zemoT aRwerilma krebam. am Sekrebaze <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliaze<br />
iyo saubari. es iyo ara di plomatiuri molaparakeba, aramed<br />
patriarqis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis zogadi sakiTxebis garkveva. am dros<br />
jer kidev ar iyo damTavrebuli 1054-57 wlebis sazavo molaparakeba<br />
bizantia-saqarTvelos Soris. amitomac, rogorc petre III-is, ise Teodosis<br />
mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxeb simarTlis rkveva sazavo molaparakebis<br />
dros, bunebrivia.<br />
1056 wels petre III-is dros antioqiis sapatriarqom aRiara <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis yvela ufleba, maT Soris sapatriarqo Rirsebis ufleba, ris<br />
Semdegac Sewyda <strong>qarTuli</strong> eklesiis devna.
598 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
1054-57 wlebis samSvidobo molaparakeba bizantia-saqarTvelos Soris Zalze<br />
sasargeblo iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiisTvisac.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis saqmeebis sruli mogvarebis Semdeg giorgi mTawmidelma<br />
<strong>Tavi</strong>si diplomatiuri misia amowura antioqiaSi. bagrat IV-sa da<br />
dedofal mariams surdaT moesminaT antioqiaSi am wmida mamis Sromis<br />
angariSi: `...raATa namuSakevi igi misi RmrTivmoniWebuli ixilon da aRivsnen<br />
sixaruliTa~, amitomac maT misweres antioqiis patriarqs Teodosis<br />
ezruna giorgi mTawmidelis ukan dabrunebaze. `...dawerna wignni patreaqsa<br />
Tana da duksa antioqiisasa wargzavnisa CuenisaTYs...~ 125 aqedan Cans, rom<br />
giorgi mTawmideli saxelmwifos wargzavnilia, romelic molaparakebas<br />
awarmoebs antioqiaSi, radganac mis uflebamosilebaze TviT imperatori da<br />
mefe zrunavs, antioqiis dukasTan _ `mTavarTan~ erTad (antioqiaSi Casvlis<br />
dros qarTul delegacias imperatoris werili hqonda: `...aqunda brZanebaA<br />
sameufoA Tavadsa Tana da patreaqsa antioqiisasa~). 126<br />
aRsaniSnavia, rom giorgi mTawmidelis biografi giorgi mcire mTlianad<br />
ar aris informirebuli <strong>qarTuli</strong> delegaciis vizitis mizezebis Sesaxeb<br />
antioqiis sapatriarqoSi. SeiZleba mas ar umxeldnen mefesa da imperators<br />
Soris molaparakebis wvrilmanebs. magaliTad, giorgi mTawmideli<br />
1055 wels ga<strong>Tavi</strong>suflda iverTa monastris winamZRvrobisagan da 1056<br />
wels is ukve antioqiaSi molaparakebazea patriarqTan. biografis azriT,<br />
wmida giorgi winamZRvrobisagan ga<strong>Tavi</strong>suflda, raTa <strong>Tavi</strong>suflad eTargmna<br />
wmida werili _ `Targmanebad wmida werilTa~, magram antioqiaSi giorgi<br />
mTawmideli ar Cerdeba da 1057-58 wlebSi saqarTveloSi Camodis, saidanac<br />
is maleve brundeba iveronSi. Tu mTawmidelis mizani iyo wignebis Targmnis<br />
gamo ga<strong>Tavi</strong>sufleba winamZRvrobisagan, is unda darCeniliyo antioqiis<br />
qarTvelTa savaneSi da daewyo es saqmianoba, magram is iq ar rCeba da<br />
saqarTveloSi miemgzavreba, sadac mTargmnelobiTi moRvaweobisaTvis gacilebiT<br />
mZime pirobebi iyo, vidre iveronsa da Sav mTaze. aqedan SeiZleba<br />
davaskvnaT, rom giorgi mTawmideli winamZRvrobisagan ga<strong>Tavi</strong>suflda ara<br />
marto mTargmnelobiTi moRvaweobisaTvis, aramed amis ZiriTadi mizezi iyo<br />
moegvarebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis saerTaSoriso mdgomareoba, rac man SesZlo<br />
1054-57 wlebSi. aseve mariam dedofali ara marto salocavad gaemgzavra<br />
ierusalimisaken, aramed sqem-monazons <strong>qarTuli</strong> eklesiis sakiTxebis saboloo<br />
mogvareba surda, 127 risTvisac Sexvda kidec antioqiis patriarq<br />
petre III-s. konstantinopolSi ki patriarqs mravaljer Sexvdebodnen es<br />
wmidanebi bagrat IV-sTan erTad, molaparakebisas konstantine monomaxTan da<br />
dedofal TeodorasTan.<br />
1054-57 wlebSi bizantiurma sapatriarqoebma aRiares <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
sruli marTlmadidebloba. zavis dadebis Semdeg Sewyda <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
ukanono devna, sapatriarqoebma cnes <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela ukve faqto-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
599<br />
brivad arsebuli ufleba da maT Soris ufleba _ <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> wodebuliyo<br />
sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d.<br />
saqarTvelos sapatriarqos struqtura da<br />
iurisdiqciis sazRvrebi<br />
saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda ramdenime sakaTalikoso. `saqarTvelos<br />
patriarqis iurisdiqciaSi Sedioda marTlmadidebeli somxuri eparqiebi,<br />
`somxeTis mitropolitis~ meTaurobiT, `afxazeTis~ (dasavleT saqarTvelos)<br />
anu `biWvintis kaTalikosi~, romelic <strong>Tavi</strong>s mxriv dasavleT saqarTvelos<br />
calkeul saepiskoposoebs iqvemdebarebda~. 128 saqarTvelos sapatriarqos<br />
Seqmnis Semdeg sakaTalikosoebi ar gauqmebulan, isini arsebobas<br />
ganagrZobdnen iseve, rogorc somxur <strong>eklesia</strong>Si ramdenime sakaTalikoso<br />
arsebobs. sakaTalikosoebi erTiani saqarTvelos sapatriarqos arsebobis<br />
dros iseTive funqcias asrulebdnen, rogorsac asrulebdnen samitropolitoebi<br />
berZnul sapatriarqoebSi.<br />
saqarTvelos sapatriarqoSi, wyaroTa Tanaxmad, Sedioda: 1. qarTlis sakaTalikoso;<br />
2. afxazeTis sakaTalikoso; 3. somxeTis samitropolito; 4. Crdilo<br />
kavkasiis qristianebi.<br />
<strong>Tavi</strong>s mxriv, yovel sakaTalikosoSi Sedioda saepiskoposoebi. dasavleT<br />
saqarTvelos saepiskoposoebi uSualod eqvemdebareboda afxazeTis kaTalikoss,<br />
aRmosavleT saqarTvelos saepiskoposoebi ki _ qarTlis kaTalikoss.<br />
qarTlis kaTalikossa da afxazeTis kaTalikoss Soris umcros-ufrosobiTi<br />
damokidebuleba arsebobda.<br />
saqarTvelos sapatriarqos meTaurad _ patriarqad yovelTvis qarTlis<br />
kaTalikoss svamdnen, anu qarTlis kaTalikosi imave dros saqarTvelos<br />
patriarqi iyo. saqarTvelos sapatriarqos meTaurs oficialurad ewodeboda<br />
_ `yovlisa saqarTveloAsa patriarqi da qarTlisa kaTalikosi~. 129 qarTlis<br />
kaTalikosi rom imave dros saqarTvelos patriarqi iyo, amis dasamtkiceblad<br />
SeiZleba moviyvanoT amonawerebi Zveli dokumentebidan, romelTac<br />
xels aweren <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurebi <strong>Tavi</strong>anTi sruli titulaturiT.<br />
am amonawerebis moyvanamde unda iTqvas, rom sityva `patriarqi~ _<br />
Sua saukuneTa saqarTveloSi iTargmneboda da ixmareboda misi <strong>qarTuli</strong><br />
Targmani `mamamTavari~. Zveli aRTqmis patriarqebsac ki saqarTveloSi<br />
uwodebdnen ara patriarqebs, aramed `mamamTavrebs~. magaliTad, `...mamaTmTavari<br />
iakob egviptes aRsrulebuli~; `mamaT-mTavarica didi ioseb mona<br />
iyo~. 130 saqarTvelos sapatriarqos meTaursac zogjer tradiciis Sesabamisad<br />
uwodebdnen `mamaT-mTavars~ _ qarTul Targmans berZnuli sityva _<br />
`patriarqisa~.
600 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
1103 wlis dokumentSi patriarqs ase moixsenieben _ `iovane wmidisa<br />
kaTalikosisa da yovlisa saqarTveloAsa yovlad Rirsisa mamaT-mTavrisa<br />
mravalni arian welni~. 131<br />
<strong>VI</strong>II saukunis dokumentSia _ `...wmidisa mamaTmTavarsa Cuensa arsenis<br />
qristes mier qarTlisa kaTalikozsa...~ 132<br />
1610 wlis _ `yovlisa saqarTveloAsa mamaTmTavarTmTavarman kaTalikozman<br />
patronman zebedem~. 133<br />
`yovlisa aRmosavlisa da CrdiloAsa didman mamamTavarman, kaTalikozman<br />
patronman zebedem~. 134 .<br />
1616 wlis _ `yovlisa saqarTvelosa didman mamaTmTavarTmTavarman,<br />
qarTlisa kaTalikozman patronman iovanem~. 135<br />
aq yuradReba unda mieqces, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs ewodeba<br />
saqarTvelos mamamTavari, anu patriarqi da qarTlis kaTalikosi. saqarTvelo<br />
da qarTli XI saukunis Semdeg erTi da igive cnebebi ar aris, saqarTvelo<br />
ewodeba qveyanas `nikofsiidan darubandamde~, xolo qarTli _ lixis mTis<br />
aRmosavleTiT mdebare provinciebs ewodeboda, amitomac roca <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meTaurs uwodeben saqarTvelos patriarqsa da qarTlis kaTalikoss,<br />
Cven iseve unda gavigoT, rogorc weren _ is mTeli, sruliadi, `yoveli~<br />
saqarTvelos patriarqia da amave dros aris kaTalikosi qarTlisa.<br />
1629 wlis dokumentSia _ `yovlisa saqarTvelosa makurTxevelman didman<br />
mamaT-mTavarman qarTlisa kaTalikozman zaqaria~. 136 _ es aris sruliad<br />
saqarTvelos patriarqi da amave dros qarTlis kaTalikosi.<br />
1634 wlis _ `didman mamaTmTavarman qarTlisa kaTalikozman patronman<br />
evdemoz~. 137<br />
`yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman qarTlisa kaTalikozman<br />
evdemoz~. 138<br />
1638 wlis _ `saqarTveloAsa didman mamamTmTavarman, qarTlisa kaTalikozman<br />
patronman evdemon~. 139<br />
1660 wlis _ `yovlis saqarTveloAs didman mamaTmTavarman, kaTalikozman<br />
domentim~. 140<br />
1670 wlis _ `yovlisa saqarTveloAsa makurTxevelman mamaTmTavarman,<br />
qarTlisa kaTalikozman amilaxoris Zeman nikolaoz...~ 141<br />
`yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman, qarTlisa kaTalikozman<br />
batoniSvilman patronman domenti...~ (1672 weli), 142<br />
1678 w _ `yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman, qarTlisa kaTalikozman<br />
amilaxorisSvilman patronman nikoloz...~, 143<br />
1689 weli _ `yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman, qarTlisa<br />
kaTalikozman diasamiZem patronman iovanem...~ 144<br />
1694 weli _ ``yovlisa saqarTveloAsa didman mamaT-mTavarman qarTlisa<br />
kaTalikozman, amilaxorisZeman patronman nikoloz...~ 145
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
601<br />
zemoT moyvanili amonawerebidan aSkarad Cans, rom sruliad saqarTvelos<br />
patriarqi imave dros aris qarTlis kaTalikosi, anu saqarTvelos<br />
mamamTavari aerTianebs or taxts _ qarTlis kaTalikosisas da saqarTvelos<br />
patriarqisas. is ori taxtis mpyrobelia. afxazeTis kaTalikossa da<br />
qarTlis kaTalikoss Soris damokidebuleba Tu rogori saxis iyo, garkveulia<br />
mecnierTa mier _ `mcxeTis patriarqi, afxazeTis kaTalikosisaTvis gaxda<br />
`mama~, TviT afxazeTis kaTalikosi `umrwmesi~ (umcrosi) kaTalikosi~. 146<br />
rogorc vTqviT, saqarTvelos patriarqi imave dros qarTlis kaTalikosia<br />
da is `uxucesi~, `mama~, anu ufrosia afxazeTis kaTalikosze. sapatriarqoSi,<br />
rogorc adre aRvniSneT, Sedioda agreTve somxeTis samitropolito.<br />
somxeTis mitropoliti uSualod eqvemdebareboda qarTlis kaTalikoss.<br />
xolo sapatriarqoSi aseve Semavali Crdilo kavkasiis qristianebi da<br />
Crdilo kavkasiaSive mdebare xunZeTis kaTalikosi uSualod saqarTvelos<br />
patriarqs eqvemdebareboda. 147 aRniSnulTa gamo saqarTvelos sapatriarqos<br />
struqturas grafikulad aseTi saxe eqneba:<br />
saqarTvelos sapatriarqo<br />
saqarTvelos patriarqi, anu mamaTmTavari<br />
afxazeTis<br />
sakaTalikoso<br />
qarTlis<br />
sakaTalikoso<br />
somxeTis<br />
samitropolito<br />
Crdilo kavkasiis<br />
qristianebi<br />
xunZeTis sakaTalikoso<br />
saqarTvelos patriarqs uSualod eqvemdebarebodnen agreTve istoriuli<br />
albaneTis CrdiloeTis mxareebis qristianebi, romlebic wina saukuneebSi<br />
albanTa kaTalikosis samwysos warmoadgenda. amis Sesaxeb visaubrebT saqarTvelos<br />
sapatriarqos iurisdiqciis aRmosavleTis sazRvrebis gansazRvris<br />
dros, xolo rac Seexeba xunZeTis sakaTalikosos, unda aRiniSnos, rom<br />
`xunZeli kaTalikosi oqropiri~ moxsenebulia sinas mTis XV saukuniT<br />
daTariRebul xelnawerSi, magram Crdilo kavkasieli qristianebi gacilebiT<br />
adre eqvemdebarebodnen saqarTvelos patriarqs, amaze miuTiTebs tyobaierdis<br />
XI saukunis warwera.
602 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
afxazeTis sakaTalikosos Sesaxeb unda aRiniSnos, rom is arc XV saukunis<br />
saqarTvelos erTiani samefos daSlis Semdeg daarsebula, rogorc<br />
hgonia sardel (berZen) mitropolit maqsimes <strong>Tavi</strong>s gamokvlevaSi <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis avtokefaliis Sesaxeb 148 da arc XIII <strong>saukuneSi</strong>, rogorc adre<br />
fiqrobdnen. axali monacemebiT dadgenilia: `afxazeTis sakaTalikoso _<br />
dasavleT saqarTvelos sakaTalikosoa. mis daarsebas zogi mkvlevari <strong>VI</strong>II<br />
saukunes, zogi ki X saukunis meore naxevars miakuTvnebs. afxazeTis sakaTalikosom<br />
Secvala konstantinopolis sapatriarqos daqvemdebarebuli lazikis<br />
samitropolito da abazgiis saarqiepiskoposo eparqiebi. afxazeTis kaTalikosis<br />
sakaTedro taZari, romelic andria mociqulis saydrad iwodeboda,<br />
biWvinTaSi iyo. afxazeTis kaTalikoss `biWvinTis kaTalikossac~ uwodebdnen.<br />
ierarqiulad igi saqarTvelos kaTalikoss eqvemdebareboda~. 149<br />
afxazeTis sakaTalikoso saqarTvelos sapatriarqos (XI <strong>saukuneSi</strong>) daarsebamde<br />
arsebobda da Sevida sapatriarqoSi. amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong>, sapatriarqos<br />
daarsebis Semdegac, saqarTveloSi ramdenime kaTalikosi iyo erTdroulad,<br />
afxazeTis kaTalikosi da qarTlis kaTalikosi, amitomac es sityva<br />
ixmareboda TiTqmis yovelTvis mravlobiT ricxvSi. werdnen xolme _<br />
`kaTalikosTa~, `kaTalikosni~ da ara `kaTalikosi~. SeiZleba aseTi magali-<br />
Tis moyvana. XI saukunis 50-ian wlebSi _ `...iwyo RvTismsaxurman mefeman<br />
bagrat da Zeman misman, dedofalTa da kaTalikosTa wvevad~... 150 giorgi<br />
mTawmidelisa saqarTveloSio, wers biografi. forma `dedofalTa~ gasagebia,<br />
giorgi mTawmidels iwvevdnen mefis deda _ mariami, mefis meuRle da<br />
rZali _ Zis coli, aseve `kaTalikozTaSi~ igulisxmeba, rom giorgi mTawmidels<br />
iwvevdnen afxazeTisa da qarTlis kaTalikosebi (ucxoeTidan<br />
saqarTveloSi). saqarTveloSi mosvlis Semdeg ki, roca giorgi mTawmideli<br />
gadavida aRmosavleT saqarTveloSi, anu sakuTriv qarTlSi, masTan kavSiri<br />
aqvs erT kaTalikoss, dasavleT saqarTvelodan `qarTlSi~ gadasul giorgi<br />
mTawmidelis winaSe `...iwyes aRsarebad da sinanulad TviT mefeman, kaTalikozman...<br />
mRvdelTa, diakonTa, monazonTa...~. 151<br />
miuxedavad imisa, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> im dros Sedgeboda ori mTavari<br />
sakaTalikososagan, es <strong>eklesia</strong> erTi qveynis <strong>eklesia</strong>a. giorgi mcire dabejiTebiT<br />
amtkicebs imas, rac <strong>Tavi</strong>s droze giorgi mTawmidelma antioqiis patriarqs<br />
moaxsena _ mTliani saqarTvelo mociqulebma andriam da simon kananelma<br />
moaqcies da daafuZnes aq erTi <strong>eklesia</strong>. amitomac saqarTvelo, anu rogorc<br />
maSin uwodebdnen `aRmosavleTi~ _ nawilia am mociqulebisa. andriam mTeli<br />
saqarTvelo `movlo~. xolo svimon kananelma sruliad daimkvidra es qveyana.<br />
giorgi mTawmidelmao, wers biografi _ `...yoveli aRmosavleTi gananaTla da<br />
nawili igi andria mociqulisa da simon kananelisa kualad ganamtkica, rameTu<br />
andria mociqulman movlo qveyana Cveni, xolo svimon kananelman sruliad<br />
daimkvidra, rameTu nikofss arian nawilni misni wmidani~. 152
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
603<br />
swored am ideologiur safuZvelzea damyarebuli saqarTvelos sapatriarqos<br />
Seqmna _ saqarTvelo erTi qveyanaa, erTi saxelmwifoa. saqarTvelos<br />
sxvadasxva kuTxeebs sxvadasxva ganmanaTleblebi ki ar hyavdaT, aramed<br />
erTiani, mTliani saqarTvelos ganmanaTleblebi arian aq Camosuli mociqulebi<br />
_ andria pirvelwodebuli da svimon kananeli, amitomac <strong>eklesia</strong><br />
erTi unda hqondes da ara ramdenime. erTian saqarTvelos saxelmwifoSi<br />
Seiqmna erTi didi <strong>eklesia</strong>-sapatriarqo, xolo am sapatriarqoSi XI <strong>saukuneSi</strong>ve<br />
Sedioda ori sakaTalikoso _ ori administraciuli erTeuli, anu<br />
saeklesio samTavro _ saeklesio provincia. es Seesabameboda saxelmwifos<br />
politikur dayofas erTiani saxelmwifos Seqmnis Semdeg oficialurad<br />
calkeuli `samefoebi~ ar gauqmebulan, isini kvlavindeburad arsebobdnen,<br />
amitomac, erTiani saxelmwifos mefes ewodeboda _ mefe afxazTa, qarTvelTa,<br />
ranTa, kaxTa da somexTa, SahanSa da SarvanSa. `sanam kaxeT-hereTi gaer-<br />
Tianebuli saqarTvelos farglebs gareT imyofeba, saqarTvelos mefeebi<br />
iwodebian `afxazTa da qarTvelTa~ mefeebad, sadac `afxazTa~ dasavleT<br />
saqarTvelos gulisxmobs, xolo `qarTvelTa~ istoriul aRmosavleT saqarTvelos<br />
(qarTl-mesxeTs kaxeT-hereTis gareSe)... afxazTa da qarTvelTa mefes<br />
emateba ranTa (e.i. hereTis) da kaxTa mefis tituli, rac am provinciebis<br />
SemoerTebas asaxavs. daviT (aRmaSeneblis) mefis titulebSi Cndeba `somex-<br />
Ta~ mefis wodeba... (rac lores samefos SemoerTebas ukavSirdeba da ara<br />
anisis SemoerTebas, romlis mefeni SahanSas tituls atarebdnen... qarTvel<br />
mefeTa titulebSi rogorc `SahanSa~, aseve `SarvanSa~ daviTis dros unda<br />
iyos Sesuli, radgan anisis samefoc da Sarvanic daviT aRmaSeneblis dros<br />
SemouerTda saqarTvelos. 153<br />
sapatriarqo ori saeklesio samTavrosagan, `saeklesio mitropoliisagan~<br />
_ qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebisagan Sedgeboda. TandaTan saqarTvelos<br />
saxelmwifos gafarToebasTan erTad sapatriarqoSi Sevida sxva `saeklesio<br />
samTavroebic~.<br />
marTalia, sapatriarqoSi sakaTalikosoebi arsebobdnen, magram XI-XIII<br />
saukuneebSi sakaTalikosoebis TviTmmarTveloba da uflebebi SezRuduli<br />
iyo, amitomac afxazeTis kaTalikoss am drois wyaroebi TiTqmis aRarc<br />
axsenebdnen <strong>Tavi</strong>si tituliT. XIII <strong>saukuneSi</strong> monRolTa mier erTiani saxelmwifos<br />
orad gayofam afxazeTis sakaTalikosos imereTis samefoSi avtoriteti<br />
moupova. iv. javaxiSvilis Tanaxmad, XIII saukunis Semdgom axlo xaneb-<br />
Si `...afxazeTis kaTalikosoba winandeburad aRsdga~. 154<br />
imis gamo, rom qarTlis kaTalikosi avtomaturad iTvleboda saqarTvelos<br />
patriarqadac, qarTlis kaTalikosis saxeli ufro xSirad moixsenieba<br />
afxazeTis kaTalikosTan SedarebiT.<br />
aRsaniSnavia, rom XV <strong>saukuneSi</strong> erTiani saqarTvelos samefos daSlis<br />
Semdeg yvela provinciis mefe <strong>Tavi</strong>s Tavs miiCnevda erTiani, sruliad<br />
saqarTvelos erTaderT kanonier mefed. erTiani saxelmwifos daSlas Tan
604 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
mohyva erTiani saqarTvelos sapatriarqos daSla, magram miuxedavad amisa,<br />
rogorc qarTlis, ise afxazeTis kaTalikosebi ar cnobdnen erTiani eklesiis<br />
daSlas da <strong>Tavi</strong>anT Tavs uwodebdnen `sruliad saqarTvelos kaTalikoss~,<br />
an mamamTavars. magaliTad, afxazeTis kaTalikosi grigoli X<strong>VI</strong>II saukunis<br />
dasawyisSic ki <strong>Tavi</strong>s Tavs uwodebda ara afxazeTis, anu dasavleT<br />
saqarTvelos kaTalikoss, aramed sruliad saqarTvelos kaTalikoss. amiTaa<br />
gamowveuli, rom Sewirulobis wigns biWvinTisadmi afxazeTis kaTalikosi<br />
1712 wels artyams beWeds warwera-zedweriliT: `grigol mwyemsi qristesmier<br />
yovlisa saqarTvelos kaTalikozi~. 155<br />
ufro xSirad ki dasavleT saqarTvelos kaTalikosebi <strong>Tavi</strong>anT Tavs<br />
`qvemo iveriis~, anu afxazeTis kaTalikoss uwodebdnen, 156 xolo aRmosavleT<br />
saqarTvelosi _ `zemo iveriis~ anu `zemo saqarTvelos~ kaTalikosebs. 157<br />
`qarTlis cxovreba~ qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebs `samTavroebs~<br />
uwodebs. sityva `samTavro~ uamravjer gvxvdeba `did sjuliskanonSi~. saeklesio<br />
olqis, saeklesio provinciis, eparqiis, mitropoliis mniSvnelobiT,<br />
romelsac aqvs <strong>Tavi</strong>si saepiskoposoebi. saeklesio `samTavros~ didi sjuliskanonis<br />
Tanaxmad, hyavs <strong>Tavi</strong>si pirvelierarqi, romelsac am samTavros episkoposebi<br />
emorCilebian. `qarTlis cxovrebaSia~ _ `Semokrbes orisave samTavrosa<br />
episkoposni...~ 158 aq sityva samTavros qveS swored saeklesio da ara<br />
saero-saxelmwifo-administraciuli samTavro igulisxmeba. es iqidan Cans,<br />
rom saqarTvelos saxelmwifoSi Sedioda ara `ori samTavro~, aramed `Svidi<br />
samefo~ _ provincia: `afxazeTis, qarTlis, ranis, kaxeTis, somxeTis, anisis<br />
da Sirvanis samefoebi~ da ori saeklesio `samTavro~ _ afxazeTisa da<br />
qarTlis sakaTalikosoebi. Crdilo kavkasiis qristianebs saqarTvelos sapatriarqos<br />
cxovrebaSi umniSvnelo roli eniWeboda, xolo somxeTis samitropolito<br />
qarTlis sakaTalikosoSi Sedioda.<br />
a. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis<br />
Crdilo-dasavleTi sazRvari<br />
XI <strong>saukuneSi</strong>ve saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda `nikofsia~, dRevandeli<br />
tuafse, sadac qarTvelTa ganmanaTlebeli simon kananeli iyo dakrZaluli<br />
da romelic giorgi mTawmidelis Tanaxmad, `queyanasa Cuensa _ afxazeTs~<br />
mdebareobda. es iyo provincia jiqeTis centrSi, es provincia ki qerCamde<br />
aRwevda. rogorc wyaroebi uCveneben, saqarTvelos sapatriarqos CrdilodasavleTis<br />
sazRvari aRwevda xersonesamde. ase magaliTad, 1525-1550 wlebis<br />
biWvinTis iadgarSi afxazeTis sakaTalikosos Crdilo-dasavleTis sazRvrad<br />
dasaxelebulia punqti `kafa~, CrdiloeTis sazRvrad ki _ `ruseTis samzRvari~.<br />
punqti `kafa~ mdebareobda xersonesTan _ `kaTalikozis sakurTxi aris,<br />
samwyso _ lixsa da kafas Sua da ruseTis samzRuarsa da WaneTs Sua~. 159
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
605<br />
saerTod xersonesi da kafas naxevarkunZuli pirvel saukuneebSive dakav-<br />
Sirebuli iyo saqarTvelosTan, magaliTad _ `kardinal baroniusis azriT,<br />
ax.w.aR-is 100 wels imperator traianes mier xersonesSi gandevnili papi<br />
wm. klimentis mecadineobis Sedegad kolxeTsa da iberiaSi qristianoba<br />
gavrcelda. arqanjelo lamberti kardinal baroniusis am mosazrebis Sesaxeb<br />
iqve miuTiTebs, rom `... kolxeTi xuTasi miliTaa daSorebuli xersonesidan~,<br />
...arqanjelo lamberti im azrs icavs, rom kolxeTsa da iberiaSi qristianoba<br />
wm. andream da wm. barTlomeom gaavrceles~. 160<br />
`qalaqi kaffa mdebareobs 17 verstis daSorebiT karagozidan... emxroba<br />
kafis yuris dasavleT nawils... am qalaqma yirimis aRebis Semdeg miiRo<br />
<strong>Tavi</strong>si Zveli saxeli _ `Teodosia~, amJamad ki isev ewodeba <strong>Tavi</strong>si winandeli<br />
saxeli kaffa~, magram adre TaTrebi eZaxdnen aseve _ quCuk _ stambuls.<br />
qalaqs uWiravs Zalze moxerxebuli da xelsayreli mdgomareoba vaWroba-<br />
Si. is iyo Zalze mniSvnelovani yvela punqts Soris, romlebic genuelebma<br />
daiWires yirimSi~. 161<br />
afxazeTis sakaTalikosos Crdilo-dasavleTis sazRvari aris punqti kaffa,<br />
yirimSi, xersonesTan. afxazeTis sakaTalikosos saqarTvelos sapatriarqo-<br />
Si Sesvlis gamo saqarTvelos sapatriarqos sazRvari kaffamde aRwevda.<br />
xersonesis gaTxrebis dros aRmoCnda <strong>qarTuli</strong> taZari, rogorc es gamoikvlia<br />
kaTalikos-patriarqma kirionma. manve gamoTqva azri, rom <strong>VI</strong>II saukune-<br />
Si goTeTis upirvelesi episkoposis iberiaSi xeldasxmis Semdeg goTeTis<br />
<strong>eklesia</strong> qarTul <strong>eklesia</strong>s daeqvemdebara. 162 kaffa goTeTTan mdebareobda.<br />
b. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis<br />
CrdiloeTis sazRvari<br />
V <strong>saukuneSi</strong>ve vaxtang gorgasalis mier daarsebuli niqozis saepiskoposos<br />
samwysoSi Sediodnen Crdilo kavkasielebi, dval-osebi, aseve dasavleT<br />
saqarTveloSi glola-Rebis sanaxebi _ `ars niqozs <strong>eklesia</strong>... gorgasal hyo<br />
saepiskopozod da dasua episkopozi, zis dResac, mwyemsi kavkasianTa, dual-<br />
Ta da aw oseTad wodebulisa, glola RebiTurT~. 163 `qarTlis cxovrebis~<br />
Tanaxmad, <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis sazRvari aRwevda `...Cerqezis<br />
sazRvramdis sruliad ovseTisa...~ 164 `...pontos zRvidam darubandis zRvamde~.<br />
165 X<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> afxazeTis sakaTalikosos CrdiloeTis sazRvari emTxveoda<br />
ruseTis saxelmwifos samxreTis sazRvars, romelic jer kidev ar<br />
iyo moaxloebuli kavkasias _ `ruseTis samzRvarsa da WaneTs Sua~-o, _ wers<br />
`biWvinTis iadgari~. X<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>c ki afxazeTis sakaTalikosos <strong>Tavi</strong>s<br />
samwysod miaCnda `pontos~, anu Savi zRvis CrdiloeTiT mdebare miwebi _<br />
`ponto CrdiloiT~. 166<br />
XI <strong>saukuneSi</strong>, saqarTvelos sapatriarqos Seqmnis dros qarTul <strong>eklesia</strong>-<br />
Si rom Sedioda CeCneTi, inguSeTi, oseTi, avareTi _ mTiani daRestani, amis
606 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
Sesaxeb miuTiTebs axali gamokvlevebi. 167 Crd. kavkasiaSi qristianuli religiisa<br />
da kulturis sivrcesa da siRrmeSi gavrceleba-SeRweva X <strong>saukuneSi</strong><br />
iwyeba. feodaluri saqarTvelos srul gaerTianebamde Crdilo-dasavleT<br />
imierkavkasiaSi qristianobis gamavrcelebeli bizantiasTan erTad<br />
dasavleT <strong>qarTuli</strong> samefo _ afxazeTia, centralur imierkavkasiaSi (dvaleTi,<br />
CeCneT-inguSeTi) _ qarTl-kaxeTis samTavro, xolo gaerTianebis Semdeg<br />
_ saqarTvelos centraluri xelisufleba. calke aRiniSneba <strong>qarTuli</strong><br />
marTlmadidebluri eklesiis roli. rogorc Cans, saqarTvelos sakaTalikoso-sapatriarqos<br />
status kvos da Crdilo kavkasiis qveynebSi saqarTvelos<br />
kaTalikos-patriarqis iurisdiqcias gamoxatavs XI saukunis damdegs<br />
saqarTvelos kaTalikos-patriarqis, melqisedek I-is moxsenieba `aRmosavle-<br />
Tis patriarqad~ imierkavkasiis erT-erTi umniSvnelovanesi qristianuli Zeglis<br />
tyoba-ierdas (inguSeTis) taZarze... avareTSi qristianuli kulturisa da<br />
saqarTvelo-daRestnis kulturul-istoriul urTierTobaTa gasaSuqeblad gansakuTrebiT<br />
mniSvnelovania umTavresad xunZaxsa da mis SemogarenSi Zvel<strong>qarTuli</strong><br />
damwerlobis ZeglTa arseboba... es unikaluri Zeglebi naTlad<br />
da utyuarad migviTiTeben Sua saukuneTa avareTSi <strong>qarTuli</strong> damwerlobisa<br />
da enis gavrcelebaze, iqaur <strong>eklesia</strong>-taZrebSi <strong>qarTuli</strong> RvTismsaxurebisa da<br />
qarTul grafikul sistemaze agebul adgilobriv damwerlobaze... X-XIV<br />
saukuneTa avareTSi qristianobis intensifikacia kargad Cans werilobiTi<br />
monacemebiTac _ ...1310 wlis maRalaSviliseuli saxarebis minawerSi (giorgi<br />
brwyinvales dros) dadasturebulia daRestanSi ramdenime eparqiis arseboba<br />
(xunZaxis, anwuxisa da waxurisa) da bolos aRvniSnavT, mecnieruli TvalsazrisiT<br />
uZvirfases cnobas sinas erT-erTi <strong>qarTuli</strong> monastris XV saukunis<br />
saaRape wignidan _ `xunZeli kaTalikosi oqropiris~ Sesaxeb, romelsac<br />
korneli kekeliZe mitropolitTan aigivebda da riTac daRestanSi <strong>qarTuli</strong><br />
marTlmadidebluri eklesiis samitropolitos arsebobaa dadasturebuli~. 168<br />
Crdilo kavkasiaSi saqarTvelos sapatriarqos erT-erTi samitropolitos<br />
arseboba xunZeTis sakaTalikosos saxelwodebiT, werilobiTaa dadasturebuli.<br />
g. saqarTvelos sapatriarqos aRmosavleTis sazRvari<br />
jer kidev V <strong>saukuneSi</strong> mose xoreneli werda, qarTvelTa ganmanaTlebelma<br />
wmida ninom iqadaga `klarjeTidan _ masquTTa qveynamdeo~.<br />
masquTTa qveyana mdebareobda kaspiis zRvis piras, axlandeli derbendis<br />
siaxloves, TviT mose xoreneli Tvlida, rom mis dros V <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda vrceli miwebi klarjeTidan kaspiis<br />
zRvamde, rasac eTanxmeba qarTlis cxovreba _ <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi<br />
aRmosavleTiT Sedioda _ kaxeTi, Saqi, Sirvani da midgmiT _ warmovliT<br />
mTisa adgilni, 169 `pontos zRvidan darubandis zRvamde~.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
607<br />
1310 wlis werilobiT cnobaSia _ `odes sanatrelman man patriarqman<br />
Cuenman eqvTime moixila kaxeTs anwuxisa saepiskoposo da mieriTgan gardamovida<br />
waxurs, kak-elisens da movlo saydarni: kasri samebisa, yumi RvTismSoblisa,<br />
leqarTs wm. mociqulTasworisa ninosi, zars wm. mTavarmowamisa giorgisa,<br />
vardians wm. habosi, ganuxs arCilisi, qiS-nuxs RvTismSoblisa, bardaSens<br />
eliasi... kvalad saydarni xunZTa, naxCTa, ToSeTisa, nekresisa, laguTisa, belqanisa,<br />
maj-fifineTisa, ferijan-muxax-mamreTisa da yovlisa vakisa, e.i. ars Zvelisa<br />
movakanisa da elisenisa, verxvianT zeganiT gamo ivris mdinaris CasarTavamde,<br />
alazansa da sanatrelman eqvTime mibrZana qurmuxisa mTavar episkopossa<br />
da yovlisa mTeulisa winamZRvarsa kirile donaursa...~ 170<br />
am amonaweridan Cans, rom uSualod saqarTvelos patriarqs eqvemdebareba<br />
albaneTis sakaTalikosos is samwyso, romelic ar SeuerTda somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s.<br />
aRsaniSnavia, rom hereTis qristianebi qarTulenovanni iyvnen. maTi dedaena<br />
iyo <strong>qarTuli</strong> ena. isini V <strong>saukuneSi</strong> mcxeTis <strong>eklesia</strong>s eqvemdebarebodnen.<br />
rogorc `SuSanikis wamebidan~ Cans, Semdgom, raRac mizezis gamo, hereTis<br />
qristianebi ierarqiulad daeqvemdebarnen albaneTis sakaTalikosos. <strong>VI</strong><br />
saukunidan rogorc albaneTis, ise qarTlis sakaTalikosoebi somxuri eklesiis<br />
mZlavr zegavlenas ganicdidnen sparsTa saxelmwifos nebiT. uTuod<br />
amis gamo, albaneTis sakaTalikosoSi, miuxedavad mcdelobisa, saeklesio<br />
enad dainerga ara mSobliuri <strong>qarTuli</strong> da albanuri enebi, aramed eklesiebSi<br />
wirva-locvisaTvis gamoiyeneboda somxuri ena. amis mizezi sparsTa zemoqmedebis<br />
garda, albaneTis xalxTa mravalerovneba iyo. albaneTSi gavrcelebuli<br />
iyo rogorc sparsuli, aseve Turquli da kavkasiuri enebi, am qveynis<br />
Crdilo-dasavleTiT ki hereTis mosaxleobis dedaena iyo <strong>qarTuli</strong> ena.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis bolos, movses kalankatuacis Tanaxmad, albaneTis <strong>eklesia</strong>m<br />
sabolood dakarga avtokefalia da is SeuerTda somxur <strong>eklesia</strong>s. 171 amis<br />
gamo albaneTis nawil hereTSic somxuri eklesiis mecadineobiT gavrcelda<br />
monofizitoba. es mwvalebloba hereTSi aRmoufxvria dinara dedofals X<br />
<strong>saukuneSi</strong>. amis Semdeg hereTi da aRmosavleTis mxareebi kvlav <strong>Tavi</strong>s deda<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s daubrunda. XI <strong>saukuneSi</strong> sapatriarqos Seqmnis Semdeg,<br />
hereTsa da mis aRmosavleTiT mdebare qveynebze iurisdiqcias saqarTvelos<br />
patriarqi axorcielebda, rogorc zemoT moyvanili amonawerebidanac Cans.<br />
d. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis<br />
sazRvari samxreTiT<br />
imperator konstantine porfirogenetis Tanaxmad, saqarTvelos samxre-<br />
Tis sazRvari mdinare arezamde Cadioda, mdinare araqsis `...marcxena mxareo,<br />
_ wers is, _ iberiisaken mimarTuli epyraT iberebs, xolo marjvena, rac<br />
Teodosiopolisaken aris, rogorc cixeebi, ise soflebi iyves Cveni meufebis
608 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qveS ise, rom maSasadame orive sazRvrad mdinare iqneba~-o. 172 `mesxeTis<br />
Zireul nawils Seadgenda mcire moculobis seqtorebi mezobeli araqsisa<br />
da dasavleT evfratis xeobebisa~. 173<br />
araqsisa da evfratis saTaveebSi qarTvelebi X <strong>saukuneSi</strong> konstantine<br />
porfirogenetis dros ki ar dasaxlebulan, aramed saerTod es mxareebi<br />
uZveles dros iyo qarTveli xalxis Tavdapirveli samSoblo, amitomac jer<br />
kidev qristeSobamde aTasi wliT adre aq, am mxareebSi warmoiqmna qarTveli<br />
xalxis pirveli saxelmwifoebi _ diaoxi da kolxa. diaoxisa da kolxasagan<br />
momdinareoben am mxareebSi gavrcelebuli toponimebi _ `tao~ da<br />
`kola~. moses xorenacis Tanaxmad, am mxareebSi armenielebis Semosvlis<br />
dros qristemde <strong>VI</strong>-V saukuneebSi, armenielebs aq adgilobrivi mosaxleoba<br />
daxvedria, romelTa asimilaciac maSinve dawyebula. xorenelis Tanaxmad,<br />
armenielTa erT mefes aukrZalavs adgilobrivi mosaxleobisaTvis mSobliur<br />
enaze laparaki da neba daurTavs armenielTa enaze laparakisa. _<br />
`amasTanave aramma ubrZana iqaur mkvidrT, SeeTvisebinaT somxuri ena da<br />
laparaki~. 174 xoreneli mravalgzis aRniSnavs _ `sakvirvelia mematianis<br />
naTqvami, rom Cvens qveyanaSi mraval adgilas gafantulad mkvidrobda<br />
mcirericxovani xalxi, Cveni Zireuli winapris, haikis mosvlamde~, 175 anda<br />
`matianeSi aqac aRniSnulia, rom velis samxreT nawilSi, erT wagrZelebul<br />
mTasTan adridanve cxovrobdnen mcireodeni kacni, romlebic nebiT damor-<br />
Cildnen gmirs~, 176 anda `...ar SemiZlia vTqva dabejiTebiT, STamomavalia igi<br />
haikisa Tu haikis (mosvlamde) am qveyanaSi mcxovrebi xalxisa, romelTa<br />
arsebobaze miuTiTeben Zveli Tqmulebebi~. 177 xorenelis mTargmneli da<br />
komentatori al. abdalaZe amis Sesaxeb wers _ `xorenacis am da msgavs<br />
cnobebSi asaxulia istoriuli sinamdvile imis Sesaxeb, rom e.w. `didi<br />
somxeTis~ miwa-wyalze somexTa mosvlamde mkvidrobdnen sxva xalxebi, maT<br />
Soris <strong>qarTuli</strong> modgmis tomebic~. 178<br />
qarTvelTa asimilacia armenielTa mier `didi somxeTis~ miwa-wyalze<br />
warmatebuli iyo somxeTis aRmosavleT nawilSi, magram dasavleT somxeTSi<br />
arezisa da evfratis siaxloves mcxovrebma qarTvelebma didxans SeinarCunes<br />
ena imis gamo, rom maT mezoblad mdebare kapadokia da ponto qarTulenovani<br />
iyo (igulisxmeba, rom am elinizebuli qarTvelebis saojaxo, saSinao<br />
ena iyo <strong>qarTuli</strong> ena). agreTve, qristemde IV-III saukuneebSi Seqmnili iberiis<br />
saxelmwifo am mimarTulebiT sazRvrebs ifarToebda xolme, gansakuTrebiT<br />
I-II saukuneebSi. Semdgom saukuneebSi somxeTis gaZlierebam daaCqara<br />
somxeTSi mcxovrebi qarTvelebis nawilobrivi asimilacia. n. maris azriT,<br />
mesxeTis aborigenuli mosaxleoba yofila lazuri an megruli _ `am raionis<br />
aborigenebi... romelime lazuri an megruli tomia~. 179<br />
saqarTvelos sapatriarqos warmoqmnis dros e.w. `didi somxeTis~ teritoriaze<br />
cxovrobda uamravi qarTveli, adgilobrivi mcxovrebi, maTTvis daarsebuli<br />
iqna saepiskoposoebi, romelTa sazRvrebi aRwevda raxsisa da evfrat-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
609<br />
is xeobebamde. `XIII <strong>saukuneSi</strong> monRolTa batonobis drosac ki mesxeTis<br />
mTavris kuTvnili qveyana iwyeboda taSiskaridan da grZeldeboda, `aRmarT,<br />
vidre karnu qalaqamde~. XIV <strong>saukuneSi</strong>c taSiskaridan vidre basianamde<br />
`mesxTa qveSe dawesebuli qveyana iyo~... X<strong>VI</strong>I saukunis antioqieli patriarqi<br />
makari adasturebs, rom adre saqarTvelos samxreTi sazRvari iyo mdinare<br />
evfrati da evfratis aqeTa teritoriebi sul saqarTvelod iTvleboda.<br />
saqarTvelos sazRvari rom evfratamde Cadioda, amas amowmebs Celebic.<br />
mdinare arezis aqeTa mxaresa da arzrumis midamoebs didxans SemorCa<br />
<strong>qarTuli</strong> mosaxleoba. X<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> arzrumis midamoebSi gamovlilma<br />
arqanjelo lambertim ramdenime <strong>qarTuli</strong> sofeli naxa, romelTac arzrumelad<br />
wodebuli qarTveli mwyemsmTavari ejdaT arzrumSi~. 180<br />
amis gamo iyo, rom saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda _ anisis, yarsis,<br />
valaSkertisa da sxva saepiskoposoebi.<br />
cnobilia, rom osmaleTis mTavrobam <strong>Tavi</strong>s qveyanaSi mcxovrebi qristianebi<br />
dauqvemdebara konstantinopolis berZen patriarqs, anda konstantinopolis<br />
grigorian patriarqs. amis gamo osmaleTSi mcxovrebi marTlmadideblebi<br />
ganixilebodnen rogorc `berZnebi~, is qristianebi, romelnic grigorian<br />
patriarqs daumorCiles, iTvlebodnen _ `somxebad~. am qveyanaSi cxovrobdnen<br />
agreTve `frangebi~, anu kaTolike qristianebi.<br />
amis Sesaxeb rumineli profesori wers _ `rogorc viciT, raRac drois<br />
Semdeg da TiTqmis Cvens saukunemde marTlmadidebeli qristianis wodeba<br />
xSirad gaigivebuli iyo berZnul erovnebasTan, ase rom, is, vinc <strong>Tavi</strong>s Tavs<br />
Tvlida marTlmadideblad, amave dros <strong>Tavi</strong>s Tavs berZens uwodebda... konstantinopolis<br />
patriarqi iyo amave dros eTnarqic, e.i. erovnul-politikuri<br />
meTauri `yvela berZenisa~ TurqeTis imperiaSi~. 181<br />
aRniSnulis gamo, samxreT saqarTvelos mrevlis ZiriTadi nawili, romelic<br />
TurqeTis imperiaSi moeqca, an `gaTaTrda~, an `gaberZnda~ an `gasomxda~,<br />
an `gafrangda~. 182<br />
saqarTvelos sapatriarqos arsebobis dros ki misi samxreTis sazRvari<br />
gadioda mdinare araqssa da evfratze.<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>Si miRebuli Tvalsazrisi<br />
saqarTvelos sapatriarqos daarsebis<br />
kanonikuri uflebis Sesaxeb<br />
saukuneTa manZilze qarTul <strong>eklesia</strong>Si gabatonebuli iyo Teoria, romlis<br />
Tanaxmadac, qarTulma <strong>eklesia</strong>m sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis Rirseba<br />
miiRo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, 681 wels Catarebul msoflio saeklesio krebaze.<br />
`qarTlis cxovreba~ wers _ `...iqmna kreba meeqvse, 170 (r~o) wmidaTa<br />
mamaTa konstantinopolis Sina, meaTasammetesa welsa poRonati konstanti-
610 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
nes mefobisasa, romeli iyo mama iustinianesi, romlisa winamZRuar iyvnes<br />
Teodore da giorgi xucesni da ioane diakoni, adgilis-mcvelni aRaTon<br />
romTa papisani da giorgi konstantinopoleli, Teofane antioqeli. amis<br />
krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTYs, romel<br />
ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa viTarca wmidani samociqulo<br />
kaTolike <strong>eklesia</strong>ni sapatriarqoni. da iyos kaTalikosi qarTlisa swori<br />
patriarqTa Tana, da akurTxevdes, mwysides da ganagebdes simarTliT mTavarepiskoposTa,<br />
.mitropolitTa da episkoposTa, da samwysosa TYssa... `misTYs<br />
migYTvlia saqarTvelos <strong>eklesia</strong>ni, mas hmonebden da mis Kel queSe iyvnen,<br />
da sjulsa missa erCden, da misgan imwyseboden. mogYcemia Kelmwifeba<br />
Sekvrisa da ganKsnisa: ...xolo pirveliTgan antioqiis krebisa mier ganpatiosnebul<br />
iyo, da am krebisa mier dagYmtkicebia patriaqad... xolo ukeTu<br />
vinme ikadros kaTalikosisa winaaRdgoma, mTavarepiskoposman gina mitropolitman,<br />
anu episkoposman, anu daipyras xarisxi da <strong>eklesia</strong> ZaliTa, kaTalikosisa<br />
ukiTxavad da Seundobelad, anu ikurTxos mefe gina mTavari, anu<br />
mTavarepiskoposni da mitropolit-episkoposni, _ ganikueTen. xolo odesca<br />
enebos Semzadeba da kurTxeva mironisa, akurTxos TYssa <strong>eklesia</strong>sa~. 183<br />
es cnoba, erTi `martviluri xelnaweris~ Tanaxmad, moTavsebuli yofila<br />
konstantinopolur `taqtikonSi~. `qarTlis cxovrebis~ zemoT moyvanil cnobaSi<br />
naTqvamia, rom <strong>VI</strong> msoflio krebam mxedvelobaSi miiRo is garemoeba, rom<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> `...pirveliTgan antioqiis krebisa mier ganpatiosnebuli<br />
iyo...~ amis Sesaxeb daculia ufro srulfasovani da amomwuravi cnoba<br />
`qarTlis cxovrebaSi~ _ antioqiis saeklesio krebamo, wers is, aRiara<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sruli avtokefalia, amitomaco, weria iq _ `amieriTgan<br />
gan<strong>Tavi</strong>suflda, rameTu kaTalikozi qarlisa KelqveiT ara ars patriaqTa<br />
da ara ikurTxvian patriaqTagan, aramed TYsisa samwysosa mitrapolitTa da<br />
mTavarefiskopozTa da efiskopozTagan ikurTxvian, rameTu <strong>Tavi</strong>sufali ars<br />
da mociqulTa magieri da mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriaqi,<br />
<strong>Tavi</strong> yovelTa <strong>eklesia</strong>Ta, wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong> sveti cxoveli,<br />
da aqvs uaRresoba da Kelmwifeba kaTalikozsa yovelTa zeda, da mis<br />
mierve miecemis yovelTa madli da kurTxeva Sekvrisa da ganKsnisa da<br />
ikurTxeoden mefeni da mTavarni, mTavarefiskopozni da mitrapolitni, episkopozni<br />
da amas samwyso... pontos zRYdan darubandis zRvamde~. 184<br />
es ufleba sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebisa qarTul <strong>eklesia</strong>s miuRia <strong>VI</strong>I<br />
saukunis 30-40-ian wlebSi antioqiis sapatriarqo krebis mier, xolo 681 wels<br />
<strong>VI</strong> msoflio krebas daudasturebia <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba.<br />
qarTul enaze Semonaxuli cnoba <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis sapatriarqo<br />
Rirsebis miniWebas miawers <strong>VI</strong> msoflio krebas. cnobaSi naTqvamia, rom es<br />
moxda imperator konstantine pogonatis (668-685 ww.) dros.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
611<br />
<strong>VI</strong> krebas kanonebi ar SeumuSavebia, amitom krebis dadgenileba mxolod<br />
dainteresebulma mxarem _ qarTulma <strong>eklesia</strong>m Semoinaxa. am cnobaSi naTqvamia,<br />
rom kreba Catarda konstantines mefobis me-13 wels, rac savsebiT sworia.<br />
konstantine 668 wels avida taxtze da misi mefobis me-13 weli aris 681 w.<br />
680-681 wlebSi Catarebul msoflio saeklesio krebaze qarTvelTa daswreba,<br />
vaxtang goilaZis azriT, romelmac <strong>Tavi</strong>s naSromSi es sakiTxi gamoikvlia,<br />
ivaraudeba 681 wlidan.<br />
`<strong>qarTuli</strong> wyaroebis (zemoT moyvanil) cnobaSi yvela monacemi sworia,<br />
kerZod is, rom konstantine pogonati iyo iustinianes (685-695) mama. iustinianeze<br />
miTiTeba imis maniSnebelia, rom es cnoba daiwera iustiniane II-is<br />
dros da im drois mkiTxvelisaTvis cnobili iyo swored iustiniane, romlis<br />
mamis drosac es kreba Catarda.<br />
am cnobaSi Zalze zustadaa dasaxelebuli krebaze damswre pirebic. <strong>VI</strong><br />
krebis I sxdoma 680 wlis 7 noembers Sedga. krebaze damswre 153 episkopossa<br />
da presviters Soris iyvnen konstantinopolis patriarqi giorgi, antioqiis<br />
patriarqi makariosi, aleqsandriis patriarqis warmomadgeneli presviteri<br />
petre, ierusalimis patriarqis warmomadgeneli presviteri Teodore da<br />
agaTon romis papis warmomadgenlebi: Teodore, giorgi da ioane diakoni.<br />
<strong>qarTuli</strong> cnoba msoflio krebaze damswre antioqiis patriarqad asaxelebs<br />
ara makarioss, aramed antioqiis patriarq Teodores, marTlac, am<br />
krebam makariosi gadaayena da Teodore airCia, amitomac <strong>qarTuli</strong> wyaro ar<br />
asaxelebs makarioss. v. goilaZis azriT _ `swored es gansxvaveba sZens<br />
qarTul cnobas sandoobas da gvarwmunebs, rom igi krebaze miRebuli dadgenilebis<br />
zusti asaxvaa~. 185<br />
wmida krebam 18 sxdoma gamarTa da TiTqmis erT wels gaagrZela muSaoba.<br />
ZiriTadad, monoTelitebis sakiTxi ixileboda. makarios antioqieli krebis<br />
monoTelitTa jgufs meTaurobda. krebis dasawyisSi mas giorgi konstantinopolelic<br />
TanaugrZnobda, riTac agaTon romis papis marTlmadideblobas ewinaaRmdegeboda,<br />
Semdeg giorgi konstantinopoleli marTlmadidebelTa mxareze<br />
gadavida, ramac gamoiwvia makarios antioqielis damarcxeba. krebam makariosi<br />
mwvaleblad gamoacxada, patriarqobidan gadaayena da anaTemas gadasca. makariosis<br />
nacvlad antioqiis patriarqad qarTul cnobaSi moxsenebuli Teofane<br />
iqna arCeuli da krebis Semdgom muSaobaSic is monawileobda.<br />
daaxloebiT 681 wlis 5 aprilidan gamodioda Teofane antioqiis patriarqis<br />
tituliT da <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirsebis sakiTxi _<br />
`...konstantinopolis <strong>VI</strong> msoflio krebam, Cans, 681 wlis 5 aprilidan 16<br />
seqtembramde gamarTul sxdomebze ganixila~. 186 krebaze makariosis gadayenebis<br />
Semdeg marTlmadideblebma brZola gaagrZeles sxva mwvaleblebTan.<br />
bolos Camoayalibes marTlmadidebluri dogmati, romelic imperatorma<br />
daamtkica 681 wlis 16 seqtembers da dasacavad gadaeca saimperatoro
612 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
kars. rac Seexeba kanonebs, igi 680-681 wlebis krebas ar SeumuSavebia.<br />
magram <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxeb am krebis dadgenileba Sesula dokumentSi,<br />
romelsac ewodeba `konstantinopoluri taxtikoni~.<br />
<strong>VI</strong> msoflio krebis gadawyvetilebis dedani dReisaTvis ucnobia. krebis<br />
dadgenilebiT, qarTvelebi iyvnen dainteresebulni da maT Semoinaxes ara<br />
mxolod zemoT moyvanili variantiT. am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa<br />
Txzuleba `sityvis gebad laTinTa mimarT Cven marTlmadidebelTa mier~,<br />
romelic e. TayaiSvilma `martvilis xelnawerebSi~ aRwera. am Txzulebis<br />
bolo nawilSi ikiTxeba: `rameTu esreT Sesaswavebel ars taxtikonsa Sina<br />
konstantinopolissasa, viTarmed mas Jamsa Sina wmida meequse krebasa konstantine<br />
poRonatisasa da aRaTon romTa papisa, giorgi konstantinepolelisa<br />
da Teofane antioqielisasa da maT Tana asormocdaaTTa mamaTagan<br />
gapatiosnda kaTalikozi qarTlisa da yves mamamTavrad da <strong>Tavi</strong>sufal da<br />
uflad yovlisa zeda saqarTveloAsa... aRaravisagan xel qveS ars, aramed<br />
<strong>Tavi</strong>sufal da mamamTavari (e.i. `patriarqi~) ars~.<br />
v. goilaZe wers _ `Tu T. balsamoni qarTul <strong>eklesia</strong>ze saubrisas wyaros<br />
ar asaxelebs, samagierod, `martviluri xelnaweri~ wyarod `konstantinopolur<br />
taqtikons~ asaxelebs, romelSic ueWvelia is dokumenti unda igulisxmebodes,<br />
romelic 681 wlis 16 seqtembers saimperatoro kars gadaeca<br />
Sesanaxad~. 187<br />
am `taqtikonSi~ naTqvami yofila, rom 681 wlis krebis Semdeg <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> iTvleba samamamTavro <strong>eklesia</strong>d, anu sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d, rom is<br />
srulebiT <strong>Tavi</strong>sufalia da arc erT patriarqs ar eqvemdebareba _ `rameTu<br />
aRaravisagan xel qveS ars, aramed <strong>Tavi</strong>sufal ars~, imave cnobas imeorebs<br />
berZeni kanonisti maTeos blastari _ kerZod, rom `... iberiis <strong>eklesia</strong> arc<br />
erT patriarqs ar eqvemdebareba, rom iberielTa eklesiis mRvdelmTavrebi<br />
Cveulebriv xelT isxmebodnen sakuTar episkoposTagan~ _ ueWvelia maTeos<br />
blastari `konstantinopolis taqtikonis~ msgavsi wyarodan sargeblobs.<br />
marTalia, blastari qarTul <strong>eklesia</strong>sTan kavSirSi ar axsenebs <strong>VI</strong> msoflio<br />
krebas, radganac is avtokefaliis Sesaxeb saubrobs da ara sapatriarqo<br />
Rirsebis Sesaxeb, avtokefalia ki, misi azriT, qarTul <strong>eklesia</strong>s antioqiis<br />
krebisagan miuRia, cxadia, am dromde adre.<br />
iustiniane II rinotmatis mefobis dros, 692 wels, konstantinopolis<br />
trulis darbazSi kvlav Sesdga saeklesio kreba. am krebam gaiTvaliswina<br />
wmida mociqulTa kanonebi. aseve I, II, III, IV msoflio krebaTa da adgilobrivi<br />
krebebis kanonebi, zogic axali daumata da isini erTiani saxiT<br />
gamosca. Tumca, am kanonebSi wina krebebis zogi kanoni da dadgenileba ar<br />
iqna Setanili. aseTebi, Teodore balsamonis sityviT, mis dros, e.i. XII<br />
<strong>saukuneSi</strong> jer kidev bevri iyo. 692 wlis me-2 kanonisadmi darTul komentarSi<br />
igi wers, rom aseTi wignebi man araerTxel naxa didi Tanamdebobis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
613<br />
moxeleTa xelSi da afrTxilebda maT, rom Zveli kanonebi ar gamoeyenebinaT.<br />
rogorc Cans, SemdegSi aseTi kanonebi da dadgenilebebi TandaTan<br />
xmarebidan gamodioda da radgan xmarebaSi ar iyo, cxadia, aRarc gadaiwereboda.<br />
gamoricxuli araa, aseT wignebSi moxvedriliyo <strong>VI</strong> krebis dadgenileba<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirsebis Sesaxeb.<br />
<strong>VI</strong>I saukunis 80-ian wlebSi qarTvelebi aqtiurad ebrZodnen bizantiis<br />
mtrebs.<br />
`686 wels qarTlis erismTavarma nerse I-ma did somxeTSi mdgari arabTa<br />
sardali baraba daamarcxa da arabebi gandevna. am xanebSi bizantias Zlier<br />
esaWiroeboda qarTvelTa samxedro mxardaWera, amitom <strong>VI</strong> msoflio krebaze<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis sapatriarqo Rirsebis miniWebas saimperatoro<br />
karic dauWerda mxars~. 188<br />
`qarTlis cxovrebisa~ da sxva cnobiT, 681 wels qarTul <strong>eklesia</strong>s mieniWa<br />
sapatriarqo Rirseba. saqarTvelos sapatriarqoSi im dros dasavleT saqarTvelos<br />
zogierTi provinciac Sedioda. 720-ian wlebSi saqarTvelos sapatriarqo<br />
orad gaiyo _ qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebad. X <strong>saukuneSi</strong><br />
saqarTvelos saxelmwifos gaerTianebis Semdeg gaerTianda afxazeTisa da<br />
qarTlis sakaTalikosoebi _ kvlav Seiqmna erTiani saqarTvelos sapatriarqo.<br />
XI <strong>saukuneSi</strong> saqarTvelos sapatriarqos arseboba ueWvelia.<br />
rogorc aRiniSna, XI <strong>saukuneSi</strong> qarTulma <strong>eklesia</strong>m sapatriarqo Rirseba<br />
TviTneburad ki ar miikuTvna, aramed mas hqonda kanonikuri safuZveli<br />
sapatriarqo ewodebina <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis _ safuZveli <strong>VI</strong> msoflio<br />
krebis dadgenileba iyo.<br />
diptixis Sesaxeb<br />
diptixi aris marTlmadidebelTa RvTismsaxurebis dros adgilobriv <strong>eklesia</strong>Ta<br />
meTaurebis moxsenebis rigiToba, anu msoflios marTlmadidebel<br />
<strong>eklesia</strong>Ta meTaurebis moxsenebis rigi. is warmoadgens gamoxatvas sulieri<br />
da kanonikuri erTobisa adgilobriv marTlmadidebel <strong>eklesia</strong>Ta Soris.<br />
marTalia, msoflio marTlmadidebel <strong>eklesia</strong>s ar gaaCnia erTiani administraciuli<br />
centri, magram yoveli damoukidebeli, avtokefaluri adgilobrivi<br />
eklesiis meTauri da misi diakoni RvTismsaxurebis dros moixsenebs<br />
sxva adgilobrivi eklesiebis meTaurebs, amiT is gamoxatavs, rom yvela<br />
marTlmadidebeli <strong>eklesia</strong>, erovnebisagan damoukideblad, Seadgens erT, wmida,<br />
kaTolike da samociqulo <strong>eklesia</strong>s. yvela adgilobrivi <strong>eklesia</strong> erTmaneTis<br />
mimarT Tanabaria da Tanaswori. ar arsebobs pirvelxarisxovani da<br />
meorexarisxovani, upiratesi da umciresi <strong>eklesia</strong>. mravalricxovneba, an<br />
teritoriis sidide ar aniWebs upiratesobas romelime <strong>eklesia</strong>s meore<br />
mcire eklesiis winaSe. mamaTa kanonebis Tanaxmad, yoveli eklesiis <strong>Tavi</strong>sufle-
614 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ba mopovebulia ufal ieso qristes sisxliT. III msoflio kreba me-8 kanon-<br />
Si werda, rom yoveli eklesiis damoukidebloba da <strong>Tavi</strong>sufleba `...TYsiTa<br />
sisxliTa moguaniWa Cuen ufalman Cuenman iesu qristeman, ganma<strong>Tavi</strong>suflebelman<br />
yovelTa kacTaman~. 189 RvTis sityvis Tanaxmad, qristes <strong>eklesia</strong>Si ar<br />
aris arc elini, arc iudeveli, arc barbarosi, arc skviTi. mociqulTa 34-e<br />
kanoni yvela eTnikuri olqis <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>sTavadobas aniWebs. is ar<br />
aZlevs romelime <strong>eklesia</strong>s upiratesobas, amitomac Tanamedrove diptixSi<br />
<strong>eklesia</strong>Ta meTaurebis moxseniebis dros, erTi eklesiis meTauris sxva eklesiis<br />
meTauris win Tu ukan dayeneba, garkveuli TvalsazrisiT erTisaTvis<br />
`upiratesobis~ miniWeba meoresTan SedarebiT, ar Seesabameba qristianobis<br />
arss, Tumca <strong>Tavi</strong>si tradicia aqvs. istoria naTelyofs da mociqulTa 34-e<br />
kanoni uCvenebs, rom im diptixis winasaxe, romelsac Cven dResdReobiT<br />
viyenebT, Camoyalibda qristianobis saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebis<br />
Semdeg da ar arsebobda qristianobis pirvel saukuneebSi (imperatorTa<br />
gaqristianebamde). diptixi arsebobda mxolod aRmosavleT romis imperiis<br />
SigniT myofi eklesiebis saWiroebisaTvis. diptixi bizantiur <strong>eklesia</strong>Si<br />
ixmareboda. dasavleT romis imperiis <strong>eklesia</strong>Si ki RvTismsaxurebis dros<br />
arasodes ar ixmareboda di ptixi. aseve, radganac iberiis saxelmwifo<br />
arsebobda bizantiisagan damoukideblad, <strong>qarTuli</strong> avtokefaluri eklesiis<br />
meTauri bizantiur diptixebSi Setanili ar yofila. diptixi sWirdebodaT<br />
imperiis SigniT, imperiaSi Semaval eklesiebs <strong>Tavi</strong>anTi saWiroebisaTvis.<br />
diptixi iyo gansazRvruli wesrigi kaTedrebis meTaurebis rangebis mixedviT<br />
ganawilebisas. di ptixi sazRvravda <strong>eklesia</strong>Ta Soris damokidebulebas.<br />
diptixis Seqmna moiTxova imperiis erTianobisa da dauSlelobis saWiroebam,<br />
raTa imperiis farglebSi myof erTmaneTisagan damoukidebel <strong>eklesia</strong>Ta<br />
Soris, aseve episkoposTa Soris ar dawyebuliyo dausrulebeli kamaTi,<br />
winaaRmdegoba <strong>eklesia</strong>Ta da kaTedraTa Rirsebisa da pativis xarisxis<br />
gansazRvrisas. diptixis Seqmnis Semdegac ki erTi eklesiis, an kaTedris<br />
meTauris mier meoris dawyevlis an anaTemaze gadacemis dros erTi <strong>eklesia</strong><br />
meore <strong>eklesia</strong>s amoSlida xolme <strong>Tavi</strong>si diptixidan. imperiaSi moTavsebul<br />
avtokefalur <strong>eklesia</strong>Ta da kaTedraTa meTaurebs saxelmwifoSi eWiraT<br />
didi administraciuli Tanamdebobebi. di ptixis Seqmna upirvelesad am<br />
<strong>eklesia</strong>Ta surviliT iyo gamowveuli, raTa ganesazRvraT pativis xarisxi<br />
<strong>eklesia</strong>Ta meTaur mRvdelmTavarTa Soris, Tu romeli eklesiis meTauri, anu<br />
saxelmwifos moxele idga pativiT sxva mRvdelmTavar-moxeleze maRla.<br />
radganac iberiis eklesiis meTauri ar iyo da arc SeiZleboda yofiliyo<br />
bizantiis saxelmwifos moxele, cxadia, iberiis eklesiis meTauris imperiaSi<br />
Semaval sxva mRvdelmTavrebTan pativis gansazRvris araviTari saWiroeba<br />
ar arsebobda. amitomac iberiis <strong>eklesia</strong> bizantiur diptixSi ar Sedioda.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
615<br />
uZveles dros sxvadasxva eklesiebs sxvadasxva diptixebi hqondaT. di ptixis<br />
Sedgenas gansakuTrebuli yuradReba mieqca IV saukunis Semdeg konstantinopolis<br />
episkoposis adgilis gansazRvrisas. trulis krebaze ganisazRvra<br />
ukve V-<strong>VI</strong> saukuneebSi arsebuli urTierTdamokidebuleba imperiis<br />
<strong>eklesia</strong>Ta Soris _ pirveli iyo romis saydari, meore _ kostantinopolisa,<br />
mesame _ aleqsandriisa, meoTxe _ antioqiisa, mexuTe _ ierusalimisa. 190<br />
am xuTi patriarqisagan damoukidebeli iyo kviprosis <strong>eklesia</strong>.<br />
saeklesio wesebis Tanaxmad, romis papi yovelTvis pirveli iyo yvela<br />
mRvdelmTavarTa Soris (igulisxmeba <strong>VI</strong> s-dan). qalkedonis krebis 28-e<br />
kanonis Tanaxmad, konstantinopolis episkoposs meore adgili mieniWa romis<br />
papis Semdeg, rac gaimeora trulis krebam 36-e kanonSi. 191 <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis diptixi eyrdnoboda msoflio krebaTa kanonebs, amitomac pirvel<br />
adgilze romis saydars ayenebda XIII <strong>saukuneSi</strong>c ki, Tumca marTlmadideblobis<br />
centrad `berZnul~ <strong>eklesia</strong>s Tvlida. 192<br />
<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi diptixebi iqcnen oficialur dokumentebad romis<br />
imperiis mTavari qalaqebis episkoposTa Soris upiratesobis gansazRvrisas.<br />
iberiis avtokefaluri eklesiis iurisdiqciaSi Semavali qalaqebi ar<br />
Sediodnen imperiaSi, amitomac iberiis qalaqTa episkoposebi ar iyvnen<br />
diptixSi Seyvanilni <strong>VI</strong>I saukunemde. <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi herakle<br />
keisarma qvemo iberiis, anu dasavleT saqarTvelos zRvispira miwebi CamoarTva<br />
iberiis saxelmwifos da SeuerTa bizantiis imperias. amis Semdeg <strong>VI</strong>I<br />
<strong>saukuneSi</strong> saqarTvelos dapyrobili SavizRvispira qalaqebis fasisisa (foTi)<br />
da petronis (cixisZiri) episkoposebi Seyvanil iqnen bizantiur diptixSi. V<br />
trulis krebis kanonebs xels aweren fasisisa da petronis episkoposebi _<br />
`Teodore uRirsman episkoposman fasoAsaman sofelsa Sina megrelTasa ganvasazRvren<br />
da warvweren...~ 193 (`fasoA-foTsa ityvis~ _ naTqvamia qarTveli<br />
mTargmnelis SeniSvnaSi). aseve xels awers _ `ioane uRirsman episkoposman<br />
qalaqisa petronisaman queyanasagan megrelTaAsa ganvasazRvre da warvwere~. 194<br />
aRsaniSnavia, rom trulis krebis kanonebs xels ar awers iberiis dedaqalaqis<br />
episkoposi da arc iberiis eklesiis warmomadgeneli, xolo iberiis im<br />
qalaqebis episkoposebi ki, romelnic bizantiis imperiaSi Sediodnen, Seyvanilni<br />
arian bizantiur diptixSi da am krebis kanonebsac xels aweren.<br />
ierusalimeli patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi weren _ lazikis eparqia-<br />
Si Semavali fasisisa samitropolitos konstantinopolis sapatriarqos diptixSi<br />
eWira 27-e adgili, xolo trulis krebas lazebis qveynidan (e.i. qvemo<br />
iberiidan) eswrebodnen Teodore faziseli da ioane petronis episkoposio. 195<br />
aqedan aSkarad Cans, rom di ptixSi Setanili iyo bizantiis <strong>qarTuli</strong><br />
qalaqebis episkoposebi, xolo bizantiis gareT myofi <strong>qarTuli</strong> qalaqebis<br />
episkoposebi ki _ ara. e.i. di ptixi bizantiuri saxelmwifos saWiroebi-
616 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
sTvisaa Sedgenili, amitomac iberiis avtokefaluri eklesiis warmomadgenelTa<br />
mouxsenebloba Zvel diptixSi imis niSani ki araa, rom aseTi<br />
avtokefaluri <strong>eklesia</strong> ar arsebobda, aramed piriqiT, arsebobda da ar<br />
eqvemdebareboda imperiaSi Semaval sapatriarqoebs _ WeSmaritad avtokefaluri<br />
iyo.<br />
aRmosavluri (bizantiuri) diptixis axali gaxsenebaa parizis kodeqsi<br />
