17.06.2013 Views

Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi

Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi

Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

432 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong><br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

...mamuli da erovneba miaSvela<br />

samRvdeloebam rjuls, rjuli _ mamulsa<br />

da erovnebasa da egreT moZRvrebulma<br />

erma es sameba waimZRvara win...<br />

ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />

marTali marTali


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

qveynis zogadi mdgomareoba<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

433<br />

<strong>VI</strong> saukunis II naxevarSi gardaicvala qarTlis mefe bakuri. `mokuda<br />

bakur da darCes Svilni misni wurilni, romelni ver i pyrobdes mefobasa~. 1<br />

qarTlSi gauqmda mefoba. saukunis bolos sparseTis mefem hormizdma <strong>Tavi</strong>si<br />

Ze, qasre (xosro) ambarvezi gamogzavna saqarTvelos mosazRvre teritoriebis<br />

mmarTvelad. bardavSi mjdomma qasrem qarTlis erisTavebi gadaibira,<br />

aRuTqva maT didi sikeTe, ris gamoc isini ganudgnen qarTvel mefeTa<br />

taxts da saTiTaod uxdidnen xarks qasres, rac saxelmwifos daSlas<br />

niSnavda. amis Semdeg male sparseTSi SeiWrnen Turqebi da berZnebi. qasre<br />

iZulebuli gaxda mietovebina bardavi da sparseTSi wasuliyo. Seqmnili<br />

mdomareoba qarTvelebma <strong>Tavi</strong>si saxelmwifos aRdgenisaTvis gamoiyenes.<br />

`esreT ra ucalo iqmnes sparsni, maSin SeiTqunes yovelni erisTavni<br />

qarTlisani, zemoni da quemoni, da wagzavnes mociquli winaSe berZenTa<br />

mefisa da iTxoves, raTa uCinos mefe naTesavTagan mefeTa qarTlisaTa da<br />

raTa iyvnen erisTavni igi TYsTYssa saerisTaosa Seucvalebelad~. 2.<br />

keisars aRusrulebia qarTveli erisTavebis Txovna _ `maSin keisarman<br />

aRasrula Txovna maTi, da mosca mefed diswuli mirdatisi, vaxtangis Zisa,<br />

berZnis colisagan, romelsa erqva guaram, romeli mTavrobda klarjeTs da<br />

javaxeTs~. 3<br />

guaram kurapalati dedis mxridan farnavazian-xosroiani yofila, xolo<br />

mamis mxridan bagratovani. keisarma guaram kurapalats daaqiravebina Crdilokavkasielebi<br />

da Seagzavnina sparseTSi. sparseTSi SeWrili mebrZolebi<br />

daamarcxa mxedarTmTavarma bahram Cubinma. berZenTa jarma da misma mokav-<br />

Sireebma sparseTi datoves. amis Semdeg gamarjvebuli bahram Cubini aujanyda<br />

sparseTis mefes, daamarcxa is da Camoagdo taxtidan. mefis Ze bizantiaSi<br />

gaiqca. keisarma mas <strong>Tavi</strong>si asuli miaTxova, misca jari da Segzavna sparseT-<br />

Si. qasrem, anu xosro II-m (591-628) daamarcxa ajanyebulebi da gamefda.<br />

`am daxmarebis samadloblad xosro II-m, somexi istorikosis sebeosis<br />

sityviT, iberiis mometebuli nawili q. Tbilisamde mavrike keisars gadasca.<br />

es unda momxdariyo 591 wels. am daTmobis Sedegad iberia kvlav orad<br />

gaiyo. amasTanave iberiis dasavleTi nawili q. Tbilisamde bizantiis xelSi


434 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gadasula, xolo aRmosavleTi nawili isev sparsTa batonebs SerCenia. mefe<br />

xosrom amas garda <strong>Tavi</strong>s samefoSi qristianobis <strong>Tavi</strong>sufleba gamoacxada~. 4<br />

`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, siZesa da simamrs, anu xosrosa da mavrike<br />

keisars Soris sazavo SeTanxmebisas, gansakuTrebuli yuradReba miqcevia<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis saqmes. kerZod, bizantia amtkicebda, rom sparsTa batonobis<br />

dros saqarTveloSi qristianoba Seiryvna _ `mZlavrebisagan... iqmnis<br />

garyunil qarTli~. amitomac berZenTa mxarem xosros moTxovna wauyena:<br />

`...vinaATgan srulsa siyuarulsa zeda varT me da Sen da qarTli Cuen<br />

Soris iyavn <strong>Tavi</strong>sufal mSYdobiT: me var mwe da mouravi yovelTa qarTvel-<br />

Ta da yovelTa qristianeTa~. 5 amis Semdeg, 591 wlidan daaxloebiT 604<br />

wlamde, saqarTvelo gan<strong>Tavi</strong>suflebula sparsTa batonobisagan _ `gan<strong>Tavi</strong>sufldes<br />

qarTvelni da ese guaram kurapalati dadga morCilebasa zeda<br />

berZenTasa~. 6<br />

`qarTlis cxovrebis~ am cnobas exmianeba uxtanesi, romelic amtkicebs,<br />

rom kirionma <strong>Tavi</strong>si cnobili moZraoba daiwyo mavrike keisris uSualo<br />

mxardaWeriT, e.i. qarTlis sparsTagan <strong>Tavi</strong>suflebis dros. marTlac, kirioni<br />

somexTagan `ganyofisaTvis~ moZraobis dawyebas ver gabedavda sparsTa<br />

saqarTveloze batonobis dros. man isargebla im momentiT, roca bizantielebma<br />

saqarTvelo TiTqmis Tbilisamde gaa<strong>Tavi</strong>sufles. marTalia, 604<br />

wlidan 607-609 wlebis CaTvliT saqarTvelo kvlav sparseTis zegavlenas<br />

ganicdis, magram am wlebSi _ ierusalimis dapyrobamde _ xosro II-s gamocxadebuli<br />

hqonda qristianTa <strong>Tavi</strong>sufleba. uxtanesis Tanaxmad, `sumbatma...<br />

keisris nebac Seityo, rom Tanaxmaa kirionis da misi brZanebiT ariso es<br />

ambavi~. z. aleqsiZe daaskvnis: `sparseTis mefes axlad dapyrobil qveynebSi<br />

religiis <strong>Tavi</strong>sufleba ucvnia... kirionis religiur politikaSi CarTulia<br />

bizantiis keisari da yvelaferi misi brZanebiT xdeba~. 7<br />

guaram kurapalatis Zem, stefanozma, `mefobisa saxeli ver ikadra spars-<br />

Ta da berZenTa SiSisagan, aramed erisTavTa mTavrad xadodes~. 8 igi `atarebda<br />

patrikiozis bizantiur tituls, Semdeg ganudga bizantias da sparseTis<br />

orientaciis gzas daadga~. 9 stefanozis orientaciis Secvla gamoiwvia politikurma<br />

viTarebam _ mavrike keisari da misi memkvidreebi daxoca ajanyebulma<br />

mxedarTmTavarma fokam. sparsTa mefe xosro II aRaSfoTa simamrisa<br />

da colisZmebis daxocvam, SeiWra saberZneTSi da foka daamarcxa. am dros<br />

`stefanoz, mTavari qarTlisa, SeuSinda mefesa sparsTasa, ganudga berZenTa<br />

da mieqca sparsTa~. 10<br />

604 wlidan xosrom gadamwyveti upiratesoba moipova bizantiasTan brZolaSi<br />

amierkavkasiis teritoriaze. sparseTis es upiratesoba 620-ian wlebamde<br />

grZeldeba. 11<br />

607 wlisaTvis `qarTlidan bizantielebi ukve gandevnes sparselebma,<br />

magram aq maT <strong>Tavi</strong>si xelisufleba jer kidev mtkiced ar daumyarebiaT~. 12


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

435<br />

swored am mizeziT unda aixsnas am wlebSi sparseTis mier religiuri<br />

<strong>Tavi</strong>suflebis gamocxadebis faqtic.<br />

z. aleqsiZis azriT `<strong>VI</strong>I saukunis pirvel aTeulSi qarTli Zlieri saxelmwifoa...~<br />

13 marTlac, qarTlis Zlierebis safuZvels qmnida aRmosavleTdasavleT<br />

saqarTvelos faqtiuri gaerTianeba, ris Sedegadac dasavleT<br />

saqarTvelosac `qarTli~ ewodeboda. qarTlis Zliereba imaSic gamovlinda,<br />

rom man Tamamad miiRo is sarwmunoebrivi orientacia, romelic <strong>Tavi</strong>si<br />

erovnuli arsebobis safuZvlad miaCnda. kirionis gabeduli moqmedeba, cxadia,<br />

qarTlis siZlieres emyareba. `juanSeris monaTxrobidan aseTi viTareba<br />

warmogvidgeba: bizantiis politikuri uflebis qveS guaram kurapalatis<br />

mTavrobiT (Tu mefobiT) erTiandeba qarTli da aRdgeba leonti mrovelisagan<br />

aRwerili `yoveli qarTlis~ farglebSi (daaxloebiT im rva saerisTavos<br />

farglebSi, romelic farnavazma `ganaCina~)~. 14<br />

sruliad icvleba <strong>qarTuli</strong> eklesiis mdgomareoba 613-614 wlebidan _<br />

xosro II-is mier ierusalimis aRebis Semdgom. am dromde is yvela qristianul<br />

adgilobriv <strong>eklesia</strong>s met-nakleb sarwmunoebriv <strong>Tavi</strong>suflebas ani-<br />

Webda, ierusalimis aRebis Semdgom man gasca mkacri brZaneba: `yvela Cemma<br />

qveSevrdomma qristianma unda miiRos somxuri sarwmunoeba~. es brZaneba<br />

sruliadac ar iyo lmobieri. ZalaSi Sedioda qarTlisaTvisac...~ 15<br />

ierusalimis aRebis Semdeg, daaxloebiT 614 wels xosro II-m moiwvia<br />

saeklesio, e.w. `sparsuli kreba~, romelsac Zalze didi mniSvneloba eniWeboda.<br />

misi gadawyvetilebis aRsruleba savaldebulo iyo sparseTis imperiaSi<br />

moqceuli yvela eklesiisaTvis, maT Soris <strong>qarTuli</strong> eklesiisTvisac.<br />

`bizantiaze gamarjvebis pirvel etapze, sebeosis mixedviT, xosros dapyrobili<br />

qveynebisaTvis marTlac miucia religiis <strong>Tavi</strong>sufleba da `xorcieli<br />

samsaxuriT~ dakmayofilebula, magram ierusalimis `wartyvevis~ Semdeg<br />

xosrom radikalurad Seicvala pozicia da e.w. `sparsuli krebac~ swored<br />

amitom moiwvia~. 16<br />

es kreba mouwveviaT sparseTis samefo karze. Zveli wyaroebi aRniSnaven,<br />

rom <strong>VI</strong> saukunis pirvel naxevarSi kavad mefisa da misi Zis, xosro I-is dros<br />

yvela qristians ufleba eZleoda somexTa, anu somxuri sarwmunoebis Seviwroebis<br />

gareSe hqonoda <strong>Tavi</strong>si aRmsarebloba. <strong>VI</strong>I saukunis I naxevarSi ki,<br />

xosro II-s gaucia brZaneba, rom mis yvela qveSevrdom qristians mieRo<br />

somxuri sarwmunoeba. adre `kavad mefem da misma Zem xosrom gasces brZaneba:<br />

`TiToeulma <strong>Tavi</strong>s sarwmunoeba ipyras da nuravis eqneba somexTa Seviwroebis<br />

ufleba...~. 17 614 wlis krebis dadgenilebis safuZvelze ki xosrom<br />

daadgina: `yvela Cemma qveSevrdomma qristianma unda miiRos somxuri sarwmunoeba~.<br />

18 xosro II-is es brZaneba mniSvnelovnad gansxvavdeba misi winamorbedis,<br />

xosro I-is gankargulebisagan. Tu xosro I aravis aZlevda <strong>Tavi</strong>s imperiaSi<br />

somxuri sarwmunoebis Seviwroebis uflebas, xosro II imperiaSi mcxovreb<br />

yvela qristians avaldebulebda mieRo somxuri sarwmunoeba.


436 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

uTuod xosro II-is brZanebis Sedegs unda warmoadgendes, rom qarTlis<br />

kaTalikosic da erismTavari stefanozic monofizitebi gamxdaran: `sparsul-somxuri<br />

orientaciis mqone monofizit stefanozsa da kaTalikos bar-<br />

Tlomes upirispirdebian bizantiur-qalkedonuri (ukeT, Semrigebluri) partiis<br />

warmomadgenlebi _ kirioni, adarnase da sxvebi~. 19<br />

`616_622 wlebi sparselTa ganuyofeli warmatebis xanaa~, 20 amitomac `herakles<br />

laSqrobamde qarTlis saxelmwifo religia monofizituria~. 21<br />

mematianis cnobiT, stefanoz erismTavari `iyo urwmuno da uSiSi RmerTisa,<br />

ara hmsaxura RmerTsa, arca hmata sjulsa da <strong>eklesia</strong>Ta~. 22 stefanozi<br />

mcxeTis jvris didebuli taZris erT-erTi maSenebelia. mematianis gansazRvra,<br />

TiTqosda stefanozma `ara hmata <strong>eklesia</strong>Ta~, imiTaa gamowveuli,<br />

rom erismTavari ar aris qalkedoniti.<br />

`stefanoz mTavrobda yovelsa qarTlsa zeda, da dajda igi tfiliss, da<br />

hmorCilebda igi sparsTa~. 23 `yoveli qarTli~ maSin ewodeboda erTian saqarTvelos<br />

_ Savi zRvidan da egriswylidan, vidre albaneTamde.<br />

monofizitTa batonoba qarTlSi didxans ar gagrZelebula. maT aRzevebas<br />

bolo mouRo herakle keisris laSqrobam sparseTSi, romelic<br />

saqarTvelodan daiwyo. heraklem `...Sekribna spani uricxuni da warmoemar-<br />

Ta sparseTad Zebnad Zelisa cxovrebisasa da movida pirvelad qarTls~. 24<br />

zogierTi wyaros Tanaxmad, herakle pirvelad trapezundis sanaxebSi mivida,<br />

romelsac `sofeli megrelTa~ ewodeboda.<br />

`aman stefanoz ara ineba gandgoma sparsTagan, da ganamagrna cixe-qalaqni,<br />

da dadga tfilissa Sina. mivida herakle mefe da moadga tfilissa...<br />

Camoagdes stefanoz da mokles. da daipyra keisarman tfilisi~. 25 xolo<br />

Tbilisis cixe ver aiRo, romlis mecixovneebmac mas mwared dascines.<br />

sparsTa winaaRmdeg laSqrobisas, sruliad gasagebi mizezebis gamo, herakles<br />

miemxro qarTlis erTi nawili da gansakuTrebiT ki, dasavleTi<br />

saqarTvelo. orive es mxare qalkedonituri iyo. herakles laSqrobas ki<br />

qalkedonitTa gamarjveba da monofizitTa damxoba unda gamoewvia.<br />

saqarTvelos samxreT-aRmosavleTi mxaris qarTveloba garkveuli xnis<br />

manZilze somxuri eklesiis gavlenis qveS moeqca. aq monofizituri, anu<br />

sparsuli orientacia sWarbobda, ris gamoc gugarq-qvemo qarTli TbilisiTurT<br />

sparseTis erTguli darCa. saqarTvelos qalkedonurma nawilma ki herakles<br />

qveSevrdomoba manamde SeinarCuna, vidre am ukanasknelma <strong>Tavi</strong>si dampyrobluri<br />

buneba ar gamoamJRavna. `herakles erTi wlis Semdeg undoda...<br />

xosros Sehbmoda, magram jarma, metadre ki lazebma, afxazebma da iberebma<br />

mokavSireoba ar moindomes, xolo rodesac herakles sparsTa laSqari<br />

moewia, lazebma da afxazebma mokavSireobaze keisars uari uTxres da<br />

Sinisaken gaemgzavrnen~. 26<br />

heraklem sparseTze orjer gailaSqra 623-624 da 626 wlebSi, rodesac<br />

igi lazikaSi Cavida. 27


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

437<br />

`somex istorikos mose kalankatuels q. Tbilisis aReba dawvrilebiT<br />

aqvs aRwerili da misi cnobebi bevrad gansxvavdeba qarTveli mematianis<br />

moTxrobisagan. somexi mematianis sityviT, herakle mefes 626 wels meSvelad<br />

imier-kavkasiidan gadmouyvania jibRu xakani... 627 w. gadmovida Turme<br />

imier-kavkasiaSi, imave wels herakle keisari da jibRu xakani SeerTebuli<br />

mxedrobiT... Tbiliss miadga~. 28 herakle keisarma sastikad daamarcxa xosro<br />

II da sparseTis saxelmwifo ganadgurebamde miiyvana, manamde ki man<br />

saqarTvelos mmarTveli erismTavrebis dinastia dasaja, CamoarTva qveynis<br />

meTauroba bagrationebs da misca xosroianebs, kerZod, mokluli stefanozis<br />

magier man daniSna adarnase: `maSin keisarman mouwoda Zesa bakurissa,<br />

qarTvelTa mefisasa, naTesavsa daCisasa, vaxtangis Zisasa, romeli erisTaobda<br />

kaxeTs, romelsa erqua adarnase, da misca mas tfilisi da mTavroba<br />

qarTlisa~ . . 29<br />

mematiane stefanozis dasjisa da misi STamomavlobis erismTavrobidan<br />

CamoSorebis mizezsac asaxelebs: `amisTYs uyo ese RmerTman mTavarsa mas<br />

stefanozs, rameTu ara mindobiTa RmerTisaTa cxovndeboda da morwmuneTa<br />

emtereboda da urwmunoTa moyurobda~. 30 qalkedoniti mematiane, urwmunoeba-<br />

Si gulisxmobs ara cecxlTayvanismcemlebs, aramed monofizitebs, xolo<br />

morwmuneebs uwodebs qalkedonitebs. stefanozi, mcxeTis jvris maSenebeli,<br />

cxadia, qristiani iyo, rogorc Cans, monofiziti.<br />

mefis ojaxis garda, herakles sastikad dausjia rigiTi qarTveli qristianebi<br />

(SesaZloa monofizitebi). mas qveynis mTavari qalaqebis, Tbilisisa<br />

da ujarmis eklesiebSi Seurekia qarTveli qristianebi da iq amouxocavs.<br />

Turme eklesiebidan sisxlis mdinareebi dioda. herakles axsovda, rom<br />

sparseTze laSqrobis dros qarTvelma monofizitebma, `stefanozma da<br />

msaxurTa misTa~, didi winaaRmdegoba gauwies. `moqcevaA qarTlisaAs~ mixedviT,<br />

`herakle ganwmida Sjuli qristeAsi da wavida~. 31 qristes Sjulis<br />

ganwmendaSi, albaT, igulisxmeba, sparseTis momxre monofizitebis dasja da<br />

qalkedonitebis gamarjveba.<br />

heraklem es sasjeli ar ikmara. qarTul <strong>eklesia</strong>s waarTva udidesi siwmideni<br />

_ `ferxTa ficarni da samsWualni uflisa Cuenisa iesos qristesni... Sewuxna<br />

adarnase, qarTlisa mTavari, da evedreboda keisarsa, raTa ara warixunes<br />

niWni igi RmrTisamierni. ara ismina keisarman vedreba misi da warixuna~. 32<br />

herakle keisarma mkacrad dasaja <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoc: `maSin kualad<br />

wariRes berZenTa sazRvari qarTlisa: speri da bolo klarjeTisa, zRYs<br />

piri~. 33 es, albaT, lazebis Ralatisa da sparseTTan omis dros urCobisaTvis<br />

sasjeli iyo.<br />

SavizRvispireTi klarjeTis bolodan dawyebuli, kvlav berZenTa xelSi<br />

gadavida iseve, rogorc vaxtang gorgaslis siWabukis dros. amis Semdgom<br />

qarTlis am mitacebul teritoriebze, anu fazissa da lazikaze, daaxloe-


438 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

biT 630-iani wlebidan IX saukunemde da Semdgomac, saeklesio iurisdiqcias<br />

axorcielebs konstantinopolis sapatriarqo. qalkedonis krebis Tanaxmad,<br />

eklesiis sazRvari unda emTxveodes saxelmwifos sazRvars. berZenTa politikuri<br />

Zalaufleba dasavleT saqarTvelos Suagulamde gavrcelda, amitom<br />

am sazRvrebSi moqceuli <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> konstantinopolis sapatriarqos<br />

iurisdiqciaSi Sevidoda. daaxloebiT am dros (631 wels) fazisis mitropoliti<br />

kirosi, romelic, z. aleqsiZis azriT, mcxeTidan gaZevebuli kironi<br />

iyo, gadaiyvanes aleqsandriis patriarqad, romelsac berZnebi ar hyvarebia<br />

da arabTa Semosevis dros gauZevebia isini egvi ptis qalaqebidan. aseT<br />

mopyrobas imsaxurebda herakle keisari <strong>qarTuli</strong> eklesiis gansakuTrebuli<br />

sisastikiT dasjisaTvis.<br />

gansxvavebulia herakles damokidebuleba somxuri eklesiisadmi. `wyaroebi<br />

mas somxuri warmoSobisad Tvlian...~ 34 herakle keisars imperiis siZlieris<br />

safuZvlad sarwmunoebrivi erToba miaCnda, amitomac am miznis ganxorcielebisTvis<br />

igi yvela Rones xmarobda. imperiis centraluri nawili<br />

qalkedonituri iyo, xolo aRmosavleTis sxvadasxva xalxebiT dasaxlebuli<br />

provinciebi, ZiriTadad, monofizituri. aRmosavleTis am monofizitebis avtoritetuli<br />

lideri im droisaTvis iyo somxuri <strong>eklesia</strong>, romelic, faqtobrivad,<br />

monofizituri arabizantiuri mimdinareobis centrad aqcia sparse-<br />

Tis imperiam. heraklem gadawyvita mieRwia monofizitTa da qalkedonitTa<br />

erTianobisaTvis. man daiwyo molaparakeba somxuri eklesiis meTaurebTan.<br />

`herakle keisari friad dainteresebulia somxebTan religiuri uniis SekvriT~. 35<br />

`monofizitebTan unia misi sasicocxlo programa gaxda~. 36 marTlac, heraklem<br />

warmatebas miaRwia somxebTan molaparkebis dros da `...630 wels miaRwia<br />

unias somexTa kaTalikos ezrasTan~. 37 somxeTi daemorCila unias~. 38<br />

amis Semdeg, mTeli <strong>VI</strong>I saukunis manZilze, somxur <strong>eklesia</strong>s ufro qalkedonituri<br />

eTqmis, vidre 726 wlis manaskertis krebamde.<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> kvlav lideria amierkavkasiis masStabiT<br />

ise, rogorc <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>. Tu <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> is sparseTisaTvis misaRebi da<br />

aRiarebuli <strong>eklesia</strong> iyo, axla ukve <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, <strong>Tavi</strong>si moqnili politikis<br />

wyalobiT, bizantiisaTvis misaRebi da nebadarTuli <strong>eklesia</strong> gaxda.<br />

TviT sparseTze gamarjvebuli bizantiis imperatori herakle masTan molaparakebas<br />

awarmoebs da erTobis xelSekrulebas debs, amave dros ki, heraklem<br />

sastikad dasaja <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. somxuri eklesiis siZlierem da<br />

avtoritetma aRmosavleTis qristianebSi iZulebuli gaxada herakle keisari<br />

masTan molaparakeba ewarmoebina.<br />

herakles laSqrobis Semdeg, somxuri <strong>eklesia</strong> iseve aris qalkedonituri,<br />

rogorc <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. isini kvlav erTmorwmuneni arian, erTmorwmuneobis<br />

gamo ki, somxur <strong>eklesia</strong>s saSualeba mieca kvlav ganecxadebina <strong>Tavi</strong>si<br />

pretenziebi qarTul <strong>eklesia</strong>ze uflebamosilebis Sesaxeb. SeiZleba es iyo


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

439<br />

erT-erTi mizezi imisa, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis mesveurebi iZulebulni gamxdaran,<br />

antioqiis sapatriarqosaTvis eTxovaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis<br />

dasturi, raTa arc erT mezobel <strong>eklesia</strong>s masze ufleba ar hqonoda. 39<br />

antioqiis am krebis gadawyvetileba odnav mainc Seanelebda somxuri<br />

eklesiis pretenziebs qarTul <strong>eklesia</strong>ze.<br />

634-644 wlebisaTvis arabebs ukve damorCilebuli hqondaT siria, palestina<br />

da iranis didi nawili.<br />

`bizantiis keisris, herakles, simkacriTa da sarwmunoebrivi mZulvarebiT<br />

mobezrebuli da ukmayofilo aRmosavleTis erebi arabebs Tavdapirvelad<br />

sixaruliT egebebodnen da berZenTa monobisagan ganma<strong>Tavi</strong>sufleblad sTvlidnen.<br />

amgvari Sexedulebis damyarebas xels uwyobda da amtkicebda,<br />

rasakvirvelia, is utyuari garemoeba, rom Tavdapirvelad, arabebi sxva sarwmunoebas<br />

(kerpTayvanismcemlobis garda), metadre ki qristianobas, <strong>Tavi</strong>suflebas<br />

aniWebdnen da lmobierad epyrobodnen, oRond ki dawesebuli gadasaxadi<br />

sindisierad gadaexadaT~. 40<br />

`aRmosavleT saqarTveloSi arabebi batonobdnen 657 wlamde, rodesac arab-<br />

Ta Soris daiwyo Sinauri areuloba da brZola, romelic gaTavda 661 wels~. 41<br />

arabTa mbrZanebeli iZulebuli gamxdara dazaveboda keisar konstantine<br />

III-s da misTvis xarkic ki eZlia. 678 wels daido xelSekruleba bizantiasa<br />

da arabebs Soris. es xelSekruleba Seicavda pirobas, rom saberZneTsa da<br />

arabebs saqarTvelo Tanabrad eqnebodaT gayofili, an Tanasworad ibatonebdnen<br />

masze: ...kvipri, somxiTi da iberia maT saerTod Tanasworad<br />

eqmnebodaT. es xelSekruleba cxadad gviCvenebs, rom arabebis batonoba<br />

aRmosavleT saqarTveloSi am dros Seryeuli yofila da bizantia maT isev<br />

Sescilebia~. 42<br />

680 wels konstantinopolSi mowveuli iqna msoflio saeklesio kreba.<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTis Tanaxmad, <strong>VI</strong> msoflio kreba moiwvia imperatorma<br />

konstantine IV poRonatma (668-685). am krebas ganuxilavs <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis sruli damoukideblobis sakiTxi. miucia am damoukideblobisaTvis<br />

msoflio aRiareba. krebas <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurisaTvis miuniWebia<br />

ufleba etarebina patriarqis tituli.<br />

aqamde am sasuliero pirs qarTlis kaTalikosi erqva. krebas ganuxilavs<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis teritoriuli avtokefaliis sazRvrebi.<br />