XV saukunisa, sadac ixsenieba msoflio (konstantinopolis) patriarqi, aleqsandrieli,<br />
antioqieli da ierusalimeli patriarqebi, magram am kodeqsze<br />
ufro mniSvnelovania XV saukunis 30-ian wlebSi Semdgari `msoflio~ saeklesio<br />
(ferara-florenciis) krebaze daculi di ptixi, radganac am krebas<br />
eswrebodnen msoflios xuTive sapatriarqosa da im dros arsebuli yvela<br />
avtokefaluri eklesiis warmomadgenlebi. am krebis oqmebs patriarqebma<br />
da maTma warmomadgenlebma xeli moaweres. marTalia, es kreba `yaCaRuri~<br />
kreba iyo da mis oqmebs iberiis eklesiis warmomadgenelma xeli ar moawera,<br />
magram kreba `yaCaRuri~ iyo sarwmunoebis sakiTxebSi da ara di ptixis<br />
sakiTxSi. am `msoflio~ krebaze daculi iyo wina msoflio krebaTa kanonebi<br />
<strong>eklesia</strong>Ta ganlagebis Sesaxeb. XV saukunis am krebis diptixi aseTi iyo: _<br />
romis <strong>eklesia</strong>, konstantinopolis msoflio sapatriarqo, aleqsandriis, antioqiis,<br />
ierusalimis sapatriarqoebi, ierusalimis Semdeg <strong>VI</strong> adgilze dgas<br />
iberiis <strong>eklesia</strong>. aqedan Cans, rom Zvel diptixSi iberiis <strong>eklesia</strong>s eWira<br />
<strong>VI</strong> adgili, magram aseTi saxis diptixi mxolod mTeli msoflios <strong>eklesia</strong>s<br />
Seexeboda. konstantinopolis da bizantiur diptixebSi X<strong>VI</strong> saukunemde<br />
Setanis ufleba mxolod oTxi aRmosavleli patriarqis privilegia iyo. 196<br />
marTalia, X<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> ruseTis sapatriarqos daarsebis Semdeg moskovis<br />
patriarqs neba mieca diptixSi da TaTbirebze mdgariyo ierusalimis sapatriarqos<br />
Semdeg, magram maleve, roca ruseTSi daarsda wmida sinodis<br />
mmarTveloba, yvela aRmosavleTis sapatriarqos diptixebSi mxolod oTxi<br />
aRmosavleTis patriarqi moixseneboda. 197<br />
bizantiur (aRmosavleTis sapatriarqoebis) diptixebSi Setanili ar iyo<br />
bulgareTis arqiepiskoposi, roca mas 1234 wels konstantinopolma patriarqis<br />
tituli mianiWa, di ptixSi ar iyvnen Setanilni, agreTve, avtekefaluri<br />
arqiepiskoposebi arqidisa, kvi prosisa, iberiisa (ori _ iberiaSi<br />
`zemo~ da `qvemo~) da pekiisa. 198<br />
XIX saukunis Sua wlebamde wmida diptixSi ixsenieboda mxolod aRmosavleTis<br />
oTxi patriarqi, mxolod am <strong>saukuneSi</strong> da Semdgom axali avtokefaluri<br />
eklesiebis (eladis, serbeTis, rumineTis, poloneTis da albaneTis)<br />
daarsebis Semdeg msoflio konstantinopolis patriarqma isini daavaldebula,<br />
diptixSi moexseniebinaT oTxi patriarqis garda sxva episkoposebi<br />
da eklesiebi.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
saqarTvelos sapatriarqos adgili<br />
marTlmadideblur diptixSi<br />
617<br />
X da XI saukuneTa mijnaze saqarTvelo gaerTianda, risTvisac saukuneTa<br />
manZilze iRwvoda iberiis <strong>eklesia</strong>. sxvadasxva <strong>qarTuli</strong> politikuri erTeulebis<br />
gaerTianebam erTian mZlavr saxelmwifod gamoiwvia saqarTvelos<br />
hegemonoba mTel kavkasiaSi. aRmosavleTis <strong>eklesia</strong> gansakuTrebiT savaldebulod<br />
xdida samoqalaqo-saero dayofis gadaRebas saeklesioSi, ase rom,<br />
yovel cvlilebas saeroSi Sesabamisi cvlilebebi unda mohyoloda saeklesioSi.<br />
amitomac, saxelmwifos gaerTianebas Tan mohyva <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
gaerTianeba. aqamde afxazeTis samefoSi arsebobda `afxazeTis sakaTalikoso~.<br />
qarTlis samefoSi ki _ `qarTlis sakaTalikoso~. samefoTa gaerTianebis<br />
Semdeg gaerTianda eklesiebic da erTian qarTul saxelmwifoSi warmoiqmna<br />
erTiani <strong>eklesia</strong> saqarTvelos sapatriarqos saxelwodebiT. saqarTvelos<br />
sapatriarqo, garda afxazeTisa da qarTlis sakaTalikosoebisa, Seicavda<br />
agreTve saqarTvelos saxelmwifos gavlenis sferoSi Semaval Crdilo<br />
kavkasiis qristianebs, agreTve somxeTisa da yofili albaneTis marTlmadidebel<br />
mosaxleobas. Crdilo kavkasiis qristianebi uSualod saqarTvelos<br />
patriarqs eqvemdebarebodnen, rasac mowmobs epigrafikuli masala,<br />
xolo XV saukunisaTvis Crdilo kavkasiis aRmosavleTiT Seqmnili iyo<br />
xunZeTis sakaTalikoso, romelic iberiis sapatriarqoSi Sedioda. saqarTvelos<br />
sapatriarqoSi Sevida somxeTis samitropolito, romelic istoriuli saqarTvelos<br />
sazRvrebs gareT mdebareobda _ somxeTis (anisis) yofil samefoSi.<br />
saqarTvelos sapatriarqos Seqmnis Semdeg sakaTalikosoebi ar gauqmebulan,<br />
isini arsebobas ganagrZobdnen ise, rogorc bizantiur sapatriarqoSi<br />
arsebobdnen samitropolitoebi. rogorc wesi, patriarqi imave dros mcxe-<br />
Tis, anu qarTlis kaTalikosic iyo, mas sveticxovlis patriarqic ewodeboda<br />
sasaydro taZris mixedviT.<br />
saqarTvelos sapatriarqo kavkasiis masStabiT Zalze didi <strong>eklesia</strong> iyo.<br />
is moicavda ara marto kavkasiis marTlmadideblobas, aramed Zalze scildeboda<br />
kavkasiis sazRvrebs CrdiloeTisa da samxreTis mimarTulebiT. samxreTiT<br />
saqarTvelos sapatriarqos esazRvreboda vanis tba da teritoriebi, romelic<br />
daviT kurapalatma Seiyvana qarTvelTa samefoSi.<br />
saqarTvelos sapatriarqos warmoSobamde ar arsebobda <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
meTauris Rirsebis bizantiel ierarqebis RirsebasTan Sedarebis saWiroeba,<br />
amitomac, albaT, qarTul <strong>eklesia</strong>Si diptixi ar gamoiyeneboda. viTareba<br />
Seicvala sapatriarqos Seqmnis Semdeg. axalma mdgomareobam warmoSva<br />
sakiTxi, Tu patriarqTa rigSi romel adgilze unda daeyenebinaT, anda<br />
romeli patriarqis Semdeg unda exsenebinaT axali patriarqi _ <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meTauri. marTalia, im dros zogierT aramarTlmadidebluri ekl-
618 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
esiis meTaurs hqonda patriarqis tituli, magram msoflio marTlmadideblur<br />
<strong>eklesia</strong>Si mxolod xuTi patriarqi arsebobda, rasac msoflio saeklesio<br />
krebebic adasturebda. im dros gadaxedes arsebul patriarqebis<br />
rigs da daadgines, rom axali qarTveli patriarqi iyo meeqvse patriarqi _<br />
romis papis, konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiis da ierusalimis<br />
patriarqebis Semdeg. ase Sedga <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi. <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
diptixi ukve arsebobda saeklesio gamoyofamde romsa da konstantinopols<br />
Soris, da amitomac am ganyofamde ukve arsebuli di ptixi saukuneebis<br />
manZilze ucvlelad gadadioda sabuTidan sabuTSi. X<strong>VI</strong>II saukunis<br />
dokumentSic aseTi di ptixia daculi: `...Cuenca, glaxaki, qristes mier,<br />
Semdgomad xuTTa patriarqTa da upirveles maTsa... suetiscxovlis meequsisa<br />
patriarqis da qristes mier yovlisa saqarTvelos kaTalikozi nikoloz<br />
vamtkiceb da warvswer...~ 199<br />
aqedan Cans, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs diptixis patriarqTa rigSi<br />
<strong>VI</strong> adgili uWiravs, magram mas <strong>Tavi</strong>si Rirseba arc erTi patriarqis Rirsebaze<br />
naklebad ar miaCnia.<br />
diptixSi qarTvel patriarqs <strong>VI</strong> adgilze XI saukunis dasawyisSive rom<br />
ayenebdnen, es Semdegidan Cans: saqarTvelos sapatriarqo Seiqmna msoflio<br />
qristianobis kaTolikebad da marTlmadideblebad gayofamde, rac 1054<br />
wels moxda. amis Semdeg <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> marad marTlmadidebelTa didi<br />
ojaxis wevri iyo, amitomac gayofis Semdgom Sedgenil qarTul sabuTebSi<br />
romis papi aRar ixsenieboda marTlmadideblobasTan da marTlmadidebel<br />
patriarqebTan kavSirSi. gamonaklisia <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi, masSi<br />
romis papis sxva aRmosavleli patriarqebis gverdiT dayeneba miuTiTebs<br />
imaze, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi Sedgenilia saeklesio ganxeTqilebamde,<br />
xolo Semdgomi saukuneebis sabuTebSi diptixis Seucvlelad gadatana<br />
miuTiTebs saeklesio tradiciulobaze, romelic gansakuTrebiT iyo<br />
daculi qarTul <strong>eklesia</strong>Si. garda amisa, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> mudamJams erTguli<br />
iyo saeklesio krebaTa kanonebisa, gansakuTrebiT ki qalkedonis krebisa,<br />
qalkedonis krebam ki <strong>Tavi</strong>s 28-e kanonSi daadgina, rom konstantinopolis<br />
patriarqi unda mdgariyo ara pirvel adgilze, aramed meoreze. pirveli<br />
adgili romis patriarqs unda daekavebina. konstantinopoli `...meore iyo<br />
Semdgomad missa...~ 200 igive daadastura iustinianem <strong>Tavi</strong>s 131-e novelaSi,<br />
kerZod, `saeklesio kanonebis gansazRvrebis Tanaxmad, uwmidesi papi Zveli<br />
romisa iyo pirveli yvela mRvdelmTavarTa Soris. axali romisas ki eqneba<br />
meore adgili Zveli romis wmida samociqulo saydris Semdeg, magram adgils<br />
daiWers sxva saydrebis maRla~. 201 trulis saeklesio krebis 36-e kanonmac<br />
gaimeora Zveli kanonebi da sapatriarqoTa adgilebi ase gansazRvra _<br />
`...ganvasazRvrebT, raATa saydarsa konstantinepolisasa swori pativi aqundes<br />
hromisa saydrisaA da viTarca igi gandidnebis saeklesioTa Sina saqmeTa,
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
619<br />
meore iyos ese Semdgomad missa, romlisa Semdgomad iyavn aleqsandrielTa<br />
didisa qalaqisaA da Semdgomad missa ierusalemelTa qalaqisaA~. 202 trulis<br />
krebam, gaimeora ra konstantinopolis saydarTan dakavSirebiT II<br />
msoflio krebis me-3 kanoni da 28-e kanoni IV msoflio krebisa, gansazRvra,<br />
rom pirveli yofiliyo romis saydari, meore _ konstantinopolisa, mesame _<br />
aleqsandriisa, meoTxe _ antioqiisa da mexuTe _ ierusalimisa.<br />
mcxeTelis (saqarTvelos) sapatriarqo saydari dadga ierusalimis saydris<br />
Semdeg. <strong>qarTuli</strong> diptixis Sedgenisas gaTvaliswinebuli iqna II msoflio<br />
krebis me-3, qalkedonis 28-e, trulis 36-e kanonebi da miiRo aseTi saxe:<br />
1. romis saydari;<br />
2. konstantinopolis saydari;<br />
3. aleqsandriis saydari;<br />
4. antioqiis saydari;<br />
5. ierusalimis saydari;<br />
6. mcxeTis (sveticxovlis) saydari.<br />
<strong>qarTuli</strong> diptixis mixedviT, saqarTvelos eklesiis meTaurs sxva avtokefaluri<br />
eklesiebis meTaurTa rigSi eWira me-6 adgili.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauris me-6 adgilze moxseniebas qarTul <strong>eklesia</strong>Si<br />
saukuneebis manZilze hqonda istoriul-tradiciuli mniSvneloba da iseve<br />
Seucvlelad iTvleboda, rogorc saeklesio krebaTa da mamaTa kanonebi.<br />
diptixis zemoT moyvanili saxe miuTiTebs imaze, rom is Sedgenilia<br />
saeklesio ganyofamde.<br />
bizantiis imperiaSi gabatonebuli iyo `pentarxiis Teoria~, msoflioSi<br />
xuTi avtokefaluri eklesiis arsebobis Sesaxeb. es Teoria iyo gamonagoni<br />
bizantiis saimperatoro da sapatriarqo karisa. TviT imperiaSive arsebobda<br />
meeqvse avtokefaluri <strong>eklesia</strong> kviprosisa, xolo iustinianem daaarsa<br />
axali avtokefaluri <strong>eklesia</strong> `pirveli iustinianes~ saxelwodebiT, imperiis<br />
gareT ZvelTaganve iberiis (saqarTvelos) avtokefaluri <strong>eklesia</strong> arsebobda,<br />
miuxedavad amisa, aRmosavleTis eklesiebSi da maT Soris saqarTveloSic,<br />
icnobdnen pentarxiis Teorias da masSi koreqtivebic SehqondaT.<br />
saqarTveloSi gabatonebuli mosazrebis Tanaxmad, xuTi msoflio patriarqis<br />
Semdgom idga saqarTvelos, anu mcxeTis kaTalikos-patriarqi. saqarTvelos<br />
sapatriarqos daarsebidan mcire xnis Semdeg, 1057 wels mefe bagrat<br />
IV-is Sewirulebis sigels SiomRvimisadmi aqvs <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauris<br />
minaweri, romlis Tanaxmadac is dgas meeqvse adgilze msoflios xuTi<br />
patriarqis Semdeg. vinc es sigeli daarRvioso, wers is _ `...krulmca ars...<br />
xuTTa patriarqTa juariTa... da Cem glaxakisaca juariTa~. 203<br />
1245-1250 wlebis dawerils SiomRvimisadmi aqvs minaweri: `...xuTTa patriarqTa<br />
juariTa, wmidisa samociquloAsa kaTolike eklesiisa madliTa<br />
da raodenni mas Sina wmidani qarTlisa kaTalikozni sxdomil arian da
620 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
dasxdebian maT yovelTa juariTa~. 204 wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong><br />
iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis saxelwodeba da yovelTvis am formuliT moixsenieboda<br />
is. es sigelic xuTi msoflio sapatriarqo saydris Semdeg qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s asaxelebs. 205<br />
1259 wlis Sewirulebis dawerils rkonis monastrisadmi amtkicebs<br />
saqarTvelos eklesiis meTauri _ `...Cuenca, Semdgomad xuTTa patriarqTa...<br />
meequsisa patriarqis... vamtkiceb...~ 206<br />
zemoT moyvanilidan Cans, rom ukve XI <strong>saukuneSi</strong>ve, saqarTvelos sapatriarqos<br />
CamoyalibebisTanave, saqarTvelos patriarqs marTlmadideblur diptixSi<br />
eWira meeqvse adgili xuTi patriarqis Semdeg.<br />
marTalia, <strong>qarTuli</strong> eklesiis di ptixSi qarTvel patriarqs eWira me-6<br />
adgili, magram cnobdnen Tu ara amas msoflios sxva sapatriarqoebi, aRiarebdnen<br />
Tu ara isini qarTveli mamamTavris saydars meeqvse adgilze?<br />
Cven dabejiTebiT unda vTqvaT, rom rogorc romis papebi, ise aRmosavleTis<br />
oTxi patriarqi cnobda iberiis <strong>eklesia</strong>s meeqvse adgilze ierusalimis<br />
sapatriarqos Semdeg. amas miuTiTebs ferara-florenciis saeklesio krebis<br />
diptixi. am krebaze qarTul <strong>eklesia</strong>s eWira <strong>VI</strong> adgili romis, konstantinopolis,<br />
aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis saydrebis Semdeg. es<br />
rom SemTxveviT ar iyo da <strong>eklesia</strong>Ta adgilebis ganawilebas am krebaze, ise<br />
rogorc `XII msoflio~ krebaze, sagangebo yuradReba eqceoda, iqidanac Cans,<br />
rom florenciis krebam 1438 wels uniis Sesaxeb dekretSi daadgina: `konstantinopolis<br />
patriarqi iqneba meore wmida romis papis Semdeg aleqsandrieli<br />
mesame, Semdeg meoTxe antioqieli da mexuTe _ ierusalimeli...~ 207<br />
marTalia, am krebas ar gamoucia dokumenti, Tu rogor unda ganawilebuliyo<br />
Semdegi adgilebi, radganac kreba exeboda ara di ptixis sakiTxs,<br />
aramed sarwmunoebis sakiTxs, magram saerTod <strong>eklesia</strong>Ta (kaTedraTa) adgilebis<br />
ganawilebas Zalze didi yuradReba rom eqceoda, zemoT moyvanili<br />
dadgenilebidanac Cans.<br />
<strong>qarTuli</strong>, anu iberiis eklesiis warmomadgenels am krebaze eWira <strong>VI</strong><br />
adgili. 1438 wlis 5 Tebervals feraraSi gaxsnil da florenciaSi gagr-<br />
Zelebul `msoflio~ saeklesio krebas, sadac erTmaneTs Sexvdnen aRmosavleTisa<br />
da dasavleTis warmomadgenlebi da romlis aqtebsac aRmosavle-<br />
Tis sapatriarqoebma xeli moaweres, _ `Tanabari uflebiT eswreboda iberiis<br />
mitropoliti~. 208<br />
`iberiis mitropoliti ijda marTlmadidebelTa mxares mexuTe adgilze<br />
konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis warmomadgenlebis<br />
Semdeg. _ `pirveli kardinalis pirdapir idga patriarqis savarZeli...<br />
patriarqis Semdeg oTx skamze ganlagebulni iyvnen... ierusalimis<br />
patriarqis warmomadgeneli menziis arqiepiskoposi da iberiis mefis warmomadgeneli<br />
iberiis mitropoliti~. 209
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
621<br />
krebis monawileni isxdnen Semdegi rigis mixedviT: centridan Tanabar<br />
manZilze idga ori taxti _ romis imperatorisa da berZenTa imperatorisa.<br />
sasuliero pirebi ganlagebulni iyvnen Semdegi rigis mixedviT: erT mxares<br />
isxdnen laTinTa warmomadgenlebi, meore mxares isxdnen marTlmadidebelTa<br />
warmomadgenlebi. CvenTvis saintereso marTlmadidebelTa rigi iyo<br />
Semdegi saxisaa: marTlmadidebelTa rigSi pirvelad idga _ 1. konstantinopolis<br />
patriarqis savarZeli (patriarqi am sxdomas ar eswreboda); patriarqis<br />
Semdeg oTx skamze ganlagebulni iyvnen _ 2. aleqsandriis patriarqis<br />
warmomadgeneli _ arqiepiskoposi; 3. antioqiis patriarqis warmomadgeneli<br />
_ arqiepiskoposi; 4. ierusalimis patriarqis warmomadgeneli _<br />
arqiepiskoposi; 5. iberiis patriarqis (dokumentSia _ `mefis~) warmomadgeneli<br />
mitropoliti. amis Semdeg diptixis mixedviT isxdnen sxva marTlmadidebeli<br />
episkoposebi.<br />
`nawyveti florenciis wmida msoflio saeklesio krebis oqmidan... sasuliero<br />
pirebis ganlagebis Sesaxeb... pirveli kardinalis pirdapir idga<br />
patriarqis savarZeli (patriarqi, SeuZlod yofnis gamo, im dRes krebas ver<br />
eswreboda)... patriarqis Semdeg oTx skamze ganlagebulni iyvnen _ herakliis<br />
arqiepiskoposi, romelsac aleqsandriis patriarqis kanonieri mandati<br />
hqonda da misi adgili ekava; antioqiis patriarqis mier gamogzavnili _<br />
efesiis arqiepiskoposi; ierusalimis patriarqis warmogzavnili _ meneziis<br />
arqiepiskoposi da iberiis mefis warmomadgeneli _ iberiis mitropoliti;<br />
amaT Semdeg isxdnen trapezuntis, rizes, nikeis... arqiepiskoposebi... mitropolitebi...<br />
berebi, <strong>Tavi</strong>anTi wesis mixedviT~. 210<br />
florenciis krebaze ara marto <strong>eklesia</strong>Ta warmomadgeneli sasuliero<br />
pirebi isxdnen `wesis~, anu diptixis mixedviT, aramed saero pirebic aseve<br />
(wesis mixedviT) isxdnen.<br />
ferara-florenciis `msoflio~ saeklesio krebidan Cans, rom <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meeqvse adgili msoflio <strong>eklesia</strong>Ta rigSi, xolo V adgili mar-<br />
TlmadidebelTa rigSi aRiarebuli da cnobili iyo rogorc romis papis,<br />
aseve msoflio (konstantinopolis) patriarqis da sxva aRmosavleTis patriarqebis<br />
mier, winaaRmdeg SemTxvevaSi iseT, <strong>Tavi</strong>si droisaTvis Zalze<br />
mniSvnelovan krebaze, romelic msoflio eklesiis gaerTianebas isaxavda<br />
miznad, romisa da aRmosavleTis qristianebi erTmaneTTan uTanxmoebaSi ar<br />
Sevidodnen iberiis eklesiis adgilis ZiebisaTvis. iberiis eklesiis adgili<br />
diptixSi ZvelTaganve cnobili iyo, amitomac man am `msoflio~ krebaze<br />
yovelgvari davis gareSe <strong>Tavi</strong>si adgili daikava.<br />
XV saukunis pirveli naxevris diptixi, daculi ferara-florenciis krebaze,<br />
aseTia: 1. romis papi; 2. msoflio (konstantinopolis) patriarqi; 3.<br />
aleqsandriis; 4. antioqiis; 5. ierusalimis; 6. iberiis; 7. trapezuntis; 8.<br />
rizes; 9. nikeis; 10. lakedemoniis; 11. nikomediis; 12. trivoniis; 13. amasiis;
622 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
14. mitilenis; 15. tolozinos; 16. stavropolis; 17. tustricis; 18. garinis;<br />
19. melentinis; 20. aqilis; 21. muldulis patriarqebi da arqiepiskoposebi. 211<br />
marTalia, am krebaze ase isxdnen eklesiis ierarqebi, magram maTgan<br />
avtokefalur <strong>eklesia</strong>d miiCneoda mxolod xuTi <strong>eklesia</strong>: konstantinopolis,<br />
aleqsandriis, antioqiis, ierusalimisa da iberiisa, amitomac am avtokefalur<br />
<strong>eklesia</strong>Ta warmomadgenlebs am krebaze eWiraT gansakuTrebuli,<br />
sxvebisagan gansxvavebuli skamebi krebis monawileTa pirvel rigSi, xolo<br />
iberiis mefis elCi, romelsac agreTve trapezuntis imperatoris mandati<br />
hqonda, papis Tanmxlebi piris pirdapir ijda. 212<br />
aseTi saxis iyo `msoflio~ eklesiis di ptixi. marTlmadidebluri diptixidan<br />
ki amoiRes romis papis moxsenieba, magram amas araviTari gavlena<br />
ar mouxdenia <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis kanonikurad miCneul meeqvse adgilze.<br />
kerZod, marTalia, marTlmadidebluri diptixidan gavida romis papis<br />
moxsenieba, ramac vakanturi adgili warmoSva adgilobrivi eklesiebis<br />
meTaurTa eqvseulSi, magram male vakanturi adgili daiWira ruseTis <strong>eklesia</strong>m<br />
msoflio sapatriarqosa da sxva sapatriarqoTa gadawyvetilebiT, rac<br />
cno qarTulma <strong>eklesia</strong>m.<br />
`konstantinopolis patriarqma genadi sxolarim (1453-1460) sxva aRmosavlel<br />
patriarqebTan erTad cno rusuli eklesiis damoukidebeli arseboba<br />
da gansazRvra CaTvliliyo avtokefaluri rusuli mitropolia <strong>Tavi</strong>si<br />
RirsebiT ierusalimis sapatriarqos Semdeg, e.i. mexuTe adgilobriv marTlmadidebel<br />
<strong>eklesia</strong>Ta di ptixSi~. 213<br />
aqamde qarTul <strong>eklesia</strong>s diptixSi adgili ierusalimis patriarqis Semdeg<br />
eWira, amis Semdeg ki man <strong>Tavi</strong>si tradiciuli meeqvse adgili daiWira<br />
(ruseTis eklesiis Semdeg).<br />
1589 wels ruseTis sapatriarqos daarsebis Semdeg misma patriarqma<br />
di ptixSi maRali adgili daikava. `roca didma krebam 1593 wels gansazRvra<br />
moskovis sapatriarqos mdgomareoba, mas gamoeyo ufro maRali<br />
adgili, vidre maSin arsebul arqiepiskoposebs avtokefalur da TviTmmarTvel<br />
eklesiebisa _ arxidiisas, kvi prosisas, iveriisas da pekiisas, magram<br />
ara aleqsandriis patriarqis Semdeg, rogorc surda ruseTis mefes,<br />
aramed mxolod ierusalimis patriarqis Semdeg, imasTan dakavSirebiT, rom<br />
krebis mamebma Sesabamis mimarTvaSi ganacxades wmida mamaTa kanonebis<br />
Seucvleloba~. 214<br />
ruseTis mefes surda da aRmosavleTis sapatriarqoebic ar iyvnen winaaRmdegni<br />
ruseTis patriarqs diptixSi daeWira adgili aleqsandriis patriarqis<br />
Semdeg, magram radganac wina saukuneebSi wmida mamaTa mier dadgenili<br />
iyo di ptixSi aleqsandriis sapatriarqos Semdeg antioqiisa da ierusalimis<br />
patriarqTa xseneba, rac dadasturebuli iyo trulis krebis kanoniT,<br />
amitomac aRmosavleTis patriarqebma gadawyvites ruseTis patriarqis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
623<br />
adgili marTlmadideblur diptixSi yofiliyo ierusalimis patriarqis<br />
Semdeg. es adgili ruseTis sapatriarqom miiRo <strong>Tavi</strong>si ara marto sididisa<br />
da ekonomikuri siZlieris gamo, aramed imitomac, rom im dros mahmadianur<br />
qveynebSi arsebuli aRmosavleTis yvela patriarqi ruseTis qristianul<br />
saxelmwifos imedis TvaliT Sescqeroda. aseve iyo saqarTveloSic. amitomac<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m cno da aRiara ruseTis sapatriarqos adgili<br />
ierusalimis sapatriarqos Semdeg, magram di ptixSi <strong>VI</strong> adgilze kvlav<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> unda yofiliyo.<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m ruseTis patriarqis adgili ierusalimis patriarqis<br />
Semdeg rom aRiara, amas miuTiTebs saqarTvelos kaTalikos-patriarq antonis<br />
mimarTva ruseTis imperatrica elisabedisadmi. 1757 wels anton I,<br />
sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqi werda: _ `...yovelsa, rasaca<br />
aRiarebs da daamtkicebs, Seiwynarebs da miiRebs dRes wm. <strong>eklesia</strong> aRmosavleTisa,<br />
romel ars konstantinepolisa, aleqsandriisa, antioqiisa da ierusalimisa<br />
da yovlisa ruseTisa _ meca aRviareb...~ 215 aqedan Cans, rom ukve<br />
X<strong>VI</strong>I saukunis Semdgom, <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi aseTi iyo: 1. konstantinopolis<br />
msoflio sapatriarqo; 2. aleqsandriis; 3. antioqiis; 4. ierusalimis;<br />
5. ruseTis sapatriarqoebi; 6. saqarTvelos sapatriarqo.<br />
amJamadac, marTlmadideblur diptixSi qarTul <strong>eklesia</strong>s uWiravs istoriul-tradiciuli<br />
meeqvse adgili, rac savsebiT kanonieria.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>VI</strong> adgili ferara-florenciis<br />
`msoflio~ saeklesio krebaze<br />
`msoflio~ saeklesio krebebma XV saukunis pirvel naxevarSi <strong>Tavi</strong>si<br />
ganviTarebis umaRles dones miaRwies. isini saerTaSoriso kanonmdeblobis<br />
organoebs warmoadgendnen da ganixilavdnen ara mxolod sasuliero, aramed<br />
saero da politikur sakiTxebsac. magaliTad, saeklesio krebis kompetenciaSi<br />
Sedioda saimperatoro taxtze kandidaturebis SerCeva, imperatorebis<br />
gadayeneba, germanel mTavarTa urTierTobis mowesrigeba, samxreT-aRmosavleTi<br />
evropis qveynebis TurqeTis agresiisagan dacva da a.S.<br />
XV saukunis saeklesio krebebi ar warmoadgendnen ubralo iaraRs papebis<br />
xelSi, rogorc es XII-XIII saukuneebSi iyo. es saeklesio krebebi<br />
damoukidebel politikas atarebdnen da acxadebdnen pretenziebs umaRles<br />
avtoritetze saeklesio da saero saqmeebis gadawyvetis dros. isini iTvisebdnen<br />
agreTve papebis kontrolisa da gasamarTlebis uflebas~. 216<br />
1389 wels Turqebma kosovos velze evropuli qveynebis koalicia daamarcxes<br />
da serbeTi daipyres, xolo 1393 wels _ bulgareTi. 1430 wels<br />
sulTanma murad II-m Tesalonike daikava, amieridan bizantia Sedgeboda<br />
TviT konstantinopolisagan. imperiis dReebi daTvlili iyo. bizantiis im-
624 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
peratorebi aRmosavleTisa da dasavleTis eklesiebis gaerTianebis fasad<br />
romisagan elodnen daxmarebis miRebas. mZime mdgomareobam aiZula bizantiis<br />
imperatorebi manuil II da ioane <strong>VI</strong>II miemarTaT romis papisadmi winadadebiT,<br />
kaTolikuri da marTlmadidebluri eklesiebis SeerTebis Taobaze.<br />
aseTi Zalze mniSvnelovani saqmis gadawyveta miandes msoflio saeklesio<br />
krebas. es kreba unda yofiliyo Zalze warmomadgenlobiTi da moecva<br />
msoflios yvela qristianuli <strong>eklesia</strong>. 1436 wels imperatorma dagzavna<br />
<strong>Tavi</strong>si elCebi marTlmadidebel qveynebSi da moiwvia maTi eklesiebis me-<br />
Taurebi saeklesio krebaze bazelSi. bizantiis imperatorTan da patriarqTan<br />
erTad italiaSi aRmosavleTis eklesiis 22 warmomadgeneli gaemgzavra,<br />
maT Soris ori qarTveli. 1436 wels imperatorma ioanem saqarTvelosa<br />
da trapizonSi saeklesio krebaze elCebis Camosayvanad gagzavna andronike<br />
iagrini. siropulosi wers, rom `man iberiidan waiyvana ori episkoposi, erTi<br />
elCi da iberiis mefeTa gansakuTrebuli senatorebi~. isini konstantinopol-<br />
Si Cavidnen da aqedan patriarqis amalasTan erTad italiaSi gaemgzavrnen. 217<br />
`laTinur enaze Seqmnil erT TxzulebaSi, romelic am epoqas Seexeba,<br />
sxva qveynebs Soris moxsenebulia iberiac. igi aq daxasiaTebulia, rogorc<br />
uzarmazari qveyana, romelsac <strong>Tavi</strong>si ena da mwerloba gaaCnia, mimdevaria<br />
berZnuli eklesiisa, magram amave dros aRmasrulebelia sakuTari Cveulebisa<br />
da hyavs erovnuli samRvdeloeba. 1438 wlis 10 TebervliT daTariRebuli<br />
erT-erTi saistorio wyarodan irkveva, rom veneciis navsadgurSi Semosulan<br />
romis papis galerebi. erT maTgans Camouyvania saberZneTis imperatori<br />
<strong>Tavi</strong>si amaliT, meores ki _ amave qveynis patriarqi da mravali<br />
warCinebuli piri... somxeTidan, saqarTvelodan da ruseTidan~. 218<br />
wyaroebidan Cans, rom saqarTvelos <strong>eklesia</strong> sxva warmomadgenlebs Soris<br />
am saeklesio krebaze pativiscemiT sargeblobda. es gamowveuli iyo, rogorc<br />
ekonomikuri ZlierebiT, aseve mis mier marTlmadideblobis mtkice dacviT.<br />
1437-1439 wlebis ferara-florenciis saeklesio krebis aqtebi moRweulia<br />
ori redaqciiT. pirveli maTgani warmoadgens saeklesio krebis kaTolikur<br />
versias. pirobiTad mas uwodeben `aqta latinas~. aqtebis meore redaqcia<br />
gadmogvcems berZenTa delegaciis prolaTinurad ganwyobili nawilis Tvalsazriss.<br />
mas uwodeben `akta graekas~. mesame da ZiriTad wyaros warmoadgens<br />
diakvnisa da didi <strong>eklesia</strong>rxis silvesteros siropulosis memuarebi.<br />
CvenTvis sainteresoa konstantinopolis didi eklesiis <strong>eklesia</strong>rxis siropulosis<br />
cnoba iberiis eklesiis meTauris Sesaxeb. is mas aRmosavleTis<br />
patriarqs uwodebs. siropulosi gadmogvcems aseT ambavs: krebisaTvis saWiro<br />
iyo Tanxebis gamoZebna, imperatorma iberiis eklesiis meTaurs mosTxova<br />
30 000 _ `iberiis arqiepiskoposma gulmodgined izruna da imperators<br />
Seacvlevina 30 aTasi fuli 20 aTasze. mas uxvad aqvs simdidre. masTan<br />
arqieli mivida da misgan mxolod oci miiRo, radgan igi mTeli aRmosavle-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
625<br />
Tis patriarqia da mahmadianTa mflobelobis qveS imyofeboda. is sulTans<br />
aZlevs aTas florins imisaTvis, rom patriarqad ekurTxos. misTvis fulis<br />
gadaxda mZime ar aris~. 219<br />
siropulosis Sroma gamoxatavs marTlmadidebluri mimarTulebis Tvalsazriss.<br />
siropulosi italiaSi Cavida patriarq ioseb II-is anturaJSi. is<br />
iyo TviTmxilveli da mravali ambis monawile, romelic krebaze xdeboda.<br />
man TviTve moawera krebis aqtebs xeli. amitomac, misi Tvalsazrisi <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis sapatriarqo wodebis (Rirsebis) Sesaxeb aris konstantinopolis<br />
eklesiis Tvalsazrisi, radganac siropulosi patriarqTan daaxloebuli<br />
piri iyo, konstantinopolis mTavari eklesiis <strong>eklesia</strong>rxi. is <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meTaurs `aRmosavleTis patriarqs~ uwodebs ise, rogorc saqarTvelos<br />
sazRvrebs gareT tyoba-ierdSi aRmoCenili warwera XI saukunisa.<br />
siropulosis mixedviT, iberiis <strong>eklesia</strong> sulTans garkveul Tanxas aZlevda,<br />
rom misi mamaTmTavari patriarqad kurTxeuliyo.<br />
zemoT moyvanilidan Cans, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ferara-florenciis krebaze<br />
monawileobda rogorc sapatriarqo <strong>eklesia</strong>. swored amiTaa gamowveuli<br />
is, rom iberiis eklesiis warmomadgeneli diptixSi daayenes sapatriarqoTa<br />
rigSi ierusalimis sapatriarqos Semdeg.<br />
krebaze konstantinopolis patriarqis savarZlis Semdeg oTx skamze<br />
isxdnen sapatriarqoTa warmomadgenlebi, xolo maT Semdeg raime gansakuTrebuli<br />
gamoyofis gareSe isxdnen sxva arqiepiskoposebi. konstantinopolis<br />
patriarqis Semdeg oTx gansakuTrebul skamze isxdnen aleqsandriis, antioqiis,<br />
ierusalimisa da iberiis sapatriarqoTa warmomadgenlebi _ herakliis<br />
arqiepiskoposi, romelsac aleqsandriis patriarqis kanonieri mandati<br />
hqonda da misi adgili ekava, antioqiis patriarqis mier gamozavnili efesiis<br />
arqiepikoposi, ierusalimis patriarqis warmomadgeneli _ menziis arqiepiskoposi<br />
da iberiis mefis warmomadgeneli _ iberiis mitropoliti. 220<br />
papis protonotariusi andrea di santa kroCe <strong>Tavi</strong>s SromaSi florenciis<br />
krebis Sesaxeb (romelic Semdeg vatikanis bibilioTekarma horacio<br />
justinianom Seavso) marTlmadidebeli eklesiis ierarqebis CamoTvlis dros<br />
saqarTvelos warmomadgenels V safexurze ayenebda. 221 (`aqtaLlatina~, gv.<br />
72) konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiis da ierusalimis patriarqebis<br />
Semdeg, romlebic msoflio patriarqebad iTvlebodnen. es maRali adgili<br />
saeklesio ierarqiaSi maCvenebelia imisa, rom saqarTvelos <strong>eklesia</strong> am<br />
dros erT-erT Zlier da gavlenian organizacias warmoadgenda, amasve<br />
miuTiTebs marTlmadidebeli eklesiis mesveurebisadmi gagzavnili papi evgenis<br />
werili, romelSic 4 msoflio patriarqis Semdeg moxsenebulia saqarTvelos<br />
mefe da trapizonis mitropoliti da mxolod Semdegaa dasaxelebuli<br />
ruseTis, moldo-vlaxeTisa da sxva mitropolitebi. aRsaniSnavia, rom saqarTvelos<br />
elCebs Cabarebuli hqondaT trapizonis imperatoris mandati da maTi<br />
saxeliT moqmedebis ufleba hqondaT. 222
626 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
sxva bulaSi, aRmosavleTis eklesiebisadmi mimarTvis dros, papi uwodebs<br />
`aRmosavleTis rCeul xalxebs _ berZnebs, rusebs, qarTvelebs da valaxebs~. 223<br />
ufro metic, am krebis laTini mwerlebi saqarTvelos araTu me-6 adgilze,<br />
aramed xandaxan me-3 adgilze moixsenieben, me-5 adgilze ki am krebis<br />
diptixSi laTini istorikosebi mudam ixsenieben qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />
am krebis prolaTinurad ganwyobili berZeni samRvdeloeba <strong>Tavi</strong>anT `aqta<br />
graekaSi~ saqarTvelos yvela warmomadgenlis CamoTvlis Semdeg moixsenieben<br />
da dasZenen _ `iyvnen agreTve iberiidanac mitropoliti da erTi<br />
episkoposi~. saqme isaa, rom am prolaTin berZen avtorebs ar moswondaT<br />
iberiis eklesiis mier marTlmadideblobis mtkice dacva. 1439 wlis ivliss<br />
marTlmadidebeli eklesiis warmomadgenelTa umravlesobam xeli moawera<br />
eklesiebis gaerTianebis aqts, qarTulma <strong>eklesia</strong>m xeli ar moawera<br />
krebis dadgenilebas <strong>eklesia</strong>Ta gaerTianebis Sesaxeb. amiT man prolaTinurad<br />
ganwyobili berZeni samRvdeloebis ukmayofileba gamoiwvia, rac<br />
aisaxa kidec `aqta graekaSi~.<br />
uniis mowinaaRmdege saqarTvelos elCi <strong>Tavi</strong>sTan miiwvia molaparakebisaTvis<br />
romis papma. papi mis mimarT iCenda pativiscemas, radganac is<br />
ganaTlebuli yofila da marTlmadidebluri sarwmunoebis sakiTxebSi Seuryeveli.<br />
iberiis elCma paps upasuxa: `Cveni <strong>eklesia</strong> mosawonia da Cvens<br />
dogmebs vemorCilebiT, Cveni <strong>eklesia</strong> Zalian mtkiced icavs TiToeul cnebas<br />
Cveni uflis ieso qristesi, aseve wmida mociqulTa tradiciebs... eklesiis<br />
saxelganTqmuli maswavleblebis swavlas maSinve gadmoviRebT xolme Cvens<br />
enaze. amisgan arasodes ar gadagvixvevia, araferi ar dagvimatebia. romis<br />
<strong>eklesia</strong>m ki mravali ram daumata da sabolood wmida mamebis swavlebis<br />
sazRvrebi gadalaxa. amis gamo Tqvens <strong>eklesia</strong>s Cven CamovSordiT da orive<br />
gayris gziT wavediT~... amis Semdeg iberma paps urCia xeli ar exlo<br />
barbarosul enebze arsebuli dogmebisaTvis, romelTa ZaliT warTmeva da<br />
maT nacvlad <strong>Tavi</strong>sis danergva surs. papma pasuxi faruli simwariT moismina<br />
da gancvifrebuli gaCumda~. 224 swored amitom qarTulma delegaciam<br />
uaryo uniis miReba.<br />
iberiidan krebaze gagzavnili yofila sami warmomadgeneli: ori sasuliero<br />
piri _ Tbileli episkoposebi grigoli da ioane, agreTve gamoCenili<br />
samoqalaqo piri. 225<br />
aRsaniSnavia, rom krebaze warmodgenili marTlmadidebeli eklesiebis<br />
umravlesobam cno unia da xeli moawera krebis aqtebs gaerTianebis Sesaxeb.<br />
dekrets gaerTianebis Sesaxeb xeli moaweres berZenTa imperatorma,<br />
patriarqma da berZnuli eklesiis wevrebma. 226<br />
evropeli mecnierebi, mag. d. jila, am krebas msoflio krebas uwodeben.<br />
jila, kerZod, werda _ `rac ar unda iTqvas, es iyo msoflio kreba, romelmac<br />
Seafasa da gadawyvita doqtrinis sakiTxebi~. 227
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
627<br />
marTalia, rusuli Tanadrouli wyaroebi uaryofiTad afaseben am krebas,<br />
magram mainc mas `merve krebas~ uwodeben. agreTve `msoflio krebis~ saxeliTac<br />
moixsenieben (erTi rusuli wyaro `yaCaRurs~ uwodebs). 228<br />
ferara-florenciis saeklesio krebam gansakuTrebuli yuradReba miaqcia<br />
diptixis sakiTxs. krebam uniis Sesaxeb dekretSi, romelsac xeli moaweres<br />
berZenTa imperatorma da aRmosavleTis sapatriarqoebma, daadgina, Tu rogori<br />
unda yofiliyo rigiToba msoflio patriarqebisa saeklesio diptixSi. 229<br />
rogorc vTqviT, ferara-florenciis `msoflio~ saeklesio krebaze qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s diptixSi mudam <strong>VI</strong> adgili eWira, romis, konstantinopolis, aleqsandriis,<br />
antioqiis da ierusalimis sapatriarqoebis Semdeg, amitomac dabejiTebiT<br />
unda iTqvas, rom XV saukunisaTvis bizantiis imperatori, romis papi, konstantinopolis<br />
msoflio patriarqi, aleqsandriisa, antioqiisa da ierusalimis sapatriarqoebi<br />
aRiarebdnen da cnobdnen <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>VI</strong> adgils diptixSi.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis Sinagani diptixi<br />
(jdomisa (jdomisa da da dgomis dgomis wesi) wesi) 230<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>Si episkoposebi wirva-locvis Tu darbazobis dros isxdnen<br />
saepiskoposoebis Rirsebis mixedviT. amis Sesaxeb daculia cnobebi uZvelesi<br />
droidan vidre X<strong>VI</strong>II saukunis CaTvliT.<br />
darbazobis Tu romelime ceremonialis dros mRvdelmTavrebi _ `arian<br />
mdgomareni: ...TYsTa xarisxTa Sina... viTarca-igi ganwesebul ars samRvdelo-<br />
Ta dasTaTYs~.<br />
samRvdelo dass hqonia <strong>Tavi</strong>si `ganweseba~, romlis Tanaxmad, <strong>Tavi</strong>si xarisxis<br />
Sesabamisad unda dadges mRvdelmTavari, da ara marto mRvdelmTavari, aramed<br />
<strong>Tavi</strong>anTi ganweseba aqvT samRvdeloebas _ `dekanozebs, kandelakebs da krebuls~.<br />
diptixs ZvelqarTulad ewodeboda _ `samRvdeloTa dasTa wyobileba~, an<br />
`wesdeba da garigeba~ da aseve `zeviT da qveviT dgomis wesi~.<br />
`samRvdeloTa dasTa wyobileba~ erTiani saqarTvelos saxelmwifos arsebobis<br />
dros sxvagvari yofila, xolo samefos daSlis Semdeg `samRvdelo-<br />
Ta dasTa wesdeba da garigeba~ Secvlila. diptixSi Zveli wesebis Secvla<br />
gamouwvevia imasac, rom axali saepiskoposoebi gaCenila, xolo zogierTi<br />
Zveli gamqrala. am mdgomareobas gamouwvevia diptixis aSla da amis gamo<br />
_ `zeviT da qvemoT dgomaze mravali cileba da ganxeTqileba ars mRvdelmTavarTa,<br />
arximandritTa, protopapTa da samRudeloTa dasTa Soris~. 231<br />
erTiani saqarTvelos saxelmwifos arsebobis dros diptixis rigi mtkiced<br />
yofila gansazRvruli da aRwerilia rogorc samefo matianeebSi,<br />
aseve saeklesio sabuTebSi _ `...odes saqarTuelo iyo sruliad erTsamefo,<br />
maSin samRudeloTa dasTa wyobileba da xarisxni iyunen sruliad mis-missa<br />
xarisxsa Sina wesdgomiT, viTa ixilvebis qarTlis aRwerisa matianesa Sina<br />
da egreTve mcxeTisa werilsa Sina xucursa~. 232
628 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
saqarTvelos erTiani saxelmwifos daSlis Semdgom diptixis, anu wesdgomis<br />
rigic Seicvala _ `xolo odes saqarTvelo ganiyo da sam sameufod<br />
gansqda: qarTlad, kaxeTad da imereTad da agreTve xuT samTavrod, e.i.<br />
saaTabagod, sadadianod, sagurielod, saafxazod da sasvaneTod, maSin yovelTave<br />
mefeTaca da mTavarTaca TYs TYsad sardrebi ganiweses... egreTve didebismoyuarebisaTYs<br />
romelTame axalni episkoposni dasxes, romelime saepiskoposo<br />
avis drosagan moiSala, romelime damdablda, romelime amaRlda da<br />
arRara ars adrindeli wesdeba da garigeba...~ 233<br />
samRvdeloTa dasTa Zveli wesdebisa da garigebis moSlis gamo, rogorc<br />
aRvniSneT, <strong>eklesia</strong>Si arev-dareva Seqmnila.<br />
qarTl-kaxeTis samefoSi erT-erTi samgloviaro ceremoniis dros, X<strong>VI</strong>II<br />
<strong>saukuneSi</strong>, `samRvdelo dasTaTYs ganweseba da dawyobileba~ ase yofila<br />
gansazRvruli ceremonmaistris mier _ `uwmidesi kaTalikos-patriarxi, piruelni<br />
mitropolitni, arxiepiskoposni, episkoposni, pirvelni arximandritni...<br />
xolo Semdgomad sxvani mRudelni, viTa maTni mRudelmTavarni iyunen mdgomareni,<br />
egreT maTni dekanosni, kandelakni da krebulni iyunen mdgomni<br />
TYsTa xarisxTa Sina. egreT hsdgen viTa igi ganwesebul ars werilTa Sina<br />
samRudeloTa dasTaTYs~. 234<br />
dokumentSi, romelsac ewodeba `kurTxeva mironisa~ da romelsac XIII<br />
saukuniT aTariReben, saqarTvelos (Cans aRmosavleT saqarTvelos) mRvdelmTavrebi<br />
darbazobis dros sxdebodnen Semdegi saxiT _ `gangeba darbazobisa<br />
_ raJams ikurTxos mefe da dajdes taxtsa zeda, efiskoposni am wesiTa<br />
dasxden: 1. brZanos qarTlisa kaTalikozman da dajdes marjueniT mefisa,<br />
taxtsa zeda mokidebiT, natiTa da baliSiTa; 2. Semovides Wyondideli da<br />
dajdes marcxeniT mefisa, natiTa da baliSiTa; 3. Semovides didisa somxe-<br />
Tisa mitropoliti da dajdes kaTalikozisa quemoT, natiTa da baliSiTa; 4.<br />
Semovides mTavarefiskopozi da dajdes mitropolitsa quemoT, natiTa, ubaliSod;<br />
5. Semovides mawyuereli da dajdes mTavarefiskopozsa quemoT, nati-<br />
Ta, ubaliSod; 6. Semovides amba alaverdeli da dajdes Wyondidelsa<br />
quemoT natiTa, ubaliSod; 7. Semovides qisiyeli da dajdes amba alaverdelsa<br />
quemoT unatod; 8. Semovides kumurdoeli da dajdes qisiyelsa<br />
quemoT; 9. Semovides ninowmideli arqimandriti da dajdes qisiyelsa quemoT;<br />
10. Semovides iSxneli da dajdes kumurdoelsa quemoT; 11. Semovides<br />
anCeli arqimandriti da dajdes ninowmidelsa quemoT; 12. Semovides mtbevari<br />
da dajdes anCelsa quemoT; 13. Semovides wurwyabeli da dajdes<br />
mtbevarsa quemoT; 14. Semovides wyaroAsTveli da dajdes wurwyabelsa<br />
quemoT; 15. Semovides eruSneli da dajdes wyaroAsTvelsa quemoT; 16.<br />
Semovides mangleli da dajdes eruSnelsa quemoT; 17. Semovides winwyaroeli<br />
da dajdes manglelsa quemoT; 18. Semovides rusTveli da dajdes<br />
winwyaroelsa quemoT; 19. Semovides wilkneli da dajdes rusTvelsa que-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
629<br />
moT; 20. Semovides kawareli da dajdes wilknelsa quemoT; 21. Semovides<br />
urbneli da dajdes kawarelsa quemoT; 22. Semovides mrueli da dajdes<br />
urbnelsa quemioT; 23. Semovides samTavneli da dajdes mruelsa quemoT;<br />
24. Semovides niqozeli da dajdes samTavnelsa quemoT; 25. Semovides<br />
valaSkerteli da dajdes niqozelsa quemoT; 26. Semovides bolneli mamaTmTavari<br />
da dajdes valaSkertelsa quemoT; 27. Semovides kareli mamamTavari<br />
da dajdes bolnelsa quemoT; 28. Semovides xarWaSneli da dajdes<br />
karelsa quemoT; 29. Semovides tfileli da dajdes xarWaSnelsa quemoT;<br />
30. Semovides walkeli da dajdes tfililsa quemoT; 31. Semovides baneli<br />
da dajdes walkelsa quemoT; 32. Semovides Werem-qalaqeli da dajdes<br />
banelsa quemoT; 33. Semovides dmaneli da dajdes Werem-qalaqelsa quemoT;<br />
34. Semovides dadaSneli da dajdes dmanelsa quemoT; 35. Semovides giSeli<br />
da dajdes dadaSnelsa quemoT. modgnen yovelTa monasterTa moZRuarni<br />
da winamZRuarni da maTiTa wesiTa winamoisxdnen efiskoposTa~. 235<br />
aqedan Cans, rom darbazobisa da sxva oficialuri Sekrebis dros episkoposebi<br />
sxdebodnen sagangebo wesiT, maTi kaTedrebis Rirsebis mixedviT.<br />
imave Sekrebis dros samRvdeloebac sagangebo wesis mixedviT sxdeboda<br />
Tav-<strong>Tavi</strong>si episkoposebis win _ <strong>Tavi</strong>anTi wodebisa da Rirsebis mixedviT.<br />
es dokumenti, rogorc sxvagan gvqonda aRniSnuli, xelT hqoniaT erekle II-sa<br />
da kaTalikos antons da amis mixedviT ganusazRvravT ninowmidelis pativi da<br />
adgili. es dokumenti ereklesa da antons miaCndaT im Zvel dros Sedgenilad,<br />
roca qalaqi tfilisi ar iyo samefo, anu sataxto qalaqi, aramed _ nisani da<br />
quTaTisi, amis gamoo, _ weren isini, _ Tbileli episkoposis pativi da Rirseba<br />
SedarebiT mcirea da is dgas episkoposTa rigis boloSio~. 236<br />
am dokumentis gadamwers erT-erT mTavar nusxaSi amba alaverdelis<br />
gaswvriv marcxena kideze miuweria _ `Semovides cixe-gojeli da dajdes<br />
bediels quemoT~. 237 bolneli mamamTavris gaswvriv marjvena kideze gadamwers<br />
miuweria _ `Semovides aneli da dajdes bolnelsa quemoT~. 238<br />
minaweridan _ `Semovides cixe-gojeli da dajdes bediels quemoT,~ Cans,<br />
rom arsebula ara marto aRmosavleT saqarTvelos episkoposTa pativisa<br />
da Rirsebis adgilis ganweseba, aramed dasavleT saqarTvelos, anu afxaze-<br />
Tis sakaTalikosos `wesdgoma~.<br />
motanili nawyvetidan Cans, rom pativiT cixe-gojeli ufro qvemoT dgas<br />
bedielze.<br />
saerTod, aRsaniSnavia, rom saqarTvelos erTiani saxelmwifos arsebobisas<br />
darbazobis dros mefis marjvniv isxdnen, anda idgnen qarTlis sakaTalikosos<br />
episkoposebi, xolo mefis marcxniv afxazeTis sakaTalikosos episkoposebi.<br />
amaze migviTiTebs sabuTi _ `wesi da gangeba mefed kurTxevisa~,<br />
romelsac XIII saukuniT aTariReben. aq aRniSnulia _ `marjuene Keli<br />
kaTalikozTa eWiros, xolo marcxene Keli afxazeTisa kaTalikozsa...~ 239 e.i.
630 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
mefis marjvniv qarTlis kaTalikosi dgas, xolo marcxniv _ afxazeTis<br />
kaTalikosi. im SemTxvevaSi, Tu afxazeTis kaTalikosi ar eswreboda mefis<br />
kurTxevas, misi adgili mefis marcxniv SeeZlo daeWira Wyondidels mTavarepiskoposs<br />
anda iSxnels, ceremoniis moTxovnilebaTa mixedviT. mefis<br />
daburvis Rirseba mefis kurTxvis dros hqonia afxazeTis kaTalikoss, an<br />
mTavarepiskoposs. xolo qarTl-kaxeTis samefos bolo wlebSi samRvdeloeba<br />
ceremoniis dros orad iyofoda _ marjvniv mcxeTis samRvdeloeba<br />
dgeboda, xolo marcxniv alaverdis samRvdeloeba. e.i. qarTlisa da kaxeTisa.<br />
_ `...marjueniT mcxeTisa, xolo marcxeniT alaverdisa...~ 240<br />
mefis marcxniv adgili Zveli erTianobis dros afxazeTis sakaTalikosos<br />
episkoposebs unda daeWiraT, magram samefos daSlis Semdeg marcxena<br />
adgili alaverdelma episkoposma daiWira.<br />
1745 wels Teimurazis mefed kurTxevis dros, darbazobisas, mefis marjvniv<br />
dajda saqarTvelos kaTalikos-patriarqi _ `xolo vinaATgan arca<br />
samegreloAsa da imeriTisa episkopozni arcaRa mesxni iyunes mun, sxvadasxvaTa<br />
mier mizezTa, da saydarica somxiTisa mitropolitisa moSlil iyo<br />
Zveladve, da ganeCinaT yoveli pativi somxiTis mitropolitisa amba-alaverdelisad,<br />
dajda marcxeniT mefisa amba alaverdeli... somxiTisa mitropolitisa<br />
pativisa Rirsqmnili mefisa leon I-is mier, adgilsa Wyondidelisasa,<br />
marcxeniT mefisa~. 241<br />
e.i. leon I-is dros amba alaverdelma miiRo somxeTis mitropolitis<br />
pativi, xolo darbazobis dros mieniWa Rirseba Wyondidelis adgilze<br />
jdomisa _ mefis marcxniv.<br />
sanam ganvixilavdeT mefis marcxniv `afxazeTis sakaTalikosos~ episkoposebis<br />
`wesdgomas~, manamde unda iTqvas, rom erTiani saqarTvelos saxelmwifos<br />
Seqmnis Semdgom, XI saukunidan, saqarTvelos patriarqi (anu rac igivea<br />
_ qarTlis kaTalikosi), afxazeTis kaTalikosi, Wyondideli da moZRvarTmoZRvari<br />
xdebian saxelmwifos moxeleebi, isini Sedian umaRles sakanonmdeblo<br />
sabWoSi, romelSic mefesTan erTad Sedioda agreTve sami veziri.<br />
`darbazis kari~ Sedgeboda `oTxi berisagan~ da `sami vezirisagan~. `oTxi<br />
beri~ arian _ 1. moZRvarT-moZRvari; 2. patriarqi; 3. afxazeTis kaTalikosi;<br />
4. Wyondideli. `sami veziri~ arian _ 1. aTabagi (mogvianebiT, manamde, albaT,<br />
sxva saxeli iyo); 2. amirspasalari; 3. mandaturT-uxucesi.<br />
`...darbaziT aTqs oTxTave: moZRvarT-moZRvarsa, kaTalikozTa, Wyondidelsa<br />
da samTave vezirTa: aTabagsa, amir-spasalarsa da mandaturT-uxucessa~. 242<br />
`amirejibi _ kaTalikozTa, moZRvarT-moZRvarsa, Wyondidelsa _ amaT win<br />
tablas dasdgamen... es oTxive adgebian... aTabagsa, amir-spasalarsa da mandaturT-uxucessa<br />
tabaks ejibi daudgams, adgebian. gamgeT-uxucesi monazonT<br />
oTxTave sam-samis jamiT, egreTve samTa vezirTa iTvalavs...~ 243
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
631<br />
darbazis kari _ umaRlesi saxelmwifo organo _ Sedgeba oTxi monazonisagan,<br />
anu oTxi berisagan da sami vezirisagan.<br />
`oTxi berisagan~ Seqmnili sabWo, romelic arsebobda mefesTan, Cans, warmoadgenda<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis sinods, radganac darbazis kars ufleba<br />
hqonda mieca kanoni eklesiebisaTvis _ `kanons darbazis kariT miiRebdnen~<br />
<strong>eklesia</strong>-monastrebio, _ weria erT dokumentSi. Semdeg saukuneTa dokumentebSic<br />
es oTxi beri, anu oTxi monazoni moCans.<br />
darbazobis dros moZRvarT-moZRvari mefis marjvniv dgeboda, an jdeboda.<br />
moZRvarT-moZRvari Zalze sapatio monazonia. mas mefe darbazobis dros<br />
ufro meti pativiT xvdeboda, vidre kaTalikosebsa da Wyondidels. mefe<br />
noxispirze miegebeboda moZRvarT-moZRvars, e.i. mis win dafenil noxs mefe<br />
mTlianad gaivlida, xolo kaTalikosebisa da Wyondidelis misalmebis dros<br />
mefes survilisamebr SeeZlo gaevlo noxis mesamedi, anda saerTod ar<br />
gaevlo, adgilzeve darCeniliyo. aseTive wesiT egebeboda mefe samive vezirsac,<br />
e.i. moZRvarT-moZRvris pativi aRemateboda, rogorc darCenili monazvnebis,<br />
aseve samive veziris pativsac.<br />
`moZRvarT-moZRvari Sevides da eTayvanos mefesa da merme mefeca eTayvanos...<br />
mefe noxTa pirsa moegebeis da moesalmos: `moaxsne~, brZanoso.<br />
wavides [moZRvarT-moZRvari] da marjveniT gardadges axlo... kaTalikozi,<br />
romelic movides egreTve eTayvanos... gina noxsa zeda mesamedi warmoiaros<br />
da miTve wesiTa Wyondidelsa da samTa vezirTa awvios~. 244<br />
mefesTan darbazis karis Sekrebis dros mefis marjvniv adgils iWeren<br />
mwignobarTuxucesi da qarTlis kaTalikosi, xolo mefis marcxniv _ Wyondideli<br />
da afxazeTis kaTalikosi. xolo darbazobis dros mefis marjvniv<br />
qarTlis kaTalikosis qvemoT sxdebian aRmosavleT saqarTvelos episkoposebi<br />
<strong>Tavi</strong>si wesis mixedviT, xolo mefis marcxniv afxazeTis kaTalikosis<br />
qvemoT sxdebian dasavleT saqarTvelos episkoposebi.<br />
moZRvarT-moZRvris pativis gadidebiT odnav Semcirebulia saqarTvelos<br />
patriarqis (qarTlis kaTalikosis) pativi, xolo Wyondidelis pativis gadidebiT<br />
Semcirebulia afxazeTis kaTalikosis pativi, anu eklesiis TviTmmarTveloba<br />
SezRudulia saxelmwifos mier. SeiZleba vivaraudoT, rom saeklesio<br />
kanonmdebelia ara patriarqi, aramed oTxi berisagan Seqmnili sabWo,<br />
romelic darbazis karze arsebobs.<br />
dasavleT saqarTvelos kaTedraTa Soris erT-erTi sapatio yofila qu-<br />
TaTelis kaTedra. quTaTelis pativi iseTive yofila, rogoric iSxnelisa.<br />
Tu ra didi iyo iSxnelis pativi, iqidanac Cans, rom darbazobis dros<br />
iSxnelis misalmebisas mefe or-sam nabijs gadadgamda, xolo sxva episkoposTa<br />
misalmebisas adgilidanac ar daiZvroda _ `ra sworad episkoposni<br />
mividnen imieriT: iSxneli, mawyvereli, anCeli, mtbevari da golgoTeli, maT<br />
raA eTayvanen... iSxnelisaTYs ufro mdablad da ori anu sami biji warmoiaros<br />
da miesalmos; da am sxuaTaTYs sworad nu daiZvris~. 245
632 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
iSxnelisa da quTaTelis pativi Tanabari yofila _ `da miT erTob<br />
sabatio aris [quTaTeli} da iSxnelis swori pativi marTebs~, 246 e.i. quTaTelis<br />
misalmebis drosac mefe or-sam nabijs warmodgamda.<br />
didi pativi hqonia agreTve bediis episkopossac, radganac `...bedieli<br />
mosaflavea [mefisa] da quTaTeli [makurTxevelica] da mesaflavec aris~. 247<br />
aqedan Cans, rom dasavleT saqarTvelos episkoposebis `wesdgoma~ iqneboda<br />
aseTi saxisa: 1. mefis marcxniv dgeboda afxazeTis, anu biWvinTis kaTalikosi;<br />
2. mefis marcxniTve iyo adgili Wyondidelisa, magram ara afxaze-<br />
Tis kaTalikosis qvemoT, aramed mis gverdiT. maTi pativi Tanabari iqneboda,<br />
radganac Wyondideli mefis moxelea _ `Wyondideli mama ars mefisa~; 248 3.<br />
afxazeTis kaTalikosis qvemoT adgili ekuTvnoda quTaTel episkoposs, radganac<br />
dasavleT saqarTvelos kaTedraTa Soris mxolod quTaisis taZarSi<br />
akurTxebdnen mefes. quTaisis taZarSi inaxeboda mefis skiptra da gvirgvini.<br />
`...[quTaTelis saydarsa Sina] mefeni dailocvian... quTaTelman ase Tqua,<br />
Tu: `aw, orjer-samjer Cems saydarsa Sigan orni mefeni dalocvilan da ar<br />
memarTlebi, gYrgYni anu skiptra Cems saydarsa Sigan ar dasdva~. da merme<br />
vezirT da erTobilT laSqarTa Tqves Tu `quTaTeli umarTlea~ da skiptra<br />
quTaTels gauCines...~ 249 4. quTaTeli episkoposis qvemoT adgili ekuTvnoda<br />
bediel episkoposs, radganac `...bedieli mosaflavea [mefisa]... didi<br />
giorgi, romelman basili berZenTa mefe gaaqcia misisa [bedielis] saydarsa<br />
Sigan ars...~ 250 5. Cans, erT dros bedielis qvemoT adgili eWira cixe-gojel<br />
episkoposs, amaze gvaqvs pirdapiri miTiTeba _ `Semovides cixe-gojeli da<br />
dajdes bediels quemoT~. 251 danarCeni dasavleT saqarTvelos episkoposebis<br />
adgilis gansazRvra darbazobis dros Znelia.<br />
maSasadame, afxazeTis sakaTalikosoSi `wesdgoma~ aseTi unda yofiliyo:<br />
1. afxazeTis kaTalikosi;<br />
2. Wyondideli;<br />
3. quTaTeli;<br />
4. bedieli;<br />
5. cixe-gojeli...<br />
erTiani saqarTvelos saxelmwifos daSlis Semdgom didi pativi mieca<br />
alaverdis saepiskoposo kaTedras, gansakuTrebiT erekle II-is dros.<br />
`q. Cuen, sruliad saqarTvelos mefeman iraklim ese ganaCeni davdeviT am<br />
rigaT: Zveladganve CvenTa CamomavlobaTa mier maTi yovlad samRvdelooba<br />
arxiepizkopozi alaverdisa didad gapatiosnebuli aris sxvaTa saqarTveloTa<br />
yovlad samRvdeloTa zeda da umetesi pativi miscemies~. 252<br />
erekle II-m gazarda aseve ninowmideli episkoposis adgili da pativi.<br />
erekle II-is dros saqarTvelos eklesiis Sina diptixi aseTi iyo (aRmosavleT<br />
saqarTveloSi):
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
633<br />
1. `zemoAsa saqarTveloAsa mamaTmTavari kaTalikos-patriarxi~;<br />
2. arqiepiskoposi amba-alaverdeli _ somxiTisa mitropoliti;<br />
3. mitropoliti qisiyeli;<br />
4. mitropoliti Tbileli;<br />
5. mitropoliti ninowmideli;<br />
6. mangleli;<br />
7. rusTveli;<br />
8. wilkneli;<br />
9. kawareli, urbneli, mroveli, nekreseli, samTavneli, niqozeli, bolneli,<br />
xarWaSneli, walkeli, dmaneli, giSeli _ moSlili saepiskoposoebi.<br />
erekle II ninowmidelis adgils 1749 wlis dokumentiT sazRvravs Tbilelis<br />
qvemoT _ `amisaTvis, Semdgomad qisiyelisa da tfilelisa mitropolitTa<br />
aqvndes adgili mitropolitobiT mieriTagan yovelTa yovlad-samRudelo-<br />
Ta ninowmidelTa...~ 253<br />
`...miveciT ninowmidelsa mRudelmTavarsa adgili krebasa Sina dgomisa<br />
anu jdomisa, uzemoes manglelisa, rusTvelisa da walkelisa da Tu same<br />
iqmnes ganaxleba kawarelisa... urbnelisa da mrovelisa, nekreselisa, samTavnelisa,<br />
niqozelisa... bolnelisa... xarWaSnelisaca... walkelisaca da dmanelisa...<br />
giSelisaca... TYT Tbilelisaca uzemoes aqunda adgili krebasa Sina yovlad-samRudelosa<br />
ninowmidelsa, viTar igi weril ars ganCinebasa Sina<br />
mefeTa gvirgvinosan-yofiTa da darbazobisaTa... samefo qalaqi ara iyo<br />
Tbilisi droTa mas Sina, aramed nisani da quTaTisi... papaman Cuenman irakli<br />
pirvelman... tfileli episkopozi... mitropolit hyo... eseve saydari samitropolito<br />
tfilelisa Rirsad... qvemo qisiyelis mitropolitisa saydrisa,<br />
vqmeniT ara ugangebod. amisTvis, Semdgomad qisiyelisa da tfilelisa mitropolitTa<br />
aqvndes adgili mitropolitobiT... ninowmidelTa...~ 254<br />
aqedan Cans, rom ereklesa da antonis ganCinebiT, erT dros ninowmidelis<br />
adgili TviT Tbilelis maRla yofila, rac imiT yofila gamowveuli, rom<br />
Tbilisi Zveli darbazobis ganCinebis dros samefo qalaqi ar yofila. Semdgom,<br />
roca tfilisi dedaqalaqi gamxdara, Teimuraz II-s TbilelisaTvis miuniWebia<br />
mitropolitobis pativi da darbazobis dros TbilelisaTvis ganuCeniaT<br />
adgili _ `qvemo qisiyelisa~, e.i. qisiyelis qvemoT dajdeboda Tbileli, xolo<br />
ninowmidels adgili ganusazRvres qisiyelisa da Tbilelis qvemoT.
634 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
<strong>Tavi</strong> IX<br />
`gaqarTvelebis~ moZvelebuli<br />
Teoria<br />
`qarTvelma <strong>Tavi</strong>si sarwmunoebisaTvis<br />
jvarcmulma, icis pativi sxvis sarwmunoebisac.<br />
amitomac Cvens istoriaSi ar<br />
aris magaliTi, rom qarTvels survebiyos<br />
odesme sxvisa sarwmunoebis daCagvra da<br />
devna. somexni, ebraelni, TviT mahmadiannica,<br />
Cvens Soris mcxovrebni, amaSi Cven<br />
verafers ver wagvayvedreben~.<br />
ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />
marTali marTali
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
Teoria <strong>qarTuli</strong> eklesiis mier saqarTvelos kuTxeTa<br />
`gaqarTvelebis~ Sesaxeb<br />
635<br />
..... saqarTvelo aris is qveyana, sadac<br />
mecnieruli azri ar Zveldeba, miT umetes,<br />
Tu mas patroni hyavs. Cveni mecnierebi erTxel,<br />
odesRac gamoTqmul azrs xSirad ver<br />
elevian; arada, wesiT yvela mecnieruli azri<br />
ar SeiZleba iyos maradiuli, zogi unda<br />
Zveldebodes. radgan azri Tu ar moZvelda,<br />
arc progresi iqneba, yovel SemTxvevaSi,<br />
gansxvavebul azrs mainc unda mivceT<br />
arsebobis ufleba~.<br />
arCil arCil arCil arCil arCil sulakauri<br />
sulakauri<br />
sulakauri<br />
sulakauri<br />
sulakauri<br />
<strong>VI</strong>II-X saukuneebi <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriaSi mniSvnelovani yofila<br />
imiT, rom am dros Turme mimdinareobda qalkedonuri sarwmunoebis mqone<br />
somxebis gaqarTveleba. gaqarTvelebula somexTa didi raodenoba, imdenad<br />
didi, rom amas uzarmazari danaklisi miucia somexi xalxisaTvis da am<br />
procesis Sedegad somxeTs daukargavs erovnuli teritoriebis nawili,<br />
saqarTvelo ki gamdidrebula miwebiT, romelzedac mosaxle gaqarTvelebuli<br />
somxebi saqarTvelos kulturul cxovrebaSi brwyinavdnen <strong>Tavi</strong>anTi<br />
umaRlesi xarisxis mwarmoeblurobis Sedegad (n. mari).<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> uSualo kavSirSi aRmoCenila somxeTis am tragediasTan,<br />
radganac gaqarTvelebulan qalkedoniti somxebi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ki<br />
sazogadod am mimarTulebisaa. ufro metic, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Turme iWreboda<br />
somxeTis miwa-wyalze da somexi samRvdeloebis namoRvaw da namuSakev<br />
adgilebze qarTul <strong>eklesia</strong>-monastrebs awesebda (i. abulaZe).<br />
mainc somxeTis romel teritoriebzea saubari, sad iyo im somxebis miwawyali,<br />
romlebic kargavdnen erovnebas da qarTveldebodnen?<br />
zogierTi mecnieris azriT, mesxeTi (tao, klarjeTi) da saerTod saqarTvelos<br />
samxreTi nawili istoriuli somxeTia, romelic saqarTvelos SemouerTda<br />
aq mosaxle `somxebis gaqarTvelebis~ Sedegad, garda amisa, qvemo qarTlic<br />
somxeTis nawili yofila, romelic aseve gaqarTvelebula~.<br />
ufro metic, maTi azriT, X saukunemde `ara<strong>qarTuli</strong>~ qveynebi yofilan<br />
hereTi da dasavleT saqarTveloc. mesxeTis msgavsad, X <strong>saukuneSi</strong> hereTi<br />
gaqalkedonebula da amiT herebi gaqarTvelebulan, xolo amave droisaTvis<br />
dasavleT saqarTveloSi qarTulenovani wirva-locvis SemoRebis Sedegad<br />
es mxarec gaqarTvelebula.
636 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
aseTia daskvnebi zogierTi mecnierisa.<br />
maS sadRa iyo saqarTvelo, sad cxovrobda qarTveli xalxi? aleqsandre<br />
abdalaZec am kiTxvas svams somxur enciklopediaSi dabeWdil r. xonelias<br />
statiis ganxilvis Semdgom: _ `...r. xonelias rom kacma yuri ugdos (vai, rom<br />
hyavs mas sakmaod mravalricxovani auditoria!) qarTlis elementi X <strong>saukuneSi</strong><br />
aramcTu dasavleT, aRmosavleT saqarTveloSic ar yofila. Zalian mainteresebs<br />
r. xonelias azriT, rodis da saidan gaCndnen qarTvelebi?!~ 1<br />
`...gamovida kidev erTi wigni `azerbaijanis istoriuli geografia~, romelsac<br />
1987 wlis TariRi uzis... am wignSi gatarebulia azri, rom albanelebi<br />
azerbaijanelTa uSualo winaprebi arian, xolo ingiloebi _ gaqarTvelebuli<br />
albanelebi... aseve `gaqarTvelebulia~ kaxeTis didi nawili, hereTi da<br />
a.S. xom xedavT, sanamdis midis saqme?~ _ wers r. miminoSvili (ix. lit. saq.<br />
24 ivnisi, 1988 w. `dRes an arasodes~). ramdenadac cnobilia, n. maris<br />
gavleniT istorikosebis mier SemuSavebuli Teoriis Tanaxmad, erTiani qarTveli<br />
xalxis Camoyalibeba dasrulda XI saukunisaTvis. 2<br />
n. maris Teoriebze dafuZnebuli Sromebis Tanaxmad, `qarTebis~ toms<br />
didZali mosaxleoba Seemata sxvadasxva tomebis gaqalkedonitebisa da<br />
maTTvis qarTulenovani wirva-locvis danergvis Sedegad, riTac TiTqosda<br />
safuZveli daedo erTiani qarTveli xalxis Camoyalibebas.<br />
`qristianobis gavrceleba aRm. saqarTvelos mTianeTSi maT qarTizacias<br />
ganapirobebda. rac Seexeba das. saqarTvelos... das. saqarTveloSi gabatonda<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> da mRvdelmsaxurebac qarTul enaze sruldeboda,<br />
ramac didad Seuwyo xeli das. saqarTvelos qarTizaciis process~ (q.s.e. t<br />
`saq. ssr~, gv. 61).<br />
saerTod, termini `qarTi~ niko maris SemoRebulia. cxadia, misganve momdinareobs<br />
idea aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis da das. saqarTvelos<br />
mosaxleobis `qarTizaciis~ Sesaxeb. xelovnuria termini da idea. sinamdvileSi,<br />
ZvelqarTul wyaroTa Tanaxmad, arc mTianeTisa da arc dasavleT<br />
saqarTvelos mosaxleobas `qarTizacia~ ar esaWiroeboda, radganac ZvelTaganve<br />
da farnavaz mefis drosac, rogorc mTielebi, ise egriselebi qarTveli<br />
xalxis ZiriTad nawilad ganixilebodnen. ise, rogorc saqarTvelos<br />
sxva kuTxeTa mcxovrebni.<br />
niko maris mier SemoRebuli Teoriis Tanaxmad, erTiani qarTveli xalxi<br />
qristianobis gavrcelebis Semdeg Camoyalibda imiT, rom `qarTis~ tomma<br />
qristianobis meoxebiT moaxerxa sxvadasxva tomebis `qarTizacia~, ramac<br />
ganapiroba qarTveli xalxis Seqmna. sinamdvileSi ki, erTiani qarTveli<br />
xalxi jer kidev qristianobamde arsebobda erTiani saxelmwifoTi.<br />
Zveli qarTveli istorikosebi ki Tvlidnen, rom qarTveli xalxi ukve<br />
arsebobda pirveli erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos Seqmnis dros qristemde<br />
IV-III saukuneebSi. aseTive Sexedulebis iyo didi ilia WavWavaZe da misi
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
637<br />
drois qarTveli istorikosebi (d. baqraZe, m. TamaraSvili, i. gvaramaZe, T.<br />
Jordania, m. janaSvili da sxvebi), mxolod n. maris Semdgom iqna uaryofili<br />
es Tvalsazrisi.<br />
aRsaniSnavia, rom n. mari aRzrdili iyo profesor patkanovis mier, amitomac<br />
n. mari aviTarebda patkanovis saistorio Sexedulebebs.<br />
patkanovis saistorio skolas kritikis qarcecxlSi atarebda didi ilia.<br />
patkanovio, _ werda ilia marTali, `... xels iwvdis taoskarze, exlandel<br />
Woroxis xeobaze~. 3<br />
`me patkanovis Segirdi varo, iZaxis TavmowonebiT b-ni mari... Tumca patkanovisamebr<br />
oinebSi jer <strong>Tavi</strong> ar uCenia... sxvafriv ki imis gzaze damdgara~. 4<br />
marTalia, ilias am werilis daweris dros, n. mars patkanovisamebr oineb-<br />
Si jer <strong>Tavi</strong> ar eCina, magram XX saukunis damdegs Woroxis xeobaze (taosa<br />
da klarjeTze) manac `xeli gaiwoda~ da <strong>Tavi</strong> gamoiCina: _ `n. maris daskvniT,<br />
Tumca klarjeTi, taosTan erTad SemoerTebuli iqnao saqarTvelosTan <strong>VI</strong>II-<br />
IX saukuneebSi, magram mosaxleobis SemadgenlobiT igi, viTomc amis Semdegac<br />
somxuri darCa.<br />
klarjeTi, ise rogorc tao, dasaxlebuli iyoo somxebiT, romlebic sarwmunoebiT<br />
qalkedonitebi (e.i. marTlmadideblebi) iyvneno. klarjeTisa da<br />
taos mosaxleobas viTomc aerTebda saqarTvelosTan mxolod es sarwmunoebrivi<br />
erToba (marTlmadidebloba-qalkedonitoba). am sarwmunoebrivi er-<br />
Tobis niadagze moxdao TandaTan daaxloeba klarjeTis da taos somxobisa<br />
qarTvelobasTan da Semdeg TandaTan maTi gaqarTvelebao...<br />
amrigad, n. maris mtkicebiT, klarjeTisa da taos mosaxleoba TviT Semdgom<br />
xanaSic, iyvnen araqarTvelebi, aramed ZiriTadSi gaqarTvelebuli somxebi~. 5<br />
n. mari sastikad sayvedurobda did ivane javaxiSvils, roca is dasavleT<br />
saqarTvelos mosaxleobas, maT Soris svanebs, Wanebsa da megrelebs X s-mde<br />
qarTvelebs uwodebda. ivane javaxiSvilma safuZveli Cauyara Teorias qarTveli<br />
xalxis qristianobamde Camoyalibebis Sesaxeb, kerZod, daamtkica, rom<br />
arsebobda saerTo (yvela qarTul tomTaTvis) sarwmunoeba da arsebobda<br />
kultmsaxurebisaTvis saWiro yvela qarTul tomTaTvis saerTo ena, magram<br />
mis dros arsebuli gansakuTrebuli sazogadoebrivi viTarebis gamo mas ar<br />
gauRrmavebia es Teoria, xolo n. maris Teoria qarTveli xalxis eTnikuri<br />
araerTgvarovnebisa da am xalxis gvian xanaSi Camoyalibebis Sesaxeb waxalisebuli<br />
iyo imdroindel xelisufalTa mier.<br />
`... mniSvnelovania is garemoeba, rom carizmis rusifikatoruli politika<br />
sagangebod iTvaliswinebda ruseTis ganapira mxareebis erovnul-uflebrivi<br />
interesebis Selaxvas, aTanabrebda eTnografiul da erovnul niSnebs da am<br />
gziT cdilobda daenawevrebina erTiani erovnuli sxeuli, win aRdgomoda<br />
Cagruli xalxebis TviTSegnebis gamoRviZebas, yovelmxriv Seeferxebina eris<br />
konsolidacia. am politikis uSualo anarekli iyo is faqti, rom 1886 wlis
638 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
mosaxleobis ojaxobrivi siebis Sedgenisas calke erovnebebad aRnusxes<br />
qarTlelebi, xevsurebi, imerlebi, gurulebi, megrelebi, samurzayanoelebi da<br />
qarTveli xalxis sxva eTnografiuli jgufebi... erovnul kuTvnilebas xSirad<br />
aigivebdnen sarwmunoebriv da eTnografiul niSnebTan~. 6<br />
aseTi moTxovnis dros maSindeli xelisuflebisTvis srulebiT miuRebeli<br />
iqneboda Zvel<strong>qarTuli</strong> istoriografiuli Sexeduleba erTiani qarTveli<br />
xalxis jer kidev qristianobamde arsebobis Sesaxeb. n. maris Teoriac<br />
swored carizmis Sesabamis politikas uWerda mxars. n. mari carizmisaTvis<br />
<strong>Tavi</strong>si erTgulebis damtkicebas rom cdilobda, gamoCnda iv. javaxiSvilisadmi<br />
damokidebulebaSi 1905 wlis revoluciis dros. am dros cnobilma<br />
rusma akademikosebma, profesorebma da ivane javaxiSvilma gamoaqveynes<br />
werili, sadac amxeldnen mTavrobis uxeS politikas ganaTlebis sistemaSi.<br />
amis gamo, 1905 wlis 25 ianvars n. mari wyeniT swers iv. javaxiSvils:<br />
`...Tqveni gancxadeba gazeTSi _ `naSi dni~ sabolood CemTvis savsebiT<br />
naTels xdis, rom Cven ar SegviZlia gulwrfelad viaroT erTi da imave<br />
mecnieruli gziT, rom Cven ar SegviZlia xelixelCakidebuli da adrindeli<br />
axlo TanamSromlobiT viaroT... Cemi Rrma rwmenaa, rom mecnieri profesoris<br />
monawileoba partiul-politikur brZolaSi safrTxes uqmnis mecnierebis<br />
akademiur <strong>Tavi</strong>suflebas...~ 7<br />
carizmis damxobis Semdeg ki n. mari droebiT mTavrobaSi yvelafers<br />
akeTebs <strong>Tavi</strong>si uzarmazari avtoritetis moSveliebiT, raTa CaSalos TbilisSi<br />
<strong>qarTuli</strong> universitetis gaxsnis saqme _ `is, rac niko marma 1917<br />
wlis seqtember-oqtomberSi dawera da warmoTqva droebiTi mTavrobis saxalxo<br />
ganaTlebis uaRresad reaqciul komisiaSi, man saWirod CaTvala gamoeqveynebina<br />
1918 wels~. 8 am werils kinaRam sabediswero roli Seusrulebia<br />
<strong>qarTuli</strong> universitetis gaxsnis saqmeSi (iqve).<br />
droebiTi mTavrobis damxobis Semdeg n. mari sruliad axal mimarTulebas<br />
iwyebs enaTmecnierebaSi. am droisaTvis igi erT-erTi xelmZRvaneli partiuli<br />
muSakia da niko maris Teoriebis kritika srulebiT SeuZlebeli gaxda. 9<br />
am statiaSi naTqvamia, rom mravali WeSmaritad didi mecnieris sicocxle<br />
Seiwira `marizmma~, _ ase uwodebs avtori n. maris samecniero mimdinareobasa<br />
da mis skolas.<br />
im xanebSi SeiZleboda am Teoriis gaRrmaveba... magaliTad, 1937 wels i.<br />
abulaZem sajaro sxdomaze waikiTxa moxseneba, romelSic ganaviTara da<br />
gaaRrmava n. maris adrindeli Sexedulebebi, kerZod, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
angrevda somxur eklesiebs, wvavda jvrebs da a.S. `<strong>eklesia</strong>Ta ngreva da<br />
jvarTa wva kidev imas unda moaswavebdes, rom erTi <strong>eklesia</strong> iWreba meoreSi<br />
da maT gverdiT, Tu maT naamagarze <strong>Tavi</strong>sas afuZnebs. esec araa ucxo ambavi<br />
im droisaTvis. somxeTis miwa-wyalze ara erTi da ori `qarTvelTa~ savane<br />
ixsneba am dros. termini `qarTveli~, rogorc akademikosma n. marma daamt-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
639<br />
kica, diofiziturs niSnavs am droisaTvis da iqneba igi martooden qarTvelTa<br />
da somexTa elementebisagan Sedgenili~. 10<br />
es i. abulaZem sajarod warmoTqva 1937 wlis miwuruls, 17 dekembers,<br />
man am wlis mware gakveTiliT icoda, risi Tqma SeiZleboda am dros da<br />
risi _ ara. iTqva is, rac mosawoni iyo im droisaTvis. marTlac, esaa<br />
gaRrmaveba n. maris adrindeli gamonaTqvamisa am Temaze. n. mari werda:<br />
`somxuri antiqalkedonuri eklesiis nacionalizaciasTan dakavSirebiT<br />
(somex) qalkedonur garemoSi mimdinareobs sapirispiro procesi, saxeldobr,<br />
`denacionalizacia~, romelmac somex xalxs miayena uzarmazari danakargi<br />
ricxobrivad da moralurad... am procesis wyalobiT somex qalkedonitebis<br />
denacionalizaciiT, saqarTvelo gamdidrda ori umaRlesi xarisxis<br />
mwarmoebluri olqiT, saqarTveloSi pirdapir brwyinvale kulturuli cxovrebis<br />
mqoneni, sityva exeba taos da klarjeTs... IX saukunis dasawyisSi<br />
somexi qalkedonitebis mdgomareoba somxeTSi... iyo jer kidev mtkice, rom<br />
isini batonobisaken miiswrafodnen. Crdilo-dasavleTi somxeTi olqebiT<br />
klarjqiT (klarjeTi) da taiqiT (tao), am dros iyo maT xelSi. qalkedonitoba<br />
aq poulobda mxurvale mxardaWeras ara marto berZnebSi, aramed<br />
qarTvelebSic. artanujeli bagratidebi, mxaris mflobelebi, ukve qalkedonitebi<br />
iyvnen da es xels uwyobda qalkedonizmis zeims am kuTxeSi... aq<br />
(klarjeTsa da taoSi) efuZnebian qarTveli ber-monazvnebi yvelani daqvrivebul<br />
somxur nagebobebze... am epoqaSi IX-X saukuneebSic ki, qarTveli berebi<br />
iyvnen garemoculni. marTalia, erTmorwmune, magram mainc ucxo somxuri<br />
mosaxleobiT da miuxedavad qarTvelTa politikuri batonobisa, uflebas am<br />
mxaris qarTulad wodebisa isini afuZnebdnen masze, rom eklesiebSi wirvalocva<br />
tardeboda qarTul enaze~. 11<br />
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, i. abulaZis azriT, termini `qarTveli~<br />
Turme eTnikurad qarTvels ar aRniSnavda, radganac es `qarTvelebi~ Sedgebian<br />
`qarTvelTa da somexTa elementebisagan~, e.i. qarTveli qarTveli ar aris,<br />
xolo n. maris azriT, samxreTi saqarTvelo saerTod somxeTis miwa-wyalia.<br />
pavle ingroyvam damajereblad uaryo aseTi Teoriebi, magram miuxedavad<br />
amisa, amJamad TiTqmis yvela qarTveli mecnieri (istorikosebic da sxva dargis<br />
specialistebic), rogorc wesi, <strong>VI</strong>-XI saukuneebis mimoxilvis dros xmarobs<br />
termins `gaqarTveleba~ an `gaqarTeba~ e.i. aRiareben da emxrobian n. maris<br />
Teorias somexTa, herTa da dasavleT saqarTvelos `gaqarTvelebis~ Sesaxeb.<br />
eyrdnoba Tu ara aseTi didmniSvnelovani Teoria faqtebs, romelTa WeSmariteba<br />
ueWvelia?<br />
ara, aseTi faqtebi ar arseboben. magaliTad:<br />
1. IX-X saukuneebSi dasavleT saqarTvelos `gaqarTvelebis~ damadasturebel<br />
faqtad miaCniaT `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ arsebuli winadadeba,<br />
rom qarTlad is qveyana iTvleba, sadac wirva-locva qarTul
640 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
enaze mimdinareobso. sinamdvileSi es winadadeba ar SeiZleba amis damamtkicebel<br />
faqtad CaiTvalos, radganac srulebiT gansxvavebuli viTarebis gadmosacemad<br />
mohyavs is mis avtors. am faqtis garda sxva raime damajerebeli<br />
faqti ar gaaCniaT (Tu ar CavTvliT abo Tbilelis viTomda `gaqarTvelebas~).<br />
2. hereTis `gaqarTvelebis~ damamtkicebel faqtad miaCniaT `qarTlis<br />
cxovrebaSi~ gadmocemuli cnoba, rom hereTi qalkedonituri gaxda dinara<br />
dedoflis wyalobiT. es cnoba araa gaqarTvelebis faqti, radganac is<br />
gadmogvcems, rom herebi, anu rac igivea hereTSi mcxovrebi qarTvelebi,<br />
dinara dedoflamde iyvnen qarTvelebive, magram ara qalkedonitebi, aramed<br />
monofizitebi. isini dinara dedoflis dros ki ar gaqarTveldnen, aramed<br />
gaqalkedonitdnen. herebma, anu qarTvelebma qristianobis erTi mimarTuleba<br />
meoriT Secvales.<br />
3. faqtad iTvleba, qvemo qarTlSi, anu gugarqSi mcxovrebi somxebis<br />
`gaqarTveleba~ kirion kaTalikosis mier maTTvis <strong>eklesia</strong>Si qarTulenovani<br />
wirva-locvis danergvis Sedegad. sinamdvileSi ki qvemo qarTli erT periodSi<br />
kirionamdec, da ZiriTadad, kirionis Semdegac XI saukunemde somxeTisa<br />
da somxuri eklesiis gavlenis sferoSi Sedioda da aq swored is<br />
procesi mimdinareobda, rac albaneTSi, kerZod, adgilobrivi mcxovreblebis<br />
(e.i. aq qarTvelebis) armenizacia. kirionma isargebla xelsayreli politikuri<br />
viTarebiT da am armenizebuli qarTvelebisTvis <strong>eklesia</strong>Si somxurenovani<br />
wirva-locvis gverdiT qarTulenovani wirva-locva daawesa, amitomac<br />
somxebi ki ar gaqarTveldnen, aramed qarTvelebi armenizaciis gavlenisagan<br />
ga<strong>Tavi</strong>sufldnen. qarTvelebs dedaenaze wirva-locvis saSualeba<br />
miecaT, magram samwuxarod, sul ramdenime wlis (kerZod, e.w. `sparsuli~<br />
krebisa (614 w.) da gansakuTrebiT ki, bizantiur-somxuri eklesiebis `uniis~)<br />
Semdeg, es mxare kvlav somxuri eklesiis gavlenis qveS moeqca. swored es<br />
iyo safuZveli am mxareSi taSiris kvirikianTa somxuri samefos daarsebisa<br />
da misi arsebobisa TiTqmis XII saukunemde. amitomac, somxebi ki ar `qarTveldebodnen~,<br />
aramed mimdinareobda sapirispiro procesi _ qarTvelebi somxdebodnen.<br />
araviTari faqti qvemo qarTlSi somxebis `gaqarTvelebisa~ ar<br />
arsebobs. am mxaris mosaxleoba <strong>qarTuli</strong> iyo uxsovari droidan TviT<br />
taSiris kvirikianTa samefos arsebobis drosac.<br />
4. mesxeTis mxareebi, TviT niko maris azriTac ki, uZvelesi droidan<br />
dasaxlebuli iyo qarTvelebiT (`Tubal-kainuri tomebiT~), magram xSirad<br />
<strong>VI</strong>II saukunemde es mxareebi somxeTisa da somxuri eklesiis gavlenis<br />
sferoSi Sedioda. amitomac, adgilobrivi mosaxleoba, niko maris azriT,<br />
gasomxebula, xolo <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi es `somxebi gaqarTveldnen~.<br />
marTalia, samxreT saqarTvelos zogierTi mxare <strong>VI</strong>II saukunemde somxeTisa<br />
da somxuri eklesiis gavlenis sferoebSi Sedioda, magram moxda misi<br />
mosaxleobis kulturuli da ara eTnikuri armenizacia. eTnikurad qarTvelebi
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
641<br />
qarTvelebadve darCnen, xolo kulturuli armenizacia imiT gamoixata, rom<br />
msgavsad albanelebisa, maTTvis saeklesio da kulturis enad gaxda somxuri<br />
ena. amas xels uwyobda is, rom <strong>VI</strong>II saukunemde somxuri <strong>eklesia</strong> ar iyo<br />
nacionalizebuli, aramed es <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s mSobliur (araeTnikuri aramed<br />
sarwmunoebrivi TvalsazrisiT) <strong>eklesia</strong>d miaCndaT sxvadasxva erebs: albanelebs,<br />
qarTvelebs, sirielebsa da sparselebsac ki (arsebobs sparseli<br />
qristianebis mimarTvebi somxeTis kaTalikosisadmi).<br />
rogorc ki 726 wlis Semdeg daiwyo somxuri eklesiis nacionalizacia, es<br />
<strong>eklesia</strong> miatoves mesxeTis qarTvelebma. am dros arsebiTi iyo ara sarwmunoebrivi,<br />
aramed eTnikuri momenti (kartaSevs msgavsi sarwmunoebrivi ganxeTqilebis<br />
warmomSob mizezad miaCnia ara dogmatikuri uTanxmoeba, aramed eTnikuri momenti).<br />
<strong>VI</strong>II saukunemde `uniis~ dros, somxuri eklesiis gavlenis sferoSi yofnisas,<br />
mesxeTis zogierT regionSi dainerga somxuri wirva-locva, aqaurma<br />
qarTvelma samRvdeloebam SeiTvisa somxuri ena da damwerloba (ise, rogorc<br />
albanelebma). <strong>VI</strong>II saukunis Semdgom saWiro gaxda qarTulenovani wignebi,<br />
amitomac kulturulad armenizebul qarTvelTa mier <strong>qarTuli</strong> wignebis<br />
Targmnis an redaqtirebisas SeimCneva armenizmebis kvali. es bunebrivia,<br />
kulturulad armenizebuli mweral-redaqtorebis mier redaqtirebuli wignebi<br />
ver acda armenizmebs.<br />
am faqtis (armenizmebis arseboba) garda sxva raime damajerebeli faqti<br />
ar gaaCniaT.<br />
n. maramdec somxur (da aqedan evropul) mecnierebaSi iyo azri, rom tao<br />
da qvemo qarTli istoriuli somxeTis miwebia. 12<br />
n. mari, aRzrdili patkanovisa, aviTarebda somxuri saistorio skolis<br />
Tvalsazriss, romelsac srulebiT ewinaaRmdegeboda mesxeTSi <strong>VI</strong>II saukunis<br />
Semdgom arsebuli kulturul-eTnikuri viTareba, amitomac n. marma SeuTanxma<br />
erTmaneTs somxuri samecniero Tvalsazrisi da mesxeTSi <strong>VI</strong>II saukunis<br />
Semdgomi realuri viTareba, kerZod, tao-klarjeTis kultura (e.i. <strong>VI</strong>II<br />
saukunis Semdeg) marTalia, <strong>qarTuli</strong>a, magram qveyana mainc somxuria, radganac<br />
am kulturis Semoqmedi aris gaqarTvelebuli adgilobrivi somxuri<br />
mosaxleoba da ara qarTvelebio.<br />
`...am Semcdarma da tendenciurma koncefciam farTo gavrceleba miiRo.<br />
es Sexeduleba ganmtkicda rusul da evropul specialur literaturaSi.<br />
am Sexedulebebis mimdevrebi da damcvelebi gamoCndnen qarTvel mkvlevarTa<br />
Sorisac... korneli kekeliZe imeorebs am azrs, rom klarjeTi (taosTan<br />
erTad) viTomc ukavSirdeba saqarTvelos mxolod <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg, rom<br />
es mxare, klarjeTi, eTnikurad viTomc ar iyo <strong>qarTuli</strong> qveyana~. 13<br />
am koncefciaze dayrdnobiT n. tokarskis <strong>Tavi</strong>s wignSi `Zveli somxeTis<br />
arqiteqtura~, taoSi mdebare oSki, xaxuli, iSxani, klarjeTis opiza, forTaxanZTa,<br />
SavSeTis, tbeTis taZrebi somxuri arqiteqturis Zeglebad gamoucx-
642 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
adebia. 14 mixankova Tvlis, rom Woroxis<br />
xeobis es provinciebi (tao, SavSeTi, klarjeTi...)<br />
ar iyo <strong>qarTuli</strong> qveyana, <strong>qarTuli</strong><br />
eniTa da kulturiT, aramed mxare, romelic<br />
politikurad da agreTve eTnikuradac,<br />
ZiriTadSi dakavSirebuli iyo somxeTTan.<br />
mixankova Tvlis, rom n. maris koncefcia<br />
tao-klarjeTis istoriisa, es aris<br />
uryevi istoriuli WeSmariteba. 15<br />
`TviT aseTi kargad orientirebuli da<br />
miudgomeli avtori, rogoric aris a. iakobsoni,<br />
dajerebulia, rom mesxeTis teritoriebi<br />
QWoroxis xeobisa gaxda <strong>qarTuli</strong><br />
mxolod am gvian xanaSi. aseTia gavlena<br />
n. maris koncefciisa mesxeTis mxareTa<br />
istoriis Sesaxeb, romelic dRemde<br />
erTgvar dogmad iyo miCneuli~. 16<br />
marTali iyo didi ilia WavWavaZe, roca patkanovis Sesaxeb werda. is `...<br />
xels iwvdis taoskarze, exlandel Woroxis xeobaze~, aseve moiqca misi<br />
Segirdi n. maric.<br />
saqarTveloSi kargad icodnen, rom n. mari antiqarTul poziciebze idga<br />
da istoriul-filologiur mecnierebaSi aviTarebda yovelive <strong>qarTuli</strong>s<br />
sawinaaRmdego mimarTulebas. amitomac jer kidev III kursze studentobisas<br />
ivane javaxiSvili gaafrTxila mamamisma aleqsandrem, rom yvelafrisaTvis<br />
Seexeda sakuTari TvaliT da ara n. maris TvaliT: `1898 wlis 22 oqtombers<br />
aforiaqebuli mama swerda: `Svilo, rogorc mama, girCev, Seni sakuTari<br />
da WeSmariti kritikulis TvaliT Sexedo yvelafers da ara miepyro maris<br />
<strong>qarTuli</strong>s sawinaaRmdego mimarTulebas~. 17<br />
roca iv. javaxiSvili `ar miepyro maris <strong>qarTuli</strong>s sawinaaRmdego mimarTulebas~<br />
da saqarTvelos sxvadasxva kuTxis Svilebs _ qarTlelebs,<br />
kaxelebs Tu megrelebs sazogadod qarTveli uwoda da qarTveli eris<br />
Semadgenel jgufebad miiCnia, mas winaaRmdegoba gauwia n. marma.<br />
n. mari `mecnierulad asabuTebda~ erTiani qarTveli eris ararsebobas.<br />
man qarTveli eris sxvadasxva eTnografiul jgufebs `iafeturi~ xalxebi<br />
daarqva, xolo qarTvelur da mis monaTesave enebs `iafeturi~ Tu `Tubalkainuri~.<br />
man yvelaferi gaakeTa imisaTvis, raTa `daesabuTebina~, rom TiTqosda<br />
megrelebi ar iyvnen qarTvelebi. erTi wyaros araswori komentirebiT man<br />
qarTvel mecnierebs miaRebina dogma, TiTqosda `qarTebis~ tomma kulturul-eklesiuri<br />
zemoqmedebis saSualebiT megreli `xalxi~ `gaaqarTvela~<br />
IX-X saukuneebSi. ivane javaxiSvilma pasuxi gasca am yalb Teorias da
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
643<br />
daasabuTa, rom <strong>qarTuli</strong> ena araTu IX-X saukuneebSi iqna dasavleT<br />
saqarTveloSi kultmsaxurebis enad, aramed TviT warmarTobis drosac ki<br />
dasavleT saqarTveloSi _ samegrelosa da svaneTSi, warmarTuli kultmsaxureba<br />
qarTul enaze aResruleboda.<br />
pavle ingoroyvam ki daasabuTa, rom samxreT saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong><br />
mosaxleoba uwyvetad arsebobda da es mxareebi yovelTvis <strong>qarTuli</strong> iyo<br />
eTnikuri SemadgenlobiT.<br />
ivane javaxiSvilma gamoarkvia, rom saqarTveloSi adgili arasodes hqonia<br />
ucxo mosaxleobis arc sarwmunoebriv, arc rasobriv-eTnikur devnas.<br />
qarTveli xalxi rjuliT da tomiT Semwynarebelia.<br />
n. maris azriT ki, piriqiT, qarTvelebs araTu SeuviwroebiaT sxva tomebi,<br />
aramed maTTvis deda ena da vinaobac ki dauviwyebiaT. somxebi, herebi da<br />
sxvebi gauqarTvelebiaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis meoxebiT.<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Turme `wvavda~ sxvaTa eklesiebs, `iWreboda~ sxva ucxo<br />
erTa eklesiebSi, maT `namoRvawev namonastralebze~ <strong>Tavi</strong>sas afuZnebda, qarTulenovani<br />
wirva-locvis danergviT sxva xalxebs `aqarTvelebda~. es yovelive<br />
ciliswamebaa. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelTvis saTno da Semwynarebeli<br />
iyo sxvaTa mimarT.<br />
sinamdvileSi rogori politikuri viTareba iyo <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi saqar-<br />
TveloSi? saqarTvelos guli _ Sida da qvemo qarTli arabTa da maT mier<br />
waxalisebul somexi naxararebisa da samRvdeloebis gavlenis qveSaa. es ki<br />
pirobas qmnida araTu ucxoTa gaqarTvelebisaTvis, aramed qarTvelebis<br />
erovnul mdgradobasac ki safuZveli Seerya, rogorc es `abo Tbilelis<br />
wamebidan~ Cans.<br />
somxuri eklesiis istoria, monoTelitoba<br />
da xatmebrZoloba masTan kavSirSi<br />
a. kartaSevis mixedviT<br />
a. kartaSevis wignSi `msoflio krebebi~ (parizi, 1963, rus. enaze) gadmocemulia<br />
mizezebi, romlis gamoc somxuri <strong>eklesia</strong> Camoscilda msoflio<br />
sayovelTao (kaTolike) <strong>eklesia</strong>s.<br />
am avtoris azriT, somxuri <strong>eklesia</strong> msoflio <strong>eklesia</strong>s ganSorda ara<br />
sarwmunoebrvi, aramed erovnuli motivis gamo: rom berZenTa imperiaSi<br />
mcxovrebi patara erebi, imisaTvis, rom aecilebinaT did erSi asimilacia,<br />
iRebdnen ara centrSi aRiarebul, aramed gansxvavebul sarwmunoebas.<br />
imperiis patara erebma _ koptebma, asirielebma, somxebma da sxvebma miiRes<br />
monofizitoba da sxva sarwmunoebrivi mimarTulebebi gaberZnebisa da `garomaelebis~<br />
<strong>Tavi</strong>dan acilebisaTvis. Cans, amasTan erTad sxva mizezebic arsebobda.
644 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qve<strong>Tavi</strong> am wignisa _ `ganyofa marTlmadideblobisagan erovnuli motivis<br />
gamo~ ganixilavs, patara erebis eklesiebTan erTad, somxuri eklesiis ganyofas<br />
msoflio eklesiisagan.<br />
qalkedonis krebis droisaTvis (451 w.), roca mezobelma imperiebma gansakuTrebiT<br />
moindomes somexTa asimilacia, somexi xalxi TiTqmis aTaswlovani<br />
istoriuli warsulis mqone eri iyo, erovnuli mobilizeba misTvis<br />
Zneli ar iyo, amitomac mezobeli saxelmwifoebis mxridan mravali cdis<br />
miuxedavad, maT ver SeZles somxebis verc gasparseleba da verc `garomaeleba~,<br />
anu gaberZneba, rac imiT moxerxda, rom somxebma ar miiRes sparselTa<br />
sarwmunoeba _ cecxlTayvanismcemloba, xolo qristianobaSi is mimdinareoba<br />
miiRes, romelic gansxvavdeboda konstantinopolis sarwmunoebisagan. ra Tqma<br />
unda, sarwmunoebis arCevaze laparaki Znelia, magram kartaSevisa da sxvaTa<br />
dakvirvebis Tanaxmad, bizantiis imperiaSi mcxovreb patara erebs swored is<br />
sarwmunoebrivi mimarTuleba miaCndaT swor, WeSmarit da erTaderT marTal<br />
sarwmunoebad, romelic gansxvavebuli iyo konstantinopolSi aRiarebulisagan.<br />
saerTod, unda aRiniSnos, rom saukuneTa manZilze (aq igulisxmeba IV-X<br />
saukuneebi) somxuri <strong>eklesia</strong> iyo Zalze Zlieri organizacia, romelsac angariSs<br />
uwevdnen rogorc sparseTis Sahebi, ise bizantiis saimperatoro kari.<br />
bizantiaSi monofizitTa da monoTelitTa gavlenis gavrcelebis dros mniSvnelovan<br />
rols TamaSobda somxuri <strong>eklesia</strong> da somxuri elementi. saimperatoro<br />
karze myofma somxebma, kartaSevis Tanaxmad, didi gavlena iqonies bizantiaSi<br />
xatmebrZolobis eresis rogorc gavrcelebis, ise misi ganadgurebis<br />
dros. aRsaniSnavia, rom ara marto sparseTis da bizantiis samefo kari, aramed<br />
arabebic angariSs uwevdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, aZlierebdnen da m. kalankatuacis<br />
Tanaxmad, sxva (albaneTis) qalkedonitur <strong>eklesia</strong>zec abatonebdnen mas.<br />
amgvari viTarebis gamo, swori ar unda iyos qarTul mecnierebaSi miRebuli<br />
Teoria `qalkedoniti somxebis gaqarTvelebis Sesaxeb~, im mizezis gamo, rom<br />
es Teoria am sakiTxs ar ixilavs globaluri TvalsazrisiT.<br />
a. kartaSevi <strong>Tavi</strong>si wignis qveTavSi _ `ganyofa<br />
marTlmadideblobisagan erovnuli motivebis gamo~, wers:<br />
kamaTma qalkedonis krebaze moamzada saeklesio ganyofa somxebisa. am<br />
SemTxvevaSi saqme exeboda im teritoriebs, romelnic bizantiis imperiaSi<br />
Sediodnen (bizantiasa da sparseTs somxeTis miwa-wyali gayofili hqondaT).<br />
bizantiis imperatorTa mxridan ufro yuradRebian politikas ucxo<br />
eris mimarT SeeZlo Seenelebina es ganyofa.<br />
somxeTs uxdeboda politikurad or orientaciaze TamaSi _ bizantiursa<br />
da sparsulze. momentis Sesaferisad, an erT an meore Zlier mezobels<br />
unda mimxrobodnen.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
645<br />
<strong>Tavi</strong>si pirveli arqiepiskoposis miRebisas kesaria-kapadokiisgan somxeTs<br />
<strong>Tavi</strong>si warmomadgeneli hyavda I msoflio krebaze _ grigor ganmanaTleblis<br />
Svili _ arqiepiskoposi aristakesi, magram arqiepiskopos nerse I-is<br />
(374) Semdeg, romelsac kaTalikosi ewoda, wamoyenebuli iqna azri avtokefaliis<br />
Sesaxeb. kaTalikosi uwoda <strong>Tavi</strong>s Tavs, radganac miiCnevda, rom<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> mociqul Tomasagan aris warmoSobili. somexTa mefis<br />
sasaxleSi wamoyenebul iqna azri avtokefaliis Sesaxeb. nersesis memkvidre<br />
iusiki somxeTis mefe-papma ukve aRar gaagzavna xeldasasxmelad kesariaSi,<br />
aramed uwoda arqiepiskoposi <strong>Tavi</strong>ssave qveyanaSi. amgvarad, somxe-<br />
Tis eklesiis avtokefalia damkvidrda arakanonikuri gziT, wers kartaSevi.<br />
kesaria aprotestebda somxeTis aseT moqmedebas. II msoflio krebaze berZnebma<br />
somxebi ar miiwvies, xolo cnobebma am dadgenilebaTa Sesaxeb somxeTamde<br />
miaRwia mogvianebiT.<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> izrdeboda da Zlierdeboda. am <strong>eklesia</strong>s 397 wlidan<br />
448 wlamde marTavda grigoris STamomavali didi sahaki (isaaki), reformatori<br />
somxuri eklesiisa da mTargmneli wmida werilisa somxur enaze. am<br />
dros berZnebi flobdnen somxeTis erT naxevars, sparselebi ki _ meores.<br />
Semdeg berZnebma gadasces mTeli somxeTi sparselebs. imperatorma Teodosi<br />
II-m xelaxla daibruna berZnuli naxevari somxeTisa, magram mTeli am<br />
drois manZilze berZnebi aRizianebdnen somxebs (igulisxmeba nacionaluri<br />
TvalsazrisiT) da somexTa simpaTiebi sparselebis mxares iyo. male somxebi<br />
ga<strong>Tavi</strong>sufldnen sparselebisagan da ocnebobdnen berZnebisagan ga<strong>Tavi</strong>suflebas.<br />
isaaki (sahaki) droebiT somxeTis saero mmarTveli gaxda (aRsaniSnavia,<br />
rom daaxloebiT am dros `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis meTauri arqiepiskoposi glonoqori saqarTvelos (qarTl-here-<br />
Tis) saero mmarTvelad (erisTavad) iyo daniSnuli). isaaki berZnebs ise<br />
uyurebda, rogorc erovnul mtrebs. mas ar undoda kurTxeuliyo kesariakapadokiaSi<br />
da roca mcire azia kanonikurad daeqvemdebara konstantinopolis<br />
patriarqs (e.i. 451 wels), somxebma konstantinopolsac zurgi Seaqcies<br />
ise, rogorc kesaria-kapadokias.<br />
400 wels wmida ioane oqropirma somxeTSi gagzavna konstantinopolis<br />
krebis dadgenileba qristeSobisa da RvTisgancxadebis cal-calke dResaswaulis<br />
Sesaxeb _ romauli wesis Tanaxmad. isaakma arc ki upasuxa. somxeTis<br />
<strong>eklesia</strong> darCa Zvel Cvevaze _ dRemde. sparselebi mtrulad eqceodnen<br />
berZnul kulturas somxeTSi da iq anadgurebdnen somxebisaTvis gaxsnil<br />
berZnul skolebs. im dros somxebs wirva-locva da RvTismsaxureba hqondaT<br />
ara somxur, aramed berZnul enaze, somxuri anbanis ararsebobis gamo.<br />
sparsuli orientaciis dros somxebma gadawyvites ga<strong>Tavi</strong>suflebuliyvnen<br />
berZnuli gavlenisagan saeklesio sferoSi. amaSi mdgomareobda paTosi<br />
didi nacionaluri reformisa somxur <strong>eklesia</strong>Si isaak didis dros _<br />
somxuri anbanis gamogoneba da wmida werilis Targmna. aqamde ki inerciiT<br />
RvTismsaxureba sruldeboda berZnulad.
646 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
kesaria-kapadokiis mitropolitebi somxebs mwvaleblebad miiCnevdnen<br />
eklesiuri damoukideblobisaTvis.<br />
III msoflio krebaze somxebs, Cans, ar gaugzavnes miwveva da efesoSi<br />
somxuri eklesiidan aravin iyo. 435 wels somxurma <strong>eklesia</strong>m dagmo nestorianoba<br />
da amiT berZnebTan erTad wavida win. amis Sedegad somxurma<br />
<strong>eklesia</strong>m aRiara da miiRo samive msoflio kreba (I, II, III). am droisaTvis<br />
somxeTi mTlianad sparsTa qveS iyo. somex aristokratiaSi midioda propaganda<br />
cecxlTayvanismcemlobis sasargeblod. Semdeg movida brZaneba qristianobis<br />
uaryofis Sesaxeb. somex episkoposTan krebam sparsTa mefes sakadrisi<br />
pasuxi gaugzavna da daadgines _ iaraRiT xelSi daecvaT sarwmunoeba.<br />
krebis dadgenileba JRers gadamwyvetad:<br />
`dae aRimarTos Zmis xeli Zmaze, Tu is uaryofs uflis mcnebas, da mama<br />
Sebralebis gareSe wavides Svilze da Svili mamaze, nuRar eSinia cols<br />
xelis aRmarTvisa urjulo qmarze da aRdges msaxuri batonze~.<br />
somxebma Svela Txoves berZnebs, magram arc Teodosi II-s da arc markianes<br />
(imperatorebs) ar gaaCndaT Zalebi sparsTa sawinaaRmdegod. somxeTi<br />
ajanyda. 451 wels ajanyeba damarcxda. is sparselebma CaaxSes. am wels<br />
Catarda qalkedonis msoflio kreba. ajanyebis beladi varTan I da sxvebi<br />
kanonizebul iqnen. qalkedonis krebisas berZnebs didad ar SeuwuxebiaT<br />
<strong>Tavi</strong> somexTa mimxrobisaTvis. formalurad berZnebs is amarTlebda, rom<br />
somexi episkoposebi ucxoeTis da ara imperiis episkoposebi iyvnen, xolo<br />
krebebi iyo `imperiisa~ da imperia ki msoflio <strong>eklesia</strong> ar aris (igulisxmeba,<br />
rom `msoflio krebebi~ iyo ekumenuri, anu berZnul-romauli<br />
samyaros krebebi, romelSic, faqtobrivad, imperiis 18 SigniT arsebul kaTedraTa<br />
episkoposebi monawileobdnen). garda amisa, somxebs mianiSnes, rom<br />
isini berZnuli TvalsazrisiT Sedian kesaria-kapadokiis mitropoliaSi,<br />
amitomac araa saWiro maTi gansakuTrebuli miwveva msoflio krebaze.<br />
somxeTi siriis gziT win aRudga `qalkedonitebs~.<br />
am dros TviT saimperatoro karzec mimdinareobda sarwmunoebrivi WeSmaritebis<br />
Zieba (bizantiaSi).<br />
491 wels somxeTis krebam dedaqalaq vaRarSapatSi miiRo henotikoni<br />
zenonisa da Tanabrad dagmo nestoric da evtixic. uaryo agreTve qalkedonis<br />
kreba, romelmac TiTqosda daamtkica `ori saxe~. 491 wlis vaRarSapatis<br />
dadgenileba ase JRers: `Cven, somxebi da berZnebi, qarTvelebi da<br />
albanelebi, romlebic vaRiarebT erT WeSmarit sarwmunoebas, gadmocemulT<br />
wmida mamebis mier sam msoflio krebaze, uarvyofT iseT RvTissagmob sityvas<br />
(e.i. rom qristeSi ori gansxvavebuli saxea) da erTsulovnad gadavcemT<br />
anaTemas yovelive msgavss~. esaa is sarwmunoeba, romelic im dros<br />
bizantiaSi iyo gavrcelebuli saimperatoro karis mier (zenonis henotikoni)<br />
da is aRiares berZnebma, somxebma, qarTvelebma da albanelebma.<br />
`kreba gaxda istoriuli gamyofi berZnul marTlmadideblobasa da somxur<br />
grigorianul aRmsareblobas Soris. droebiT ganSorda berZnul mar-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
647<br />
Tlmadideblobas <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c. vaRarSapatis krebaze monawileoba<br />
miiRes mezobelma kaTalikosebma saqarTvelosa da alvaneTisa~, _ wers<br />
kartaSevi, magram am krebis dokumenti xazgasmiT aRniSnavs, rom im dros<br />
qarTvelebsa da berZnebs erTiani sarwmunoeba hqondaT, sxva xalxebsac<br />
aseve. `527 wlis dvinis axalma krebam kidev ufro gaaRrmava gansxvavebaganyofa<br />
berZnul marTlmadideblobasa da somxur grigorianul aRmsareblobas<br />
Soris. krebam moiTxova eRiarebinaT qristeSi erTi buneba(!). imisaTvis,<br />
rom es erTbunebianoba ufro kargad warmoeCinaT, daadgines, erT dRes<br />
edResaswaulaT Soba da RvTis gancxadeba 6 ianvars. dadginda rom evqaristiis<br />
(ziarebis) saidumlo SeesrulebinaT aufuebeli puriT da mxolod<br />
wyalgaureveli RviniT. aqve `samwmidaos~ galobas Tan daurTes monofizituri<br />
sityva-damateba: `romelic CvenTvis jvars ecvi~. am dros aekrZalaT<br />
somxebs ierusalimSi salocavad gamgzavreba da berZnebTan urTier-<br />
Toba. es kreba, 527 wels, nakarnaxevi iyo antiberZnuli ganwyobilebiT, rac<br />
gamowveuli iyo Semdegi garemoebiT:<br />
518 wels, iustine I-is gamefebis Semdeg, konstantinopolSi daiwyo zeimi<br />
(aRorZineba) qalkedonitobisa. manamde monofizitebs imperiaSi mtkice poziciebi<br />
ekavaT. imperatorma vasiliskom uaryo qalkedoniis kreba. aleqsandriaSi,<br />
siriasa da palestinaSi monofizitebi Zlierdebodnen da devnidnen<br />
qalkedonitebs... TviT imperiis mTavar taZarSi konstantinopolis aia-sofiaSi<br />
512 wels Seitanes monofizituri samwmidao galoba _ `jvars ecvi~.<br />
qalaqSi daiwyo brZolebi morwmuneTa Soris. 518 wels axalma imperatorma<br />
monofizituri galoba akrZala, moiwvia kreba. `romis sarwmunoeba~, anu<br />
qalkedonitizmi aRsdga.<br />
im mizezis gamo, rom konstantinopolis imperiam 518 wlidan sruliad<br />
aRadgina qalkedonitoba, somxebma sparsTa gavleniT, <strong>Tavi</strong>s sarwmunoebad<br />
antikonstantinopoluri sarwmunoeba _ monofizitoba miiRes 527 wels. am<br />
droisaTvis sparselebi Sinagani aSlilobis gamo Zalian aamebdnen da ufrTxildebodnen<br />
somxebs, gaafarToves maTi TviTmmarTvelobis formebi. 518 wels<br />
erovnuli mTavrobac ki dauniSnes, misces erovnebiT somexi mTavari (aRsani-<br />
Snavia, rom swored am dros sparselebma qarTlSi mefoba gaauqmes).<br />
`TiTqosda qalkedonis krebis paralelurad (451 w.) dvinis krebam (igulisxmeba<br />
527 w.) somex kaTalikosebs mianiWa patriarqis tituli, radganac<br />
qalkedonis krebaze patriarqebi uwodes _ romael, konstantinopolel,<br />
aleqsandriel, antioqiel da ierusalimel mRvdelmTavrebs~. 19<br />
b. b. somxeTi somxeTi iustinianedan iustinianedan ereklemde<br />
ereklemde<br />
a. kartaSevi ganagrZobs: _ `iustinianes hqonda gamaerTianebeli _ Semrigeblur-kompromisuli<br />
politika (igulisxmeba qalkedonitTa da monofizitTa
648 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
Soris). aman aRZra imedi somxebis SemoerTebisa. somxur <strong>eklesia</strong>Si ga-<br />
Zlierda moZraoba berZnul <strong>eklesia</strong>sTan SesaerTeblad. iustiniane xazgasmiT<br />
efereboda da pativs scemda somxeTis berZnul nawils. aSenebda somxeTis<br />
berZnul nawilSi eklesiebsa da monastrebs, sjida berZen Cinovnikebs<br />
xelisuflebis borotad gamoyenebisaTvis, amyarebda wesrigs, 553 wels mar-<br />
Talia, V msoflio krebas somxuri <strong>eklesia</strong> ar eswreboda, magram igulisxmeboda<br />
igi iyo berZnebTan kavSirSi. 571 wels somxeTis ajanyebam sparsTa<br />
winaaRmdeg vardan II-is meTaurobiT gaaZliera simpaTiebi berZnebis mimarT.<br />
marTalia, ajanyeba sparselebma CaaxSes, magram 589 wels is gadaizarda<br />
somxebisa da berZnebis samxedro kavSirSi, radganac imperatori mavrike<br />
ereoda sparsTa Sinaur saqmeebSi da taxtze dasva Sahi xosro. xosrom<br />
berZenTa imperator mavrikes dauTmo somxeTis nawili da naxevari saqarTvelo.<br />
am dros aRiZra moZraoba berZnebTan SesaerTeblad. daiwyo kamaTi, krebebi.<br />
Sedegad berZnebisadmi daqvemdebarebul somxeTis nawilSi gaimarjva mar-<br />
Tlmadideblobam. somxeTis berZnul nawilSi somxebma airCies marTlmadidebeli<br />
kaTalikosi ioane III, romelic marTavda qalkedonitur somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s 616 wlamde. am wels is tyved Caigdo xosrom da waiyvana, maSin<br />
xosrom mTeli mcire azia daipyro.<br />
`qarTveli kaTalikosi kirioni, anu kironi aseve gadavida berZnuli<br />
marTlmadideblobis mxares da amiT mospo TiTqmis 70-wliani yofna <strong>Tavi</strong>si<br />
eklesiisa monofizitobaSi mezobeli somxebis gavlenis qveS~. 20<br />
magram sparseTis somxeTis kaTalikosebma moiwvies kreba da dawyevles<br />
qalkedonis kreba da akurTxes <strong>Tavi</strong>si vaRarSapatis 491 wlis da dvinis<br />
527 wlis krebebi. <strong>qarTuli</strong> eklesiis berZnebis mxareze gadasvlis gamo,<br />
somxebma 596 wels moiwvies kreba dvinSi da daadgines, ganSorebodnen<br />
qarTvelebs saSineli wyevliT. es kamaTi somxebTan daexmara qarTvelebs<br />
ganmtkicebuliyvnen berZnul marTlmadideblobaSi.<br />
611-617 wlebSi xosrom didi warmatebiT Seutia bizantias, daiwyo misi<br />
gamarjvebuli svla bizantiis miwebze, daipyro somxeTis berZnuli nawili.<br />
xosro somexTa kaTalikosebma aRiares megobrad, radganac somexi kaTalikosebis<br />
msgavsad, xosro qalkedonitobis mteri iyo.<br />
sparselebma aiZules yvela somexi (yofil berZnul somxeTSi mcxovrebni)<br />
mieRoT monofizitoba da uareyoT qalkedonitoba, amisaTvis xosrom<br />
<strong>Tavi</strong>s sasaxleSi moiwvia sagangebo kreba, ris Sedegadac aiZula da daavaldebula<br />
yvela somexi mieRoT monofiziti kaTalikosebis rwmena.<br />
magram erekle keisarma male daamarcxa xosro da amiT gaa<strong>Tavi</strong>sufla<br />
qalkedonitTa sindisi. ereklem Caatara sawinaaRmdego politika da droebiT<br />
SeierTa somxebi. 21
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
g. g. erekles erekles religiuri religiuri politika politika da da somxuri<br />
somxuri<br />
eklesiis eklesiis nawilis nawilis SeerTeba<br />
SeerTeba<br />
649<br />
bizantiis imperator erekles TvalsazrisiT imperiis erTianoba miiRweoda<br />
rwmenis erTianobis saSualebiT. konstantinopolis patriarqi sergei<br />
erekles koronaciis (610 w.) Semdeg daumegobrda erekles. 22 is iyo misi<br />
mrCeveli. 626 wels erekle iyo lazikaSi, qalaq fazisSi (foTSi). aq man<br />
molaparakeba daiwyo fazisis mitropolitTan _ kirTan. `kiri aq iyo mezoblad<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiisa da meTaurobda berZnulenovan marTlmadideblebs.<br />
TviT kirma icoda siriuli ena da SeiZleba siriidanac iyo. kiri<br />
dainteresda marTlmadideblebis monofizitebTan kompromisiT. patriarqma<br />
sergim kirs gaugzavna saRvTismetyvelo gasaRebi. kirs uxaroda qarTvelTa<br />
dabruneba marTlmadideblobaSi da imedi hqonda somxebze imoqmedebda<br />
kompromisiT (monoenergizmiT). irakli kmayofili iyo da gadawyvita kiri<br />
aleqsandriis kaTedraze aeyvana. 23<br />
somxuri eklesiis nawilis SeerTeba berZnebTan (sarwmunoebrivad) moxda<br />
kaTalikos ezras erTpirovnuli gadawyvetilebiT. ezra <strong>Tavi</strong>s banakSi gamoiZaxa<br />
imperatorma ereklem. aq ezra eziara da swira, aqve somexTa kaTalikosma<br />
gadawyvita SeerTeboda berZnul ierarqias. ezra cxovrobda somxe-<br />
Tis berZnul nawilSi da ebrZoda mis mowinaaRmdege kaTalikos qristefores.<br />
iraklis mier rwmenis aRmsarebloba miwodebuli iyo somxebisaTvis<br />
misaRebi saxiT.<br />
amis Semdeg somxebis am teritoriaze (e.i. berZnul somxeTSi) somxuri<br />
eklesiisa da berZnul-marTlmadidebluri eklesiis erToba gagrZelda 85<br />
wels _ 6 kaTalikosis dros. am dros somxur <strong>eklesia</strong>Si SemoiRes afuebuli<br />
puri da Tbilwyaldamatebuli Rvino (ziarebisas) da agreTve 25 dekembers<br />
aRniSnavdnen Sobas. magram sxvaobis garkveuli odenoba arsebobda<br />
da darCenili iyvnen disidentebi.<br />
berZnebma sirieli iakobitebi SeierTes 630 wels da aleqsandrieli<br />
monofizitebi _ 632 wels.<br />
634 wlidan palestinaSi Sevidnen muslimani arabebi. meore xalif omaris<br />
(634-644) dros aiRes damasko da ierusalimi (638 w.). siriis qalaqebi<br />
advilad bardebodnen arabebs da siamovnebiT debdnen maTTan xelSekrulebas.<br />
disidentebi (igulisxmeba berZnuli sarwmunoebis mowinaaRmdegeni) sixaruliT<br />
xvdebodnen musulmanebs, berZenTa zizRis gamo. erekle gardaicvala<br />
641 wlis 11 Tebervals. 24
650 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
d. d. <strong>VI</strong> <strong>VI</strong> msoflio msoflio kreba<br />
kreba<br />
<strong>VI</strong> msoflio krebam dagmo monoTelitoba (681 w.).<br />
`monoTelitoba-monoenergizmi, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> aRmosavleTis qristianul<br />
<strong>eklesia</strong>Si gabatonebuli moZRvrebaa. monoTelitobis mixedviT, qristeSi ori<br />
bunebaa mocemuli, magram misi neba da qmedeba erTia _ RmerTkacuri. am<br />
dogmaturi formulis mizani iyo diofizitebisa da monofizitebis gaer-<br />
Tianeba orive mimdinareobisaTvis garkveuli daTmobiT da bizantiis imperiisaTvis<br />
aRmosavleTis monofizituri provinciebis Semomtkiceba. monoTelituri<br />
dogmati Camoyalibda 620-iani wlebis kavkasiaSi herakle keisris,<br />
sergi konstantinopolelisa da kiros fasiselis TaTbirisa da mimoweris<br />
Sedegad. xolo 633 wels gamoaqveyna aleqsandriis patriaqris saydarze<br />
gamosulma kiros fasiselma. monofizitebma monoTelituri unia <strong>Tavi</strong>s gamarjvebad<br />
miiCnies, xolo qalkedonelebi mas sofron palestinelis meTaurobiT<br />
win aRudgnen. bizantiis samefo karma da <strong>eklesia</strong>m ukan daixia. 638<br />
wels gamoqveynda `sarwmunoebis gardamocema~, romliTac aikrZala kamaTi<br />
qristes `qmedebaTa~ Sesaxeb, xolo ZalaSi darCa dogmati qristes `erTi<br />
nebis~ Sesaxeb. savaraudoa, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> kavkasiis eklesiebis oficialuri<br />
mrwamsi monoTelituri iyo. 680-681 wlebSi <strong>VI</strong> msoflio saeklesio<br />
krebam monoTelitoba mwvaleblobad gamoacxada, dawyevla da yvela<br />
monoTelituri Txzuleba dawva~. 25<br />
monoTelitoba kvlav aRadgina imperatorma vardan filipikma, romelic<br />
erovnebiT somexi iyo, monoTeliti.<br />
kartaSevi ganagrZobs _ <strong>VI</strong> krebis dros, `680 wlis 7 noembridan 681<br />
wlis 16 seqtembramde Sesdga sul 18 sxdoma. krebis monawileTa raodenoba<br />
izrdeboda da bolos miaRwia 174-s. makari antioqielis dakiTxvis<br />
Semdeg krebaze aRar darCnen monoTelitebi. makaris bedi gadawyda. is<br />
jiutobda, magram gadaayenes. makaris nacvlad antioqielma samRvdeloebam<br />
airCia Teofani.<br />
makarTan kamaTis Semdeg waikiTxes warsulis werilebi _ sofronis epistole,<br />
`Tavebi~ kirisa, sergis werilebi, gonoris pasuxi. sofronis epistoles<br />
garda yvela gadasces anaTemas. es iyo me-13 sxdomaze _ 28.03.681 w.<br />
daiwera _ `unda aRixocos eklesiidan saxelebi: sergisa, romelmac pirvelad<br />
dawera am upatiosno swavlebis Sesaxeb, kir aleqsandrielisa, pirosisa,<br />
pavlesi da petre konstantinepolelisa da Teodore faranelisa _<br />
yvelas gadavcemT anaTemas. maTTan erTad papi gonoria...~<br />
me-14 sxdoma 5 aprils mTlianad mieZRvna msjelobas jer kidev adre<br />
aRmoCenili falsifikatis Sesaxeb V msoflio krebis aqtebSi. saarqivo Ziebam<br />
aCvena, rom V krebis aqtebSi patriarq makaris mwerlis, giorgi beris xeliT<br />
damatebuli iyo falsifikati, aseve sxva falsifikati _ krebam anaTemas gadasca<br />
Cammateblebi. bolo me-18 krebas daeswro 174 episkoposi.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
651<br />
konstantine poRonatis Svili, iustiniane II (rinotmiti _ 685-695 da 705-<br />
711 ww.) simkacriT yvelas aWarbebda. misi imperatorobis pirveli periodis<br />
Semdeg taxtze avidnen leonti (695-698) da tiberi (609-705). tiberi Camoagdo<br />
iustiniane rinotmitma, romelic xersonesSi iyo gadasaxlebuli. xersonesi<br />
xalxmravali savaWro forposti iyo bizantiisa, romelic mas akav-<br />
Sirebda sarmatebTan da skviTebTan. xersonesis mcxovrebni iyvnen xelisuflebismoyvareni<br />
da avtonomiuri mmarTveloba gaaCndaT. bizantia Zalze<br />
afasebda xersoness _ egviptis dakargvis Semdeg purs skviTebidan iRebda.<br />
gadasaxlebis dros xersoneselebi iustinianes moepyrnen arastumarTmoyvrulad,<br />
amitomac taxtis dabrunebis Semdeg iustinianem gadawyvita mkacrad<br />
daesaja xersoneselebi. man 100 aTasi jariskaci dasxa flotze da gagzavna<br />
TavridaSi brZanebiT, moespoT yvela mcxovrebi xersonesisa. dampyroblebma<br />
mTeli maRali fena gaanadgures, bavSvebs ar klavdnen, danarCenebma<br />
Tavs gaqceviT uSveles... iustinianem roca gaigo, rom yvelas ar klavdnen,<br />
moiTxova xersoneseli tyveebi masTan mieyvanaT. qariSxalSi daiRupa 73 aTasi<br />
tyve. momdevno 711 wels iustinianem xersonesSi gagzavna axali floti<br />
brZanebiT _ moespoT yvela cocxali adamiani da gaenadgurebinaT qalaqi.<br />
floti ajanyda. mas sxva bizantielebic miemxrnen. amoirCies bizantiidan<br />
xersonesSi gadasaxlebuli vardani da gamoacxades imperatorad _ saxeliT<br />
filipike. iustiniane da misi vaJi mokles. somexma imperatorma vardane<br />
filipikem fuZe daudo isavrosTa _ bizantiel imperatorTa dinastias.<br />
erovnebiT somexma imperatorma filipike-vardanem uaryo <strong>VI</strong> msoflio<br />
kreba da trulis kreba. man gamoacxada monoTelitoba. filipike-vardane iyo<br />
aRzrdili stefanesi, romelic iyo mowafe makari antioqielisa, monoTelitTa<br />
burjisa <strong>VI</strong> krebaze. 712 wels filipikem moiwvia konstantinopolSi kreba,<br />
romelmac <strong>VI</strong> msoflio kreba anaTemas gadasca da aRadgina monoTelitoba.<br />
713 wels filipike Camoagdes. axalma imperatorma anastasi II-m marTlmadideblobis<br />
mxare daiWira. 26<br />
e. e. somxuri somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>eklesia</strong> monoTelitobis monoTelitobis dros<br />
dros<br />
632 wels ezra kaTalikosis mier ereklesTan dadebuli unia ar iyo<br />
saxalxo, amitomac mudam wyvetili saxisa iyo. berZnebi TviTon iyvnen damna-<br />
Saveni da somxebs aSinebdnen <strong>Tavi</strong>anTi monoTelitobiT, _ wers kartaSevi. 27<br />
erekle, romelmac 638 wels gamosca <strong>Tavi</strong>si ektezisi, ar iyo TanxmobaSi<br />
qalkedonis krebasTan. somxeTSi <strong>Tavi</strong> wamoyo antiqalkedonitTa partiam,<br />
romelic popularuli iyo, xolo tiposis gamocemis (648 w.) Semdeg somxebi<br />
sabolood alaparakdnen, rom sakiTxi qalkedonis Sesaxeb sakamaToa TviT<br />
berZnebTan, rom somxebs ara aqvT mizezi, Secvalon grigoris sarwmunoeba<br />
`levis~ sarwmunoebaze. kaTalikosi iyo nerses III, aRzrdili saberZneTSi
652 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
da qalkedonis momxre, magram is iZulebuli gaxda 648 wels moewvia kreba<br />
dvinSi, man gamosca epistole monofizituri swavlebiT. imperatorma konsta<br />
II-m (641-668 ww.) daarwmuna somxebi, ar daetovebinaT berZnebi. imperatori<br />
jariT Sevida karinSi (somxeTSi), mivida dvinSi nersesTan, daniSna mSvidobis<br />
liturgia. wirvis dros nersesma aRiara qalkedonis kreba.<br />
663 wels somxeTi moeqca arabTa Zalauflebis qveS da daiwyo kvlav<br />
<strong>Tavi</strong>si gancalkevebuli saeklesio cxovreba, magram unias formalurad kvlav<br />
ar uaryofda. somxebma yuradReba ar miaqcies trulis krebis im<br />
kanonebs, romelnic sagangebod somxuri Cveulebebis sawinaaRmdegod iyo<br />
mimarTuli. am dadgenilebebs mxedvelobaSi hyavdaT somxeTis marTlmadidebluri<br />
nawili alvaneTis kaTalikosis meTaurobiT, es iyo (700 wels)<br />
nerses-bakuri. is locvebSi moixseniebda berZenTa mefes. amis gamo misma<br />
konkurentma, mTavarma kaTalikosma, isaak (sahak) III egiam (iliam) (713-717)<br />
daabezRa is arabTa winaSe, rogorc arabTa moRalate. xalifam gagzavna jari<br />
da moiTxova, nersess uareyo berZnuli rwmena: sahak-ilia alvaneTSi Cavida<br />
xalifas moTxovniT, nersesis kaTedralur qalaq bardavSi. nersesi ar daemor-<br />
Cila, is Seipyres, daades borkilebi da borkilebSi gardaicvala.<br />
maSin Seadgines sagangebo aqti, romelSic uaryofdnen marTlmadideblobas<br />
da aRiarebdnen monofizitobas (707 w.), yvelam xeli moawera, xolo<br />
somxuri erTiani monofizituri <strong>eklesia</strong> aRdga. 28<br />
v. v. <strong>VI</strong>I <strong>VI</strong>I msoflio msoflio kreba kreba _ _ xatmebrZoloba. xatmebrZoloba. 787 787 w.<br />
w.<br />
a. kartaSevi ganagrZobs _ jer kidev 713 wels bizantiis somexi imperatori<br />
filipike-vardane apirebda gamoeca kanoni xatebis Tayvaniscemis winaaRmdeg.<br />
is ase iyo ganwyobili <strong>Tavi</strong>si monoTelituri ideologiiTac da <strong>Tavi</strong>si<br />
adgilobrivi somxur-pavlikianuri (eretikuli) aRzrdiTac, romelic mtrobda<br />
saeklesio kults, magram xatmebrZoloba daiwyo imperator lev isavrosis<br />
(717-741 ww.) dros. igi iyo frigiis samxedro gubernatori (warmoSobiT<br />
sirieli _ semiti). iq aRizarda da mieCvia xatmebrZolobas, romelic<br />
saerTod miRebuli iyo rogorc somxeTSi warmoSobil pavlikianobaSi, ise<br />
frigiul montanistebsa da novatianebSi. 717 wels arabebma alya Semoavles<br />
konstantinopols. imperia mxolod dedaqalaqisagan Sesdgeboda. erTi<br />
wlis Semdeg, 718 wels arabebma alya moxsnes, dakarges 150 aTasi kaci da<br />
male berZnebs arabebma waarTves somxeTi, kapadokia, biTvinia. levma daamarcxa<br />
arabebi frigiaSi 740 wels. amas levma miaRwia Zveli armiis reorganizaciiT.<br />
<strong>Tavi</strong>si mmarTvelobis me-10 wels is xatTa winaaRmdeg gamovida _<br />
754 weli. bizantiis TiTqmis yvela episkoposi (ricxviT 338) gamovida<br />
xatebis winaaRmdeg (isavria-siriaSi hyvaoda xatmebrZoluri pavlikianoba<br />
da massalianoba).
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
653<br />
levi mtrulad iyo ganwyobili papis mimarT... aqamde Zveli `didi saberZneTi~,<br />
e.i. italiis samxreTi (apulia, kalabria, sicilia), sadac cxovrobdnen<br />
berZnebi da am droisaTvis <strong>Tavi</strong>anT berZnul enaze laparakobdnen, da<br />
agreTve mTeli balkaneTis naxevarkunZuli (axaia, epiri, Tesalia, iliria,<br />
makedonia, dakia, mezia, dardania) imperiis Zvel imperatorTa mier dayofis<br />
Sesabamisad, iTvleboda dasavleT romis imperiis provinciebad da amitom<br />
romis patriarqis saeklesio kuTvnilebad, magram iq saeklesio cxovreba,<br />
saeklesio ena, wesi da Cveuleba mimdinareobda ara laTinur, aramed berZnul<br />
enaze (e.i. marTalia, balkaneTis naxevarkunZuli samxreT italiasTan erTad<br />
papis iurisdiqciaSi Sedioda, magram aq saeklesio ena iyo ara laTinuri,<br />
aramed berZnuli). laTinuri Cveuleba da ena is-is iyo iwyebda berZnuli<br />
enis Seviwroebas italiis samxreTsa da ukidures dasavleTSi (axaiesa da<br />
makedoniaSi). imperatorma levma, papis siZulvilis gamo, krebebis gareSe,<br />
Secvala sapatriarqoTa sazRvrebi romisa da konstantinopolisa. man ZaliT<br />
waarTva iurisdiqcia am vrcel teritoriaze da aseulobiT eparqia da<br />
saepiskoposo dauqvemdebara konstantinopolis arqiepiskoposs (e.i. balkaneTis<br />
naxevarkunZuli sxva teritoriebTan erTad CamoarTva papis iurisdiqcias<br />
da gadasca konstantinopols), ramac gaaRiziana romi. swored es<br />
gaRizianeba romsa da konstantinopols Soris safuZvlad daedo patriarq<br />
fotis (IX s.) dros <strong>eklesia</strong>Ta momaval ganxeTqilebas. 29 (aRsaniSnavia, rom<br />
bizantiis saxelmwifo ena <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisamde iyo ara berZnuli,<br />
aramed laTinuri). berZnuli ena aq saeklesio ena iyo... kartaSevi ase<br />
aRwers bizantiaSi laTinuri saxelmwifo enis Secvlas berZnuli eniT _<br />
imperatori mavriki (582-602) kapadokieli iyo da cudad esmoda laTinuri<br />
ena. man sabolood oficialur saxelmwifo enad SemoiRo berZnuli ena<br />
laTinuri enis nacvlad (e.i. ukve dawyebuli procesi sabolood daasrula).<br />
`es detali asimbolizirebda aRmosavleT romis imperiis (bizantiis) wasvlas<br />
dasavleT romis imperiis batonobisagan~. 30<br />
imperator levis politikis gamgrZelebeli iyo misi Svili konstantine<br />
V (741-775), romelmac xatmebrZoloba devnamde miiyvana. mas uwodebdnen<br />
`kopronims~ (nexvians). qarTulad ki, rogorc es matianedan Cans, `skore~<br />
erqva (amJamadac `skore~ _ frinvelis ganavals qvia). mas aujanyda misi dis<br />
qmari, somexi ardavazdi (romelic mxedarTmTavari iyo somxeTSi arabTa<br />
winaaRmdeg). ardavazdi Cavida konstantinopolSi, xelSi aiRo xelisufleba<br />
da gamoacxada xatTayvaniscema. erTi wlis Semdeg imperatorma konstantinem<br />
xelisufleba daibruna. 754 wels Catarda xatmebrZolTa kreba. daiwyo<br />
eklesiebidan xatebis gamotana. xatTayvanismcemeli berebi midiodnen emigraciaSi<br />
_ Savi zRvis Crdilo sanapiroze, yirimSi, xersonesSi, arabTa mier<br />
dapyrobil antioqiasa da aleqsandriis sapatriarqoebSi, sadac ar iyo devna.<br />
ber-monazvnoba gamocxadda danaSaulad, maT awamebdnen da klavdnen.