Zalze mniSvnelovania, rom am dros imave CanarTis mixedviT, antioqiis<br />

sapatriarqomac <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs daudgina patriarqis, mociqul-<br />

Ta taxtze mjdomisa da mociqulTa magieris wodeba. antioqiis sapatriarqos<br />

es dadgenileba Semdgom maleve daumtkicebia <strong>VI</strong> msoflio krebas. 43<br />

antioqiam <strong>qarTuli</strong> eklesiis sazRvrad dasavleTiT daadgina Savi zRva _<br />

`pontos zRvidam darubandis zRvamde~. 44 <strong>VI</strong> msoflio krebas iurisdiqciis<br />

sazRvrad daudgenia: _ kaxeTi, Saqi, Sirvani, kavkasiis mTianeTi, svaneTisa da


440 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

CerqezeTis sazRvramde, oseTi. 45 konstantinopolis sapatriarqo im dros<br />

SavizRvispireTs epatroneboda, rac aisaxa kidec krebis dadgenilebaSi,<br />

vinaidan <strong>VI</strong> msoflio krebas (680-681 wlebSi) kanonebi ar gamoucia, am<br />

sakiTxze msjelobisas unda daveyrdnoT `qarTlis cxovrebis~ CanarTs.<br />

`amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTYs,<br />

romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa, viTarca wmidani samociqulo<br />

kaTolike <strong>eklesia</strong>ni, sapatriaqoni, da iyos kaTalikosi qarTlisa<br />

swori patriaqTa Tana~. 47 am msoflio krebam daadastura <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

mier mironis adgilze kurTxevis ufleba.<br />

692 wels konstantinopolSi kvlav Sedga saeklesio kreba, romelsac<br />

`gumbadis~, anu trulis kreba ewodeba. es iyo ara <strong>VI</strong> msoflio saeklesio<br />

kreba, aramed man, kanonikuri TvalsazrisiT, Seavso V-<strong>VI</strong> msoflio krebebis<br />

naRvawi da gamosca kanonebi. trulis krebis kanonebSi asaxva ver upovia<br />

680-81 wlebis msoflio krebis gansazRvrebebs <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxeb,<br />

rac, SesaZloa, Secvlili politikuri viTarebis Sedegi iyo.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> V saukunidanve avtokefaluri iyo, magram <strong>VI</strong>I saukune-<br />

Si am sakiTxis kvlav wamoWra da dadastureba ganapiroba somxuri eklesiisagan<br />

ganyofis faqtma. qarTul <strong>eklesia</strong>s aRar surs somxurTan `erTobis~<br />

aRdgena. esaa SesaZlo Semotevisagan Tavdacva.<br />

688-689 wlebSi iustiniane II-s sardals mouwyvia laSqroba amierkavkasiaSi,<br />

`...dauxocinebia iq myofi arabebi, xolo somxeTi, iberia da albania,<br />

agreTve sxva qveynebic, keisrisaTvis daumorCilebia~. 48<br />

nerse qarTlis erisTavs arabTa sardalic daumarcxebia da qarTlidan<br />

ganudevnia, xolo dasavleT saqarTvelo, piriqiT, aujanydeba bizantielebs<br />

da arabebis Zalis imedi aqvs. 49<br />

saqarTvelo <strong>VI</strong>I saukunis bolosaTvis ibrZvis ara marto saeklesio,<br />

aramed politikuri damoukdeblobisaTvisac.<br />

iurisdiqciis sazRvrebis cvlileba<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

qalkedonis krebis dadgenilebis Tanaxmad, eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi<br />

unda emTxveodes saxelmwifo sazRvrebs, anu samoqalaqo-administraciuls.<br />

amitomac, saqarTveloSi qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis<br />

dros <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s uflebamosilebas dasavleT saqarTvelozedac<br />

avrcelebda, radganac es teritoria mirianis saxelmwifoSi Sedioda<br />

iseve, rogorc wina saukuneebSi, farnavazis Semdgom. `moqcevaA qarTlisaA~,<br />

<strong>VI</strong>I saukunis Zegli, miiCnevs, rom qarTvelTa gansaxlebisa da <strong>qarTuli</strong><br />

saxelmwifos dasavleTi sazRvari jer kidev qristeSobamde ramdenime saukuniT<br />

adre gadioda Sav zRvasa da mdinare egriswyalze. vaxtang gorgaslis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

441<br />

mier daarsebuli saqarTvelos sakaTalikosos dasavleTi sazRvari, wesis<br />

Tanaxmad, unda damTxveoda saxelmwifos sazRvars, romelic gadioda Sav<br />

zRvasa da egriswyalze gorgaslis siWabukis dros, xolo Semdeg sazRvarma<br />

ukve Sav zRvas da mdinare klisuraze gadainacvla.<br />

<strong>VI</strong> saukune umZimesi saukune iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiisa da saxelmwifosaTvis,<br />

magram sagangebod aRsaniSnavia, rom <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi institutebi<br />

ar cnobdnen <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos gauqmebas <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>. am<br />

saukunis katastrofa droebiT movlenad miaCndaT, romelic male gamoswordeboda.<br />

am ideidan gamomdinare, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> dasavleT<br />

saqarTvelos <strong>Tavi</strong>s kanonier iurisdiqciaSi Semaval teritoriad miiCnevda,<br />

cdilobda masze <strong>Tavi</strong>si iurisdiqciis gavrcelebas da axorcielebda<br />

kidec <strong>VI</strong>I saukunis 30-ian wlebamde, herakle keisris mier dasavleT saqarTvelos<br />

zRvispira teritoriebis mitacebamde.<br />

<strong>VI</strong> saukunis bolosa da <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi dasavleT saqarTveloze<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqcias adasturebs is faqtic, rom somexi istorikosebi<br />

kirions ara marto aRmosavleT saqarTvelos mamamTavrad, aramed<br />

dasavleT saqarTvelos kaTalikosadac miiCneven.<br />

mecnierTa umravlesobis mier aRiarebulia, rom `moqcevaA qarTlisaA~<br />

aris <strong>VI</strong>I saukunis Zegli, yovel SemTxvevaSi, is saqarTvelos gaerTianebaze<br />

adrea Sedgenili. misi avtori eyrdnoba `pirveli qarTveli istorikosis~<br />

_ grigol diakonisa da Cven dromde mouRwevel werilobiT wyaroebs. 50<br />

grigol diakons, k. kakabaZis azriT, 380-400 wlebSi dauweria `mcire<br />

moqcevaA qarTlisaA~. m. TarxniSvili ki miiCnevs, rom `grigolis Sroma<br />

Sedgenili unda iyos araugvianes <strong>VI</strong>I saukunis meore naxevrisa, SeiZleba V<br />

<strong>saukuneSi</strong>c~. 51<br />

amas yuradReba miaqcia n. berZeniSvilma. is wers _ `moqcevaA~ ueWvelia,<br />

Zvel gadmocemebs emyareba, iberiis erTianobis xanas da `yoveli qarTli~...<br />

aq niSnavs iberias, romelSiac kaxeTic Sedis, kuxeTic, erwo-TianeTic da<br />

sakuTriv qarTlic~. 52<br />

mecnieri ar iziarebs miRebul Tvalsazriss Zeglis IX saukuniT daTariRebis<br />

Sesaxeb da wers, rom SeuZlebelia am Txzulebis avtors IX saukune-<br />

Si ecxovra. es wyaro mas `iberiis erTianobis xanaSi~ dawerilad miaCnia.<br />

iberia erTiani iyo <strong>VI</strong> saukunemde, sparsTa mier mefobis gauqmebamde da<br />

SeiZleba guaram kurapalatis drosac. n. berZeniSvils sjera am wyarosi<br />

da qarTlis aRmosavleTi sazRvrebis aRniSvnisas, romelSic Sedis kaxeTi<br />

da kuxeTi, mis monacemebs eyrdnoba. magram ratom ar unda daveTanxmoT am<br />

wyaros qarTlis dasavleTis sazRvrebis gadmocemisas? wyaros Tanaxmad,<br />

qarTlSi Sedioda ara marto kaxeTi da kuxeTi, aramed egrisic. `moqcevaA<br />

qarTlisaAs~ mimarTeba egrisTan dakavSirebiT sagangebod Seiswavla s.<br />

janaSiam. mkvlevari aanalizebs `moqcevaA qarTlisaAs~ cnobas _ `Tana


442 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

hyvanda aleqsandres mefesa azoA ZH arian qarTlisa mefeisaA da mas<br />

miuboZa mcxeTaA sajdomad da sazRvari daudva mas hereTi da egriswyali<br />

da somxiTi da mTaA crolisa~ _ da ambobs: `amrigad, yovel eWvs gareSea,<br />

rom avtorisaTvis `qarTlis~ politikur cnebaSi Sedis ara marto kaxeTi,<br />

aramed egrisic. rac ar unda gvian gadmoitanon matianis saboloo redaqciis<br />

dro, IX saukunes igi mainc ver gadmoscildeba, e.i. es literaturuli<br />

Zegli bevrad adrindelia saqarTvelos gaerTianebis xanaze~. 53<br />

`matiane qarTlisaAs~ cnoba, rom egrisi qarTlSi uZvelesi droidan<br />

Sedis, rogorc erT-erTi provincia, srul TanxmobaSia `qarTlis cxovrebasa~,<br />

sxva qarTul da ucxour wyaroebTan, romelTa Tanaxmadac, samxreTidan<br />

gadmosaxlebuli qarTveli xalxi daesaxla vrcel teritoriaze egriswylidan,<br />

vidre hereTis CaTvliT.<br />

d. musxeliSvilis azriT, V <strong>saukuneSi</strong> dasavleTi da aRmosavleTi saqarTvelo<br />

gaerTianebulia. qarTlSi Sedis egrisi _ `vaxtang gorgaslis mefobis periodi<br />

(V s-is meore naxevari) saqarTvelos istoriuli geografiis TvalsazrisiT<br />

uaRresad mniSvnelovani movlenebiT aRiniSna: gaerTianda aRmosavleTi<br />

(iveria) da dasavleTi (egrisi, afxazeTis garda); am erTiani samefos<br />

farglebSi Semovida albaneTis momijnave mxareebic (hereTi, kambeCani)~. 54<br />

Tu V <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos sazRvrebSi Sedioda dasavleT<br />

saqarTvelo Sav zRvasa da afxazeTamde, saeklesio kanonebis Tanaxmad, qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia kidevac unda ganexorcielebina dasavleT<br />

saqarTvelos teritoriazec, sadac am dros (V s-Si) wirva-locva qarTul<br />

enaze aResruleboda.<br />

zemoT moyvanil wyaroebsa da mecnierTa daskvnebs efuZneba Cveni azri<br />

imis Sesaxeb, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gaerTianda ara <strong>VI</strong>I da, miT umetes, ara<br />

IX-X, aramed IV-V saukuneebSi. am dros aRmosavleT-dasavleT saqarTvelo-<br />

Si arsebobda erTi <strong>eklesia</strong> mcxeTis meTaurobiT.<br />

mosazreba, rom V <strong>saukuneSi</strong> egrisis dasavleT nawilSi RvTismsaxureba<br />

aResruleboda ara qarTul, aramed berZnul enaze, dausabuTebelia, radganac<br />

ar arsebobs romelime wyaro, romelic am Sexedulebas daadasturebda.<br />

didi mecnieruli mniSvneloba aqvs d. musxeliSvilis mosazrebas, rom<br />

egrisis dasavleT nawilSi V-<strong>VI</strong> saukuneebSi wirva-locva qarTul enaze<br />

aResruleboda (da ara IX-X ss-dan, rogorc aqamde iyo miRebuli): `amgvarad,<br />

gamodis, rom uZvelesi droidanve (V s-dan?) egrisis aRmosavleT nawil-<br />

Si oficialuri qristianuli kulti qarTul enaze sruldeboda, gansxvavebiT<br />

misi dasavleTi nawilisagan, sadac RvTismsaxureba berZnulad iyo.<br />

saamisod arc is aris umniSvnelo, rom <strong>VI</strong>I-IX ss. bizantiur noticiebSi,<br />

sadac CamoTvlilia konstantinopolis sapatriarqos daqvemdebarebuli<br />

lazikis eparqiis fasidis samitropolitos oTxi saepiskoposo kaTedra,<br />

mxolod erTi _ rodopolisis (varcixis) kaTedraa, romelic qveynis Signi-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

443<br />

Taa, danarCeni sami ki samitropolitosTan erTad an zRvispirasaa _ fasidi<br />

(foTi), petra (cixisZiri), ziganevi (gudayva), anda arcTu ise moSorebiT<br />

zRvisagan _ saisini, saisi (caiSi)~. 55<br />

arsebobda Tu ara dasavleT saqarTveloSi V-<strong>VI</strong> saukuneebSi berZnuli<br />

saepiskoposoebi? am faqtis damamtkicebeli araviTari sabuTi ar arsebobs.<br />

wyaroebSi mxolod <strong>VI</strong>I saukunidan moixsenieba berZnuli saepiskoposoebis<br />

arseboba. amitomac unda davaskvnaT, rom V-<strong>VI</strong> saukuneebSi dasavleT<br />

saqarTveloSi ar Cans berZnuli saepiskoposoebi. maTi arsebobis mtkiceba<br />

usafuZvloa.<br />

cnobilia, rom <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> berZnebi <strong>Tavi</strong>anT garnizonebs ayenebdnen dasavleT<br />

saqarTvelos zRvispireTSi (zogjer skanda-Sorapnamde), aages cixe-qalaqi<br />

petra. berZnebi <strong>Tavi</strong>anTi jariskacebisaTvis daaarsebdnen ara saepiskoposoebs,<br />

aramed eklesiebs aaSenebdnen. safiqrebelia, rom bizantielTa jars<br />

moZravi eklesiebi emsaxureboda. es mdgomareoba, garkveulwilad, SezRudavda<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s dasavleT saqarTveloSi, magram <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>c <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> kvlav axorcielebs <strong>Tavi</strong>s uflebamosilebas am qveyanaze. amis<br />

damadasturebelia rogorc werilobiTi wyaroebi, aseve arqeologiuri monapovari.<br />

werilobiTi wyaroebidan _ somexi istorikosebisa da vaxuStis<br />

cnobebi, arqeologiuri monapovridan gansakuTrebiT sainteresoa foTSi aRmoCenili<br />

masalebi, kerZod, foTis gareuban yulevSi arqeologebma aRmoaCines<br />

Tixis sabeWdavi, romelzedac amoWrilia <strong>qarTuli</strong> aso, agreTve samSeneblo<br />

masala, romelzedac amotvifrulia <strong>qarTuli</strong> asoebi. 56<br />

Tu dasavleT saqarTveloSi V <strong>saukuneSi</strong> qristianoba arcTu ise farTod<br />

iyo gavrcelebuli, <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> aq misi gavrcelebisaTvis stimuli miucia<br />

aRmosavleT saqarTvelos qristianuli centrebidan mosaxleobis ltolvas.<br />

523 wels qarTvelTa mefe ojaxiTa da didi amaliT, agreTve didebulebiT,<br />

gadavida dasavleT saqarTveloSi, mefes qristianobisa da, gansakuTrebiT,<br />

qalkedonitobis mimdevari mosaxleobac Tan gahyveboda, radganac<br />

aRmosavleTSi qalkedonitobas devnidnen. qalkedoniti qarTveli saeklesio<br />

moRvawenic gadavidodnen dasavleT saqarTveloSi. aseTi ltolva<br />

ara marto <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, aramed <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSic yofila. magali-<br />

Tad, z. aleqsiZe wers kirion qarTlis kaTalikosze: `es kirioni unda iyos<br />

kiros fazisis mitropoliti, romelic 623 wlidan Cndeba berZnul wyaroeb-<br />

Si~. 57 mkvlevari miiCnevs, rom kirionic gadasula dasavleT saqarTveloSi.<br />

ltolvili qarTveli qalkedoniti saeklesio pirebis gadasvla dasavleT<br />

saqarTveloSi <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> gamoiwvevda axali <strong>qarTuli</strong> saeklesio centrebis,<br />

<strong>eklesia</strong>-monastrebis daarsebasa da adgilobrivi qarTvelebis ufro<br />

aqtiur Cabmas saeklesio cxovrebaSi. <strong>qarTuli</strong> qalkedonuri monasteri<br />

unda yofiliyo vaSnaris nageboba das. saqarTveloSi (guriis wina qedebSi):<br />

`vaSnaris naSenoba sakmaod mogvagonebs ujarmisas, romelsac kidevac utoldeba<br />

vaSnari, raRac SualedebSi mainc~. 58


444 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

vaSnari SeiZleba swored V saukunis gorgaslisdroindeli Senobaa, an<br />

<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> aRmosavleT saqarTvelodan ltolvil qalkedonitebs egris-<br />

Si gadautaniaT mSeneblobis wesi _ wyoba.<br />

vaSnaris `zRudisa da SenobaTa perangis Tanabarkvadratovani, horizontalurad<br />

wesieri wyoba imeorebs qarTlis aRmosavleT ganapiras mdgari<br />

ujarmis cixe-darbazisa da ramdenime Soriaxlo Zeglis wyobas, romelsac<br />

Cven pirobiTad `ujarmuls~, an `gorgaslurs~ vuwodebT da romelTac ar<br />

moepovebaT analogi arc sakuTriv bizantiursa da arc egrisSi, iqauri<br />

gavleniT naSen ZeglebSi. es ki egrisisa da qarTlis mWidro kulturuli<br />

urTierTobis erT niSnad unda miviCnioT~. 59<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis arseboba dasturdeba ara marto foTsa da vaSnarSi,<br />

aramed TviT bizantielTa mier aSenebul qalaq petraSic (cixisZiri). petra-<br />

Si <strong>eklesia</strong>Ta Senobebic <strong>qarTuli</strong> stiliT uSenebiaT. amaze miuTiTebs cixisZirSi<br />

samnaviani bazilikis Txrisas aRmoCenili `bolnur-jvriani~ qva. 60<br />

dasavleT saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis gavlena sruliad bunebrivad<br />

aRiqmeba, Tu gavixsenebT, rom araTu dasavleT saqarTveloSi, aramed TviT<br />

siria-palestinasa da egvi pteSic ki (TebeSi) qarTvelebs <strong>VI</strong> saukunesa da<br />

<strong>VI</strong>I s-is dasawyisSi monastrebi uSenebiaT. aq qarTvelebSi megrelebic<br />

(lazebi) igulisxmeba. amis damadasturebeli isaa, rom petre ibers <strong>Tavi</strong>si<br />

cnobili monasteri palestinaSi martos ki ar auSenebia, aramed mTavari<br />

qtitori petres Semdeg yofila ioane lazi. palestinis am monastris<br />

warwerebi, wirva-locvis ena aq <strong>qarTuli</strong>a; misi maSenebeli da erT-erTi<br />

xelmZRvaneli _ winamZRvari egriselia. aqedanac Cans, rom egriselTaTvis<br />

wirva-locvis ena <strong>qarTuli</strong> yofila.<br />

<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, vaxuStis Tanaxmad, egrisis vakeze, quTaisidan foTis mimarTulebiT,<br />

mcxeTis mTavarepiskoposis iurisdiqcia vrceldeboda, xolo egrisis<br />

mTianeTze (raWa-leCxumze) _ niqozis saepiskopososi.<br />

somxuri wyaroebis mixedviT, <strong>VI</strong> saukunis bolos kirioni, `winandeli<br />

wesis Tanaxmad~, egrisis, gugarqisa da qarTlis arqiepiskoposad, anu kaTalikosad<br />

iqna nakurTxi. ras gulisxmoben `winandel wesSi~ somxuri wyaroebi?<br />

cxadia imas, rom V <strong>saukuneSi</strong> da <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSic, kirionamdec,<br />

qarTlis kaTalikosis iurisdiqciaSi egrisic Sedioda.<br />

vaxuStis Tanaxmad, V-<strong>VI</strong>I saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> erTiani iyo, aRmosavleT-dasavleT<br />

saqarTveloSi arsebobda saeklesio erToba. amdroindel<br />

saeklesio erTobas ewodeba `erToba qarTlis mTavarepiskoposis dros~. <strong>VI</strong>I<br />

saukunis Semdgom, `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, 720 wels, dasavleT saqarTvelo-<br />

Si daarsda adgilobrivi sakaTalikoso, e.i. gaiyo erTiani <strong>eklesia</strong>. am process<br />

vaxuSti `ganyofas~ uwdebs. is wers: `ars xons <strong>eklesia</strong> didi, gumbaTiani,<br />

mSvenier-nagebi, zis episkopozi mwyemsi vakisa, es iyo erTobasa Sina qarTlis<br />

mTavarepiskopozisa: Semdgomad ganyofisa dasves aqa episkopozi~. 61


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

445<br />

<strong>qarTuli</strong> wyaroebis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriaSi saeklesio er-<br />

Toba arsebobda orjer: pirvelad <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisamde, xolo meored<br />

_ X-XIV saukuneebSi. amitomac, vaxuSti ganmartavs, rom xonis `vake~ qarTlis<br />

samwysoSi Sedioda `mTavarepiskopozobis~, anu kaTalikoz-mTavarepiskoposobis<br />

dros da ara kaTalikos-patriarqobis dros _ XI saukunis Semdeg.<br />

`vaxuStis am cnobidan, romelic, eWvi ar aris, mas romeliRac Zveli wyarodan<br />

unda hqondes, gamodis, rom erTiani samefos arsebobis pirobebSi vake imereTi,<br />

anu `samoqalaqo~, qarTlis mTavarepiskoposis iurisdiqcias emorCileboda.<br />

erTiani saqarTvelos monarqiis arsebobis dros aseTi movlenis warmoqmna<br />

gaugebaria. safiqrebelia, rom igi gacilebiT ufro Zveli drois nayofia da<br />

maincdamainc im droisa, rodesac egrisi Zlieri qarTlis kulturul eqspansias<br />

ganicdida. SesaZlebelia, es friad saintereso faqti dakavSirebuli<br />

iyos im movlenasTan, romelic fiqsirebulia somxur wyaroSi da romlis<br />

mixedviT, `winandel wesTa magaliTisamebr~, <strong>VI</strong>I s-is dasawyisSi qarTlis<br />

kaTalikosis iurisdiqcia egrisis garkveul nawilze vrceldeboda~. 62<br />

`winandel wesTa magaliTisamebr~, qarTlis kaTalikosis iurisdiqcia unda<br />

gavrcelebuliyo ara egrisis erT nawilze, aramed mTel dasavleT<br />

saqarTveloze, radganac kanonikurad eklesiis sazRvari saxelmwifo sazRvars<br />

unda damTxveoda, saxelmwifo sazRvari ki Sav zRvasa da egriswyalze<br />

(imJamad ukve klisuraze) gadioda. asea V <strong>saukuneSi</strong> mainc. amitomac wirvalocvis<br />

ena _ <strong>qarTuli</strong> _ jer kidev <strong>VI</strong>I saukunemde mTel dasavleT<br />

saqarTveloSi iyo gavrcelebuli. swored <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> icvleba es mdgomareoba.<br />

630-iani wlebidan herakle keisari SavizRvispireTs uerTebs bizantias,<br />

ris Semdgomac, dasavleT egrisSi aRikveTa <strong>qarTuli</strong> ena. <strong>qarTuli</strong>s magier aq<br />

dawesda berZnuli RvTismsaxureba, daarsda berZnuli saepiskoposoebi.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi, erekles laSqrobamde, dasavleT saqarTveloSi<br />

kvlav grZeldeba <strong>qarTuli</strong> tipis saeklesio nagebobebis Seneba, rac am<br />

mxareSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis uflebamosilebaze miuTiTebs. amis magaliTia,<br />

WyondidSi jvris tipis taZris ageba. g. CubinaSvilis daskvniT, is 630-ian<br />

wlebamde aSenda. Wyondidis <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> martod ar gamoiyureba, manamde<br />

dasavleT saqarTveloSi msgavsi nagebobebi iyo, rasac adasturebs<br />

petras <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, vaSnaris naSenoba, foTis adrefeodaluri xanis<br />

SenobaTa naSTebi, romelzedac <strong>qarTuli</strong> asoebia gamoyvanili.<br />

<strong>VI</strong> saukunis meore naxevarSi qveynis saerTo ekonomikuri aRmavlobisa da<br />

sparsTagan ga<strong>Tavi</strong>suflebis Sedegad, `neladrH Sekrba qarTli~, `faqtiurad,<br />

es iyo qveynis konsolidaciis, `qarTlis Sekrebis~ da `yoveli qarTlis~<br />

Seqmnis im mniSvnelovani procesis xelaxali wamowyeba, romelsac V s-is<br />

meore naxevarSi safuZveli Cauyara vaxtang gorgasalma, magram sagareo<br />

Zalis, sasanuri iranis Zalmomreobis gamo, daaxloebiT naxevari saukuniT<br />

Seferxda. <strong>VI</strong> s-is meore naxevridan axalgazrda feodaluri qarTli axa-


446 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

li energiiT kvlav iwyebs am didi erovnuli saqmis ganxorcielebas. iseve<br />

rogorc vaxtang gorgasali, axlac qveynis mesveurebi <strong>Tavi</strong>si miznebisaTvis<br />

iyeneben qristianul <strong>eklesia</strong>s. erovnul-ideologiuri konsolidaciis procesi<br />

axali ZaliT iSleba qarTlis da egrisis teritoriazec. amis Sesani-<br />

Snavi mowmobaa jvris tipis qristianuli taZrebis mSenebloba qarTlsa,<br />

kaxeTsa da egrisSi; kirionis xeldasxma gugarqis, qarTlis da egrisis<br />

kaTalikosad~. 63<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ara marto V-<strong>VI</strong> saukuneebSi iyo erTiani, aramed <strong>VI</strong>I<br />

<strong>saukuneSi</strong>c, kerZod, <strong>VI</strong>I saukunis 30-ian wlebamde, herakle keisris mier<br />

zRvispira teritoriebis mitacebamde. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

erTobis sakiTxs exeba z. aleqsiZis kirionisadmi miZRvnili naSromi, erTerT<br />

qveTavSi _ `<strong>qarTuli</strong> da somxuri wyaroebi <strong>VI</strong>I saukunis damdegs<br />

qarTlisa da egrisis saeklesio erTianobis Sesaxeb~. 64<br />

mkvlevari saintereso azrs aviTarebs <strong>VI</strong> saukunis movlenebis Sesaxeb:<br />

`aSkaraa, sparselTa SexedulebiT lazika, svaneTi da iberia erTmaneTs<br />

Camocilebulia garkveuli politikuri viTarebis gamo da saTanado pirobebi<br />

Tu Seiqmna, maTi erTianobis dasabuTeba SeiZleba. sparselebma, Cans, ician is,<br />

rac dRes Cven ukve gviWirs warmovidginoT: aRmosavluri da dasavluri<br />

gaerTianebebis politikuri mTlianoba...~ 65 amasve miuTiTebs balazoris cnoba,<br />

rom qarTli, anu jurzani moicavs ara marto aRmosavleT saqarTvelos,<br />

aramed dasavleT saqarTvelosac da gadis Sav zRvaze. `...balazoris cnobiT...<br />

eranis Sahma xosro anuSirvanma (<strong>VI</strong>s.) jurzanSi aago Semdegi cixesimagreebi:<br />

firuzkobadi, lazikis kari, barikas kari _ trapezuntis zRvas-<br />

Tan, darialani, samcxis kari, jardamani (qarT. _ gardabani) da samSvilde~. 66<br />

aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos politikur mTlianobaze mudmivad<br />

da dabejiTebiT weren: `qarTlis cxovreba~, `moqcevaA qarTlisaA~ da <strong>VI</strong>II<br />

saukunemdeli sxva wyaroebi. qveynis politikuri erTianoba misi xalxis<br />

eTnikur erTobas emyareboda. aRniSnuli wyaroebis Tanaxmad, mTel saqarTvelo-<br />

Si, anu `qarTlSi~, rogorc isini uwodebdnen, egriswylidan da SavizRvispireTidan,<br />

hereTis CaTvliT, erTi, qarTveli xalxi cxovrobda.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis dasawyisis Sesaxeb s. janaSia aRniSnavs: `Zalian mniSvnelovani<br />

iyo is garemoeba, rom sakmaod grZeli periodis ganmavlobaSi (daaxloebiT<br />

<strong>VI</strong> s-is 70-iani wlebidan <strong>VI</strong>I s-is 60-ian wlebamdis) TiTqmis mimdemad<br />

(an mcire wyvetilebiT) egrisi da qarTli erT saerTo saeklesioreligiuri<br />

farvatersa da bizantiis erTiani politikuri egidis qveS<br />

eqcevian. ise, rogorc adre irani, axla bizantiis mTavrobac ecdeboda<br />

garkveuli organizaciuli Tanxmoba daemyarebina adgilobriv eklesiebs<br />

Soris. ra konkretuli saxiT xorcieldeboda igi, amJamad gadaWriT Zneli<br />

saTqmelia, magram swored am dros raRac saeklesio-kulturuli gavlena<br />

ki unda gavrcelebuliyo qarTlidan egrisSi... am mxriv, Zalian sainteresoa


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

447<br />

erTi Zveli somexi istorikosis cnoba, rom kirioni... qarTvelTa, gugarelTa<br />

(gugareTi _ qarTvelTa sapitiaxSo) da megrelTa arqiespikoposad yofila<br />

xeldasxmuli `pirvandel wesTa~ Tanaxmad...~ 67 s. janaSia `...jer aRniSnuli<br />

erTianobis TariRad daaxloebiT 610-650 wlebs Tvlida, Semdeg 630-650<br />

wlebze SeCerda...~. 68 `qarTlisa da egrisis eklesiebi <strong>VI</strong>I saukunis damdegs<br />

erT organizmad Tu ara, mWidrod erTmaneTTan dakavSirebulad mainc warmoudgenia<br />

somex istorikos CamCians~ 68 . `...analogiuria qarTul matianeebSi<br />

warmodgenili suraTic... juanSeriT <strong>VI</strong>II s-is damdegs egrisSi adgilobrivi<br />

dinastia sul ar Cans da mTeli qveyana afxazeTis samTavros sazRvramdis<br />

qarTlis erismTavrebs ekuTvnis~. 69 `aSkaraa, juanSers <strong>VI</strong>I s-is meore naxevarSi<br />

egrisi qarTlis Semadgenel nawilad miaCnia. imis Tqma, rom juanSers<br />

meqanikurad gadaaqvs gviandeli viTareba adre xanaSi, ar iqneboda gamarTlebuli...<br />

amrigad, juanSeris monaTxrobidan aseTi viTareba warmogvidgeba:<br />

bizantiis politikuri uflebis qveS guaram kurapalatis mTavrobiT (Tu<br />

mefobiT) erTiandeba qarTli da aRdgeba leonti mrovelisagan aRwerili<br />

`yoveli qarTlis~ farglebSi (daaxloebiT im rva saerisTavos farglebSi),<br />

romelic farnavazma `ganaCina~. 70<br />

aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTianobis periodi, z. aleqsiZis gamokvleviT,<br />

modis ara 630-650 wlebze, rogorc fiqrobda s. janaSia, aramed<br />

daaxloebiT 570-630/40 wlebze.<br />

aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTianoba daarRvia herakle keisris<br />

laSqrobam. `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, heraklem saqarTvelos (qarTlis)<br />

saxelmwifos mniSvnelovani SavizRvispira teritoriebi CamoaWra.<br />

z. aleqsiZe wers: `qarTul-sasanuri dramebi daaxloebiT <strong>VI</strong> saukunis<br />

ukanasknel 30 welze da <strong>VI</strong>I saukunis pirvel 30-40 welze modis, e.i.<br />

swored im xanaze, romelSic Tavsdeba qarTul-somxuri tradiciiT aRmosavleT-dasavleT<br />

saqarTvelos erTianobis periodi...~ 71<br />

z. aleqsiZem gaarkvia, rom gaerTianebul aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos<br />

<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi ewodeboda `yoveli qarTli~. ase rom, `qarTli~<br />

dasavleT saqarTvelos pirvelad uwodes ara giorgi merCulis epoqaSi,<br />

aramed gacilebiT adre, wina saukuneebSi. <strong>qarTuli</strong> matianeebis Tanaxmad,<br />

dasavleTi saqarTvelo qarTlis saxelmwifoSi Sedioda farnavaz mefidan,<br />

vidre vaxtang gorgaslis CaTvliT da Semdgom. 72<br />

`iv. javaxiSvilis dakvirvebiT, `amisTana SemTxvevaSi, rodesac sityvas `qarTli~<br />

farTo da sazogado mniSvneloba hqonda, umatebdnen xolme `yoveli~, an<br />

`erTobili~ da ambobdnen xolme `yoveli qarTli~, `erTobili qarTli~. 73<br />

<strong>qarTuli</strong> tipis saeklesio nagebobebis mSenebloba dasavleT saqarTvelos<br />

zRvispira provinciebSi grZeldeba herakle keisris Semosevebamde,<br />

ufro zustad, am miwebis aneqsiamde bizantiis mier, 630-ian wlebamde.<br />

martvilis jvris tipis taZari swored 630 wlamde, herakles mier<br />

<strong>qarTuli</strong> zRvispireTis mitacebamde aSenda. amis Semdeg martvili da Wyondi-


448 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

dis sanaxebi (ise, rogorc dasavleT saqarTvelos sxva miwebi) konstantinopolis<br />

sapatriarqos iurisdiqcias gadaeca da daaxloebiT 200 wlis Semdeg<br />

daibruna qarTulma <strong>eklesia</strong>m. cxadia, berZnuli saepiskoposoebi maT daqvemdebarebaSi<br />

myof miwaze <strong>qarTuli</strong> tipis saeklesio Senobis agebis nebas<br />

aravis darTavdnen. amitomac, martvilis taZari berZnebis iurisdiqciamde,<br />

630 wlamde, unda aSenebuliyo. es TariRi zustad daadgina g. CubinaSvilma:<br />

`marto jvris tipis nagebobebis<br />

gaTvaliswineba kmara,<br />

rom Tvalwin dagvidges saeklesio-ideologiurierTianoba<br />

`yoveli qarTlisa~, Tanac<br />

imave farglebSi, rogorc farnavazis<br />

dros, gvamcnobs leonti<br />

mroveli. mcxeTis jvari<br />

Sendeba kaxeTisa da qarTlis<br />

sazRvarze; aSenebdnen kaxeTis,<br />

Sida qarTlisa da klarjeTjavaxeTis<br />

patronebi. Sida qarTlSi<br />

_ ateni, kaxeTSi _ SuamTa,<br />

egrisSi _ martvili. yvela es Zegli sul ocdaaTiode wlis produqtia<br />

da daaxloebiT 600-630-ian wlebSi eteva. aRniSnuli wlebi ki stefanoz<br />

I da adarnase qarTlis erismTavrebis zeobaze modis... aRniSnuli 30 weliwadi<br />

zustad kirion kaTalikosis moRvaweobis xanaa, swored im kirionis,<br />

romelic ioane drasxanakertelis cnobiT, iyo qarTlis, gugarqisa da egrisis<br />

arqiepiskoposi~. 74<br />

<strong>VI</strong> saukunis bolo da <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisi iyo epoqa gorgaslisdroindeli<br />

<strong>qarTuli</strong> saxelmwifos aRorZinebisa. es iyo aRdgena, ayvaveba-restavracia<br />

<strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi institutebisa da am axladaRorZinebul `yovel<br />

qarTls~ fexze dadgomis saSualeba ar misca ara arabobam, aramed herakle<br />

keisris laSqrobam.<br />

arabebis Semosevis dros <strong>qarTuli</strong> saxelmwifo, faqtobrivad, ganadgurebuli<br />

iyo herakle keisris mier, ramac arabebs gauadvila daSlili qarTlis<br />

damorCileba. faqtobrivad, arabebs `qarTli~, rogorc erTiani politikuri<br />

erTeuli, arc daxvedriaT. heraklem daamxo ara marto sparsTa<br />

saxelmwifo, aramed misi nawilobriv mokavSire qarTlis saxelmwifoc, Zalze<br />

daasusta da dasaja igi.<br />

herakles mier <strong>qarTuli</strong> saxelmwifosa da eklesiis dasjas TiTqmis ar<br />

moepoveba analogiebi qarTveli eris xangrZlivi istoriis manZilze. swored<br />

am dros moxda <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciis sazRvrebis damcroba.<br />

saerTod Zneli gasagebia, Tu ra mizezis gamo dasaja heraklem <strong>qarTuli</strong><br />

saxelmwifo da <strong>eklesia</strong>. Tu es ganapiroba mefe-erismTavar stefanozisa da


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

449<br />

qarTlis erTi kuTxis (Tbilis-gugarqis) sparselebTan TanamSromlobam, ma-<br />

Sin keisris risxva ar unda dastexoda qarTlis udides qalkedonitur<br />

nawils. magram heraklem qarTli, misi mrwamsis miuxedavad, mTlianad, er-<br />

Tianad dasaja. saerTod, herakle Zalze sastiki kaci iyo, aRmosavleTis<br />

qristianebs ise sZuldaT is, rom sixaruliTa da aRtacebiTac ki Sexvdnen<br />

arabebs da, faqtobrivad, maT, musliman dampyroblebs gadasces aRmosavleTi.<br />

WeSmaritebasTan, albaT, axlos viqnebiT, Tu vityviT, rom heraklem qarTli<br />

dasaja ara sarwmunoebrivi aRmsareblobisaTvis, aramed keisars afrTxobda<br />

qarTlis saxelmwifos aRorZineba zRvidan albaneTamde. I-IV saukuneebSi da<br />

adrec qarTlis saxelmwifo, faqtobrivad, erTaderTi tradiciuli metoqe<br />

iyo kavkasiaSi jer romis, Semdeg ki rom-berZenTa imperiisa. herakles<br />

afrTxobda iberiis Zveli saxelmwifos aRorZineba da misi mezobloba.<br />

iberia CrdiloeTis karebis gasaRebis mflobeli iyo da am gasaRebs <strong>Tavi</strong>s<br />

saxelmwifo interesebisaTvis xSirad gadascemda xolme xan romaelebs, xan<br />

sparselebs. sparseTis saxelmwifos damxobis Semdeg heraklem misi potenciuri<br />

momxre qarTli Zalze daasusta. man, `qarTlis cxovrebisa~ da sumbatis<br />

qronikis Tanaxmad, qarTlis samefo dinastiis _ bagrationebis xosroianebiT<br />

Secvlis Semdeg, qarTul saxelmwifos CamoaWra mniSvnelovani<br />

teritoriebi zRvispireTSi. es iyo Zalze mniSvnelovani faqti <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis istoriaSi _ Seicvala eklesiis iurisdiqciis sazRvari. matiane<br />

wers: _ `maSin kualad wariRes berZenTa sazRvari qarTlisa: speri da<br />

bolo klarjeTisa, zRYs piri~. 75 heraklem mTeli SavizRvispireTi miuerTa<br />

<strong>Tavi</strong>s imperias. bunebrivia, es teritoriebi saeklesio (qalkedonis) kanonTa<br />

Tanaxmad, gamovida <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciidan da Sevida bizantiis<br />

(konstantinopolis sapatriarqos) iurisdiqciaSi, radganac eklesiis sazRvrebi<br />

saxelmwifo sazRvrebs unda damTxveoda.<br />

berZnuli saepiskoposoebis teritoriuli ganlagebidan kargad Cans, <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis romeli teritoriebi Sevida konstantinopolis iurisdiqciaSi.<br />

cnobilia, rom dasavleT saqarTveloSi ganlagebuli berZnuli saepiskoposoebi<br />

bizantiur noticiebSi Cndeba herakles laSqrobis Semdeg, <strong>VI</strong>I saukunis<br />

pirveli mesamedidan. <strong>VI</strong>I saukunemde arc erTi berZnuli saepiskoposo<br />

ar moixseneba binaztiur noticiebSi, aq igulisxmeba mdinare egriswylidan<br />

petras CaTvliT moqceuli teritoria.<br />

dasavleT saqarTvelos aneqsirebuli teritoriebi konstantinopolis sapatriarqom<br />

Seiyvana lazikis eparqiaSi. am eparqiis foTis (fazisis) samitropolitoSi<br />

Sedioda oTxi saepiskoposo, adre <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi<br />

myof teritoriaze ki Semdegi berZnuli saepiskoposoebi daarsda:<br />

1. TviT foTis (fasoi) samitropolito kaTedra;<br />

2. petras (petronis, cixisZiris) saepiskoposo kaTedra;<br />

3. ziginevis (gudayva) saepiskoposo kaTedra;


450 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

4. saisinis (caiSi) saepiskoposo kaTedra;<br />

5. rodopolisis (vardcixis) saepiskoposo kaTedra.<br />

unda vivaraudoT, rom yvela es berZnuli saepiskoposo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

erTdroulad ki ar daarsebula, aramed TandaTan. Tu rodopolisi namdvilad<br />

baRdaTis raionis varcixea, maSin berZnuli saepiskoposoebis teritoriuli<br />

ganlagebidan gamomdinareobs, rom `qarTlis cxovrebis~ terminSi<br />

`zRvispiri~, igulisxmeboda mTeli istoriuli egrisi, anu teritoria Savi<br />

zRvidan da egriswylidan skanda-Sorapnis xazamde, romelic istoriulad<br />

iberia-egrisis sazRvrad iTvleboda. viwro mniSvnelobiT iberiis (qarTlis)<br />

sazRvari egrisTan gadioda skanda-Sorapnis xazze, xolo farTo gagebiT<br />

_ egrisi iberiaSi Sedioda.<br />

dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani provinciis _ argveTis didi nawili<br />

kvlav qarTlis samefoSi darCa. igi ar Sesula bizantiis imperiaSi,<br />

amitomac masze iurisdiqcias kvlavindeburad axorcielebda <strong>qarTuli</strong> da<br />

ara berZnuli <strong>eklesia</strong>. aq wirva-locvis ena berZnuli arasdros yofila.<br />

Tu aRmosavleT saqarTveloSi herakle keisarma eklesiebSi qarTveli<br />

qristianebi daaxocina (`<strong>eklesia</strong>Ta Sina mdinareni sisxlTani diodes~ _<br />

sumbatis qronikidan), dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani nawili Camoacila<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis 30-ian wlebSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciis dasavleTi<br />

sazRvari Seicvala da amis Semdeg egriswyalsa da Savi zRvis nacvlad<br />

gadioda skanda-Sorapnis xazze _ argveTSi. istoriul egrisze konstantinopolma<br />

ganaxorciela <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia, rac kargad Cans trulis 692 wlis<br />

saeklesio krebis xelismomwerTa siidanac, romelSic bizantiel episkoposTa<br />

Soris moxsenebulni arian foTisa da petronis (cixisZiris) episkoposebi.<br />

`ganyofa~ qarTul da somxur<br />

<strong>eklesia</strong>Ta Soris<br />

k. kekeliZe wers: `somxebisagan eklesiurad CamoSoreba, romelsac adgili<br />

hqonda <strong>VI</strong>I saukunis dasawyiss, moxda, rogorc cnobilia, sxvaTa Soris,<br />

erovnul-kulturuli ideologiis safuZvelzedac. qarTvelebi amieridan<br />

miznad isaxaven TandaTanobiT gan<strong>Tavi</strong>suflebas aRmosavluri saeklesio<br />

tradiciebisagan. am niadagze warmoiSva gamwvavebuli polemika somxebTan,<br />

romelic iqamde mivida, rom qarTvelebma warsulSic ki uaryves yovelgvari<br />

kulturul-eklesiuri urTierToba somxebTan...~ 76<br />

ganxeTqileba, romelsac qarTveli da somexi istorikosebis Tanaxmad,<br />

Sedegad mohyolia `ganyofa~ am <strong>eklesia</strong>Ta Soris, Sedegi yofila imdroindeli<br />

politikuri situaciisa.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

451<br />

p. ingoroyva kargad gadmoscems qveynis mdgomareobas: `iberiaSi me-6<br />

saukunis 70-ian wlebSi moxda ajanyeba iranelTa batonobis winaaRmdeg, rac<br />

dasrulda erovnuli xelisuflebis aRdgeniT iberiaSi, magram mdgomareoba<br />

iberiis am axali xelisuflebisa ar iyo mtkice; amis gamoxatulebaa, kerZod,<br />

is faqtic, rom iberiis xelisuflebis meTauri atarebs ara `mefis~, aramed<br />

`erismTavris~, anda `didi eris<strong>Tavi</strong>s~ tituls. im dros arsebul saerTa-<br />

Soriso viTarebaSi iberiis Zveli `samefos~ aRdgena ver moxerxda.<br />

iberiis am axal xelisuflebas uxdeba meryeoba or gareSe Zalas _ iransa<br />

da bizantias Soris. 590-604 wlebSi iberia bizantiis gavlenis sferoSi<br />

moeqceva; Semdeg 605 wlidan, vidre 620-ian wlebamde, iberiaSi isev iranis<br />

batonoba damyarda; xolo 620-iani wlebidan irakli keisris aRmosavleTSi<br />

laSqrobis droidan, iberia kvlav bizantiis gavlenis sferoSia moqceuli~. 77<br />

570-iani wlebidan 604 wlamde, roca saqarTvelo moqceuli iyo bizantiis<br />

gavlenis sferoSi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sruliad qalkedonituria da aRar<br />

imyofeba somxuri eklesiis zegavlenis qveS. miuxedavad amisa, am or moZme<br />

<strong>eklesia</strong>s mainc aqvs urTierTkavSiri, albaT, kulturul-sulieri. magaliTad,<br />

momavali qarTlis kaTalikosi kirioni daaxloebiT am periodSi jer somxeTSi<br />

moRvaweobs, sadac is episkoposia, Semdgom ki gadmodis qarTlSi.<br />

mdgomareoba sruliad icvleba 604 wlidan, bizantiaze sparseTis warmatebiT<br />

gamarjvebebisa da amierkavkasiis sparseTisadmi daqvemdebarebis Semdgom.<br />

Tuki 570-iani wlebidan, vidre 604-605 wlebamde <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> somxuri<br />

eklesiisagan sruliad damoukidebeli iyo, 604/5 wlebidan somxeTs ucdia<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> kvlav moeqcia <strong>Tavi</strong>si zegavlenis qveS iseve, rogorc iyo<br />

<strong>VI</strong> saukunis 50-70-ian wlebamde. 604/5 wlebidan somxuri eklesiis cdas _<br />

daemorCilebina <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, saqarTveloSi gamouwvevia sapirispiro<br />

reaqcia, rasac 607-609 wlebSi Sedegad mohyva `ganyofa~ qarTul da somxur<br />

<strong>eklesia</strong>Ta Soris. somexTa kaTalikosma abraamma aukrZala somxebs raime<br />

kavSiri hqonodaT qarTvelebTan. TviT somxuri wyaroebis Tanaxmad, somxuri<br />

eklesiisagan sruli damoukidebloba qarTveli eris yvela fenis survili<br />

yofila. maT saerTo miswrafebas axorcielebda qarTlis didi kaTalikosi<br />

kirioni. rogorc smbat marzpanis epistoledan Cans, somxuri mxare qarTvelebs<br />

afrTxilebda, rom Tu <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> kvlav gaagrZelebda somxeTisagan<br />

damoukideblobis kurss, igi amas Seatyobinebda sparseTis mefes da dasjida<br />

ara marto <strong>eklesia</strong>s, aramed saerTod qveyanas. marTlac, 614 wels<br />

sparseTis saxelmwifom gamosca brZaneba, romlis ZaliTac yvela qristiani<br />

ara marto amierkavkasiaSi, aramed mis mTel imperiaSi, unda damorCileboda<br />

somxur <strong>eklesia</strong>s, winaaRmdeg SemTxvevaSi, maT gaasaxlebdnen. Cans, 614 wlis<br />

e.w. `sparsuli krebis~ Semdeg, saqarTveloSi mravali monofiziti gaCenila.<br />

amas xels isic Seuwyobda, rom TviT erismTavari stefanozi sparsuli<br />

orientaciisa iyo da mtrulad daxvda berZnebs.