654 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
garda konstantinopolisa, sxva sapatriarqoebSi, romelnic im dros imperiis<br />
gareT mdebareobdnen, srulebiT wynarad uyurebdnen bizantiur kamaTs.<br />
irines mefobisas (<strong>Tavi</strong>s Svil konstantine <strong>VI</strong>-sTan erTad (780-790) xat-<br />
Tayvaniscema aRsdga. berebi ukan brundebodnen, magram es politika frTxilad<br />
tardeboda.<br />
<strong>VI</strong>I msoflio kreba (787 w.) Catarda nikeaSi, romelic axlos iyo<br />
dedaqalaqTan _ irinesa da konstantines dros. Catarda 8 sxdoma. I nikeaSi<br />
24.09. bolo 787 wels 24.10. konstantinopolSi. mas eswreboda 350-368<br />
wevri. xatTayvaniscema aRsdga. dadginda: `safuZveli xatTayvaniscemisa _<br />
esaa eklesiis gadmocema; ukamaTo saxe (nimuSi) _ jvris Tayvaniscema...~<br />
788 wels irinem gadawyvita ganeSorebina 18 wlis konstantine sacolisagan<br />
da misTvis misi nebis sawinaaRmdegod SeerTo somexi maria. konstantines<br />
simkacrem SeTqmulTa mimarT TviT somxeTSi ajanyeba gamoiwvia (793).<br />
konstantine gaSorda somex marias.<br />
irine 797-802 ww-Si erTmmarTveli gaxda. misi Camogdebis Semdeg 802<br />
wlidan 860 wlamde basili I makedonelis (860) gamefebamde saimperatoro<br />
taxtze avida ori arabi, erTi arabcoliani berZeni, erTi somexi da sami<br />
frigieli; maTTvis xatebis Tayvaniscema ucxo iyo. xatTayvaniscema ufro<br />
`elinur~ dasavleTis provinciebSi (sicilia, samxreT italia, aqaia-aTenSi)<br />
iyo gavrcelebuli. jari, ZiriTadad, somxuri provinciebidan iyo da somxur<br />
provinciebSi daqiravebuli jariskacebisagan Sedgeboda, romlebic xatTayvaniscemas<br />
kerpTayvanismcemlobasTan aigivebdnen.<br />
imperatorebis nikoforesa (802-811) da mixail I rangaves (811-813) (romelic<br />
yofili ministri _ kurapalati iyo sasaxleSi), Semdeg imperatori gaxda<br />
lev V somexi (813-820) _ xatmebrZoli. 815 wels Catarda meore xatmebrZoluri<br />
kreba. am krebam Zala daubruna 754 wlis xatmebrZolur krebas,<br />
xolo 787 wels xatTayvanismcemluri kreba Zaladakargulad gamocxadda.<br />
imperatori mixeil II travli (820-829) pavlikiani iyo, romelsac ewodeboda<br />
aTigani. zogierTi bizantisti aigivebs maT `cignebTan~. is religiuri<br />
sindisis damcveli iyo, amitomac xatTayvanismcemlebs ar devnida. 822-823<br />
ww. ajanyda Toma slavi, man miimxro spars-somex-qarTvel-kavkasielebi.<br />
imperatori Teofile (829-842) xatmebrZoli iyo. man SeirTo naxevradsomexi<br />
Teodora. qmris sikvdilis Semdeg Teodora gamefda. mas hyavda Ze _<br />
38 wlis mixail III. saxelmwifos marTavda mcire jgufi somxebisa _ Teodoras<br />
naTesavebi. mmarTvelebi erovnebiT somxebi logoTeti Teokrite, barda,<br />
Teodoras Zma da magistrosi manuili _ gvardiuli korpusis meTauri _<br />
Teodoras biZa. saxelmwifoSi iseTi atmosfero iyo, rom yvela regentma<br />
gadawyvita aRedginaT xatebis Tayvaniscema da SeewyvitaT devna. gadasaxlebulebi<br />
gaa<strong>Tavi</strong>sufles. 843 wlis 11 marts, didmarxvis pirvel kviras erisa<br />
da samRvdeloebis saerTo wirvaze aRsdga xatebis Tayvaniscema Teodorasa<br />
da misi regentebis mier. es aris saeklesio dResaswaulis _ `marTlmadideblobis<br />
zeimis~ dRe. 31
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
z. z. somxuri somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>II-X <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />
saukuneebSi<br />
655<br />
707 wels xalifas gulis mosagebad somxurma <strong>eklesia</strong>m kavSiri gawyvita<br />
(formalurad) berZnul <strong>eklesia</strong>sTan da gaagrZela <strong>Tavi</strong>si erovnul-monofizituri<br />
cxovreba. kaTalikosma ioane oZunelma (717-729) moiwvia kreba siriel<br />
iakobitebTan erTad manaskertSi da anaTemas gadasca eretikosebi (e.i<br />
marTlmadideblebi), aikrZala berZnuli Cvevebis darCenili saeklesio naS-<br />
Tebi, aikrZala afuebuli puri(!), aikrZala Sobis dResaswauli 25 dekembers,<br />
gancalkevebiT gancxadebisagan (6 ianvrisagan) aikrZala didmarxvis yvela<br />
dReebSi Tevzis, Rvinisa da zeTis gamoyeneba. male somxuri <strong>eklesia</strong> mivida<br />
<strong>Tavi</strong>s xatmebrZolobamde. xatebi im dros somxebs ar hqondaT, magram Tayvans<br />
scemdnen jvrebsa da nawilebs. xatebs eklesiebSi dekoraciuli mizniT<br />
kidebdnen, amitomac eklesiebs TiTqmis ar xatavdnen. moxatavdnen xolme<br />
arabeskebiTa da CitebiT, xanac srulebiT ar xatavdnen. roca X saukunis<br />
bolos kaTalikosma vaganma gamoiCina siyvaruli berZnuli ikonostasebis<br />
mimarT, is taxtidan Camoagdes. 32<br />
zemoT moyvanilidan naTlad Cans, rom V-X saukuneebSi somxuri <strong>eklesia</strong><br />
iyo mZlavri organizacia, romelic <strong>Tavi</strong>si gavlenis sferoSi moicavda<br />
istoriuli somxeTis gareT myof teritoriebsac (alvaneTs <strong>VI</strong>I-X saukuneeb-<br />
Si, taosa da samxreT saqarTvelos <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi da qvemo qarTls IX-<br />
X saukuneebSi). TviT somxur <strong>eklesia</strong>s angariSs uwevdnen bizantiis imperiaSi.<br />
saimperatoro karze didi gavlena hqondaT somxebs. sparseTis SahebisaTvis<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> srulebiT misaRebi iyo da pativcemuli. arabebic<br />
aseve aZlierebdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, amitomac amgvar situaciaSi gacilebiT<br />
ufro SesaZlebeli iyo qarTvelebs mieRoT imperiebis mier pativcemuli<br />
somxuri sarwmunoeba da gadaqceuliyvnen somxuri eklesiis<br />
samwysod, vidre is, rom somxebs mieRoT qalkedonitoba da amis gamo isini<br />
`gaqarTvelebuliyvnen~. miT umetes, rom TviT somxur <strong>eklesia</strong>Si qalkedonituri<br />
frTa Zlieri iyo IX-X saukuneebSic ki.<br />
somxuri eklesiis pretenziebi <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis dauflebisaTvis<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> sparsTa da arabTa imperiebma usazRvrod ganadides, 33<br />
gaaZlieres, somxebs daumorCiles sxva arasomexi xalxebi, sxva qristianuli<br />
eklesiebi, kerZod, istorikos sebeosis Tanaxmad, sparselebma <strong>VI</strong>I saukunis<br />
10-ian wlebSi somxur <strong>eklesia</strong>s daumorCiles sxva arasomexi qristianuli<br />
eklesiebi imiT, rom sparseTis imperiaSi mcxovrebi qristianebi aiZules<br />
mieRoT `somxuri sarwmunoeba~, amasve aRniSnavs mose kalankatuelic,<br />
arabTa xalifam somxebs ierarqiulad dauqvemdebara albaneTis <strong>eklesia</strong>,
656 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
riTac am eklesiis avtokefalia gauqmda. amis Semdeg srulebiT moispo<br />
albanTa eklesiis nacionaluri saxe da is gasomxda. am eklesiis gasomxeba,<br />
kerZod, imiT gamoixata, rom xmarebidan ganidevna albanuri damwerloba,<br />
romlis adgili aq daiWira somxurma anbanma (anu, rac igivea, mesrop maStocis<br />
anbanma). aq dainerga somxuri wirva-locvis wesi da alvanTa <strong>eklesia</strong><br />
daemorCila `wmida grigoris taxts~, anu dvinis sakaTalikosos somxeTSi.<br />
sruli ufleba gvaqvs, imdroindeli saerTaSoriso situaciidan gamomdinare,<br />
vifiqroT, rom am dros (<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss.) dampyrobelma imperiebma (sparselebisa<br />
da arabebisam) saqarTvelos im miwa-wyalzec gaavrcela somxuri eklesiis<br />
gavlena, romelic somxeTis mezoblad mdebareobda.<br />
cnobilia, rom berZnul-bizantiuri da somxuri eklesiebi erTmaneTs SeukavSirdnen<br />
erekle keisris dros, ufro metic, somxuri eklesiis erTi nawili<br />
saerTod SeuerTda berZnul <strong>eklesia</strong>s. kerZod, somxeTis is nawili,<br />
romelic bizantiiis imperiis sazRvrebSi arsebobda. berZnul-somxuri eklesiebis<br />
erToba gagrZelebula 85 wels, vidre <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisamde,<br />
rogorc a. kartaSevi wers: _ `somxuri eklesiis nawilis SeerTeba berZnebTan<br />
(sarwmunoebrivad) moxda kaTalikos ezras erTpirovnuli gadawyvetilebiT.<br />
ezra <strong>Tavi</strong>s banakSi gamoiZaxa imperatorma iraklim. aq ezra eziara da<br />
swira, aqve somexTa kaTalikosma gadawyvita SeerTeboda berZnul ierarqias.<br />
ezra cxovrobda somxeTis berZnul nawilSi da ebrZoda mis mowinaaRmdege<br />
kaTalikos qristefores. iraklis mier rwmenis aRmsarebloba mowodebuli<br />
iyo somxebisaTvis misaRebi saxiT.<br />
maSasadame, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisamde berZnul somxeTSi SeiZleba iTqvas,<br />
arsebobda marTlmadidebluri qalkedonuri <strong>eklesia</strong>. ziarebisas gamoiyeneboda<br />
afuebuli puri da wyalgareuli Rvino (rogorc qarTul <strong>eklesia</strong>Si).<br />
cnobilia, rom tao (da mesxeTis zogierTi nawili) politikuri TvalsazrisiT<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> somxeTis SemadgenlobaSia. taos (da mesxeTis sxva<br />
nawilebs) miiCneven bizantiur somxeTSi Semaval teritoriad, amitomac<br />
taos da mesxeTis zogierT nawilSi bizantiur-somxuri eklesiebis `erTobis~<br />
dros batonobda marTlmadidebluri sarwmunoeba, oRond aq eklesieb-<br />
Si wirva-locvis dros gamoiyeneboda somxuri ena. SeiZleba iTqvas, rom ara<br />
marto berZnul somxeTSi, aramed saerTod somxeTSi, somexTa kaTalikos<br />
eliamde ase Tu ise qalkedonuri sarwmunoeba arsebobda.<br />
somxeTSi 663 wlis Semdeg arabTa Zalaufleba damyarda. somxebma ar<br />
uaryves `unia~ berZnebTan. magram imis Semdeg, rac arabTa xelisuflebasTan<br />
somexma samRvdeloebam daamyara megobruli urTierToba, xolo 681 wels <strong>VI</strong><br />
msoflio krebam dagmo monoTelitoba, somxeTma TandaTanobiT gawyvita saeklesio<br />
urTierToba bizantiasTan, arabTa xelisuflebac amis msurveli iyo.<br />
arabebTan axlo urTierToba daamyares somexTa kaTalikosebma sahak III<br />
Zoraforecma (677-703); ilia (elia) I-ma (703-717); hovhanes oZnecma (717-728).
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
657<br />
swored maT dros somxurma <strong>eklesia</strong>m uaryo erToba berZnul <strong>eklesia</strong>sTan<br />
da sabolood daubrunda monofizitobas.<br />
kaTalikos sahak III-s arabTa sardali Sehpirebia `...Sevasruleb da gavakeTeb<br />
yovelives, rasac werilSi iTxov Cemgan da dae, Seni RvTisnieri<br />
locva-kurTxeva aRsruldes Cems mimarT~. sahak kaTalikosis Tanmxlebma<br />
pirebma arabi sardlis `werilobiTi fici wamoiRes da dabrundnen somexTa<br />
qveyanaSi~. somxebma irwmunes es fici da `amis Semdeg monuri morCilebiT<br />
emsaxurebodnen ismaitelebs~, _ wers istorikosi Revondi. 34<br />
cnobilia, arabTa mxardaWeriT Tu rogor sastikad dasaja somexTa kaTalikosma<br />
eliam albaneTis avtokefaluri <strong>eklesia</strong> da misi kaTalikosi bizantiuri<br />
orientaciis gamo.<br />
elias Semdgomi kaTalikosi hovhanesic arabTaTvis sasurveli kacia.<br />
TviT arabTa xalifam masTan xelSekruleba dado. arabebma somxuri eklesiis<br />
saxiT dasayrdeni SeiZines somxeTsa da dapyrobil amierkavkasiaSi. arabebs<br />
iseTi kargi urTierToba hqondaT somex samRvdeloebasTan, rom legendac<br />
ki Seqmnila, TiTqosda TviT winaswarmetyvel muhameds daudevs xelSekruleba<br />
somxebTan.<br />
`hovhanesi Turme imdeni uqiaT xalifa omar II-saTvis (717-720), rom mas<br />
saocrad mondomebia exila es sakvirveli pirovneba da <strong>Tavi</strong>sTan miewvia<br />
kidec... kaTalikosma sTxova xalifas, rom somexTaTvis rwmenis <strong>Tavi</strong>sufleba<br />
mieniWebina da gadasaxadi ar moeTxova somxuri eklesiisaTvis. xalifam<br />
daakmayofila hovhanesis Txovna, riTac arabTa xelisufleba dasayrdens<br />
iZenda somxeTSi... somexTa Soris bolo xanebamde SemorCenilia gadmocemebi<br />
arabTa mfarvelobiT hovhanes oZnecis brZolis Taobaze qalkedonianobisa<br />
da bizantiis winaaRmdeg... erTi somxuri Tqmulebis mixedviT, viTomc<br />
TviT islamis fuZemdebels, winaswarmetyvel muhameds daudvia xelSekruleba<br />
somxebTan, romliTac rwmenis <strong>Tavi</strong>sufleba miuniWebia maTTvis, amasTanave<br />
mRvdlebi, aznaurebi da mxedrebic gau<strong>Tavi</strong>suflebia gadasaxadebisagan. arabebTan<br />
zavis dasamyareblad wasul somexTa zemoxsenebul kaTalikos sahak<br />
III-s, TiTqos xelT hqonda aRniSnuli xelSekruleba~. 35<br />
arabebi gansakuTrebiT devnidnen qarTvel mefeTa samefo saxls. dasces<br />
igi, xolo amave dros somxeTSi mefoba aRadgines. `matiane qarTlisaAs~<br />
Tanaxmad, romelic cnobilia, rogorc umetes SemTxvevaSi sinamdvilis simarTliT<br />
aRmweri Txzuleba, arabebi devnidnen xosroian-gorgaslianTa qarTul<br />
samefo saxls. _ `xolo amieriTgan iwyo Semcirebad mefobaman didTa mefe-<br />
Ta xuasroanTman. pirvelad, ufleba sarkinozTa gandidna da mierTagan<br />
mieca yoveli ese qveyana JamiTi-Jamad rbevasa da oxrebasa. meored iqna<br />
simravle mTavarTa qveyanasa qarTlisasa da Seeria brZola, iqmnes mter<br />
urTierTs da ukeTu vinme gamoCndis SvilTa Soris vaxtangisTa, romelimca<br />
Rirs iyo mefed, iqmnis Semcirebul sarkinozTagan. rameTu daipyres qalaqi
658 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
tfilisi agarianTa, Seqmnes saxlad sayofelad Tvisad, miiRebdes xarksa<br />
qveyanasa amisgan, romelsa hqvian xaraja, rameTu gangebiTa RmrTisaTa simravlisaTvis<br />
codvaTa CvenTasa gandidna naTesavi agarianTa~. 36<br />
qarTveli mefeebis gandevnisa da samefo saxlis ganadgurebis Semdeg<br />
arabebma somexi mefe aSot I cnes qarTvelTa mefedac. aSot I da misi<br />
memkvidreebi wyaroebSi ixsenieba rogorc `somexTa da qarTvelTa mefeebad~.<br />
aSot erkaTi somexTa da qarTvelTa SahinSahis tituliTac ixsenieba.<br />
somexi mefeebi, romelnic arabebma `qarTvelTa mefeebadac~ gamoacxades,<br />
ar cnes kaxeTis, dasavleT saqarTvelos da tao-klarjeTis qarTvelebma. am<br />
somex mefeebs xeli miuwvdebodaT mxolod Sida da qvemo qarTlze IX-X<br />
saukuneebSi, XI saukunis dasawyisSic. xolo qvemo qarTlSic saerTod Seiqmna<br />
somxuri, e.w. kvirikinTa samefo.<br />
saqarTvelos centrSi qvemo da Sida qarTlSi somxurma <strong>eklesia</strong>m gavlena<br />
moi pova, gansakuTrebiT qvemo qarTlSi. swored saqarTvelos gulSi<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis gavlenis Sesustebis dros, qarTvelebma igrZnes, rom<br />
qarTveli xalxis gamaerTianebeli Zala iyo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. amitomac<br />
qarTvelebi tao-klarjeTSi, dasavleT saqarTvelosa da hereTSi mWidrod<br />
erTiandebian <strong>qarTuli</strong> eklesiis irgvliv. taosa da mimdebare provinciebis<br />
qarTveloba <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg, dasavleT saqarTvelos qarTveloba <strong>VI</strong>II-<br />
X saukuneebSi da hereTis qarTveloba X <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
erTguli mrevli xdeba. amave dros ki swored saqarTvelos gulSi, Sida da<br />
qvemo qarTlSi, xeli naklebad miuwvdeba qarTul <strong>eklesia</strong>s, aq somxuri<br />
eklesiis (gansakuTrebiT qvemo qarTlSi) gavlena vrceldeba arabTa xelSewyobiT.<br />
`bizantiis sazRvarze, e.w. sasazRvro zonaSi, saxelmwifos yuradReba upirvelesad<br />
sam qveyanazea mi pyrobili. esenia: asureTi, ufro sworad, misi<br />
Crdilo nawili, zemo SuamdinareTi (jazira) da somxeTi _ amis gamo saxalifo<br />
xelisufleba yoveli RoniT cdilobda somxeTSi <strong>Tavi</strong>si Zalauflebis<br />
ganmtkicebas. somxeTis eklesiisa Tu saero zedafenis erTi nawilis saxiT<br />
SedarebiT saimedo dasayrdeni gaiCina. amgvari viTarebis Sedegia, rom<br />
somexi bagratunebi xSirad saxalifos keTilganwyobilebiT sargeblobdnen<br />
da maTi Zalauflebac TandaTan mtkicdeboda somxeTSi... swored amgvar<br />
pirobebSi moxda, rom saxalifos nebiTa Tu TanxmobiT somxeTis mTavari<br />
aSot I jer 862 wels somxeTis mTavarTa-mTavari gaxda, xolo 884/85 wels<br />
aRdgenil iqna V s-is pirvel mesamedSi (428 w.) gauqmebuli, dacemuli<br />
somxeTis samefo. saxalifos nebarTviT aRdgenili somxeTis samefos taxtze<br />
igive aSot I aiyvanes... xalifebi somex xelisufalTa gamoyenebiT, maTi<br />
meSveobiTac apirebdnen somxeTSi arsebul, centraluri xelisuflebisagan<br />
gandgomis mosurne arabuli saamiroebis daqvemdebarebas. vfiqrobT, swored<br />
ase unda gavigoT is faqti, rom aSot I-is xelisuflebas saxalifos nebiT
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
659<br />
unda damorCilebodnen istoriuli somxeTis teritoriaze mdebare arabuli<br />
saamiroebic... aseT viTarebaSi savsebiT mosalodnelia, saxalifo kars<br />
somexTa xelisufali aSot I qarTlis mTavradac ecno. marTlac, rogorc<br />
zemoT aRvniSneT, aSot I SedarebiT mogviano xanis somxur wyaroebSi ixsenieba<br />
ara marto somexTa, aramed `somexTa da qarTvelTa mTavarTa-mTavrad~.<br />
aseve aSot I da misi memkvidreebi somxur wyaroebSive `somexTa da qarTvelTa<br />
mefeebad~ iwodebian. dReisaTvis araerTi mkvlevaria im azrisa, rom `somex-<br />
Ta da qarTvelTa mTavarTa mTavris~ tituli aSot I-s swored xalifam<br />
uwyaloba. aseve, 922 wels xalifas unda eboZebina somexTa mefe aSot<br />
erkaTisTvis ara marto somexTa, aramed `somexTa da qarTvelTa SahinSahis~<br />
tituli... rac 862 wels aSot I-s saxalifom `mTavarTa mTavris~ tituli<br />
uboZa, misTvis qarTlze meTvalyureobac unda miendo... radgan xalifebma<br />
somex xelisufalTa gamoyenebac scades somxeTis orguli amirebis dasaqvemdebareblad,<br />
bunebrivia, Tbilisis saamirosa da sazogadod `mourjulebel~<br />
qarTlze aSot I-isTvis daekisrebinaT Tvalyuris devneba... arc aSot I-s da<br />
mis memkvidreebs ar SeswevdaT Zala mTeli qarTlis dasamorCileblad,<br />
Tumca, am mimarTulebiT maT erTgvar warmatebas mainc miaRwies. somexma<br />
mefeebma SesZles esargeblaT qarTvel xelisufalTa Soris arsebuli winaaRmdegobiT,<br />
kerZod, guram mamfalis saxlis ganadgurebiT, agreTve Tbilisis<br />
amirebis sisustiT da TandaTan qvemo qarTlis mniSvnelovani nawili<br />
daisakuTres. gasaTvaliswinebelia, rom arabTa batonobis Sesustebis Jams<br />
somxeTi TiTqmis erTian qveyanas, erTian saxelmwifos warmoadgenda~. 37<br />
Tu Tbilisis saamiro da qvemo qarTli somex mefeebs daemorCila, maT<br />
qarTlis umetes nawilzec (igulisxmeba Sida qarTli) gavlena eqnebodaT.<br />
Cans, am mizeziTac iyo gamowveuli is, rom kaxeTis, egris-afxazeTis Tu taoklarjeTis<br />
konsolidaciisa da am kuTxeebSi centralizebuli <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrivi<br />
erTeulebis gaCenis Semdeg Sida qarTli kvlav daSlildayofili<br />
iyo ramdenime sagvareulos Soris, xolo qvemo qarTlSi saerTod<br />
qarTul-erovnuli mmarTvelobiTi institutis nacvlad somxur-<strong>qarTuli</strong> samefo<br />
warmoiqmna (<strong>qarTuli</strong> imdenad, ramdenadac am kuTxis mosaxleoba eTnikurad<br />
qarTvelebs warmoadgenda, grigorianuli sarwmunoebis mqones anu `somxebs~).<br />
somxeTis samefos aRdgenis Semdeg somex mefeTa mTel samflobeloSi<br />
vrceldeba `somxuri sarwmunoeba~. aRsaniSnavia, rom TviT arabi mmarTvelebic<br />
ki xels uwyobdnen somxuri sarwmunoebis gavrcelebas. im mizezis gamo, rom<br />
qvemo qarTli somexi mefeebis xelqveiT moeqca, aq intensiurad vrceldeba<br />
grigorianoba. somex istorikos drasxanakertcs daculi hqonda cnoba, romlis<br />
Tanaxmadac, erTi arabi rjulismoZRvari amxelda, Turme arab mmarTvels<br />
somxuri sarwmunoebis gavrcelebis xelSewyobis saqmeSi. erTi mahmadiani<br />
rjulis moZRvari Turme ase mimarTavda arab mmarTvels: ganZis gulisaTvis<br />
somex qristianTa `moZRvrebis gavrcelebas ratom uwyob xels?~ 38
660 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
somex mefeebs, romelTac `somexTa da qarTvelTa SahinSahis~ tituli<br />
hqondaT arabTagan miRebuli, albaT, xeli unda SeewyoT maTi gavlenis<br />
sferoSi moqceuli mezobeli qveynebis, maT Soris, Sida da qvemo qarTlSi<br />
`somxuri sarwmunoebis~ gavrcelebisa da qalkedonuri, anu `<strong>qarTuli</strong> sarwmunoebis~<br />
devnisaTvis.<br />
`naTelia, rom somexi mefe-mTavrebi Tu somxuri eklesiis mesveurebi<br />
qrTamiT bevr rames aRwevdnen arabTa xelisuflebasTan. am saSualebiT<br />
`somxuri qristianobis~ (grigorianobis) gavrcelebasac ki axerxebdnen mezobel<br />
mxareebSi. vfiqrobT, SesaZlebelia vivaraudoT, rom aSot I-ma da<br />
misma memkvidreebma _ sumbat I-ma da aSot II erkaTma aramarto somexTa,<br />
aramed `somexTa da qarTvelTa mTavarTa mTavrisa~ Tu mefis, anda SahinSahis<br />
titulebi rom miiRes arabTagan, aSot I-s arabebma rom miandes meTvalyureoba<br />
qarTlzec, xsenebul somex xelisufalT am saqmeSic unda daxmarebodaT<br />
qrTami, Zvirfasi saCuqrebi, saxalifos karis moqrTamva, mosyidva.<br />
sxvaTa Soris, aSot I-s 862 wels `mTavarTa mTavris~ tituli somxeTis<br />
arabi mmarTvelis, warmoSobiT somexi ali ibn iahia al-armanis xalifas<br />
winaSe SuamdgomlobiT mieniWa... imis gamo, rom bagratunebi mTel kavkasiaSi<br />
gabatonebaze ocnebobdnen, isini am mimarTulebiT pirvel rigSi qarTlis<br />
daqvemdebarebaze fiqrobdnen, rameTu qarTli ara marto saqarTvelos guls,<br />
aramed mTeli kavkasiis bunebriv centrsac warmoadgenda... sakuTriv qarTlSi<br />
Zlieri <strong>qarTuli</strong> politikuri erTeuli arc IX saukunis dasasrulisaTvis<br />
da arc momdevno xanebSi ar arsebobda, calkeuli <strong>qarTuli</strong> samefo-samTavroebic<br />
erTmaneTs ebrZodnen pirvelobisaTvis da TiTqmis erTiani somxeTis<br />
mefeebma, somexma bagratunebma, rogorc ukve iTqva, moaxerxes droebiT esargeblaT<br />
amiT, IX-X saukuneTa mijnaze somexTa mefe pretenzias rom acxadebda<br />
TiTqmis mTel saqarTveloze, saxeldobr, qarTlsa da darialzec, amis<br />
Sesaxeb araerTi cnoba moipoveba drasxanakertcis `somxeTis istoriaSi~...<br />
`...am dros egrisis mefem konstantinem... Sekriba jari da gaemarTa... raTa<br />
gugarTa qveyana da alanTa karis axlos mcxovrebi mosaxleoba erTxelve<br />
<strong>Tavi</strong>s xelqveiT daemorCilebina, radgan es xalxi sumbat mefes hyavda damor-<br />
Cilebuli da xelqveiTad qceuli~... 39<br />
drasxanakertci gugars uwodebs mTel qarTls. 40 misi azriT, somxeTs<br />
emezoblebian Semdegi xalxebi _ berZnebi, egriselebi, gugarelebi da utielebi.<br />
41 utielebi alvanelebi iyvnen, aRmosavleT saqarTvelos qarTvelebs (Sida<br />
da qvemo qarTlis mosaxleobas) ki gugarelebs uwodebs.<br />
gugarTa qveyana, misi azriT, somxeTis mefes emorCileba. gugarelebi, (anu<br />
mTeli aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba, qarTvelebi) somexi mefis xelqveiTia,<br />
maTze araviTari ufleba ara aqvs egris-afxazeTis mefes _ ase<br />
fiqrobs es istorikosi, romelic somxuri eklesiis meTauri _ kaTalikosi iyo.<br />
somexTa am kaTalikoss, cxadia, miaCnia, rom mas, iseve rogorc somexTa<br />
mefes, sruli ufleba aqvs mTel aRmosavleT saqarTveloze. Cans, es qveyana<br />
<strong>Tavi</strong>s samwysod miaCnda.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
661<br />
swored aseTi Tvalsazrisi edo safuZvlad somxur <strong>eklesia</strong>s, roca is<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis daqvemdebarebaze pretenzias acxadebda.<br />
`sazogadod, somxuri eklesiis didi pretenziebi mecnierebisaTvis kargadaa<br />
cnobili. marTalia, somxuri eklesiis mesveurTa miswrafebebs, ierarqiulad<br />
somxurisadmi daeqvemdebarebinaT <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c, praqtikulad<br />
TiTqmis araviTari Sedegi ar mohyolia, magram Sexla-Semoxla saukuneebis<br />
manZilze grZeldeboda. drodadro qarTul-somxuri eklesiebis urTierToba<br />
metismetad, ukiduresobamde mwvavdeboda. qarTlis mimarT somxuri eklesiis<br />
pretenziebis `dasasabuTeblad~ somxur garemoSi araerTi legenda<br />
warmoiqmna.<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis daqvemdebarebaze pretenzias stefane<br />
mtbevaris xanaSic acxadebda, maSin, rodesac <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> aSkarad<br />
aRmavlobis, gaZlierebis gzaze idga. 42 _ `somxuri eklesiis didi pretenziebi<br />
adridanve dasturdeba mas Semdeg, rac <strong>VI</strong>I saukunis damdegs<br />
qarTul-somxur eklesiebs Soris ganxeTqileba moxda, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
TandaTan mWidrod daukavSirda bizantias, berZnul <strong>eklesia</strong>s, xolo somxuri<br />
<strong>eklesia</strong> kvlavindeburad da kidev ufro mkveTrad dapirispirebuli<br />
aRmoCnda bizantiis <strong>eklesia</strong>sTan. sasanidTa iranis msgavsad, arabTa xelisuflebam<br />
ganizraxa esargebla amiT da somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s Tanamdgomad<br />
eqcia bizantiis winaaRmdeg brZolaSi~. 43<br />
a. abdalaZe wers: _ `sxvaTa Soris, IX saukunesa da X saukunis naxevar-<br />
Sic ki SeimCneva somxuri eklesiis erTgvari pretenzia ara marto mTels<br />
amierkavkasiaze, aramed Crdilo kavkasiazec~. 44<br />
Sida da qvemo qarTlisaTvis brZolisas, qarTvel xelisufalTa da somex<br />
mefeTa Soris, cxadia, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> qarTvel xelisufalTa mxares iyo,<br />
radganac somexi mefeebis gabatonebas qarTlSi Sedegad mohyveboda <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis an ganadgureba, anda somxuri eklesiisadmi daqvemdebareba am<br />
kuTxeSi. nawilobriv es asec moxda, qvemo qarTlSi somex mefeTa gabatonebis<br />
Semdeg adgilobrivi mkvidri qarTveli mosaxleoba somxuri eklesiis<br />
mrevlad iqca.<br />
`somex bagratun da lixsiqeTis mefeebs Soris qarTlisaTvis gaCaRebul<br />
brZolaSi qarTvelTa kaTalikosebi, mcxeTis sakaTalikoso taxti, ra Tqma<br />
unda, lixsiqeTis mefeebs dauWerda mxars, xolo somexTa mefeebs, rac ki<br />
SeeZlo, yovelgvari saSualebiT aRudgeboda win, rasac didi mniSvneloba<br />
unda hqonoda brZolis bedis lixsiqeTis mefeebis sasargeblod gadawyvetisaTvis.<br />
sxva rom ara iyos ra, qarTlSi somex bagratunTa SemoWras mohyveboda<br />
mTeli kavkasiis mimarT didi pretenziebis mqone somxuri eklesiis<br />
gaZliereba, misi SemoRweva qarTlis olqebSi, rac <strong>qarTuli</strong> eklesiis Tavkacebs<br />
aramc da aramc ar endomebodaT. ...somexTa mefeebTan WidilSi <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> uyoymanod unda damdgariyo lixsiqeTis mefeebis mxareze... 45
662 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
SeiZleba gamoiTqvas mosazreba imis Sesaxeb, rom SesaZloa, IX-X saukune-<br />
Ta periodSi qarTlis (mcxeTis) kaTalikosi ijda ara mcxeTaSi (qalaqSi),<br />
aramed jer guaram mamfalis `samamfloSi~, xolo Semdgom daviT kurapalatis<br />
`qarTvelTa samefoSi~. SeiZleba sakaTalikoso kari droebiT, gansakuTrebuli<br />
viTarebis gamo qalaq mcxeTaSi ar imyofeboda, Tumca ki mainc<br />
kaTalikoss `mcxeTeli mamamTavris~ tituli hqonda, mcxeTas uSualod emezobleboda<br />
Tbilisis saamiro. am saamiroze ufleba, rogorc zemoT iyo<br />
naTqvami, miniWebuli hqondaT somexTa mefeebs. saerTod, mTel qarTlze somexi<br />
mefeebi (da <strong>eklesia</strong>) pretenzias acxadebdnen. aseve, mcxeTis uSualo mezobeli<br />
hereTic, somxuri eklesiis gavlenis sferoSi iyo moqceuli. grigol<br />
xanZTelis cxovrebidan Cans, rom mis dros <strong>qarTuli</strong> eklesiis kreba, romelsac<br />
mravali episkoposi eswreboda, Catarda ara mcxeTaSi, aramed javaxeT-<br />
Si. am krebas axali kaTalikosi unda gamoerCia da taxtze daesva, amitomac<br />
mosalodneli iyo am krebis mcxeTaSi, anu sakaTalikoso qalaqSi Catareba,<br />
magram mcxeTel kaTalikoss javaxeTSi irCeven. saqme is unda yofiliyo,<br />
rom IX <strong>saukuneSi</strong> qarTlis samxreT miwebze arsebobda politikur-administraciuli<br />
erTeuli samamflos saxelwodebiT. samamflo moicavda samcxes,<br />
javaxeTs, TrialeTs, artaans, taSirs da abocs. samamflos damaarsebeli iyo<br />
aSot didi kurapalatis Ze _ guaram mamfali. guaramis sikvdilis Semdeg<br />
(882 w.) samamfloc daiSala da misi erTi nawili gasomxda. swored am<br />
samamfloSi unda yofiliyo gadasuli mcxeTis kaTalikosi arab-somexTa<br />
Tbilisisaken moZalebis Jams guaram mamfalis dros. amas TiTqosda miu-<br />
TiTebs is, rom giorgi merCules mier mocemuli cnobis Tanaxmad, mcxeTis<br />
kaTalikosis arCeva-dadgenaSi swored upiratesad samcxisa da javaxeTis<br />
(anu samamfloSi Semavali provinciebi) eriskacni da samRvdeloni monawileoben.<br />
agreTve monawileobda guaram mamfali, romelsac giorgi merCule<br />
did mamfals da did xelmwifes uwodebda. samcxe da TrialeTi samamflos<br />
ZiriTadi olqebi iyo. guaram mamfali gansakuTrebul yuradRebas rom aqcevda<br />
samcxes, iqidanac Cans, rom aq augia cixeebi _ oZrxe, jvaris cixe da<br />
lomsianTa. mcxeTeli kaTalikosis karis droebiT samamfloSi yofnas Sei-<br />
Zleba miuTiTebdes is, rom `samcxis ers~ da samcxel xelisufal mirians<br />
Zala SeswevT daadginon axali kaTalikosi. giorgi merCule wers... `aramed<br />
qarTlisa episkoposni mirvani arsenis mamisaTvis friad gulwyebul iyvnes<br />
amis mizezisaTvis, rameTu Tvinier ganzraxvisa maTsa mZlavr samcxisa eri-<br />
Ta ZeA Tvisi daadgina kaTalikosad TandgomiTa da kurTxeviTa mciredTa<br />
episkoposTaATa~. 46<br />
guaram mamfals ki surda, samcxisve episkoposi efrem mawyvereli daedgina<br />
kaTalikosad. orive sakaTalikoso kandidati efremica da arsenic, samcxelebi<br />
arian. `didi efrem uwinares mravliT wliT arsenisa iqna episkopos<br />
awyurisa saydarsa `samcxes~, 47 magram `samcxis eris mZlavrobiT sakaTal-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
663<br />
ikoso taxtze ukve auyvaniaT arseni, arsenis mamis, mirvan samcxeli xelisuflis<br />
survilis Tanaxmad. guaram mamfals surda gadaeyenebina sakaTalikoso<br />
taxtidan arseni da mis magier efremi daedgina. am mizezis gamo, is<br />
unda cdiliyo saeklesio kreba (romelsac ufleba hqonda amgvari moqmedebisa)<br />
Caetarebina rac SeiZleba samcxedan Sors, raTa `samcxis ers~ ar<br />
hqonoda krebaze zemoqmedebis saSualeba. marTlac, krebas iwveven javaxeT-<br />
Si. ratom ar iwveven krebas mcxeTaSi an sxvagan? Cans, swored imis gamo,<br />
rom samamflo aris is politikuri olqi, sadac <strong>Tavi</strong>sufalad moqmedebs<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. Cans, mcxeTaSi, Sida qarTlsa da sxva kuTxeebSi arabsomexTa<br />
mZlavrobis gamo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>suflad ver moqmedebs.<br />
cnobilia, rom <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebSi mcxeTa ise iyo dangreuli, rom iq<br />
arCil mefe ver dajda egrisidan dabrunebis Semdeg. _ `xolo garyvnili<br />
iyo sayofelad mcxeTa. gardamovida arCil egrisiT da dajda nacixarsa<br />
xidrisasa~. 48 mcxeTaze ukeTesi samyofeli xidris nacixari yofila, sadac<br />
arCili dajda, magram, Cans, aqac yofna SeuZlebeli iyo da is kaxeTSi<br />
gadavida, Tumca mainc awames. SeiZleba imis Semdeg, rac qarTlis erismTavrebma<br />
(bagrationebma) datoves Sida qarTli da miaSures samxreT saqarTvelos,<br />
kaTalikosis taxtic droebiT maT gahyva. albaT amitomacaa, rom guaram<br />
mamfali <strong>Tavi</strong>s qveyanaSi iwvevs saeklesio krebas `da swrafad brZana<br />
Sekreba episkoposTa da udabnoAsa mamaTa. da yovelni Semokrebs javaxeTs...~<br />
(aRsaniSnavia, rom klarjeTSi am dros saeklesio mSenebloba mimdinareobda,<br />
romelic dasrulebuli ar iyo. mcxeTaSi mogvianebiT patriarq<br />
melqisedeks aRudgenia taZari da qalaqi (X saukunis bolos da XI saukunis<br />
dasawyisSi). 49 es imas ar niSnavs, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s aRmosavleT<br />
saqarTveloSi realuri Zalaufleba ar hqonda, magram radganac es mxare<br />
am dros iyo Zalze xSiri omebis asparezi arab-somexTa da qarTvelTa<br />
(afxaz, tao-klarjel da kaxel mflobelTa) Soris. amitomac SeiZleba<br />
sakaTalikoso kari samamfloSi iyo, xolo samamflos daSlis Semdeg kaTalikosi<br />
SeiZleba tao-klarjeTSi daviT kurapalatis karze imyofeboda.<br />
iahia antioqieli wers: daviT kurapalatma elCad berZenTa imperatorTan<br />
kaTalikosi gaagzavnao.<br />
Cven zemoT moyvaniliT mxolod imis Tqma gvsurda, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
centri ise dasustebuli iyo arab-somexTa Sida da qvemo qarTlze<br />
batonobisas, rom mas araviTari Zala ar Seswevda <strong>qarTuli</strong> qristianoba<br />
gaevrcelebina hereTSi, dasavleT saqarTvelosa da taoSi da es mxareebi<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi moeqcia. magram radganac centris amgvari<br />
krizisuli yofis drosac ki <strong>qarTuli</strong> qristianoba mainc gaZlierda<br />
hereTSi, dasavleT saqarTvelosa da taoSi, gviCvenebs, rom am provinciebSi<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m gaimarjva ara garedan Zaldataneba-iZulebis Sedegad,<br />
aramed Sinagani moTxovnilebis ZaliT. magaliTad, <strong>qarTuli</strong> eklesiis centrs<br />
Zala ar Seswevda hereTis vrceli mxare moeqcia qalkedonitobaze,
664 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
magram radganac hereTi gaqalkedonitda, miuTiTebs, rom es procesi aq iyo<br />
Sinagani moTxovnis Sedegi (e.i. qarTvel xalxTan, qarTul <strong>eklesia</strong>sTan dabrunebis<br />
moTxovna) da ara garedan Zaldatanebisa. aseve iTqmis taosa da<br />
dasavleT saqarTvelozec. hereTSi, taosa da dasavleT saqarTveloSi qarTulma<br />
<strong>eklesia</strong>m gaimarjva am kuTxeebis adgilobrivi <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />
TviTSegnebisa da TviTSemecnebis gazrdis Sedegad. hereTma da taom uaryves<br />
somxeTis <strong>eklesia</strong> da daubrundnen deda <strong>eklesia</strong>s (romelic am dros dasustebuli<br />
iyo), xolo dasavleT saqarTvelos qarTvelebma uaryves berZnuli<br />
<strong>eklesia</strong> da daubrundnen qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> amiT gaZlierda da is gaZlierda periferiebis dabrunebis<br />
Semdeg. cxadia, hereTisa da taos dakargvam <strong>VI</strong>I-X saukuneebSi<br />
gaaRiziana somxuri <strong>eklesia</strong>, xolo berZnuli <strong>eklesia</strong> gaaRiziana dasavleT<br />
saqarTvelos dakargvam (<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi), aman TiTqosda SeakavSira bizantiel-somexi<br />
ierarqebi <strong>qarTuli</strong> eklesiis sawinaaRmdegod. konstantinopolis<br />
patriarqs nikoloz mistikoss (901-907, 911-925) werili miuweria<br />
somexTa kaTalikos-patriarqisaTvis:<br />
`...Seni RvTismoyvareobisaTvis vgoneb ar aris gaugebari Cveni gulis<br />
didi wuxili da daunelebeli tkivili somexTa, qarTvelTa da alvanelTa<br />
Sendami rwmunebuli erToblivi samwysosaTvis mware Wiris gamo, romelic<br />
Tavs dagatydaT ismaitel moZaladeTgan. ...aw Tu Tqveni uwmidesoba marTebulad<br />
miiCnevs, upirvelesad yovlisa saWiroa... RmerTis mimarT vedreba somexTa,<br />
qarTvelTa da alvanelTa Seni sawymsosaTvis... werili gamougzavneT mag<br />
kurapalatsac (qarTvelTa mefe `adarnases~) da afxazTa meTaursac da<br />
vurCevdiT, rom maT esminaT Tqveni darigeba...~ 50<br />
xazgasmiT aRsaniSnavia is, rom bizantiis imperia gansaxilvel periodSi<br />
<strong>VI</strong>II_X saukuneebSi da saerTodac, gacilebiT ufro rbilad da loialurad<br />
epyroboda somxur <strong>eklesia</strong>s, vidre erTmorwmune qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />
amis damamtkicebel erT-erT magaliTad gamodgeba imperator basil bulgarTmmusvrelis<br />
damokidebuleba <strong>qarTuli</strong> da somxuri eklesiebisadmi. mar-<br />
Talia, basili erT periodSi barda skliarosis ajanyebis CaxSobis Semdeg,<br />
madlobis niSnad ekonomiurad daexmara qarTvel samRvdeloebas, magram<br />
swored mis dros daiwyo bizantiaSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis sawinaaRmdego is<br />
totaluri devna, romelic XI saukunis Sua wlebamde gagrZelda.<br />
<strong>qarTuli</strong> matianis Tanaxmad, saqarTvelos mefe giorgi I-is winaaRmdeg<br />
mebrZolma imperatorma basilim cxovelmyofeli jvaric ki dasca miwaze<br />
da SehRaRada _ aRar gcem Tayvans, Tu qarTvelebi damamarcxebeno (ix. sxva<br />
TavebSi). TiTqos amis Semdeg basilim SesZlo qarTvelTa damarcxeba. es<br />
uCvenebs, Tu rogor ukiduresobamde mivida basili qarTul saxelmwifosa<br />
da <strong>eklesia</strong>sTan brZolisas. maSin, roca somxur <strong>eklesia</strong>sTan basilis damokidebuleba<br />
srulebiT gansxvavebulia. saerTod, bizantieli xelisufalni<br />
rbilad da yuradRebiT epyrobodnen somex sasuliero xelisufalT _ `bi-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
665<br />
zantiis xelisufalni zogjer, garkveuli mosazrebiT, somexTa `mamamTavrebis~<br />
gulis mogebasac cdilobdnen. ase magaliTad, <strong>Tavi</strong>si sisastikiT cnobili<br />
keisari basil II bulgarTmmusvreli (976-1025)... iseTi `yuradRebiT~,<br />
imdenad `Tbilad~ epyroboda somex `mamebs~, rom somxeTSi legendac ki<br />
Seiqmna, TiTqos bizantiis es mrisxane keisari `somxuri sarwmunoebis~ (grigorianobis)<br />
aRmsarebeli gamxdara. kirakos ganZakecis sityviT, basili II `iyo<br />
kaci keTilmorwmune, metadre somexi eris mimarT, amitomac uaryo man qalkedonuri<br />
mrwamsi da Cvens (somexTa-a.a) WeSmarit sarwmunoebaze moiqcia~. 51<br />
Tu rogori Rrma pativiscemiT epyroboda ara marto bizantiis saero<br />
xelisufleba, aramed sasulieroc ki somxebsa da maT <strong>eklesia</strong>s, iqidanac<br />
Cans, rom `...bizantiaSi gavrcelda patriarq fotiosis (857-867, 877-886)<br />
mier politikuri mosazrebiT SeTxzuli cnobebi keisar basili I-is (867-<br />
886) somex arSakunTagan warmomavlobis Sesaxeb. am Tvalsazriss ar uaryofdnen<br />
basili I-is memkvidreebi~... 52 ufro metic, bizantiis patriarqma fotiosma<br />
miswera werili somexTa patriarqs, romelSic fotiosi cnobs somxuri<br />
eklesiis uzenaesobas CrdiloeTis yvela xalxze (albaT, qarTvelebze)<br />
da scnobs somxuri eklesiis samociqulo uflebebs, `fotiosmac miswera<br />
werili <strong>Tavi</strong>s Tanamedrove somxeTis patriarqs zaqaria I-s (855-876)... fotiosi<br />
cdilobs somexi `mamebis~ gulis mogebas, maT gadabirebas. amis gamo igi<br />
cnobs somxuri eklesiis samociqulo uflebebs, mis uzenaesobas CrdiloeTis<br />
yvela xalxze~. 53 faqtobrivad, aseve iqceva bizantiis Semdgomi patriarqi<br />
nikoloz mistikosic~ `...nikoloz mistikossac, imperiis samoqmedo gegmis<br />
Sesabamisad, carieli sityvebiT da ara saqmiT, moCvenebiT, angariSi gauwevia<br />
somxeTis patriarqis, darasxanarketcis pretenziebisaTvis <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
mimarT~. 54<br />
maSasadame, X <strong>saukuneSi</strong>c ki, berZenTa da somexTa am patriarqebis dros,<br />
roca <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> uCveulod ganmtkicda da amaRlda sulierad, gaizarda<br />
da gaifarTova iurisdiqciis sazRvrebi, aseTi mdgomareobisasac ki somxuri<br />
eklesiis meTauri pretenzias acxadebs <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT da<br />
am pretenzias, somxur wyaroTa Tanaxmad, bizantiac ki mxars uWers. roca<br />
bizantieli patriarqebi fotiosi (IX s.) Tu nikolozi (X s.) cnoben somxuri<br />
eklesiis `uzenaesobas CrdiloeTis yvela xalxze~ da aRiareben `somxebs,<br />
qarTvelebs da albanelebs~ somxuri eklesiis `samwysod~, amis mizezad<br />
ar unda davasaxeloT mxolod politikuri motivebi, TiTqosda aseT daTmobaze<br />
bizantia midioda somxeTis advilad dapyrobis mizniT.<br />
sinamdvileSi, am mimarTvebSi, Cans, asaxva hpova im realurma viTarebam,<br />
romelSic imyofeboda rogorc albanelTa, ise qarTvelTa eklesiebis nawili<br />
<strong>VI</strong>-X saukuneebSi.<br />
cxadia, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, rogorc mTliani erTeuli, yovelTvis damoukidebeli<br />
da avtokefaluri iyo somxuri eklesiisagan, magram misi sxvadasxva
666 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
nawili sxvadasxva <strong>saukuneSi</strong> eqceoda somxuri eklesiis gavlenis sferoSi,<br />
kerZod, <strong>VI</strong> saukunis pirvel naxevarSi aRmosavleT saqarTvelos eklesiis<br />
nawili moeqca somxuri eklesiis gavlenis qveS, <strong>VI</strong>I-IX saukuneebSi <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis ganuyofeli nawili hereTi, somxuri eklesiis gavlenis sferoSia.<br />
<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> mesxeTi (klarjeTic ki nawilobriv) aseve somxuri eklesiis<br />
gavlenis qveSaa (aq tao, basiani da speric igulisxmeba <strong>VI</strong>-IX saukuneebSi).<br />
IX saukunidan somxuri <strong>eklesia</strong> Sida qarTlze iwyebs gavlenis gavrcelebas<br />
da amis gamo qvemo qarTlSi IX-X saukuneebSi saerTod vrceldeba somxuri<br />
sarwmunoeba _ grigorianoba qarTvelTa Soris (e.w. kvirikianTa samefoSi), e.i.<br />
`qarTveldebodnen~ ara somxebi, aramed, piriqiT, qarTvelebi somxdebodnen.<br />
didi mTargmnelebi<br />
giorgi mTawmidelis meSveobiT qarTulma saxelmwifom da <strong>eklesia</strong>m Ses-<br />
Zles antioqiisa da sxva berZnul sapatriarqoebSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
avtoritetis amaRleba. daamtkices berZnul wyaroTa Cvenebebis safuZvelze<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis arseboba, aqedan gamomdinareobda <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis faqtobrivad arsebuli sapatriarqo Rirsebis iuridiulad<br />
cnobac. am didi gamarjvebis miRweva SeuZlebeli iqneboda eqvTime, giorgi<br />
da sxva wmida mamebis mTargmnelobiTi moRvaweobis gareSe. qarTveli wmida<br />
mamebis mier qarTul enaze intensiuri, umagaliTo, gasaocari masStabis<br />
mTargmnelobiTi moRvaweoba gamowveuli iyo ara wminda literaturuli<br />
interesebiT, aramed mwvave politikur-sarwmunoebrivi garemoebiT. 55<br />
saqarTvelos erTiani saxelmwifos Seqmnam X saukunis dasasruls, Semdgom<br />
ki umalve saqarTvelos sapatriarqos daarsebam, Zlier gaaRiziana rogorc<br />
bizantiis imperia, aseve berZnuli sapatriarqoebi. bizantiis imperiam omi<br />
gamoucxada saqarTvelos saxelmwifos, romelic 33 weli gagrZelda. bizantiis<br />
imperiasTan mebrZoli eri da misi <strong>eklesia</strong> mwvalebelTa erad da<br />
mwvalebelTa <strong>eklesia</strong>d gamoacxades, miT umetes, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m<br />
sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d aRiara <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong>. amas Tan daemTxva is garemoebac,<br />
rom berZnuli <strong>eklesia</strong> im dros ukompromiso brZolas eweoda yvela araberZnuli<br />
eklesiis winaaRmdeg da mwvaleblebad acxadebda yvela <strong>eklesia</strong>s,<br />
romelic iotisodena saeklesio praqtikiTac ki gansxvavdeboda berZnuli<br />
eklesiisagan. 1054 wels srulebiT daSordnen erTmaneTs berZnuli marTlmadidebluri<br />
da romis `kaTolike~ eklesiebi. kidev ufro adre, 730-iani<br />
wlebidan somxuri <strong>eklesia</strong> monofizituri mrwamsis miRebis gamo srulebiT<br />
ganSorebuli iyo qarTul-berZnul-romauli eklesiebisagan. XI saukunis<br />
dasawyisSi bizantiis `marTlmadideblur~ imperiasTan mebrZoli qarTveli<br />
eri mwvalebelTa erad gamocxadda, daiwyo qarTvelebis masobrivi devna<br />
imperiaSi. romel mwvaleblobas abralebdnen berZnebi qarTvelebs _ sarwmunoebriv<br />
erTobas romis `kaTolike~ <strong>eklesia</strong>sTan, Tu sarwmunoebriv erTo-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
667<br />
bas somxur monofizitur <strong>eklesia</strong>sTan? berZnebma qarTvelebs wauyenes cru<br />
braldeba, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>si Sinagani bunebiT, sarwmunoebiT<br />
somxur-monofizituris msgavsia. TvalSi sacemi saeklesio arqiteqturis<br />
msgavsebis garda aRmoCnda, rom Turme liturgikac ar yofila saqarTveloSi<br />
konstantinopoluri da, rac mTavaria, aRmoCnda, rom Zveli <strong>qarTuli</strong> saeklesio<br />
wignebi _ biblia, saxareba, saRvTismetyvelo wignebi Turme somxuri<br />
Sesabamisi wmida wignebis mixedviTaa redaqtirebuli, an somxuri enidanaa<br />
Targmnili. es sruliad sakmarisi sababi aRmoCnda qarTvelebis mwvaleblebad<br />
gamocxadebisa da <strong>qarTuli</strong> eklesiis devnisaTvis, radganac monofizitebi,<br />
anu `somxebi~ bizantiis imperiaSi mwvaleblebad iwodebodnen da<br />
maTTan yovelgvari saeklesio kavSiri gawyvetili hqondaT.<br />
marTla hqondaT qarTvelebs somxuri enidan Targmnili `wmida werili~,<br />
Tu es ciliswameba iyo berZnebis mxridan? giorgi mciris cnobiT, qarTvelebs<br />
marTlac hqoniaT `wmida werili~ (zogierTi nawili) somxuri Targmanebis<br />
Sesabamisad redaqtirebuli, rac Turme gamousworebiaT eqvTime da giorgi<br />
mTawmidelebs. am cnobas faqtebiT asabuTebs korneli danelia <strong>Tavi</strong>s wignSi<br />
`<strong>qarTuli</strong> samwerlo enis istoriis sakiTxebi~.<br />
mkvlevarebs bibliis <strong>qarTuli</strong> Targmanis sxvadasxva wignis sxvadasxva<br />
tipis teqstebi udarebiaT berZnul, somxur da siriul wyaroebTan. bibliologiiT<br />
dainteresebul ucxoel qarTvelologebs bibliuri wignebis qarTul<br />
TargmanebSi Warbad gamouvleniaT somxuri elementebi. 56 qarTvelologi<br />
moliTori askvnis _ `somxurma versiam mniSvnelovani roli iTamaSa iakobis<br />
epistolis <strong>qarTuli</strong> teqstis CamoyalibebaSi... Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmani<br />
Sesrulebulia somxuri dednis mixedviT... yovel mkvlevars <strong>Tavi</strong>si mtkicebisaTvis<br />
garkveuli masala hqonia da tendenciurobas vervis mivawerT~. 57<br />
zogierTi mkvlevari ase msjelobs: `qarTul TargmanSi armenizmebi uZvelesi<br />
teqstobrivi fenisaa, vidre grecizmebi. ratom? imitom, rom <strong>VI</strong>I saukunis<br />
dasawyisis aqeT, roca saqarTvelosa da somxeTs Soris saeklesio ganxeTqileba<br />
moxda, <strong>qarTuli</strong> TargmanebisaTvis somxuri wyaros gamoyeneba ar<br />
aris savaraudo~. 58<br />
`armenizmebi Zvel qarTul redaqciebSi xelSesaxebi da sagrZnobia. somxuri<br />
wyaros gavlena Cans rogorc frazis konstruqciasa da leqsikurderivaciul<br />
Tu gramatikul kalkebSi, aseve zogierTi sakuTari saxelis<br />
formaSi~, 59 _ `...teqstobrivi xasiaTis SeniSvnebi, anu glosebi qarTulsa da<br />
somxur Targmanebs erT da imave adgilebze moudiT~. 60 `Zvel qarTul redaqciebSi<br />
aris iseTi sakiTxebi, romlebic ramdenadme Sordeba berZnul<br />
teqsts da uaxlovdeba somxurs~. 61<br />
miuxedavad imisa, rom XI <strong>saukuneSi</strong> ramdenjerme gadaamuSaves bibliuri<br />
wignebi armenizmebis aRmosafxvrelad, XX saukunis mkvlevarTaTvis maTi<br />
arseboba SeumCneveli ar darCa.
668 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ram gamoiwvia armenizmebis gaCena Zvel qarTul redaqciebSi? korneli<br />
danelias daskvna, romelic emyareba rogorc mis mier Catarebul kvleva-<br />
Ziebas, aseve giorgi mcirisa da giorgi mTawmidelis cnobebs, aseTia _ qristianobis<br />
miRebis umalve qarTvelebs IV-V saukuneebSi bibliuri wignebi<br />
gadauTargmniaT berZnuli enidan, xolo Semdgom raRac mizezebis gamo `berZnulidan<br />
momdinare Targmani V-<strong>VI</strong> saukuneebSi Sejerebul iqna somxurTan~.<br />
bibliuri wignebis Targmnas Zvel dros udides saxelmwifoebriv mniSvnelobas<br />
aniWebdnen: `cxadia, aseTi udidesi saxelmwifoebrivi movlenis<br />
(qristianizaciis) sayrdenis _ bibliuri wignebis _ nacionalur enaze gadmoReba<br />
metad seriozul da sapasuxismgeblo saqmed iqneboda miCneuli...~ 62<br />
`...amrigad, IV-V saukuneebis saqarTvelos politikuri, kulturuli da<br />
religiuri kavSiri bizantiur samyarosTan, logikuri aucileblobiT gulisxmobs,<br />
rom qristianuli religiis qvakuTxedis _ axali aRTqmis _ qarTul<br />
enaze gadmoRebisas berZnuli originali unda yofiliyo gamoyenebuli~ 63 .<br />
mkvlevaris am daskvnas amagrebs literaturul wyaroTa Cveneba _ `X-XI<br />
saukuneebSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma redaqciebma safuZvliani<br />
gadamuSaveba ganicades berZnul wyarosTan maqsimaluri daaxloebis mizniT.<br />
am droisaTvis mwignobarTa SegnebaSi jer kidev cocxalia warmodgena<br />
bibliis Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmanis Rirsebasa da warmomavlobaze~. 64 aseTi<br />
cnoba aqvs giorgi mcires _ `pirveliTganve guqondes werilnca da sarwmunoebaA<br />
WeSmariti da marTali~, magram es cnoba XX saukunis erT mkvlevars<br />
legendad miuCnevia. `ara, giorgi mciris cnoba legenda ki ar aris,<br />
aramed istoriuli viTarebis anarekli da adre arsebuli tradiciuli<br />
azris werilobiTi fiqsacia~. 65<br />
`giorgi mcire TviTon ki ar Txzavs am faqts, aramed, arsebiTad, tradiciul<br />
azrs imeorebs. masze adre giorgi mTwmideli araerTgzis aRniSnavs<br />
bibliuri wignebis pirvandel TargmanTa maRal Rirsebas, rac, ra Tqma unda,<br />
pirvel yovlisa, berZnul wyarosTan siaxlove-Sesatyvisobas gulisxmobs<br />
(am droisaTvis Targmanis Rirsebis sazomad berZnul wyarosTan siaxlove<br />
iTvleba!). giorgi mTawmideli wers: `Cuenni yovelni saxarebani pirveliTgan<br />
wmidad Targmnilnia da keTilad~, an kidev: `egeviTari Targmani, gareSe<br />
maT pirvelTasa, arRara gamoCinebul ars enasa Cuensa...~. 66<br />
`Tu kritikulad SevafasebT giorgi mciris cnobas... pozitiur faqtad<br />
rCeba Semdegi: 1) qarTvelebs qristianobis miRebisTanave hqoniaT Zvel<br />
mTargmnelTa mier gadmoRebuli bibliuri wignebi (`pirveliTganve guqondes<br />
werilnica~); 2) Semdgom, radgan saberZneTi teritoriulad Sors iyo<br />
saqarTvelosagan, saqarTveloSi (Tu saqarTvelos mezoblad) mcxovreb somxebs<br />
qarTvelebisaTvis `mizeziTa wesierebisaATa~, e.i. Targmnis sisworis dacvis<br />
motiviT, SeuTavazebiaT bibliuri wignebis somxuri TargmaniT sargebloba;<br />
3) amis Sedegad, qarTul enaze somxuridan gadmouRiaT zogierTi bibliuri
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
669<br />
wigni... bibliuri wignis somxuridan momdinare <strong>qarTuli</strong> Targmani qronologiurad<br />
meoreul, mogviano movlenad aris miCneuli~. 67<br />
ra mizezis gamo moxda IV-V saukuneebSi berZnulidan Sesrulebuli<br />
Tavdapirveli Targmanebis Semdgom saukuneebSi Sejereba somxur redaqciebTan,<br />
anu ram gamoiwvia qarTul TargmanebSi somxurenovani elementebis,<br />
armenizmebis gaCena?<br />
mkvlevarebi am movlenas ganixilaven ara globaluri masStabiT, imdroindeli<br />
saerTaSoriso viTarebis gaTvaliswinebiT, aramed miaCniaT saqarTvelosa<br />
da saqarTvelos SigniT momxdari eTnikuri cvlilebebis arekvlad literaturaSi,<br />
TiTqosda berZnulidan momdinare Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxur<br />
redaqciebTan Sejereba moxda `somxuri warmoSobis~ <strong>qarTuli</strong> wreebis<br />
moTxovnilebaTa dasakmayofileblad. `Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmanis somxur<br />
wyarosTan Sejereba Tu somxuridan xelaxla Targmna V-<strong>VI</strong> saukuneebisaTvis<br />
ufro safiqrebelia samxreT-dasavleT saqarTvelos taos TemSi,<br />
sadac somxuri warmoSobis mosaxleobis xvedriTi wona didi iyo~. 68<br />
rogori didic ar unda yofiliyo `somxuri warmoSobis <strong>qarTuli</strong> wreebis~(!)<br />
raodenoba da wona qarTvel erSi, maTi moTxovnilebaTa dasakmayofileblad<br />
erisa da saxelmwifosaTvis gansakuTrebuli politikuri mniSvnelobis<br />
mqone bibliur wignebs xelaxla aravin Targmnida. meorec, Tuki<br />
aseT wreebs ar akmayofilebdaT Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmanebi da swunobdnen<br />
maT, SeeZloT ufro `swori TargmanebiT~ dakmayofilebuliyvnen, romelic<br />
ukve arsebobda somxur enaze. magram <strong>qarTuli</strong> bibliuri da saRvTismetyvelo<br />
wignebi somxur redaqciebTan Sejerda da xelaxla iTargmna ara viwro<br />
eTnikuri wreebis dakmayofilebisaTvis, aramed sparseTis imperiis nebiT,<br />
meorec, qarTul <strong>eklesia</strong>s somxuridan xelaxla Targmna-Sejereba dasWirda<br />
<strong>Tavi</strong>si sparsofilobisa da antiberZnulobis dasamtkiceblad _ Seqmnili<br />
politikuri viTarebis gamo.<br />
dapyrobil saqarTveloSi sparseTi berZnuli enis da yovelive berZnulis<br />
mimarT gaatarebda iseTive RonisZiebebs, rogoric ramdenime xnis win<br />
somxeTSi. Tu rogor iqceodnen sparselebi somxeTSi IV-V saukuneebSi,<br />
aRwerili aqvs movses xorenacs.<br />
sparselebi ise iqcevian, TiTqosda isini somexTa imdroindel sarwmunoebas<br />
_ qriatianobas ki ar devnian, aramed krZalaven maTi mteri saxelmwifos<br />
enasa da mwerlobas, e.i. berZnul enasa da berZnul wignebs. sparselebi<br />
wvaven berZnul wignebs, sadac ki waawydebian.<br />
sparseTs <strong>Tavi</strong>s mier dapyrobil somxeTSi berZnuli mwignobroba aukrZalavs<br />
da neba daurTavs somxebisaTvis exmaraT mRvdelmsaxurebisaTvis asuruli,<br />
an sxva araberZnuli mwignobroba.<br />
`...berZnuli wignebis uqonlobis gamo sahak dids xeli miuyvia asurulidan<br />
TargmnisaTvis. saqme isaa, rom mehruJanma dawva berZnuli wignebi
670 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
mTels Cvens qveyanaSi; amasTanave, somxeTis danawilebisas, sparsTa wil<br />
somxeTSi sparseli moxeleebi aravis rTavdnen berZnuli mwignobrobis<br />
SeTvisebis nebas, mxolod asurulis Seswavla SeiZleboda~. 69 amis Semdeg<br />
sahak didi da mesropi bizantiaSi agzavnidnen gamorCeul axalgazrdebs,<br />
raTa gawafuliyvnen berZnul mwignobrobaSi da Sedgomodnen somxur enaze<br />
Targmnasa da weras. male sahak didi daabezRes sparseTis imperatorTan<br />
`...berZenTadmi mimxrobis gamo~. 70 sahak dids apatimreben, Semdeg a<strong>Tavi</strong>sufleben<br />
da aficeben `daifice Seni rjulis mixedviT, rom erTgulad gvemsaxurebi<br />
Cven, ar gacdunebs berZenTa erTmorwmuneobis sicrue da fiqrad<br />
ar gaivleb amboxebas~. 71 bizantiidan dabrunebul ganswavlul axalgazrdebs<br />
dapyrobil somxeTSi devnian da aviwroeben berZnulad ganswavlulobis<br />
gamo. `saqme isaa, rom mas Semdeg, rac daeca somex mefeTa taxti (428 w.),<br />
somxeTSi sparsTa xelisuflebam TandaTan fexi mtkiced moikida. bizantiis<br />
imperiisadmi dapirispirebuli iranis Sahis kari im xanebSi somxeTSi mxars<br />
uWerda siriuli kulturis gavlenis gavrcelebas berZnulis sawinaaRmdegod.<br />
siriul kulturas somxeTSi isedac Rrmad hqonda fesvebi<br />
gamdgari da mTavrobis mfarvelobis pirobebSi mas kidev ufro gaeSala<br />
frTebi. amgvar viTarebaSi berZnul civilizacias naziarebi, misi Tayvanismcemeli<br />
moazrovneni aramcTu aravis undoda, maT devnidnen, aviwroebdnen<br />
kidec~, _ wers mkvlevari al. abdalaZe 72 movses xorenacis `somxeTis istoriis~<br />
winasityvaobaSi.<br />
rogorc somex mefeTa taxtis dacemis (428 w.), iseve qarTvel mefeTa<br />
taxtis dacemis Semdgom (523 w.), sparseTis imperia dapyrobil qveynebSi<br />
atarebs erTi da igive antibizantiur-antiberZnul politikas. rogorc<br />
somxeTSi ganadgurda da daiwva berZnuli wignebi, ganidevna berZnulad<br />
ganswavluli moazrovneni, igive moxdeboda saqarTveloSic. <strong>qarTuli</strong> bibliuri<br />
da wmida wignebi Targmnili iyo berZnuli enidan. <strong>VI</strong> saukunis<br />
dasawyisSi sparseTis imperia da somxeTis <strong>eklesia</strong> moiTxovdnen yovelive<br />
berZnulobis kvalis aRmofxvras qarTul TargmanebSi. amisaTvis qarTul<br />
Targmanebs Seudarebdnen somxur Targmanebs da `Seawamebdnen~ masTan, Seasworebdnen<br />
somxuri redaqciebis mixedviT, anda xelaxla Targmnidnen somxuridan.<br />
im dros somxuri <strong>eklesia</strong> sparsTa dasayrdeni <strong>eklesia</strong> iyo mTel<br />
aRmosavleTSi. e.i. moxdeboda imis sapirispiro ram, rac moxda XI saukune-<br />
Si. XI saukunis dasawyisSi berZnebma qarTvelebs daswames `mwvalebloba~<br />
imis gamo, rom maTi wmida werili somxuris mixedviT iyo redaqtirebuli<br />
anda somxuridan Targmnili, xolo <strong>VI</strong> saukunis I naxevarSi qarTvelebs<br />
daswames `mwvalebloba~ imis gamo, rom maTi wmida werili berZnulidan iyo<br />
Targmnili da ara somxuri da siriuli enebidan.<br />
amitomac, Tu gaviTvaliswinebT <strong>VI</strong> saukunis politikur viTarebas, unda<br />
davaskvnaT, rom bibiliuri wignebis Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxurad
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
671<br />
redaqtireba moxda ara romelime eTnikuri jgufis moTxovnilebaTa dasakmayofileblad<br />
saqarTvelos romelime kuTxeSi, aramed saerTod sparseTisagan<br />
dapyrobil saqarTveloSi. 574 wlis ajanyebis Semdgom aRmosavleT<br />
saqarTveloSi qalkedonitebma ganimtkices <strong>Tavi</strong>anTi mdgomareoba, xolo `me-<br />
6 saukunis damlevisaTvis ki monofizitebi aq sabolood damarcxdnen~ (saq.<br />
ist., gv. 71); gamodis, rom monofizitebi saqarTveloSi batonobdnen 506<br />
wels somxeTis dedaqalaq dvinSi mowveuli somxeTis, qarTlisa da albane-<br />
Tis eklesiebis saerTo (506 wlis) krebis Semdgom _ 574 wlamde.<br />
TiTqosda 70 wlis ganmavlobaSi Zneli iqneboda mTeli bibliisa da<br />
wmida werilis Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba,<br />
magram XI saukunis ufro mcire periodSi mTeli, ukve arsebuli <strong>qarTuli</strong><br />
Targmanebi gadamuSavda berZnuli redaqciebis mixedviT ara erTxel, aramed<br />
samjer. XI <strong>saukuneSi</strong> qarTul wmida werils uaxlovebdnen berZnuls, raTa<br />
berZnebs, anu bizantiis imperias qarTvelTaTvis `mwvalebloba~ da `biwi~<br />
ar daewamebinaT, aseve <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>c ramdenjerme gaukeTebdnen redaqcias<br />
qarTul Targmanebs somxur TargmanebTan daaxloebis mizniT, raTa sparse-<br />
Tis dampyrobel imperias da mis wiaRSi arsebul oficialur qristianul<br />
<strong>eklesia</strong>s `mwvalebloba~ da `biwi~ ar daewamebina <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis.<br />
safiqrebelia, rom Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba<br />
da somxuridan intensiurad Targmna mimdinareobda ara marto <strong>VI</strong> saukune-<br />
Si, aramed <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>c da <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSic. saqme isaa, rom,<br />
marTalia, 607-609 wlebSi <strong>qarTuli</strong> da somxuri eklesiebi daSordnen erTmaneTs,<br />
magram herakles mier sparseTis saxelmwifos TiTqmis ganadgurebis<br />
Semdgom, urTierTdamokidebuleba am or <strong>eklesia</strong>s Soris Seicvala. gamarjvebulma<br />
imperatorma heraklem somxeTSi moiwvia somxuri eklesiis kreba,<br />
romelmac dagmo monofizitoba da aRiara qalkedonuri mrwamsi. mTeli <strong>VI</strong>I<br />
saukunis ganmavlobaSi vidre 723 wlamde, manaskertis krebis mowvevamde,<br />
somxuri <strong>eklesia</strong>, ZiriTadad, qalkedonuri aRmsareblobisa iyo. qalkedonituri<br />
aRmsareblobisa iyo aseve <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. or moZme qalkedonitur<br />
<strong>eklesia</strong>s Soris aucileblad iqneboda `erToba~ da, aqedan gamomdinare, <strong>VI</strong>I<br />
<strong>saukuneSi</strong>c tradiciulad grZeldeboda <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> dawyebuli Zvel<strong>qarTuli</strong><br />
Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba da intensiuri Targmna somxuri<br />
enidan, miT umetes, rom orive es qveyana arabTa mier iyo dapyrobili da<br />
arabebisaTvis yovelive bizantiuri iseve `dasawuni~ iqneboda, rogorc adre<br />
sparselebisaTvis. qarTvelebi iZulebulni iqnebodnen, esargeblaT qarTul-<br />
Tan SedarebiT gacilebiT Rrma da mdidari somxuri saRvTismetyvelo, istoriuli<br />
da filosofiuri literaturiT. ase gagrZeldeboda vidre 723<br />
wlamde, roca somxuri da <strong>qarTuli</strong> eklesiebi sabolood daSordnen erTmaneTs,<br />
radganac somxurma <strong>eklesia</strong>m aSkarad da gadaWriT aRiara monofizituri<br />
mrwamsi. grZeldeboda Tu ara somxuridan Targmna IX-X saukuneebSi?
672 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
grZeldeboda, radganac ukve arsebobda Targmnis TiTqmis 250-wliani tradicia.<br />
garda amisa, marTalia, somxurma <strong>eklesia</strong>m miiRo monofizituri mrwamsi,<br />
magram somxeTsa da danarCen qristianul msoflios Soris kedeli ar<br />
aRmarTula. bizantiis patriarqebi sakmaod Tavazian werilebs weren `erTmorwmune~<br />
e.i. qristian somxeTis patriarqebs, magaliTad _ patriarqi foti.<br />
somxuri enidan qarTul enaze Targmna gagrZeldeboda im dromde, roca<br />
bizantiis <strong>eklesia</strong>m `mwvalebloba~ daswama qarTul <strong>eklesia</strong>s somxur <strong>eklesia</strong>sTan<br />
urTierTobis gamo. e.i. somxuridan qarTulad Targmna Sewydeboda<br />
X saukunis II naxevarSi. es imas ar niSnavs, rom yoveli Targmani momdinareobda<br />
somxuri enidan, piriqiT, qarTvelebs ukve <strong>VI</strong> saukunis II naxevridan<br />
dauwyiaT brZola somxuri saeklesio morCilebisagan <strong>Tavi</strong>s daRwevis mizniT<br />
da warmatebisTvisac miuRweviaT imave <strong>saukuneSi</strong>.<br />
`armenizebuli~ <strong>qarTuli</strong> redaqciebis TiTo nusxiT moRweva Cvens dromde<br />
gasakviri ar aris. XI saukunis Semdgom, roca <strong>eklesia</strong>m kanonikurad miiRo<br />
eqvTime da giorgi mTawmidelebis skolidan gamosuli `Targmanebi~, Zveli<br />
redaqciebi aRar gamoiyeneboda eklesiebSi, aRar gadawerdnen, aRar uvlidnen<br />
_ ufro metic, uaryofdnen rogorc TiTqmis `mwvaleblurs~, amitomac<br />
bunebrivia, aRarc unda moeRwia Cvens dromde.<br />
taos Temi, marTlac, IV-<strong>VI</strong> saukuneebSi somxuri provincia gaxda, magram<br />
es ar gvaZlevs safuZvels vTqvaT, rom adgilobrivma qarTulma mosaxleobam<br />
mTlianad daiviwya <strong>Tavi</strong>si erovneba da gasomxda. piriqiT, Semdgomi <strong>VI</strong>I-<br />
IX saukuneTa tao-klarjeTis mosaxleobis gasaocari ltolva qarTvelobisaken,<br />
maT mier `qarTvelTa samefos~ Seqmna, maT mier fanatikuri siyvaruli<br />
`qarTvelobisadmi~, amtkicebs imas, rom IV-<strong>VI</strong> saukuneebSi taos mosaxleobis<br />
didi wili araTu gasomxebula, aramed piriqiT, yovelive somxuri<br />
maTTvis arasasurveli gamxdara da masSi gaRviZebula miZinebuli <strong>qarTuli</strong><br />
erovnuli grZnobebi.<br />
TargmanTa Sesaxeb unda iTqvas, rom mosaxleobisaTvis, mrevlisaTvis mniSvneloba<br />
ara aqvs, saidan iqneba naTargmni saeklesio wignebi, mTavari isaa,<br />
rom maT mSobliur enaze esmaT saxareba Tu samociqulo da teqsti gasagebi<br />
iyos maTTvis. TviT mkvlevarebs, specialistebsac uWirT gaarkvion da daadginon,<br />
romeli enidanaa naTargmni teqstebi qarTul enaze, miT umetes, ubralo<br />
mrevlisaTvis. amitomac, taos qarTulenovani mrevlis `somxuri warmoSobis<br />
<strong>qarTuli</strong> wreebis moTxovnilebaTa dasakmayofileblad~ wmida werilis maincdamainc<br />
somxuridan Targmna raRac gaugebari Cans.<br />
Tu mosaxleobam <strong>Tavi</strong>si erovneba, somxoba uaryo, miiRo sul sxva _ <strong>qarTuli</strong><br />
ena `qalkedonituri~ aRmsareblobis gamo _ rogorc fiqrobs zogierTi<br />
specialisti _ ratom unda moeTxova qalkedonit mrevls monofizitur<br />
somxur <strong>eklesia</strong>Si kanonikurad miCneuli saeklesio wignebis Targmna? gamodis,<br />
rom qalkedonitebs kanonikurad miaCndaT monofizitur <strong>eklesia</strong>Si miRebu-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
673<br />
li wmida werili, rac SeuZlebelia. amitomac, Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis<br />
somxur wyarosTan Sejereba Tu somxuridan xelaxla Targmna moxda ara<br />
taos TemSi `gaqarTvelebuli~ somxebis dasakmayofileblad, aramed mTlianad<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>Si Seqmnili politikuri garemoebis gamo.<br />
qalkedonituri partia yovelTvis arsebobda somxur <strong>eklesia</strong>Si. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
da <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi TviT somexi kaTalikosebi iyvnen qalkedonitebi.<br />
somex-qarTvelTa cnobili saeklesio kamaTis dros da Semdgom 607-<br />
609 wlebSi arsebobda damoukidebeli somxuri qalkedonituri <strong>eklesia</strong>,<br />
romelsac <strong>Tavi</strong>si kaTalikosi marTavda _ `berZenTa mxares dasves moses<br />
saydris mowinaaRmdege vinme ioan-orbunebiani... romelic abraamis xeldasxmis<br />
Semdegac mowinaaRmdege darCa~. 73 IX <strong>saukuneSi</strong>c somxuri eklesiis SigniT<br />
mwvave brZola mimdinareobda monofizitebsa da qalkedonitebs Soris.<br />
ase rom, Tu romelime somexi ar aRiarebda monofizitur <strong>eklesia</strong>s, mas<br />
SeeZlo erovnuli qalkedonituri eklesiis wevrad gamoecxadebina <strong>Tavi</strong>si<br />
<strong>Tavi</strong>. erovnuli somxuri qalkedonituri eklesiis centri mdebareobda<br />
bizantiis imperiaSi, istoriul somxeTSi, taosTan axlos, xolo <strong>qarTuli</strong><br />
qalkedonituri eklesiis centri taosagan Zlier daSorebiT mcxeTaSi mdebareobda.<br />
aseT viTarebaSi araTu taos somxebi gaxdebodnen <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri<br />
eklesiis wevrebi, piriqiT, taos qarTvelebi iqceodnen somxurqalkedonituri<br />
eklesiis wevrebad.<br />
saerTod, araviTari saWiroeba ar arsebobda imisa, rom qalkedoniti somxebi<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis wevrebi gamxdariyvnen, maT <strong>Tavi</strong>anTi erovnuli qalkedonituri<br />
<strong>eklesia</strong> hqondaT, sakmaod Zlieri da bizantiisagan dafinansebuli.<br />
taos provincias aRmosavleTidan somxeTi esazRvreboda, dasavleTidan _<br />
bizantiis imperia, romelTa dapyrobis obieqtic TiTqmis mudmivad iyo is.<br />
aseT dros somxebis gaqarTveleba taoSi SeuZlebeli iyo. Tu qalkedonitobas<br />
aRiarebdnen, iqve iyo berZnul-qalkedonituri <strong>eklesia</strong>, somxur qalkedoniturs<br />
rom <strong>Tavi</strong> davaneboT. miT umetes, rom tao TviT Sedioda bizantiis<br />
imperiaSi <strong>VI</strong>I-IX saukuneebSi da saxelmwifo ena _ berZnuli ena iq, albaT,<br />
yvelam icoda.<br />
amitomac unda vifiqroT, rom imis Semdeg, rac tao-klarjeTi moeqca bizantiis<br />
imperiaSi da amiT ga<strong>Tavi</strong>suflda arabTa politikuri da somexTa eklesiuri<br />
batonobisagan _ tao-klarjeTis qarTvelebSi xdeba erovnuli grZnobebis<br />
afeTqeba _ Zvelad somex-spars-arabTagan daTrgunvili qarTvelobis aRorZineba,<br />
erovnuli grZnobebis gamoaSkaraveba, rasac Sedegad mohyva iq <strong>qarTuli</strong> enis,<br />
kulturis ayvaveba da <strong>qarTuli</strong> erovnuli saxelmwifos Seqmna, maSin, roca<br />
arabTagan dapyrobili qarTli da kaxeTi am mxriv ukan rCebian.<br />
radganac <strong>qarTuli</strong> biblia da saeklesio wignebi naredaqtirevi, an naTargmni<br />
aRmoCnda somxuri Sesabamisi wignebis mixedviT, cxadia, qarTul<br />
<strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg aRar daakmayofilebda aseTi Targmanebi,
674 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
radganac 726 wlis manaskertis krebis Semdeg somxuri <strong>eklesia</strong> aSkarad<br />
monofizituri iyo. qarTul <strong>eklesia</strong>s ki ukve monofiziturad miCneuli<br />
somxuri wmida werilis mixedviT naTargmni wignebi aRar daakmayofilebda.<br />
am mdgomareobas unda gamoewvia ucxoeTSi, bizantiis imperiaSi mdebare<br />
<strong>qarTuli</strong> monastrebis, gansakuTrebiT ki, sabawmidis monastris literaturuli<br />
muSaobis gacxoveleba. sabawmidis monastris erT-erTi umTavresi<br />
funqcia iqneboda <strong>qarTuli</strong> Targmanebis redaqtireba axla ukve berZnuli<br />
redaqciebis mixedviT. am dros, rodesac Zveli V-<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneTa <strong>qarTuli</strong><br />
Targmanebi (e.i. bunebrivia, xanmeti teqstebi) udardeboda imdroindel berZnul<br />
redaqciebs, axali <strong>qarTuli</strong> redaqciis miRebis dros redaqtorebs Zveli<br />
teqstebidan axal teqstebSi zedmeti `xan~-ebi aRar gadahqondaT. Cans, ase<br />
iqna miRebuli `sabawmiduri~ redaqciebi bibliuri teqstebisa. sabawmidaSi<br />
moRvaweoben grigol xanZTelis mowafeebi. sabawmidaSi dawerili `sinuri<br />
mraval<strong>Tavi</strong>s~ `...Seqmna ganuzraxavs da sisruleSi mouyvania makari leTe-<br />
Tels~. `rom makari leTeTeli grigol xanZTelis mowafe unda iyos, es<br />
azri pirvelad n. marsa aqvs gamoTqmuli~. 74 grigol xanZTels ki orientacia<br />
aRebuli hqonda berZnul <strong>eklesia</strong>ze. is TviTon Cavida da gaecno<br />
konstantinopolSi saeklesio cxovrebas, xolo ierusalimSi mowafeebi hyavda<br />
da iqidan saeklesio berZnul tipikons iRebda. sabawmidis, ise rogorc<br />
sxva ucxour Tu qarTul monastrebSi, albaT, gacxovelebiT adarebdnen<br />
qarTul teqstebs berZnuls da axdendnen <strong>qarTuli</strong> teqstis gamarTvas<br />
berZnulis mixedviT. miuxedavad amisa, somxuridan naTargmnobis da redaqtirebis<br />
kvalis aRmofxvra ver SeZles, Tumca es arc iqneboda saboloo<br />
mizani. mizani iqneboda is, rom <strong>qarTuli</strong> Targmani damTxveoda berZnul<br />
redaqcias (Cans, Tu <strong>qarTuli</strong> da berZnuli teqstebi Sinaarsobriv-azrobrivad<br />
identuri iqneboda, Zvel qarTul teqsts zedmeti `xan~-ebis gamoklebiT<br />
gadaitandnen axal redaqciaSi). redaqtorebis mizani iqneboda ara Zveli<br />
Targmanebis lingvistur-filologiuri kvleva-Zieba, aramed TargmanTa teqstis<br />
gamarTva berZnul redaqciasTan Sedarebis gziT. Semdgom ki, XI<br />
<strong>saukuneSi</strong>, <strong>qarTuli</strong> Targmanebi didi sizustiT dauaxloves berZnuls, miuxedavad<br />
amisa, rogorc qarTvelTa Soris, ise berZenTa Sorisac yofilan<br />
saeklesio pirebi `mabralobelni~ da `mayvedrebelni~, romlebic swunobdnen<br />
qarTul Targmanebs im mxriv, rom TiTqosda ar iyvnen identurni<br />
berZnulisa. `...mecnierni berZnulisani mabralobel gueqmnebodes gamouZieblad<br />
dawerisaTYs sityuaTasa~. 75 igulisxmeba berZnulis mcodne qarTvelebi,<br />
magram yofilan agreTve <strong>qarTuli</strong>s mcodne berZnebi _ `mayvedrebelni~.<br />
`...amas `guayuedrebdes berZennio~. saqme isaa, rom sxvadasxva sityva grigol<br />
RvTismetyvelisa, romelic eqvTimes <strong>Tavi</strong>s dros, unda vifiqroT, cal-calke<br />
uTargmnia, viRacas mere SeuerTebia, meqanikurad gadaubams. es berZnebsac ki<br />
SeuniSnavT da qarTvelebi gaukicxavT aseTi aRrevisaTvis.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
675<br />
`mabraloblebisa~ da `mayvedreblebis~ gamravleba XI saukunis dasawyis-<br />
Si gamoiwvia bizantia-saqarTvelos Soris omma, roca qarTul <strong>eklesia</strong>s<br />
bralad dasdes aramarTlmadidebloba _ mwvalebloba, ris safuZvelsac<br />
berZnebs aZlevda is, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, miuxedavad imisa, rom qalkedonitobis<br />
mtkice damcveli iyo, mainc gansxvavdeboda bizantiur-berZnuli<br />
eklesiisagan <strong>Tavi</strong>si nacionalur-qristianuli kulturiT. imis Semdeg, rac<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Camoscilda somxur <strong>eklesia</strong>s, `...romelTanac mas akav-<br />
Sirebda erTi da igive saeklesio wesebi, zne-Cveuleba da tradiciebi~, 76<br />
qarTvel ers miuCnevia, rom denacionalizaciis saSineli katastrofisagan<br />
<strong>Tavi</strong>s daRwevis gza aris _ `...sakuTari eklesiis frTaTa qveSe nacionalurqristianuli<br />
kulturis gaRviveba~, 77 rasac Sedegad mohyolia <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />
originaluri saeklesio wesebis mZlavri zrda-ganviTareba: SemuSavebula<br />
nacionaluri agiografia, `dawesebul iqna wmida <strong>qarTuli</strong> dResaswaulebi<br />
erovnuli wmidanebisa~. 78 qarTvelebs saberZneTis praqtikidan momdinare<br />
msoflio eklesiis dResaswaulebisaTvis `<strong>Tavi</strong>si erovnuli suli CauberiaT,<br />
ris gamoc Semdegi drois, XI saukunidan, mwerlebs, romelTac maTi warmoSoba<br />
ukve naTlad aRar gaegebodaT, qarTul dResaswaulebad mounaTlavT.<br />
aseTia, magaliTad jvris dResaswauli aRdgomis meore dRes, ... dResaswauli<br />
wmida giorgisa 10 noembers..., satfureba ierusalimis taZrisa 13 seqtembers~<br />
79 da sxva. am dResaswaulebs am ricxvebSi berZnebi ar dResaswaulobdnen,<br />
rac iwvevda gaocebas. arsebobda sakuTari <strong>qarTuli</strong> `wesi da<br />
gangeba saxarebis sakiTxavebisa~ berZnulisagan gansxvavebuli, arsebobda<br />
<strong>qarTuli</strong> sistema welTaRricxvisa, aseve gansxvavebuli berZnulisagan, magram<br />
yvelaze meti <strong>Tavi</strong>sebureba da `qarTveloba~ Cvens winaprebs am xanaSi<br />
liturgikul mwerlobaSi gamouCeniaT... SeuTxzavT zatiki. am araCveulebrivs,<br />
istoriaSi erTaderT magaliTs, gansakuTrebiT <strong>Tavi</strong> uCenia X <strong>saukuneSi</strong>...~ 80<br />
swored <strong>qarTuli</strong> eklesiis nacionalur-qristianulma xasiaTma misca sababi<br />
berZnebs mwvaleblebad moenaTlaT qarTvelebi, radgan <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
liturgikac ki gansxvavebuli yofila berZnulisagan. `qarTvelebi dadgomian<br />
RvTismsaxurebis sruli gaerovnebis gzas, ara marto enis mxriT, aramed SinaarsiTac,<br />
magram Semdgomma periodma es mimarTuleba Seayena~. 81 <strong>qarTuli</strong><br />
RvTismsaxurebis srul gaerovnebas win aRudga bizantiis <strong>eklesia</strong> imiT, rom<br />
erovnuli niSan-Tvisebebi mwvaleblobad CauTvales qarTul <strong>eklesia</strong>s da monofizit<br />
somxur <strong>eklesia</strong>sTan Zveli kavSiris damadasturebel niSnad miiCnies.<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis marTlmadideblobis damtkicebas <strong>Tavi</strong>si Sroma Sealies XI<br />
saukunis moRvaweebma praqtikuli saqmianobiT _ saeklesio wignebis berZnul-<br />
Tan Sedareba-Sewameba-daaxloebiT. es praqtika qarTul <strong>eklesia</strong>Si miRebuli<br />
yofila XI saukunemde _ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `...berZnulis mixedviT asworeben<br />
Zvel Targmanebs, romelnic somxuri enidan momdinareobdnen. aseTi Sedareba-<br />
Sesworebis gziT warmoiSva `axali Targmani~. am dros unda ekuTvnodes prof.<br />
ak. SaniZis mier aRwerili wvirimis (svaneTSia) X saukunis iadgari~. 82
676 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
imisaTvis, raTa moespoT berZnebisaTvis sababi qarTvelTa mwvaleblebad<br />
gamocxadebisa, eqvTime, giorgi mTawmidelebi da maTi skola asrulebs Semdegi<br />
saxis samuSaos `...bibliis manamde arsebul qarTul Targmanebs maqsimalurad<br />
uaxloeben berZnul wyaros, rom `biwi rame~ ar daswamon maT. sul<br />
raRac naxevari saukunis ganmavlobaSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma<br />
Targmanma samjer ganicada safuZvliani gadamuSaveba da <strong>qarTuli</strong> teqstis<br />
berZnulTan daaxloeba aRmavali xaziT warimarTa (giorgi mTawmideli, efrem<br />
mcire, petriwi, iyalToeli)... aseT muSaobas <strong>Tavi</strong>dan mxolod wminda literaturuli<br />
interesebi ki ar gansazRvravda, aramed ufro mwvave politikur-kulturuli<br />
garemoc... es iyo iZulebiTi RonisZieba <strong>qarTuli</strong> kulturis<br />
kerebis TviTmyofobis SesanarCuneblad didmpyrobeluri berZnebis<br />
mimZlavrebis Jams... V-XI saukuneebSi qarTul enaSi ar momxdara iseTi<br />
didi masStabis cvilebebi, rom amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong> aucilebeli yofiliyo<br />
Zvel qarTul TargmanTa redaqciuli gadamuSaveba da enobrivi modernizacia...<br />
mizani iyo ara Zveli teqstebis enobrivi modernizacia, aramed<br />
maqsimaluri daaxloeba berZnul wyarosTan~. 83<br />
aRmoCnda, rom giorgi mTawmideli aris bibliuri wignebis ara mTargmneli,<br />
am sityvis dRevandeli mniSvnelobiT, aramed redaqtori, romelic Zvel<br />
qarTul Targmanebs, berZenTagan dawunebuls, _ asworebs imdroindeli berZnuli<br />
redaqciebis mixedviT. `giorgi rom bibliur wignebs xelaxla ar Targmnis,<br />
es faqtia, romelsac mxolod danaxva unda da ara mtkiceba... giorgis<br />
redaqciuli kalami arsebiTad Seexo Zveli redaqciebis ara gramatikul,<br />
aramed Sinaarsobriv-stilistur mxares~. 84 `giorgis redaqtoruli muSaobis<br />
mizania, rom Zveli <strong>qarTuli</strong> redaqciis teqsti ufro dauaxlovos berZnul<br />
wyaros~. 85 `...efrem mcire ki giorgis naredaqciev qarTul Targmans kidev<br />
ufro aaxloebs berZnul wyarosTan ara marto Sinaarsis, aramed struqturis,<br />
stilis TvalsazrisiTac~, 86 `...raTa <strong>qarTuli</strong> Targmani maqsimalurad<br />
Seesatyvisebodes berZnul wyaros azrobrivadac da enobrivadac~, 87 `magram<br />
es xdeba ... <strong>qarTuli</strong> enis bunebis sawinaaRmdegod~. 88<br />
aseT ukiduresobamde qarTveli mTargmnel-redaqtorebis miyvana gamoiwvies<br />
`mabraloblebma~ da `mayvedreblebma~ <strong>Tavi</strong>anTi ciliswamebiT, TiTqosda<br />
qarTul Targmanebs raRaca monofizituri `biwi~ gaaCnda. qarTvelma<br />
mTargmnel-redaqtorebma mospes sababi <strong>qarTuli</strong> eklesiis mwvalebelTa <strong>eklesia</strong>d<br />
gamocxadebisa da amiT udidesi saqme Seasrules <strong>qarTuli</strong> eklesis<br />
avtokefalia-<strong>Tavi</strong>sTavadobis saqmeSi.<br />
`qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia<br />
CvenSi, Zvels dros, somxuridan uTargmniaT an somxuris mixedviT uredaqtirebiaT<br />
ara marto wmida werilis erTi nawili, aramed zogierTi saero<br />
wignic. giorgi mcire werda: marTalia, Cven ZvelTaganve gvqonda wmida
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
677<br />
werilis SesaniSnavi <strong>qarTuli</strong> Targmani, magram garkveuli mizezebis gamo<br />
somxebma SeZles Cvens winaprebs somxuris mixedviT xelaxla `eTargmnaT~,<br />
eredaqtirebinaT igio. aseve iTqmis zogierT ZvelqarTul saero wignze.<br />
cnobilia, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavali (`ambavi rvaTa ZmaTa~) da<br />
saerTod, `mefeTa cxovreba~ armenofiluri tendenciebis matarebelia da<br />
Zveli somxuri tradiciis gavleniT aris dawerili. 89 es miuTiTebs imaze,<br />
rom Zveli <strong>qarTuli</strong> saistorio Txzulebani garkveul dros, garkveuli<br />
mizezis Sedegad redaqtirebul iqna armenofilebis mier. unda vigulisxmoT,<br />
rom igi armenofiluri TvalsazrisiT redaqtirebul iqna swored im dros,<br />
roca somxuris mixedviT aredaqtirebdnen qarTul wmida werils. somxuris<br />
mixedviT redaqtireba, es iyo saqarTvelosTvis globaluri procesi, romelic<br />
moicavda ara marto saeklesio wignebs, aramed, Cans, saerosac.<br />
giorgi mcire wers _ `daRacaTu pirvelTaganve gvqondes werilnica da<br />
sarwmunoeba WeSmariti da marTali, garna qveyana Cveni Sors iyo qveynisagan<br />
saberZneTisa. da viTarca Teslni arawmidani Soris Cvensa daTesul<br />
iyvnen borotni igi Teslni somexTani, gularZnilni da manqanani, da amis<br />
mier friad gvevneboda, rameTu naTesavi Cveni wrfeli iyo da umanko, xolo<br />
igini reca mizeziTa wesierebisaTa, reca cdunebad gvazmnobdes, da romelnime<br />
wignica gvqondes maTgan Targmnilni~. 90<br />
cnobilia, rom imis Semdeg, rac <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebSi somxurma<br />
<strong>eklesia</strong>m sabolood miiRo monofizituri mrwamsi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sruliad<br />
gaemijna am <strong>eklesia</strong>s. somxurma <strong>eklesia</strong>mac <strong>Tavi</strong>s mxriv kavSiri gawyvita<br />
bizantiasTan da saerTod, qalkedonitur samyarosTan. wignebi, romelTa Sesaxebac<br />
wers giorgi mcire, SeiZleboda ZiriTadad Targmnil-redaqtirebuliyo <strong>VI</strong>II<br />
saukunemde. giorgi mcire wers, rom am dromde `pirvelTaganve~ arsebuli<br />
qarTulad Targmnili wignebi, `WeSmariti da marTali~ iyoo. CvenSi qristianoba,<br />
rogorc saerTo-saxalxo sarwmunoeba, damkvidrda IV saukunidan.<br />
amitomac unda vigulisxmoT, rom am droidan ukve daiwyeboda kidec qarTul<br />
enaze wmida werilis Targmna. amitomac `pirvelTaganni~ wignebi qarTul<br />
enaze IV-V saukuneebSi berZnulidan unda Targmniliyo da Seqmniliyo wmida<br />
werilis <strong>qarTuli</strong> redaqcia. swored amis Semdeg iwyeba is procesi, romelsac<br />
aRSfoTebiT aRwers giorgi mcire. iwyeba `pirvelTagani~ wignebis redaqtireba<br />
somxuri redaqciebis mixedviT. Tu am movlenis qveda zRvrad<br />
miviCnevT V saukunes, xolo zedad <strong>VI</strong>II-s, maSin somxuris mixedviT <strong>qarTuli</strong><br />
wignebis `Targmna~-redaqtireba mimdinareobda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi.<br />
marTlac, <strong>VI</strong> saukune tragikuli iyo qarTveli xalxisaTvis. am dros<br />
daiSala da gauqmda farnavazis mier daarsebuli TiTqmis aTaswlovani<br />
<strong>qarTuli</strong> saxelmwifo, sparselebma qveyana dai pyres. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c,<br />
rogorc elinofiluri <strong>eklesia</strong>, devnili iyo sparsTa mier. samagierod ki,<br />
rogorc cnobilia, somxur <strong>eklesia</strong>s Zalian mowyale TvaliT uyurebdnen
678 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
sparseTis Sahebi da Semdeg arabebi. maT is miaCndaT berZnuli eklesiis<br />
sawinaaRmdego realur Zalad. amitomac, somxur <strong>eklesia</strong>s abatonebdnen<br />
sparseTis imperiaSi moqceul amierkavkasiel qristianebze. <strong>qarTuli</strong> da<br />
albanuri eklesiebi <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSi somxuri eklesiis gavlenis<br />
sferoSi moeqcnen. am dros iwyeba swored <strong>qarTuli</strong> wmida werilis xelaxali<br />
redaqtireba somxuris mixedviT _ `mizezisaTa wesierebisaTa~. am procesis<br />
mizani iqneboda elinofiluri Txzulebebi qceuliyo somxofilur<br />
Txzulebebad. saboloo mizani ki iyo _ qarTvelebs bizantiis magier orientacia<br />
aeRoT sparseTze. aseTive mdgomareoba gagrZeldeboda <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>c.<br />
marTalia, <strong>VI</strong> saukunis bolos saqarTvelo kvlav gaerTianda da<br />
saxelmwifoebrioba aRsdga, magram erekle keisarma Seaferxa misi gaZliereba.<br />
sparsTa damarcxebis Semdeg, ereklem `unia~ Sekra somxur <strong>eklesia</strong>sTan da<br />
is kvlav gaabatona. erekle da saerTod bizantia, didi mowiwebiTa da<br />
ridiT epyrobodnen somxur <strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>. amitomac <strong>VI</strong>I saukune-<br />
Sic <strong>qarTuli</strong> wignebis somxuris mixedviT redaqtirebas veraferi daabrkolebda<br />
(Cven amis Sesaxeb vwerdiT sxvadasxva TavebSi).<br />
swored am dros <strong>VI</strong>-IX saukuneebSi sparsTa da arabTa batonobis dros<br />
unda `Targmniliyo~, anu rac igivea redaqtirebuliyo (Zvel qarTulad<br />
`Targmna~ redaqtirebasac aRniSnavda), ukve arsebuli <strong>qarTuli</strong> saistorio<br />
Txzulebani, kerZod ki, `qarTlis cxovrebis~ Sesavali, `ambavi qarTvelTa<br />
mefeTani~. marTlac, `mefeTa ambavi~ da `qarTlis cxovrebis~ Sesavali ise-<br />
Ti armenofiluri tendenciebiT aris gaJRenTili, rom SeuZlebelia aRniSnuli<br />
saukuneebis garda CvenSi odesme Seqmniliyo pirobebi msgavsi qmedebisaTvis,<br />
garda X<strong>VI</strong>I-X<strong>VI</strong>II saukuneebisa.<br />
isini, romelnic aredaqtirebdnen Zvel wignebs, marTlac rom `gularZnilni<br />
da manqanani~ yofilan. es kargad Cans `qarTlis cxovrebis~ Sesavlidan.<br />
aq sxvadasxva xerxebiT (`manqanebiT~) damcrobilia yovelive <strong>qarTuli</strong>.<br />
sazogadod miCneulia, rom am nawilis avtori aris leonti mroveli,<br />
rac ase ar unda iyos. <strong>qarTuli</strong> erovnuli Tavmoyvareobis Semlaxveli<br />
Txzuleba <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos damxobisa da saqarTvelos kulturul<br />
cxovrebaSi ucxoelTa batonobis dros unda Seqmniliyo, xolo Semdeg dros<br />
is, rogorc WeSmariteba (`Zveli ambavi~), gaimeores sxva avtorebma.<br />
„qarTlis cxovrebis“ am redaqciebis mixedviT qarTvelebi arian yvela<br />
erze uborotesni, uwminduri znisani saZageli cxovrebiT mcxovrebni, mkvdris<br />
gvamis mWamelni, amitomac usaflavoni, naTesavTa armcnobni. marTalia, TiTqosda<br />
qarTvelebi aseTni iyvnen aleqsandre makedonelis saqarTveloSi Semosvlamde,<br />
magram amis Semdegac mainc Wamdnen im kacis gvams, romelsac kerpebs<br />
msxverplad swiravdnen.<br />
am Txzulebis Tanaxmad, zemoT aRniSnulis garda, qarTvelebi samxedro<br />
ZaliTac ise Zlierebi ar arian, rogorc mezobeli somexi xalxi. am xalxis<br />
gavlenis qveS arian da aRiareben kidec im xalxs uzenaesad.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
679<br />
gansakuTrebiT sainteresoa, rom „qarTlis cxovrebis“ SesavalSi <strong>qarTuli</strong><br />
enac damcrobilia. es ena TiTqosda axali enaa, ara babilonis godolis<br />
dangrevis dros RvTis mier Seqmnili, rodesac bibliis Tanaxmad Seiqmna<br />
sazogadod yvela ena, aramed TiTqosda <strong>qarTuli</strong> ena Seqmnilia eqvsi sxvadasxva<br />
xalxis enebis stiqiuri aRrevis Sedegad, maT Soris somexi xalxis<br />
enis meoxebiTac.<br />
da es yovelive saukuneTa manZilze meordeboda qarTvelTa mTavar saistorio<br />
wignSi. es gasaocari movlena, marTlac, imiT SeiZleba aixsnas, rom<br />
`naTesavi Cveni wrfeli iyo da umanko~ _ rogorc giorgi mcire werda.<br />
aRniSnuli koncefcia srulebiT gansxvavdeboda sxvebisagan, magaliTad, TviT<br />
macxovari qarTvel ers `sazepuro~, RvTisagan rCeuls uwodebda `wmida<br />
andrias cxovrebis~ Tanaxmad. amitomac aseTi urTierTgamomricxveli koncefciebi<br />
sxvadasxva wyaroebidan momdinareobs da ar aixsneba imiT, TiTqosda<br />
aRniSnuli damamcirebeli siyalbe Seiqmna qristianobis rolis gazrdis<br />
mizniT. qarTvelebi, `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, qarTlosis STamomavlebi<br />
arian, romelTa Sesaxebac <strong>Tavi</strong>s TxzulebaSi wers leonti mroveli: _<br />
`aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri iyo, romelTa zraxvides xolo odes<br />
Semokrbes ese uricxvni naTesavni qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca dauteves<br />
ena somxuri. da amaT yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena <strong>qarTuli</strong>~.<br />
`...da ipyres sjuli uborotesi yovelTa naTesavTaca, rameTu col-qmrobisaTvis<br />
ara uCndaT naTesaoba da yovelsa suliersa Wamdes, saflavi ara iyo,<br />
mkudarsa SesWamdes~. 91 da Semdeg `...iyvnen qarTls esreT aRreul ese yovelni<br />
naTesavni da izraxeboda qarTlsa Sina eqvsi ena: somxuri, <strong>qarTuli</strong>, xazaruli,<br />
asuruli, ebrauli da berZnuli. ese enani icodes yovelTa mefeTa<br />
qarTlisaTa, mamaTa da dedaTa~. 92<br />
sainteresoa, rom sul ramdenime striqonis Semdeg kvlav meordeba zemoT<br />
moyvanili Tvalsazrisi aleqsandre makedonelTan dakavSirebiT: `aman<br />
aleqsandre daipyrna yovelni kideni qveynisani... movida qarTlad da povna<br />
yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa, rameTu colqmrobisa<br />
da siZvisaTvis ara unda naTesaoba, yovelsa suliersa Wamdes,<br />
mkvdarsa SesWamdes, viTarca mxecni da pirutyvni, romelTa qcevisa warmoTqma<br />
uxm ars~. 93<br />
aleqsandre makedonelis wasvlis Semdeg qarTvelebs odnav SeucvliaT<br />
<strong>Tavi</strong>si Cveva _ `da radgan warvida aleqsandre, arRara Wamdes kacsa Tvinier<br />
romel Seswirian kerpsa msxverplad~. 94<br />
SeiZleboda zemoT moyvanili erovnuli Tavmoyvareobis Semlaxveli cnobebi<br />
qarTvelTa TviTkritikadac migveCnia da raime gamamarTlebeli mizezi mogve-<br />
Zebna, aqve, am cnobebis gverdiT rom ar iyos gasaocari qeba yovelive somxurisa.<br />
`leonti mrovelis~ Txzulebis aRniSnuli nawili mTlianad gaJRenTilia<br />
ideiT, rom somxebi upiratesni arian qarTvelebze, radganac somexTa wina-
680 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
pari ufrosobda ara marto qarTvelebs, aramed saerTod kavkasielTa winaprebzedac.<br />
Targamosis rva vaJiSvils (gmirebs) Soris haosi ufrosi iyo:<br />
`SvidTave gmirTa zeda iyo gamgebel da ufal haos da eseni iyvnen morCil<br />
haosisa~. 95<br />
somexTa winapari iseTi Zlieri `devgmiria~, rom is amarcxebs `yoveli<br />
qveynis pirvel mefes~ _ nebroTs.<br />
nebroTis damarcxebis Semdeg haosi gamefda qarTvelTa winaparze da<br />
sxva kavkasielebze _ `maSin haos hyo <strong>Tavi</strong> Tvisi mefed ZmaTa TvisTa zeda<br />
da sxvaTaca naTesavTa zeda, maxlobelad sazRvarTa misTasa~. 96<br />
am TxzulebaSi, rogorc vTqviT, dakninebulia saqarTvelos istoria, ker-<br />
Zod, qarTvelebi jer somxebs emorCilebian, Semdeg xazarebsa da sparselebs,<br />
Semdeg kvlav somxebs, xolo haosi iseTi gmiria, romlis msgavsi arc war-<br />
Rvnamde da arc mis Semdeg ar arsebula. _ `xolo haos umetes gmiri iyo<br />
yovelTasa, rameTu egeviTari araodes yofil iyo arca wylis-rRvnis winaT<br />
da arca Semdgomad taniTa, ZaliTa da simxniTa~. 97<br />
farnavaz mefis Semdeg mirianis gamefebamde, am Txzulebis Tanaxmad,<br />
saqarTvelo somexi mefeebis xelTaa _ TiTqmis 600-700 wlis ganmavlobaSi,<br />
amis Sesaxeb a. bogveraZe wers _ `amis Semdeg Targamosianebis, kerZod,<br />
qarTvelebisa da somxebis cxovreba Tav<strong>Tavi</strong>si gziT warimarTa. qarTlosianebi<br />
jer xazarebis morCilebaSi arian, mere sparselebisa~.<br />
`farnavazis Semdeg, romelmac Seqmna qarTvelTa samefo da `msaxurebda<br />
antioqoss, mefesa asuristanisasa~, samxedro-politikuri upiratesoba, leontis<br />
mixedviT, amierkavkasiaSi mTlianad somexi mefeebis xelTaa, romlebsac<br />
morCilebdnen qarTvelTa mefeebi da qarTvelebi. ase gagrZelda qarTlSi<br />
mirianis gamefebamde. maeJan qarTlis spaspeti sparsTa mier somxeTis mooxrebis<br />
Semdeg ambobs: `warRebul ars somxeTi, romelsa ekida samefo Cueni~.<br />
`leonti aRar asaxelebs imis mizezs, Tu ram ganapiroba somexTa upiratesoba<br />
qarTlosianebze, magram saeWvo araa, rom misi azriT, amas hqonda is<br />
istoriul-genetikuri safuZveli, romlis ZaliTac haosi <strong>Tavi</strong>s Zmebze jer<br />
`iyo gamgebel da ufal~ da mere `mefe~. 98<br />
`leonti mrovels~ qarTvel mefeTa cxovrebis aRweris dros uxvad gamouyenebia<br />
somxuri masalebi, Tqmulebebi da legendebi, vrclad saubrobs<br />
somxuri enis gansakuTrebul rolze maSin, roca <strong>qarTuli</strong> ena, rogorc<br />
iTqva, dakninebulia.<br />
a. abdalaZe wers _ `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendencia<br />
imiTac unda aixsnas, rom leonti mrovels, garkveuli mizezebis gamo,<br />
mis winaSe dasaxuli miznis gansaxorcieleblad uxvad gamouyenebia somxuri<br />
masalebi, somxuri Tqmulebebi, legendebi~. 99<br />
`leonti sakmaod vrclad saubrobs somxebis Zlierebaze, mis did warsulze,<br />
somxuri enis gansakuTrebul rolze...~ 100
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
681<br />
cnobilia, rom I-II saukuneebSi saqarTvelo amierkavkasiaSi uZlieresi<br />
saxelmwifo iyo da masTan romis imperiac ki megobrobda. qarTvelTa jars<br />
eWira somxeTi da somxeTis samefo taxtzec arc Tu iSviaTad qarTveli<br />
mefeebi isxdnen. miuxedavad amisa, `leonti mrovels~ am drosac ki saqarTvelo<br />
somxeTze damokidebul qveyanad hyavs gamoyvanili. I saukunis 30-50-ian<br />
wlebTan dakavSirebiT, g. meliqiSvili wers _ `aSkaraa, rom `qarTlis cxovrebis~<br />
monaTxrobs am laSqrobis Sesaxeb somxuri tradicia udevs safuZvlad.<br />
amaze miuTiTebs aSkara armenofiluri tendencia, romelic monaTxrobs<br />
wiTel zolad gasdevs... `qarTlis cxovrebac~ I saukunis 70-80-iani wlebis<br />
ambebis gadmocemisas, rogorc vTqviT, agreTve somxur tradicias eyrdnoba. 101<br />
g. meliqiSvili wers, I saukunis miwuruls `qarTamis mefobis aRwerisas<br />
<strong>qarTuli</strong> wyaroebi kvlav Zveli somxuri tradiciidan modian...~ 102<br />
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, `qarTlis cxovrebis~ I nawils axasiaTebs<br />
ori mTavari tendencia:<br />
1. qarTvelTa erovnuli Tavmoyvareobis Selaxva;<br />
2. mkveTrad gamoxatuli da gadaWarbebuli armenofiloba.<br />
am Txzulebis armenofiluri tendencia amJamadac ki uxerxulobas iwvevs.<br />
magaliTad, g. peCs germanulad uTargmnia `qarTlis cxovreba~ <strong>Tavi</strong>si<br />
armenofiluri cnobebiTa da adgilebiT, rasac SeuZlia ucxoelebs mcdari<br />
warmodgena Seuqmnas Cvens istoriazeo, _ wers al. abdalaZe: _ `raxania<br />
mkvlevarni msjeloben, kamaToben `qarTlis cxovrebis~ Semadgeneli erTerTi<br />
Txzulebis, `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendenciis<br />
mizezebis Sesaxeb, magram miRebuli Sedegebi, rogorc Cans, samecniero wreebs<br />
ar akmayofilebs. amis dasturad SeiZleba movixmoT axlaxan gamoqveynebuli<br />
`qarTlis cxovrebis~ g. peCiseuli germanuli Targmanic, rac <strong>Tavi</strong>sTavad<br />
friad mniSvnelovan movlenas warmoadgens. g. peCisve mier Targmanisadmi<br />
darTul winasityvaobasa da SeniSvnebSi `cxovreba qarTvelTa mefe-<br />
Tas~ armenofiluri tendenciebis kvaldakval araferia naTqvami. komentarebis<br />
gareSea gadaTargmnili <strong>qarTuli</strong> teqstis saTanado, armenofiluri tendenciis<br />
amsaxveli cnobebi Tu adgilebi. am sakiTxze arsebuli arc samecniero<br />
literaturaa miTiTebuli, amiT ki saqmeSi Cauxedav ucxoel mkiTxvels,<br />
SesaZloa, mcdari warmodgena Seeqmnas Cvens uZveles istoriaze~. 103<br />
aRsaniSnavia, rom Cveni mkvlevarebi, marTalia, didi xania ikvleven aRniSnuli<br />
Txzulebis rogorc armenofilur, ise qarTvelTa erovnuli Tavmoyvareobis<br />
Semlaxvel tendenciebs, magram ikvleven ara orive tendencias<br />
erTad _ mTlianobaSi, aramed cal-calke, magaliTad, roca armenofilur<br />
tendenciebs ikvleven, saerTod gverds uqceven da ar exebian qarTvelTa<br />
damamcirebel cnobebs, xolo roca qarTvelTa damamcirebel tendenciebs<br />
ikvleven, armenofilur cnobebs ar ganixilaven. aseTi midgoma xels ar<br />
uwyobs WeSmaritebis dadgenas im mizezis gamo, rom radganac `qarTlis
682 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
cxovrebis~ aRniSnuli Txzuleba aris erTi mTliani naSromi, amitomac<br />
mTlianobaSi da urTierTkavSirSi unda iqnas ganxiluli masSi arsebuli<br />
yvela tendencia. es Txzuleba qronikebis ubralo krebuli rom iyos er-<br />
Tiani redaqciis gareSe, maSin, cxadia, cal-calke SeiZleboda yoveli tendenciis<br />
ganxilva, magram radganac aRiarebulia, rom es Txzuleba aris<br />
erTi avtoris, an yovel SeTxvevaSi erTi redaqtoris mier damuSavebuli,<br />
misi kvlevac erTiani unda iyos.<br />
am Txzulebis (igulisxmeba `qarTlis cxovrebis~ Sesavali) avtori (Tu<br />
redaqtori) SemTxveviT srulebiT ar laxavs qarTul erovnul Tavmoyvareobas<br />
da ganadidebs yovelive somxurs. es aris avtor-redaqtoris winaswardasaxuli<br />
gezi, romelic mtkiced miiswrafis erTi garkveuli miznisaken.<br />
wina TavebSi vwerdiT, rom qarTvelebis armenizacia <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />
mimdinareobda ara marto mesxeTSi, aramed qvemo qarTlSic (gugarqSi); es<br />
procesi mimdinareobda hereTSic. iq mcxovrebi <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba iqca<br />
somxuri eklesiis mrevlad, ris gamoc, maT eklesiebSi Sewyvetili iyo<br />
qarTulenovani msaxureba da danergili iyo somxurenovani. <strong>qarTuli</strong> ena<br />
gandevnil iqna saeklesio msaxurebidan. Tu gaviTvaliswinebT imas, rom<br />
<strong>eklesia</strong> Zvel dros moicavda kulturis yvela sferos, cxadia, <strong>qarTuli</strong><br />
enis xmarebidan gandevna <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis guliswyromas gamoiwvevda.<br />
swored am dros, qarTvelTa winaaRmdegobis dacxromis mizniT, albaT, Semu-<br />
Savda kidec Sesabamis wreebSi <strong>qarTuli</strong> enis damamcirebeli Teoria (romelic<br />
gadmotanilia `qarTlis cxovrebis~ SesavalSi) da gavrcelda.<br />
magaliTad, kerZod, aq enis Sesaxeb naTqvamia, rom qarTvelebis ena Tavdapirvelad<br />
ara <strong>qarTuli</strong>, aramed somxuri ena iyo. qarTvelebma imis Semdeg<br />
daanebes <strong>Tavi</strong> somxur enaze laparaks, rac SemuSavda <strong>qarTuli</strong> ena. <strong>qarTuli</strong><br />
ena, am Teoriis Tanaxmad, ase Seqmnila _ saqarTveloSi cxovrobdnen<br />
qarTvelebi (somxuri salaparako eniT), berZnebi, somxebi, ebraelebi, xazarebi,<br />
asurelebi da sxvebi. Semdeg am xalxebis enaTa aRrevis Sedegad Seiqmna<br />
<strong>qarTuli</strong> ena. <strong>qarTuli</strong> enis Seqmnis Semdeg qarTvelebma miatoves somxur<br />
enaze laparaki da daiwyes <strong>qarTuli</strong>: `aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri<br />
iyo, romelsa zraxvdes, xolo odes Semokrbes ese uricxvni naTesavni qarTlsa<br />
Sina, maSin qarTvelTaca dauteves ena somxuri da amiT yovelTa naTesavTagan<br />
Seiqmna ena <strong>qarTuli</strong>~. 104 <strong>qarTuli</strong> enis Seqmnis Semdegac ucxo xalxebi<br />
saqarTveloSi cxovrebas ganagrZobdnen.<br />
Zvelad yovelma ubralo, rigiTma qristianmac ki icoda, rom yoveli ena<br />
Seqmnilia RvTis mier, babilonis godolis dangrevisas. zemoT moyvanili<br />
<strong>qarTuli</strong> enis Rirsebis damamcirebeli Teoriis gavrcelebis Semdeg,<br />
qarTvelebs arwmunebdnen, rom <strong>qarTuli</strong> ena RvTis mier ki ar aris Seqmnili,<br />
aramed es ena aris sxvadasxva enaTa stiqiuri aRrevis Sedegad axalSeqmnili<br />
ena, xolo am enis Seqmnamde qarTvelebi RvTisagan Seqmnil somxur<br />
enaze metyvelebdnen.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
683<br />
swored es weria `qarTlis cxovrebis~ SesavalSi.<br />
am Teoriis gavrcelebis dros ar SeiZleboda ar gamoCeniliyo sapirispiro<br />
Teoria da marTlac, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gavlenis sferoebisaTvis<br />
enaTa WidilSi aqtiurad monawileobda. amas miuTiTebs arseboba Teoriisa,<br />
romelsac ewodeba `qebaA da didebaA <strong>qarTuli</strong>sa enisaA~. am Teoriis Tanaxmad,<br />
<strong>qarTuli</strong> ena araTu RvTis mier aris Seqmnili, aramed <strong>qarTuli</strong> ena<br />
saRmrTo enaa, romelzedac isaubrebs da romliTac ganikiTxavs ieso qriste<br />
meored mosvlis dros mkvdreTiT aRmdgar adamianebs. es rom namdvilad<br />
asea, amas miuTiTebs mravali niSani, kerZod, <strong>qarTuli</strong> ena sxva enebis gaCenamde<br />
104 Tu 94 wliT adrea Seqmnili.<br />
`saswaulad ese aqvs asoTxi weli umetes sxvaTa enaTa qristes mosvliTgan<br />
dResamomde~. 105 aqvea miTiTebuli sxva niSnebic <strong>qarTuli</strong> enis RvTiuri<br />
warmoSobis dasadastureblad da agreTve am enis araTu sxva enebze naklebobis,<br />
aramed upiratesobis dasamtkiceblad.<br />
yvela qarTvels, romelnic aRniSnul pirobebSi cxovrobdnen da <strong>Tavi</strong>si<br />
TvaliT uyurebdnen <strong>qarTuli</strong> enis gandevnas eklesiidan da kulturis yvela<br />
sferodan, ar SeeZloT daejerebinaT am devnili <strong>qarTuli</strong> enis upiratesoba<br />
sxvaTa enaze. swored maTTvis naTqvamia iqve, rom marTalia, amJamad<br />
<strong>qarTuli</strong> ena damdablebulia da dawunebulia, magram es srulebiT ar<br />
niSnavs imas, rom <strong>qarTuli</strong> ena mdabali enaa, ara, es ena uflis saxeliTaa<br />
kurTxeuli, magram amJamad igi uflis mier Senaxulia (`damarxul ars~) da<br />
daZinebulia (`mZinare ars~), raTa meored mosvlisas yvela ena (e.i. yvela<br />
eri) am eniT ganikiTxos ufalmao (e.i. gadmocemulia im drois realuri<br />
suraTi: ena damdablebul-dawunebulia) _ `damarxul ars ena <strong>qarTuli</strong><br />
dRemde meored mosvlisa mesiisa sawamebelad, raTa yovelsa enasa RmerTman<br />
amxilos amiT eniTa da ese enaA mZinare dResamomde... da ese enaA Semkuli<br />
da kurTxeuli saxeliTa uflisaTa mdabali da dawunebuli _ moelis<br />
dResa mas meored mosvlasa uflisasa~. 106<br />
saerTod, es Txzuleba antigrigorianuli suliskveTebiTaa gaJRenTili,<br />
rac iqidan Cans, rom masSi qarTvelTa momaqcevlad dasaxelebulia ara<br />
wmida grigori, rogoradac saxavda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi somxuri <strong>eklesia</strong>,<br />
aramed berZenTa dedofali elene (romis imperator konstantines deda) da<br />
wmida nino. es miuTiTebs, rom Txzuleba elinofiluria da am <strong>Tavi</strong>si mimarTulebiTac<br />
somxuri eklesiis sawinaaRmdego. `axalman nino moaqcia da helene<br />
dedofalman~.<br />
<strong>qarTuli</strong> ena araa Rirsi damdablebisa (rogoradac amdablebda mas fsevdoleonti<br />
mroveli) da dawunebisa, radganac `yoveli saidumlo amasa enasa<br />
Sina damarxul ars~, _ weria iq.<br />
wmida saxarebidan cnobilia, rom lazare gardacvalebis Semdeg oTxi<br />
dRe ido saflavSi da iqve darCeboda meored mosvlamde, ufal ieso qristes<br />
rom ar enebebina misi gacocxleba.
684 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qarTul enasac swored iseve Zinavs, rogorc eZina lazares. qarTul<br />
enas saxarebaSi lazare hqvia (e.i. lazare <strong>qarTuli</strong> enis simboloa), radganac<br />
<strong>qarTuli</strong> ena swored iseve aRsdgeba, rogorc aRsdga lazare `da ese<br />
enaA mZinare ars dResamomde da saxarebasa Sina mas enasa lazare hqvian~.<br />
wmida saxarebidan cnobilia, rom ufali ieso qriste iyo megobari lazaresi<br />
da misi debisa _ mariamisa da marTasi. ieso qristec megobaria <strong>qarTuli</strong><br />
enisa (e.i. lazaresi) da es megobroba imiT mtkicdeba, rom yoveli saidumlo<br />
qarTul enaSia Senaxuli.<br />
`qebaA da didebaA~ qebaa ara marto <strong>qarTuli</strong> enisa, aramed <strong>qarTuli</strong><br />
anbanisa da <strong>qarTuli</strong> wmida wignebisa (maTes saxarebisa). amas didi mniSvneloba<br />
hqonda, radganac mesxeTSi (igulisxmeba tao da sxvadasxva kuTxeebi),<br />
gugarqSi da hereTSi eklesiebSi somxurenovani msaxurebis danergvis<br />
dros ganidevna qarTulenovani wignebi da dainerga `maStocis da wmida<br />
grigoris wesi da msaxureba~, e.i somxurenovani wignebiT somxurenovani<br />
msaxureba (wirva-locva). aseT dros gancxadebas imisas, rom qarTul saxarebas<br />
(kerZod, maTesas) aqvs idumali, saRvTo winaswarmetyveluri niSnebi,<br />
didi mniSvneloba hqonda.<br />
unda aRiniSnos, rom <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebis ZiriTad periodebSi <strong>qarTuli</strong> da<br />
somxuri eklesiebi TiTqmis erTi da igive sarwmunoebrivi mimarTulebisa<br />
iyvnen (ganxeTqileba, `ganyofa~ am or <strong>eklesia</strong>s Soris moxda 607-609 wlebSi,<br />
xolo erekle keisris laSqrobis Semdeg somxurma <strong>eklesia</strong>m `unia~ Sekra<br />
bizantiur (e.i. CvenTanac) <strong>eklesia</strong>sTan, amitom zemoT aRniSnuli metoqeoba<br />
am dros (<strong>VI</strong>Is.) ideologiurad uzrunvelyofili ar iyo (ar hqonda iseTi<br />
aSkarad gamoxatuli erovnul-sarwmunoebrivi saxe, rogoric <strong>VI</strong>II saukunis<br />
Semdeg). swored am mdgomareobis gamo, SeiZleba iTqvas, totaluri armenizaciis<br />
dros, qarTvelTa wmida wignebzec ki xeli miuwvdebodaT armenofilebs.<br />
`qarTlis cxovrebis~ Sesavali da `ambavi mefeTanis~ somxofiluri<br />
redaqciis arsebobac am mizeziT aris gamowveuli.<br />
miiCneva, rom swored `somxur-qalkedonurma~ versiam, romelic <strong>VI</strong>I saukuniT<br />
TariRdeba, safuZveli daudo `leonti mrovelis~ erT-erT sqemas _<br />
`gavrcelebulia Tvalsazrisi, TiTqos arqauli nawilis, e.w. eTnarqebis sqema<br />
mTlianad XI saukunisaa. masSi areklilia kavkasiis xalxTa megobrobis<br />
am saukunis idea. kritikuli Seswavla ki mowmobs, rom es sqema metad<br />
Zvelia. <strong>Tavi</strong>si faqturiT igi misdevs da emTxveva imas, rasac vicnobT<br />
`xalxTa warmomavlobis~ wignis somxuri qalkedonuri versiiT, romelic<br />
<strong>VI</strong>I saukuniT TariRdeba. 107<br />
`qarTlis cxovrebis~ Sedgenilobidan Cans, rom qarTvelebs Tavdapirvelad<br />
hqoniaT <strong>Tavi</strong>anTi istoriis qronikebi an Canawerebi. aseve Tqmulebebi<br />
da erovnuli istoriis folkloruli Zeglebi. SesaZlebelia isini Sekrebili<br />
da erT qronologiur sistemaSic iyo moyvanili da Txzulebis saxe
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
685<br />
hqonda, magram <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi armenofilebs es Zvel<strong>qarTuli</strong> istoriuli<br />
Txzuleba uredaqtirebiaT, misTvis miuciaT mkveTrad gamoxatuli armenofiluri<br />
saxe. `cnobilia, rom leonti mrovelma <strong>Tavi</strong>si moTxroba qarTlis<br />
gaqristianebis Sesaxeb ZiriTadad `moqcevaAdan~ aiRo. rac Seexeba warmarTobis<br />
xanis istorias, kerZod, aleqsandre makedonelis Semosvlis<br />
epizods, k. kekeliZis azriT, igi uSualod `moqcevaA qarTlisaAdan~ ar<br />
momdinareobs, aramed <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebis romeliRac istoriuli Txzulebidan,<br />
romelic unda iyos wyaro TviT `moqcevaA qarTlisaAsTvisac~. 108<br />
swored aleqsandre makedonelis Semosvlis epizodi, romelsac k. kekeliZe<br />
<strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebis romeliRac istoriuli Txzulebidan aRebulad<br />
Tvlis, Seicavs qarTvelTa Zlier uaryofiT Sefasebas. aq qarTvelebi sxvadasxva<br />
uwmindur zneTa mqoned arian gamoyvanilni.<br />
mose xoreneli qalkedonituri mimarTulebis moRvawed iyo miCneuli.<br />
amitomac mas somexi qalkedonitebi pativs scemdnen, xolo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />
mTeli somxuri eklesiis TiTqmis qalkedonituri mimarTulebis gamo is<br />
mTel somxeTSi iqneboda pativcemuli. miCneulia, rom swored xorenacis<br />
istorias gavlena hqonda leonti mrovelis istoriaze.<br />
`somxeTis istoriaSi~, sadac daxasiaTebulia artaSes II-is (33-20 ww. Zv.w.)<br />
moRvaweoba, naTqvamia: `msgavsad CrdiloeTis qveynebisa (CvenSic) mkvdris<br />
WamiobiT da sxva amisTanebiT cxovrobdnen. da ese yoveli mowesrigda<br />
dReTa Sina artaSesisa~. rogorc vxedavT, aseTi `codva~ leonti mrovels<br />
ar Caudenia. aqedan im daskvnis gamotana SeiZleba, rom erT-erTi wyaro<br />
fsevdokalistenes `aleqsandrianTan~ erTad, leonti mrovelisTvis Sei-<br />
Zleba yofiliyo movses xorenacis `somxeTis istoriac~. albaT, es adgili<br />
hqonda mxedvelobaSi q. patkanovs, rodesac werda, rom cnoba `uwmindur<br />
zneTa~ Sesaxeb `qarTlis cxovrebaSi~ zoroastrizmisa da movses xorenacis<br />
gavleniT gaCndao~. 109<br />
armenofilebs qarTvelTa saistorio Txzulebis redaqtirebis dros xelT<br />
hqoniaT xorenacis `istoria~, romlis gavlena etyoba kidec `leonti mrovelis~<br />
Txzulebas _ `leonti, ueWvelia, icnobda movses xorenacis `somxeTis<br />
istorias~ (misi terminologiiT `cxovrebas somxeTisa~), romelSic somexTa<br />
mamamTavari haiki, anu leontis enaze haosi, aseve Targamosianad aris<br />
gamoyvanili. magram Tu xorenaciT haoss Zmebi ar hyolia, leontim kavkasiis<br />
xalxebis mamamTavrebi (eTnarqosebi) haosis umcros Zmebad gamoacxada<br />
da amiT aRniSnuli xalxebis naTesaobis originaluri koncefcia Seqmna. 110<br />
rogorc aRiniSna, armenofiluri redaqtirebisas `qarTlis cxovrebis~<br />
Sesavalsa da `mefeTa cxovrebaSi~ uxvad CaurTavT somxuri masalebi, somxuri<br />
Tqmulebebi, legendebi, aq armenofilebi saubroben somxebis Zlierebaze,<br />
mis did warsulze, somxuri enis gansakuTrebul rolze, 111 aq saubaria<br />
imis Sesaxeb, rom somxebi upiratesni arian qarTlosianebze, rasac TiTqos-
686 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
da istoriul-genetikuri safuZveli hqonda. haosi qarTvelebisaTvis `iyo<br />
ganmgebel da ufal~ da mere `mefe~. haosianebs TiTqosda istoriulad<br />
`marTebdaT ufloba~ qarTlosianebisa, amitomac iyo, rom somex-qarTvelTa<br />
omebSi qarTvelTa calkeuli warmatebis miuxedavad, sabolood gamarjveba<br />
somxebs unda darCenodaT da rCebodaT kidec leontis Tanaxmad. es koncefcia<br />
leontim somxebis siyvaruliT ki ar SeimuSava, aramed xorenacis<br />
Txzulebidan gamomdinare Seqmna. 112<br />
`qarTlis cxovrebis~ dawerili nawilis armenofiluri redaqcia Sesa-<br />
Zlebeli iyo gansakuTrebiT <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, radganac es periodi umZimesi<br />
iyo qarTveli xalxis istoriaSi.<br />
g. anCabaZe wers _ `<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebi saqarTvelos istoriaSi erT-erTi<br />
yvelaze mZime xana iyo. feodaluri urTierTobis ganmtkiceba-ganviTarebis<br />
periodi CvenSi daemTxva saSinao da sagareo politikuri viTarebis mkveTr<br />
gauaresebas. gafeodalebuli erisTavebi ar epuebodnen centralur xelisuflebas.<br />
qveyanas gars ekra Zlieri da agresiuli saxelmwifoebi: bizantiis<br />
imperia, xazarTa samefo da sasanuri iranis adgilze aRmocenebuli arabTa<br />
saxalifo. mZime krizisSi imyofeboda TviT <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebriobac,<br />
romelic am droisaTvis <strong>Tavi</strong>si istoriis meore aTwleuls iTvlida. <strong>VI</strong>I<br />
saukunis bolos gaqra samefo Zalaufleba lazikaSi, ufro adre ki _<br />
qarTlSi. adgilobrivi mmarTvelebi ucxoeli dampyroblebis SiSiT mefis<br />
tituls veRar atarebdnen. daqsaqsuli, politikur damoukideblobas moklebuli,<br />
gauTavebeli omebiT sisxlisagan daclili, daxarkuli xalxi, ioane<br />
sabanisZis sityviT, `iryeoda viTarca lerwami qarTagan ZlierTa~. gaxSirda<br />
renegatobis SemTxvevebi...~ 113<br />
hqondaT Tu ara qarTvelebs <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebamde saistorio Txzulebani?<br />
SeuZlebelia qarTvelebs IV-V saukuneebSi ar hqonodaT istoriuli<br />
nawarmoebebi da Canawerebi. amaze miuTiTebs TviT `mefeTa cxovreba~. Tu am<br />
Txzulebas Cven CamovacliT armenofilur Canamatebs da saerTod, gavwmendT<br />
armenofiluri redaqciisagan, SeiZleba miviRoT V saukunemdeli qarTveli<br />
xalxis istoriis SesaniSnavi Tanadrouli wyaro. `saqarTvelos Zveli<br />
istoriis amsaxveli <strong>qarTuli</strong> saistorio Txzulebis, `mefeTa cxovrebis~<br />
bevri cnoba berZnul-romauli da somxuri wyaroebiT, arqeologiuri da<br />
epigrafikuli masaliT dadasturda, ris Semdegac `mefeTa cxovrebis~, rogorc<br />
saistorio wyaros Sesaxeb, Zveli Sexeduleba Seicvala~. 114<br />
`moqcevaA qarTlisaA~-dan Cans, rom masSi Sesulia <strong>VI</strong> saukunemde dawerili<br />
qronikebi. m. CxartiSvilma gamoarkvia, rom wmida ninos cxovreba IV<br />
<strong>saukuneSi</strong>ve dawerila saqarTveloSi.<br />
V <strong>saukuneSi</strong> somxeTSi mravali istorikosi moRvaweobda. Cans, am dros Cvens<br />
mezobel albanel xalxsac hyavda <strong>Tavi</strong>si istorikosebi. `Zveli msoflios<br />
istoriis~ III tomSi amis Sesaxeb naTqvami yofila _ `rogorc Cans, albanelebs<br />
mokle drois ganmavlobaSi hyavdaT <strong>Tavi</strong>anTi Zveli istorikosebi~. 115
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
687<br />
qarTveli xalxis ganviTarebuli saxelmwifoebrioba, romelic <strong>VI</strong> saukunisaTvis<br />
TiTqmis aTaswlovani iyo, moiTxovda <strong>Tavi</strong>si istorikosebis arsebobas,<br />
gansakuTrebiT ki gaqristianebis Semdeg.<br />
p. ingoroyvam gamoarkvia, rom `mefeTa cxovrebaSi~ Sesulia uZvelesi<br />
folkloruli masalebi. xalxuri saleqso formiT yofila dawerili arqauli<br />
xasiaTis folkloruli Zeglebi _ `brZola qarTvelTa mefisa mirvanisa<br />
da durZukTa~, Tqmulebani farnavazze, `glova qarTvelTa mefisa<br />
farsman qvelisa~, `brZola gmirTa da sastikeba haerisa~. 116 unda vifiqroT,<br />
rom <strong>qarTuli</strong> folkloruli Zeglis `brZola gmirTas~ mTavar gmirad Txzulebis<br />
armenofiluri redaqciis dros haosi iqca.<br />
`leonti mrovelis~ TxzulebaSi SeiZleba aRmovaCinoT azrobrivi sxvadasxvaobani,<br />
magaliTad, is genealogia eTnarqebisa, romelic gadmocemulia<br />
`ambavi rvaTa ZmaTaSi~ srulebiT gansxvavdeba `cxovreba farnavazisaSi~<br />
SefarviT arsebul genealogiisagan. `farnavazis cxovrebaSi~ SefarviT<br />
arsebobs aseTi genealogia _ qarTlosi (romlis adgilzec farnavazia im<br />
droisaTvis) <strong>Tavi</strong> da `ufali~ aris yvela qarTvelisa, maT Soris megrelebisac<br />
(egrosi _ quji). megrelTa meTauri quji eubneba farnavazs _ `Sen xar<br />
Svili TavTa maT qarTlisaTa da Sen gmarTebs ufleba Cemi... Sen xar ufali<br />
Cveni da me var mona Seni~. 117<br />
ratom marTebs farnavazs megrelTa meTauris qujis `ufleba~, ratom<br />
aris quji mona farnavazisa, xolo farnavazi misi ufali? am kiTxvas TviT<br />
quji pasuxobs _ imitom, rom farnavazi Svilia qarTlisa TavTa, e.i. `qarTlis<br />
Tavebi~ egrisis `uflebi~ arian istoriulad.<br />
farnavazis `cxovrebaSi~ gadmocemuli genealogia aSkarad miuTiTebs,<br />
rom egrosis (megrelTa eTnarqis) `ufali~ aris qarTlosi. maSin, roca<br />
`ambavi rvaTa ZmaTasaSi~ gadmocemuli genealogia sruliad gansxvavebulia.<br />
aq egrosis `ufali~ aris ara qarTlosi, aramed haosi (ise, rogorc<br />
sxva Zmebisa) _ `amaT SvidTave gmirTa zeda iyo gamgebel da ufal haos da<br />
ese yovelni iyvnes morCil haosisa~. 118<br />
maSasadame, am TxzulebaSi gadmocemulia ori srulebiT erTmaneTisagan<br />
gansxvavebuli genealogia eTnarqebisa, erTis mixedviT, egrosis `ufali~ aris<br />
qarTlosi, meoris mixedviT, egrosis `ufali~ aris haosi. am ori genealogiidan<br />
ufro Zveli unda iyos is, romelSic egrosis uflad qarTlosia gamocxadebuli,<br />
aseTi azris gamoTqmis uflebas iZleva sxva uZvelesi wyaro _<br />
`moqcevaA qarTlisaA~, aqac igive genealogiuri Tvalsazrisia gadmocemuli.<br />
saerTod, <strong>qarTuli</strong> saistorio Txzulebani `qarTlis cxovreba~ iqneba is<br />
mTlianobaSi, `moqcevaA qarTlisaA~, arseni beris Tu sxvaTa naSromebi, Seicavs<br />
Tvalsazriss, romelic gamudmebiT da dabejiTebiT meordeba maTSi,<br />
rom qarTvelTa saxelmwifos sazRvari yovelTvis gadioda mdinare egriswyalsa<br />
da Sav zRvaze (farnavazidan vidre arCilis CaTvliT), samegrelo
688 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
yovelTvis qarTvelTa saxelmwifos SigniT mdebareobs, es ki niSnavs, rom<br />
megrelebic iseTive qarTvelebad arian miCneulni, rogorc saqarTvelos<br />
sxva kuTxeTa mcxovrebni. am Tvalsazrisidan ki srulebiT gansxvavdeba is<br />
Tvalsazrisi, romelic `qarTlis cxovrebis~ armenizebul SesavalSi _<br />
`ambavi rvaTa ZmaTaSia~ mocemuli. aq gansxvavebiT erovnul-<strong>qarTuli</strong> Tvalsazrisisagan<br />
gadmocemulia, rom megrelebi iseTive eTnikur siaxloveSia<br />
qarTvelebTan (qarTlelebTan), rogorc somxebTan da sxva kavkasiel tomebTan.<br />
e.i megrelebi, qarTebi (qarTlelebi), somxebi da sxva tomebi erTnair eTnikur<br />
naTesaur kavSirSi imyofebian. isini Zmebi _ `Tvisni~ arian. maSin roca,<br />
rogorc vTqviT, <strong>qarTuli</strong> uZvelesi erovnuli TvalsazrisiT, qarTvelebi<br />
erTiani xalxia, xolo megrelebi iseve arian qarTvelebi, rogorc qarTlelebi,<br />
xolo somxebi ki srulebiT ucxo xalxia.<br />
SeiZleba `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqciis dros masSi<br />
aisaxa ramdenadme gamZafrebuli saxe im eTnikuri suraTisa, romelic qarTvel<br />
xalxs gaaCnda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos gauqmebis<br />
Semdeg. cnobilia, rom erovnuli saxelmwifos arseboba aucilebeli pirobaa<br />
xalxis erTian erad (naciad) Camoyalibeba-arsebobisaTvis. amitomac, unda<br />
vifiqroT, rom erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis droidan, farnavazidan<br />
_ vaxtang gorgasalis CaTvliT, qarTveli xalxi arsebobda da<br />
erTiani iyo. am xalxSi Sedioda megrelebic, xolo imis Semdeg, rac <strong>VI</strong><br />
<strong>saukuneSi</strong> erTiani saxelmwifo gauqmda, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> arabebi SemoiWrnen,<br />
xolo <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi arsebulma katastrofam zRvramde miaRwia,<br />
daiwyo qarTveli xalxis denacionalizaciis procesi. qarTveli xalxi<br />
`iryeva viTarca lerwami qarTagan ZlierTa~, qarTvelebi mahmadiandebian,<br />
rac `qarTvelobis~ uaryofasac niSnavda. qarTvelebi somxuri eklesiis<br />
mrevli xdebian (monofizituri somxuri eklesiis, Tu diofizitur-monoTelituri<br />
somxuri eklesiisa), rac armenizacias niSnavda. garda amisa, dasavleT<br />
saqarTveloSi adgilobrivi saxelmwifoebrivi erTeulebi swored maSin Zlierdeboda,<br />
roca centraluri, erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifo sustdeboda, kerZod,<br />
maSin, roca <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSi erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifo gauqmda,<br />
dasavleT saqarTveloSi asparezze gamovida egrisis samefo. misi didi<br />
nawilis bizantielTa mier aneqsiam xeli Seuwyo aqaurebis tomobriv gancalkevebas<br />
erTiani qarTveli xalxisagan _ es iyo denacionalizaciis er-<br />
Tiani procesis mxare. Cans, am dros megruli dialeqti kidev ufro Sordeba<br />
erTian fuZe qarTul enas da is ukve damoukidebel enad yalibdeba. `megruli<br />
ena~, rogorc calke ena, ukve moixseneba daviT da konstantines `wamebaSi~.<br />
aseve iTqmis saqarTvelos sxva kuTxeebSi mcxovreblebzec.<br />
arabTa Semosevas iseTi didi xalxis denacionalizaciac ki gamouwvevia,<br />
rogoric iyo sparseli xalxi, amitomac arabTa Semosevis gamo mosalodneli<br />
iyo kidec qarTveli xalxis denacionalizacia. magram es procesi
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
689<br />
mxolod dawyebula da ver dasrulda sxvadasxva mizezebis gamo, kerZod,<br />
qarTulma <strong>eklesia</strong>m SeZlo qalkedonitur mimarTulebaze dayrdnobiT da<br />
erovnuli TviTSegnebis gaRvivebis saSualebiT qarTveloba gaeerTianebina.<br />
marTalia, Semdeg <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi Seiqmna saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebSi<br />
erovnul-<strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrivi erTeulebi, magram maT, tao-klarjeTis,<br />
afxazeTis da kaxeT-hereTis samefoebs, aerTianebda <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />
erTiani qalkedonituri sarwmunoebiT _ amiT ki `qarTveloba~ kvlav er-<br />
Tiani iyo. e.i. denacionalizaciis procesi ar gaRrmavda, is male Sewyda.<br />
qarTveli xalxi kvlav mTlianad arsebobda. denacionalizaciis <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II<br />
saukuneebSi arsebulma saxem uTuod gavlena iqonia `ambavi rvaTa ZmaTaSi~<br />
gadmocemul suraTze.<br />
rogorc iTqva, `moqcevaA qarTlisaA~ da `ambavi mefeTani~ erTmaneTisagan<br />
Zlier gansxvavdebian maTSi gadmocemuli TvalsazrisiT qarTveli xalxis<br />
Tavdapirveli istoriis Sesaxeb. `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, qarTvelebi<br />
gadmosaxldnen samxreTiT mdebare samSoblodan, romelsac `arian-qarTli~<br />
erqva, `ambavi mefeTaAs~ mixedviT ki, qarTveli xalxi adgilze _ saqarTveloSive<br />
Camoyalibda qarTlosis STamomavlebis gamravlebis Sedegad. `moqcevaAs~<br />
Tanaxmad, qarTveli xalxi gadmosaxlebis dros dasaxlda vrcel teritoriaze<br />
mdinare egriswylidan vidre hereTis CaTvliT. am teritoriaze<br />
mxolod qarTvelebi cxovrobdnen _ e.i. megrelebi qarTvelebi arian ise,<br />
rogorc yvela adgilobrivi mkvidri mcxovrebi aRniSnul sazRvrebSi. `ambavi<br />
mefeTanis~ Tanaxmad ki, qarTlosis STamomavlebi arian qarTvelebi,<br />
xolo megrelebs <strong>Tavi</strong>anTi eTnarqi hyavT, anu megrelebi qarTlosis STamomavlebi<br />
ar arian. `moqcevaAs~ Tanaxmad, samxreTidan gadmosaxlebul<br />
qarTvelebs saqarTveloSi daxvdaT ucxo tomebi, romlebic iyvnen veluri<br />
da saZageli cxovrebiT mcxovrebni. `ambavi mefeTanis~ Tanaxmad ki, velurebi<br />
da saZageli cxovrebiT mcxovrebni TviTon qarTvelebi iyvnen.<br />
`moqcevaAdan~ <strong>Tavi</strong>sTavad igulisxmeba, rom samxreTidan gadmosaxlebuli<br />
qarTvelebis ena iyo <strong>qarTuli</strong> ena, amas adasturebs arseni beri, roca wers:<br />
`Cven qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da maTi ena<br />
uwyiT~. 119 `ambavi mefeTanis~ Tanaxmad ki, Tavdapirvelad qarTveli xalxis<br />
mSobliuri ena iyo ara <strong>qarTuli</strong>, aramed somxuri ena, TiTqosda <strong>qarTuli</strong> ena<br />
mogvianebiT Camoyalibda sxvadasxva enaTa aRrevis Sedegad.<br />
`moqcevaA qarTlisaASi~ ar Cans raime tendencia sxva erebis, an Tundac<br />
qarTvelTa mimarT. aq istoria bunebrivi mdinarebiT aRiwereba. `ambavi<br />
mefeTani~ ki xasiaTdeba mkveTrad gamoxatuli tendenciurobiT, rogorc<br />
ucxo xalxis, ise qarTvelTa mimarT. kerZod, `ambavi mefeTani~ antiberZnuli<br />
(antiromauli) da prosparsuli mimarTulebisaa, rom araferi vTqvaT somxofilobasa<br />
da qarTvelTa augze. antiberZnuloba (anu, rac igivea im droisaTvis,<br />
antiromauloba) imiT gamoixateba, rom pirveli mefe azoni aris
690 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
romaelTa (anu `berZenTa~) warmomadgeneli, romelsac ar uyvars qarTvelebi<br />
da a.S. moviyvanoT Sesabamisi adgilebi `moqcevaA qarTlisaAdan~ 120 (Zveli<br />
<strong>qarTuli</strong> agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964 w.) da `ambavi<br />
mefeTanidan~. 121<br />
`moqcevai qarTlisai~<br />
qarTvelTa gadmosaxleba<br />
`Tana-hyvanda aleqsandres mefesa azo,<br />
Ze arian-qarTlisa mefisa, da mas miuboZa<br />
mcxeTa sajdomad da sazRvari<br />
daudva mas hereTi da egriswyali da<br />
somxiTi da mTa crolisa da warvida,<br />
xolo es azo warvida arian qarTlad,<br />
mamisa Tvisisa da warmoiyvana<br />
rva saxli da aTni saxlni _ mama<br />
mZuZeTani da dajda Zvel mcxeTas~<br />
(gv.81). aqedan Cans, rom qarTvelTa<br />
dasaxlebis dasavleTi sazRvari gadis<br />
mdinare egriswyalze.<br />
saqarTveloSi velurebi<br />
cxovrobdnen qarTvelebis<br />
mosvlamde<br />
`pirvel, odes aleqsandre mefeman<br />
naTesavni igi loTis SvilTani wariqcina<br />
da Sexadna igi kedarsa mas<br />
qveyanasa, ixilna naTesavni sastikni<br />
bunTurqni, msxdomareni mdinaresa<br />
zeda mtkvarsa... daukuirda aleqsan-<br />
`qarTlis cxovreba~<br />
qarTvelTa eTnogenezisi<br />
`pirvelad vaxsenoT ese rameTu somex-<br />
Ta da qarTvelTa, ranTa da movaknelTa,<br />
herTa da lekTa, megrelTa da kavkasianTa<br />
_ amiT TvisTa erTi iyo mama,<br />
saxeliT Targamos... misca qarTloss<br />
da uCina sazRvari: aRmosavliT hereTi<br />
da mdinare berdujisi, dasavliT zRva<br />
pontosi... da CrdiloT sazRvari Rado,<br />
mTa mcire... romelsa aw hqvian lixi...<br />
xolo egriss misca qveyana zRvis<br />
yurisa da uCina sazRvari... dasavliT<br />
zRva, CrdiloT mdinare mcirisa xazareTisa<br />
(gv. 5). aqedan ki Cans, rom<br />
`qarTvelTa~ (qarTlosis STamomaval-<br />
Ta) dasaxlebis dasavleTi sazRvari<br />
gadis lixis mTaze, xolo megrelTa<br />
dasavleTi sazRvari gadis lixis<br />
mTaze, xolo megrelTa dasavleTi<br />
sazRvari gadis mcire xazareTis<br />
mdinareze. TviT `qarTlis cxovreba-<br />
Si~ sxvagan ki naCvenebia, rom sazRvari<br />
qarTvelTa saxelmwifosi (qarTlisa)<br />
mudam gadioda mdinare<br />
egriswyalze. azrobrivi sxvaoba TvalsaCinoa.<br />
TviT qarTvelebi velurebi<br />
iyvnen<br />
`aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri<br />
iyo, romelsa zraxvides, xolo<br />
odes Semokrbes ese uricxvni naTesavni<br />
qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca<br />
dauteves ena somxuri. da amaT<br />
yovelTa naTesavTagan Seqmna ena
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
dres da cna, rameTu ieboselTa naTesavni<br />
iyvnes, yovelsa xorcielsa Wamdes<br />
da samare maTi ara iyo, mkvdarsa<br />
SeSWamdes~ ... (gv. 81) Semosvlis<br />
Semdeg maT SeebrZola aleqsandre.<br />
xolo isini, `meot iqmnnes~, saqarTvelodan<br />
gaiqcnen.<br />
azo qarTvelTa pirveli mcxeTeli<br />
mefea qarTvel mefeTa Ze. qarTveli<br />
xalxi Camoyalibda ara azos dros,<br />
aramed manamdec qarTvelebs <strong>Tavi</strong>an-<br />
Ti saxelmwifo hqondaT, samxreTiT,<br />
iq <strong>Tavi</strong>si mefeebic hyavdaT, azo qarTveli<br />
mefis Zea _ `Ze arian _ qarTlis<br />
mefisaA... ese iyo pirveli mefe<br />
mcxeTas Sina azoi, Ze arian qarTvelTa<br />
mefisa...~ (gv.31-82).<br />
691<br />
<strong>qarTuli</strong>. da ipyres sjuli uborotesi<br />
yovelTa naTesavTaca, rameTu colqmrobisaTvis<br />
ara uCndaT naTesaoba<br />
da yovelsa suliersa Wamdes, saflavi<br />
ara iyo mkvdarsa SesWamdes... (gv.16).<br />
azo aris makedoneli (berZeni), mas<br />
romaeli jariskacebi hyavs, ar uyvars<br />
qarTvelebi. aleqsandre qarTvelebs<br />
`...dauteva maT zeda patrikad saxeliT<br />
azon, Ze iaredosi, naTesavi misi _ qveyaniT<br />
makedoniT, da misca asi aTasi<br />
kaci qveyaniT hromiT... dauteva qarTls<br />
erisTavad azon da mis Tana spani igi,<br />
mpyrobelad qarTlisa... aman azon<br />
moarRvivna zRudeni qalaqsa mcxeTas<br />
safuZvliTurT... da yovelsa qarTlisa<br />
qalaqTa moarRvivna zRudeni... iyo kaci<br />
Zneli da mesisxle da ese daawesa da<br />
amcno spaTa misTa, viTarmed: `yovelman<br />
qarTvelTaganman romelman povos<br />
saWurveli, mokaliT igi~ da hyofdes<br />
hromni esreT qarTvelTa zeda da vinc<br />
vin gamoCndis qarTvelTagani qmnulkeTili<br />
da asakovani, moklian igi. da<br />
iyo Wiri didi naTesavsa zeda qarTvelTasa~<br />
(gv. 19-20). anti-berZnulia da<br />
amave dros sparsofiluria Tundac<br />
imiT, rom pirveli qarTveli mefis<br />
deda sparsia, xolo sxva saukuneTa<br />
qarTvel mefeTa dinastiebi sparsuli<br />
warmoSobisa da sxva msgavsi.<br />
`moqcevaA qarTlisaAs~ cnoba imis Sesaxeb, rom kavkasiaSi gadmosaxlebisas<br />
qarTvelebs saqarTveloSi daxvdaT sxva, ucxo xalxi, dasturdeba berZnuli<br />
cnobebiT, romelTa mixedviTac iberielebs samxreTidan gadmosaxlebis dros<br />
kavkasiaSi daxvdaT sxva eri, romelsac qarTvelebi SeebrZolnen da daamarcxes<br />
_ `kaspiisa da veqsinis zRvas Soris mdebare yelze cxovrobs<br />
iberTa aRmosavluri tomi, romelic odesRac pirineidan movida aRmosavleTSi<br />
da hirkanielebTan sastiki brZola hqonda~. 122
692 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
T. yauxCiSvilis azriT, `es literaturuli cnoba iberTa da hirkaniel-<br />
Ta Soris realurad arsebuli urTierTobis gamoZaxili unda iyos~. 123 am<br />
cnobas sxva berZeni avtorebic imeoreben. maSasadame, `moqcevaA qarTlisaAs~<br />
Sesabamis cnobas aqvs wyaro, an raime realuri safuZveli, maSin, roca<br />
`qarTlis cxovrebis~ cnobebi qarTvelTa eTnogenezisis Sesaxeb aris zRapruli<br />
da tendenciuri. is, rogorc aRiniSna, xorenacis istoriasa da<br />
somxur-qalkedonitur raRac wyaroze yofila dayrdnobili. maSasadame, `ambavi<br />
rvaTa ZmaTa~ dawerilia xorenacis Semdeg, misi erT-erTi wyaro <strong>VI</strong>I<br />
saukunis somxuri Txzulebac yofila _ `xalxTa warmomavlobis~ wignis<br />
somxur-qalkedonituri versia, romelic <strong>VI</strong>I saukuniT TariRdeba~, 124 xolo<br />
`moqcevaA qarTlisaAs~ is berZnuli wyaroebi, romelSic hirkanielebisa da<br />
iberebis saqarTveloSi urTierTbrZolazea laparaki, antikur periods ganekuTvneba.<br />
(`hirkanielebSi~ vgulisxmobT `ieboselTa naTesav~ bun-Turqebs,<br />
romelnic qarTvelebs daxvdnen mtkvris xeobaSi Semosvlisas).<br />
srulebiT aSkaraa, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavali aris daufaravi,<br />
gamokveTili armenofiluri Txzuleba, romelSic qarTvelebi arcTu kargad<br />
xasiaTdebian, amitomac unda daisvas kiTxva imis Sesaxeb, iyo Tu ara aRiarebuli<br />
am Txzulebis Sesavali sazogadoebis mier, aRiarebdnen Tu ara am Txzulebas<br />
saqarTveloSi da qarTveli xalxisaTvis ramdenad mosaTmeni iyo is?<br />
Cven arseni beris (arsen iyalToelis) erT Txzulebaze dayrdnobiT unda<br />
ganvacxadoT _ <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis miuRebeli iyo `qarTlis cxovrebis~<br />
Sesavlis (`ambavi mefeTanis~) armenofiluri redaqcia, ufro metic,<br />
SeiZleba gamoiTqvas azri, rom es redaqcia saerTod akrZaluli iyo qalkedonur<br />
saqarTveloSi da is arsebobda mxolod qarTvel monofizitTa<br />
wreSi. es Txzuleba iyo dafaruli apokrifi (igulisxmeba XI-XIV saukuneeb-<br />
Si), romelsac krZalavda <strong>qarTuli</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong>. es Cans arseni<br />
beris `cxovreba wmida ninosidan~.<br />
`cxovreba da moqalaqeoba ninoAsi~ `...dawerilia XII saukunis 10-20-ian<br />
wlebSi daviT aRmaSeneblis (Tu ioane kaTalikosis) brZanebiT arseni monazonis<br />
(beris), anu arseni iyalToelis mier... Txzuleba ZiriTadad mTavrdeba<br />
ninos gardacvalebisa da dakrZalvis aRweriT. amis Semdeg iwyeba axali<br />
Txroba, romelsac uZRvis zed warwerili _ `eseca waurTe yoveli, rameTu<br />
Svenier ars, sayvarelno da satrfialo msmenelTaTvis~. es Txroba Seicavs<br />
saqarTvelosa da <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriisaTvis friad sayuradRebo<br />
masalebs qarTvelebisa da maTi mefeebis Camomavlobis... da sxvaTa Sesaxeb~. 125<br />
cnobilia, Tu ra didi avtoriteti iyo arsen iyalToeli <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis<br />
da daviT aRmaSeneblisaTvisac. SeiZleba iTqvas, mis mier organizebulma<br />
ruis-urbnisis saeklesio krebam daviT aRmaSeneblis dros, erTgvarad<br />
Seafasa da Seajama wina saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis saqmianoba<br />
da gansazRvra momavalSi misi mimarTuleba. arsen beri istoriuli piri
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
693<br />
iyo, amitomac misi Txzuleba qarTvelTa eTnogenezisis da mefeTa Camomavlobis<br />
Sesaxeb daTariRebulia. am mxriv, ra SeiZleba iTqvas `ambavi mefeTanis~<br />
avtoris Sesaxeb? marTalia, zogierTma Cvenma didma mecnierma miiCnia,<br />
rom is dawerilia XI <strong>saukuneSi</strong> leonti mrovelis mier, magram es gancxadeba<br />
efuZneboda mxolod logikur msjelobas da ara istoriul faqts.<br />
amitomac, SeiZleba iTqvas, rom arc `ambavi mefeTanis~ avtoria cnobili da<br />
arc misi daweris (miT umetes redaqtirebis) TariRi, arseni beris Txzulebis<br />
avtori ki cnobilia.<br />
is faqti, rom arsen beris TxzulebaSi gamoTqmuli Tvalsazrisi srulebiT<br />
ewinaaRmdegeba `ambavi mefeTanSi~ gamoTqmul Tvalsazriss qarTvelTa eTnogenezisis,<br />
qarTvelTa qveynis sazRvrebis, mefeTa warmomavlobis, <strong>qarTuli</strong><br />
enis da sxvaTa Sesaxeb, gvaZlevs uflebas iTqvas, rom `qarTlis cxovrebis~<br />
arsebuli nawili XI-XIV saukuneebSi araTu samefo karis SekveTiT iwereboda<br />
(igulisxmeba armenofiluri redaqcia), aramed akrZaluli iyo samefo<br />
karis mier, radganac swored mefis karis moZRvari, mefis maswavlebeli da<br />
sulieri mama arseni ar iziarebda da, ufro metic, uaryofda `ambavi mefe-<br />
Tanis~ mraval Tvalsazriss.<br />
dabejiTebiT SeiZleba iTqvas isic, rom (XII saukunis dasawyisSi) <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiisaTvis srulebiT mouTmeneli iyo `ambavi mefeTanSi~ arsebul<br />
armenofilur TvalsazrisTagan umravlesi. cnobilia, rom msoflio saeklesio<br />
kreba aris kanonmdebeli organo, aseve adgilobrivi saeklesio kreba<br />
kanonmdebelia adgilobrivi eklesiis mimarT, amitomac ruis-urbnisis saeklesio<br />
krebis gadawyvetilebani savaldebulo iyo eklesiisaTvis, mas efuZneboda<br />
saeklesio samarTali. es kreba saqarTvelos saxelmwifosa da <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis urTierTTanamSromlobis kargi gamoxatulebaa. am krebas ara<br />
marto saeklesio, aramed saxelmwifo-samoqalaqo kanonmdeblobis Zalac<br />
hqonda. krebam moixsenia kidec saqarTvelos saxelmwifos meTaurebi da<br />
agreTve <strong>qarTuli</strong> eklesiis xelmZRvanelebi. kerZod, krebis `Zegliswera~<br />
moixseniebs saqarTvelos patriarqs (mamamTavars) _ kaTalikos ioanes, evstaTi<br />
monazons (SeiZleba es iyos afxazeTis kaTalikosi), giorgi mwignobarTuxucess<br />
(Wyondidels) da arseni monazons. aqve `ZeglisweraSi~ sagangebodaa<br />
CarTuli arsen iyalToelis mimarTva mefisadmi _ daviT aRmaSeneblisadmi.<br />
126 zemoT moyvanilis gamo, arseni monazonis (beris) mier mefis, anda<br />
kaTalikosis brZanebiT daweril `wmida ninos cxovrebas~ da masze darTul<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis mokle istorias hqonda dogmis mniSvneloba. is Seucvlelad<br />
unda yofiliyo aRiarebuli eklesiis mier, xolo yovelive sawinaaRmdego<br />
Tvalsazrisi iqneboda oficialurad uaryofili saxelmwifosa da eklesiis<br />
mier. amitomac, radgan arseni beri <strong>Tavi</strong>s eklesiis istoriaSi gamoTqvams<br />
`qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqciisagan kardinalurad gansxvavebul<br />
Tvalsazriss, SeiZleba iTqvas, rom es armenofiluri redaqcia da masSi
694 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gamoTqmuli mravali Tvalsazrisi uaryofili da miuRebeli iyo rogorc<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis, aseve samefo karis mier (igulisxmeba arsenis epoqa). arseni<br />
saerTod ibrZoda monofizitobis gavlenis winaaRmdeg _ `aman SeTxza<br />
erTbunebianTa wvalebisa da pirisdasayofeli werili, romel veraraisame<br />
RoniTa Zaledves somexTa pasuxisgebad~, _ wers i. bagrationi. 127<br />
arsen beri wmida ninos `cxovrebaSi~ wers, saWiroa vicodeT `Cven qarTvelni<br />
romelTa naTesavTa Svilni varT da `mefeni qarTvelTani~ vin iyvneno.<br />
Semdeg wers _ Cveni qveyana, Cvens mefes `azoves~ aleqsandre makedonelma<br />
`misca qveyana ese~. aleqsandre makedonelma qarTvelebs misca qveyana<br />
Semdegi sazRvrebiT _ `hereTi da egriswyali da somxeTi da mTa crolisa~. 128<br />
qarTvelebi gadmosaxldnen da daemkvidrnen swored am sazRvrebSi.<br />
am gadmosaxlebamde arseni beris azriT, qarTvelebi cxovrobdnen sxva<br />
qveyanaSi, romelsac `arian-qarTli~ erqva. aq maT hqondaT erovnuli saxelmwifo<br />
da mefeebic hyavdaT. am qarTvel mefeTa Svili iyo azove, romelmac<br />
qarTvelTa erTi nawili gadmoasaxla arian-qarTlidan da daasaxla<br />
axal qveyenaSi. qarTvelebi dasaxlebulan mdinare egriswylidan hereTis<br />
CaTvliT (an hereTamde), somxiTidan crolis mTamde.<br />
arseni beris Txzuleba uflebas iZleva iTqvas, rom <strong>qarTuli</strong> samociqulo<br />
<strong>eklesia</strong> ar iziarebda `qarTlis cxovrebis~ armenofilur redaqcias _<br />
1. sazRvrebis Sesaxeb _ arsenis Tanaxmad, qarTvelTa qveynis dasavleTi<br />
sazRvari Tavdapirvelad gadioda mdinare egriswyalze. egriswylis aRmosavleTiT<br />
mdebare qveyana dasaxlebuli iyo qarTvelebiT, qarTvelTa naTesaviT,<br />
romelTa `Svilni varT~ Cven dRevandeli qarTvelebio, _ wers is _<br />
`Cven qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da ena maTi<br />
uwyiT da yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa SvilisSvilni arian~. 129<br />
Tvalsazrisi gansxvavdeba `leontis~ Tvalsazrisisagan; 2. megrelebi TviTve<br />
arian qarTvelebi, maTi deda ena <strong>qarTuli</strong> enaa _ es azri gamomdinareobs<br />
iqidan, rom qarTvelebi <strong>Tavi</strong>danve dasaxlebulni iyvnen mdinare egriswylis<br />
aRmosavleTiT, magram cnobilia CvenTvisac da arseni iyalToelisTvisac,<br />
rom am mdinaris aRmosavleTiT mimdebare teritoria istoriulad megrelebiT<br />
iyo dasaxlebuli, rogorc TviT am mdinaris saxelwodebac amJRavnebs. maSasadame,<br />
swored megrelebi, iseve rogorc saqarTvelos nebismieri kuTxis<br />
mkvidri mcxovrebni `egriswylidan hereTamde~, arian qarTvelebi. es Tvalsazrisic<br />
gansxvavdeba `leontis~ Tvalsazrisisagan, radganac `leontis~<br />
azriT, qarTvelebi qarTlosis STamomavlebi arian da isini cxovrobdnen<br />
lixis mTis aRmosavleTiT, xolo megrelebi ki misi Zmis, sxva eTnarqis _<br />
egrosis memkvidreni arian, isini ki mdinare mcire xazareTidan (mdinare<br />
yubanidan) vidre lixamde cxovrobdnen; 3. enis Sesaxeb. qarTvelTa Tavdapirveli<br />
ena eklesiis am Teoretikosis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> iyo da ara<br />
somxuri, rogorc miaCnda `leonti mrovels~, ufro metic, arsenis Tanaxmad,
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
695<br />
dasavleT saqarTveloSi mcxovrebi mosaxleobis dedaena <strong>qarTuli</strong> enaa, ise,<br />
rogorc aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobisa. im qveynis mosaxleobis<br />
dedaena, romelsac aqvs sazRvrebi _ `hereTi da egriswyali, somxeTi da mTa<br />
crolisa~ _ dasabamidanve qarTulenovania, radganac _ `Cven qarTulni<br />
Svilni varT arian-qarTliT gamosulTani da maTi ena uwyiT~. aqedan Cans,<br />
rom arsen bers megruli ena miaCnia ara damoukidebel enad, aramed kilod<br />
da dialeqtad <strong>qarTuli</strong> enisa. marTlac, TiTqmis 800 wlis win, albaT megruli<br />
dialeqti didad ar gansxvavdeboda literaturuli <strong>qarTuli</strong>sagan,<br />
samegreloSi <strong>qarTuli</strong> ena dedaenad miiCneoda; 4. saqarTveloSi qarTvelTa<br />
dasaxlebamde cxovrobda sxva veluri xalxi, romelic qarTvelTa gadmosaxlebis<br />
win aleqsandre makedonelma daamarcxa, nawili daxoca, xolo<br />
darCenilebi gadaasaxla CrdiloeT oseTis iqiT, iq sadac yivCaRni mkvidrobeno<br />
_ wers arseni _ aleqsandre makedonelma `...qalaqni da simagreni yovelni<br />
ucxoTeslTa maT gamouxvna, romelnime da sxvaTa simravle maTi uricxvi<br />
waravlina kedarsa mas, sada igi pirvelni miiyvana _ garegan oseTisa, da<br />
ars qveyana igi maRal da vrcel da simravle wyalTaA, sada igi mieriTgan<br />
mkvidroben didni igi naTesavni yivCaRTani~. 130<br />
maSasadame, saqarTveloSi mcxovrebi mosaxleoba, romelic aleqsandre<br />
makedonelma ixila, iyo ara qarTvelebi, aramed `...naTesavni igi sastikni<br />
warmarTTani, romelTa Cven aw bunTurqad da yivCaRad uwodT~. 131 eseni<br />
aleqsandrem CrdiloeTSi gadareka, xolo aq qarTvelebi daasaxla.<br />
es Tvalsazrisi srulebiT gansxvavdeba `leonti mrovelis~ Tvalsazrisisagan,<br />
romlis Tanaxmadac, TviT qarTvelebi iyvnen velurebi, romelnic<br />
ixila aleqsandrem.<br />
ucxoTeslTa gaJletisa da gadarekvis Semdeg aleqsandrem daiwyo qveynis<br />
Seneba _ `da TviT iwyo Senebad qveyanisa Cvensa, xolo hyva Tana azove,<br />
Ze arian-qarTlisa mefisaA, da misca qveyana ese Cveni sameufod da samkvidreblad<br />
da ganuCina sazRvari hereTi da egriswyali da somxiTi da mTa<br />
crolisa, da TviT warvida.<br />
xolo ese azove warvida arian-qarTlad mamisa Tvisisa da warmoiyvana<br />
muniT aTasi saxli mdabio da moqalaqe dedebiT, yrmebiTurT maTiT da kualad<br />
aTi saxli mTavarTagan palatisaTa dedebiT da yrmebiTurT maTiT. da maT Tana<br />
hyves kerpni RmerTad. da ese azove ars pirveli mefe qarTvelTaA, da amisa<br />
SvilisSvilTagan ocdamerve iyo mirian, romeli igi mxolod iqmna qristiane<br />
da mieriTgan yovelni mefeni qarTvelTani arian morwmune keTilad da Cven<br />
qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da maTi ena uwyiT. da<br />
yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa SvilisSvilni arian~. 132<br />
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, arseni monozani, anu rac igivea, <strong>qarTuli</strong><br />
qalkedonuri <strong>eklesia</strong>, srulebiT uaryofda `qarTlis cxovrebaSi~ Semaval<br />
`ambavi mefeTanis~ armenofilur redaqcias, anu im redaqcias, romelic<br />
amJamad aRiarebulia.