452 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

bunebrivia, antibizantiuri politikis gatarebisas, saqarTvelos mefemTavrebi<br />

antiqalkedonitebi iqnebodnen. antiqalkedonitoba ZiriTadi piroba<br />

iyo antibizantiurobisa. sparseTis TvalsazrisiT, antibizantiurobis gamoxatva<br />

dapyrobil qristianebs mxolod da mxolod antiqalkedonuri mrwamsis<br />

aRiarebiT SeeZloT. sparseTis mier dapyrobil saqarTveloSi antiqalkedonitoba<br />

aucilebeli iyo, magram es imave dros somxuri eklesiisadmi<br />

daqvemdebarebas niSnavda _ esec sparseTis mier moTxovnili antibizantiurobis<br />

gamoxatvis aucilebeli piroba iyo. Tu mosaxleobis, an qveynis<br />

romelime Temi im dros somxuri eklesiis mimarT loialur politikas<br />

daiWerda, <strong>Tavi</strong>s Tavs somxuri sarwmunoebis matareblad, an somxuri eklesiisadmi<br />

daqvemdebarebulad gamoacxadebda, mas garantirebuli hqonda sparseTis<br />

imperiisagan garkveuli SeRavaTebi da uSiSroeba. aseTi mdgomareoba mosaxleobaSi<br />

popularuls xdida `somxur sarwmunoebas~ _ `somxobas~.<br />

somexi istorikosis, ioane mamikonianis matianidan irkveva, rom antibizantiur<br />

politikas, ara marto saqarTvelos erismTavari atarebda, aramed<br />

antibizantiuri orientaciisa yofila <strong>VI</strong>I saukunis pirveli naxevris periodebSi<br />

mesxeTi (qvemo qarTlis, anu gugarqis antibizantiuroba cnobilia).<br />

ioane mamikonianis matianidan irkveva, rom `vaSden qarTvelTa (iverTa)<br />

mTavari, mflobeli mesxeTis mxareTa, iranis politikuri orientaciisa yofila,<br />

xolo misi diswuli hamami (mflobeli zRvispira mxarisa _ lazeTisa)<br />

bizantiis orientaciis moRvawed Cans. rac Seexeba, vaSdenis uSualo samflobelos,<br />

e.i. mesxeTis mxareebs (Woroxidan _ vanandamde, e.i. sakuTriv<br />

klarjeTis CaTvliT), aq vaSdenis sikvdilis Semdeg, mTavrad damjdara<br />

vaSdenis Ze jojiki. iranis Sahs xosro-farvizs qarTvelTa (iverielTa)<br />

mTavris jojikisaTvis uboZebia tituli marzpanisa... jojiki mesxeTis mxareTa<br />

mTavari yofila <strong>VI</strong>I saukunis pirveli naxevaris manZilze. mematianis<br />

sityviT, `vaSdenis-Ze jojik, qarTvelTa (iverielTa) mTavari~ cocxali yofila<br />

<strong>VI</strong>I saukunis Sua wlebSiac, rodesac kavkasiaSi pirvelad Semovidnen arab-<br />

Ta razmebi~. 78<br />

arabebma, iseve rogorc sparselebma, dapyrobil amierkavkasiaSi Seqmnes<br />

erTiani administraciuli erTeuli, romelsac uwodes `arminia~. dapyrobili<br />

qarTli `arminiaSi~ Sedioda, ise rogorc albaneTi da TviT somxeTi.<br />

ase rom, administraciuli centri kvlav somxeTSi iyo, rogorc sparsTa<br />

batonobisas. gansxvaveba imaSi mdgomareobda, rom sparselebma amierkavkasiaSi<br />

<strong>qarTuli</strong>, albanuri da somxuri eklesiebisagan erTi sarwmunoebrivsaeklesio<br />

erTeuli Seqmnes, xolo arabebma _ erTi administraciul-samoqalaqo<br />

erTeuli. mogvianebiT (IX <strong>saukuneSi</strong>) arabebma am administraciuli<br />

erTeulis meTaurad, anu vostikanad (amirad) erovnebiT somxebi daniSnes,<br />

romelTac somexTa, qarTvelTa da arabTa xelisufali _ ufalTufalic<br />

ewodeboda. safiqrebelia, rom qarTvelTa qveynis somexi xelisufali qarTlSi<br />

somxuri eklesiis poziciebs ganamtkicebda da ar Seasustebda.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

453<br />

rogorc zemoT moyvanilidan Cans, `ganyofa~ asureli mamebis mier dawyebuli<br />

qarTul da somxur <strong>eklesia</strong>Ta Soris daagvirgvina kirion kaTalikosma<br />

607-609 wlebSi, magram 613-614 wlidan somxur sarwmunoebas kvlav<br />

aqtiuri zemoqmedeba aqvs qarTlze, ase grZeldeba <strong>VI</strong>I saukunis manZilze<br />

da Semdgom, TiTqmis X-XI saukuneebamde. amis erTi magaliTi mocemulia<br />

wyaroSi, romelsac mokled `sityvisgeba efTvime grZelisa sosTenis mimarT~<br />

hqvia. aq gadmocemulia, rom TviT mefe bagratis iseTi upirvelesi<br />

saxelmwifo moxele, rogoricaa mwignobarTuxucesi, sarwmunoebiT iyo ara<br />

qalkedoniti, rogorc mosalodnelia, aramed monofiziti. es monofiziti<br />

mwignobarTuxucesi erovnebiT qarTvelia da ara somexi. es iqidan Cans, rom<br />

avtors qalkedonitoba qarTvelTa erovnul sarwmunoebad miaCnia, amitomac<br />

am monofozits, romelic ar misdevs <strong>Tavi</strong>si eris sarwmunoebas, `Sinagamcems~<br />

uwodebs. is erovnebiT somexi rom yofiliyo, srulebiT ar eTqmoda<br />

`Sinagamcemi~. Sesabamisi teqsti aseTia: `maSin ukue iyo mwignobarTuxucesi<br />

mefisa saxelad efTvime. igica Tana-ziari iyo borotisa mis wvalebisa<br />

maTisa da Sinagamcemi sarwmunoebisa Cuenisa. aman azraxa sosTensa esreT,<br />

viTarmed...~ 79 Tu am <strong>saukuneSi</strong>c ki mwignobarTuxucesi monofiziti iyo, maSin<br />

xalxSic mravlad iqnebodnen monofiziti qarTvelebi. k. kekeliZis daskvnebi,<br />

am mxriv, samarTliania.<br />

`qarTul da somxur eklesiebs Soris `ganxeTqileba mzaddeboda <strong>VI</strong><br />

<strong>saukuneSi</strong> da damTavrda <strong>VI</strong>I saukunis damdegs _ 608 wels~. 80 im dros, roca<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong> daixsna mezobeli eklesiis zegavlenisagan, mas<br />

sWirdeboda avtoritetuli eklesiebisa da saeklesio moRvaweebis dadastureba<br />

sarwmunoebriv-kanonikuri TvalsazrisiT misi moqmedebis sisworis<br />

Sesaxeb. <strong>Tavi</strong>si moqmedebis sisworis dasadastureblad kirionma sarwmunoebriv<br />

sakiTxebze miwer-mowera gamarTa romis pap grigol didTan (590-604),<br />

ierusalimis patriarqTanac. `qronografis~ cnobiT, qarTlis kaTalikoss<br />

urTierToba hqonda antioqiis patriarq anastasi mRvdelmowamesTan, romelic<br />

kirionis Tanamedrove iyo. 81 kirions mWidro urTierToba daumyarebia<br />

bizantiis imperiis sapatriarqoebTan. amis gamo mas brali dasdes saxelmwifo<br />

RalatSi. pirvelsave epistoleSi abraam somexTa kaTalikosi kirions<br />

bralad sdebs bunebiT Tanaziarisagan, anu somxuri eklesiisagan ganSorebas<br />

da ucxo samefosTan (albaT, bizantiis sapatriarqoebTan) `siyvarulis<br />

erTobas~: `aris raRac, romelic daujereblad gveCvena: ucxo samefosTan<br />

rom Seqmna mefeTa-mefis monaTaganma siyvarulis erToba da bunebiT Tanamoziares<br />

gaSorde~. 82<br />

mefeTa-mefis monebaSi igulisxmebian TviT somexTa da qarTvelTa kaTalikosebi,<br />

da saerTod sparseTis imperiaSi moqceuli qveynebis mosaxleoba.<br />

kirioni sparseTis mier dapyrobili qveynis kaTalikosia, amitomac is mefe-<br />

Ta-mefis monaa. am `monis~ siyvarulis erToba `ucxo samefosTan~ imaSi


454 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gamoixateboda, rom qarTveli saeklesio moRvawe kavSirs daamyarebda `ucxo<br />

samefoSi~ Semaval saeklesio moRvaweebTan, antioqiisa da ierusalimis sapatriarqoebTan.<br />

marTlac, <strong>Tavi</strong>s pasuxSi kirioni daufaravad wers, rom mas<br />

sarwmunoebrivi erToba aqvs ierusalimTan: `...TumcaRa mefeTa-mefis monebi<br />

varT, sarwmunoeba ierusalimisa gvaqvs da gveqneba~. 83 `ierusalimis~ qveS,<br />

SesaZloa, ara marto ierusalimis, antioqiis sapatriarqoc igulisxmeba, radganac<br />

ierusalimi qristianobis samSobloa. marTlac, berZnuli `qronografi~,<br />

romelic <strong>Tavi</strong>s naSromSi gamoiyena efrem mcirem (`uwyebaA mizezsa qarTvel-<br />

Ta moqcevisasa~) wers, rom qarTlis sakaTalikosos kavSiri aqvs antioqiis<br />

patriarq anastasi mRvdelmowamesTan. es cnoba kargad Seefardeba <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I<br />

saukuneTa mijnaze qarTlis sakaTalikosoSi Seqmnil viTarebas.<br />

arseni safareli<br />

`erTobisdroindeli~ somexi kaTalikosebis<br />

Sesaxeb<br />

<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qarTul da somxur <strong>eklesia</strong>Ta Soris `erTobis~ xasia-<br />

Tis gamorkvevisaTvis moviyvanT arseni safarelis mier moxseniebul somex<br />

kaTalikosTa rigs, romelTac, ase Tu ise, gavlena hqoniaT qarTul <strong>eklesia</strong>ze.<br />

qarTul da somxur <strong>eklesia</strong>Ta `ganyofa~ ar unda gavigoT ise, TiTqosda<br />

kavkasiur adgilobriv <strong>eklesia</strong>Ta Soris moxda lokaluri saxis ganxeTqileba:<br />

sinamdvileSi aq globalur saeklesio movlenasTan gvaqvs saqme.<br />

arseni safarelica da qarTveli mematianeebic aRniSnaven, rom erTian msoflio,<br />

anu kaTolike-sayovelTao <strong>eklesia</strong>Si moxda ganxeTqileba, ramac <strong>Tavi</strong>si<br />

gavlena iqonia qarTul <strong>eklesia</strong>ze. berZnuli (anu rom-berZenTa imperiis),<br />

somxuri, <strong>qarTuli</strong> da sxva eklesiebi erTian msoflio kaTolike, anu sayovelTao<br />

<strong>eklesia</strong>s warmoadgenda. am erTian msoflio <strong>eklesia</strong>s garkveuli<br />

mizezis gamo Camoscilda somxuri <strong>eklesia</strong>. roca <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis<br />

cnobili gaxda, rom erTian msoflio <strong>eklesia</strong>s Camoscilda somxuri <strong>eklesia</strong>,<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m maSinve gawyvita saeklesio-kanonikuri urTierToba<br />

somxur <strong>eklesia</strong>sTan.<br />

sayovelTao msoflio <strong>eklesia</strong>s qarTveli mematianeebi xSirad `berZnul~<br />

<strong>eklesia</strong>s uwodebdnen, radganac msoflio saeklesio centri, marTlac, berZenTa<br />

imperias moicavda.<br />

arseni safareli wers: `sparsTa mefeni aiZulebdes somexTa, raATa gane-<br />

Sornen berZenTa sarwmunoebasa~. 84 ufro adre sparsTa mefe avaldebulebs<br />

somxebs `ganyofisaTYs berZenTagan~ 85 . jer xdeba `berZenTagan~ somxebis `ganyofa~,<br />

xolo Semdeg `qarTlisagan~ somxebis daSoreba. `xolo qarTli yoveli da<br />

meoTxedi somxiTisa ganeyennes KelT-dasxmasa mRdelobisasa somexTagan~. 86


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

455<br />

ganyofisdroindeli somexi kaTalikosebi arian:<br />

1. nerse mijini _ nerse II, kaTalikosi somexTa (548-557). moiwvia ori<br />

saeklesio kreba dvinSi, <strong>eklesia</strong> mimarTa monofizitobisaken. Tanamedrovea<br />

xosro I, anuSirvanisa (531-579), sparseTis Sahisa, romlis mmarTveloba sasanidebis<br />

saxelmwifos didi siZlieris periodi iyo. arsenis mixedviT, dvinis<br />

krebis Semdeg iqmna `cilobaA didi Soris somxiTisa da qarTlisa~. 87 es<br />

ciloba naxevari saukune mainc gagrZelebula, vidre kirionamde. cilobis<br />

mizezi Semdegi yofila: `...krebaA yves somexTa qalaqsa dvinsa da SeCuenebiT<br />

gandges aRsarebisagan wmidisa kaTolike eklesiisa da ganeyennes oTxTa<br />

sapatriarqoTagan da gardaaqcies aRTqumai, igi, romeli daudva wmidaman<br />

grigoli kesaria eklesiisa, ukunisamde ara ganSorebad misgan KelT-dasxmaA<br />

episkoposebisa somxiTisaA da rameTu somxiTman brZanebaA moiRo spars-<br />

Ta mefisagan KelT-dasxmaA episkoposebisa <strong>Tavi</strong>T TYsiT... iqmna ciloba didi<br />

Soris somxiTisa da qarTlisa~. ese cilobaA iyo Soris somexTa da qarTvelTa<br />

dReTa nerse kaTalikozisa somexTasa...~ 88<br />

wmida grigolis mier daarsebuli somxuri <strong>eklesia</strong> kesariis <strong>eklesia</strong>s<br />

eqvemdebareboda. arsenis Tanaxmad, wmida grigols aRTqma hqonia dadebuli,<br />

rom somxuri <strong>eklesia</strong> ukunisamde ar ganSordeboda msoflio erTian kaTolike,<br />

anu sayovelTao <strong>eklesia</strong>s, kerZod, ar ganSordeboda oTx sapatriarqos,<br />

romelTa erTobac msoflio <strong>eklesia</strong>s warmoadgenda. somxuri <strong>eklesia</strong> msoflio<br />

<strong>eklesia</strong>sTan dakavSirebuli yofila kesariis eklesiis saSualebiT,<br />

romelic, <strong>Tavi</strong>s mxriv, erT-erT sapatriarqoSi Sedioda. somxuri <strong>eklesia</strong><br />

iseTi xarisxiTaa dakavSirebuli kesariis <strong>eklesia</strong>sTan, rom mas ufleba ara<br />

aqvs `<strong>Tavi</strong>T TYsiT~ akurTxos episkoposebi. es kesariaSi unda moxdes, anda<br />

kesariis nebiT unda aRsruldes.<br />

nerses dros mowveul krebas somxuri <strong>eklesia</strong>, faqtobrivad, ganuSorebia<br />

msoflio eklesiisgan, radganac sparsTa mefis nebiT am krebas miuRia<br />

gadawyvetileba kesariis nebarTvis gareSe TviT somxur <strong>eklesia</strong>sve ekurTxebina<br />

episkoposebi _ moexdina `...KelT-dasxma episkoposebisa <strong>Tavi</strong>T TYsiT~.<br />

im epoqaSi, msoflio eklesiis erTianobis ideidan gamomdinare, somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s (da albaT, sxva adgilobriv eklesiebsac, maT Soris, qarTulsac)<br />

ara hqonia ufleba, <strong>Tavi</strong>si episkoposebi, an kaTolikosi daesva ise, rom amis<br />

Sesaxeb ar miemarTa mezobeli eklesiebisaTvis. `faustos buzandis erTi<br />

cnobis analizis Semdeg n. adonci wers: `somxebs saSualeba ar hqondaT<br />

daedginaT <strong>Tavi</strong>si episkoposebi, an kaTolikosi, mezobel eklesiebTan mimarTvis<br />

gareSe~. 89<br />

arseni safarelis mixedviTac, imis Semdeg, rac somxurma <strong>eklesia</strong>m kesariasTan<br />

kavSiri gawyvita, somxeTSi aRar icodnen, sad ekurTxebinaT, anda<br />

rogor ekurTxebinaT <strong>Tavi</strong>anTi episkoposebi. aseTi dabneulobis dros maT<br />

sxva veraferi moifiqres _ ganmoarCies somexi episkoposi, romlis samwyso


456 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

yvelaze axlos iyo kesariis <strong>eklesia</strong>sTan da mas daavales axali somexi<br />

episkoposebis kurTxevisaTvis Tanxmobis gacema. am somxurma saepiskoposom<br />

Secvala kesariis <strong>eklesia</strong>. taronis saepiskoposo, misi kesariasTan teritoriuli<br />

siaxlovis gamo, arsenis Tanaxmad, kesariis eklesiis Semcvleli<br />

gaxda. formalurad TiTqosda yvelaferi Zveleburadve iyo _ episkoposis<br />

axali kandidatis kurTxevis neba kvlav kesariis mxridan modioda: `... ara<br />

aqunda adgil, sadamca ikurTxes episkoposi, da ganisma somxiTsa, viTarmed<br />

gandges... Kel-dasxmisagan kesariisa... da mouvlines nerSapus, taronisa episkopossa...<br />

orTa Tana moyuasTa misTa, da hrques... Cuen ara guaqus saydari, sada<br />

Kelni davisxneT da mivhmarTeT Sensa keTilad msaxurebasa, raATa dagYdginne<br />

Cuen episkoposni~. 90<br />

arsenis Tanaxmad, episkoposTa kurTxevisaTvis aucilebeli iyo mezobeli<br />

eklesiis Tanxmoba, ufro metic, TiTqosda mezobeli <strong>eklesia</strong> adgenda episkoposebs.<br />

amitomac, srulebiT gasagebia arsenis gancxadeba imis Sesaxeb, rom<br />

`qarTli yoveli da meoTxedi somxiTisa ganeyenes xelTdasxmasa mRdelobisasa<br />

somexTagan~. arsenis Tanaxmad, msoflio sayovelTao <strong>eklesia</strong>sTan<br />

somxeTi kesariis saSualebiTaa dakavSirebuli, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ki _ somxuri<br />

eklesiis saSualebiT. `qarTvelni etyodes, viTarmed: `wmidaman grigoli<br />

saberZneTiT moguca Cuen sarwmunoebaA~. 91 radganac somxeTis episkoposebi<br />

kesariaSi aRar iReben xeldasxmas, amitomac aRarc qarTveli sam-<br />

Rvdeloeba miiRebs xeldasxmas somxeTSi.<br />

nerse kaTalikoss dvinSi meorejerac mouwvevia kreba iustinianesa (527-<br />

565) da xosros dros: `da kualad SeaCuenes wmidaA igi kreba qalkidonisaA~. 92<br />

arseni safarelis mixedviT, `qarTlisagan somxiTis~ ganyofa xdeba am<br />

nerse II-s dros, <strong>VI</strong> saukunis meore naxevarSi. qarTl-somxeTs erToba hqonia<br />

<strong>VI</strong> saukunis pirvel naxevarSi, kerZod 506-520-iani wlebidan 550-ian wlebSi<br />

mowveul dvinis I krebamde.<br />

arseni safarelis TxzulebaSi nerse II da kirioni (595-610) TiTqosda<br />

Tanamedroveni arian, magram arseni gulisxmobs imas, rom kirionis dros<br />

ukiduresad oficialurad gamwvavda is winaaRmdegoba, rac nerses dros<br />

daiwyo or <strong>eklesia</strong>s Soris.<br />

2. ioane II gabeleneli (557-574) somxeTis kaTalikosi agrZelebda nerses<br />

kurss. man SemoiRo somxur <strong>eklesia</strong>Si jer kidev <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> dadasturebuli<br />

praqtika ziarebisas aufuebeli purisa da wyalgaureveli Rvinis<br />

xmarebisa. arseni aRwers nerse II-is mier mowveul dvinis krebas da Semdeg<br />

iqve urTavs cnobas nerses Semdgomi kaTalikosis ioane gabelenelis mier<br />

manaskertSi mowveuli krebis Sesaxeb. `s. kakabaZe Tvlida, rom arsenis mier<br />

dasaxelebuli manazkertis kreba da misi meTauri ioane kaTalikosi _<br />

arian ara 726 wlis kreba da ioane oZuneli (718-729), aramed kaTalikosi<br />

ioane gabeleneli (557-574) da mis mier <strong>VI</strong> saukunis 60_ian wlebSi mowveu-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

457<br />

li somxuri adgilobrivi saeklesio kreba~. 93 am krebas daudgenia ziarebisas<br />

wyalgareuli Rvinisa da safuariani puris miRebis akrZalva. marTalia,<br />

am krebis Semdgom <strong>VI</strong>I saukunis garkveul periodebSi somxuri eklesiis<br />

qalkedonituri aRmsareblobis gamo es dadgenileba irRveoda, amitomac<br />

saWiro gaxda 726 wels manaskertis krebaze am dadgenilebis kvlav gamotana<br />

da damtkiceba. somxuri eklesiis praqtikaSi ziarebisas wyalgaureveli<br />

Rvinis xmarebas adasturebs <strong>VI</strong> msoflio kreba. `<strong>VI</strong> msoflio saeklesio<br />

krebis kanonebis 32-e muxli ukve am praqtikis winaaRmdeg aris mimarTuli~.<br />

94 arseni safarelis mixedviT, ziarebisas wyalgaureveli Rvinisa da<br />

aufuebeli puris xmareba SemouRia nerse II-is Semdgom kaTalikos ioanes, IV<br />

saukunis meore naxevarSi. am cnobas iqve adasturebs da amtkicebs arseni<br />

imiT, rom ioane gabelenelis Semdgomi kaTalikosi mose elivardeli (574-<br />

604) Zalze mtkiced icavs ziarebisas wyalgaureveli Rvinisa da aufuebeli<br />

puris miRebis wess. ufro metic, is dascinis ziarebisaTvis saWiro RvinoSi<br />

wylis garevasa da puris afuebas. uwodebs am wess berZnebis mier SemoRebuls.<br />

afuebul purs dacinviT `furnids~ uwodebs, wyalgareul Rvinos ki _<br />

`Termons~. aqedanac Cans, rom ara 726 wlis manaskertis krebas gulisxmobs<br />

arseni `ioanes mier mowveul krebaSi~, aramed <strong>VI</strong> saukunis meore naxevris<br />

somxuri eklesiis krebas, romelsac ziarebis zemoT moyvanili wesi daudgenia,<br />

da romelsac mtkiced icavs <strong>VI</strong> saukunis momdevno kaTalikosi mose.<br />

3. mose elivardeli (574-604), somxeTis kaTalikosi, antiberZnuli orientaciisaa.<br />

is ar midis konstantinopolSi, sadac miwveuli iyo molaparakebisaTvis,<br />

amayad acxadebs: `ara wiaRvKde mdinaresa azatsa, romel ars sazRvari<br />

sparsTaA, ara vWamo furnidi berZenTa da arca vsua Termoni maTi~. 95<br />

mose ar apirebs sparsTa saxelmwifos datovebas, romelSic somxeTic Sedioda,<br />

da araTu molaparakeba, aramed berZnebTan ziarebac ki ar surs.<br />

berZnuli ziarebis wesi misTvis sruliad miuRebelia.<br />

mose elivardelis dros somxuri <strong>eklesia</strong> orad gaiyo. erTi, monofizituri<br />

nawilis kaTalikosi TviT mosea, meore, qalkedonituri nawilisa ki _<br />

ioane kogoviteli. `591 wels mavrikesa da xosros Soris dadebuli zaviT<br />

airaratis umetesi nawilis somxeTis bizantiur nawilSi moeqca, male gaqalkedonitda<br />

da kaTalikosadac qalkedoniti ioane kogoviteli daudga~. 96 male<br />

srulebiT icvleba saerTaSoriso mdgomareoba, iniciativas iRebs sparseTi,<br />

gadadis Setevaze da ipyrobs qalkedonitur somxeTs. sebeosis cnobiT,<br />

`sparselebi basianSi Casulan xosros mefobis me-18 wels. (591+18=609),<br />

daumarcxebiaT berZnebi, alya SemourtyamT karnu qalqisaTvis da auRiaT...~<br />

97 arseni wers: `iqmna homi igi basianisa, romelsa iZlivnes ionni<br />

sparsTagan... amas welsa war-ityuena karnu-qalaqi ahmadisagan da iohane<br />

kaTalikosi, romeli iyo nawilsa berZenTasa da amave welsa gadasxna mose<br />

kaTalikozman mRdelni TYsisa Kelisagan. iohanes kerZni, da warvides romeln-


458 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ime taos romelnime ionTa Tana~. 98 ueWvelia, am winadadebaSi gadamwers<br />

SemTxveviT erTmaneTisaTvis gadaubams ori, sul sxvadasxva winadadeba.<br />

sparsTa mier qalkedonituri somxeTis dapyrobis dros kaTalikosi iyo<br />

ara mose, aramed abraami, amitomac winadadeba _ `...amasve welsa ganasxna<br />

mose...~ 99 ar zis <strong>Tavi</strong>s adgilze. Tu es ase ar aris da gadamwers Secdoma<br />

ar dauSvia, maSin gamodis, rom arsens tao ar miaCnia somxuri eklesiis<br />

nawilad, radganac sparselebma daipyres ara marto airarati, aramed taoc<br />

da samxreTi saqarTveloc _ mesxeTi. cxadia, tao somxeTis nawili rom<br />

yofiliyo, an somxur <strong>eklesia</strong>Si Semavali provincia, masze <strong>Tavi</strong>s uflebas<br />

ganaxorcielebda somxeTis monofiziti kaTalikosi taos sparsTagan dapyrobis<br />

dros (ise, rogorc airaratze) da somexi samRvdeloeba taoSi ar<br />

gadavidoda. SeiZleba tao _ qarTlis erT-erTi provincia _ somxuri eklesiis<br />

zegavlenis qveS, mis SemadgenlobaSi Semavali maSin iyo, roca<br />

saerTod <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> iyo somxuri eklesiis zegavlenis qveS 506-20iani<br />

wlebidan 551-570-ian wlebamde, 590-ian wlebSi is qalkedonitur somxur<br />

<strong>eklesia</strong>Si Sedioda. qalkedonituri somxuri eklesiis gaqroba-ganadgurebis<br />

kvalobaze tao <strong>Tavi</strong>s deda qarTul <strong>eklesia</strong>s ubrundeba da nelnela<br />

iSorebs aramSobliur somxur enobriv kvals.<br />

4. abraham albaTaneli (607-615), kaTalikosi somxeTisa. abraamis dros<br />

`gandevna kYrion qarTlisa kaTalikozman mose episkoposi curtavisaA saydrisagan<br />

TYsisa... iTxova abraham kYrionisagan saydari misi, xolo igi ara<br />

erCda mas da ganzYnda cilobaA igi Soris maTsa~. 100 aqedan Cans, rom<br />

arsenis Tanaxmad, kirionma qarTul <strong>eklesia</strong>Si Semavali curtavis eparqiidan<br />

gandevna episkoposi: `gandevna... saydrisagan Tvisisa~. aq igulisxmeba<br />

ara kirionis `saydari~, aramed curtavelis saepiskoposo `saydari~. abraami<br />

sTxovs kirions, gadasces somxur <strong>eklesia</strong>s mTliani eparqia curtavisa:<br />

`iTxova abraham kYrionisagan saydari misi~. kirionma ar gadasca curtavis<br />

eparqia (`saydari~) somxur <strong>eklesia</strong>s, ramac gamoiwvia urTierTSecileba _<br />

`ganzYnda ciloba~.<br />

5. komitasi (daaxl. 614-630), somxeTis kaTalikosi, monawileobda `sparsul<br />

krebaSi~ 614 wels. iyo mdidari, antiqalkedoniti. man gamoaCina ioane<br />

mairavaneli, anu mairagomeli. mis dros Seicvala `kanoni da wesni pirvelni~,<br />

TviT gamosca axali kanonebi, romlis gamoc `aiSala Zueli da ver daamtkices<br />

axali, aramed yoveli kaci TYs-TYs saxeobs vidre moaqamomde~. 101 e.i.<br />

komitasis droidan arseni safarelis dromde somxeTis saeklesio cxovreba<br />

aSlilia. arsenis azriT, `ese yoveli qmna KeliTa gancofebulisa ioane<br />

maAreguemelisaATa. 102<br />

6. qristefore apahuneli (628-630), somxeTis kaTalikosi, mteri iyo ioane<br />

mairagomelisa. igi taxtidan Camoagdes.<br />

7. ezra faraznakerteli (628-642), somxeTis kaTalikosi. mis dros `somxuri<br />

<strong>eklesia</strong> kvlav dauaxlovda diofiziturs, Tumca, monoTelitobis niadagze,