696 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
arseni asaxelebs kidec <strong>Tavi</strong>s wyaroebs. mas gamouyenebia `moqcevaA<br />
qarTlisaA~ da `ambavi mefeTa~. is wers _ `wmidano mamano da Zmano, ese<br />
netarisa ninoAs cxovreba~ Seuwyobelad da ganbneulad `qarTlis moqcevasa~<br />
Tana da `hambavsa mefeTasa~ Tana aRreulad sweria... arca Semimatebia da<br />
arca damiklia... yoveli WeSmariti da WeSmaritebiT aRwerili da wamebuli<br />
maT mier aha winaSe Tqvensa ars... ikiTxvideT da ersa warmoauTxrobdiT<br />
sadidebelad RmrTisa da pativisa misisa romlisa ars didebaA~. 133<br />
arseni wm. ninos cxovrebaze darTul <strong>qarTuli</strong> eklesiis mokle istoriis<br />
gadmocemisas, uSualod Txrobisas, wyarod asaxelebs `qarTlis cxovrebis<br />
wigns~. teqstidan srulebiT aSkarad Cans, rom `qarTlis cxovrebis wigns~<br />
is iyenebs erekle keisrisa da arabTa Semosevamde (<strong>VI</strong>I s.), amis Semdeg Cans,<br />
is iyenebs efrem mciris Txzulebas `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa~,<br />
Semdeg akritikebs berZen saeklesio moRvaweebs da iyenebs mTawmidelTa<br />
gamonaTqvamebs qarTvelTa ubiwo sarwmunoebis Sesaxeb.<br />
rogorc aRiniSna, wm. ninos `cxovrebis~ teqstisaTvis arsens gamouyenebia<br />
`qarTlis moqcevaA~ da `hambavi mefeTani~, xolo teqstze darTuli qarTvelTa<br />
da <strong>qarTuli</strong> eklesiis mokle istoriis gadmocemisas _ `qarTlis cxovrebis<br />
wigni~, kerZod, is aRwers, azoves Semdeg, vidre vaxtang gorgasalis CaTvliT<br />
istorias da agrZelebs _ `amisa Semdgomad friadni Wirni moiwines sparsTagan<br />
qarTvelTa zeda da friadni sulni moswyvidnes da qveyanani daipyrnes da<br />
friadni iwames saxelisaTvis qristesisa. romelTaime aRweril ars Cvens<br />
Soris da romelTaime aRuwerel daSTa, xolo yovelni aRweril arian<br />
wignsa mas cxovelTasa da winaSe RmrTisa ixareben. amas yovelsa `qarTlis<br />
cxovrebis~ wigni vrclad mogviTxrobs~ (iqve, gv. 48). e.i. sparselTa Semosevis<br />
Semdego, _ wers is _ qristianTa mowameobrivi Rvawli mxolod nawilobriv<br />
aRiwera, magram amis miuxedavad, maTi mowameoba sruliad aris aRwerili<br />
zecaTa `sicocxlis wignSio~ _ (`wignsa mas cxovelTasa~). amitomac, roca<br />
arsenic wers _ `amas yovelsa `qarTlis cxovrebis~ wigni vrclad mogviTxrobso~,<br />
_ gulisxmobs ara sparselTa Semosevis periods, aramed qarTveli xalxis<br />
istorias sparselTa Semosevamde _ V saukunis miwurulamde.<br />
maSasadame, is wyaro, romelsac arseni iyenebda <strong>Tavi</strong>s istoriaSi azovedan<br />
vaxtang gorgaslis CaTvliT, yofila `qarTlis cxovrebis wigni~.<br />
Cans, redaqcia `qarTlis cxovrebisa~, romelsac iyenebda arsen iyalToeli,<br />
srulebiT gansxvavdeba CvenTvis cnobil `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri<br />
redaqciisagan. arsens agreTve gamouyenebia wyarod `hambavni mefe-<br />
Tani~. cnobilia, rom `hambavni mefeTani~ `qarTlis cxovrebis~ Semadgeneli<br />
nawilia. aseve unda iTqvas, rom is redaqcia `hambavni mefeTanisa~, romelsac<br />
iyenebda arseni <strong>Tavi</strong>s wyarod, srulebiT gansxvavdeba im armenofiluri<br />
redaqciisagan, romelsac Cven dRes vicnobT.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
697<br />
gansxvaveba armenofilur da Cveulebriv redaqciebs Soris Zalze didi<br />
yofila, kerZod, rogorc aRiniSna, gansxvavdebian erTmaneTisagan qarTvelTa<br />
eTnogenezisis, qarTvelTa Cvevebis, qarTvelTa qveynis sazRvrebis, qarTvel-<br />
Ta enisa da sxvaTa Sesaxeb. SexedulebaTa gansxvaveba arsebiTia. Cans, `moqcevaA<br />
qarTlisaAs~ Tvalsazrisi aRniSnul sakiTxebze msgavsi iyo `hambavni<br />
mefeTanis~ araarmenofiluri redaqciis Tvalsazrisisa.<br />
unda vigulisxmoT, rom XII <strong>saukuneSi</strong>, arsen iyalToelis dros arsebobda<br />
`qarTlis cxovrebis~ (`ambavi mefeTanis~) iseTi redaqcia, romelic araarmenofiluri<br />
da sayovelTaod misaRebi iyo. Cans, es araarmenofiluri `qarTlis<br />
cxovrebis wigni~ (ase uwodebs mas arsen iyalToeli) Seicavda qarTvelTa<br />
istorias uZvelesi droidan <strong>VI</strong>I saukunemde. es wyaro gamouyenebia arsen<br />
bers, rasac aRniSnavs kidec _ `amas yovelsa qarTlis cxovrebis wigni<br />
vrclad mogviTxrobs~.<br />
Tuki arsebobda `qarTlis cxovrebis wignis~ araarmenofiluri redaqcia,<br />
ratom ar moaRwia Cvenamde? Cvenamde ar moaRwia saerTo-saxalxo-sakiTxavi<br />
wignis _ `vefxistyaosani~-s XII-XIV saukuneebis xelnawerebma. isini daikargnen<br />
monRolTa Semosevisas, Cans, aseve daikarga `qarTlis cxovrebis~ araarmenofiluri<br />
redaqciac. xolo am wignis armenofiluri redaqcia, romelic<br />
albaT, adreve arsebobda monofiziti qarTvelebis saWiroebisaTvis, Semoinaxes<br />
monofizitebma, sadRac somxeTis somxur monasterSi. cnobilia, rom<br />
saqarTvelos monofizituri nawili (igulisxmeba mxargrZelebisadmi daqvemdebarebuli<br />
qveynebi) ubrZolvelad danebda monRolebs, SemdgomSic am qveynebSi<br />
SedarebiT simSvide sufevda. mxargrZelebis ojaxi qarTvelobda da<br />
amave dros somxobda kidec. Cans, aseve iyvnen qarTveli monofizitebi. isini<br />
arc qarTvelobas Tmobdnen da arc somxobas. `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri<br />
redaqcia maT midrekileba-ganwyobas srulebiT Seefereboda.<br />
ara marto saqarTvelos zogierTi kuTxe iyo armenizebuli, aramed Cveni<br />
mezobeli albaneTis zogierTi nawilic.<br />
armenizebul albanelebsac hyavdaT <strong>Tavi</strong>anTi erovnuli istorikosi, romelic<br />
erTdroulad albaneli patriotic iyo da somexi patriotic. es iyo mose<br />
kalankatueli. miuxedavad imisa, rom is albaneli iyo, yovelive somxurs<br />
albanurze maRla ayenebda. is werda kidec ara albanur, aramed somxur<br />
enaze _ `akad. s. eremianis Tanaxmad, moses kalankatuacis Txzuleba imitom<br />
daiwera somxur enaze, rom mose warmoSobiT albaneTis armenizebuli olqidan<br />
iyo~. 134<br />
albanelTa msgavsad, saqarTvelos armenizebuli olqebis (ara bolomde<br />
armenizebulis, igulisxmeba tao _ da qvemo qarTli, hereTi) qarTvelTa<br />
ufro metad gasomxebis mizniT, albaT, adreve moxda `qarTlis cxovrebis<br />
wignis~ (`ambavi mefeTani~) armenizacia. radganac es wigni mxolod <strong>VI</strong>I s-is<br />
Sua wlebamde Seicavda qarTvelTa istorias (heraklemde _ `qarTlis cx-
698 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
ovrebis wigni~ vrclad mogviTxrobs `amisa Semdgomad gamovida mefe herekle~<br />
arseni beri, (iqve, gv, 48)), amitom unda vifiqroT, rom `qarTlis cxovrebis<br />
wignis~ armenofiluri redaqtireba moxda <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> an <strong>VI</strong>I saukunis<br />
dasawyisSi, Tumca isic SesaZlebelia, rom es moxda Sida qarTlze somex<br />
mefeTa eqspansiis dros _ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi. Sida qarTlze Tu ra Zlieri<br />
zegavlena hqonda somxeTs <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi, amis Sesaxeb mogviTxrobs a.<br />
abdalaZe <strong>Tavi</strong>s wignSi _ `amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba<br />
IX-XI saukuneebSi~.<br />
unda vifiqroT, rom `qarTlis cxovrebis~ `ambavi mefeTanis~ dReisaTvis<br />
cnobili redaqcia dawerilia mose kalankatuelis msgavsad armenizebuli<br />
qarTvelis mier somxuri eklesiis mrevlad qceul qarTvelTaTvis (somxuri<br />
eklesiis mrevlad iqcnen armenizebuli albanelebic). es redaqcia<br />
miuRebeli iyo saqarTvelos samociqulo eklesiisaTvis da is ar gamoiyena<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis erT-erTma meTaurma arsen iyalToelma <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
istoriis mokled aRweris dros.<br />
arsebobdnen Tu ara armenizebuli qarTvelebi da hyavda Tu ara somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s <strong>qarTuli</strong> mrevli?<br />
Cans, es sakiTxi ukve Seswavlili aqvT somex istorikosebs, magaliTad, g.<br />
ter-mkrtiCiani fiqrobs, rom koriuni (an agaTangelosi) qarTveli iyo. `rogorc<br />
iv. javaxiSvili wers _ g. ter-mkrtiCians agaTangelozi da koriuni identur<br />
pirebad miaCnda da fiqrobda rom koriuni `... qarTvelTa, anu qarTvelsomexTa<br />
episkoposi iyo ...iqneb qarTvelic ki...~ 135<br />
TviT n. mari werda, rom tao-klarjeTis qarTveluri mosaxleoba somxdeboda<br />
<strong>VI</strong>II saukunemde. marTlac, aqauri mosaxleoba namdvilad ganicdida armenizaciis<br />
process. aqauri iyo nerse iSxneli _ Semdgom kaTalikosi somxuri<br />
eklesiisa, SeiZleba armenizebuli qarTveli da amitomac is simpaTiiT<br />
ixsenieba giorgi merCules mier. netars uwodebs, aseve qarTul <strong>eklesia</strong>Si<br />
miRebuli sakiTxavic `wmidisa yrmaTa orTa ZmaTa daviTisa da tariWanisa~<br />
mas `netar did nerses~ uwodebs _ `maSin viTarca euwya saqme ese wmidasa<br />
mamasa Cvensa nerses kaTalikozsa somxiTisasa, rameTu TviT hxedvida igi<br />
iSxniT sakvirvelebasa da brwyinvalebasa... srbiT moiwia divris~. 136<br />
`daviT da tariWanis martvilobidan~ Cans,<br />
rom tao <strong>Tavi</strong>si saeklesio centr iSxaniT<br />
da, cxadia, mis samxreTiT mdebare teritoriebiT,<br />
romelzedac Semdeg aSenda bana,<br />
xaxuli, oSki _ 650-ian wlebSi nerse kaTalikosis<br />
dros, Sedioda somxeTis <strong>eklesia</strong>-<br />
Si, magram es ar niSnavs imas, rom es mxare<br />
somxebiT iyo dasaxlebuli, piriqiT, aq cxovrobdnen<br />
qarTvelebi, romelnic iyvnen mrev-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
699<br />
li somxuri eklesiisa. aq saeklesio ena iyo somxuri ena, xolo ojaxis ena<br />
_ <strong>qarTuli</strong>. <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong> miaCndaT qarTvelebad (<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>), xolo<br />
berZnebi am mxares _ `iverias~ uwodebdnen. TviT somexi mematianeebic ki am<br />
mxares `qarTvelTa~ mxares uwodebdnen <strong>VI</strong>I s-Si ioane mamikonianis matianedan<br />
irkveva, rom me-7 s-Si mesxeTis mxareebi (da klarjeTi) qarTul<br />
mxares warmoadgenda. 137 am matianedan irkveva: 1. `<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> mesxeTi<br />
Woroxidan vanandamde, klarjeTis CaTvliT, samflobeloa vaSden `qarTvel-<br />
Ta (iverielTa) mTavrisa~, vaSdenis Zea jojiki `qarTvelTa (iverielTa)<br />
mTavari~. 138 am qarTvel mTavrebs prosparsuli (anu prosomxuri) orientacia<br />
hqondaT da es antiberZnuli tao da klarjeTi qarTvelebiT dasaxlebuli<br />
qveyana iyo. taoSi <strong>VI</strong>II saukunemde cxovrobda somxuri eklesiis<br />
samwysoSi Semavali <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba somxuri saeklesio eniT. marTalia,<br />
tao da klarjeTi qalkedonituri midrekilebisa iyvnen, magram somxurma<br />
<strong>eklesia</strong>m taoel qarTvelTa <strong>Tavi</strong>s gavlenis qveS moqceva imiT SeZlo,<br />
rom erekle keisris Semdeg is `uniaturi~, anu TiTqmis qalkedonituri gaxda.<br />
ufro adre ki, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi kirionisa da abraam kaTalikosis<br />
epoqaSi taos erTi nawili <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda, sadac<br />
arseni safarelis Tanaxmad gadasaxlebula abraam somexTa kaTalikosis<br />
mier devnili qalkedonit somex samRvdeloTa nawili. safiqrebelia, rom<br />
somxuri eklesiis mier `uniis~ aRiarebis Semdeg isini ukanve dabrundnen.<br />
Cans, somxuri eklesiis wevr qarTvels ekuTvnis somexTa ganmanaTleblis<br />
wmida grigoris cxovrebis arabuli teqsti (Targmani). am arabul teqstSi<br />
gamovlenilia uamravi <strong>qarTuli</strong> sityva da agreTve <strong>qarTuli</strong> warmomavlobis<br />
geografiuli saxelebi. avtori icnobs da wers <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxebac.<br />
is dainteresebulia <strong>qarTuli</strong> eklesiiT, mxolod avtoris (mTargmnelis)<br />
<strong>qarTuli</strong> erovnebiT SeiZleba aixsnas mis mier <strong>qarTuli</strong> sityvebis xmareba<br />
da ara iseTi garTulebuli sqemiT, rogoric es n. marma warmoadgina. 139<br />
rogorc iTqva, somxuri eklesiis wevri iyo TviT kirionic qarTlis<br />
kaTalikosad gamorCevamde.<br />
`qarTvelTa episkoposi~ hqvia mose gugarqis (curtavel) episkoposs, romelic<br />
somxuri eklesiis wevrad miiCnevs <strong>Tavi</strong>s Tavs kirionis dros.<br />
qarTvelTa gadaqceva somxuri eklesiis mrevlad, savaraudoa, IV s-is<br />
bolosa da V s-is dasawyisSi e.w. `berZnul somxeTSic~. aRniSnul dros<br />
bizantiam `berZnul somxeTSi~ somxur <strong>eklesia</strong>s neba darTo gaevrcelebina<br />
somxuri anbani da somxurenovani wirva-locva; 140 berZnul somxeTSi, somex-<br />
Ta garda, cxadia, bevri qarTvelic cxovrobda, radganac es mxare istoriul<br />
kapadokiaSi mdebareobda da kesaria-kapadokiis (pontos diocezis) nawili<br />
iyo, sadac (kapadokiaSi) saerTod qarTvelebi cxovrobdnen (qarTvel mecnierTa<br />
Tanaxmad). kapadokiaSi mcxovrebi qarTvelebi, cnobilia, rom gaberZndnen<br />
_ qarTvelTa erTi nawili ki SeiZleba `somexi~ gaxda, anu wevri
700 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
somxuri eklesiisa. etyoba, aqvs raRac safuZveli g. ter-mkrtiCians, roca is<br />
agaTangelozs da koriuns identur pirebad miiCnevs da qarTvelad Tvlis.<br />
Cans, somxur <strong>eklesia</strong>Si ukve koriunis dros qarTveli mrevlic arsebobda.<br />
Cans, gugarqSi mcxovrebi `somxurenovani~ mrevli, romelic ase xSirad<br />
ixsenieba `epistoleTa wignSi~, erovnebiT qarTveli iyo saeklesio somxurenovani<br />
wirva-locviT (albanelTa msgavsad). istoriuli provinciebi:<br />
gaCiani, gardabani, kuxeTi, romelnic Sediodnen hereTsa da gugarqSi<br />
qarTvelebiT dasaxlebuli iyo. maTi eTnarqebi iyvnen qarTlosis Svilebi _<br />
gardabos, kuxos da gaCiosi. 141<br />
aseve yofila taoSic da mesxeTis zogierT sxva kuTxeSi <strong>VI</strong>II saukunemde.<br />
marTalia, qarTvelebs aRniSnul mxareebSi miuRiaT somxurenovani wirvalocva<br />
da zogierTni ki somxuri eklesiis wevrnic gamxdaran, magram maT<br />
kargad scodniaT, rom isini gvar-tomobiT da erovnebiT qarTvelebi iyvnen<br />
da ara somxebi (aseve icodnen armenizebulma albanelebma, rom isini erovnebiT<br />
albanelebi iyvnen da ara somxebi). swored amitom isini Semdeg deda<br />
<strong>eklesia</strong>s daubrundnen.<br />
Cans, Zvel saqarTveloSi somxuri eklesiis wevr qarTvels uwodebdnen<br />
`sarwmunoebiT somexs~. amis Tqmis uflebas iZleva grigol bakurianis erTi<br />
cnoba, romelic SeiZleba ase gavigoT, rom me naTesaviT qarTveli var,<br />
magram myavs `sarwmunoebiT somexi~ msaxurebio _ `...vinaAca menebos, naTesav-<br />
Ta CemTa da msaxurTa CemTa daRacaTu somexni iyvnen sarwmunoebiTa~. 142<br />
SeiZleba, grigol bakuriani `sarwmunoebiT somexis~ qveS gulisxmobdes<br />
<strong>Tavi</strong>s msaxurs, magram es msaxuri (Tu naTesavi)~ gvariT e.i. erovnebiT ki ar<br />
aris `somexi~, aramed `sarwmunoebiT~. grigol bakuriani kargad asxvavebs<br />
erTmaneTisagan erovnebiT somexsa da sarwmunoebiT somexs. erovnebasa da<br />
sarwmunoebas kargad rom asxvavebs erTmaneTisagan, es iqidan Cans, rom <strong>Tavi</strong>si<br />
<strong>Tavi</strong>s (da saZmos) daxasiaTebisas is arasodes ar wers, me `sarwmunoebiT<br />
qarTveli~ varo, aramed yovelTvis wers _ me erovnebiT `naTesaviT~, `gvariT~<br />
var qarTvelio.<br />
`qarTvelni varT naTesaviT mxneni da medgrobiT aRzrdilni~. `monazonni<br />
monastrisa Cemisani guarad qarTvelni arian~. 143<br />
grigol bakurians naTesavebi da msaxurebi qarTvelebic hyolia, `naTesav-<br />
Ta da msaxurTa CemTa qarTvelTao~, wers is, magram amaTgan zogierTi<br />
SeiZleboda, rom `sarwmunoebiT somexi~ yofiliyo _ `vinaAca menebos, naTesavTa<br />
CemTa da msaxurTa CemTa, daRaTu somexni iyvnen sarwmunoebiT~.<br />
swored erovnebiT qarTvelebisaTvis, magram `sarwmunoebiT somxebisaTvis~,<br />
anu rac igivea, grigoriani qarTvelebis saWiroebisaTvis unda redaqtirebuliyo<br />
`qarTlis cxovrebis~ Sesavali teqstebi armenofilebis mier.<br />
rogorc sxva TavebSi aRiniSna, hereTSi, gugarqsa da mesxeTis zogierT<br />
mxareSi (sxvadasxva saukuneebSi somxuri eklesiis gavlenis sferoSi moq-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
701<br />
ceul qarTvel mrevls aswavlidnen somxur anbans da maT eklesiebSic<br />
somxurad iyo wirva-locva. cnobilia, rom mcxeTis jvris taZarSi aRmoCnda<br />
qva somxuri warweriT (grafiti, amokawruli warwera), aseve, mcxeTis jvrisa<br />
da atenis sionis qvis filebze arsebobs somxuri asoebi, amokveTili<br />
qvismTlelebis mier. esaa qvismTlelTa niSnebi, anu damRebi. `Tu qvismTlelTa<br />
niSnebi _ somxuri asoebi niSnavs, rom xelosani iyo somexi da es niSani<br />
misi inicialia, maSin am SemTxvevaSi qvismTlelTa da xelosanTa Soris<br />
jvarze da aseve atenSi iyo somexTa garkveuli ricxvi~. 144 ufro metic, am<br />
niSnebsa da grafitze dayrdnobiT iseTi mosazrebac ki gamoiTqva, rom<br />
jvris taZris arqiteqtori somexi iyo. 145<br />
rogorc vTqviT, hereTis, gugarqis da mesxeTis nawilis qarTveloba `somxurenovani~<br />
iyo, e.i. maT eklesiebSi wirva-locva aRniSnul <strong>saukuneSi</strong> somxurad<br />
tardeboda. aqedan gamomdinare, mosaxleobam icoda somxuri werakiTxva.<br />
somxuri iswavleboda, <strong>qarTuli</strong> akrZaluli iyo. amitomac mcxeTis<br />
jvarsa da atenis sionze arsebuli somxuri asoebi (da warwerebic) SeiZleba<br />
imasac uCvenebdes, rom aq hereTidan, gugarqidan da taodan Camosuli<br />
qarTveli xelosnebic muSaobdnen, romelnic maTTvis cnobil anbans (somxurs)<br />
iyenebdnen.<br />
i. abulaZe Tvlis, rom dabali fenis qarTvel da somex morwmuneebs ar<br />
gauwyvetiaT urTierTkavSiri. epistoleTa wignis Tanaxmad, qarTvelebi somxeTis<br />
mTavar <strong>eklesia</strong>sa da sxva eklesiebSi loculobdnen. dabali fenebi 607-609<br />
wlebis Semdegac <strong>Tavi</strong>anT wess ar Secvlidnen. 146<br />
somxuri eklesiis wevr qarTvelTa arsebobiT unda aixsnas is faqti, rom<br />
maT qarTul wignebze <strong>Tavi</strong>anTi saeklesio eniT (somxuriT) minawerebi gaukeTebiaT.<br />
am garemoebiT aixsneba arseboba somxuri minawerebisa jruWis oTx-<br />
Tavze, Satberdis krebulsa, an miqael modrekilis sagaloblebze. da ara<br />
imiT, TiTqosda es minawerebi e.w. `qalkedoniki somxebis~ gakeTebuli iyos.<br />
qarTvelTa kulturuli armenizacia mxolod XI saukunisaTvis SeiZleboda<br />
rom dasrulebuliyo, somexTa Zlieri saxelmwifos gauqmebisa da qarTvelTa<br />
erTiani saxelmwifos daarsebis Semdeg. kulturulad armenizebul qarTvelTa<br />
saWiroebisaTvis Seqmnila `qarTlis cxovrebis~ `ambavi mefeTanis~ armenofiluri<br />
redaqcia. maSasadame, unda vivaraudoT, rom arsebobda `ambavi mefe-<br />
Tanis~ orgvari redaqcia _ armenofiluri da Cveulebrivi. `ambavi mefeTanis~<br />
`Cveulebrivi~ redaqcia Tavdapirveli iyo, xolo Semdgom am redaqciis<br />
armenofilebis mier gadamuSavebis Sedegad miRebul iqna is redaqcia,<br />
romelmac moaRwia Cvenamde.<br />
rodis iqna redaqtirebuli armenofilebis mier `ambavi mefeTani~? cnobilia,<br />
rom am redaqciaSi moi poveba cnoba, romlis Tanaxmad <strong>qarTuli</strong><br />
mwignobroba Seqmna mefe farnavazma da ara mesrop maStocma. es cnoba imiT<br />
aris mniSvnelovani, rom miuxedavad am Txzulebis sruli armenizaciisa,
702 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
redaqtorebs ar SeucvliaT cnoba farnavazis mier <strong>qarTuli</strong> mwignobrobis<br />
Seqmnis Sesaxeb. <strong>qarTuli</strong> anbanis mesrop maStocis mier Seqmnis legenda<br />
Camoyalibda mogvianebiT X-XIII saukuneebSi (ix. epistoleTa wigni, z. aleqsiZis<br />
Sesavali, gv. 46). amitomac unda vivaraudoT, rom `qarTlis cxovreba~<br />
armenofilebis mier redaqtirebul iqna mesrop maStocis mier <strong>qarTuli</strong><br />
anbanis Seqmnis Teoriis Camoyalibebamde, radganac imdenad armenofiluria<br />
`qarTlis cxovreba~, rom SeuZlebelia aRniSnuli Teoria arsebuliyo da<br />
mis redaqtors ar amoegdo iqidan farnavazis mier <strong>qarTuli</strong> mwignobrobis<br />
Seqmnis cnoba. maSasadame, unda vivaraudoT, rom `qarTlis cxovreba~ (`ambavi<br />
mefeTani~) armenofilebis mier redaqtirebul iqna X saukunemde.<br />
saqarTvelos gaerTianebisa da Zlieri <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis<br />
dros XI-XIII <strong>saukuneSi</strong> armenofilur wreebs qarTvelTa augad xseneba ukve<br />
aRar SeeZloT. am saukuneebSi, roca qarTveli eri Tavs iwonebda erovnuli<br />
kulturis aRorZinebiT, aarsebda `sxva aTinasa~ da `axal ierusalims~,<br />
mecnierebisa da sulieri kulturis msoflio mniSvnelobis kerebs, aRaravis<br />
SeeZlo qarTvelTa winaprebisaTvis veluroba da kaciWamioba (gvamis mWamebloba)<br />
daewamebina. amitomac am dros warmoudgenelia, SeTxzuliyo `qarTlis<br />
cxovrebis~ armenofiluri Txzulebebi. ufro metic, cnobili, dawyebuli<br />
XI saukunidan TiTqmis xelaxla `iTargmna~ yvela is <strong>qarTuli</strong> saeklesio<br />
wigni, romelic odesRac somxuridan Targmnili anda redaqtirebuli iyo.<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> da somxeTic ki ukve TviTve gaxda augad saxsenebeli<br />
qarTvelTa mier. magaliTad, giorgi mTawmideli somxur sarwmunoebas dascinoda<br />
bizantiis imperatoris winaSe, xolo ruis-urbnisis Zeglisweram somex-<br />
Ta da sxvaTa saxelmwifos dangrevis mizezad sodomuri codvebi miiCnia.<br />
XI-XIII saukuneebSi saqarTveloSi miuRebeli iyo yovelgvari armenofiluri<br />
Tvalsazrisi. am dros `qarTlis cxovrebis~ CvenTvis cnobili armenofiluri<br />
Txzulebis dawera, albaT, SeuZlebelia da leonti mrovelic, Seu-<br />
Zlebelia, iyos avtori `ambavi mefeTanisa~.<br />
`ambavi mefeTani~ uZveles drosve arsebobda, xolo X saukunemde is<br />
redaqtirebul iqna armenofilTa mier.<br />
`qarTlis cxovrebis~ Sesavlis ukve arsebulma armenofilurma redaqciam<br />
<strong>Tavi</strong> Seafara somxeTs. is Targmnes kidec somxurad am dros (XI-XIII ss)<br />
somxeTSi TavSefarebuli es redaqcia saqarTveloSi aravis sWirdeboda.<br />
am wignis (redaqciis) bedi Seicvala saqarTvelos saxelmwifos daSladasustebisa<br />
(XV) da saqarTveloSi grigorianuli eklesiis gavlenis aRorZinebis<br />
Semdeg. rogorc aRniSnuli iyo, sparseTi da osmaleTi X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>II<br />
saukuneebSi ebrZodnen qarTul marTlmadideblur <strong>eklesia</strong>s. qarTvelTa<br />
mrevli mesxeTSi osmalebma daumorCiles konstantinopolis berZnul da<br />
somxur sapatriarqoebs. osmalebis mier Sida qarTlis dapyrobis dros aq<br />
somxuri eklesiis gavlena Zlier gaizarda. sparseTic X<strong>VI</strong> saukunis Sem-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
703<br />
deg aseve didi siyvaruliT ekideboda somxebis grigorianul <strong>eklesia</strong>s.<br />
somxebs uSenebdnen eklesiebsa da qalaqebs (mag. julfaSi), misces yovelgvari<br />
SeRavaTi da daxmareba. somxebi moqalaqeobrivad sparselebs gauTanabres,<br />
amave dros ki, <strong>qarTuli</strong> eklesiis mrevls atyvevebdnen, sparseTis siRrmeSi<br />
asaxlebdnen, anadgurebdnen. sparseTis politika saqarTveloSi iTvaliswinebda<br />
somexTa yovelgvar SeRavaTs. aseT situaciaSi saqarTveloSi X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>II ss-Si<br />
kvlav gaCnda somxuri eklesiis <strong>qarTuli</strong> mrevli. gansakuTrebiT bevri qarTveli<br />
grigoriani cxovrobda Sida da qvemo qarTlSi, kaxeTsa da mesxeTSi.<br />
swored am dros, saqarTveloSi qarTveli grigorianuli mrevlis gaCenis<br />
dros, maTi armenizaciis daCqarebis mizniT moZebnili iqna da xelaxla<br />
gamoCnda `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia.<br />
rostom mefe, romelic sparseTis warmomadgeneli iyo saqarTveloSi, yovel<br />
Rones xmarobda sparsuli politikis gatarebisaTvis. sparsuli politika<br />
ki yovelmxriv xels uwyobda somxur <strong>eklesia</strong>s, somex vaWar-xelosanamqarTa<br />
gaZlierebas mTel sparseTSi da maT Soris saqarTveloSic. rostomi<br />
prosomxuri orientaciisa iyo, sparseTis interesebidan gamomdinare.<br />
Cans, amitomac rostomis samefo karze yuradReba miaqcies `qarTlis cxovrebis~<br />
Sesavlis armenofilur redaqcias da rostomis meuRlem, mariam<br />
dedofalma, misi gadaweris SekveTa misca.<br />
am droisaTvis ukve dakarguli iyo `qarTlis cxovrebis~ Sesavlis `Cveulebrivi~<br />
redaqcia da mxolod armenofiluri arsebobda, magram es armenofiluri<br />
redaqcia misaRebi iyo qarTveli marTlmadideblebisaTvis, maT<br />
Soris mariam dedoflisaTvisac, radganac ukeTesi aRar arsebobda.<br />
ivane javaxiSvili farsadan gorgijaniZis `istoriis~ ganxilvisas wers,<br />
rom TviT ganaTlebul qarTvelebsac ki erovnuli istoriis Sesaxeb Zalze<br />
mciredi warmodgena hqondaT da `qarTlis cxovreba~ arc ki enaxaT. farsadan<br />
gorgijaniZe rostom mefis karze iyo aRzrdili, `rostom mefem<br />
viTac Svili gamzarda da mravali wyaloba dammarTa...~ _ wers is, 147<br />
`swored ganmacvifrebeli da daujerebeli ramaa, rom saistorio cnobebi<br />
imdroindel saqarTvelos ganaTlebul wreebs, romelTa jgufs, ueWvelia,<br />
ekuTvnoda rostom mefis maxlobeli kaci, istorikosi farsadan gorgijaniZe,<br />
saqarTvelos istoria ase maxinjad hqoniaT dazepirebuli!.. vaxtang gorgasali<br />
mirian mefis Svili iyoo. es SemTxveviTi Secdoma ar aris, avtori<br />
srulebiT darwmunebuli yofila, rom mirian mefe vaxtang gorgaslis mama<br />
iyo. Tu aseTs maRalxarisxovans da mefis maxlobel moxeles da istorikoss,<br />
rogoric iyo farsadan gorgijaniZe, ase domxaliviT hqonda areuli samSoblo<br />
qveynis warsuli da Tavgadasavali, ase zRaprulad hqonda warmodgenili<br />
<strong>qarTuli</strong> saukeTeso wyaroebi aramcTu wakiTxuli, TvaliTac ki nanaxi ara<br />
hqonia, maS danarCens xalxs, Cveulebrivs, SuaTana SeZlebisa da codnis<br />
patrons, raRa warmodgena unda hqonoda? rasakvirvelia, araferi!... 148
704 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
swored zemoT aRniSnulis gamo, `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri<br />
nusxis aRmoCena namdvili zeimi unda yofiliyo im drois qarTvelTaTvis _<br />
sayovelTao ucodinarobas erovnuli istoriisas `qarTlis cxovreba~ avsebda.<br />
qarTvel grigorianebs ki gaaxarebda `qarTlis cxovrebis~ `ambavi mefe-<br />
Tani~ <strong>Tavi</strong>si armenofiluri tendenciebis gamo. Cans, armenofilebs kidev<br />
erTxel uredaqtirebiaT is da kidev ufro gaumZafrebiaT armenofiluri<br />
tendenciebi.<br />
qarTvel grigorianebs X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>II saukuneebSi, Tumca samSoblosa da eris<br />
didi siyvaruli hqondaT da <strong>Tavi</strong>anT Tavs `qarTvelad~, anda `saqarTvelos<br />
Svilad~ Tvlidnen, magram isini uyoymanod aRiarebdnen somxuri kulturisa<br />
da istoriis upiratesobas. magaliTad, `farsadan gorgijaniZe q. goriTgana<br />
yofila. <strong>Tavi</strong>s Tavs igi musulmanTa samarTlis wignSi `jami abasis~ qarTuls<br />
TargmanSi qarTvels uwodebs. broses ki hgonia, rom igi somexi unda yofiliyo.<br />
SesaZlebelia, miT umetes, rom misi nawarmoebis pirvel nawilSi somxeTis<br />
istoriis ambebs sapatio adgili aqvs daTmobili~. 149<br />
marTalia, is gaqarTvelebul somxad miiCneva, magram piriqiT, is `grigoriani~<br />
qarTvelia, anu gasomxebuli qarTveli. mas musulmanobac miuRia, 150<br />
magram am dros is mainc gasomxebuli qarTvelia. im dros, rogorc n.<br />
irbaxi da mravali TviTmxilveli werda, saqarTveloSi yoveldRiurad mravali<br />
qarTveli somxdeboda, rogorc maRali, ise dabali wodebisa, gansakuTrebiT<br />
ki somxdebodnen qarTveli yma-glexebi (somexi mebatonisa) da tyveobisagan<br />
gamoxsnili (somexTa mier) _ qarTvelebi. es is droa, roca Sah-abasi da<br />
sxva (mis wina da mis Semdeg) sparsi Tu osmalo mmarTvelebi qarTvelebs<br />
atyvevebdnen, saqarTvelos aoxrebdnen, qarTul <strong>eklesia</strong>s ebrZodnen. amave<br />
dros ki Sah-abasi da sxvebi iranis dedaqalaqSi (ispahanis ubanSi _ julfaSi)<br />
somxebs eklesiebs uSenebdnen; somxur eklesiebs iranel ostatebs<br />
alamazebinebdnen da evropel ostatebs axatvinebdnen, magaliTad, `rac Seexeba<br />
`vanqis~ <strong>eklesia</strong>s, igi <strong>Tavi</strong>si arqiteqturuli gadawyvetiT, mooqrouli<br />
WeriTa da gumbaTiT, daxvewili gemovnebiT Sesrulebuli mxatvrobiT, julfis<br />
yvelaze mniSvnelovan TvalsaCino Zegls warmoadgens. `vanqis~ eklesiis<br />
xuroTmoZRvreba da kedlis ornamenti, moxatuloba iranel ostatebs ekuTvniT,<br />
xolo siuJeturi kompoziciebi evropel fermwerTa mieraa Sesrulebuli... 151<br />
amave dros ki sionis meCeTad gadaqcevas cdilobdnen. aseT epoqaSi<br />
somexTa gaqarTveleba warmoudgenelia, xolo qarTvelTa gasomxebis Sesaxeb<br />
TviTmxilveli evropeli misionerebi da qarTveli moRvaweebi werdnen.<br />
gasomxebuli qarTveli farsadan gorgijaniZe wers saqarTvelos, misi<br />
samSoblos istorias, magram armenofiluri tendenciiT. <strong>Tavi</strong>s saqarTvelos<br />
istoriis pirvel nawilSi somxeTis istoriis ambebs sapatio adgili dauTmo,<br />
aRwera somexTa Trdat mefis ambavi: `...romlis Semdgom me-9 gverdamde<br />
somxeTis istoriis mokle cnobebia moyvanili. mere me-10 gverdze moTxrobilia
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
705<br />
sul mokled bagrationTa mosvla saqarTveloSi, maTi gaqarTveleba...~ 152<br />
(`...daviT gabatonda somexTa qoronikons...~, `...aqamadisan rom somxobas ukan<br />
batonoba uqniaT qarTvelobaSigan...~ `somexT qordass...~ `somexi qoronikoniT~<br />
`somexTcxovreba~, `somexT xelmwife~, es da sxva msgavsi winadadebebi xSirad<br />
gvxvdeba mis istoriaSi). mis saqarTvelos istoriaSi wina planzea somxeTi<br />
da somexTa Tavgadasavals Zalze sapatio adgili uWiravs. am mxriv misi<br />
Txzuleba Zalze hgavs `ambavi mefeTanis~ armenofilur redaqcias.<br />
Cans, swored farsadan gorgijaniZis msgavs qarTvel moRvaweebs xelaxla<br />
uredaqtirebiaT `qarTlis cxovreba~ vaxtang <strong>VI</strong>-is epoqaSi.<br />
erTmaneTs Seadares vaxtangamde (vaxtangis winare _ e.w. `Zveli qarTlis<br />
cxovrebisa~) da vaxtangis Semdgomi (.e.w. `axali qarTlis cxovreba~) teqstebi,<br />
romelnic aleqsandre makedonelis saqarTveloSi laSqrobas Seexeba.<br />
vaxtangis Semdgomi `qarTlis cxovrebis~ saanalizo teqstebi miuTiTeben,<br />
rom maTSi Zalze gamZafrebulia qarTvelTa augi, kerZod, axal redaqtorebs<br />
`leonti mrovelisad~ miCneul teqstSi CaurTavT zedmeti adgilebi<br />
qarTvelTa bilw CvevaTa warmoCenisaTvis.<br />
magaliTad, vaxtangis winare redaqciebis Tanaxmad, aleqsandre `movida<br />
qarTlad da pova yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa.<br />
rameTu col-qmrobisa da siZvisaTvis ara uCnda naTesaoba, yovelsasa<br />
suliersa sWamdes, mkvdars SeSWamdes~, _ amiT am redaqciebSi mTavrdeba<br />
qarTvelTa augi da iwyeba sxva ambavi vaxtangis Semdgom redaqciebSi (s.<br />
yauxCiSvilis mier, 1955 wels dabeWdili `qarTlis cxovreba~) qarTvelTa<br />
augi grZeldeba ase `...yovelsa suliersa Wamdes, mkvdrisa SesWamdes, vi-<br />
Tarca mxecni da pirutyvni, romelTa qcevisa warmoTqma uxm ars da ixilna<br />
ra ese naTesavni sastikni warmarTni, romelTa igi Cven bunTurgad da<br />
yivCaRad uwodT, msdgareni mdinaresa mas mtkvrisasa mixveviT~. 153<br />
`mrovelis teqstSi amis win naTqvami iyo, rom qarTlSi Semosulma aleqsandrem<br />
hpovna `yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa~.<br />
gamodis, TiTqos bun-Turqad da yivCaRad wodebulni sastikni naTesavni<br />
iyvnen `yovelni qarTvelni~. 154<br />
ase amZafrebs axali redaqtori X<strong>VI</strong> saukunis Semdgom qarTvelTa augs.<br />
mas <strong>Tavi</strong>s wyarod, q. cxadaZis gamokvlevis Tanaxmad, gamouyenebia arsen<br />
beris Txzuleba, magram aRsaniSnavia, rom arsen beri saZraxis Cvevebs<br />
miawerda ara qarTvelebs, aramed qarTvelebis mosvlamde saqarTveloSi<br />
mcxovreb sxva xalxs, xolo axalma redaqtorma es Tvisebebi qarTvelebze<br />
gadaitana. Teimuraz bagrationi kategoriulad uaryofda imis SesaZleblobas,<br />
rom qarTvelebs msgavsi Cveva hqondaT.<br />
`Teimurazi kategoriulad acxadebs, `araQWeSmarit ars~ da mravali uarsayofi<br />
argumentis moyvanis Semdeg mtkiced askvnis, rom amisi msgavsi<br />
Cveuleba aramc Tu qarTlosianTa Soris, aramed saerTod aziis erTa Sorisac<br />
arasodes yofilao~. 155
706 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
zogierT mkvlevarTa azriT, qarTvelni aseTi saZageli Cvevebis mqoned<br />
miiCnies qarTvelma saeklesio pirebma garkveuli mizniT `eklesiisa Cvenisa<br />
moZRvarni uZagebdes maT gardavlilTa winaparTa maTTa da maTsa ityodes<br />
mravalTa uwesoTa qcevaTa da arawmidaTa da mkvdarTa Wamasa xorcsa kacisasa...<br />
raTa qristes sarwmunoebasa zeda moqceulTa erTa SeiZulon Cveulebani<br />
da zneni winaparTa kerpTmsaxurebisani~ (Teimuraz bagrationis azria). 156<br />
marTalia, nikoloz gulaberiZe werda, gaqristianebamde qarTvelebi `umZvinvaresni<br />
da uveluresni~ iyvneno, magram miuxedavad amisa, ar SeiZleba<br />
gaziarebul iqnas Teimurazis mosazreba. ara <strong>qarTuli</strong> eklesiis moZRvrebma<br />
daxates qarTvelTa winaprebi velurebad, aramed im Zalebma, romelnic<br />
saqarTvelos saxelmwifosa da eklesiis dasustebisas cdilobdnen qarTvelTa<br />
sxva xalxSi asimilacia gaeadvilebinaT.<br />
qarTvelTa erovnuli siamayis Sesusteba survili iyo ucxo Zalebisa<br />
rTuli politikuri situaciis dros.<br />
`qarTlis cxovrebis~ xelaxla gamocemis dros sasurvelia masSi aRar Sevides<br />
is Seuracxmyofeli CanarTebi, romelnic ganekuTvneba vaxtang <strong>VI</strong>-is Semdgom<br />
epoqas, miT umetes, rom mari broses mier gamocemul `qarTlis cxovrebasa~ da<br />
mis frangul TargmanSi am CanarTebis erTi nawili Setanili ar aris.<br />
qarTvelTa armenizaciis Sesaxeb<br />
amJamad, rogorc wesi, miiCneva, rom Sua saukuneebSi mimdinareobda sxvadasxva<br />
eTnikuri jgufebisa da agreTve somexTa gaqarTveleba. TiTqosda es<br />
xdeboda sarwmunoebrivi gziT, qalkedonituri sarwmunoebis miRebis Semdeg<br />
somxebi eqceodnen qarTul kulturul garemoSi da isini qarTveldebodnen.<br />
miiCneva, rom qalkedonitoba aris qarTvelTa erovnuli sarwmunoeba, xolo<br />
monofizitoba (grigorianoba) somexTa erovnuli sarwmunoebaa. Tu somxebi<br />
qalkedonitobis miRebiT qarTveldebodnen, maSin unda vivaraudoT, rom aseve<br />
qarTvelebi somxdebodnen grigorianobis miRebiT.<br />
hqonda Tu ara adgili aseT process, iRebdnen Tu ara qarTvelebi somxur<br />
sarwmunoebas, eqceodnen Tu ara isini somxuri eklesiis gavlenis sferoSi<br />
da amiT somxdebodnen?<br />
Cvens mecnierebaSi araa miRebuli msjeloba qarTvelTa gasomxebis Sesaxeb,<br />
maSin roca somexTa gaqarTvelebis Sesaxeb wers yvela mecnieri, romelic<br />
exeba V-X<strong>VI</strong>II saukuneebis saqarTvelos istorias, amitomac Tu SeiZleba<br />
msjeloba somexTa gaqarTvelebis Sesaxeb, maSin qarTvelTa gasomxebis Sesaxebac<br />
msjeloba ar unda iwvevdes araviTar uxerxulobas da WeSmaritebis<br />
dadgena umTavresi unda iyos.<br />
pirobebi qarTvelTa gasomxebisaTvis Seqmnili iyo araTu Sua saukuneebSi,<br />
aramed XIX <strong>saukuneSi</strong>c ki. amis damamtkicebeli magaliTebis moyvanamde<br />
unda iTqvas somxuri sarwmunoebis Sesaxeb.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
707<br />
miRebulia, rom somxuri <strong>eklesia</strong> monofizituri <strong>eklesia</strong>a, sinamdvileSi ki<br />
somxur <strong>eklesia</strong>s, da saerTod, somxebs, mxolod pirobiT Tu ewodebaT aseTi<br />
saxeli. somxur <strong>eklesia</strong>s gaaCnia <strong>Tavi</strong>seburi, gansakuTrebuli sarwmunoeba,<br />
romelic, marTalia, mimdevaria monofizituri dogmatikisa, magram amave<br />
dros uaxlovdeba diofiziturs (e.i. marTlmadideblobas). 157<br />
marTalia, somxurma <strong>eklesia</strong>m uaryo qalkedonis kreba, romelic misi<br />
azriT nestorianobis aRorZinebas uwyobda xels, magram amave dros, monofizitobis<br />
mraval mimarTulebas Soris imas gahyva, romelic axlos idga<br />
marTlmadideblobasTan. es aris <strong>Tavi</strong>sTavadi sarwmunoeba, romelsac ewodeba<br />
kidec somxuri erovnuli sarwmunoeba. somex TeologTa azriT, es aris<br />
is dogmatika, romelsac qadagebda wmida grigori (anu es aris nikeis I<br />
msoflio krebis qristologiao).<br />
amitomac, somxur erovnul sarwmunoebas wmida grigoris sarwmunoeba,<br />
xolo <strong>eklesia</strong>s `somxur-grigorianuli <strong>eklesia</strong>~ hqvia.<br />
imis gamo, rom wmida grigoris <strong>eklesia</strong> arc mtkice monofizituria, da<br />
arc diofizituri, aramed raRac saSualo SemTanxmebluri qristianobis<br />
sxvadasxva dapirispirebul mimarTulebaTa Soris, <strong>eklesia</strong> iqca gaWirvebis<br />
Jams TavSesafarebel savaned sruliad sxvadasxva sarwmunoebrivi mimarTulebis<br />
qristiani xalxebisaTvis, sadac maTi sarwmunoebrivi grZnobebi<br />
da rwmena TiTqmis ar ibRaleboda.<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> albanelebis, qarTvelebis, sirielebisa da sparseli<br />
qristianebisTvisac ki mSobliuri <strong>eklesia</strong> iyo. amas adasturebs somexqarTvel-albanelTa<br />
gaerTianebuli krebebi, romlebic tardeboda somxeTSi<br />
V saukunis Semdeg, cnobilia, rom sparseli qristianebi (<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss.) somxuri<br />
eklesiis meTaurs ekiTxebodnen rCevas da moiTxovdnen misgan miTiTebas<br />
(Semonaxulia epistoleebi sparseli qristianebisa somexi kaTalikosisadmi).<br />
somxur <strong>eklesia</strong>Si mravlad moRvaweobdnen sirielebi, agreTve albanelebi<br />
(magaliTad, mose kalankatueli) da qarTvelebi (kirion kaTalikosi<br />
saqarTveloSi Camosvlamde somxeTis mTavari eklesiis winamZRvari da airaratis<br />
provinciis qorepiskoposi iyo).<br />
rogorc iTqva, somxuri sarwmunoeba erovnulia, radganac misi dogmatika<br />
gansxvavdeba da ganirCeva sxva sarwmunoebrivi mimarTulebebisagan da axasiaTebs<br />
mxolod mas. amiT somxuri <strong>eklesia</strong> erovnuli <strong>eklesia</strong>a.<br />
aris Tu ara qalkedonitoba mxolod qarTvelTa sarwmunoeba? ar aris. am<br />
TvalsazrisiT, qarTvelebs erovnuli sarwmunoeba ar gaaCniaT. qalkedonitoba,<br />
upirveles yovlisa, `berZnuli sarwmunoebaa~ (qarTvelebi `berZnuls~<br />
uwodebdnen msoflio (kaTolike) _ sayovelTao <strong>eklesia</strong>s).<br />
qalkedonitoba msoflio sarwmunoebaa. saqarTvelos mezobeli didi qristianuli<br />
imperiebis, bizantiisa da ruseTis sarwmunoeba qalkedonituri iyo,<br />
amitomac jer bizantiasTan da mere ruseTTan mebrZoli 158 sparselebi (<strong>VI</strong>I
708 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
saukunemde), arabebi (X saukunemde), Turqebi (XI saukunis Semdeg) da kvlav<br />
sparselebi (X<strong>VI</strong> saukunis Semdeg) qarTvelebis qalkedonitur sarwmunoebas<br />
ganixilavdnen rogorc mowinaaRmdege imperiebis _ mtris sarwmunoebas,<br />
daundoblad ebrZodnen qarTvelebsa da qarTul <strong>eklesia</strong>s. am dros ki<br />
somxuri <strong>eklesia</strong>, rogorc neitraluri sarwmunoebis mqone, maTTvis misaRebi<br />
iyo. ufro metic, somxuri eklesiis meSveobiT cdilobdnen qalkedonitobis<br />
aRmofxvras saqarTvelosa da kavkasiaSi.<br />
sparselebi <strong>VI</strong>I saukunis 20-ian wlebamde Tu rogori pativiscemiT epyrobodnen<br />
da aZlierebdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, da Semdgom ki arabebi Tu rogor<br />
ebrZodnen amierkavkasiis qveynebSi (albaneTsa da saqarTveloSi) somxuri<br />
eklesiis saSualebiT qalkedonitebs, amis Sesaxeb naTqvamia sxva TavebSi.<br />
marTalia, imis Semdeg, rac saqarTvelom gaaerTiana <strong>Tavi</strong>si miwebi da ara<br />
marto kavkasiaSi, aramed mcire aziaSic vasaluri saxelmwifoebrivi er-<br />
Teulebi daaarsa (XI-XIII saukuneebSi) <strong>qarTuli</strong> eklesiis (qalkedonitobis)<br />
sawinaaRmdego moqmedeba aravis SeeZlo, magram erTiani saqarTvelos saxelmwifos<br />
daSlis Semdeg (XV s.) mezobeli TurqeTi da irani iwyeben oms<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis winaaRmdeg. samagierod, rogorc TurqeTi, ise irani aZliereben<br />
somxur <strong>eklesia</strong>s da mas uqvemdebareben <strong>Tavi</strong>anT saxelmwifoebSi mcxovreb<br />
qarTvelebsa da sxva erebs.<br />
Turqebma konstantinopolis `axladSeqmnil somexTa sapatriarqos daumorCiles:<br />
somxebi, sirielebi, qaldevelebi, koptebi, qarTvelebi (igulisxmeba<br />
am dros Turqebis mier samxreT saqarTvelos dapyrobili provinciebis<br />
qarTvelebi, yars-arzrumisa da nawilobriv, imier taos mimdebare midamoebis<br />
<strong>qarTuli</strong> mosaxleoba), abisinielebi~. 159 somxuri sapatriarqosadmi damor-<br />
Cilebuli qarTvelebi somxdebodnen, ara marto imitom, rom maT eklesiebSi<br />
inergeboda somxuri ena da isini grigoriandebodnen, aramed imitomac, rom<br />
maT samoqalaqo _ sasamarTlo saqmeebsac ki wyvetda konstantinopolis<br />
somexTa sapatriarqo. 160<br />
mesxeTis qarTveli qristianebi Turqebma dauqvemdebares somxur <strong>eklesia</strong>s,<br />
riTac gagrigoriandnen. `am mxriv, rogorc Cans, nayofier moRvaweobas<br />
eweoda agreTve konstantinopolis grigorianuli sapatriarqo, romlis uflebasac<br />
XV saukunis meore naxevridan daeqvemdebara agreTve samcxesaaTabagos<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. qarTvelTa grigorianul sarwmunoebaze miqcevis<br />
tendenciebi aSkarad SeimCneva imier taosa da arzrumis sasazRvro provinciebis<br />
qarTul mosaxleobaSi. rogorc safiqrebelia, yarsisa da arzrumis<br />
<strong>qarTuli</strong> marTlmadidebluri samwyso (karelisa da arzrumelis saepiskoposoebi),<br />
romlebmac X<strong>VI</strong>I saukunemde moaRwies, saukunis bolos mTlianad<br />
gauqmda da mrevli Zalauneburad Seerwya Turqul-musulmanur Tu somxurgrigorianul<br />
religiebs. aqaur marTlmadidebelTa (qarTvelTa) gagrigorianebis<br />
(gasomxebis) faqti dadasturebuli aqvs mkvlevar ignati fafazians
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
709<br />
<strong>Tavi</strong>s `eklesiis cxovrebaSi~. aseTive viTareba Seiqmna X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />
tyiani artaanisa da patara artaanis TemebSi, Cildiris tbis midamoebSi...~ 161<br />
ara marto mesxeTSi, aramed yvelgan saqarTveloSi, sadac ki Turqebi<br />
batonobdnen, somxur <strong>eklesia</strong>s ufleba eZleoda qarTvel qristianebze, xolo<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> idevneboda.<br />
`TiTqos gasakviria, magram faqtia, XV saukunis Sua xanebSi TurqeTis<br />
dapyrobil teritoriaze arnaxulad gaizarda rogorc somex vaWar-mrewvelTa,<br />
ise somxur-grigorianuli eklesiis Zliereba da avtoriteti. sakuTari<br />
saxelmwifo dakarguli somexi xalxi TurqeTis sulTanebs <strong>Tavi</strong>anTi politikis<br />
dasayrden iaraRad miaCndaT~. 162<br />
konstantinopolis aRebis Semdeg Turqebma gaauqmes berZnuli politikuri<br />
xelisufleba. `amieridan rCeboda mxolod berZnuli marTlmadidebluri<br />
<strong>eklesia</strong>, konstantinopolis sapatriarqo, romelic qveyanaSi jer kidev didi<br />
gavleniT sargeblobda. mosalodneli eqscesebis <strong>Tavi</strong>dan asacdenad, rogorc<br />
osmalebi fiqrobdnen, saWiro iyo gamonaxuliyo mesame Zala, romelic daupirispirdeboda<br />
konstantinopolis sapatriarqos, bzars Seitanda marTlmadidebelTa<br />
uflebebSi da mis realur konkurentad gadaiqceoda. sulTnis<br />
mTavrobam aseT mesame Zalad miiCnia TurqeTis imperiaSi mcxovrebi somxebi<br />
da maTi somxur-grigorianuli <strong>eklesia</strong>, romelic ekonomiurad maSin sakmaod<br />
moRonierebuli Canda... sulTan mehmed II-s konstantinopoleli somxebi<br />
miaCnda <strong>Tavi</strong>si interesebis erTgul damcvelad. saerTod, qristianul<br />
religiur mimdinareobaSi somexTa <strong>Tavi</strong>seburi seqta, romelsac mogvianebiT<br />
(1836 wels) grigorianoba Seerqva, somxebs gansakuTrebul da SedarebiT<br />
privilegirebul mdgomareobaSi ayenebda rogorc TurqeTSi, ise iranSi. ase<br />
Seiqmna meore somxuri sapatriarqo konstantinopolSi. amrigad, somexi<br />
xalxi somxuri saxelmwifos ararsebobis pirobebSi ucbad ori sapatriarqos<br />
(eCmiaZin-konstantinopolis) da ori sakaTalikosos (sisis da axtamaris)<br />
patroni gaxda~. 163<br />
saqarTvelo gayofili iyo TurqeTsa da irans Soris. Tu saqarTvelos Turqul<br />
nawilSi qarTvelebis gasomxebas Turqebi uwyobdnen xels, iranul nawilSi<br />
(qarTlsa da kaxeTSi) qarTvelebis gasomxeba sparselebis nebiT xdeboda.<br />
im dros, roca saqarTvelos kaTalikosi evdemoz diasamiZe sparsma xelisufalma<br />
kldidan gadaagdebina, xolo kaTalikosi domenti stambolis<br />
cixeSi iyo gamoketili, iranis dedaqalaqSi sparseli Sahebis xelSewyobiT<br />
agebdnen somxur eklesiebs brwyinvale arqiteqturuli gadawyvetiT, mooqrouli<br />
WeriTa da gumbaTebiT, daxvewili gemovnebiT Sesrulebuli mxatvrobiT<br />
(1605-1663 ww), 164 amave dros ki Tbilisis sioni kinaRam mahmadianur<br />
meCeTad gadaakeTes.<br />
`ufro metic, sparseTSi gasaxlebul somxebs Sahi nebas rTavda da piradadac<br />
exmareboda eklesiebis mSeneblobaSi, dadioda maT qristianul<br />
dResaswaulebze, eswreboda qristianul ceremonialebs, misi gansakuTrebu-
710 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
li brZanebiT sjidnen yvelas, vinc somex qristians Seuracxyofas miayenebda...<br />
abraam erevanci sulTan ahmad III-s somexTa keTildReobaze mzrunvelsa<br />
da `somexi xalxis meurves~ eZaxis, ufro metic, nadir-Sahis mier somxebisadmi<br />
gamocemuli rayamebidan IV rayamSi vkiTxulobT _ `Tu romelime<br />
somexi qristiani miiRebs mahmadianur sarwmunoebas, maSin mas CamoerTmeva<br />
mTeli misi memkvidreoba~. 165 amave dros qarTvelebs iZulebiT amahmadianebdnen,<br />
maSasadame, Tu qarTvels qristianad darCena undoda, is unda<br />
gasomxebuliyo, radganac somxis gamahmadianebas kanoni krZalavda.<br />
am epoqaSi qarTl-kaxeTi ZiriTadad sparselebis xelSi iyo da sparse-<br />
Tis saxelmwifoSi Sedioda, amitomac saqarTveloSi, iseve rogorc mTel<br />
sparseTSi, somxebi privilegirebul mdgomareobaSi iyvnen, xolo <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis mrevli _ devnili.<br />
imis Semdeg, rac `...iranis Sahma eCmiaZins, rogorc somexTa sarwmunoebriv<br />
centrs, mowyale TvaliT Sexeda~, 166 somexTa sarwmunoebrivi centri ganuzomlad<br />
gamdidrda, gafarTovda da <strong>Tavi</strong>si gavlena gaavrcela mezobel qveynebze.<br />
`eCmiaZins mniSvnelovani mamulebi hqonda Tavrizsa da TbilisSi. mamulebTan<br />
erTad isini yidulobdnen agreTve yma-glexebs, romlebic amuSavebdnen<br />
nayid miwebs. mag., 1715 wels kaTalikos astvacatur amadnelma TbilisSi<br />
iyida ymebad xaxutaiSvilebis ramdenime ojaxi, ris Semdeg isini didxans<br />
eCmiaZinis nasyid ymebad iTvlebodnen~. 167<br />
cnobilia, rom is qarTveli yma-glexebi, romelTac eCmiaZini da saerTod,<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> yidulobda, iRebdnen grigorianul sarwmunoebas da somxdebodnen.<br />
qarTveli glexebis gasomxebis faqti aRwerili aqvs misioner ambrozis.<br />
mas SeumCnevia, rom somxdebodnen ara marto somxuri eklesiis mier nayidi<br />
qarTveli glexebi, aramed somxdeboda im <strong>qarTuli</strong> soflebis mosaxleoba,<br />
romelsac iZendnen mdidari somxebi. 1640 wels is romSi gzavnis werils.<br />
qarTvelebio, _ wers _ `raki maTi xelqveiTi gaxdebian, bevri maTgani<br />
gadadis somxis weszed~... mdidari somxebi ki, romelTac SeeZloT saqarTvelo-<br />
Si soflebis, mamulebisa da ymebis SeZena, mravlad iyvnen rogorc sparseT-<br />
Si, ise TurqeTSi (sparseTSi Sedioda qarTl-kaxeTi, TurqeTSi _ mesxeTi).<br />
sparseTis somxebma `Seqmnes julfis savaWro kompania, kavSiri daamyares<br />
italiis, safrangeTis, prusiis samrewveloebTan, Seqmnes <strong>Tavi</strong>anTi kantorebi<br />
indoeTis TiTqmis yvela did qalaqSi, iavasa da filipinis kunZulebze da<br />
sxva... TurqeTisa da meore mxriv, sparseTis mesveurTa politikis wyalobiT<br />
X<strong>VI</strong>I-X<strong>VI</strong>II saukuneebSi somxuri savaWro kapitali saerTaSoriso arenaze<br />
gavida. maT vxedavT Savi zRvis, egeosis zRvis, xmelTaSua zRvis, atlantisa<br />
da indoeTis okeaneebis auzebSi da sxva~. 168<br />
swored am dros, roca somxebs <strong>Tavi</strong>anTi sibrZnisa da gonierebis meoxebiT<br />
saSualeba hqondaT simdidre moepovebinaT, indoeTisa da wynari okeaneebis
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
711<br />
sanapiro qveynebSic ki, qarTvelobas atyvevebdnen da samSoblodan asaxlebdnen,<br />
devnidnen da amahmadianebdnen.<br />
Sah-abasma kaxeTis qarTveloba (Cans, 300 aTasi suli) daatyveva, sparseTSi<br />
gadaasaxla da iZulebiT gaamahmadiana, amave dros ki, Sah-abasis piradi<br />
meTvalyureobiT Sendeboda ispahan-julfas brwyinvale somxuri eklesiebi.<br />
sparselebi qarTlis aklebis drosac uamrav qarTvels atyvevebdnen da<br />
sparseTSi mierekebodnen. swored aseT dros somxuri <strong>eklesia</strong> exmareboda<br />
da tyveobidan ixsnida grigorianuli sarwmunoebis mqone mosaxleobas.<br />
datyvevebisa da gadasaxlebis dros irRveoda <strong>qarTuli</strong> ojaxebi. mama<br />
iranis erT kuTxeSi iyideboda, Svilebi ki _ sxvagan, <strong>Tavi</strong>sufleba da yovelgvari<br />
adamianuri Rirseba ispoboda. am saSineli gasaWiridan <strong>Tavi</strong>s daxsna<br />
SeiZleboda grigorianuli sarwmunoebis miRebiT, radganac iranSi arsebuli<br />
kanonebiT, rogorc aRniSnuli iyo, grigorianuli sarwmunoebis mqone<br />
mosaxleoba devnas ar ganicdida.<br />
`...1741 wels agvistoSi, roca yizilbaSebma qarTli aikles, mere gausies<br />
marbieli avRanisa da saca ram darCeniliyo, daatyveves... gamarjvebulma<br />
sparselebma, roca qarTlis tyveebi daagroves da iranSi gasarekad gaamzades,<br />
am dros nadir-Sahis winaSe gamocxaddnen somxuri eklesiis warmomadgenlebi,<br />
miarTves mas 300 Tumani fuli, 300 fuTi xorbali da ixsnes<br />
Soreul iranSi gasarekad gamzadebuli 300 somxuri ojaxi imis gamo, rom<br />
qarTvelTa Soris aseTi saxsrebi Znelad saSovari iyo, Cvens qveyanas didZali<br />
xalxi ekargeboda. es viTareba somxur sarwmunoebas saqarTveloSi popularulsa<br />
da mimzidvels xdida~. 169<br />
qarTvelTa gasomxebas masobrivi xasiaTi miuRia da yoveldRiurad Turme<br />
imdroindeli damkvirvebeli sakuTari TvaliT xedavda, Tu rogor somxdebodnen<br />
qarTvelebi. es iqidanac Cans, rom am faqts adasturebs iseTi gamoCenili<br />
moRvawe-mogzauri, rogoric iyo nikoloz ColoyaSvili (nikifore irbaxi).<br />
nikoloz ColoyaSvili saqarTveloSi erT-erTi yvelaze gavleniani sasuliero<br />
piri iyo. mas elCadac agzavnidnen evropaSi, miiRo espaneTis mefem,<br />
romSi <strong>qarTuli</strong> wignis gamocemisTvis izruna, pativs scemda romis papi. is<br />
ara marto kaxeTsa da qarTlSi, aramed samegreloSic moRvaweobda. amitomac<br />
sityva im kacisa, romelic kargad icnobda ara marto saqarTvelos<br />
yoveli kuTxis, aramed imdroindeli msoflios cxovrebas, WeSmariti iyo da<br />
mxolod simarTles Seicavda. man erT krebaze, romelsac eswreboda rostom<br />
mefe, saqarTvelos kaTalikosi da episkoposebi, ganacxada: `yoveldRe<br />
Cveni TvaliT vxedavT, rom mravalni qarTvelni somxdebian da ufro mometebuli<br />
maTgani mahmadis sarwmunoebasac Rebulobs~. 170 rostom mefe, kaTalikosi<br />
da episkoposebi mas daeTanxmnen.<br />
sparsTa da TurqeTis mier dapyrobil saqarTvelos kuTxeebSi qarTvelebi<br />
somxdebodnen, agreTve mahmadiandebodnen, an kaTolikobas iRebdnen.
712 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qarTvelebi gansakuTrebiT somxdebodnen (anu grigorianul sarwmunoebas<br />
iRebdnen) qalaqebSi da gzispira savaWro adgilebSi, gzispira soflebSi.<br />
adamianis gasomxeba imiT gamoixateboda, rom is aRiarebda <strong>Tavi</strong>s Tavs<br />
somxuri eklesiis wevrad.<br />
am dros mas Cveulebriv rCeboda <strong>Tavi</strong>si <strong>qarTuli</strong> ena, <strong>qarTuli</strong> adaTwesebi<br />
da Cvevebi, mis cxovrebaSi TiTqmis araferi icvleboda, garda imisa,<br />
rom mahmadianebisagan axla, is ukve daculi iyo somxuri eklesiis mier.<br />
evropeli misionerebi, rogorc wesi, yovelTvis aRwerdnen, rom imdroindel<br />
qarTlSi batonobdnen somxebi. amas aRniSnaven ara marto evropelebi,<br />
aramed qarTvelebic. magaliTad, saqarTvelos kaTalikosi nikoloz <strong>VI</strong>II<br />
1742 wels <strong>Tavi</strong>s werilSi romis paps, benediqte XIV-s swored amas SesCivis<br />
_ `Cemi didi xnis wadilis Sesruleba somxebma ar damacales, radgan isini<br />
axla Cven aRar gvijereben da am qveyanaSi <strong>Tavi</strong>si nebisamebr batonoben.<br />
Tqveni patri kapucinebi daamwyvdies da egodenad hgvemes da daawylules,<br />
uaresis qmna aRar SeiZleboda. gaaupatiures wmida xatebi da jvrebi Tqveni<br />
eklesiisa... daiWires kaTolikebi Tu mamakacebi, Tu dedakacebi, Tu ranairad<br />
Seuracxyves: qoneba sul waarTves da ZaliT kaTolike sarwmunoebasa da<br />
<strong>Tavi</strong>anT mSoblebs ganaSores... SegvewieT, nu miuSvebT, raTa emodeni xalxi<br />
warwymdes, nurc CaugdebT Tqvens SeZenils erT gacofebul urwmunoebs...~ 171<br />
Tanamedrove mkiTxvels SeiZleba eCvenos, rom saqarTvelos patriarqis<br />
am werilSi saqme Seexeba ara qarTvel marTlmadideblebs, aramed mxolod<br />
kaTolikeebs. sinamdvileSi, werili saerTod qarTvelebs Seexeba, radganac<br />
saqarTvelos kaTalikosi amave werilSi paps moaxsenebs, rom is da misi<br />
eklesiis qarTveli mrevli papis erTgulia, amitomac is SesTxovs paps<br />
gasomxebisagan daifaros qarTvelebi. werilSi axsenebs kidec qarTvelebsa<br />
da mis ers. is paps swers: `Cveni qveyana Tqven gemorCilebaT... aw yvela<br />
qarTveli umorCilesad gevedrebiT, raTa am provincias xeli ar aaRoT da<br />
ukapucinebod ar dagvtovoT...~ 172<br />
ratom aRiareben am momentSi qarTveli warCinebulebi da gamoCenili<br />
pirebi papis uzenaesobas? im mizezis gamo, rom osmalebi da sparselebi<br />
marTlmadidebel qarTvelebs iZulebiT asomxebdnen, an aTaTrebdnen. amitomac<br />
eris erTianobis gadarCenisaTvis papis uzenaesobis aRiarebiT mahmadianTa<br />
yuradRebis modunebas cdilobdnen. cnobilia, rom isini papis qveSevrdomebs<br />
(`frangebs~ _ kaTolikebs) naklebad devnidnen. marTlac, papis uzenaesobis<br />
garegani aRiarebiT qarTveli qarTveladve rCeboda, xolo gagrigorianebis,<br />
an gamahmadianebisas qarTvelebi erovnebas kargavdnen _ somxdebodnen,<br />
an TaTrdebodnen.<br />
aq ara sarwmunoebrivi, aramed erovnuli momenti iyo arsebiTi, Torem<br />
sarwmunoebrivad qarTvelebs <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong> mtkice marTlmadideblad miaCndaT<br />
da erTgulebdnen kidec mas.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
713<br />
somexma ierarqebma icodnen, rom qarTvelebi paps eloliavebodnen ara<br />
sarwmunoebis gamo, aramed gasomxebisgan Tavdacvis mizniT, amitomac sastikad<br />
devnidnen aseT qarTvelebs: cemdnen, aSorebdnen col-qmars erTmaneTs,<br />
arTmevdnen bavSvebs, saxls, yovelgvar qonebas, asamarTlebdnen da<br />
Semdeg ki agrigorianebdnen. amas TiTqmis yovel werilSi aRwerdnen rogorc<br />
qarTveli, ise evropeli sasuliero pirebi.<br />
zemoT moyvanili kaTalikosis werilis garda, amaze miuTiTebs erTi<br />
kargad cnobili, 1634 wlis ambavi: gorSi somxebma Seityves, rom erTi<br />
qarTveli (erovnebiT qarTveli) axalgazrda nasyida kaTolikea da patrebs<br />
emsaxureba. somxebma es qarTveli ZaliT gamoiyvanes saxlidan, cema-tyepiT<br />
miiyvanes goris cixis mahmadian ufrosTan, Semdeg waiyvanes TbilisSi, daasmines<br />
mahmadian rostom xanTan, moTxoves am qarTvelis sikvdiliT dasja.<br />
`vidre nasyidas saqme gadawydeboda, mas bevri Seuracxeba miayena momCivangabrazebulma<br />
xalxma, radgan xelSi hyavdaT~. 173<br />
qarTvel kaTolikeebs sazogadod somxebi rom devnidnen da maT gagrigorianebas<br />
moiTxovdnen, es zemoT moyvanilis garda, Semdegidanac Cans: Turqebma<br />
samxreT saqarTveloSi erTimeoris miyolebiT gaauqmes <strong>qarTuli</strong> saepiskoposoebi.<br />
1763-1764 wlebisaTvis am mxareSi darCenili iyo erTaderTi qarTveli<br />
episkoposi giorgi. TurqTa iZulebiT `1764 wlis dasawyisSi am mxares<br />
qarTveli episkoposi vinme giorgi iZulebuli gamxdara daetovebina mar-<br />
Tlmadidebloba. marTlmadideblur qristianobaSi osmaleTi xedavda ruseTsaqarTvelos<br />
kavSirs da araviTar SemTxvevaSi ar miiCnevda dasaSvebad<br />
axalcixis safaSos teritoriaze mis ramenair Sewynarebas. amitomac iyo,<br />
rom qarTvelma episkoposma giorgim marTlmadideblobis nacvlad miiRo<br />
kaTolikuri sarwmunoeba, rac sakmarisi sababi gaxda imisaTvis, rom Turq<br />
moxeleebs SeewyvitaT saepiskoposos devna~. 174<br />
magram amiT ar damTavrda. rogorc ki qarTvelma episkoposma giorgim<br />
kaTolikoba miiRo, maSinve misi devna daiwyes somxebma. faSas moTxoves misi<br />
dapatimreba im motiviT, rom qarTveli episkoposi ki ar unda gakaTolikebuliyo,<br />
aramed unda gagrigorianebuliyo, radganac yvela qristiani, vinc<br />
ar unda iyos is, Cven unda gvemorCilebodeso.<br />
marTalia, Turqebma Sewyvites qarTveli episkoposis, giorgis devna, magram<br />
`samagierod, gakaTolikebul episkoposs devna dauwyoo eCmiaZinis patriarqma.<br />
sainteresoa vicodeT, ra uflebiT eWideboda marTlmadidebel<br />
giorgi episkoposis ymobas somexT patriarqi. qarTul da somxur eklesiebs<br />
Soris raime uflebrivi urTierToba xom ar arsebobda? amis sarwmuno<br />
pasuxs Cven gvaZlevs misioneri leoni. igi wers, `eCmiaZinis patriarqi<br />
portas mieraa damtkicebuli da kargadaa daculi TviT sulTanis mier,<br />
amitom brZaneblobs mTel <strong>Tavi</strong>s erze... da Turqebis firmanis ZaliT yvela<br />
sxva qristiani morCilebaSi mohyavs~. 175
714 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
qarTvelebi Turq-sparselTa nebiT unda gagrigoriandnen, anu unda daemor-<br />
Cilon somxur <strong>eklesia</strong>s, gansakuTrebiT is qarTvelebi idevnebodnen somexTa<br />
mier, romlebic am wess daarRvevdnen da gagrigorianebis nacvlad kaTolikobas<br />
miiRebdnen. amas sxva magaliTebis garda, episkopos giorgis magaliTi<br />
aCvenebs _ `somexT patriarqs mopovebuli hqonia sulTanisagan ufleba TurqeTSi<br />
Semavali kavkasiis qristianobis meurveobisa. gasagebia, rom gakaTolikebul<br />
qarTvel episkopos giorgisac am mizeziT eWideboda, e.i. masze xelewifeboda<br />
somex patriarqs, romelsac axalcixis faSisaTvis giorgis dapatimreba uTxovia,<br />
magram gakaTolikebul qarTvel episkoposs faSasTvis qrTami 1000 piastri<br />
miucia da faSas is somexi episkoposisaTvis daumalavs. somexTa episkoposs<br />
faSasTvis dokumenturad dausabuTebia, rom `xvanTqaris firmanis ZaliT<br />
axalcixelebi~ unda emorCilebodnen Cems patriarqso, axla ki `gafrangebulan<br />
da misi morCilni ar ariano~, e.i. somexi episkoposi Tvlida, rom qarTveli<br />
giorgi gakaTolikebis magivrad unda gagrigorianebuliyo. am sakiTxze faSas<br />
qarTvels kaTolikeTa da somexTa episkoposs Soris paeqroba gaumarTavs... es<br />
dava Cven imasac gvafiqrebinebs, rom axalcixis bevri marTlmadidebeli am<br />
gziT albaT grigorianul sarwmunoebas iRebda~. 176<br />
gakaTolikebis gamo TviT sulxan-saba orbeliansa da anton I kaTalikoss<br />
devnida somxuri <strong>eklesia</strong>, xolo erekle II-s kaTolikeTa mfarvelobisaTvis<br />
emuqreboda kidec. 177<br />
CvenTvis cnobilia, Tu rogor aiZulebdnen da devnidnen cnobil qarTvel<br />
pirebs imis gamo, rom maT grigorianobis nacvlad kaTolikoba miiRes.<br />
magram ubralo, rigiTi glexebis devna da maTze iZuleba naklebad aris<br />
cnobili. SeiZleba arc devnidnen im martivi mizezis gamo, rom qarTveli<br />
glexebi ar iRebdnen kaTolikobas, aramed pirdapir grigoriandebodnen.<br />
arsebobs damamtkicebeli sabuTi `...saqarTveloSi somxuri sarwmunoebis<br />
qarTvelTa sakmaod mravalricxovani koleqtivis arsebobisa~. 178<br />
ra Tqma unda, somxur sarwmunoebas iRebda ara mTeli saqarTvelos<br />
mosaxleoba, aramed qarTl-kaxeTis daba-qalaqebisa da gzispira soflebis<br />
mosaxleobis erTi nawili. es procesi gansakuTrebiT samxreT saqarTvelo-<br />
Si, qvemo qarTlsa da mesxeTSi mimdinareobda intensiurad, radganac mesxe-<br />
Ti osmalTa, xolo qvemo qarTli sparsTa uSualo gamgeblobaSi imyofeboda,<br />
aseT miwebze mcxovreblebs ki an mahmadianoba unda mieRoT, an grigorianoba<br />
da an kaTolikoba.<br />
qvemo qarTlSi mxolod didi da gavleniani Tavadebis ojaxebma gabedes,<br />
uareyoT grigorianoba, maT kaTolikoba miiRes, Tumca grigorianoba qvemo<br />
qarTlis sxva cnobilma TavadTa ojaxebmac miiRes. iqauri orbelianebi,<br />
romlebmac kaTolikoba miiRes, mkacrad idevnebodnen amis gamo somxebisagan.<br />
TviT saqarTvelos ubrwyinvalesi Tavadi sulxan-saba orbelianic ki<br />
somxebisgan idevneboda. 1715 wels evropidan dabrunebuls, gakaTolikebul
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
715<br />
sulxan-sabas, Tan Camoyvnen misionerebi. sabas winaaRmdeg maSinve aRiZrnen<br />
grigorianebi `somxebs zogierTi sabas mteri qarTvelebic SeuerTdnen da<br />
maT TanaugrZnes~. 179<br />
bunebrivia, saqarTvelos eklesiis gamoCenil moRvawes sarwmunoebis gamocvlisaTvis,<br />
qarTvelma sasuliero pirebma sayveduri hkadres, magram somxebs<br />
masTan ra xeli hqondaT? magram maTi moqmedeba sastikia. sabas Tanmxlebi<br />
piri wers amis Sesaxeb _ `1717 wels somxebma Cveni saxli gaZarcves da<br />
erTianad daangries. <strong>Tavi</strong>anTi Cveulebis winaaRmdeg qarTvelebic SeuerTdnen,<br />
Tumca iseTi sibraziT ar moqmedebdnen, rogorc somxebi~... TamaraSvili<br />
wers _ `qarTvelebs cxadad monawileoba ar miuRiaT am devnulobaSi da Tu<br />
ram brali miuZRviT, saxeldobr is, rom gaCumebulan da somxebis winaaRmdeg<br />
xma ar amouRiaT~. 180<br />
maSin, roca saqarTvelos ubrwyinvalesi Tavadi ase idevneboda grigorianTagan,<br />
glexoba uares dReSi iqneboda.<br />
qvemo qarTlis TavadaznaurTagan orbelianebmac kaTolikoba miiRes, magram<br />
amis Semdeg somex-grigorianTagan devnis gamo srulebiT dakarges<br />
qoneba da gapartaxdnen. TamaraSvili wers _ `gakaTolikebuli orbelianebi<br />
ivane da vaxtang Zlierni iyvnen yovelmxriv da bevri ymac hyavdaT. im<br />
zomamde, rom sparseTis mTavrobas weliwadSi 5000 jariskacs aZlevdnen. ai<br />
aseTi Zlierni yovliTurT daCagres kaTolikebis mtrebma somxebma <strong>Tavi</strong>s<br />
mier mosyiduli sparselTa daxmarebiT...~ 181 da aRwers qarTvel TavadTa<br />
srul ganadgurebas grigorianTa mier.<br />
misionerebi romSi gagzavnil werilebSi xSirad gadmoscemdnen grigorianTa<br />
mier kaTolikeTa devnas. es kaTolikebi arian ZiriTadad qarTvelebi<br />
da ara evropidan Camosuli misionerebi. marTalia, maTac, Camosulebsac<br />
devnidnen, magram maTi ricxvi mcire iyo, xolo ZiriTadad qarTveli kaTolikeebi<br />
idevnebodnen. saqarTveloSi isini idevnebodnen somxuri eklesiis<br />
mier, ara mxolod sarwmunoebrivi mZulvarebis gamo, aramed imitom, rom<br />
somxuri eklesiis centrs mTeli saqarTvelos mosaxleoba <strong>Tavi</strong>s mrevlad<br />
miaCnda. es damtkicebuli hqonda kidec spars-osmalTa mier. amitomac<br />
qarTvelebs ara kaTolikoba, aramed grigorianoba unda mieRoT.<br />
somxeTis patriarqs <strong>Tavi</strong>s mrevlad miaCnia qarTvelebi, xolo saqarTvelo<br />
<strong>Tavi</strong>s samwysod. es rom asea, iqidanac Cans, rom iranis Sahebisagan<br />
somxebi iRebdnen nebas, rom saqarTvelodan (!) kaTolikeebi ganedevnaT,<br />
saqarTvelodan da ara somxeTidan.<br />
1741 wels somxebma Tbilissa da gorSi kaTolikeebi daarbies iranis<br />
Sahis nebarTviT.<br />
`tfilisSi didi devnuloba aRsZres kaTolikebis winaaRmdeg, radganac<br />
didi sasomxeTis patriarqma moipova erTi firmani Sah-Tamazisagan, raTa<br />
arc tfilisSi da arc gorSi aRar daayenon kafucinebi. es firmani ra
716 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
miutanes tfilisSi mefis moadgiles, maSinve CamoarTva kafucinebs, rac<br />
gaaCndaT da maTi <strong>eklesia</strong>c gaaoxra da yvela iq myofi patrebi gandevna~. 182<br />
somxur <strong>eklesia</strong>s ara marto iranis Sahi, aramed, rogorc iTqva, osmaleTis<br />
xonTqaric abatonebda qarTvelTa miwa-wyalze: `somxeTis patriarqisave<br />
CagonebiT iyo, rom xvanTqarma axalcixis kaTolikeebi dauqvemdebara eCmiaZinis<br />
patriarqs, ris gamo sam weliwadSi erTxel gangeb erTi vardapeti<br />
modioda da kaTolikeebs xarks arTmevda... eCmiaZinis gamZafrebuli patriarqebi<br />
ar sjerdebodnen am gadasaxads, ramdenadac da rodesac ki Ses-<br />
Zlebdnen iqaur kaTolikeebs sdevnidnen da xSirad maT saxl-karsac osmalebs<br />
aklebinebdnen. esreT, iqauri kaTolikeebi mudam wamebulni iyvnen<br />
somxebis patriarqebis da maT mier waqezebuli mahmadianebisagan~. 183<br />
zemoT moyvanilSi, ra Tqma unda, igulisxmeba, rom idevnebodnen adgilobrivi<br />
kaTolike qristianebi. erTaderTi gza am ubedurebisagan (saxl-karis<br />
aklebisa da mudmivi wamebisagan) <strong>Tavi</strong>s dasaRwevad iyo mahmadianobis, anda<br />
grigorianobis miReba.<br />
idevnebodnen ara marto kaTolikeebi, aramed marTlmadideblebic. X<strong>VI</strong>I<br />
<strong>saukuneSi</strong> saqarTveloSi marTlmadidebloba ise idevneboda, rom qarTvel<br />
samRvdeloebasa da TviT patriarqsac ki kaTolikobis miReba surdaT. 184<br />
rogorc iTqva, kaTolikobis miReba sasurveli imiT iyo, rom sparseT-osmaleTisaTvis<br />
kaTolikoba mosaTmeni da miRebuli sarwmunoeba iyo, xolo<br />
marTlmadidebloba yovlad miuRebeli, magram, rogorc iTqva, kaTolikobis<br />
miRebis Semdeg qarTvelebs axla ukve somxuri <strong>eklesia</strong> devnida da aiZulebda<br />
mieRoT grigorianoba. somxuri <strong>eklesia</strong> saqarTveloSi ise iyo gaZlierebuli,<br />
rom somxebi kaTolike misionerebs, romlebic vaxtang V Sahnavazisa da<br />
saqarTvelos patriarqisaTvis didad sasurveli stumrebi iyvnen, quCaSi gavlis<br />
dros qvebs uSendnen, pirSi afurTxebdnen da joxiT scemdnen. 185<br />
brbo, romelic sazogadod arbevda, scemda da klavda kaTolikeebsa da maT<br />
ojaxebs, `Segulianebuli iyvnen vardapetebisa mier~, emuqrebodnen yvela vaWarsa<br />
da xelosans, romlebic vardapetis mowodebisas ar daketavda <strong>Tavi</strong>si duqnis<br />
darabebs da ar wayveboda brbos `urwmunoTa~ asaklebad. `urwmunoebSi~<br />
mahmadianebs ar gulisxmobdnen: `...gabrazebuli gamovida vardapeti <strong>Tavi</strong>s<br />
mRvdlebTan erTad da daiwyo SeCveneba da wyevla yvela imaTi, vinc ar<br />
daketavda duqnebs da Cvenis eklesiis da saxlis dasaqcevad ar movidoda.<br />
am SeCvenebisa da wyevlisagan SeSinebulma vaWrebma da meduqneebma yvelam<br />
daketes duqnebi...~ 186 da daaqcies kaTolikeTa saxl-kari da <strong>eklesia</strong>.<br />
aqedan Cans, rom `somxebi~ arian ara eTnikurad somxebi, aramed socialuri<br />
fena _ vaWrebi da meduqneebi.<br />
`am dros somxebis mier mtroba da devnuloba iqamde gaZlierda, rom am<br />
ambavma evropis mTavrobamdisac miaRwia da maTi gamosarCleba da gul-<br />
Sematkivroba gamoiwvia~. 187
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
717<br />
evsevi nikolaZe, <strong>qarTuli</strong> eklesiis istorikosi, wers, rom grigorianobis<br />
saqarTveloSi gavrcelebis winaaRmdeg medgrad ibrZodnen Cveni kaTalikosebi<br />
nikoloz amilaxvari, domenti, besarioni, aseve anton I. magram qarTvel<br />
samRvdeloebasa da kaTalikosebs zogjer taxts da xandaxan sicocxlesac<br />
ki aTmobinebdnen spars-osmaloebi.<br />
ev. nikolaZe wers, rom saqarTveloSi qarTvelebma <strong>Tavi</strong>dan gulTbilad<br />
da siyvaruliT miiRes Tanamorwmune (qristiani) somxebi. `magram somxebma<br />
qarTvelebs es Rvawli imiT miuzRes, rom daiviwyes maTi amagi da daiwyes<br />
qarTvel xalxSi mwvaleblobis (e.i. grigorianobis) gavrceleba. qarTvelebis<br />
am erT nawils, romelic aRiarebda somexTa sarwmunoebas, maT Seaswavles<br />
somxuri ena da amnairad es xalxi mTel qarTvelobas CamoaSores... aseTi<br />
warmatebiT gamxnevebulni somexTa misionerebi moefinen aRmosavleT saqarTvelos<br />
da daiwyes qarTvelebSi mwvaleblobis gavrceleba. maT winaaRmdeg<br />
gamovidnen saqarTvelos ganaTlebuli kaTalikosebi: nikoloz amilaxvari<br />
(1675-1688), domenti (1705-1724) da gansakuTrebiT besarioni (1724-1739).<br />
saqarTveloSi Zveli droidan moipovebodnen TargmanSi is nawerebi, romlebic<br />
iyvnen mimarTuli somxuri eklesiis mwvaleblobis winaaRmdeg... am<br />
TxzulebaTa SemweobiT saqarTvelos mRvdelmTavrebi advilad imarjvebdnen<br />
somxebTan paeqrobaSi, magram X<strong>VI</strong>II saukunis dasawyisidan garemoeba<br />
Zalze Seicvala. am droidan mxiTaristebis nawarmoebni Zlier gavrceldnen<br />
somexTa Soris da misces saSualeba maT samRvdeloebas saRvTismetyvelo<br />
ganaTlebisa. evropeli mwerlebis sxolastikuri nawarmoebni, romlebic somxur<br />
enaze gadmoiTargmnen, gaxdnen axal wyarod sarwmunoebrivi davisa. sxolastikurma<br />
xerxianobam, romelic gansakuTrebiT aristoteles loRikas emyareboda,<br />
somexTa misionerebs misca mZlavri iaraRi qarTvelebis winaaRmdeg.<br />
somexTa misionerebis monofizituri propaganda, romelic winaT daiwyo, gansakuTrebiT<br />
gaZlierda areulobis dros saqarTveloSi, mefe ieses sikvdilis<br />
Semdeg, Teimuraz II-is qarTlSi gamefebamde (1724-1744) da umaRles wertilamde<br />
avida kaTolikos anton I-is mmarTvelobis pirvel wlebSi (1744-1749). 188<br />
ev. nikolaZe imowmebs TviT anton kaTalikoss da wers, rom somxeTis<br />
eklesiis meTauri kaTalikosi lazare dauaxlovda anton kaTalikoss da<br />
Seecada, antons mieRo grigorianuli sarwmunoeba. antonma, cxadia, ar miiRo<br />
grigorianoba, romelic avaldebulebda mas, <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs,<br />
qceuliyo somxuri eklesiis wevrad _ `rogorc kaTalikosi antoni mowmobs,<br />
erTbunebian mwvaleblebs masTan hqondaT kamaTi. somexTa misionerebis me-<br />
Taurad iTvleboda anton I-is Tanamedrove somexTa kaTalikosi lazare<br />
Waukeli. ukanaskneli Zalian dauaxlovda kaTalikos antons da Seecada<br />
mis gamoyvanas marTlmadidebeli eklesiidan, magram es ver moaxerxa~. 189<br />
bunebrivia, SeiZleba daisvas kiTxva, nuTu grigorianebs imis uflebac ki<br />
hqondaT, <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaur kaTolikosisTvis SeebedaT, rom mas
718 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
somxuri sarwmunoeba eRiarebina? amis nebas da aseT gabedulebas grigorianebs<br />
aZlevda is, rom sparseTi da TurqeTi didad aZlierebdnen somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s da mas faqtobrivad gadasces ufleba <strong>Tavi</strong>s mrevlad eqcia arasomexi<br />
qristianebi.<br />
`somexTa mwvalebloba warmatebiT vrceldeboda qarTvelTa Soris imitom,<br />
rom saqarTveloSi gamocxadebuli iyo sarwmunoebrivi <strong>Tavi</strong>sufleba da<br />
mTavrobas ar SeeZlo sarwmunoebrivi davis akrZalva~, 190 sinamdvileSi ki<br />
saqarTvelo dapyrobili an vasali qveyana iyo, romlis mTavrobasac ar<br />
SeeZlo damoukidebeli sarwmunoebrivi politikis warmoeba, is ver Seaferxebda<br />
grigorianTa moqmedebas.<br />
anton kaTalikosma araTu aRiara grigorianoba, aramed am sarwmunoebis<br />
sawinaaRmdegod dawera vrceli Txzuleba, romelsac Zalze didi mniSvneloba<br />
hqonda. mas XIX <strong>saukuneSi</strong>c ki ruseTis imperatori miiCnevda<br />
saqarTveloSi grigorianobis gavrcelebis Semaferxebel saSualebad.<br />
antonma `...dawera uzarmazari dogmatikur-polemikuri xasiaTis Txzuleba<br />
`mzametyveleba~, romelic `araCveulebriv movlenad unda CaiTvalos<br />
aramcTu qarTul mwerlobaSi, aramed mTeli aRmosavleTis eklesiis saRvTismetyvelo<br />
azrovnebis ganviTarebis istoriaSi~ (k. kekeliZe). es veeberTela<br />
wigni sul raRac weliwadnaxevarze nakleb droSi daiwera (wera daiwyo<br />
1750 wlis 1 oqtombers da daasrula 1752 wlis 11 marts). wigni mimarTulia<br />
marTlmadidebluri eklesiis dasacavad mwvalebelTagan. 191<br />
am Txzulebis didi mniSvneloba iqidan Cans, rom roca XIX <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong><br />
eklesiis <strong>Tavi</strong>sTavadobis gauqmebis gamo somxur <strong>eklesia</strong>s didi SesaZlebloba<br />
mieca saqarTveloSi gaevrcelebina <strong>Tavi</strong>si sarwmunoeba, ruseTis imperators<br />
gankarguleba gaucia amis sawinaaRmdegod daebeWdaT `mzametyveleba~.<br />
`didi xania, erT visme pirs miurTmevia xelmwife imperatorisaTvis Txovna<br />
maszeda, rom saqarTveloSi vrceldeba frangoba, anu frangTa sarwmunoeba<br />
da somxoba da amasTanave daurTavs im pirsa, rom mxolod erTaderTi<br />
saSualeba ariso mosaspobad sxvadasxva sarwmunoebis gavrcelebisa mar-<br />
Tlmadidebel saqarTveloSi, daibeWdos `mzametyveleba~ saqarTvelos swavlul<br />
kaTalikozisa anton I-isa. xelmwife imperators esreTi Txovna gadaucia<br />
sinodSi, 192 egzarxoss gamourkvevia, marTla vrceldeboda Tu ara<br />
saqarTveloSi (eparqiebSi) `frangoba~ da `somxoba~, ris Semdegac mizanSewonilad<br />
iqna miCneuli gamocemuliyo es wigni `gasomxebisa~ da `gafrangebis~<br />
<strong>Tavi</strong>dan asacileblad.<br />
miTumetes X<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> am wigns hqonda uaRresad praqtikuli mniSvneloba.<br />
es Txzuleba vrceldeboda xelnaweris saxiT. 3-4 weliwadSi<br />
`mzametyveleba~ uTuod Zalze daabrkolebda grigorianobis winsvlas<br />
saqarTveloSi. 1752 wels dasrulebuli wigni 1754-1755 wlebisaTvis ukve<br />
mTel saqarTveloSi iqneboda gavrcelebuli.
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
719<br />
ev. nikolaZe wers: `rodesac anton kaTalikosma Sexeda, rom somexTa misionerebis<br />
propaganda saqarTveloSi marTlmadidebel sarwmunoebisaTvis did<br />
safrTxes warmoadgenda, gadawyvita mis winaaRmdeg gamosuliyo da mwvaleblebis<br />
garyvnil moZRvrebas mecnieruli sityviT Sebmoda. vinaidan somexTa<br />
misionerebi <strong>Tavi</strong>s swavlas amyarebdnen sxolastikasa da somxuri eklesiis<br />
istoriaze, antoni gaxda iZulebuli gacnoboda am wyaroebs laTinur-somxur<br />
enaze. man jer kargad Seiswavla sxolastika da somxuri RvTismetyveleba...<br />
da amis Semdeg somexTa mwvaleblobis gansaqiqeblad dawera didi Txzuleba,<br />
romelsac `mzametyveleba~ uwoda. es nawarmoebi, romelic dasrulda<br />
1752 wels, Seicavs monofizituri moZRvrebis srul ganqiqebas da masSi<br />
yoveli kaci ipovis mza pasuxs mwvalebelTa yvela kiTxvaze~. 193<br />
rogorc aRiniSna, 1753-1755 wlebisaTvis es Txzuleba ukve win aRudgeboda<br />
saqarTvelos mdabio xalxSic ki popularul monofizitur Txzulebebs.<br />
am dromde, Turme, erTi aseTi monofizituri Txzuleba, somexTa kaTalikos<br />
lazares mier dawerili, mravals qristians marTlmadideblobis gzidan<br />
acdenda. somexTa kaTalikosi lazare <strong>Tavi</strong>s TxzulebaSi `somexTa <strong>eklesia</strong>s~<br />
aRiarebda yvela eklesiis ufrosad da somexTa kaTalikoss yvela<br />
qristianis mTavar mbrZaneblad. lazarem Tvisi Txzuleba... mraval xelnawerebSi<br />
gaavrcela qarTvelebSi, rogorc arqiepiskoposi timoTe mowmobs, es<br />
Sroma saqarTveloSi mdabio xalxSi ikiTxeboda da bevri keTilmorwmune<br />
motyuebaSi Seyavda~. 194<br />
swored amgvar qmedebas win aRudga kaTalikosi antoni da mraval qarTvels<br />
SeunarCuna ara marto marTali rwmena, aramed SeunarCuna erovneba _<br />
qarTveloba.<br />
ar SeiZleboda es upasuxod darCeniliyo, antoni aseTi gabedulebisaTvis<br />
unda dasjiliyo da daisaja kidec _ 1755 wels mas CamoarTves sakaTalikoso<br />
taxti da gaaZeves, marTalia, sxva motiviT.<br />
ar aris gamoricxuli, rom antonis marcxSi eria eCmiaZinis xeli, rogorc<br />
wers g. maisuraZe _ `eCmiaZins yvelaze ufro metad erekle II-is frangTmomxreoba<br />
aRizianebda... amasTan, kaTolikeTa momagreba rusuli gavlenis<br />
neitralizebasa da somxuri sarwmunoebis TandaTanobiT gandevnasac iwvevda.<br />
amitom, Tu, erTi mxriv, am Zalaze dayrdnoba erekle II-s diplomatiuri<br />
lavirebis saSualebas aZlevda, meore mxriv, mis winaaRmdeg ruseT-eCmiaZinis<br />
kavSiris Seqmnas uwyobda xels. ar aris gamoricxuli, rom 50-ian wlebSi<br />
erekle II-isa da anton I-is marcxi aseTi kavSiris Sedegi yofiliyo~. 195<br />
anton kaTalikosi monofizitebisaTvis yvelaze miuRebeli piri iyo saqarTveloSi.<br />
grigorianebs didi Zala hqondaT imis Semdeg, rac 1762 wels<br />
erekle II-m antoni daabruna saqarTveloSi da misca kvlav sakaTalikoso<br />
taxti. somxuri eklesiis meTaurma kaTalikosma mkacrad gaafrTxila erekle<br />
II da TiTqmis daemuqra kidec. mis werilSi, cxadia, ara uSualod<br />
antonzea saubari, aramed kaTolikeebze.
720 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
`ra moulodnelic ar unda iyos, kaTolikosis sityvebSi ara marto protesti<br />
ismis erekles politikisadmi, aramed erTgvari faruli muqarac. es<br />
miT ufro sayuradReboa, rom cota xanSi eCmiaZini qarTveli mefis sawinaaRmdego<br />
moqmedebas gamoamJRavnebs. motanili werili 1765 wlis gazafxuliTaa<br />
daTariRebuli. imave wlis dekemberSi ki ereklem amxila qarTlis<br />
TavadTa SeTqmuleba paata batoniSvilis meTaurobiT, romelSic eCmiaZinis<br />
warmomadgeneli aRaloc aRmoCnda CaTreuli... ruseTis kavSiri paatas SeTqmulebasTan<br />
TiTqos aSkaraa. Tu es mosazreba Sesawynarebelia, maSin erekle<br />
II-is winaaRmdeg ruseTisa da eCmiaZinis kavSiri am SemTxvevaSic savsebiT<br />
dasaSvebia~. 196<br />
aRsaniSnavia, rom ajanyebulebi ereklem sastikad dasaja, xolo eCmiaZinis<br />
warmomadgeneli aRalo ar dasaja. 197 es miuTiTebs, Tu ra Zlier Zalas<br />
warmoadgenda saqarTveloSi somxuri <strong>eklesia</strong>.<br />
10 wliT adre, 1755 wels, iseve rogorc wina X<strong>VI</strong>I saukunisa da X<strong>VI</strong>II<br />
saukunis sxvadasxva wlebSi, grigorianTa TaosnobiT moewyo saqarTveloSi<br />
myofi kaTolikeebis sastiki devna. aRsaniSnavia, rom maSin am devnaSi<br />
qarTvelebs, kerZod, mefe Teimurazsac monawileoba miuRia. saqarTvelodan<br />
ganidevnen ara marto evropeli misionerebi, aramed anton kaTalikosic,<br />
romelic `kaToliked~ iqna gamocxadebuli.<br />
iyo Tu ara anton I kaTolike? rogorc masalebi uCvenebs, antoni iyo ara<br />
kaTolikuri sarwmunoebis mimdevari, aramed `frangTmomxre~, mas kaTolikeebi<br />
grigorianebis Semaferxebel saSualebad miaCnda.<br />
`Tbilisis somex vaWrebs evropelTa konkurenciisa eSinodaT, somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s ki _ kaTolikeTa gavlenis zrdisa. am mxriv, eCmiaZins arc ereklesa<br />
da anton I-is frangTmomxreoba moswonda. niSandoblivia, rom 1755 wels<br />
TbilisSi mowyobil kaTolikeTa darbevaSi eCmiaZinis xeli eria~. 198 swored<br />
1755 wels gandevnes antoni.<br />
anton I kaTolike rom yofiliyo, mas ruseTis wmida sinodi ar Caabarebda<br />
vladimiris centralur eparqias, ar miscemda mTavarepiskoposis maRal<br />
tituls (maSin sul ramdenime mTavarepiskoposi iyo ruseTSi), da mere XIX<br />
<strong>saukuneSi</strong> rusi imperatoris nebiT ar gamoscemdnen `mzametyvelebas~, romelic<br />
swored `frangobis~, anu kaTolikobisa da gasomxebis Semaferxebel saSualebad<br />
miiCneoda.<br />
anton I qarTvelebma gandevnes mxolod subieqturi interesebis gamo,<br />
kerZod, mefe Teimuraz II_s (kaxeTis taxtis memkvidres) eSinoda antonisa,<br />
rogorc qarTlis samefo taxtis erTaderTi kanonieri memkvidrisa, mefesTan<br />
daaxloebul zogierT qarTvel samRvdelo pirs anton I-is nayofierma<br />
moRvaweobam Suri aRuZra da amitomac cili daswames, xolo grigorianebs<br />
antoni ar moswondaT `mzametyvelebis~ dawerisaTvis da kaTolikeebis<br />
mfarvelobisaTvis. 1755 wlis kaTolikeTa devnaSi swored im qarTvelma
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
721<br />
saxelmwifo moxeleebma miiRes aqtiuri monawileoba, romelTac grigorianuli<br />
sarwmunoeba hqondaT miRebuli. cota mogvianebiT erTi misioneri<br />
werda _ `am ambavze saqarTvelos yvela adgilebidan Semoikribnen mefis<br />
nacvlebi da msajulebi, romlebic sqizmatiki somxebi arian. imaT ufro<br />
Seagulianes mefe Cven winaaRmdeg~. 199<br />
aq `sqizmatik somxebSi~ swored qarTveli grigorianebi igulisxmeba,<br />
radganac SeuZlebelia mTel saqarTveloSi mefis nacvlebi da msajulebi<br />
ara qarTvelebi, aramed erovnebiT ucxoelebi yofiliyvnen.<br />
miuxedavad imisa, rom anton I-ma grigorianobis sawinaaRmdego uzarmazari<br />
Txzuleba gamoaqveyna, 1753 wels masTan mividnen grigorianebi da<br />
Seecadnen miecaT didZali qrTami, raTa misionerebi ganedevna saqarTvelodan.<br />
antonma misionerebis darbeva ara marto usamarTlobad miiCnia, aramed<br />
pirobac dado, aseT raimes arasodes Caidenda. uTuod es momentic safuZvlad<br />
daedo ciliswamebas, TiTqosda antoni TviTve iyo kaTolike.<br />
erTi misioneri swerda roms _ `somxebi winaaRudgnen patrebs, 1753 wels<br />
maTma moTavem, saxelad aRa meliqma, tfilisis qarTvelebis patriarqs miutana<br />
erTi qisa fuli 500 Tumani da sTxova, an gaaZeveT aqedan kafucinebi, an<br />
arada <strong>eklesia</strong> CamoarTviTo. patriarqma upasuxa: maT winaaRmdeg araferi<br />
maqvs da aseTs usamarTlobas maT arasdros vuzamo~. 200 1753 wels saqarTvelos<br />
patriarqi swored antoni iyo.<br />
aRsaniSnavia, rom antonis damokidebuleba kaTolikeebisadmi arafriT<br />
gansxvavdeboda misi winamorbedebis da agreTve afxazeTis kaTalikosebis<br />
damokidebulebisagan kaTolikeebisa da misionerebisadmi. antonamde saqarTvelos<br />
kaTalikosi nikoloz xerxeuliZe, rogorc aRvniSneT, 1742 wels werda<br />
roms, rom is da misi wre gansakuTrebuli siyvaruliT epyroboda misionerebs,<br />
natrobdnen maT sikeTesa da bednierebas `...magram Cemi didi xnis<br />
wadilis Sesruleba somxebma ar damacales, radgan isini Cven ar gvijereben<br />
da am qveyanaSi <strong>Tavi</strong>anTi nebisaebr batonoben...~ 201<br />
cnobilia, kaTalikosi nikoloz xerxeuliZe 1744 wels mokles.<br />
saqarTvelos keTilganwyoba misionerebisadmi imiT iyo gamowveuli, rom<br />
isini ase Tu ise aferxebdnen qarTvelTa gagrigorianebas. amas, albaT,<br />
ekonomiuri mniSvnelobac hqonda, radganac qarTvelebi gagrigorianebis<br />
Semdeg ukve somxuri eklesiis wevrebi xdebodnen da mas aZlevdnen Semosaval-Sesawirs,<br />
xolo qarTveli e.w. viTomda _ `kaTolikebi~ qarTl-kaxeTSi<br />
kvlav <strong>qarTuli</strong> eklesiis wevrebadve rCebodnen. Semosaval-Sesawirs romis<br />
paps ar ugzavnidnen. zemoT naxsenebi misioneri wers, rom imis Semdeg, roca<br />
1753 wels anton kaTalikosma grigorianebisagan qrTami ar aiRo, maT mefes<br />
mimarTes `1754 wels tfilisisa da goris somxebi erTad SeerTdnen, mefesTan<br />
mividnen da daiwyes Civili Cveni aqedan gaZevebisTviso~. 202
722 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
1755 wels moxda didi devna kaTolikeebisa, am dros antonic maTTan<br />
erTad daisaja. m. TamaraSvili fiqrobda, rom qarTvelebi am devnaSi naklebad<br />
monawileobdnen, Tumca mefe mdevnelebs exmareboda _ `1955 wels moxdenili<br />
devnuleba kafucinebis winaaRmdeg Teimuraz mefisgan miewereba ufro<br />
berZnebsa da somxebs, vidre qarTvelebs~. 203<br />
antoni uaryofda <strong>Tavi</strong>s gakaTolikebas da mas ciliswamebas uwodebda, `am<br />
SemTxvevaSi antoni mtkiced uaryofs mis winaaRmdeg wamoyenebul braldebas<br />
da mas `ciliswamebas~ uwodebs, romelic sxvadasxva politikuri miznebiT<br />
inspirirebuli iyo ZiriTadad misi biZis, Teimuraz II-is mier, romelmac<br />
ukanonod daisakuTra qarTlis taxti~. 204<br />
marTalia, imis Semdeg, rac 1755 wlis krebaze antoni daamxes da daapatimres,<br />
is iZulebuli gaxda TeimurazisaTvis gamoeTxova ruseTSi wasasvleli<br />
sarekomendacio baraTebi, amitomac <strong>Tavi</strong> Zlier daimdabla da braldebaSi<br />
<strong>Tavi</strong> damnaSavedac aRiara Teimurazis winaSe, magram es iyo xerxi,<br />
uromlisodac mas ruseTSi arc miiRebdnen. antoni kaTolike rom yofiliyo,<br />
romsa da evropaSi gaemgzavreboda da ara ruseTSi.<br />
ramdenime saukuniT adre giorgi mcire werda: `...viTarca Teslni arawmidani<br />
Soris Cuensa daTesul iyvnes borotni _ igi Teslni somexTani, gularZnilni<br />
da manqanani da amis mier friad gvevnebodao...~ 205 aq `somexTa<br />
TeslSi~ giorgi mcire, rogorc konteqstidan Cans, gulisxmobda qarTvel<br />
grigorianebs, anu somxuri eklesiis wevr qarTvelebs. amis gamoo, werda is<br />
da sxva imdroindeli moRvaweni, berZenTa Soris mravlad gamoCndnen `mayvedrebelni~<br />
da `mabralobelnio~, romelnic gvisworebdnen da gvaswavlidnen,<br />
rogori saxisa unda yofiliyo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>o.<br />
aseTi istoria ganmeorebula mogvianebiT, antonis epoqaSi. oRond axla<br />
ukve piriqiT. axla ara berZnebi, aramed TviT grigorianebi `aswavlidnen~<br />
da `ayvedridnen~ qarTvelebs, Tu rogori saxis unda yofiliyo <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong>. ase wers anton I <strong>Tavi</strong>s `mzametyvelebaSi~. `664.12. aqvs ukve<br />
sakuTrad <strong>eklesia</strong>sa somexTasa xelis dasxma ueklesiod episkoposTa... gvaswaveben<br />
Cven, xolo amxilebsTca maT beWedi igi...~<br />
`666.14. aqvs ukve <strong>eklesia</strong>sa somexTasa sakuTrad, rameTu ara wmidad<br />
Seuracxies dedani... gvayvedrian Cven, viTarca dedaTagan gamocxobilisa<br />
SemwirvelTa~... da sxva. 206 e.i. `somxebi~ qarTvelebs saeklesio wesebs `aswavlian~<br />
da `ayvedrian~ am wesebis ucodinarobas antonis dros.<br />
`lazare kaTalikosi somexTa, ese aw, romelica cxovrobs JamTa CvenTa...<br />
aman lazare aRwera wigni, romelsa uwoda `sawadeli samoTxe~, garna ara<br />
sawadel ars igi Cemda, aramed friadca saZagel... gansakvirvelTa gmobaTa<br />
ityvis, viTarmed eSmakica SeZrwundebian~ 207 , _ wers antoni.<br />
grigorianebs, cxadia, ar SeeZloT uyuradRebod daetovebinaT antonis<br />
antigrigorianuli qmedeba, miT umetes, rom saqarTveloSi grigorianebs
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
723<br />
<strong>qarTuli</strong> ena, <strong>Tavi</strong>anTi mSobliuri ena kargad esmodaT da SeeZloT waekiTxaT<br />
antonis Sroma iranisa da osmaleTis mier gaZlierebulni amgvar kritikas<br />
verc moiTmendnen.<br />
`iran-osmaleTisaTvis SedarebiT ufro mosaTmeni iyo rusulisagan gansxvavebuli<br />
qristianoba, ris gamoc aRmosavleTSi TviT kavkasiis araqarTul<br />
provinciebSi qarTvelni `farulad qristianobdnen, somexni ki cxadad~.<br />
ufro metic, osmaleTTan loialuri urTierToba konfesiuri eqspansiis<br />
saSualebasac aZlevda eCmiaZins. italieli misioneri leone werda: `eCmiaZinis<br />
patriarqi portas mieraa damtkicebuli da kargadaa daculi TviT<br />
sulTanis mier, amitom mbrZaneblobs mTel <strong>Tavi</strong>s erze... da Turqebis firmanis<br />
ZaliT yvela sxva qristiani morCilebaSi mihyavs~. am mxriv is qarTul<br />
interesebsac upirispirdeboda. araerTi SemTxvevaa aRricxuli, roca osmaleTis<br />
mflobelobaSi moqceul samcxe-javaxeTis qarTvel marTlmadideblebs<br />
eCmiaZini ZaliT somxur sarwmunoebaze aqcevda~. 208<br />
`somxebis patriarqisave CagonebiT iyo, rom xvanTqarma axalcixis kaTolikeebi<br />
dauqvemdebara eCmiaZinis patriarqs...~ 209<br />
aRsaniSnavia, rom ara marto TurqeTi da sparseTi aZlierebdnen somxur<br />
<strong>eklesia</strong>s, aramed qarTveli mefe-mTavrebic gansakuTrebuli mzrunvelobiT<br />
epyrobodnen grigorianebs.<br />
qarTvel mefeTa keTil mopyrobas grigorianebisadmi upirveles yovlisa,<br />
gansazRvravda ekonomikuri motivebi, magram isicaa aRsaniSnavi, rom maT<br />
arc SeeZloT emoqmedaT grigorianTa winaaRmdeg. qarTli da kaxeTi iranis<br />
provinciebi iyo da aq unda gatarebuliyo igive sarwmunoebrivi politika,<br />
rogoric iranSi, qarTl-kaxeTis samefoebis aRdgenis Semdeg ki isini iranis<br />
vasali qveynebi gaxdnen.<br />
somexTa mimarT keTilad iyo ganwyobili da maT pirobebs uqmnida rostom<br />
mefe, mariam dedofali (mariams walkaSi grigorianebisaTvis <strong>eklesia</strong><br />
augia), vaxtang <strong>VI</strong>. 210<br />
mefe simon I `...somexTa didi mosiyvarule da vardapetebis didi pativismcemeli<br />
iyo~ (somexi mematianis sityvebia). 211<br />
grigorianebisaTvis rostom mefes da mariam dedofals augiaT qalaqi<br />
(qarTlis axalqalaqi) grigorianuli saydrebiTa da monastrebiT, rogorc<br />
es iq mdgomi eklesiis warweridan Cans. 212 am warweraSi ar aris naTqvami,<br />
rom es qalaqi `somxebisaTvis~ aSenda, aramed naTqvamia, rom is aSenda<br />
`saxasod vaWarTa~. 213 im dros grigorians, somexsa da vaWars erTmaneTTan<br />
aigivebdnen da saerTod, `somexi~ da `vaWari~ sinonimebi iyo. amitomac aq<br />
`vaWrebSi~ qarTveli grigorianebic igulisxmebian.<br />
male, rostomis karze, maRali saxelmwifoebrivi postebic grigorianebma<br />
daiWires, kerZod, Tbilisis qalaqisTavoba, es kargadaa aRwerili. rostomi,<br />
rogorc sparseTis warmomadgeneli qarTlSi, grigorianebis mimarT atareb-
724 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
da sparsul politikas, icavda da mfarvelobda maT. amave dros ki marTlmadidebelTa<br />
<strong>eklesia</strong>s devnida. qarTveli kaTalikosi evdemoni man daaxr-<br />
Cobina da cixidan gadmoagdebina.<br />
rostomi daxvewili politikosi iyo da <strong>Tavi</strong>si gamocdilebiT icoda, rom<br />
qarTvelebTan pirdapiri da aSkara midgomiT verafers gaawyobda. amitomac<br />
man cbier xerxs mimarTa, roca nadirobis dros mokles ufliswuli (rostomis<br />
Svilobili), am mkvlelobas qarTvelebi (e.i. marTlmadideblebi) abralebdnen<br />
somxebs (e.i. grigorianebs), xolo grigorianebi marTlmadideblebs. simarTlis<br />
gamosakvlevad rostomma daniSna dueli SioS baraTianisa (mar-<br />
Tlmadidebelsa) da baadur Tumanians (grigorians) Soris. orTabrZolaSi<br />
vinc gaimarjvebda, marTalic is iqneboda. isini rostomma gaagzavna erT<br />
trial, ukacriel mindorze da Tan gaatana sami TaTari. swored es TaTrebi<br />
iqnebodnen aRmsrulebelni rostomis nebisa: duelis dros SioSma baadurs<br />
mucelSi Subi Caartya ise Zlier, rom Subis wveri gadatyda da baaduris<br />
mucelSive CarCa, magram miuxedavad amisa, damarcxebulad mainc SioSi<br />
gamocxadda, radganac, is Turme, baadurma miwaze dasca. Tu es marTla ase<br />
moxda, warmoudgenelia, `sami TaTris~ daxmarebis gareSe saR-salamaTi Sio-<br />
Si miwaze rogor unda daeca sastikad daWril baadurs, magram movlenebi<br />
amis Semdeg viTardeba. es kerZo SemTxveva ganzogaddeba _ `gamarjvebul~<br />
baadurs sixaruliT Seegebnen qalaqis TaTrebi da somxebi _ `da haosianni<br />
da TaTarni SejarviT gamovidnen da misrulTa aRamaRles baadur da moiyvanes<br />
mefisadmi, da pativs scemda da misca mkurnalTa gankurnebad da<br />
Seiyvara umetes ufros zomisa...~ (1645 wlisaTvis miZRvnili somxuri sigeli<br />
qarTulad Targmnili somexTa mier XIX <strong>saukuneSi</strong>, Cans, qarTveli grigorianelebis<br />
saWiroebisaTvis). 214<br />
rostomma SioSis mTeli qoneba gadasca baadurs _ `amis Semdgomad<br />
qarTvelni mciredre damdabldnen zvaobaTagan TvisTa vinaiTgan haosianTa<br />
simRerani sayvedrebulni Seawyves enaTa maTsa zeda da yovelisa taepisa<br />
dasasrulisa ityodnen: `SioS wadi, baadur movida~, romel ars `SioS gaiqec,<br />
baadur modis~. simRerisa amas zeda haosianTagan qarTvelTa ercxvinebodaT.<br />
esma ese mefesa saniabazs, e.i. mciresa Sahabazs da miuwoda baadurs da<br />
misca mTavroba didi tfilisis qalaqisa. iqmna ese 1650 welsa...~ 215 ase<br />
gadaeca Tbilisis qalaqisTavoba grigorianebs.<br />
am somxur sigelSi rostomi ara qarTvelad, aramed somxad, anisel somex<br />
mefeTa STamomavladaa gamocxadebuli. 216<br />
marTlac, rostomi <strong>Tavi</strong>si anti<strong>qarTuli</strong> da prosparsuli politikis gatarebisas,<br />
ar hgavda qarTvel politikur moRvawes. miuxedavad imisa, rom<br />
rostomis meuRle qristianobisadmi (rogorc marTlmadideblobis, ise<br />
monofizitobis) kargad iyo ganwyobili, rostomi mainc mtrulad iyo ganwyobili<br />
<strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT. saqme is iyo, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gamox-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
725<br />
atavda im qarTvelebis miswrafebas, romelTac surdaT Teimuraz I-is samefo<br />
taxtze ayvana, xolo rostomis saqarTvelodan gaZeveba.<br />
`rogirc aRiniSna, rostom mefesa da Teimurazs Soris dapirispirebam <strong>qarTuli</strong><br />
feodaluri sazogadoebis or banakad gayofa gamoiwvia. dauRalavi Teimurazi<br />
rostomisa da yizilbaSebis winaaRmdeg brZolas wlebis manZilze imereTidan<br />
ganagrZobda. mis mTavar amocanas qarTlidan rostomis gaZeveba, iranis batonobis<br />
damxoba da aRmosavleT saqarTvelos gaerTianeba Seadgenda... qarTl-<br />
Si rostomis moRvaweobis pirvelma 15 welma sxvadasxva brZolebiT, ajanyebebiT<br />
da SeTqmulebebiT damZimebul situaciaSi ganvlo. qarTlSi rostomis<br />
mosvlisTanave qarTvelebis erTi nawili mahmadiani mefis mmarTvelobas ar<br />
daemorCila, maT qristianobis rjulisaTvis `batoni Teimurazi erCivnaT~. 217<br />
Teimurazi iyo gansaxiereba marTlmadideblobisa, anu, rogorc maSin miiCneoda,<br />
`qarTvelobisa~. qarTvelebs swored Teimurazi surdaT. amis gamo<br />
`...rostom mefis laSqarSi Teimurazis sasargeblo ganwyobileba sufevda...~ 218<br />
ise, rogorc wina wlebSi `1642 wels rostom mefis winaaRmdeg kvlav<br />
didi SeTqmuleba moawyes. Sah-abas II-is istorikosis mohamed Taheris informaciiT,<br />
`Teimurazi SeuTanxmda zaal erisTavs _ yara-yalxans, nodar da<br />
ioTam amilaxvrebs... raTa rogorme mospon mefobis safarveli rostom<br />
mefe~. rostomis winaRmdeg mowyobil am axal SeTqmulebaSi monawileobdnen:<br />
zaal eris<strong>Tavi</strong>, ioTam amilaxvari, nodar ciciSvili, kaTalikosi evdemon<br />
diasamiZe, giorgi goCaSvili, somxeTis meliqi yorxmazbeg aTabegisSvili da<br />
sxva qarTvelni. SeTqmulTa Soris yvelaze aqtiurad qarTlis kaTalikosi<br />
evdemon diasamiZe moqmedebda. dadebuli pirobis Tanaxmad, SeTqmulTa mizans<br />
`cotas kaciT~ cxireTs myofi rostom mefis mokvla da mis adgilze<br />
Teimurazis gabatoneba warmoadgenda~. 219<br />
magram `qarTvelTa~ (marTlmadidebelTa) es SeTqmuleba gasca somxeTis meliqma<br />
(Cans, qarTvelma grigorianma), romelmac Sahs SeTqmuleba gaumJRavna~. 220<br />
ar SeiZleba <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauris monawileoba am SeTqmulebaSi<br />
avxsnaT piradi dainteresebiT, aramed es iyo gamoxatva <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />
brZolisa mahmadianobis (da sxva gavrcelebuli religiuri mimarTulebebis)<br />
winaaRmdeg.<br />
rostomma Zalian kargad icoda, rom mis winaaRmdeg ibrZoda zogadad<br />
qarTveloba, romlis meTauric kaTalikosi iyo. amitomac man gansakuTrebuli<br />
sisastikiT dasaja datyvevebuli kaTalikosi. saerTod, rostomi ajanyebulTa<br />
mimarT Semwynarebeli iyo da erCia maTi Semorigeba. 1642 wlis<br />
ajanyebulebic mcired dasaja, kerZod, mxolod ramdenime kaci gaaxeibra da<br />
Tvalebi daTxara, magram kaTalikosi ki ara marto moakvlevina, aramed<br />
sikvdilis Semdegac Seuracxyo _ cixidan gadmoagdebina.<br />
`kaTalikosi qalaqis cixeSi daamwyvdies, Semdeg `daarCves da cixidan<br />
gadmoagdes~. 221
726 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
rostomis dros (da saerTod, X<strong>VI</strong>I saukunis 30-iani wlebidan) gaizarda da<br />
ganviTarda qarTlis saqalaqo cxovroba, xelosnuri warmoeba, vaWroba, dawinaurda<br />
Tbilisi, dasaxlda qalaqebi. es gulisxmobda grigorianobis raodenobis<br />
gazrdas, radganac saerTod im dros vaWrobas da xelosnobas ZiriTadad<br />
isini misdevdnen. am grigorianebSi uTuod didi iyo qarTvelTa ricxvi.<br />
`aRebuli xanisaTvis qarTvel-somexTa ekonomikuri urTierTobis aseve<br />
<strong>Tavi</strong>sebur formad gvevlineba eCmiaZinis msxvili feodaluri organizaciis<br />
garkveuli kavSiri qarTul feodalur mflobelobasTan da <strong>qarTuli</strong> qalaqebis<br />
vaWroba-warmoebasTan.<br />
<strong>qarTuli</strong> da somxuri wyaroebis mowmobiT, eCmiaZini qarTlsa da kaxeTSi<br />
flobda soflebs, calkeul zvrebs, baRebs, saxnav-saTes farTobebs, xolo<br />
qalaq adgilebSi duqnebs. aqve igulisxmebian mis ymobaSi moqceuli Sesabamisi<br />
mwarmoeblebi da xelosan-vaWrebi~. 222<br />
eCmiaZinis gavlena iseTi didi iyo, rom mas TviTon marTlmadidebeli<br />
qarTveli mefeebic ki ymebsa da soflebs Cuqnidnen. qarTveli glexebi am<br />
gziT grigoriandebodnen.<br />
`kaxeTis batons~ Teimurazs da mis SviliSvils erekles eCmiaZinisaTvis<br />
SeuwiravT sofeli Tasmaluri <strong>Tavi</strong>si mcxovreblebiT, venaxebiTa da wylebiT~.<br />
(iqve, gv. 173); es sofeli kaxeTsa da qiziys Soris yofila. `1657 wels ukve<br />
rostom mefes Seuwiravs eCmiaZinisaTvis sofeli naxiduri~. 223<br />
es <strong>qarTuli</strong> soflebi, cxadia, gagrigoriandnen, anu, `gasomxdnen~. `qarTvel<br />
xelisufalTa garda eCmiaZins yma-mamulsa da sxva saqonlebs swiravdnen<br />
saqarTveloSi mcxovrebi somxuri warmoSobis SeZlebuli pirebi, riTac<br />
isini xarks uxdidnen <strong>Tavi</strong>s konfesiur kuTvnilebas. magaliTad, 1678 wels<br />
sofel SulaverSi javanSiris Svilebs eCmiaZinisaTvis SeuwiravT kargad<br />
mowyobili zvari, 1664 wels Tbilisel moqalaqes aslan behbuTaSvils<br />
`sulisa da <strong>Tavi</strong>s sadRegrZelod~ somexTa mTavari eklesiisaTvis sami<br />
qulbaqi Seuwiravs, axalqalaqel ambardanianT muradaSvils ki mis mier<br />
cxinvals nayidi ori biWi Seuwiravs eCmiaZinisaTvis~. 224<br />
cxadia, es ori nayidi biWi gagrigorianda, amis Tqmis nebas iZleva ara<br />
marto 1634 wels nikoloz irbaxis mier sasamarTlo darbazSi warmoTqmuli<br />
sityvebi, romlebsac yvela daeTanxma `yoveldRiv, Cvenis TvaliT vxedavT,<br />
rom mravalni qarTvelni somxdebian~-o, aramed, `patri ambrozis moxseneba,<br />
romSi 1640 wels gagzavnili, romelic ase ambobs: `am qristianebis qveyana-<br />
Si kvalad SeiZleba bevri keTilis qmna ravdenime mamul-soflebis yidviT,<br />
rogorTac Svrebian somxebi, romlebisac Tumca didi simZulvare aqvsT<br />
qarTvelebs sarwmunoebis saqmeSi, magram raki maTi xelqveiTi gaxdebian,<br />
bevri maTgani gadadis somxis weszed, amazed uaresic vnaxeTa: zogierTma<br />
saqarTveloSi mcxovrebma mdidarma uriebma gaauriaves ramdenime <strong>Tavi</strong>anTi<br />
yma da mosamsaxure. amisaTvis Tvinier raime eWvisa, bevri qarTvelebi siamovnebiT<br />
miiRebdnen laTinis wessa, ukeTu Seiqmnebian Cvenni xelqveiTni~. 225
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
727<br />
amis gamo eCmiaZini dainteresebuli iyo SeeZina da mieRo <strong>qarTuli</strong> soflebi<br />
yma-glexebiT.<br />
`eCmiaZini yoveli RoniT cdilobda xeli Seewyo aseTi ganwyobilebisaTvis<br />
saqarTvelos somxur mosaxleobaSi da rac SeiZleba metad gaezarda<br />
sakuTari ymaTa kontigenti~. 226<br />
qarTvelTa masiur gagrigorianebas xels isic uwyobda, rom maSin damkvidrebuli<br />
wesis Tanaxmad vaWari, meduqne, xelosani, amqari, moqalaqe grigorianuli<br />
sarwmunoebisa unda yofiliyo. ufro metic, sxvadasxva xelobis<br />
mosaqmeni qmnidnen gaerTianebebs, romelSic SesvlisaTvis aucilebelad<br />
saWiro iyo gagrigorianeba.<br />
`aSkaraa, <strong>qarTuli</strong> qalaqebis profesiuli gaerTianebebi vaWrobaSi somex-<br />
Ta upiratesobis gamo, umTavresad monofizitur <strong>eklesia</strong>sTan unda yofiliyvnen<br />
dakavSirebuli, amitom am gaerTianebebSi Sesvla da mis safuZvelze<br />
garkveuli privilegiebis miReba, gasagebia, mxolod somxur sarwmunoebaSi<br />
gadasvliT SeiZleboda. <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis erTi nawilis somxur sarwmunoebaze<br />
gadasvla sxva gziTac xdeboda, jer kidev m. TamaraSvilma vatikanis<br />
arqivis masalebis safuZvelze gamoTqva mosazreba, rom somexTa mier<br />
soflis, e.i. yma-mamulis SeZenis Semdeg iq mosaxle qarTvelTa nawili<br />
somxur sarwmunoebaSi gadadioda~. 227<br />
miuxedavad imisa, rom <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba masobrivad iRebda grigorianobas,<br />
isini ar uaryofdnen qarTul enas, wes-Cveulebebs, qarTul xasiaTs.<br />
marTalia, grigoriani qarTvelebi <strong>Tavi</strong>anT Tavs `somexs~ uwodebdnen, magram<br />
am terminSi (`somexSi~) isini debdnen ara eTnikur Sinaarss, aramed<br />
mxolod sarwmunoebrivs.<br />
qarTvel grigorianebs mxolod sarwmunoebrivad miaCndaT <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong><br />
`somxebad~, eTnikurad ki _ `saqarTvelos Svilebad~. mxolod XIX saukunis<br />
dasawyisidan aRricxes qarTvelebi grigorianebi erovnebiT somxebad, aseve<br />
erovnebiT somxebad aRricxes somxuri tipikonis mqone qarTveli kaTolikeebi.<br />
m. TamaraSvili werda: `am qarTvelebma Tu sarwmunoeba uaryves, gvartomoba<br />
ar uaruyviaT da arc <strong>Tavi</strong>anTi saxelebi dautovebiaT, radgan danarCeni<br />
marTlmadidebeli qarTvelebi ar edavebodnen gasomxebul qarTvelebs<br />
<strong>Tavi</strong>anTi gvarisa da saxelis Senaxvas~. 228<br />
ratom iRebdnen qarTvelebi grigorianobas da kaTolikeebi ratom gaxdnen<br />
somxuri kaTolikuri eklesiis wevrebi?<br />
iqneb grigorianoba mxolod sarwmunoebriv aRmsareblobas ar niSnavda?<br />
unda vifiqroT, rom grigorianobis miReba _ es iyo socialuri kategoriis<br />
Secvla. es iyo raRac msgavsi socialuri revoluciisa. SinaomebiT, lekianobiT,<br />
mahmadianuri agresiiT gatanjul, dazaralebul glexebsa da xelosnebs<br />
omi aRar surdaT. Cans, gadasaxadebiT da omebiT gaRatakebuli xalxis<br />
masebi ise xvdeboda grigorianul sarwmunoebas, rogorc ganma<strong>Tavi</strong>suflebels
728 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
siRatakisa da omebisagan, marTlac, es sarwmunoeba a<strong>Tavi</strong>suflebda glexs<br />
da xelosans omis begarisagan, da Cans, sabatono gadasaxadisaganac.<br />
maTi mfarveli xdeboda Zlieri da mdidari somxuri <strong>eklesia</strong>, romelic<br />
uSiSroebis da siRatakisagan daxsnis garantias aZlevda maT, samagierod<br />
arafers ar iTxovda glexobisa da xelosnebisagan, garda eCmiaZinis religiuri<br />
upiratesobis aRiarebisa. marTlac, ekonomikurad dauZlurebul<br />
da amiT avtoritetSelaxul mcxeTasTan (qarTul <strong>eklesia</strong>sTan) SedarebiT<br />
mdidar eCmiaZins didi garegnuli brwyinvaleba hqonda.<br />
magram glexisa da xelosnisaTvis arsebiTi iyo is, rom grigorianobis<br />
miRebiT igi Zalze xSirad <strong>Tavi</strong>sufldeboda batonymuri urTierTobisagan,<br />