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

459<br />

rac wyvetilebiT 726 wlamde gagrZelda~. 103 mis dros kvlav aRorZinebula<br />

komitas-mairagomelis wvaleba. aRivsoo, _ wers arseni, `queyanaA somxiTisaA<br />

sikudilisa momtyuebeliTa swavliTa~. 104 misTvis herakle keisars sparse-<br />

Tis damarcxebis Semdeg ubrZanebia saeklesio krebis mowveva karnu-qalaqs.<br />

somxurma <strong>eklesia</strong>m, arsenis Tanaxmad, am krebaze aRiara `marTali~ sarwmunoeba,<br />

anu qalkedonitoba. karnu-qalaqis, anu Teodosiopolis kreba, romelzedac<br />

somexTa sapatriarqom qalkedonitoba aRiara, TariRdeba 632 wliT. arseni<br />

wers: `movida herakle mefe somxiTs da ixila wvalebaA somexTaA da friad<br />

Sewuxna warwymedisa maTisaTYs... brZana krebaA didi yofad episkoposTa da<br />

moZRuarTa somxiTisaTa da miwera wigni ezra kaTolikozisa da aznaurTa,<br />

raATa Semokrben karnu-qalaqs da gamoiZion sarwmunoebaA krebisaTYs. qalkidonisa<br />

da cnan WeSmaritad ori bunebaA qristHsi somexTa da moiwivnes<br />

yovelni erTobiT winaSe mefisa da gamoiwuliles mesamed mravliTa ZiebiTa<br />

da daamtkices marTali. da daemorCilnes somexni ficiT KeliTweriliTa...<br />

da viTar uk-moiqces dvins, miiqces masve nebasa wymedulsa...~ 105 kaTalikos<br />

ezras ebrZvis ioane mairagomeli.<br />

8. nerse iSxneli (641-661), somxeTis kaTalikosi, kaci Rirsi da marTlmorwmune.<br />

gandevna da dasaja ioane mairagomeli. mas ixsenebs giorgi<br />

merCule IX <strong>saukuneSi</strong>o, _ wers is, _ `nebiTa RvTisaTa iqmna saba episkopos<br />

iSxans zeda, netarsa nerse kaTalikozisa aRSenebulsa kaTolike <strong>eklesia</strong>sa<br />

da saydarsa missa, romeli weliwadTa mravalTa daqvrivebul iyo~. 106<br />

marTalia, nerse somxeTis kaTalikosi iyo, magram qalkedoniti, amitom mas<br />

merCule netars uwodebs, arseni ki _ marTlmorwmunes. SeiZleba nerse taoeli<br />

qarTveli iyo, somxuri eklesiis wevri ise, rogorc taos qarTveloba.<br />

SeiZleba misi qarTvelobis gamo, somex kaTalikosTa Soris gansakuTrebuli<br />

simpaTiiT TiTqmis mas erTaderTs moixsenieben qarTveli istorikosebi.<br />

9. anastasi (661-667) somxeTis kaTalikosi, TiTqmis qalkedoniti.<br />

10. israeli (667-677) somxeTis kaTalikosi. man ioane mairavanelis sikvdilis<br />

Semdeg gandevna misi mowafeebi. arseni am kaTalikosis Semdeg arc<br />

erT sxva somex kaTalikoss ar axsenebs (TariRebisaTvis ix. iqve, z. aleqsi-<br />

Zis komentarebi).<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d<br />

gamocxadeba <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis Rirseba miuRia <strong>VI</strong>I<br />

<strong>saukuneSi</strong>. am saukunis meore naxevarSi jer antioqiis sapatriarqos uRiarebia<br />

es, ganusazRvravs misi iurisdiqciis sazRvrebi, xolo Semdeg <strong>VI</strong><br />

msoflio saeklesio krebas daudasturebia. masac aseve ganusazRvravs <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi. aRsaniSnavia, rom msoflio krebis mier


460 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gansazRvruli iurisdiqciis sazRvrebi <strong>qarTuli</strong> eklesiisa gansxvavdeba<br />

antioqiis sapatriarqos mier aRiarebuli iurisdiqciis sazRvrebisagan.<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTi, romelSic moyvanilia es cnobebi, gadmogvcems,<br />

rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs patriarqis titulis tarebis ufleba mieca,<br />

swored am dros, jer antioqiis sapatriarqos, xolo Semdeg <strong>VI</strong> msoflio<br />

krebis mier.<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTis cnobebs, Cans, adasturebs ucxoeTSi aRmoCenili<br />

epigrafikuli masalac.<br />

saqarTvelos farglebs gareT guTeTSi aRmoCenila <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisis<br />

berZnuli warwera, romelSic <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs `patriarqi~<br />

ewodeba. xersonis arqeologiuri gaTxris dros aRmoCenila marmarilos<br />

fila berZnuli warweriT: `goTiis marTlmadidebeli mosaxleoba 750 wels<br />

irCevs <strong>Tavi</strong>s moZRvrad (winamZRvrad) Rirs (wmida) ioanes da gzavnis mas<br />

iberiis sapatriarqo taxtze, sadac igi episkoposad ekurTxa da sadac<br />

Seucvlelad icaven saeklesio WeSmariti sarwmunoebis dogmebs. 107<br />

guTeTis samwyso, rogorc am warweridanac Cans, Zveli saeklesio tradiciebisa<br />

da wesebis erTguli yofila. aq qarTul <strong>eklesia</strong>s `sapatriarqo saydars~<br />

ar uwodebdnen, mas es Rirseba karga xnis miRebuli rom ar hqonoda. am<br />

warweris Tanaxmad, 750 wels <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ukve sapatriarqo <strong>eklesia</strong>a.<br />

arsebobs sxva wyaroebic, romelTa analiziTac SeiZleba davaskvnaT, rom<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauri iseve atarebda patriarqis tituls <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>,<br />

rogorc mezobel <strong>eklesia</strong>Ta meTaurebi amierkavkasiaSi.<br />

cnobilia, rom amierkavkasiis sam _ qarTlis, albaneTis da somxeTis<br />

eklesiebs mWidro urTierToba hqondaT, magram Zvel somxur da albanur<br />

wyaroTa Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> tols ar udebda arc somxur da, miT<br />

umetes, arc albanur <strong>eklesia</strong>s. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s pativsa da Rirsebas<br />

albanurze ufro maRla ayenebda. uxtanesisa da sxva istorikosTa Tanaxmad,<br />

ganxeTqileba qarTul da somxur eklesiebs Soris imas gamouwvevia, rom<br />

raRac mizeziT somxuri eklesiis meTaurs albaneTis eklesiis mamamTavari<br />

ufro maRla dauyenebia, vidre <strong>qarTuli</strong> eklesiisa. qarTveli mamamTavari<br />

Zalze ganawyenebula, radganac mas <strong>Tavi</strong>si pativi ufro metad miaCnda, vidre<br />

albaneTis mamamTavris pativi. aqedan is daskvna SeiZleba gamovitanoT, rom<br />

Tu <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> somxeTis eklesiisa da gansakuTrebiT ki, albaneTis eklesiis<br />

meTaurs hqonda tituli patriarqisa, aucileblad amave tituls <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meTauric atarebda.<br />

adreuli Sua saukuneebis <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriis sakiTxebis rkvevisas,<br />

aucileblad mxedvelobaSi unda iqnas miRebuli albaneTisa da somxe-<br />

Tis <strong>eklesia</strong>Ta istoriis masalebi. am eklesiebs hqondaT msgavsi struqtura<br />

da erTnairad iyvnen mowyobilni. am <strong>eklesia</strong>Ta erTmaneTTan Sedareba da<br />

erTi eklesiis magaliTze meore eklesiisaTvis daskvnis gamotana SeiZleba


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

461<br />

TiTqmis IX-X saukuneebamde. es iTqmis gansakuTrebiT qarTlisa da albane-<br />

Tis eklesiebze, radganac, Tu somxeTis <strong>eklesia</strong>s lider <strong>eklesia</strong>d miaCnda<br />

<strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong>, qarTlisa da albaneTis eklesiebi Tanabar uflebriv mdgomareobaSi<br />

iyvnen, Tumca, qarTlis eklesiis meTaurs ufro meti pativi hqonia,<br />

vidre albaneTis eklesiisas (qarTvel ierarqTa mtkicebiT).<br />

bunebrivia, Tu <strong>qarTuli</strong> eklesiis pativi aRemateboda albaneTis eklesiisas,<br />

maSin <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> meti uflebebiT isargeblebda; Tu albaneTis <strong>eklesia</strong><br />

V-<strong>VI</strong>I saukuneebSi albaneTSive akurTxebda mirons, aseTi ufleba qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>sac eqneboda; Tu albaneTis kaTalikosi atarebda patriarqis tituls,<br />

aseTive uflebiT isargeblebda <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauric da a.S.<br />

Tu SeiZleba bizantiis imperiis gareT myofi amierkavkasiis <strong>eklesia</strong>Ta<br />

uflebriv mdgomareobaTa Soris paralelis gavleba, SeuZlebelia am dros<br />

erTmaneTs SevadaroT bizantiis imperiaSi Semavali eklesiebisa da <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis uflebebi. imis Semdeg, rac <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Camoscilda<br />

amierkavkasiis eklesiebs da umWidroesi kavSiri daamyara bizantiis <strong>eklesia</strong>sTan,<br />

gansakuTrebiT XI saukunis Semdeg, <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela Zveli<br />

ufleba TiTqmis xelaxali msjelobisa da aRiarebis sagnad iqca.<br />

mose kalankatuelis `alvanTa qveynis istoria~ Zalze mniSvnelovani<br />

wyaroa albaneTis da agreTve saqarTvelos istoriisaTvisac. is Seicavs<br />

masalebs X saukunis naxevramde. zogierT mkvlevarTa TvalsazrisiT, am<br />

wignis I da III <strong>Tavi</strong>s erTi nawili dawerilia <strong>VI</strong>I saukunis TviTmxilveli<br />

avtoris mier. `... <strong>VI</strong>I saukunis avtors movses kalankatuacis gauTvaliswinebia<br />

xalxuri Tqmulebebi da gadmocemebi... samoqalaqo Tu sasuliero<br />

pirTa oficialuri mimowera, rac daculi unda yofiliyo monastrebsa da<br />

sasaxleebSi~. 108<br />

mose kalankatuelis `alvanTa qveynis istoriis~ Tanaxmad, albanuri eklesiis<br />

mamamTavrebi patriarqis tituls atareben wina saukuneebidan <strong>VI</strong><br />

saukunemde, aseve <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I da IX-X saukuneebSi. saerTod, am wignis Tanaxmad,<br />

albaneTis mamamTavari atarebs rogorc kaTalikosis, aseve patriarqis tituls.<br />

patriarqis tituli ara Tu ucxoa, aramed bunebrivicaa albaneTis kaTalikosisaTvis.<br />

mose kalankatuelis Tanaxmad, albaneTis <strong>eklesia</strong> garkveulad somxur<br />

<strong>eklesia</strong>zea daqvemdebarebuli; somxuri <strong>eklesia</strong> upiratesi <strong>eklesia</strong>a. miuxedavad<br />

amisa, somxuri eklesiis mamamTavari albaneTis mamamTavars uwodebs<br />

patriarqs da ase mimarTavs: `Cvens Tanamosaydre alvaneTis patriarqs~. 109<br />

asea <strong>VI</strong>I saukunis miwurulisaTvis.<br />

mose kalankatueli gadmogvcems aseT ambavs: albanTa qveynis erTi episkoposi<br />

gaigzavna honTa qveyanaSi maT gasaqristianeblad. episkoposma moaqcia<br />

honebi. honTa mTavrebma ramdenjerme dabejiTebiT sTxoves episkoposs, dar-<br />

Ceniliyo maTi qveynis mwyemsad. episkoposma upasuxa: `me ar SemiZlia dag-


462 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

eTanxmoT alvaneTis didi patriarqis wmida eliazaris gareSe... saWiroa<br />

Tqveni gonivruli azri werilobiT gaacnoT mTels alvaneTis qveyanas da<br />

patriarq eliazars, romelmac wmida eliSas droidan dRemde daamkvidra<br />

Crdilo-aRmosavleTiT erTi samociqulo taxti~. 110 honTa mTavarma ratom-<br />

Rac werili gaugzavna somxuri eklesiis mamamTavars da sTxova am episkoposis<br />

honTa qveyanaSi datoveba. somexma mamamTavarma upasuxa: `...amis ufleba<br />

mxolod Cvens Tanamosaydre alvaneTis patriarqs, eliazars, aqvs...~ 111<br />

zemoT moyvanili ambavi momxdara <strong>VI</strong>I sakunis damlevs, anda <strong>VI</strong>II saukunis<br />

pirvel wlebSi. ara marto am dros, aramed sxva saukuneebSic, albanTa<br />

qveynis kaTalikoss patriarqs uwodeben. `alvanTa qveynis istoriis~ erT<br />

TavSi, romelsac `alvaneTis mamamTavarTa saxelebi, wlebi da maTi moRvaweoba~<br />

ewodeba, naTqvamia: `... uwindel patriarqTa saqmeni, [moRvaweobis]<br />

dro da saxelebi dakargulan...~ 112 Cans, igulisxmeba Zveli droidan vidre<br />

<strong>VI</strong> saukunemde. <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> moRvawe kaTalikos abass patriarqis tituli<br />

aqvs. masze naTqvamia: `Semdeg iyo ufali abasi, romelmac somxuri welTaRricxvis<br />

dasawyisSi sapatriarqo taxti Coridan partavSi gadaitana...~ 113 e.i.<br />

551 wlisaTvis albanur <strong>eklesia</strong>s gaaCnia `sapatriarqo taxtis~ Rirseba.<br />

851 wlisaTvis albanTa kaTalikoss hovsefis dros, `misi patriarqobis<br />

mesame wels Sesrulda samasi weli somxuri welTaRricxvidan~. 114 IX saukunis<br />

am kaTalikoss patriarqi ewodeba iseve, rogorc X saukunis kaTalikoss,<br />

gagiks `misi patriarqobis meoTxe wels Sesrulda 400 weli somxuri wel-<br />

TaRricxvidan~. 114<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> patriarqis tituli aqvT ara marto albaneTis, aramed<br />

somexTa kaTalikosebsac.<br />

mose kalankatueli patriarqs uwodebs <strong>VI</strong> saukunis somexTa kaTalikoss<br />

_ moses da <strong>VI</strong>I saukunis somexTa kaTalikoss _ abraams.<br />

`movses patriarqis gardacvalebis Semdeg... patriarqad dasves WeSmariti<br />

da rCeuli kaci abraami~. 115<br />

rogorc zemoT moyvanilidan kargad Cans, <strong>qarTuli</strong> eklesiis mezobeli<br />

albaneTisa da somxeTis kaTalikosebi atarebdnen agreTve patriarqis tituls.<br />

patriarqis wodeba albaneTisa da gansakuTrebiT somxeTis mamamTavrebisaTvis<br />

bunebrivi iyo da araviTar uxerxulobas ar iwvevda <strong>VI</strong>I saukunisaTvis.<br />

albaneTis, qarTlisa da somxeTis mamamTavrebi da eklesiebi TiTqmis<br />

Tanabari uflebisa da Rirsebisa iyvnen. isini erTmaneTs tols ar udebdnen<br />

maSin, roca saqme eklesiis Rirsebasa da pativs Seexeboda, samive <strong>eklesia</strong><br />

Tavs samociqulo <strong>eklesia</strong>d Tvlida; samive eklesiis meTaurs kaTalikosi<br />

ewodeboda, amitomac gasakviri ar aris, rom maT patriarqis titulic hqonodaT,<br />

amitom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs iseve aqvs patriarqis<br />

tituli, rogorc misi mezobeli amierkavkasiis <strong>eklesia</strong>Ta meTaurebs.<br />

zemoT Cven moyvanili gvqonda erTi Zveli mematianis cnoba imis Sesaxeb,<br />

rom iustinianes saeklesio reformis Semdeg, <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, rac man mo-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

463<br />

ciqulTa nawilebi konstantinopolsa da ierusalimSi gadaitana da amiT<br />

sapatriarqoTa ricxvi gazarda, yvela qveynis <strong>eklesia</strong>, sadac mociquli iyo<br />

aRsrulebuli, Seecada sapatriarqo saydris Rirseba mieRo. aman sapatriarqoTa<br />

ricxvi gazarda. garda amisa, TviT sityva `mamamTavari~, romelic<br />

ewodeboda damoukidebel <strong>eklesia</strong>Ta meTaurebs, Targmania sityvisa `patriarqi~;<br />

uZveles dros yvela mamamTavars _ <strong>eklesia</strong>Ta meTaurs, patriarqi<br />

ewodeboda, mxolod Sua bizantiur epoqaSi mieniWa am sityvas gansakuTrebuli<br />

fasi _ imperiis interesebidan gamomdinare.<br />

somxuri da albanuri eklesiebi gansaxilvel <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>Tavi</strong>anT Tavs<br />

`kaTolike samociqulo~ eklesiebs uwodebdnen. somxuri <strong>eklesia</strong> samociqulo<br />

iyo, radganac mociqul Tadeozis mier iyo daarsebuli; albanuri <strong>eklesia</strong><br />

samociqulo iyo, radganac misi meTauri damkvidrebulia samociqulo<br />

taxtze mociqul eliSas Semdeg da kurTxeva uflis Zmis iakobisagan aqvs<br />

miRebuli. 116<br />

cxadia, Tu albanur da somxur eklesiebs samociqulo eklesiebi ewodebodaT,<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>sac samociqulo ewodeboda. marTlac, Cveni eklesiis<br />

istoriisaTvis gansakuTrebulad saintereso `qarTlis cxovrebis~ Teimuraziseul<br />

nusxaSi <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisis ambavTa Soris mocemulia cnoba,<br />

romelSic, kerZod, naTqvamia, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s ewodeba sveticxovlis<br />

(anu rac igivea, mcxeTis) wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong>, sapatriarqo<br />

<strong>eklesia</strong>. misi meTauri zis mociqulTa taxtze, mociqulTa magieria da aqvs<br />

wodeba patriarqisa. qarTul <strong>eklesia</strong>s mcxeTis, anu sveticxovlis sapatriarqo<br />

ewodeba.<br />

aRsaniSnavia, rom sxva ucxour eklesiebsac mTavari qalaqebis mixedviT<br />

aqvT saxeli, magaliTad romis, aleqsandriis, konstantinopolis, ierusalimis,<br />

moskovis sapatriarqoebi. qarTulsac aseve hqvia _ `wmida kaTolike<br />

samociqulo <strong>eklesia</strong> sveti-cxoveli~, anu `mcxeTis~. 117<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong>a, misi meTauri mociqulTa taxtze<br />

zis da mociqulTa magieria _ es ucvlel WeSmaritebad hqonda miCneuli<br />

qarTvelobas.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>I saukunis pirvel naxevarSi `qarTlis cxovrebis~<br />

Tanaxmad, srulebiT damoukidebeli <strong>eklesia</strong>a, romelmac miiRo sapatriarqo<br />

<strong>eklesia</strong>d wodebis Rirseba. male <strong>VI</strong>I saukunis meore naxevarSi mowveul<br />

msoflio saeklesio krebas daudasturebia <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo<br />

Rirseba. amis Sesaxeb `broseseuli~, `baraTaSviliseuli~, `falavandiSviliseuli~<br />

nusxebi weren:<br />

`qristes aqeT... iqna kreba meeqvse, 170 wmidaTa mamaTa konstantinopolis<br />

Sina meaTsametesa welsa poRonati konstantines mefobasa ... amis krebisa<br />

mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTvis, romel ars wmida<br />

mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa, viTarca wmidani samociqulo kaTolike


464 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>eklesia</strong>ni, sapatriarqoni. da iyos kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa<br />

Tana da akurTxevdes, mwysides da ganagebdes simarTliT mTavarepiskoposTa,<br />

mitropolitTa da episkoposTa da sawmysosa Tvissa qarTlsa, gamoRma-gaRma<br />

kaxeTsa, Saqsa, Sirvansa da midgmiT-wamosvliT mTisa adgilisaTa, svaneTisa<br />

da Cerqezis sazRvramdis, sruliad ovseTsa da yovelsa zemo-qarTlsa,<br />

samcxe-saaTabagosa. misTvis migviTvlia saqarTvelos <strong>eklesia</strong>ni _ pirveliTgan<br />

antioqiis krebisa mier ganpatiosnebul iyo, da am krebisa mier<br />

dagvimtkicebia patriarqad, rameTu nu iqnebian mitropoliti, nuca episkoposi<br />

kaTalikosisa Seundoblad ... odesca enebos Semzadeba da kurTxeva<br />

mironisa, akurTxos Tvissa <strong>eklesia</strong>sa....~ 118<br />

680-681 wlebSi Sesdga <strong>VI</strong> msoflio kreba, romelic monoTelitTa winaaRmdeg<br />

iyo mimarTuli. `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, es kreba Semdgara konstantine<br />

poRonatis (konstantine IV _ 668-685) mefobis mecamete wels. konstantine<br />

IV zeobis mecamete weli aris 681 weli, rodesac marTlac Catarda<br />

<strong>VI</strong> msoflio kreba.<br />

es kreba monoTelitTa winaaRmdeg iyo mimarTuli, monoTelitTa eresiarqi<br />

sxvebTan erTad iyo lazikis (fazisis) mitropoliti kironi, romelic<br />

qarTveli istorikosebis msjelobiT, igive egrisis arqiepiskoposi, qarTlis<br />

kaTalikosi kirionia. aqedan gamomdinare, <strong>VI</strong> msoflio krebas, pirdapir Tu<br />

arapirdapir, Sexeba hqonia qarTul <strong>eklesia</strong>sTan, msjeloba hqonia mis erTerT<br />

_ lazikis qveyanaze, <strong>qarTuli</strong> eklesiis ierarqze. amitomac, srulebiT<br />

araa moulodneli, am krebas ganesazRvra qarTul <strong>eklesia</strong>sTan dakavSirebuli<br />

sakiTxi. kerZod, ganesazRvra qarTul <strong>eklesia</strong>sTan msoflio (berZnuli)<br />

eklesiis mimarTeba, faqtobrivad eRiarebina iuridiulad ukve arsebuli<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba, romelic manamde antioqiis sapatriarqosac<br />

ucvnia _ `pirveliTgan antioqiis krebisa mier ganpatiosnebul<br />

iyo~ _ igulisxmeba (630-660-ian wlebSi) antioqiis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

sapatriarqo Rirsebis aRiareba.<br />

aucileblad yuradReba unda mieqces im faqts, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> (ise,<br />

rogorc mimdinare saukuneebSi) <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimxrobisaTvis, <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis <strong>Tavi</strong>s mxareze gadayvanisaTvis aqtiurad ibrZoda ori msoflio<br />

qristianuli banaki, romlebic siZlieriT tols ar udebdnen erTmaneTs<br />

aRmosavleTis regionSi. berZnul-bizantiuri banaki <strong>Tavi</strong>si didi samxedro<br />

ZaliT sxvadasxva xerxebiT cdilobda <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelmxriv moewyvita<br />

aRmosavlur-somxur-albanuri eklesiisagan. <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sinagani<br />

survili iyo CamoSoreboda aRmosavleTis <strong>eklesia</strong>s, romelSic qarTveloba<br />

<strong>Tavi</strong>si erovnuli gadagvarebis safrTxes xedavda da daaxloeboda bizantiis<br />

<strong>eklesia</strong>s. magram es procesi Zalze rTuli Sinagani winaaRmdegobebiT<br />

iyo aRsavse, garda amisa, arabi dampyroblebi, mose kalankatuelis Tanaxmad,<br />

yovelmxriv aZlierebdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, raTa igi win aRdgomoda bizan-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

465<br />

tiuri eklesiis gavlenas amierkavkasiaSi. mose kalankatueli gadmogvcems<br />

aseT ambavs _ dampyrobel arabTa umaRles xelisufalTan Civis somxeTis<br />

kaTalikosi, rom albaneTis <strong>eklesia</strong> apirebs <strong>Tavi</strong> daaRwios aRmosavlursomxur<br />

<strong>eklesia</strong>s da SeuerTdes bizantiur-berZnul <strong>eklesia</strong>s. kaTalikosi<br />

wers arab xelisufals _ `Cven da alvanebic erT rwmenas vemsaxurebiT _<br />

qristes RvTaebriobas, xolo alvaneTis axlandeli kaTalikosi, romelic<br />

partavSi zis, SeuTanxmda berZenTa keisars, ixseniebs mas locvebSi da<br />

qveyanas aiZulebs mis rwmenas daeTanxmos. icodeT Tqven es da gulgrilad<br />

nu SexedavT _ ubrZaneT, dasajon isini Tanaxmad <strong>Tavi</strong>anTi moqmedebisa...~ 119<br />

albanuri eklesiis ltolva berZnuli eklesiisaken arabTa mier Sefasebul<br />

iqna rogorc arabTa xelisuflebisagan gandgoma. amitomac, alvanelTa<br />

dasasjelad gaigzavna arabTa didi jari. am jaris meTaurs davalebuli<br />

hqonda albanelebi moeqcia somxur rjulze. arabi xelisufali wers somex<br />

kaTalikoss: _ `... gavgzavne iq Cemi sarwmuno msaxuri didi jariT da<br />

vubrZane: Cveni xelisuflebisagan ganmdgari alvanelebi Tqveni rjulis<br />

mixedviT simarTleze moaqcion~. 120 arabTa didi jariT albaneTSi Cavida<br />

somexTa kaTalikosi, somxuri sjulisagan ganmdgari albanelTa kaTalikosi<br />

daapatimra da erT qalTan jaWvebiT `fexiT-fexze~ gadaabmevina. berZnuli<br />

orientaciis momxre albanTa kaTalikosma es tanjva ver aitana da rva<br />

dRis Semdeg gardaicvala. xolo somexTa kaTalikosis win Seikriba albane-<br />

Tis umaRlesi samRvdeloeba, romelTac dasdes mtkice fici, rom arasodes<br />

somxur sarwmunoebas ar gadauxvevdnen da maradis ierarqiul daqvemdebarebaSi<br />

iqnebodnen somxur <strong>eklesia</strong>sTan. 121 es momxdara somxuri welTaRricxvis<br />

148, anu 699 wels.<br />

rogorc zemoT moyvanilidan Cans, <strong>VI</strong>I saukunis bolos, roca <strong>VI</strong> msoflio<br />

kreba Catarda, amierkavkasiaSi Zalze rTuli saeklesio viTareba iyo. bizantiuri<br />

orientaciis momxre eklesiebs arabebi sastikad sjidnen, arsebobda<br />

realuri safrTxe imisa, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c CamoeSorebinaT<br />

bizantiis saeklesio gavlenisagan, amgvar situaciaSi sruliad bunebrivi<br />

iqneboda msoflio krebas daekmayofilebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis miswrafeba<br />

sruli damoukideblobisaken, aRiareba imisa, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> arc<br />

erTi sxva romelime eklesiis ierarqiul damokidebulebaSi ar imyofeba,<br />

aravis ar eqvemdebareba, aramed TviTve aris samociqulo, Tanaswori sxva<br />

samociqulo eklesiebisa, sapatriarqo Rirsebis mqone, rom saqarTvelos<br />

eklesiis kaTalikosi (anu sayovelTao mTavarepiskoposi) msoflios sxva<br />

eklesiebis patriarqTa Tanasworia da TviTve aris patriarqi. unda SevniSnoT,<br />

rom albaneTis <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si damoukideblobis aseTi garantiuli<br />

dokumenti rom hqonoda <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, somxeTis kaTalikosi, albaT, naklebad<br />

gabedavda albaneTis kaTalikosis dasjas da misi eklesiis kidev<br />

ufro daqvemdebarebas, rogorc sarwmunoebrivi, ise ierarqiuli TvalsazrisiT.