anda Tu ymad rCeboda, is icvlida socialur kategorias _ glexidan, miwis<br />
dammuSaveblidan, is iqceoda vaWrad, romelic gacilebiT didi <strong>Tavi</strong>suflebiT<br />
sargeblobda da qonebis dagrovebis Semdeg ymobidan gamoxsnac ki<br />
SeeZlo maSin, roca es glexisaTvis gacilebiT ufro Zneli iyo.<br />
grigorianobis miRebiT, is, rogorc `somexi~, anu vaWari, <strong>Tavi</strong>sufldeboda<br />
omis begarisagan, es im dros, roca yovel mebatones <strong>Tavi</strong>si mamuli patara<br />
saxelmwifod miaCnda da gametebiT ibrZoda am `saxelmwifos~ sazRvrebis<br />
gafarToebisaTvis.<br />
im dros, roca mebatoneebi miwis yoveli mtkavelisaTvis gaafTrebiT<br />
ebrZodnen erTmaneTs (da ebrZodnen yma-glexebis saSualebiT) mudmivi lekianobisa,<br />
omebisa da ajanyebebis dros, samxedro begarisagan ga<strong>Tavi</strong>sufleba<br />
didi SeRavaTi iyo.<br />
amis garda, grigorianebs Seqmnili hqondaT erTgvari korporaciebi, urTierTdaxmarebis<br />
salaroebi <strong>Tavi</strong>anT eklesiebTan. <strong>eklesia</strong> exmareboda Rataks,<br />
aZlevda bavSvebs ganaTlebas, aswavlida vaWrobas da rac mTavaria, tyved<br />
wayvanil ojaxebsac ki ixsnidnen fuliT da abrunebdnen <strong>Tavi</strong>anT sacxovrebel<br />
adgilze. es didad mimzidvels xdida grigorianobas.<br />
saqarTveloSi im dros `somxoba~ aRniSnavda ara erovnebas, aramed socialur<br />
fenas, socialur kategorias. qveyanaSi arsebobda yma, anu glexi,<br />
mebatone da `somexi~, anu vaWar-xelosani.<br />
`somexi~, rogorc wesi, niSnavda grigorian adamians ganurCevlad misi<br />
erovnebisa (umeteswilad qarTvels), romelic vaWari an potenciuri vaWari<br />
iyo (xelosnebic vaWrobdnen).<br />
`somxoba~ _ es iyo vaWar-xelosanTa fena da ara erovneba da isini ar<br />
idevnebodnen spars-osmalTa mier. frederiko diubua werda: `saocari isaa,<br />
rom marto qarTvelebs devnidnen da ara somxebs...~ 229 iranSi somxebs yovelgvari<br />
upiratesoba eniWebodaT, somxebi rogorc iranis, ise TurqeTis ekonomikuri<br />
warmatebis sayrdeni iyo. somxebs swored vaWroba-xelosnoba evalebodaT.<br />
somxoba religiur-ekonomikuri organizacia iyo. aman gamoiwvia<br />
is, rom erT periodSi Sida qarTlis barSi miuxedavad mosaxleobis siWar-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
729<br />
bisa, gauqmda yvela <strong>qarTuli</strong> saepiskoposo (ruisis, urbnisis, niqozis, sam<strong>Tavi</strong>sis<br />
da sxva), radganac mosaxleoba gagrigorianda da eCmiaZins Seemata. amitomac<br />
erekle II-is droisaTvis mcxeTidan vidre lixis qedamde aRarcerTi<br />
<strong>qarTuli</strong> saepiskoposo aRar arsebobda. mxolod mcxeTa-Tbilissa da kaxeT-<br />
Si isxdnen qarTveli episkoposebi!<br />
z. WiWinaZe werda _ `ZvelTaganve Tbilisis namdvil somxis STamomavali<br />
moqalaqeni <strong>Tavi</strong>suflad yidulobdnen qarTvel yma-glexebs. maT hflobdnen<br />
rogorc undodaT da Tan <strong>Tavi</strong>anT sjulzedac miaqcevdnen. devnilni ymani<br />
eTvisebodnen somexTa, devnilni somxur gvarsa da saxels irqmevdnen, somxurad<br />
inaTlebodnen da miT gadairCendnen xolme Tavebs~. 230<br />
`Tbiliseli vaWrebi yidulobdnen marTlmadideblebs, amasTan ara mxolod<br />
saxlis saWiroebisaTvis, aramed saxelosnoebSi samuSaodac. somxuri<br />
sarwmunoebis pirTa ymobaSi moxvedrili marTlmadideblebis patronis sarwmunoebaSi<br />
nebiT Tu uneblieT gadasvla, Cans, zogjer farTo xasiaTs iRebda,<br />
ris gamoc xelisuflebi drodadro am procesis damuxruWebas arapirdapiri<br />
gziTac cdilobdnen~. 231<br />
qarTvelebis grigorianul sarwmunoebaSi masobrivad gadasvlis Semdeg<br />
somxuri <strong>eklesia</strong> dainteresebuli iyo, maT SeeTvisebinaT sarwmunoeba, magram<br />
qarTvelebma ar icodnen somxuri ena _ grigorianuli saeklesio ena, amitomac<br />
qarTvelebisaTvis <strong>qarTuli</strong> asoebiT daweril somxurenovan saxarebebs,<br />
locvebs, saeklesio wignebs avrcelebdnen saqarTvelos somxur eklesiebSi.<br />
qarTveli grigoriani xelosnebi, vaWrebi da amqrebi saqmes awarmoebdnen<br />
qarTul enaze. moRweulia uamravi qarTulenovani aseTi davTrebi.<br />
qarTveli grigoriani poetebic ki qarTul enaze werdnen leqsebs (aseTi<br />
poeti mravali iyo).<br />
qarTveli grigoriani istorikosebic ki (magaliTad, farsadan gorgijaniZe<br />
da sxva wvrili mTxzvelebi) qarTul enaze werdnen.<br />
qarTveli grigoriani saxelmwifo moxeleebi da aznaurebi qarTul enaze<br />
awarmoebdnen saqmes.<br />
saerTod, qarTvel grigorianebs uyvardaT saqarTvelo, <strong>qarTuli</strong> kultura,<br />
<strong>qarTuli</strong> adaT-wesebi da yovelive mamapapuri, saqarTvelos istoria. es<br />
aRniSnulia mcodneTa mier: `gvelis perangSi~ aseTi adgilia: moqmedeba<br />
xdeba ara saqarTveloSi, aramed sparseTSi. `somxebis sufraze Taria, viRac<br />
gasaocrad ukravs. Tari neldeba da meore kaci dairas iRebs, SeaTamaSebs<br />
xelSi da yurTan miitans da TiTqos ybayuraao, gahkivis baiaTs: `rusTaveli<br />
aRar gvyavs, gamkiTxavi vin ari... aRsdeg, Tamar dedofalo! SenTvis tiris...~<br />
uecrad petriZe wamoxteba: _ vin kiTxavs mag ubedurs an rusTavels an<br />
Tamars? vahme, istoriav!~ 232<br />
Tumca, marTlmadideblebi qarTvel grigorianebs qarTvelebad aRar miiCnevdnen,<br />
magram isini qarTulenovanni iyvnen da aRwerilis msgavsad uyvar-
730 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
daT saqarTvelo, anu <strong>Tavi</strong>si istoria da winaprebi. aseTi `somxebi~ gansxvavdebian<br />
namdvili somxebisagan da namdvil somxad arc miaCndaT <strong>Tavi</strong>anTi<br />
<strong>Tavi</strong>, xolo somxeTSi maT somxebad ar miiCnevdnen.<br />
somxeTis ajanyebis cnobil meTaurs, daviT-begs, somxebi somxad ar miiCnevdnen<br />
da qarTvels uwodebdnen. somxuri eklesiis moRvawe artem ararateli<br />
gadmogvcems: `1796 wels yizlarSi usaxlkarod da ulukmapurod darCenili<br />
artemi TanamoZme somxebTan eZebs TavSesafars. kidevac axerxebs erTi<br />
somxis moZebnas, magram es ukanaskneli gulcivad istumrebs gareT. a. araratelis<br />
SeniSvniT, `imitom, rom me qarTveli somexi ara var da namdvili<br />
somxeTis mkvidri var; amasTan dasZina: wadi Sens Tanamemamule mRvdelTan,<br />
iqneba man Segifaroso~. 233<br />
aqedan cxadia, rom `qarTveli somxebi~ sxvaa, xolo `namdvili somxeTis<br />
mkvidri~ _ sxva. qarTveli somexi eTnikurad qarTvelia da mxolod sarwmunoebrivad<br />
aris `somexi~.<br />
artem ararateli aRniSnavs saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong> enis sayovelTao xmarebis<br />
Sesaxeb grigorianTa mier _ `aqauri somxebis umravlesobam srulebiT ar<br />
icis somxuri da qarTulad laparakobs... am adgilebis gavla miT ufro Zneli<br />
iyo, rom somxebma ar icodnen somxuri ena da qarTulad laparakobdnen~. 234<br />
a. ararateli ar wers, rom saqarTveloSi yvela somexi laparakobda<br />
qarTul enaze. is wers _ `umravlesobam ar icis somxurio~, es imaze unda<br />
migviTiTebdes, rom somxuris mcodne grigorianebi `namdvili somxebi~ iyvnen,<br />
gadmosaxlebulni somxeTidan, xolo am enis ucodinari ki adgilobrivi<br />
mkvidri qarTveli grigorianebi.<br />
erTi mxiTaristi werda, rom XIX saukunis 20-iani wlebisaTvis `saqarTveloSi<br />
mosaxle somxebi somxuris ucodinarni iyvnen da qarTulad laparakobdnen~. 235<br />
iv. gvaramaZe werda _ `ukeTu Cveni winaparni somxebi iyvnen, ra eWvia,<br />
<strong>Tavi</strong>danve somxuri ena eqnebodaT Sin Tu gareT saxmareblad, rogorc sasuliero<br />
pirni <strong>eklesia</strong>Si wirva-locvas somxurad asrulebdnen, erSic imave<br />
enas gaavrcelebdnen, metadre qalaq adgilas, sadac wera-kiTxvis codna<br />
ueWvelad saWiroa moqalaqe movaWre mozardis axalTaobisaTvis! ra dasajerebelia,<br />
rom somxis mRvdelma <strong>Tavi</strong>s mowafes <strong>qarTuli</strong> wera-kiTxva aswavlos<br />
da somxuri ara? vTqvaT, xmarebaSi <strong>qarTuli</strong> ena yofiliyo da mis gamo<br />
somxurisaTvis <strong>Tavi</strong> daunebebiaT da <strong>qarTuli</strong> SeutaniaT xmarebaSi, Sin, gareT<br />
da eklesiebSic, maSin imaT qarTulSi, xom <strong>Tavi</strong>anTi somxuri deda enis<br />
TiTo-orola nawyvetebic aras darCeboda ueWvelad... xolo radgan aravi-<br />
Tari somxuri enis amgvari elementebi ar daSTenila Cvens qarTuls enaSi,<br />
cxadi WeSmariteba aris, rom Cveni winaparni qarTvelTa modgmis STamomavlobisani<br />
arian, misTvis wminda <strong>qarTuli</strong> ena hqoniaT xmarebaSi~. 236<br />
imis gamo, rom axlad gagrigorianebulma qarTvelebma somxuri ena ar<br />
icodnen da amave dros ki maTi ricxvi Zalze didi iyo (didi Tu patara
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
731<br />
qalaqebis vaWar-xelosani, moqalaqeni, gzispira soflebis glexebi, Sewiruli<br />
soflebis ymebi), saWiro gaxda maTTvis <strong>qarTuli</strong> asoebiT daeweraT<br />
somxuri locvebi, wignebi, saxarebac ki. `somxuri saeklesio literatura<br />
<strong>qarTuli</strong> transkripciiT, eWvi araa, somxuri sarwmunoebis qarTvelebisaTvis<br />
unda Sedgeniliyo, romelTa didma umravlesobam, bunebrivia, somxuri<br />
wera-kiTxva ar icoda. mosaxleobis amave nawilis sulieri moTxovnilebebis<br />
dasakmayofileblad zogi somxuri locva iTargmneboda qarTul enaze.<br />
erT-erTi aseTi naTargmni krebulis daniSnulebis Taobaze giorgi goreli<br />
gvauwyebs: `gadmoTargmanebuli somxis enidgan qarTvelTa enazed goreli<br />
gevorg uRirsi varTapetisagan sargoT yrmaTa somxeTis eklesiisaTa, visac<br />
somxeTis ena ar esmis~. am cnobaSi isaa sayuradRebo, rom giorgi gorelis<br />
es saeklesio dogmaturi krebuli somex `yrmaTa sargoT~ ki ar uTargmnia,<br />
aramed `yrmaTa somxeTis eklesiisaTa~, e.i. imaTTvis, vinc somxur <strong>eklesia</strong>s<br />
ekuTvnoda da amave dros somxuri ar icoda. aseTebi ki, gasagebia, somxuri<br />
sarwmunoebis qarTvelebi, e.i. qarTveli monofizitebi iyvnen. sxvaTa Soris,<br />
XIX saukunisaTvisac dasturdeba <strong>qarTuli</strong> transkrifciiT Sesrulebuli<br />
somxuri locvis wignebis gavrceleba qarTvel monofizitTa Soris... <strong>qarTuli</strong><br />
transkrifciiT Sesrulebuli da qarTul enaze Targmnili somxuri saeklesio<br />
dogmaturi literatura, vfiqrobT, kidev erTi damatebiTi sabuTia<br />
saqarTveloSi somxuri sarwmunoebis qarTvelTa sakmaod mravalricxovani<br />
koleqtivis arsebobisa. amitom yvela im cnobaSi, sadac mosaxleobis somxuri<br />
sarwmunoebisadmi kuTvnilebaze mxolod aqcentireba (magaliTisaTvis<br />
sakmarisi iqneboda, albaT vaxuStis geografiac) marTebuli iqneboda isini<br />
qarTvel monofizitebad migveCnia. aseve qarTul-somxuri epitafiebi, Tbilisis<br />
somxur sasaflaoze qarTulwarweriani saflavis qvebi, orenovani qarTulsomxuri<br />
samoxeleo da piradi beWdebi, ueWvelia, qarTveli monofizitebis _<br />
eTnikurad qarTvelisa da sarwmunoebiT somexis gaorebuli bunebis gamomxatvelebi<br />
unda iyvnen.<br />
amis garda, sabuTebis erT wyebaSi daculia personaluri miTiTebebi<br />
qarTvel monofizitebze~. 237<br />
qarTvel monofizitebs vaxuSti bagrationi `sarwmunoebiT somxebs~ uwodebda,<br />
xolo maTi ena, qceva-zne da cxovrebis wesi <strong>qarTuli</strong> iyo.<br />
is qvemo qarTlis `somxobis~ Sesaxeb wers: `am adgilTa Sina mosaxleni<br />
arian sarwmunoebiT somexni da mciredad qarTlis sarwmunoebisa, aramed<br />
qceva-zniTa <strong>qarTuli</strong>Ta~ (t. IV, gv. 312). vaxuStis am cnobaSi, rogorc vxedavT,<br />
yuradReba TiTqos ZiriTadad gamaxvilebulia sarwmunoebriv momentze,<br />
romlis gverdiT eTnikurobis cneba sadRac qreba. 238<br />
`niSandoblivia, rom sarwmunoebrivi kuTvnilebis gareSe moxsenebuli<br />
Tbilisis somxebis mimarT vaxuSti kulturuli qarTvelobis aRmniSvnel<br />
imave gamoTqmas iyenebs~. 239
732 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
z. WiWinaZe saqarTveloSi mcxovreb yvela somexs ar uwodebda qarTvel<br />
grigorians. is mxolod somxuri eklesiis wevr qarTvelebs uwodebda am<br />
saxels. agreTve z. WiWinaZe ar fiqrobda, rom TbilisSi mcxovrebi yvela<br />
somexi erovnebiT qarTveli iyoo. is werda, rom Tbilisis somxebSi SeiZleba<br />
naxevari somxuri sarwmunoebis mqone qarTveli aRmoCndeso. mas amis<br />
Tqmis uflebas aZlevda <strong>Tavi</strong>si piradi dakvirveba da gamokiTxva cocxali<br />
adamianebisa _ swored amgvari `somxebisa~. is werda _ `...dRes mTeli<br />
qarTl-kaxeTi da masTan imereTic savsea qarTvel grigorianebiT. maT yvelas<br />
kargad etyobaT, rom igini STamomavlobiT namdvili qarTvelebi unda<br />
iyvnen da ara somexni, yvela es kargad etyobaT maT, vinc daakvirdeba, yvela<br />
cxadad SeniSnavs, rom Tu sul ara, umetesi nawili am grigorianebisa unda<br />
iyvnen namdvilad STamomavlobiT qarTvelni. amas eWvi da yoymani ar unda.<br />
Tuki vinme daakvirdeba, samwuxarod, amis dakvirveba ki qarTvelebs srulebiT<br />
ara aqvT... dRes mTelma saqarTvelos erma rom grigorianT sarwmunoeba<br />
miiRos, mis Semdeg igic <strong>Tavi</strong>s gvar-tomobas e.i. qarTvelobas unda gamoeTxovos?!...<br />
Tamamad vityviT, rom rac qarTvelTagan gafrangebulan, asi imdeni<br />
gasomxebula, axalcixe erT dros gasomxebul qarTvelebiT iyo savse. iq<br />
qarTvelTa ricxvi gafrangebul da gasomxebul qarTvelTagan Sesdgeboda<br />
da orive ki mainc somxebad iwodebodnen... qarTvels grigorianebTagan<br />
ZvelTaganve yovelive Sinauri, Tu gareuli, baraTebis wera sul qarTulad<br />
swarmoebda. maTSi somxurad TviT mRvdlebic ar swerdnen da gind rom<br />
eweraT, mere amiTi ras gaxdebodnen, arafers. qarTlis qarTvel grigorianebTagan<br />
<strong>qarTuli</strong> mwerlobis asparezzed sxvadasxva SesamCnevi mwerlebic<br />
gamosulan Zvel dros... madaTovi, qiCiknova, CamCi, melqo, saiaTnova, wyaloba<br />
bebuTovi, osef amirovi... zurab antonovi... _ komediebis mwerali da cnobili<br />
gvari mixeil birTvelis Ze TumaniSvili, mwerali da meleqse, romelic<br />
`ciskarSi~ swerda daarsebiTganve da 1869 wels `ciskris~ erTi nomris<br />
`salayboSi~ is hazri gamoTqva, rom `Cven tomiT qarTvelni varT da mxolod<br />
sjuliT somexnio~, amaT garda nikoloz xudadovi, anastasia TumaniSvili-wereTlisa...<br />
ter fili pe yaiTmazaSvili, Tfilisis gegmis damxati ter<br />
Smovani da mravali sxvani, eniT dauTvlelni, yvelas moTvla aq Znelia,<br />
xolo imas ki vityviT, rom Zveladganve Tfilisis qarTvel grigorianebs Tu<br />
somxis STamomavalTaTvis saxalxo enas <strong>qarTuli</strong> ena Seadgenda. am eniT<br />
suldgmulobdnen igini... sikvdilis Semdegac ki saflavis qvebzec qarTulad<br />
awerdnen, aseTis Zvelis <strong>qarTuli</strong>s warwerianis qvebiT savsea Zveli<br />
xojivanqis sasaflavo, aseve iyo vanqis galavanSi da sxva saydrebTa maxlobladac<br />
ase iyo, TviT saydris SenebaTa cnobebsac ki swerdnen qarTulad...<br />
Tbilisis somxoba iseve hpatronobda qarTul enas, rogorc qarTvelni,<br />
uamisod ar SeiZleboda, radganac maSindeli somexic tomiT qarTveli iyo.<br />
igi qarTvel grigorianad unda Seracxuliyo. aseT pirTagan qarTuls enazed
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
733<br />
Zlier bevri wignebia nawer-naTargmni... Cveni mosazreba iyo, rom gvesaubra<br />
da dagvesabuTebina is garemoebac, rom qarTvelebSi arian iseTnic, romelic<br />
grigorianTa sarwmunoebas aRiarebdnen da dRes mis meoxebiT igini somxis<br />
gvaradac iricxebian. aseTi mosazrebis dasamtkiceblad saWiroa cocxali<br />
cnobebi, namdvili ambebi WeSmaritebasTan axlos mdgari. aseT WeSmaritebas<br />
emorCileba yoveli ganaTlebuli kaci, am WeSmaritebas veravin ewinaaRmdegeba...<br />
ai, esec zogi gvarebi qarTvel grigorianebisa... alaverdaSvili, alaverdovi,<br />
mTawmindeli, mamapapiT <strong>qarTuli</strong>s eniT molaparake, dRes alaverdovi,<br />
gagvarebuli... igi swers Semdeg sayuradRebo cnobas, romelic umniSvnelo<br />
iqneba, rom moviyvanoT aq: `me vswavlobdi Tbilisis saxelosno skolaSi.<br />
me somexi var, magram somxuri ar vicodi, saqarTvelos somxebi martod<br />
sjuliT varT somxebi, Torem erovnebiT qarTvelebi varT, rogorc frangebi<br />
da TaTrebic, somxebis ganyofilebaSi <strong>qarTuli</strong> ena akrZaluli aqvsT, iq<br />
aravis aswavlian am enas, arc me maswavlidnen, <strong>qarTuli</strong> wera me Cemis SromiT<br />
da malviT Seviswavle, amitom amxanagebi me `vracas~ meZaxdnen, e.i. qarTvels,<br />
roca es ambavi somxuri enis maswavlebelma da mRvdelma Seityes, maT amis<br />
gamo sastikad gamkicxes, qarTul enas nu swavlobo, aseTi vai-vaglaxiT Seviswavle<br />
Cemi RviZli ena _ <strong>qarTuli</strong>~. 240<br />
z. WiWinaZe CamoTvlis qarTveli grigorianebis gvarebs: alxazaSvili _<br />
gvaris gadakeTebis Semdeg _ alxazovi; aWriani; areSiZe _ areSovi;<br />
abulovi _ abulianci _ Zveli gvari abulaZe; baraTaSvili; baqraZe _<br />
basilaSvili _ basilovi; begTabegisSvili; gigauri; giorgaZe _ axali<br />
gvari giorgianci; gvelesiani _ axali gvari gvelianci; durgliSvili;<br />
berZeniSvili; dalaqiSvili; gulaSvili _ ivangulaSvili _ ivangulovi;<br />
mamulaSvili _ mamulovi; RaribaSvili _ karibovi; lolaZe; ambardana;<br />
kuxtievi; mamacaSvili; maCabeli; sandaZe; turiaSvili; TarxniSvili; mzareuli;<br />
sosiaSvili; SaburiSvili _ Saburovi; RarliaZe; muCaiZe; TuSiSvili<br />
_ TuSurianci, laziSvili; obolgogianci; RambaraSvili; rostomaSvili;<br />
jaSitaSvili; aTabegovi _ jayeli; zurabiSvili; did-zurabiSvili _<br />
did-zurabovi; qoniaSvili _ gvaris gadakeTebis Semdeg _ salovi; mesanTliSvili<br />
_ gvaris gadaTargmnis Semdeg _ sveCnikovi; meliaSvili _<br />
gvaris gadaTargmnis Semdeg _ lisiciani; xuciSvili; gomelauri; sulxaniSvili;<br />
zoziaSvili; lomiZe; panCuliZe _ panCuliani; fridonaSvili;<br />
malxaziSvili; elisbarovi; nadiraZe; menTeSaSvili _ manTaSovi; wamalaSvili;<br />
koxtaSvili; iasamanovi; aRniaSvili; buxraSvili; alaverdiSvili; namuraZe;<br />
qoCoraSvili _ qoCrianci; mamajanaSvili; maminaSvili; SanSeSvili;<br />
mirazaSvili; TavqalaSvili _ Tav-qalianci; puradSvili _ puradovi; TumaniSvili;<br />
javaxiSvili; mirianaSvili; narimanaSvili; wereTeli; martiaSvili;<br />
faniaSvili; Zikovi; xidarbegiSvili; xaxanaSvili; zaliaSvili; xizanovi;<br />
meRvinovi; bainduraSvili; CxeiZe; dadiani; doRaSvili; koSkaSvili;
734 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
gozalovi; safariSvili; ximSiaSvili; wmindoaSvili; dondarovi; giorgaZe;<br />
qitiaSvili; xaraziSvili; meRoriSvili; CareqaSvili; metiviSvili; xaxutaSvili;<br />
manvelovi; afxaziSvili; xublaria; WipaSvili; RvTisievi... 241<br />
arc erTi zemoT dasaxelebul avtors ar miaCnia, rom saqarTveloSi<br />
mcxovrebi yvela somexi warmoSobiT uTuod qarTvelia, ara, isini weren, rom<br />
saqarTveloSi cxovrobda somxeTidan gadmosaxlebul `namdvil somexTa~<br />
garkveuli raodenoba, magram maT gverdiT cxovrobdnen is qarTvelebi,<br />
romelTac miiRes grigorianuli sarwmunoeba da agreTve is qarTvelebi,<br />
romelTac miiRes kaTolikuri sarwmunoeba somxuri tipikoniT. Semdgom,<br />
radganac xalxi im dros erTmaneTisagan ver arCevda erovnebasa da sarwmunoebriv<br />
mimarTulebas, somxur <strong>eklesia</strong>sTan dakavSirebuli yvela qarTveli<br />
`somxad~ iqna CaTvlili.<br />
aseTi mdgomareoba gamonaklisi ar aris. cnobilia, rom is qarTvelebi,<br />
romlebmac mahmadianoba miiRes _ `TaTrebad~ iwodebodnen qristianTa mier.<br />
xolo is qarTvelebi ki, romelTac kaTolikoba miiRes, `frangebad~ iwodebodnen<br />
marTlmadidebelTa mier. aseve grigorian qarTvelebs `somxebs~<br />
uwodebdnen. cota mogvianebiT ki somxurti pikoniani qarTveli kaTolikeebic<br />
`somxebad~ iqna aRricxuli.<br />
qarTveli kaTolikeebi rom `somxdebian~, es dadasturebulia mecnierTa<br />
mier. m. TamaraSvilma vatikanSi moZiebul dokumentebze dayrdnobiT es<br />
daamtkica <strong>Tavi</strong>s wignebSi.<br />
`rac Seexeba qarTvel kaTolikeebs, imis gamo, rom vatikanSi kongregaciis<br />
mier <strong>qarTuli</strong> ena ar iyo damtkicebuli RvTismsaxurebisaTvis moqmed enad,<br />
gabatonda laTinuri da somxuri enebi. imis gamo, rom TurqeTma X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>I<br />
ss. Caketa evropaSi misasvleli gzebi da misionerebs aukrZales aq Semosvla,<br />
TandaTan <strong>qarTuli</strong> kaTolikuri eklesiebidan gamoidevna laTinuri<br />
enac (misi ucodinarobis gamo) da qarTveli kaTolikeebi SerCnen somxur<br />
enas, xSir SemTxvevaSi qarTvel kaTolikeTa mrevls somex kaTolikeTa<br />
warmomadgenlebi Tu gasomxebuli qarTvelebi winamZRvrobdnen. aseTi vi-<br />
Tareba qarTvel kaTolikeTa srul dabnevas iwvevda, radgan metyvelebdnen<br />
qarTulad, aiZulebdnen elocaT somxurad, adidebdnen romis paps da cxovrobdnen<br />
Turquli politikis qveS.<br />
somxur-kaTolikuri <strong>eklesia</strong> xelmZRvanelobda maT jvriswera-monaTvlas.<br />
monaTvlisas arqmevdnen somexi kaTolike episkoposis mier rekomendebul<br />
saxelebs da ase TandaTan icvleboda maTi namdvili vinaoba. xSirad axal<br />
saxels axali gvaris xelovnurad Seqmna da gadakeTebac mosdevda. Sovinisti<br />
kaTolike moZRvarni yvelafers akeTebdnen imisaTvis, rom qarTvel<br />
kaTolikeebs daeviwyebinaT mSobliuri ena, gvari, warmomavloba da bolos,<br />
radganac kongregacias maT saeklesio enad somxuri hqonda damtkicebuli,<br />
somxebad gamoecxadebinaT. samwuxarod, rogorc ukve zemoT vnaxeT, sof.<br />
velis magaliTze, mesxeTis sinamdvileSi es nawilobriv kidec gakeTda~. 242
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
735<br />
m. TamaraSvili wers, Turq-osmalebis batonobam Tu rogor gaanadgura<br />
mesxeTi, amas `..dResac RaRadebs gaveranebuli qveyana, auracxeli nangrevebi<br />
da metadre samcxis didebuli 19 saepiskoposos erTianad mospoba. am<br />
uwyalo svras vinc ki gadaurCa qarTveli marTlmadidebelTagani, Zalauneburad<br />
mahmadianoba miiRo, radgan X<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>ve osmaleTma mouspo gza<br />
evropel misionerebsa, umwyemsod datovebul samcxis qarTvel kaTolikebsac<br />
igive Savi dRe daadgaT, xolo maTma mcire ricxvma SeirCina ukve<br />
miRebuli kaTolike sarwmunoeba somxis tipikonis miRebiTa, radgan am<br />
dros somxobas osmaleTi ise ar awuxebda, rogorc sxva tomis qristianebs,<br />
romlebic daixsna ara marto sikvdilisagan, aramed sxva bevrnairi Sewuxebisganac.<br />
am garemoebis wyalobiT, isini SeuerTdnen somxis tomis kaTolikebs<br />
ara marto sarwmunoebiT, aramed erobrivadac, raTa maTsaviT uSiSrad<br />
yofiliyvnen gamZvinvarebuls osmaleTis mTavrobis xelSi. verc gabedes<br />
Semdeg <strong>qarTuli</strong> tibikonis miReba, radgan maTi mtarvali batonisagan<br />
moelodaT an sikvdili, an gamahmadianeba~. 243<br />
m. TamaraSvili aRwers srul suraTs, Tu ra mizezis gamo iRebdnen<br />
qarTvelebi somxurenovan wirva-locvas <strong>Tavi</strong>anT eklesiebSi da Tu ratom<br />
aRiarebdnen isini <strong>Tavi</strong>anT Tavs somxebad da ara qarTvelebad. aRniSnavs,<br />
rom amgvari `gasomxebiT~ qarTvelebi ara marto qristianobas inarCunebdnen,<br />
aramed xSirad sicocxlesac ki. somxurma <strong>eklesia</strong>m SeZlo sikvdilisagan<br />
daexsna da qristianobisaTvis SeenarCunebina uamravi qarTveli. igive<br />
iTqmis qarTveli grigorianebis Sesaxebac _ isinic somxur <strong>eklesia</strong>s efarebodnen<br />
<strong>Tavi</strong>anTi col-Svilis, sicocxlisa Tu qonebis gadarCenis mizniT.<br />
qarTul <strong>eklesia</strong>s ki, rogorc cnobilia, ebrZodnen osmaleTic da sparseTic,<br />
ara marto <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrioba iyo maTTvis miuRebeli, aramed<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c. SeiZleba iTqvas, am uTanasworo brZolaSi <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>eklesia</strong> gamarjvebuli gamovida dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi.<br />
mesxeTis, saingilosa da lore-taSiris garda man TiTqmis mTel saqarTveloze<br />
gavlena SeinarCuna.<br />
XIX saukunis bolos aRmoCnda, rom saqarTvelos zogierTi daba-qalaqis,<br />
soflisa Tu kuTxeebis mosaxleobis erT nawils somxebi Seadgendnen. m.<br />
TamaraSvilma, romelic dainteresebuli iyo am sakiTxiT, moiZia sxvadasxva<br />
ucxoenovani wyaroebi da ganacxada: `raodenic ki SegveZlo, TiTqmis yvela<br />
SesaniSnavi aRmosavleTis istoria da mgzavrTa werilebi gamoviZieT, magram<br />
veraferi vpoeT somxebis gadmosaxlebis Sesaxeb saqarTveloSi uwinares<br />
X<strong>VI</strong>I saukunisa. amisaTvis unda vTqvaT, rom somxebs gadmosaxleba da<br />
saqarTveloSi damkvidreba dauwyiaT X<strong>VI</strong>I saukunis damdegs~... 244<br />
somxebi SeiZleba gadmosaxlebuliyvnen 1615-1618 wlebSi Sah-abasis mier<br />
saqarTvelos mooxrebis dros. 1687-1747 wlebSi nadir-Sahis dros, 1780<br />
wels erekles mier. 245
736 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
magram maTi raodenoba didi ar iyo.<br />
somexTa Zalze didi gadmosaxleba iwyeba XIX <strong>saukuneSi</strong>, 1804 wlis<br />
dasawyisSi, 1828 wels sparseTidan gadmosaxlda 40 aTas sulze meti somexi,<br />
1829 wels TurqeTidan gadmosaxlda 70 aTas sulze meti somexi. 246 gadmosaxldnen<br />
agreTve 1895 wels.<br />
miuxedavad amisa, rogorc paata guguSvili werda, XIX saukunis dasawyis-<br />
Si somexTa procentuli raodenoba amierkavkasiaSi didi ar iyo da 6%-s<br />
Seadgenda.<br />
gadmosaxlebuli somxebi srulebiT ganirCeodnen saqarTvelos adgilobrivi<br />
`somxebisagan~ eniT, qceva-zniT, wes-CveulebiT, cxovrebis saxiT da<br />
yovelmxriv.<br />
`vaxuSti borCalos aRweraSi asaxelebs esred: `am adgilTa Sina mosaxleni<br />
arian sarwmunoebiT somexni da mciredad qarTlis sarwmunoebisa,<br />
aramed qceva-zniTa <strong>qarTuli</strong>Ta~. amnair somxebis tomiT qarTvelobisa Cven<br />
eWvi ara gvaqvs, radgan sazogadod SeniSnulia, rom somxebi saca wavlen,<br />
<strong>Tavi</strong>anT zne-Cveulebas ar stovdnen da sxvisas ar scvlian, sxvaTa Soris,<br />
TviT mogzauri gambac mowmobs, rom saqarTveloSi somxebi arafriT emsgavsebian<br />
qarTvelebs da maTSi irCevian <strong>Tavi</strong>anTi zne-CveulebiT. am faqts<br />
yvelani cxadad davinaxavT, ukeTu CavukvirdebiT am erTi saukunis wineT<br />
saqarTveloSi gadmosaxlebul somxebs, romlebsac <strong>Tavi</strong>anTi ararai dautovebiaT<br />
da sxva zne-Cveuleba ar SeuTvisebiaT. dResac yvelaferSi iseTi<br />
somxebi arian, yovelis mxriT, rogorc iyvnen am erTi saukunis wineT, aq<br />
gadmosaxlebis dros. es faqti sabuTs gvaZlevs qarTvel tomad SevracxoT<br />
yvela isini, romlebsac somxebisa marto sarwmunoeba aqvT da ara zne-<br />
Cveuleba. is sakiTxi, rom qarTvelobaSic moipovebian somxis merjuleni _<br />
e.i. qarTveli grigorianebi, jer b. kldiam aRZra `iveriaSi~ 1902 wels,<br />
xolo Semdgom imave wels moskovis lazares aRmosavleTi enebis institutis<br />
profesorma b. xaxanaSvilma `kavkaz~ _ rusul gazeTSi. amave sagans<br />
Seexo batoni lasi 1904 wlis ianvris dRis `iveriaSi~. 247<br />
qarTvel grigorianebs, rogorc cnobilia, `somxebs~ uwodebdnen. agreTve,<br />
qarTvel kaTolikeebsac, gansakuTrebiT ki somxurenovani wirva-locvis mqoneT.<br />
amitomac qarTvelTa gadagvarebis am saxes unda ewodos qarTvelTa<br />
armenizacia.<br />
m. TamaraSvili wers _ `axlaxans gorSi da axalcixeSi (1703 da 1705 w.)<br />
dawerili sabuTebi aRmoaCines, romlebic cxadad gvimtkiceben iqauri kaTolikebis<br />
qarTvelobas naTlisRebis saxelebiT da sxva garemoebiT... ai, xsenebul<br />
axlad napovn sabuTebSi zogierTi saxelebi: mindoraTi, mananaZe, waldaZe,<br />
nebieriZe, miqelaZe, xurciZe, qaTamaTi, zazaTi, beroTi, beromelaTi, malxazaTi,<br />
keJeraTi, gulspaTi, tetiaTi, batonaTi... xizanaTi, cxelaTi, TeliaTi, tyavaZe,<br />
omiaZe, maisuraZe, horovelaTi, meCxuaTi, filiWamiaTi, godelaTi, godermaTi,
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
737<br />
TuTelaTi, xuTqalTi... naxvretaTi, qvaTi, fufulaTia, gediaTi, kenWianTi, xrinwianTi...<br />
kbilaTi, koWibrolaTi, sardalaTi, kandelakianTi, ZamaTi, puwkaTi,<br />
xaxianaTi, gelaWamiaTi, WotuaTi, eTeraTi, puradaTi, qoCoraTi, RviniaTi, CitirekaTi,<br />
amzerianTi, qoniaaTi da sxva... (kacebis saxelebi) qristesa, RvTisa,<br />
aRdgomela, maxara, darCia, oWia, gania, beruka, Cita, Sermazana, erekle, ramaza,<br />
sava, niko, gogita, farsadana, nadira, xoSa, maxarobeli, kikina, zaali, elizbara,<br />
glaxa, saba, JoJua, beJana, zuraba, amirana, papua, mamuka, paata, gogia, beJua,<br />
mamula, Saqro, nikaSa, malaqia, nono, nonia, iordane, sayvarela, Sio, Tamaza da<br />
sxva. dedakacis saxelebi: mzeqala, mzisadara, vardigula, gulsunda, iagunda,<br />
naTelo, dediqala, dedijanu, darejana, TuTa, TvalSvenieri, ZuZuna, Tamara,<br />
lelo, ybawiTela, gundo, batondeda, gulgula, ybaCua, bangiani, vardo, gundo,<br />
dedeba, TeTrua, loyawiTela, gedo, kakalo, yayaCo da sxva~. 248<br />
yvela eseni qarTveli kaTolikeni somxebad iwodebodnen. simarTle gairkva<br />
mixeil TamaraSvilisa da sxva qarTvel moRvaweTa gmiruli TavdadebiT.<br />
Tbilisis moqalaqeTa gagrigorianebis Semdeg grigorianTa ubnebSi arsebuli<br />
qarTvelTa eklesiebi umrevlod da umoqmedod darCenilni _ grigorianebs<br />
rCebodaT. maTi marTlmadidebeli winaprebis mier iyo aSenebuli<br />
kidec es eklesiebi. eklesiis mrevli mxolod sarwmunoebas icvlida, saeklesio<br />
Senoba ki kvlav Zveli rCeboda. TamaraSvili wers _ `ai, sxvaTa Soris,<br />
ravdeni eklesiebi daiCemes da maTSi <strong>qarTuli</strong> warwerebi gaaqres _ tfilisSi<br />
meidnis Tavze yofila patara gumbaTiani <strong>eklesia</strong>, dRes surf-georqad<br />
wodebuli wm. nikolozis <strong>eklesia</strong>, dRes jigraSenis <strong>eklesia</strong>d wodebuli,<br />
avlabris xidis iqiT myofi isnis <strong>eklesia</strong>, feTxainis <strong>eklesia</strong>, Zvelad beTlemis<br />
RvTismSoblisad wodebuli, tfilisis axlos TeleTis wmida giorgis<br />
<strong>eklesia</strong>, Savnabadas <strong>eklesia</strong>, Telavis RvTismSoblis <strong>eklesia</strong>, romelic erekle<br />
mefis saxlis ezoSi yofila, javaxeTSi kumurdos <strong>eklesia</strong> da sxva~. 249<br />
marTlac, giuldenStedti, romelmac imogzaura saqarTveloSi, CamoTvlis<br />
Tbilisis somexTa eklesiebs. mas <strong>Tavi</strong>s teqstSi ucvlelad gadaaqvs <strong>eklesia</strong>Ta<br />
saxelebi, romlidanac Cans, rom am eklesiebs ixsenieben <strong>qarTuli</strong><br />
saxeliT `saydari~, kerZod, am somxur eklesiebs hqviaT _<br />
`Zichis Sagdari~ _ e.i. `cixis saydari~,<br />
`Petcherno Sagdari~ _ e.i. `feTxainis saydari~,<br />
`Wankis Sagdari~ _ e.i. `vanqis saydari~,<br />
`Melikis und Subsarnisi Sagdari~ _ e.i. `meliqis, anu subsarqisis saydari~,<br />
`sagaSeni~, `noraSeni~, `moRnini~, `jigraSeni~, `surbniSani~, `kozmani~, `qamoani _<br />
qamoanT <strong>eklesia</strong>~, `zirkiani _ zirkianT <strong>eklesia</strong>~, `subkarapetesa~, `kasebis~, `petros~,<br />
anu `subkarapetas~ saydari an <strong>eklesia</strong>; `kasebis~ <strong>eklesia</strong>, `petros <strong>eklesia</strong>~. 250<br />
sxvaTa Soris, aRsaniSnavia, rom giuldenStedtis dakvirvebiT lekebis<br />
garemocvaSi mcxovrebi qarTvelebi lekdebodnen, xolo osTa Soris mcxovrebi<br />
qarTvelebic aseve kargavdnen enas da religias.
738 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
`kavkasiel mTielTa Soris, gansakuTrebiT lekebsa da osebSi arian<br />
bevri qarTvelebi, romelTac religiasTan erTad, enac daiviwyes. 251<br />
mogzauri aRniSnavs, rom qarTveloba im soflebisa, romlebic moeqca<br />
mahmadianebis xelqveiT, gamahmadiandnen da amiT gaTaTrdnen~, _ igulisxmeba<br />
saingilo.<br />
`...Warma Semdegi soflebi mostaca kaxeTs _ alianaTi, kaxi, varxiani da<br />
inguxi. isini ekuTvnian ukve dasaxlebul Warel patara mTavrebs. maTi<br />
mosaxleoba jerac qarTvelebia, magram cota aqvT <strong>qarTuli</strong> Cvevebi da<br />
TiTqmis ureligiod arian. Tumca, meti wili mosaxleobisa qarTvelebia,<br />
mainc isini sarwmunoebiT mahmadianebi arian... es mxare TebelTan erTad<br />
adre emorCileboda kaxeTis mefes da iyo qristianuli. axla is damoukidebelia.<br />
ara aqvs religia. gansakuTrebiT Wari Zalian yaCaRuria. isini Tvlian<br />
Tavs sunis seqtis mahmadianebad~. 252<br />
giuldenStedti aRwers, Tu rogor icleboda qarTlis mTianeTi <strong>qarTuli</strong><br />
mosaxleobisagan da rogor upatronod da umrevlod rCeboda qarTvelTa<br />
eklesiebi. cxinvalis CrdiloeTiT aCabeTis cixidan 15 wuTis savalze aris<br />
sofeli qurTa, romelic dasaxlebulia qarTvelebiTac da osebiTac... sofel<br />
sxlebSi jer kidev aris patara Zveli qviTkiris <strong>eklesia</strong>, romelSic jerec<br />
dgas vercxliT moWedili jvari, is aris 2 futis simaRlis da 40 wlis<br />
winaT Tavad maCabelma da misma meuRlem Semoswires. Tavads ar hqonia<br />
sazafxulo saxli. es <strong>eklesia</strong> axla mxolod damnaSave osebs emsaxureba<br />
TavSesafarad~. 253<br />
n. berZeniSvili wers, rom Crdilokavkasieli tomebi saqarTvelosaken<br />
jer kidev XIII <strong>saukuneSi</strong> daiZrnen, magram erTiani saqarTvelos saxelmwifos<br />
daSlis Semdeg (X<strong>VI</strong> saukunidan) isini TandaTanobiT Semovidnen<br />
saqarTveloSi da adgilobriv mcxovreblebs Seerivnen.<br />
`XIII <strong>saukuneSi</strong> oqros urdos monRolebma imierkavkasiis velebi daiWires<br />
da <strong>Tavi</strong>s samomTabarod aqcies. mTas Semoxiznuli adgilobrivi mosaxleoba<br />
_ afxazni, Cerqezni, osni, RunZ-RliRvni TandaTan amierkavkasiisaken moiwevdnen<br />
da piraqeT kavkasiis tomebs _ dvalebs, fxovelebs ereodnen~. 254<br />
Tu XIX saukunemde, ase Tu ise, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> icavda saqarTvelos<br />
<strong>qarTuli</strong> mosaxleobis `qarTvelobas~, imis Semdeg, rac saqarTvelos avtokefalia<br />
gauqmda, kidev ufro gaRrmavda qarTvelTa rogorc armenizaciis, ise<br />
sxva tomebsa da xalxebSi asimilaciis procesi, rogorc amas imdroindeli<br />
aRweris masalebi uCveneben.<br />
qsnis xeobaSi `sof. zodexis ZiriTadi mkvidrni 1774 wels iyvnen odiSvilebi...<br />
sainteresoa eTnografiuli masala odiSvilebis Sesaxeb. `Cveni<br />
warmoSoba sul sxva gvari iyo. Zir-gvari yofila cecxlaZe. <strong>Tavi</strong>dan mejudis<br />
xeobis sofel ardisSi ucxovriaT. mand yofilan sami Zmani cecxlaZeebi<br />
(aRsaniSnavia, rom cecxlaZeebi 1744 wlis aRweris Tanaxmad WurTisxe-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
739<br />
vis mkvidrni arian _ r.T. ixileT javax. gv. 184). erTs erqva bedo, meores _<br />
mela, mesames _ odi. eseni Camosulan da daukargavT namdvili gvari ceclxlaZe<br />
da gadakeTebulan sam gvarad: odiSvilad, bedoSvilad da melaZed.<br />
melaZis winapari dasaxlda WerTSi, odiSvilisa _ zodexSi, bedoSvilisa _<br />
safarSeTSi. melaZeebi da bedoSvilebi _ gaosdnen. xevSic arian odiSvilebi.<br />
papaCemis gadmocemiT isini zodexSi modiodnen salocavad~. 255<br />
`XIV saukunidan qarTlis mTaSi iwyeba osuri nakadis SemoRweva~. 256<br />
osebi jer didi da patara liaxvis saTaveebTan, xolo ufro mogvianebiT<br />
qsnis xeobis saTaveebSi esaxlebian. dvaluri mosaxleoba osuri dafenebis<br />
qveS eqceva. osuri dafenebis qveS moeqca adgilze mosaxle qarTveloba,<br />
romelTac osebisagan Seiswavles salaparako ena da gadmoiRes maTi zne-<br />
Cveulebani, es procesi daiwyo XIV saukunidan da dRemde grZeldeba. 257<br />
rogorc aRiniSna, XIX <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis gauqmebis<br />
Semdeg qarTvelTa gagrigorianebas farTo xasiaTi hqonia _ `es SeRavaTi<br />
da kidev bevri sxvac (rom mahmadianuri samyaro somxur <strong>eklesia</strong>s<br />
naklebad aviwroebda) qarTvelTaTvis erTgvar satyuaras warmoadgenda, rasac<br />
Raribi glexoba Tu Raribi qarTveli moqalaqe advilad etaneboda. am<br />
niadagze bevrma qarTvelma miiRo grigorianoba da somexad mogvevlina.<br />
gasomxeba mimdinareobda ara marto qalaqebSi, aramed soflebSic.<br />
XIX saukunis meore naxevarSi batonymobis gadavardnis Semdeg, mravali<br />
qarTveli mebatonis mamuli uvardeboda somex didvaWars. zogjer am mamulze<br />
msxdomi glexebi axali mebatonis sarwmunoebasac Rebulobdnen~. 258<br />
eTnograf n. volkovas 1976 wels dmanisis raions sof. vardisubanSi aseTi<br />
saintereso masala aqvs dafiqsirebuli: vardisubanSi cxovroben qarTvelebi<br />
da somxebi. somxebi ewerebian minasiancebad, miqeliancebad, avaqianebad<br />
da marqarianebad, pasportSic uweriaT, rom arian somxebi. maT somxuri ena<br />
ar ician. maTi mSobliuri ena <strong>qarTuli</strong>a. yofiTi wes-CveulebiT da kulturis<br />
yvela niSniT qarTvelebi arian, somxur yofasTan araferi akavSirebT.<br />
TiTqos iseTi suraTi iqmneboda, rom somxebis qarTvelebTan asimilacias<br />
unda hqonoda adgili, sinamdvileSi ki es ase ar ariso, wers n. volkova.<br />
gamokiTxvis Sedegad gairkva, rom aqauri somxuri gvarebis matareblebi<br />
warmoSobiT qarTvelebi arian da aq asiode wlis win mosulan sxvadasxva<br />
raionebidan. ase, magaliTad, minasiancebis da miqaeliancebis winapari diRmeli<br />
TeTraZeebi yofilan, romlebic diRmidan sami Taobis win gadasulan. marqarovebis<br />
winapari goreli menabdiSvilebi yofilan. marqarovebs vardisubanSi<br />
axlac menabdianTs eZaxian (patronimiul saxels) da ara marqarovebs.<br />
aqaurebs kargad axsovT, Tu rogor Seucvala adgilobrivma somexma memamulem<br />
qarTvelebs <strong>qarTuli</strong> gvarebi somxurad.<br />
Cvens mier 1985 wels amave sofelSi igive masala iqna damowmebuli. mag.<br />
simoniSvilebs somexma mebatonem simoniancebad gadaukeTa gvari.
740 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
somxebi im<strong>Tavi</strong>Tve xels hkidebdnen vaWroba-xelosnobas. grigorianuli<br />
<strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiisgan erTgvarad ganze idga. somxur mosaxleobas<br />
mRvdelmsaxurebisaTvis XX saukunis dasawyisSi Sida qarTlis raionebSi<br />
133 <strong>eklesia</strong> da 137 mRvdeli tertera emsaxureboda. maTi mrevli 100<br />
aTasamde kacs Seadgenda~. 259<br />
`...gansakuTrebiT Rirebulia XIX <strong>saukuneSi</strong> ramdenjerme Catarebuli mosaxleobis<br />
kameraluri aRweris masalebi da 1886 wlis saojaxo siebi (ss).<br />
qarTveli monofizitebi (grigorianebi) xSir SemTxvevaSi somxuri erovnebisadmi<br />
arian miTvlili. am SemTxvevaSi gadamwyveti azri aRmwerTa mier<br />
sarwmunoebriv momentzea gadatanili. Tu qarTveli, marTlmadidebluri<br />
rwmenis garda aRiarebda sxva sarwmunoebas, is mosaxleobis SexedulebiT<br />
qarTveli aRar iyo. ase moinaTlnen somxebad aRmosavleT da samxreT<br />
saqarTvelos mosaxleobis garkveuli nawili, frangebad (da somxebad) _<br />
kaTolike qarTvelebi samcxe-javaxeTSi, ingiloebad _ mahmadiani qarTvelebi<br />
istoriul hereTSi, Turqebad _ mahmadiani qarTvelebi samxreT-dasavleT<br />
saqarTveloSi... cnobilia, rom saqarTveloSi monofizituri qristianoba<br />
gavrcelda qarTvelTa Sorisac da Camoyalibda qarTvel grigorianTa <strong>Tavi</strong>seburi<br />
jgufi... goris mazris Tarianis sazogadoebis sofel axaldabaSi<br />
sxvadasxva gvaris qarTvelebTan erTad mosaxleoben papuaSvilebi, TaTriSvilebi,<br />
nacvliSvilebi, TandilaSvilebi, giorgaSvilebi, kutiSvilebi, javaxiSvilebi.<br />
CamoTvlil gvarTa warmomadgenlebi somxuri eTnikuri fenisadmi<br />
arian mikuTvnebuli. Cveni Rrma rwmeniT, sarwmunoebrivi momentis gamo,<br />
aRniSnuli gvar-saxelebis matarebelni amave ss-is mixedviT saqarTvelos<br />
sxva regionebSic arian gansaxlebulni da yvelani qarTvelebs ekuTvnian...<br />
saerTod, 1886 wlis ss-iT SeiZleba gamoTvla, Tu ramdeni komli, gvari, suli<br />
aris Camocilebuli xelovnurad qarTul eTnoss da meqanikurad sxva eTnosze,<br />
am SemTxvevaSi somxurze miwerili... axalqalaqi (qarTlis) somxuri<br />
gvarsaxelebis CamoTvlas aq ar SevudgebiT, magram unda davasaxeloT zogierTi<br />
`somxuri~ gvarsaxeli: mamasaxliSvili, qvriviSvili, xuciSvili, mezurniSvili,<br />
goginaSvili, oqromWedliSvili, CalaSvili, tatanaSvili, abuaSvili,<br />
gabrieliZe, wverianaSvili, mWedliSvili, nasyidaSvili, iverianovi, firaliSvili,<br />
goderZiSvili, mamacaSvili... CamoTvlil gvarsaxelebs <strong>qarTuli</strong> Zirebi<br />
aqvT, eTnografiuli masalebiTac isini grigoriani qarTvelebi iyvnen... goris<br />
mazris sof. berbukSi mosaxleobdnen gigaurebi. ss-iT gigaurebi somxurgrigorianuli<br />
sarwmunoebis gamo, somxuri eTnosisadmi arian mikuTvnebulni...<br />
verxviaSvilebis erTi komli Tu somxuri grigorianuli sarwmunoebis<br />
mimdevari da erovnebiT `somexia~, meore _ marTlmadidebelia da qarTvelia.<br />
goris mazris sofel vayaSi somxuri eTnosisadmi arian mikuTvnebulni<br />
imedaSvilebi, mamulaSvilebi, mekariSvilebi... grakalSi _ papuaSvilebi, goginaSvilebi,<br />
durgliSvilebi, tatiaSvilebi; did garejvarSi _ TuSiSvilebi,<br />
munjiSvilebi, dirbSi _ kulumbegaSvilebi (am gvaris warmomadgenlebi, saerTod,
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
741<br />
osebi arian), doliaSvilebi, moZmanaSvilebi, TeTruaSvlebi, qoTuaSvilebi,<br />
berianaSvilebi, paataSvilebi... zemorexSi _ kakitaSvilebi, mamukelaSvilebi,<br />
qarTveliSvilebi, kabulaSvilebi (es gvaric osuria), tyviavSi _ qarelebi,<br />
merabiSvilebi, giguaSvilebi, xabaziSvilebi da mravali sxva. sof. kavTisxev-<br />
Si somxur-grigorianuli rwmenis gamo somxuri erovnebisadmi arian mikuTvnebulni:<br />
nanikaSvilebi, qsovrelebi, iremaSvilebi, basiaSvilebi, biWikaSvilebi...<br />
qvaxvrelSi _ berikaSvilebi, papiaSvilebi, gogolaSvilebi, meTiaSvilebi, xuciSvilebi,<br />
gigolaSvilebi... axalgorSi mosaxleoben iseTi gvarebic, romlebic<br />
somxuri eTnosisadmi konfesiuri mikuTvnebulobis gamo arian miwerili.<br />
aseT grigorian qarTvelebs Soris SeiZleba davasaxeloT: mzareulovi,<br />
burdinovi, mearayovi, kakilovi, kikolaSvili, xubaSvili (ZiriTadad<br />
osi), xocuelaSvili, beriaSvili, loseuraSvili, gaTenaSvili, geliaSvili,<br />
daTiaSvili, gremelaSvili, cagareli. eTnografiuli masalebiTac, CamoTvlili<br />
gvarebi qarTvelebi arian, romlebmac garkveuli mizezebis gamo<br />
miiRes somxur-grigorianuli sarwmunoeba da Sesabamisad, miekuTvnen somxur<br />
erovnebas... qarTveli grigorianebis CamoTvla 1886 wlis ss-is mixedviT<br />
SeiZleba gagvegrZelebina agreTve Tbilisis, Telavis, siRnaRis mazrebidan...<br />
aviRoT magaliTad, Tbilisis mazris sofeli _ axalsofeli, sadac mosaxle<br />
kazarovebis erT nawils miwerili aqvT _ `eseni maTiaSvilebi arian~. meore<br />
nawils _ `eseni marTiaSvilebi arian~. sofel kumisSi mkvidrobda~ keklovi<br />
(eseni alaverdaSvilebia)~. kumisis mosaxleobis didi nawili qarTvelebi<br />
iyvnen (grigorianuli rwmenis gamo ki somxebad arian Cawerili)... babalaSvili,<br />
guraspaSvili (Seadare guraspauli), sayvarelaSvili, maTuraZe, TaTaraSvili,<br />
gziriSvili, garsevanovi, xoritovi, guramovi, gabievi, JuJiaSvili,<br />
tetiaSvili, kaxelaSvili, qobulaSvili, olqiaSvili, dedilaSvili, niniaSvili,<br />
soziaSvili, maisuraZe, sayevarovi, kaxurovi, rostiaSvili... patara ergneTSi<br />
_ `griquraSvili (eseni mestviriSvilebi arian)~, sarTiWalaSi _<br />
`stefanovi (eseni garsiaSvilebia)~, sanioreSi _ `oxanaSvili (orkodaSvilebia)~,<br />
`sarqisaSvili (kikuaSvilebia)~, yandaurSi _ `kuzanaSvili (gamtkiculaSvilebia)~;<br />
CumlaySi _ `demurovi (menabdiSvilebia)~; ananaurSi _<br />
`stepanovi (muxaSvilebia)~... mTeli Sua saukuneebis manZilze saqarTveloSi<br />
somxuri mosaxleoba iyo, da Sesabamisad, qarTveli grigorianebic, magram am<br />
ukanasknelTa raodenobis zrda gansakuTrebiT igrZnoba XIX saukunis Sua<br />
xanebidan (araerTi magaliTi SeiZleboda mogvetana XIX saukunis sxvadasxva<br />
periodis kameraluri aRwerebidan, romlebSic esa Tu is gvarebi jer<br />
marTlmadideblebad da qarTvelebad, Semdeg ki grigorianebad da somxebad<br />
arian Cawerili). saqarTveloSi XIX <strong>saukuneSi</strong> qarTveli grigorianebis<br />
zrda, Cveni azriT, dakavSirebuli unda iyos qveyanaSi kapitalisturi urTierTobis<br />
swraf zrdasa da 1811 wlidan saqarTvelos marTlmadidebluri<br />
eklesiis avtokefaliis dakargvasTan~. 260<br />
zemoT aRwerili procesi saqarTveloSi XX <strong>saukuneSi</strong>c unda gagrZelebuliyo,<br />
magaliTad, aviRoT mesxeTi. aq 5 raionSi axalqalaqis, bogdanovkis, aspin-
742 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />
jafariZe<br />
Zis, axalcixisa da adigenis raionebSi, 1923-24 wlebidan 1980 wlamde, aRar<br />
moqmedebda arc erTi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> (arc marTlmadidebluri da arc<br />
qarTul-kaTolikuri), 1980 wels, axalcixis wmida marines eklesiis gaxsnamde,<br />
amave periodSi ki aq uwyvetad moqmedebdnen somxur-grigorianuli eklesiebi<br />
axalqalaqsa da axalcixeSi da somxur-kaTolikuri <strong>eklesia</strong> _ axalcixis<br />
raionis sof. sxvilisSi. amis gamo, mTeli mosaxleoba (da 1944 wlidan aq<br />
Camosaxlebuli imerloba) monaTluli iyo somxur eklesiebSi. am ambis TviTmxilveli<br />
meca var da amJamad mcxovrebTa umravlesobac amas adasturebs. 1924-<br />
1980 wlebSi qarTvelebi somxebTan inaTlebodnen <strong>qarTuli</strong> eklesiis umoqmedobis<br />
gamo, im motiviT, rom `mironi xom mainc erTiao~. `mironi xom mainc<br />
msoflioSi yvelgan somxeTidan modis, Cvenc xom somxuri mironi gvaqvso~.<br />
cxadia, aseTi Tvalsazrisi arasworia da SeiZleba gangeb gavrcelebuli.<br />
qarTvelTa armenizaciis sxvadasxva meTods Soris SeiZleba gamoirCes:<br />
mosaxleobis darwmuneba da ekonomiuri zemoqmedeba. pirvelis Sesaxeb miu-<br />
TiTebs 1813 wels qarTul enaze eCmiaZinSi dabeWdili da saqarTveloSi<br />
gavrcelebuli sigeli. am sigels xels aweren (<strong>Tavi</strong>anTi beWdiT adastureben)<br />
somexTa 6 arqiepiskoposi da 2 varTapeti, magram samwuxarod, sigelSi sicrue<br />
simarTledaa gamocxadebuli, kerZod, TiTqosda rostom mefe somxuri<br />
warmoSobisa iyo, TiTqosda misi Svili qarTvelebma mokles, samarTali gamomJRavnda,<br />
qarTvelebi daisajnen da ganidevnen xelmwifis karidan, xolo<br />
Tbilis-qalaqis mmarTveloba da ufrosoba somxebs gadaecaT. 261<br />
ekonomiuri zemoqmedebis Sesaxeb wers q. SaraSiZe, matenadaranSi daculi<br />
<strong>qarTuli</strong> xelnawerebis erT nawilze muSaobis Semdeg. `am jgufSi sayuradRebod<br />
iyo ramdenime sabuTi, romlebic cxadyofdnen, rom somexTa <strong>eklesia</strong>,<br />
saqarTvelos zogierT raionSi, Tu SeiZleba iTqvas, fuladi Tanxis gamsesxebeli<br />
dawesebulebebis funqcias asrulebda ara marto somexi, aramed<br />
qarTveli mosaxleobisaTvisac~. 262<br />
`sayuradReboa somexTa kaTalikos nerses humanuri pirovneba (1760-1857)...<br />
man daaarsa somxuri seminaria da dawyebiTi skolebi TbilisSi, umaRlesi<br />
saswavlebeli... nersesi daxmarebis xels uwvdida qvriv-oblebs. Telaveli<br />
qvrivis, somxis qalis mimarTva xsenebuli pirovnebisadmi mowmobs, rom<br />
nersesis daxmarebiT izrdebian, Sesabamis asakSi mziTvdebian da qorwindebian<br />
qvrivis oboli gogonebi da sxva. aRsaniSnavia, rom nersesis qvelmoqmedeba<br />
ar aris Semofargluli nacionaluri da religiuri zRudeebiT.<br />
nersesma Cinebulad icis <strong>qarTuli</strong>... sayuradReboa, rom nersesi, etyoba, piradad<br />
midioda qarTlis soflebSi zogierTi saqmis mosagvareblad. XIX<br />
saukunis I naxevarSi am kaTalikoss nivTieri daxmarebisa da mfarvelobisaTvis<br />
qarTvelebic mimarTaven... nersess mimarTavs vinme Tamari. etyoba,<br />
didi Tavadis meuRle, romlis qmaric tyveobaSi daRupula. daRupuli, Cans,<br />
garkveul politikur rols TamaSobda, vinaidan misi ojaxisTvis CamourT-
saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />
istoria<br />
743<br />
meviaT yma da mamuli, qvrivi sastik siRaribeSi Cavardnila. Tamari metad<br />
Tavdaxrilad sTxovs nersess nugeSs da daxmarebas. 263 aRsaniSnavia, rom am<br />
qarTveli Tavadis meuRle qarTul enaze mimarTavs somxuri eklesiis me-<br />
Taurs. amave dros ki gauqmebuli <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauri rusi egzarxosebi<br />
sastikad devnidnen qarTul enas. Tavadis qvrivisaTvis qoneba swored<br />
ruseTis (marTlmadidebelTa) xelisuflebas CamourTmevia, somexi xelisufali<br />
ki mas xels umarTavs. cxadia, gasomxebisaTvis pirobebi Seqmnilia.<br />
q. SaraSiZe wers _ `axali ambavi ar aris, rom saqarTveloSi mcxovrebi<br />
somxebisaTvis <strong>qarTuli</strong> ena saukuneebis manZilze mSobliuri ena gaxda da<br />
<strong>qarTuli</strong> mwignobroba maTi udidesi nawilisaTvis erTaderTi iyo, romelsac<br />
isini flobdnen. matenadaranis Cven mier anotirebuli sabuTebi erTxel<br />
kidev adastureben am faqts. qarTulad iwereba mokiTxvis baraTebi, qarTulad<br />
warmoebs saqmiani mimowera ojaxis wevrebs Sorisac, qarTulad iwereba<br />
ara Tu kerZo pirebis angariSebi, davTrebi, Tamasuqebi, aramed somexTa<br />
eklesiebis oficialuri angariSebic.<br />
sayuradReboa, rom sami vaWari Zma, romelTagan erTi TbilisSi vaWrobs,<br />
meore _ erevanSi, da mesame kidev _ yarsSi, erTmaneTTan <strong>qarTuli</strong> mimoweriT<br />
arian dakavSirebuli. am TvalsazrisiT CvenTvis yvelaze sayuradRebo iyo<br />
nerses kaTalikosis mimarT 1826 wlis axlos dawerili baraTi...~ 264<br />
XIX <strong>saukuneSi</strong>, im dros, roca <strong>qarTuli</strong> ena amierkavkasiis da saqarTvelos<br />
mosaxleobis umTavresi ena iyo, TbilisSi ar arsebobda arc erTi<br />
qarTulenovani skola Tu saswavlebeli (XIX s-is 60-70-ian wlebamde) maSin,<br />
roca imave TbilisSi arsebobda somxurenovani seminaria, sxvadasxva somxuri<br />
saxelosno saswavlebeli da umaRlesi saswavlebelic ki. mosaxleoba,<br />
da maT Soris qarTveli mosaxleobac (gansakuTrebiT moqalaqeni), <strong>Tavi</strong>anT<br />
Svilebs am somxur saswavlebelSi abarebdnen, sadac isini swavlobdnen<br />
kidec somxur enas, maTTvis ucxo enas.<br />
unda davaskvnaT, rom erTiani saqarTvelos saxelmwifos daSlis Semdeg<br />
(XV s) erTiani qarTveli xalxic ganicdis denacionalizacias, sxvadasxva<br />
qarTul samefo-samTavroebSi danawilebul qarTvelobas uCndeba kuTxuri<br />
patriotizmi, yalibdeba imerloba, qarTleloba, kaxeloba Tu megreloba,<br />
amave dros qarTvelTa erTi nawili `TaTrdeba~, `frangdeba~, `somxdeba~,<br />
gansakuTrebiT ki mimdinareobda qarTvelTa armenizacia. mTiani nawilis<br />
qarTvelobac denacionalizacias ganicdida. es procesi gagrZelda XIX<br />
<strong>saukuneSi</strong>c, Tumca amave saukunis bolos daiwyo konsolidaciis procesi. am<br />
dros qarTvelTa erovnuli konsolidaciisadmi antagonisturad ganewyo<br />
somxuri burJuazia. g. meliqiSvili wers _ `meore mxriv, qarTvelTa erovnuli<br />
konsolidaciis procesisadmi antagonisturad ganwyobili aRmoCnda<br />
agreTve Zlieri somxuri burJuazia, romelic gabatonebul mdgomareobas<br />
aRwevs am xanis saqarTveloSi da kavkasiis zog sxva raionSi~. 265 da es<br />
cxadia xels uwyobda grigorianeli qarTvelebis somxebSi asimilacias.