466 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis orive mezobeli qveynis _ somxeTisa da<br />

albaneTis kaTalikosebs patriarqebs uwodebdnen, rogorc zemoT vwerdiT,<br />

orive <strong>eklesia</strong> samociqulod iyo miCneuli, orive <strong>eklesia</strong>s (somxeTisa da<br />

albaneTisa) gaaCnda zeTis _ mironis _ adgilze kurTxevis saukunovani<br />

praqtika. amitomac, igive uflebebi da igive praqtika gaaCnda qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>sac, anu <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> iseve iyo samociqulo-sapatriarqo <strong>eklesia</strong>,<br />

rogorc somxeTisa da albaneTis eklesiebi da adgilzeve, qarTlSi,<br />

akurTxebda mirons, rac <strong>VI</strong> msoflio krebam aRiara da daamtkica.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis ideologiiT, sapatriarqo <strong>eklesia</strong>s unda hqonoda samRvdeloebis<br />

cxra xarisxi: _ `berZnebma... Tqves, RmerTma daawesa cxra xarisxi<br />

<strong>eklesia</strong>Si, rogorc zeviT zecaSi, aseve aqac dedamiwaze da saydris Signi-<br />

To: patriarqi, romelic igive mamamTavaria, arqiepiskoposi, romelsac episkoposTa<br />

Tavs uwodeben, mitropolitebi, episkoposebi, mRvdlebi, arqidiakvnebi,<br />

diakvnebi, wignis mkiTxvelebi, mefsalmuneni...~ 122 uTuod am ideologiis gavlena<br />

aqvs `qarTlis cxovrebis~ CanarTs <strong>qarTuli</strong> sapatriarqos daarsebis<br />

Sesaxeb, romelSic CamoTvlilia patriarqis xelqveiT myof ierarqTa igive<br />

xarisxebi, romelic kalankatuels aqvs gadmocemuli. aq naTqvamia _ `iyos<br />

kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana da akurTxevdes, mwysides da<br />

ganagebdes simarTliT mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa..~, kalankatuelisa<br />

da `qarTlis cxovrebis~ monacemebis erTgvarovneba <strong>VI</strong>I saukunis<br />

saeklesio ierarqiis Sesaxeb ar aris ubralo damTxveva, rogorc erTi SexedviT<br />

Cans, aramed asaxavs im dros <strong>eklesia</strong>Si arsebul Tvalsazriss.<br />

kalankatueli aRwers, rom berZnuli <strong>eklesia</strong> ekamaTeboda somxur <strong>eklesia</strong>s<br />

ierarqiuli daqvemdebarebis Sesaxeb. berZnebi amtkicebdnen, rom msoflioSi<br />

arsebobs mxolod oTxi sapatriarqo _ aleqsandriis, antioqiis,<br />

romisa da efesosi. somxuri <strong>eklesia</strong> im dros arc erTs ar eqvemdebareboda.<br />

berZnebi mouwodebdnen somxebs, damorCilebodnen romelime patriarqs,<br />

ise, rogorc pirveli mTavarepiskoposi somxeTisa grigoli emorCleboda.<br />

`...gviCveneT patriarqi, romelsac emorCileba Tqveni arqiepiskoposi, is, romelic<br />

dRemde Cvens xelqveiT iyo, xolo Tu Tqven patriarqi da sxva samRvdeloni<br />

ara gyavT eklesiebSi, maSin arioziviT gzasacdenili mwvaleblebi yofilxarT...<br />

amaze somxebma veraferi upasuxes, radganac maTi <strong>eklesia</strong> marTlacda<br />

amgvar viTarebaSi imyofeboda~. 123 es iyo daaxloebiT <strong>VI</strong> saukunis Sua wleb-<br />

Si. male TviT somxeTSive Seiqmna sapatriarqo <strong>eklesia</strong>. amis ufleba somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s misca iman, rom iustinianem TviTneburad gazarda sapatriarqoTa<br />

ricxvi. Seiqmna axali sapatriarqoebi: aman ki stimuli misca kidev<br />

axali sapatriarqoebis Seqmnas _ `maSin daiZrnen erTianad gulzviadni da<br />

sadac ki aRsrulebulni iyvnen mociqulni, yvela taxti sapatriarqod aRiares~.<br />

124 es xdeba <strong>VI</strong> saukunis bolodan.<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> am dros <strong>Tavi</strong>s Tavs acxadebs sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d.<br />

magram sapatriarqo eklesiis ierarqia cxra xarisxiani unda yofiliyo.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

467<br />

patriarqs <strong>Tavi</strong>s xelqveiT unda hyoloda arqiepiskoposi da mitropoliti.<br />

aseTi xarisxebi ki imdroindel somxur <strong>eklesia</strong>Si ar iyo. Tu rogor<br />

moiqcnen am saqmis gadasawyvetad, movses kalankatuaci wers: `rac Seexeba<br />

cxra xarisxs, <strong>eklesia</strong>Ta mesveurebma TviTneburad, somexTa ampartavani xasiaTis<br />

gamo, patriarqad abraami daadgines, arqiepiskoposad _ alvaneli,<br />

xolo mitropolitad _ qarTveli. ganawyenda qarTveli, romelsac kirioni<br />

erqva da ganxeTqilebisaTvis mizezs eZebda~. 125<br />

somxeTis sapatriarqo misi Semqmnelebis surviliT moicavda mTel amierkavkasias,<br />

masSi Sedioda saqarTvelo, somxeTi da albaneTi. patriarqi<br />

iyo somxeTis kaTalikosi, mTavarepiskoposi _ albaneTis kaTalikosi, mitropoliti<br />

ki qarTlis kaTalikosi. qarTlis kaTalikosi albaneTis kaTalikosze<br />

ufro dabal xarisxze iqna dayenebuli. aseTi sapatriarqo mxolod<br />

Teoriulad arsebobda. es kargad miuTiTebs, Tu ratom iyo aucilebeli<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d aRiarebuliyo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, winaaRmdeg<br />

SemTxvevaSi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> romelime ucxour sapatriarqos unda daqvemdebareboda.<br />

arsebobda ori gza. imdroindeli SexedulebiT, adgilobrivi<br />

<strong>eklesia</strong> an TviTve unda yofiliyo sapatriarqo <strong>eklesia</strong>, anda romelime sxva<br />

sapatriarqos unda daqvemdebareboda. Tu sapatriarqo <strong>eklesia</strong> iyo, mas patriarqis<br />

garda, arqiepiskoposi da mitropolitic unda hyoloda. `qarTlis<br />

cxovrebis~ Tanaxmad, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> daarsebul saqarTvelos sapatriarqos<br />

hyavda ara marto patriarqi, aramed mTavarepiskoposni da mitropolitni. im<br />

dros dawesda, rom qarTlis kaTalikosi patriarqTa Tanasworia da is ganagebs<br />

`mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa...~ 126<br />

unda davaskvnaT, rom saqarTvelos sapatriarqo daarsda ara XI saukune-<br />

Si, rogorc dRevandel mecnierebaSia miRebuli, aramed <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>. tradiciuli<br />

<strong>qarTuli</strong> saeklesio istoriografia dabejiTebiT miuTiTebs saqarTvelos<br />

sapatriarqos <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> daarsebis Sesaxeb. saukuneTa manZilze<br />

miRebuli es Tvalsazrisi kidev ufro mtkicdeba axali masalebiT, kerZod,<br />

rogorc aRniSnuli iyo, amaze miuTiTebs <strong>VI</strong>II saukunis berZnuli warwera.<br />

msoflio eklesiis mier <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> aRiarebul iqna, rom saqarTvelos<br />

(anu mcxeTis) <strong>eklesia</strong> aris sxva kaTolike samociqulo eklesiebis Tanaswori<br />

samociqulo <strong>eklesia</strong>, is aris sapatriarqo, misi meTauri ki patriarqia.<br />

rogorc `qarTlis cxovrebis~ zemoT moyvanili amonawerebidan Cans, <strong>VI</strong>I<br />

<strong>saukuneSi</strong> saqarTvelosa da somxeTis axalformirebuli sapatriarqoebi<br />

aqtiurad ibrZvian albaneTis eklesiis teritoriis <strong>Tavi</strong>anT sazRvrebSi<br />

moqcevisaTvis. es bunebrivad mogveCveneba, Tu gaviTvaliswinebT, rom albane-<br />

Tis <strong>eklesia</strong> am droidan denacionalizacias ganicdida, rasac Sedegad<br />

albaneli xalxis sxva xalxebSi gaTqvefa da gaqroba mohyva. albaneTis<br />

eklesiis magaliTi kargad gviCvenebs <strong>qarTuli</strong> eklesiis mier damoukideblobisaTvis<br />

brZolis droulobas.


468 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> formirebuli saqarTvelos sapatriarqo arsebobda <strong>VI</strong>II saukunis<br />

Sua wlebamde. am dros erTiani <strong>qarTuli</strong> nominaluri `qarTlis samefos~<br />

daSlas Sedegad mohyva <strong>qarTuli</strong> sapatriarqos daSla, ramac im <strong>saukuneSi</strong>ve<br />

ori _ `afxazeTisa~ da `qarTlis~ sakaTalikosoebis warmoSoba gamoiwvia.<br />

movses kalankatuacis mier aRwerili<br />

<strong>VI</strong>I saukunis ambebi<br />

movses kalankatuacis `alvanTa qveynis istoria~ (Zveli somxuridan Targmnili<br />

l. davlianiZe-tatiSvilis mier) gamoica 1985 wels. gadmovcemT am wignis <strong>VI</strong>I saukunis<br />

zogierT ambavs, dakavSirebuls <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriasTan.<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XI. XI. herakle herakle xazarebs xazarebs ixmobs ixmobs sparseTze sparseTze salaSqrod<br />

salaSqrod<br />

herakles brZanebiT xazarebis Zlieri urdo daiZra amierkavkasiisaken.<br />

sparsTa mefe maT daemuqra, amitom im weliwads dacxrnen da ukan dabrundnen.<br />

Semdeg wels jebu xaqanma Sekriba <strong>Tavi</strong>si xelqveiTi yvela tomi da<br />

xalxi da <strong>Tavi</strong>s SvilTan erTad albaneTSi Sevida uTvalavi jariT. albane-<br />

Tis mTavari da mosaxleoba partavis cixeSi Caiketa. sparsTa mier albane-<br />

Tis Crdilo sazRvarze kavkasiis mTidan zRvamde gavlebuli iyo didi<br />

kedeli, romlis aSenebis xarjebmac albaneTi daauZlura. xazarTa jarma es<br />

kedeli daamxo. albanelebi SeaSina boroti, utifari, farTosaxiani, uwamwamo,<br />

qaliviT TmagaSlili brbos saSinelma risxvam, romelmac Seubraleblad<br />

daxoca xalxi qalaqis quCebSi. ar indobdnen axalgazrdebsa da moxucebs,<br />

ar ebralebodaT bavSvebi, romelnic daxocili dedis mkerdidan rZis nacvlad<br />

sisxls wovdnen. didi qalaqi partavi ubrZolvelad aiRes, ltolvili<br />

mosaxleoba amowyvites. qveyana mxecebis namoqmedars daemsgavsa.<br />

berZenTa berZenTa da da xazarTa xazarTa laSqari laSqari `qarTvelTa qarTvelTa qveynis qveynis winaaRmdeg winaaRmdeg~ winaaRmdeg<br />

`yovelive amis Semdeg, daiZra azvirTebuli niaRvari da aboboqrebuli<br />

mdinare qarTvelTa qveynis winaaRmdeg, garemoicves nebieri, savaWro da<br />

saxelovani didi qalaqi tfilisi~ (gv.70) rodesac herakle keisarma Seityo,<br />

rom xazarTa (Crdilokavkasiel tomTa) jarma alya Semoartya Tbiliss,<br />

swrafad wavida <strong>Tavi</strong>si jariT... Sexvda xazarTa meTaurs. `mefuri<br />

saCuqrebisa da saboZvrebis mirTmevasTan erTad, metad gaixares erTmaneTis<br />

xilviT~. Tbilisis cixesimagreSi Caketili mosaxleoba cud dReSi Cavarda.<br />

sparseTis mefe xosrom, roca Seityo berZenTa da xazarTa mefeebis TbilisTan<br />

Sexvedris ambavi, Tbilisis garemocvis dawyebamde qalaqis dasacavad da<br />

dasaxmareblad saswrafod gagzavna marjve da mamaci mxedarmTavari, 1000mde<br />

rCeuli mxedriTa da mxleblebiT.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

berZnebi berZnebi da da xazarebi xazarebi Tbiliss Tbiliss ver ver iReben<br />

iReben<br />

469<br />

Tbiliselebma, roca ixiles sparsTa maSveli Zala Zlieri da gamocdili<br />

meomrebiT, metad gamxnevdnen da orive mefis dacinva daiwyes. Tumca, xedavdnen,<br />

CrdiloeTis (xazarTa) da dasavleTis (berZenTa) jarebis did simravles.<br />

isini mTebiviT Semortymodnen qalaqs garSemo. hqondaT bizantiel<br />

ostatTa mier gakeTebuli oTxTvliani manqanebi da nair-nairi saSualebebi,<br />

romlebic zustad isrodnen da uzarmazari qvebiT kedels angrevdnen, sxva<br />

saSualebiT mdinare mtkvars ukan, qalaqis kedlisaken abrunebdnen.<br />

Tbiliselebs ar SeSinebiaT, mamacurad ibrZodnen, erTmaneTs amxnevebdnen,<br />

dangreuls iqve aSenebdnen da amitomac mterma Tbilisi ver aiRo.<br />

berZenTa da xazarTa mefis jarebi dasustdnen, daZabundnen Tbilisis kar-<br />

Tan da gadaiqcnen. maTi qveiTi laSqris nawili omSi daeca. erekle keisarma<br />

bWoba gamarTa xazarTa mefesTan. maT Tqves: `risTvis davRupoT Cveni jarebi<br />

Tbilisis karTan. umjobesia sparsTa mefes SevebrZoloT~. erekle keisarma<br />

uTxra xazarTa mefes: `umjobesia am weliwads Sens qveyanaSi dabrunde, radganac<br />

Seni jarebi daqanculia. axla zafxulis sicxeSi veRar SevZlebT<br />

sparseTis dedaqalaqSi Sesvlas. momaval wels ki SemodgomiT saswrafod<br />

gamoeSure aqeT, raTa Cveni survili SevisruloT. me ki ar davcxrebi, Severkinebi<br />

sparseTis mefes, Sevaviwroveb mis qveSevrdomebs~.<br />

ukandaxeul ukandaxeul berZen-xazarTa berZen-xazarTa mefeebs mefeebs Tbiliselebi Tbiliselebi dascinian<br />

dascinian<br />

rodesac mtris ukandaxeva gaiges, Tbiliselebi gaamaydnen da gaiTamaSes<br />

oini _ moitanes erTi uzarmazari gogra, zed daaxates honTa (xazarTa)<br />

mefis saxe, Tval-wamwamis adgilas daxazes motexili toti, romlis SemCneva<br />

arc ki SeiZleboda, wverebis adgili utifrad moaSiSvles, cxviris nestoebi<br />

mtkavelis siganeze gamosaxes, xolo ulvaSebad meCxeri Tmebi (mongoloiduri<br />

saxe gamoxates). es gogra dadges kedelze, uyvirodnen mibrunebul<br />

xazarebis jars _ `ai Tqveni mefe, ukan dabrundiT, Tayvani eciT mas, es jebu<br />

xaqaniao~. aiRes Subebi da xvretdnen gogras.<br />

uaresad dascinodnen da abuCad igdebdnen herakle keisars. Seuracxmyofeli<br />

bilwi sityvebiT aginebdnen mas.<br />

bizantielTa bizantielTa da da xazarTa xazarTa mefeebma mefeebma fici fici dasdes, dasdes, rom rom arc arc erT<br />

erT<br />

suliers suliers ar ar datovebdnen datovebdnen qarTvelTa qarTvelTa samefoSi<br />

samefoSi<br />

dacinvis `... mnaxveli da gamgone mefeebi mZvinvarebdnen, ifxorebodnen,<br />

gulSi siZulvils igrovebdnen, Tavebs aqnevdnen, udidesi wyevliT ificebodnen,<br />

rom arc erT suliers ar datovebdnen maT samefoSi, vidre Surs ar<br />

iZiebdnen am SeuracxyofisaTvis, romelic maTgan miiRes. Semdeg ki piri<br />

ibrunes da imave muqariT wavidnen~. (gv.72)


470 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XII. XII. herakle herakle eZebs eZebs saSualebebs saSualebebs TbilisTan TbilisTan miyenebuli<br />

miyenebuli<br />

Seuracxyofis Seuracxyofis autaneli autaneli senisgan senisgan gansakurneblad<br />

gansakurneblad<br />

TbilisTan miyenebuli Seuracxyofis Semdeg `... keisari <strong>Tavi</strong>s gonebaSi<br />

saSualebebs eZebda, Tu rogor gankurnebuliyo Seuracxyofis autaneli<br />

senisagan~ (gv.72) am xnis ganmavlobaSi daibruna sparsTa mier dapyrobili<br />

bizantiuri miwebi. is eZebda gzebs, rom Crdilo kavkasiidan `... wamoeyvana<br />

barbarosTa sxvadasxva tomebi da maTi saSualebiT gaeZevebina sparseTis<br />

amayi mefe xosrovi~ (gv. 72). gagzavna CrdiloeTiT honebTan erTi <strong>Tavi</strong>si<br />

didebulTagani, romelic honebs (xazarebs) hpirdeboda uricxv da uTvalav<br />

ganZeulobas Tu daexmarebodnen.<br />

CrdiloeTis mefis nacvali jebu xakani daTanxmda keisars. xakanma keisars<br />

<strong>Tavi</strong>si Tanxmoba gaugzavna 1000-mde mxedris xeliT, romelnic iyvnen<br />

rCulni simamaciT da Zlierni mSvildosnobiT. maT advilad aiRes Coris<br />

kari, arwivebiviT gafrindnen mtkvrisaken _ `aravis indobdnen, vinc maT<br />

winaaRmdeg gamovidoda. gezi aiRes qarTvelTa da egerTa qveynebisaken~ (gv.<br />

72). gadalaxes Savi zRva da warudgnen herakle keisars. am mxedrebma mas<br />

gadasces xakanis Tanxmoba sparselebTan omSi monawileobaze.<br />

CrdiloeTis mefem Sepirebis Tanaxmad gagzavna jari SaTis meTaurobiT<br />

herakles dasaxmareblad. es jari sparseTis mxareebs ekveTa. xosro gaiqca<br />

da <strong>Tavi</strong>s namdvil dedaqalaqSi, did tibzanSi Cavida. sparsi mxedarTmTavrisaTvis<br />

ukve cnobili iyo, rom xosrovis mier naCqarevad Sekrebili<br />

susti jari keisris winaSe damarcxdeboda. is afrTxilebda <strong>Tavi</strong>s mefes,<br />

rom moispoboda sparselTa jari am uTanasworo omSi. sparsTa jari damarcxda.<br />

rodesac sparseTis didebulebma dainaxes is didi marcxi, rac<br />

maTma laSqarma ganicada, daiwyes fiqri amboxebisaTvis. xosrovis Svili<br />

kavati aujanyda <strong>Tavi</strong>s mamas, Camoagdo taxtidan da gamefda.<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XIV. XIV. Tbilisis Tbilisis aReba aReba da da dasja dasja dacinvisaTvis<br />

dacinvisaTvis<br />

axalgamefebuli kavatisgan yvelam moipova <strong>Tavi</strong>si danaSaulis miteveba.<br />

gaa<strong>Tavi</strong>sufles patimrebi, maT Soris alvaneTis kaTalikosi viro.<br />

amierkavkasiaSi SemoWrili CrdiloeTis jarebi gamanadgurebeli ZaliT<br />

ekveTnen sparselebs. es jarebi pirvel rigSi ekveTnen qarTvelTa qveyanas<br />

_ qalaq Tbiliss. axla maT saSualeba miecaT, gaefantaT winandeli Seuracxyofis<br />

gamo dagrovili SurisZieba. Tbiliss alya Semoartyes, daiwyo<br />

brZola. Tbiliselebi ori Tvis manZilze mxned icavdnen Tavs, Semdeg ki<br />

dasustdnen. ukanaskneli Tavdauzogavi brZolis Semdeg Tbiliselebma ukan<br />

daixies galavnisaken. mebrZolebi imalebodnen saxlebis saxuravebze, wyalsaden<br />

milebSi, eklesiebSi. maTi godeba emsgavseboda cxvris didi faris<br />

bRavils kravebisadmi, anda dedis mwuxare kvnesas <strong>Tavi</strong>si yrmis mimarT (gv.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

471<br />

77). mTeli mosaxleoba amowyvites. Semdeg gamoiyvanes ori mTavari, erTi<br />

sparseli mmarTveli am mxarisa, da meore ki qarTveli, qveynis adgilobrivi<br />

mcxovrebi. CrdiloelTa mefem maT daTxara Tvalebi, imis samagierod, rom<br />

Seuracxyofis mizniT misi saxe suraTze brma daxates. Semdeg ki daaxrCo<br />

isini, tyavi gaaZro da TiviT gatenili fitulebi galavans zemoT Camohkida.<br />

jariskacebma naZarcvi qalaqis qoneba zvinebad daawyves mbrZaneblis winaSe<br />

_ `mis win imdenad xSrad mohqondaT, rom damqancveli gaxda uTvalavi<br />

oqrosa da vercxlis talantebis yureba, xolo vis SeuZlia zedmiwevniT<br />

aRweros margalitebiT mooWvili saeklesio WurWeli~ (gv. 77).<br />

alvaneTis kaTalikosi viro gaemarTa mterTan mosalaparakeblad. alvanelebma<br />

ixiles Rreoba mtris uTvalavi jariskacisa. maT `oqroTi movarayebuli<br />

vercxlis Wiqebi da sasmisebi wamoRebuli hqondaT tfilisis<br />

aoxrebisas~ (gv. 81).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XIX. XIX. qarTvelebi qarTvelebi exmarebian exmarebian alvanelebs<br />

alvanelebs<br />

alvanelTa mTavar juanSers ebrZvian sparselebi, romelTac daatyveves<br />

misi mama da Zmebi. juanSeri <strong>Tavi</strong>si jariT _ `swrafad gavida <strong>Tavi</strong>si<br />

samSoblos sazRvrebidan da gadavida mtkvris iqiTa mxares kapiWanis gavarSi~<br />

(gv. 91). (`kapiWani anu kambeCani alvaneTSi ki ar mdebareobs, aramed<br />

mis gareT, alvaneTis mTavari `kapiWanSi~ Sedis `<strong>Tavi</strong>s samSoblo sazRvrebidan~<br />

gasvlis Semdeg).<br />

qarTvelTa sazRvrebTan juanSers Sexvda qarTvelTa mTavari adarnase _<br />

`... qarTvelTa sazRvrebTan iq qveynis didad pativcemuli iSxani atrnerse,<br />

romelsac hromaelTa samefosagan sammagi pativi hqonda miRebuli, movida<br />

masTan da TviTon uxvevda Wrilobebs, radganac uxaroda misi didi guladobiT<br />

mopovebuli gamarjveba. im dros maT mSvidobis urRvevi kavSiri<br />

Sekres erTmaneTTan. juanSerma Tan waiyvana saSvelad qarTvelTa jari...~<br />

(gv. 92), qarTvelTa jaris daxmarebiT mravalgzis daamarcxa sparselebi,<br />

rac dainaxes `... somexTa da qarTvelTa qveynebis naxararebma...~ (gv. 92).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXLII.<br />

X II. honTa honTa qveyanaSi qveyanaSi `sapatriarqo sapatriarqo taxtis taxtis~ taxtis<br />

daarsebis daarsebis survili<br />

survili<br />

honTa didi mTavari eTaTbireba <strong>Tavi</strong>s mTavrebs imis Sesaxeb, rom israelma<br />

episkoposma honTa qveyanaSi daawesos `sapatriarqo taxti~ (gv. 121).<br />

honebi sTxoven albanel episkoposs, darCes maT qveyanaSi. episkoposi pasuxobs<br />

_ `me ar SemiZlia dageTanxmoT alvaneTis didi patriarqis wmida<br />

eliazaris gareSe, radganac mxolos mas aqvs amis ufleba... saWiroa Tqveni<br />

gonivruli azri werilobiT gaacnoT mTel alvaneTis qveyanas da patriarq<br />

eliazars, romelmac wmida eliSas droidan dRemde daamkvidra Crdilo-


472 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

aRmosavleTiT erTi samociqulo taxti RvTis samyofel qalaq ierusalimidan<br />

da kurTxeva miiRo uflis Zmis wmida iakobisagan~ (gv. 123).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXLIV.<br />

X IV. honTa mTavari imave saqmeze werils ugzavnis somexTa mamamTavars,<br />

somexTa mTavarsa da zorapets. is maT sTxovs albaneli episkoposi israeli<br />

gagzavnon honebis sulier mwyemsad.<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXLV.<br />

X V. somexTa kaTaliskosi da mTavari pasuxoben _ `israeli ekuTvnis<br />

ara Cvens samwysos, aramed _ alvaneTisas, Tumca Cveni survilia, rom is<br />

samudamod TqvenTan iyos, magram amis ufleba mxolod Cvens Tanamosaydre<br />

alvaneTis patriarqs eliazars aqvs. es misi saqmea~ (gv. 125).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXL<strong>VI</strong>.<br />

X <strong>VI</strong>. somxeTis somxeTis sapatriarqo sapatriarqo taxtis<br />

taxtis<br />

gayofa gayofa <strong>VI</strong> <strong>VI</strong> saukunis saukunis bolos<br />

bolos<br />

`somxeTis sapatriarqo taxtis gayofis dros (igulisxmeba <strong>VI</strong> s-is bolo)<br />

didi brZola moxda movsessa da karinis episkoposs Teodoss Soris...<br />

marTlmadideblebi lanZavdnen berZenTa yovelgvar wess. movsesma (igulisxmeba<br />

somxeTis kaTalikosi mose elivardeli (590-607) Sekriba <strong>Tavi</strong>si mxareebis<br />

vardapetebi da ubrZana amieridan urTierToba gaewyvitaT berZnebTan,<br />

romlebic qalkedonis krebas emorCilebodnen, arc wignebi, arc xatebi, arc<br />

nawilebi ar mieRoT maTgan. maSin Teodosma brZana Sekrebiliyvnen mis<br />

xelisuflebaSi arsebuli mxaris somexi episkoposebi qalaq karinSi da<br />

uTxra: saWiroa kaTalikosi avirCioT, moiyvanes vinme ioane sivnieli (igulisxmeba<br />

ioane gogoviteli), akurTxes da qalkedonur sarwmunoebas daemor-<br />

Cilnen~ (gv. 126).<br />

`movses patriarqis gardacvalebis Semdeg da somxeTSi xosrovis gamefebisas<br />

qveyana gaerTianda. patriarqad dasves WeSmariti da rCeuli kaci<br />

abraami (igulsxmeba abraam albaTaneli, 607-615), romelmac jer wyevlakrulviT<br />

aRmofxvra qalkedonis kreba, xolo Semdeg ekurTxa. xatmebrZolebi<br />

ki wamovidnen alvaneTSi da aRaSfoTes Tqveni qveyana, maSin gadmanis<br />

mTavarma Sei pyro is sami kaci, romelTa saxelebi zemoT vaxseneT da<br />

borkildadebuli somxeTSi miiyvana~... (gv. 127). (albaneTSi Sepyrobil xatmebrZolebs<br />

dasasjelad somxeTs ugzavnian).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXL<strong>VI</strong>I.<br />

X <strong>VI</strong>I. qarTvelTa qarTvelTa da da somexTa somexTa `ganyofa ganyofa ganyofa~ ganyofa<br />

`...hromaelTa keTilmsaxuri mefeebis zenonisa da anstasis brZanebiT<br />

erTsulovnad SeaCvenes qalkedonis kreba da leonis tomari. 47 wlis<br />

Semdeg (z. aleqsiZis TargmaniT, 87 wlis Semdeg), somexTa kaTalikosis _<br />

abraamis dros qarTvelebi somxebs gamoeyvnen kirionis mier. maTTanve iyvnen


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

473<br />

berZnebi da italielebi. alvanelebs ki ar uaruyviaT marTlmadidebloba, magram<br />

somxebTan erToba SeinarCunes. abraamma yvelas gaugzavna kirionis gandgomilobis<br />

cirkularuli sigeli da ganaZeva is sulieri xmliT...~ (gv. 128).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X XXL<strong>VI</strong>II.<br />

X <strong>VI</strong>II. cxra cxra saeklesio saeklesio xarisxis xarisxis Sesaxeb<br />

Sesaxeb<br />

`berZnebma xom Tqves, RmerTma daawesa cxra xarisxi <strong>eklesia</strong>Si, rogorc<br />

zeviT zecaSio, aseve unda iyos aqac, dedamiwaze da saydarSi. patriarqi,<br />

romelic igive mamamTavaria, arqiepiskoposi, romelsac episkoposTa Tavs<br />

uwodeben, mitropolitebi, episkoposebi, mRvdlebi, arqidiakvnebi, diakvnebi,<br />

wignis mkiTxvelebi, mefsalmuneni, _ yvela amaT SeerTebulad SeuZliaT<br />

xeli daasxan mamamTavars, xolo mamamTavars SeuZlia _ yvelas. Tu gulwrfelad<br />

gwamT (mimarTaven berZnebi somxebs), aRiareT vin aris Tqveni patriarqi?<br />

isini mxolod oTxni iyvnen qveyanaze: aleqsandriisa _ markozis<br />

saydari, antioqiisa _ maTesi, romisa _ lukasi, efesosi _ ioanesi. _ qveynis<br />

oTxi kuTxis mixedviT, edemis oTxnakadiani mdinaris mixedviT, oTxi maxareblis<br />

mixedviT, moses oTxi kanonis mixedviT...~ Cven yovelive amas vemor-<br />

CilebiT. daemorCileT Tqvenc erT amaTgans, anda yvelas erTad, raTa erTi<br />

sarwmunoeba gvqondes. Tqvenma wmida grigorma mTavarepiskoposad xeldasxma<br />

kesariaSi miiRo da mas Semdeg aseve xdeba dRemde. Tu Tqven misgan<br />

gansxvavebuli sxva eklesiis marTlmadideblebi xarT, maSin gviCveneT patriarqi,<br />

romelsac emorCileba Tqveni arqiepiskoposi, is, romelic dRemde<br />

Cvens xelqveiT iyo. xolo Tu Tqven patriarqi da sxva samRvdeloni ara<br />

gyavT <strong>eklesia</strong>Si, maSin arioziviT gzasacdenili mwvaleblebi yofilxarT...<br />

amaze somxebma veraferi upasuxes, radganac maTi <strong>eklesia</strong> marTlacda amgvar<br />

viTarebaSi imyofeboda. iustinianem <strong>Tavi</strong>s gamefebisTanave wmida ioane<br />

maxareblis nawilebi konstantinopolSi gadaitana da iq samamamTavro taxti<br />

daawesa, ZiriTadi taxti ki efesoSi darCa. agreTve maTes nawilebi<br />

antioqiidan ierusalimSi iqna gadatanili. Tan ambobda: `es qalaqi didi<br />

mefis qalaqiao~, ZiriTadi taxti ki isev antioqiaSi datova. maSin daiZrnen<br />

erTianad gulzviadni da sadac ki aRsrulebulni iyvnen mociqulni, yvela<br />

taxti sapatriarqod aRiares... rac Seexeba cxra xarisxs somxeTSi, <strong>eklesia</strong>Ta<br />

mesveurebma TviTneburad somexTa ampartavani xasiaTis gamo patriarqad<br />

abraami daadgines, arqiepiskoposad _ albaneli, xolo mitropolitad<br />

_ qarTveli. ganawyenda qarTveli, romelsac kirioni erqva da ganxeTqilebisaTvis<br />

mizezs eZebda. maSin wminda mRvdelmTavarma abraamma Tqva:<br />

`alvanelebma qarTvelebze adre miiRes qristianoba da amitomac ufro<br />

Seefereba mTavarepiskoposobao~. am marTlmadidebluri rwmenis ZiebaSi kama-<br />

Tis dros qarTvelebma datoves marTlmadidebloba da qalkedonitebi gaxdnen.<br />

berZeni mxedarTmTavrebi aqezebdnen somxebs, moeTxovaT sasuliero pirveloba<br />

alvanelebze, rasac alvanelebi ar emorCilebodnen, isini uTiTebdnen


474 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

erT pirvandel mociqulze, romelic alvaneTSi movida. mas eliSa erqva,<br />

uflis mowafeTagani iyo da xeldasxmuli uflis Zmis _ iakobisagan. eliSas<br />

iq uqadagia da aRuSenebia <strong>eklesia</strong> somxebze ufro adre. es aris aRmosavleTSi<br />

pirveli deda-<strong>eklesia</strong>o. am gisis <strong>eklesia</strong>s erwmunen alvanelebi da<br />

somxebisagan gaiTiSnen, raTa ar darCeniliyvnen sxvisi xelisuflebis qveS<br />

(aseve aqvs arseni safarelsac _ herTa kaTalikosi abazi (552-596) kirion-<br />

Tan erTad ganSorebia somxur <strong>eklesia</strong>s). maSin somxebma, ampartavnebis gamo<br />

berZenTa, romelnic cdilobdnen daemcirebinaT Tadeoz mociqulis gansasvenebeli<br />

da ambobdnen, ara gyavT mTavarepiskoposi da mitropolitio, gadawyvites<br />

savardapetos episkoposi mitropolitad eqciaT. misces mas jvari<br />

da pativi...~ (gv. 131).<br />

wigni wigni III<br />

III<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> III. III. albanelTa albanelTa qalkedoniti qalkedoniti kaTalikosis kaTalikosis Sesaxeb<br />

Sesaxeb<br />

albaneTis sakaTalikoso taxtze adis nersesi, romelic qalkedonitia,<br />

magram malavs. eriskacobisas bakuri erqva, Semdeg gardmanis episkoposi<br />

iyo. mas mxars uWers albaneTis dedofali, qalkedoniti sparami, varaz<br />

Trdatis meuRle. roca Sesaferisi dro dadga, nersesma gaamJRavna <strong>Tavi</strong>si<br />

qalkedonitoba, mas dedofali aqezebda. sxva qalkedonit mTavarTa daxmarebiT<br />

man mravali <strong>eklesia</strong> qalkedoniturad aqcia, gandevna zogi monofiziti<br />

episkoposi, maT Soris xazarTa momaqceveli israeli, sxvebi ki TviTonve<br />

ganSordnen. monofizitebs emxroboda alvaneTis didi mTavari Sero. amaT<br />

moiwvies kreba da SeaCvenes nersesi sxva qalkedonitebTan erTad. krebam<br />

werili miswera somxeTis kaTalikoss _ elias.<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> IV. IV. albanel albanel monofizitTa monofizitTa werili werili somexTa somexTa kaTalikoss<br />

kaTalikoss<br />

albanel monofizitTa kreba Tayvaniscemas ucxadebs somexTa kaTalikoss<br />

da swers: `Cvens mamebs Tqvens mamebTan erTad saerTo marTali rwmena<br />

hqondaT _ imZlavra qalkedonurma rwmenam da aavso qveyana... nersesi<br />

mglad iqca da daiwyo qristes gonieri samwysos gadabireba. amis gamo<br />

moviwadineT Segvetyobinebina es... raTa moxvideT CvenTan, rogorc Tqvens<br />

nawilTan da gankurnoT Cveni Wrilobebi...~ (gv. 138).<br />

(albanel monofizitebs miaCniaT, rom albanuri <strong>eklesia</strong> somxuri eklesiis<br />

nawilia, rom albanelTa da somexTa `mamebs~ saerTo rwmena hqoniaT.<br />

mouwodeben somexTa kaTalikoss, raTa is mivides albaneTSi, rogorc `mis<br />

nawilSi~ da imoqmedos. es xdeba <strong>VI</strong>I saukunis miwuruls, am saukunis dasawyisSi<br />

ki srulebiT identuri ambavi xdeba qvemo qarTlSi _ gugarqSi. `epistole-<br />

Ta wignis~ Tanaxmad gugarqeli, anu qarTveli monofizitebi <strong>Tavi</strong>anT <strong>eklesia</strong>s<br />

miiCnevdnen somxuri eklesiis nawilad da mouwodebdnen somxeTis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

475<br />

sakaTalikosos `emoqmeda~ gugarqelTa dasaxmareblad. (gugarqel qarTvel-<br />

Ta, iseve rogorc albanelTa, saeklesio ena somxuri iyo).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> V. V. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi arab arab amirasTan amirasTan uCivis<br />

uCivis<br />

albanel albanel qalkedonitebs<br />

qalkedonitebs<br />

arab xelisufals somexTa kaTalikosi swers, rom somxeTi arabebs emor-<br />

Cileba da emsaxureba RmerTis nebiT, albanelebi da somxebi qristianebi<br />

arian, magram albanelTa kaTalikosi, romelic partavSi zis, SeuTanxmda<br />

berZenTa imperators, ixseniebs mas locvebSi da albanelTa qveyanas aiZulebs,<br />

miiRos bizantiuri sarwmunoeba. somexTa kaTalikosi Semdeg mouwodebs<br />

amiras, rom is albanelTa qalkedonitobas gulgrilad nu Sexedavs,<br />

dasajos isini <strong>Tavi</strong>anTi moqmedebis Sesabamisad (msgavsad aseve somexTa<br />

sakaTalikosom da marzpanma <strong>qarTuli</strong> eklesiis qalkedonitobis, anu `berZnuli<br />

sarwmunoebis~ Sesaxeb Seatyobines sparsTa mefes kirionis dros da mouwodes,<br />

daesaja <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> bizantiuri rjulisaTvis).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>. <strong>VI</strong>. arabi arabi amira amira pasuxobs pasuxobs somexTa somexTa kaTalikoss<br />

kaTalikoss<br />

arabi amira somexTa kaTalikoss `RvTis kacs~ uwodebs da atyobinebs, rom<br />

man albaneTSi gagzavna didi jari erTguli msaxuris meTaurobiT. am jars<br />

nabrZanebi aqvs arabTa xelisuflebisagan gamdgari alvanelebi moaqcios<br />

somxur sarwmunoebaze. `...Cveni xelisuflebisagan gamdgari alvanelebi Tqveni<br />

sjulis mixedviT simarTleze moaqcion~ (gv. 139).<br />

(aqedan Cans, rom arabebs qalkedonitebi miaCniaT arabTa xelisuflebisagan<br />

gandgomilebad, xolo `somxuri sarwmunoebis~ mqoneni erTgul RvTis kacebad).<br />

Semdeg atyobinebs, rom `Cveni msaxuri Sens winaSe partavSi sisruleSi<br />

moiyvans sasjels, nersessa da mis Tanamoazre qals rkinis jaWviT gadaabamen<br />

da Sercxvenilebs samefo karze moiyvanen, raTa yvelam ixilos meamboxeTa<br />

Seuracxyofa~ (gv. 139).<br />

(yvela qalkedoniti arabTaTvis meamboxea. aseve uwodeben qalkedonitebs _<br />

`Cveni xelisuflebiasagan gandgomilebs~, amitomac isini sastikad unda daisajon.<br />

albanelTa kaTalikosi nersesic `meamboxea~ <strong>Tavi</strong>si qalkedonitobis gamo,<br />

is unda daisajos somexi kaTalikosis winaSe, xolo somxebs ufleba aqvT<br />

albanelebi `<strong>Tavi</strong>anT sarwmunoebaze~, anu somxur sarwmunoebaze moaqcion).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>I. <strong>VI</strong>I. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi albaneTSi albaneTSi sjis<br />

sjis<br />

albanTa albanTa kaTalikoss<br />

kaTalikoss<br />

somexTa kaTalikosi sagangebod Cavida albaneTSi, dajda mTavar taZarSi<br />

da brZana misTvis dasasjelad miegvaraT albanTa kaTalikosi nersesi. SeSineb-


476 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

uli albanelTa kaTalikosi daimala, Semdeg Seipyres da miiyvanes somexTa<br />

kaTalikosis winaSe. `mravalricxovan SekrebilTa Soris elias winaSe upasuxod<br />

idga ubeduri. mefis brZanebiT mas mZime sasjeli gamoutanes: gadaabes<br />

fexiT fexze im qalTan da Soreul qveyanaSi gasagzavnad moamzades, magram<br />

ver aitana es tanjva da rva dRis Semdeg gardaicvala~ (gv. 140). (aqedan<br />

Cans, rom arabebma sastikad dasajes ara marto qalkedoniti samRvdeloeba,<br />

nersesi da masTan daaxloebulni, aramed saero qalkedoniti xelisuflebac,<br />

magaliTad, albaneTis qalkedoniti dedofali sparami, romelic dasamcireblad<br />

albanTa kaTalikosis fexze gamoabes da gadaasaxles).<br />

qalkedonituri literatura gaanadgures. arabebma da albaneTSi sagangebod<br />

Casulma somxebma albanTa kaTalikos nersesis qalkedonituri<br />

wignebi, romliTac savse iyo zanduki, wyalSi Cayares.<br />

`... nersesis `wvalebiT~ savse wignebi, romliTac avsebuli iyo zanduki,<br />

waiRes da mTlianad mdinare trtutSi Cayares...~ (gv. 140)<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>II. <strong>VI</strong>II. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi erTgulebis erTgulebis xelwerils,<br />

xelwerils,<br />

anu anu `Semomtkicebis Semomtkicebis wigns wigns~, wigns , arTmevs arTmevs albanelebs<br />

albanelebs<br />

RmerTmao, _ weren albanelebi `Semomtkicebis wignSi~, _ `Segvibrala Cven<br />

uZlurni, Seiwyala Cveni xalxi da gamogvigzavna RvTis madliT Rirseuli<br />

mama elia _ somexTa kaTalikosi, kaci wmida da marTali, wmida grigoris<br />

taZris mflobeli, episkoposebTan da vardapetebTan erTad~. somexTa kaTalikosi<br />

albaneTSi Casula sami somexi episkoposisa, vardapetisa da mraval<br />

mowafeTa TanxlebiT (gv. 141). (SeiZleba Sedareba _ somxeTis <strong>eklesia</strong><br />

kirionis drosac apirebda qarTlSi somexi episkoposebis gagzavnas, raTa<br />

maT kirionisaTvis `eswavlebinaT swori sarwmunoeba~).<br />

albanelebi Semdeg weren somxeTidan Casuli samRvdeloebis Sesaxeb _<br />

`moxvediT Tqven Cvens dedaqalaq partavSi da tkbili moZRvrebiT aRkveTeT<br />

boroti Cvens Soris. gagvaxseneT Cveni winapris anderZi...~ (gv. 141).<br />

Semdeg _ `rodesac gansacdelma moaRwia Cvenamde, RmerTma aRmogviCina<br />

Semweoba wmida grigoris monacvlis meSveobiT, romlis marTlmorwmuneobis<br />

mowafeni varT da viqnebiT. elia somexTa kaTalikosi gaxda simarTlis<br />

mterze SurismaZiebeli da axla Cven yvelani vwyevliT `mwvaleblebs~ ...<br />

qalkedonis krebasa da leonis tomars... SevaCveneT Cveni sacodavi nersesic,<br />

romelic saTnoeyo orbunebianTa `wvalebas~ da misi mimdevarni. Cven<br />

SevadgineT es sabuTi RmrTisa... raTa amis Semdeg aRarvin gabedos gadauxvios<br />

Cveni mamebis naanderZevs. xolo Tu gamoCndeba vinme utifari... aseve<br />

SeCvenebuli iqneba... Tu episkoposTagani iqneba vinme _ Rirseba CamoerTvas<br />

da taxtidan Camogdebul iqnas. Tu mRvdeli _ aseve mouvides, Tu vinme<br />

berTagani, _ SeCvendes da ganidevnos, xolo Tu azatTagani iyos _ eklesi-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

477<br />

idan moikveTos da amxanagebSi gareva aekrZalos, vidre marTlmadideblur<br />

rwmenaze ar Semobrundes~. (aqedan Cans, rom arabTa zemoqmedebiT albanelebi<br />

(da ara marto albanelebi, aramed kavkasiis qalkedonitebi) iZulebulni<br />

arian <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong> somxuri eklesiis wevrebad gamoacxadon da<br />

dagmon qalkedonitoba. qalkedoniti samRvdeloeba ganikveTeba da ganidevneba,<br />

qalkedoniti eriskacebi moikveTeba sazogadoebidan _ `amxanagebidan~ da<br />

eklesiidan, mas ekrZaleba sazogadoebasTan raime kavSiri manam, sanam ar<br />

miiRebs `somxur sarwmunoebas~. unda vifiqroT, rom albaneTis mezobel<br />

qvemo qarTlSi, sadac arabobas gansakuTrebiT hqonda fexi mokidebuli,<br />

mravalma qarTvelma qalkedonitma iZulebiT miiRo `somxuri sarwmunoeba~).<br />

albaneTis albaneTis kaTalikosi kaTalikosi somxeTSi somxeTSi unda unda ekurTxos<br />

ekurTxos<br />

amis Semdeg albanel monofizitTa krebis monawileni _ samRvdeloeba,<br />

mTavrebi da aznaurebi deben SeTanxmebas somxeTis kaTalikosTan albaneTis<br />

kaTalikosis kurTxevis wesis Sesaxeb. am SeTanxmebis Tanaxmad, albaneTis<br />

kaTalikosis kurTxeva xdeba somexTa kaTalikosis mier. albanTa kaTalikosis<br />

kurTxeva unda moxdes somxeTSi `wmida grigoris taxtze~. Tu romelime<br />

albaneTis kaTalikosi gabedavs da ar ekurTxeba somxeTSi _ is kaTalikosad<br />

ar CaiTvleba. krebis monawileTa azriT, albaneTis kaTalikosi somxeT-<br />

Si unda ekurTxos, imitom rom albaneTi somxeTis meSveobiT ganaTlda da<br />

wmida grigoris droidan misi kurTxeva somxeTSi xdeboda, bolo dros ki<br />

aseTi wesi darRveula. kreba aRadgens `Zvel wess~.<br />

`Cven <strong>Tavi</strong>dan davaweseT agreTve alvaneTis kaTalikosis xeldasxma, radgan<br />

bolo xanebSi Cvenma kaTalikosebma daarRvies episkoposTa dadgenis<br />

wesi. gamoucdelobiT da ucodinarobiT Cvens qveyanaSi ganxeTqilebam iCina<br />

<strong>Tavi</strong>. amitom SevTanxmdiT RvTisa da Tqveni mamamTavrobis winaSe, rom albaneTis<br />

mRvdelmTavris kurTxeva wmida grigoris taxtze moxdes, Cveni<br />

qveynis TanxmobiT, rogorc es xdeboda wmida grigoris dros. radganac Cven<br />

Tqvenidan gavnaTldiT, WeSmaritad gvwams, rom visac Tqven airCevT, is sasurveli<br />

iqneba RvTisTvisac da CvenTvisac, nuravin gabedavs am SeTanxmebis<br />

darRvevas da sxvanair moqmedebas, xolo Tu vinme daarRvevs _ misi xeldasxma<br />

gauqmebulad CaiTvleba... rwmena iyos mtkice da Seuryeveli Cven<br />

orive xalxs Soris~... (gv. 143).<br />

SeTanxmeba daido somxuri welTaRricxviT 148, anu 699 wels. krebas<br />

somexTa kaTalikosi elia Tavmjdomareobda.<br />

aqedan Cans, <strong>VI</strong>I saukunis bolos rogor SeZlo somxurma <strong>eklesia</strong>m mTlianad<br />

gabatonebuliyo albanur <strong>eklesia</strong>ze. amis Semdeg albanur <strong>eklesia</strong>Si<br />

arabTa ZaldatanebiT aikrZala qalkedonitoba da albanelebma `somxuri<br />

sarwmunoeba~ miiRes, rasac Sedegad mohyva albanur <strong>eklesia</strong>Si ukve daner-


478 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gili somxurenovani wirva-locvis sruli gabatoneba. albanuri <strong>eklesia</strong><br />

mTlianad gaiTqvifa somxur <strong>eklesia</strong>Si. erovnuli eklesiis gareSe darCenili<br />

albanelTa didi nawili mahmadiandeba da asimilirdeba sxva xalxebSi,<br />

morwmune qristiani albanelebi ki monofizitebi arian da somxuri eklesiis<br />

nawili xdebian.<br />

arabebma, ise rogorc adre sparselebma, `somxuri sarwmunoeba~ savaldebulod<br />

aqcies kavkasieli xalxebisaTvis. Tu <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi albanurma<br />

<strong>eklesia</strong>m gabeda da somxur <strong>eklesia</strong>s gamoeyo, msgavsad kirionisa, <strong>VI</strong>I<br />

saukunis bolos arabebi albanelebs sabolood uqvemdebareben somxur <strong>eklesia</strong>s.<br />

arseni safareli da mose kalankatueli erTxmad weren albaneTis<br />

somexTagan gamoyofis Sesaxeb <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneTa mijnaze. isini am dros<br />

uTiTebdnen pirvel mociqul eliSaze, romelmac albanuri <strong>eklesia</strong> daafuZna<br />

_ `...mxedarmTavrebi aqezebdnen somxebs, moeTxovaT sasuliero pirveloba<br />

alvanelebze, rasac alvanelebi ar emorCilebodnen. isini uTiTebdnen erT<br />

pirvandel mociqulze, romelic alvaneTSi mivida, mas eliSa erqva. iq<br />

uqadagia da aRuSenebia <strong>eklesia</strong> somxebze ufro adre. es aris aRmosavleT-<br />

Si pirveli deda <strong>eklesia</strong>o. am gisis <strong>eklesia</strong>s erwmunen alvanelebi da<br />

somxebisgan gaiTiSnen, raTa ar yofiliyvnen sxvisi xelisuflebis qveS~.<br />

axla ki <strong>VI</strong>I saukunis bolos albanelebma aRar wamoayenes idea ierusalimidan,<br />

uflis Zma iakobisagan qristianobis albaneTSi Semotanis Sesaxeb,<br />

axla isini ukve acxadeben, rom maT somxeTisagan miiRes qristianoba. pirdapir<br />

weren kidec _ `... Cven Tqvengan gavnaTldiT...~ (gv. 143). amitomac<br />

albanuri <strong>eklesia</strong> unda daeqvemdebaros somxurs.<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> IX. IX. somexTa somexTa kaTalikosi kaTalikosi SeTanxmebis SeTanxmebis werils<br />

werils<br />

aZlevs aZlevs alvanelebs<br />

alvanelebs<br />

`uTanxmoebani, romlebic alvaneTSi moxda rwmenis gamo urjulo nersesisagan,<br />

mravalTa sulebSi qalkedonitur rwmenas aRvivebs da <strong>Tavi</strong>si cbieri<br />

borotebiT saSiSroebas uqmnis episkoposebs, mRvdlebsa da berebs. rodesac<br />

gavige me, somexTa kaTalikosma eliam, Cems episkoposebTan erTad mivedi<br />

alvaneTSi, didebul qalaq partavSi. CemTan Seikribnen sasulieroni da<br />

saeroni... episkoposebma da eklesiis mTelma dasma xelweriliTa da beWdiT...<br />

daadgines: <strong>Tavi</strong>si nebiT mtkiced daicvan rwmena da ar Seerion qalkedonituri<br />

rwmenisa da bakuris moZRvrebis mimdevrebs... Tu vinme kaTalikosi<br />

an episkoposi gadauxvevs am SeTanxmebas, maSin mas aRar unda hqondes<br />

ufleba mrevlze... me elia, somexTa kaTalikosma Cems episkoposebTan erTad<br />

miviRe Semomtkicebis wigni alvanelTa krebisagan da momeciT Tqven es<br />

SeTanxmebis werili...~ (gv. 144).


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> X. X. arabTa arabTa amiras amiras divanSi divanSi aTavseben aTavseben sias<br />

sias<br />

albaneli albaneli mTavrebisa, mTavrebisa, imisaTvis: imisaTvis: Tu Tu romelime romelime maTgani<br />

maTgani<br />

qalkedonitobas qalkedonitobas miiRebs, miiRebs, sikvdiliT sikvdiliT dasajon<br />

dasajon<br />

479<br />

arabi amiras samdivnoSi moaTavses sia albaneli naxararebisa, maT Soris<br />

erTi mTavrisa, erTi spaspetisa, patrikebisa, iSxnebis mflobelebisa _ isini<br />

monofizitebi iyvnen, erTi ki iakobitia. _ `yvela eseni Cawerili iyvnen<br />

abdal meliq amir mumnis divanSi, imisaTvis, rom Tu vinme maTgani aRiarebda<br />

orbunebianobas, sikvdiliT daesajaT~ (gv. 144).<br />

(aqedan Cans, Tu ra sastikad devnidnen arabebi qalkedonitebs da aZlierebdnen<br />

`somxur sarwmunoebas~. TviT qveynis mfobeli mTavrebic ki sikvdiliT isjebodnen<br />

qalkedonitobisaTvis. dabali fenebi kidev ufro sastikad daisjebodnen,<br />

Tu isini gabedavdnen da `somxur sarwmunoebas~ ar aRiarebdnen. sastikad<br />

idevneboda qalkedoniti samRvdeloebac. qarTlSic aseTive viTareba iyo. qarTlis<br />

mflobeli xosroiani mefeebi <strong>Tavi</strong>anTi qalkedonuri sarwmunoebisaTvis sastikad<br />

daisajnen <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi. idevneboda <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri<br />

<strong>eklesia</strong>c. mxolod dasavleT saqarTvelo da mesxeTi _ bizantiis mfarvelobis<br />

wyalobiT gadarCa `somxuri sarwmunoebis~ iZulebas).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XXI. XXI. arabul arabul administraciul administraciul erTeul erTeul _ _ `armeniaSi armeniaSi armeniaSi~ armeniaSi<br />

Sedis Sedis qarTvelTa qarTvelTa da da albanelTa albanelTa qveynebi,<br />

qveynebi,<br />

misi misi amira amira erovnebiT erovnebiT somexia<br />

somexia<br />

somex mTavars sahl smbatians 837 wels `...samefodan didi jildo ergo.<br />

mas uwyalobes somxeTis, iberiisa da alvaneTis mTliani gamgebloba mTavris<br />

uflebiT~. (gv. 161)<br />

838 wels _ `... ufalTufalma iunesma, romelic somexTa, iberTa da alvanelTa<br />

xelisufali iyo, samefosagan kidev iTxova sami qveyana...~ (gv. 161)<br />

(iberia anu qarTli, an misi erTi nawili) Sedis arabTa mier Seqmnil adminitraciul<br />

erTeulSi _ `armeniaSi~, romelSic qarTlis garda, somxeTi da<br />

albaneTi Sedioda. am administraciuli erTeulis amirebi (anu vostikani) IX<br />

saukunis Sua wlebSi somxebi arian. maTTvis mefuri ufleba miuniWebiaT. isini,<br />

cxadia, xels Seuwyobdnen qarTlSi `somxuri sarwmunoebis~ gavrcelebas).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XXII. XXII. alvaneTis alvaneTis kaTalikosi kaTalikosi samueli samueli somexTa<br />

somexTa<br />

gareSe gareSe ekurTxa, ekurTxa, ris ris gamoc gamoc SeaCvenes<br />

SeaCvenes<br />

albanelTa kaTolikosma samuelma xeldasxma miiRo ara somxeTSi, aramed<br />

<strong>Tavi</strong>si albaneli episkoposebis xeliT. am ambavma `...metad aaRelva alvane-<br />

Tis iSxanebi. maT erTxmad acnobes es somexTa kaTalikoss, ufal gevorgs,


480 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

xolo man kanonieri ganCinebiT miswera somexTa iSxanebs da sTxova daxmareba<br />

... amasobaSi kaTalikosi samueli brZnulad mourigda alvaneTis<br />

Tavkacebsa da iSxanebs da maT Soris mSvidoba damyarda. amis gamo somxebma<br />

SeaCvenes alvanelebi. somexTa iSxani aSoti moiTxovda wmida grigoris<br />

mier ganwesebas da somexTagan xeldasxmas... somexTa didma mTavarma miswera<br />

gevorg mRvdelmTavars amis Sesaxeb, amasTanave daarwmuna samueli<br />

daTanxmeboda mTeli alvaneTis survils da Tundac <strong>Tavi</strong>si nebis gareSe<br />

wasuliyo dvins da... xelmeored mieRo xeldasxma somexTa kaTalikos gevorgisagan~.<br />

es moxda 877 wels.<br />

daaxloebiT 893 wels arabi mxedarTmTavari `...Tavs daesxa qarTvelTa<br />

qveyanas. mis winaaRmdeg gamovida ori mamaci qarTveli mxedarTmTavari<br />

giorgi da misi Zma aravesi. orive wamebiT daxoca~ (gv. 164).<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong> XXIV. XXIV. albanelTa albanelTa mamamTavrebi<br />

mamamTavrebi<br />

albaneTis `...uwindel patriarqTa saqmeni, dro da saxelebi dakargulan...~<br />

(gv. 168). albanTa ganaTlebis wyaro yofila wmida eliSa, wmida Tadeozis<br />

mowafe (miaqcieT yuradReba am Txzulebis <strong>VI</strong> saukunis dasasrulisa da <strong>VI</strong>I<br />

saukunis damdegis avtoris ideiT, albanTa ganmanaTlebeli wmida eliSa<br />

uflis Zmis, iakobis mowafea, dakavSirebulia ierusalimTan da araviTari<br />

kavSiri ara aqvs somxeTTan, ufro metic, is somxebze ufro adre aarsebs<br />

samociqulo taxts albaneTSi. es idea icvleba <strong>VI</strong>I saukunis dasasruls. am<br />

dros albaneTSi Casuli somexTa kaTalikosi elia mTlianad ucvlis am<br />

ideas saxes da gadmogvcems, rom mociquli eliSa mowafe iyo Tadeoz<br />

mociqulisa. es idea meordeba X saukunemde. Tadeozi somxuri eklesiis<br />

damaarseblad iyo aRiarebuli. Tu eliSa Tadeozis mowafe iyo, maSin alban-<br />

Ta ganmanaTlebeli mowafe yofila somexTa ganmanaTleblisa. amitomac albanuri<br />

<strong>eklesia</strong> somxurs unda daemorCilos).<br />

`Semdeg iyo yrma grigorisi, somexTa ganmanaTleblis grigoris SviliSvili~...<br />

(e.i. albanTa kaTalikosi iyo); `...Seqmna netarma mesropma alvanuri<br />

damwerloba. manve didi Sromis Sedegad anbani misca somxebsa da qarTvelebs.<br />

Semdeg iyo ufali abasi, romelmac somxuri welTaRricxvis dasawyisSi sapatriarqo<br />

taxti Coridan partavSi gadaitana... misi droidan Cveulebad iqca<br />

daeweraT aseTi pativi: `alvanTa, lfinTa da Coris kaTalikosi~. dvinis krebdan<br />

mas miuTiTes, raTa eRiarebina mxolod erTbunebianoba qristesi...~ (gv. 168).<br />

`ufali viro... man xazari SaTis tyveobidan gaa<strong>Tavi</strong>sufla somxebi, qarTvelebi<br />

da alvanelebi... ufali zaqaria... (man) siunqis episkoposad akurTxa vinme<br />

vrTanesi, rac moxda somexTa nebis gareSe~ (gv. 168). `ufali nersesi... mas<br />

goneba aeria, moindoma alvanelTa keTilSobili saxli CamoeSorebina da<br />

qalkedonituri rwmenisaTvis daemorCilebina~.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

481<br />

`ufalma miqaelma daswyevla agreTve qarTvelTa mwyemsi Talale, radganac<br />

man neba darTo ukanono qorwinebas~.<br />

`ufali samueli... man TviTon, xeldasxmis gareSe miiRo samamamTavro<br />

pativi, ris gamoc gan<strong>Tavi</strong>suflebul iqna. xelmeored xeldasxma miiRo somexTa<br />

kaTalikos georgisagan dvinSi. ufali iunani... kaTalikos georgis daukiTxavad<br />

mivida alvaneTSi da xeldasxmac mis gareSe miiRo, Semdeg TviTon<br />

georgma xelmeored akurTxa is~ (gv. 170).


482 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>I<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />

`Cvenma samRvdeloebam kargad icoda,<br />

rom mamuli da erovneba rjulTan erTad<br />

SeerTebuli, rjulTan Sexorc-Tvisebuli,<br />

uZleveli xmalia da Seuleweli fari<br />

mtrisa winaSe~.<br />

ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />

marTali marTali


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

`qarTlis~ istoriuli geografia <strong>VI</strong>II saukunisaTvis<br />

483<br />

qarTlis wyaroTa Tanaxmad, V saukunesa da wina saukuneebSi sityva `qarTlis~<br />

qveS igulisxmeboda mTeli saqarTvelo.<br />

aRmosavleT saqarTvelos ukiduresi aRmosavleTi provinciebic _ kaxeTi<br />

da hereTi _ qarTlis nawili iyo. V saukunis avtors ase aqvs gadmocemuli:<br />

`viTarca moiwia igi sazRvarTa qarTlisaTa qveyanasa mas hereTisasa... wina<br />

miegebnen mas aznaurni~. 1<br />

hereTi qarTlis erT-erTi Semadgeneli qveyanaa, xolo qarTlis sazRvrebi<br />

mtkiced aris gansazRvruli. iakob xucesma kargad icis, Tu sad gadis<br />

qarTlis saxelmwifos sazRvari da iseve, rogorc leonti mroveli, juanSeri<br />

da sxva Zveli qarTveli mematianeebi, xmarobs termins `sazRvari<br />

qarTlisaA~. hereTi, misi sityviT, qarTlis sazRvrebs SigniT moqceuli<br />

qveyanaa. hereTSi wamebuli wmida SuSanikis ambavi mTel qarTls moefina,<br />

`ganiTqva yovelsa qarTlsa saqme misi~, wmidanis sanaxavad `aznaurni da<br />

uaznoni soflisa qarTlisani movides~. 2<br />

qarTli sxvagan ki ar aris, aramed TviTve hereTia qarTli, aseve dasavleT<br />

saqarTvelo, kerZod, egrisis zRvis sanapiro klisuramde qarTlis<br />

erT-erTi qveyana iyo. swored amitom am teritoriebis berZnebis mier dapyrobis<br />

dros, mTel iveriaSi _ qarTlSi urva da wuxili daiwyo.<br />

qarTlsa da saberZneTs Soris <strong>Tavi</strong>danve iyo sazRvari dadebuli, qarTlis<br />

samefos SeqmnisTanave, farnavazis dros. farnaozma `qujis misca qveyana...<br />

egrisis wylamde...~, xolo gorgasals _ `...ukusca keisarman sazRvari<br />

qarTlisa cixe Tuxarisi da klarjeTi... gamoikiTxa keisarman sazRvari<br />

saberZneTisa da qveyana zRvispirisa, romel ars afxazeTi da hrqua: egrisis<br />

wyliTgan vidre mdinaremde mcirisa xazareTisa ese sazRvari ars<br />

saberZneTisa aleqsandrobiTgan~. 3<br />

keisarma vaxtang gorgaslis saxelmwifos daubruna is teritoriebi, romelnic<br />

istoriulad Sediodnen qarTlSi.<br />

egriswyals iqiT mdebare qveyana qarTls ekuTvnoda. marTlac, arsebobs<br />

`egriswyalsaqeTis~ Sesabamisi Zvel<strong>qarTuli</strong> termini _ `egriswyalqvemo qveyana~,<br />

vaxtang gorgaslis Zem daCim `ukumoixvna egriswyalsquemoTi queyana~. 4<br />

vaxtang gorgasalis meoxebiT qarTlis sazRvari gadaweuli iqna CrdiloeTiT<br />

da qarTlsa da saberZneTs Soris saxelmwifo sazRvari mdinare egriswylis<br />

nacvlad daido md. klisuraze _ `klisura romeli masa Jamsa iyo<br />

sazRvari saberZneTisa da saqarTveloAsa~, `zRude igi sazRvari klisurisa~. 5<br />

ase rom, qarTli vaxtang gorgaslis dros, iseve rogorc manamde da mis<br />

Semdeg, vidre <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebamde, erTiani qveyanaa, romelsac aqvs<br />

mtkiced gansazRvruli sazRvrebi mezobel saxelmwifoebTan. dasavleTiT<br />

qarTlis cnebaSi Sedis egrisi, aRmosavleTSi ki _ hereTi, xolo samxreTiT<br />

cixe-Tuxarisi da klarjeTi. aseTia mtkicebani <strong>qarTuli</strong> wyaroebisa.


484 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

`vaxtang gorgaslis mefobis periodi _ uaRresad mniSvnelovani movlenebiT<br />

aRivso: gaerTianda aRmosavleTi `iveria~ da dasavleTi `egrisi~.<br />

qarTl-kaxeTis garda; am erTian samefos farglebSi Semovida alvaneTis<br />

momijnave mxareebic (hereTi, kambeCani)~ 6 .<br />

vaxtang gorgaslis Semdeg maleve, miuxedavad imisa, rom misi qveyana<br />

sparselebma da bizantielebma daipyres, qarTli mainc erTiania, mas erTi<br />

kanonieri mmarTveli hyavs (nominaluri) samefo gvaridan.<br />

qarTlis cxovrebis mixedviT, vaxtangis Ze daCic mTel qarTls marTavs.<br />

man qarTls daubruna `egriswyalsqvemoTi qveyana~.<br />

XXX<strong>VI</strong> mefe farsmanmac `daipyro yoveli giorgia~ _ anu mTeli qarTli<br />

_ saqarTvelo. mis drosve qveynis SigniT sxvadasxva politikuri dajgufebis<br />

warmoqmna, urTierTgamijvna mimdinareobda (528-542 wlebSi).<br />

mefe farsmani sparselebis momxrea, xolo Zeni mirdatisani _ berZnebisa.<br />

XXX<strong>VI</strong>I mefis farsman <strong>VI</strong>-is dros (542-557) `arRara moiyvandian kaTalikossa<br />

saberZneTidan~. mis dros Semosula 12 sirieli mama.<br />

XXX<strong>VI</strong>II mefis bakuris Semdeg qarTli, anu saqarTvelo daiSala<br />

saerisTavoebad.<br />

guaram kurapalatma (575-600), romelsac `mosca mefoba saqarTvelosi keisarman~...<br />

7 _ `erisTavni ver scvalna, vinaidgan gujriT aqvndaT mflobeloba<br />

keisrisa da sparsTa mefisagan, garna morCilebasa Sina guaramisa iyvnen~. 8<br />

aqedan Cans, rom qveyana, faqtobrivad, gayofilia sparseTsa da saberZneTs<br />

Soris. es qveynebi TviTon amtkiceben erisTavebs saqarTveloSi, magram<br />

saqarTvelo, anu qarTli mainc erTiani qveyanaa da erisTavebi erT qarTvel<br />

mefes _ qarTlis mefes emorCilebian.<br />

ra iyo amis mizezi, ram SeunarCuna aseT pirobebSi qarTls erTianoba?<br />

`faqtia isic, rom miuxedavad<br />

politikuri damoukideblobis dakargvisa,<br />

qarTli <strong>VI</strong> saukunis ganmavlobaSi...<br />

ekonomikur aRmavlobas<br />

ganicdis...~ 9 am dros gacxovelebula-gaRrmavebulasaqarTvelos<br />

sxvadasxva provinciebs Soris<br />

ekonomikuri kavSiri, gafarTovebula<br />

Sinagani bazari. `yvelaferi<br />

es, ra Tqma unda, xels uwyobda<br />

da apirobebda am calkeuli<br />

provinciebis Serwyma-gaerTianebis<br />

process. amdroindeli qarTlis ekonomikuri da kulturuli aRmavlobis<br />

maCvenebelia mniSvnelovani arqiteqturuli nagebobani, romlebic am<br />

periodSi iqmneba da romelTa dagvirgvinebasac warmoadgens <strong>qarTuli</strong> xelovnebis<br />

brwyinvale Zegli _ mcxeTis jvari~. 10


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

485<br />

ase rom, vaxtang gorgaslis Semdeg qarTli ki ar daSlila, piriqiT,<br />

mimdinareobda `calkeuli provinciebis Serwyma-gaerTianebis procesi~ da<br />

`ekonomikuri kulturuli aRmavloba~. swored amiT iyo gamowveuli is, rom<br />

sxva saxelmwifoebis mier `mflobeloba~ miniWebuli erisTavebi erT qarTlis<br />

mefes, anda mTavars emorCilebian.<br />

adarnase mTavarsac, mcxeTis jvris erT-erT aRmSenebels, yvela eris<strong>Tavi</strong><br />

emorCileba. magram erisTavebis Secvla mas ar SeuZlia. adarnases Ze<br />

stefanoz mTavari da misi Zeni _ arCili da miri gadadian dasavleT<br />

saqarTveloSi, egrisSi da iqidan marTaven saxelmwifos: egrisi rom qarTlis<br />

samefoSi Semavali qveyana ar yofiliyo, qarTlis mefe-mTavrebi iq ver<br />

dadgebodnen.<br />

arCil mefis erT-erTi Ze, iovane, egrisis mmarTveli mTavari iyo. mas<br />

mematiane `iovane erisTavs~ uwodebs.<br />

egrisi qarTlis erT-erTi qveyana iyo imiTac, rom qarTlis kaTalikosi<br />

kirioni xeldasxmulia `...gugarqis, qarTlis da egrisis kaTalikosad~. 11<br />

amasve miuTiTebs atenis sionSi axladaRmoCenili warwerebi, sadac qarTlis<br />

eris<strong>Tavi</strong> amave dros egrisis eris<strong>Tavi</strong>caa.<br />

wmida mefe arCilis mematianes erT-erT wyarod gamouyenebia anonimis<br />

Txzuleba, romelic asaxavs swored im epoqas, romelsac igi gulisxmobs, e.i.<br />

arCilis moRvaweobis xanas. arCili ki, Cveni azriT, <strong>VI</strong>II saukunis pirveli<br />

naxevris moRvawea. 12<br />

am anonimis koncefciiT `...dasavleTi saqarTvelo, anu egrisi, afxazeTis<br />

gamoklebiT, qarTls warmoadgens, anu ukeT, dasavleT saqarTvelos Semadgeneli<br />

mxareebi arian igive `qveyanani qarTlisani~. rogorc viciT, aseTi<br />

koncefcia saerTod axasiaTebs `qarTlis cxovrebas~ da mas garkveuli<br />

safuZvelic unda hqondes. anonimis mixedviT, `qarTlis mefeebs~ mirs da<br />

arCils, romlebic murvan yrus Semosevisas dasavleT saqarTvelos afareben<br />

Tavs, am ukanasknelze suverenuli uflebebi aqvT~. 13<br />

`sikvdilis win miri eubneba arCils: `mamaca Cveni mokvda SfoTsa amas<br />

Sina da ver warveciT igi mcxeTas. warscen Zvalni misi da daflen saydarsa<br />

quTaissa, raTa ipovos igi sawameblad samkvidrosa Cvenisa~. e.i. quTaisis<br />

saydari, sadac stefanoz qarTlis eris<strong>Tavi</strong>s saflavia, iqneba simbolo qarTlis<br />

mmarTvelTa axali rezidenciisa. es tendencia saxelmwifos kulturulpolitikuri<br />

centris dasavleTSi, kerZod ki quTaisSi gadatanisa, marTlac,<br />

SesaZlebelia ukve maSin arsebuliyo, ramdenadac <strong>VI</strong>II saukunis 40-iani wlebidan,<br />

rogorc viciT, Tbilisi arabi amiras adgil-samyofeli xdeba~. 14<br />

rogorc aRniSnuli gvqonda, sazRvari qarTlsa da `saberZneTs~ Soris<br />

gadioda mdinare klisuraze. arabobis dros mefe arCili gadasuli iyo<br />

`saberZneTSi~, mdinare klisuras iqiT. qveynis dawynarebis Semdeg mefe<br />

arCilma adgilobriv erisTavs _ afxazeTis mmarTvels, romelic `keisris-


486 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gan~ iyo dadginebuli (`eris<strong>Tavi</strong> keisrisa leon~), uTxra _ `...aw uwyies<br />

Seneba adgilTa CvenTa klisuriTgan aRmarT. warval da daveSenebi cixe<br />

gojs da quTaiss~. 15<br />

klisuriTgan `aRmarTi~ qveyana qarTlis mefeTa sakuTari `adgilia~ _<br />

qarTlia.<br />

arCili arabebTan omis win agonebs mirs, rom qarTlidan wamoRebul<br />

saganZurTa Soris `orni igi gvirgvinni oqroisa da anTrakisani: erTi<br />

mirian mefisa da erTi vaxtangisi. Sen da mamaman Cvenman dasdeviT igi<br />

quTaTis da cixe gojis~. 16<br />

samefo niSnebis, Zveli qarTlis mefeTa samefo gvirgvinebis quTaissa da<br />

cixe gojSi `dadebiT~, es qalaqebi qarTlis politikur centrebad unda<br />

qceuliyvnen.<br />

ase rom, <strong>VI</strong>II saukunis 50-ian wlebamde sityva `qarTlis~ qveS igulisxmeboda<br />

mTeli saqarTvelo, rogorc misi aRmosavleTi, aseve dasavleTi nawili.<br />

amitomac, qarTlis sakaTalikoso <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias axorcielebda<br />

ara marto aRmosavleT saqarTveloze, aramed dasavleT saqarTvelozec,<br />

sakaTalikosos daarsebis droidan _ V saukunidan, xolo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

<strong>Tavi</strong>s uflebamosilebas axorcielebda dasavleT saqarTveloze <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis warmoqmnis droidanve.<br />

<strong>VI</strong>II saukunis meore naxevarSi (80-90-ian wlebSi) arCilis Zis, iovane<br />

egrisis eris<strong>Tavi</strong>s gardacvalebis Semdeg, iSleba <strong>qarTuli</strong> samefo. erTiani<br />

qarTlis samefo gaiyo sam nawilad: warmoiqmna `afxazeTi~, `qarTli~ da<br />

`kaxeTi~. am dromde, e.i. <strong>VI</strong>II saukunis 80-90-ian wlebamde _ farnavaz pirveli<br />

mefidan arCil mefis Svilebamde, yovelTvis sityva-termini `qarTli~<br />

aRniSnavda mTel saqarTvelos, xolo amis Semdeg dasavleT saqarTvelos<br />

ukve aRar ewodeboda qarTli, aramed ewodeboda afxazeTi.<br />

qarTlis samefo TiTqmis uwyvetad arsebobda farnavaz mefis Semdeg <strong>VI</strong>II<br />

saukunemde, TiTqmis 1000 wlis ganmavlobaSi, xolo <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> qarTlis<br />

saxelmwifos daSlis Sedegad, rogorc aRvniSneT, warmoiSva afxazeTis, taoklarjeTis<br />

(qarTlis), kaxeTisa da hereTis samefoebi.<br />

`xolo amieridgan iwyo Semcirebad mefobaman didTa mefeTa xuasroanTaman.<br />

pirvelad ufleba sarkinozTa gandidna da mieridgan mieca yoveli ese<br />

qveyana JamiTi Jamad rbevasa da oxrobasa~.<br />

`ganiryvna qveyana, rameTu romeli gamoCndis Rirsi mefed xosrovani<br />

agarianTagan Semcirdian, vinaATgan gandidna Zali sarkinozTa da daipyres<br />

qarTli da tfilisi da ganmravldnen mTavarni~. 17<br />

arabebis Semosevis gamo `klisuris iqiTa qveyana~ _ afxazeTi berZenTa<br />

batonobisagan ga<strong>Tavi</strong>suflda, `rameTu mouZlurebul iyvnen berZennica agarianTagan,<br />

vinaiTgan miuRies zRvis gareTi~. 18


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

487<br />

e.i. saberZneTis `zRvisgareTi~ qveyana _ mcire azia, arabebs daupyriaT.<br />

amis gamo, saberZneTi mouZlurebula. amiT usargeblia afxazeTis erisTavs,<br />

leon II-s da <strong>Tavi</strong>si qveyana gau<strong>Tavi</strong>suflebia.<br />

es qveyana `istoriulad~ `berZnebs~ ekuTvnoda da mdebareobda qarTlis<br />

mdinare klisuras gadaRma. am qveyanaSi _ afxazeTSi, erisTavebs niSnavda<br />

keisari. am afxazeTs Seafares <strong>Tavi</strong> murvan yrusagan devnilma mefe mirma<br />

da arCilma. aqve maT daamarcxes mteri _ `sarkinozni ukun iqcnen meotni~.<br />

afxazeTSi bizantiis mtrebze qarTvel mefeTa gamarjvebiT kmayofil keisars<br />

`leonisaTvis mieca mkvidrad erisTaoba afxazTa msaxurebisaTvis<br />

mefeTasa, rameTu ese leon I eris<strong>Tavi</strong> iyo mun keisrisagan~. 19 aqve gardaicvala<br />

mefe miri, xolo misi qaliSvili miaTxoves leon afxazTa erisTavs.<br />

leoni afxazeTis eris<strong>Tavi</strong>a, xolo arCilis Svili iovane _ egrisis eris<strong>Tavi</strong>,<br />

iovane eris<strong>Tavi</strong>s sikvdilis Semdeg, afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> leon II xdeba egrisis,<br />

anu mTeli dasavleT saqarTvelos mmarTveli _ `...leon daipyra sruliad<br />

egrisi da iwoda mefe afxazTa. `mematiane qarTlis samefos kuTvnil teritoriaze<br />

`afxazTa samefos~ warmoSobis mizezad iovane eris<strong>Tavi</strong>s sikvdilis<br />

garda, asaxelebs mefe arCilis Zis, qarTlis mTavris, juanSeris siberesac _<br />

`juanSerica daberebul iyo~. namdvili mizezi, cxadia, arabebis mier qarTlis<br />

samefo saxlisa da samefos centraluri nawilis ganadgureba iyo~.<br />

qarTlis samefos <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>ve gamoeyo kaxeTis damoukidebeli samTavro<br />

_ `kaxeTis samTavro qarTls agreTve <strong>VI</strong>I saukunis meore naxevarSi unda<br />

gamoyofoda, yovel SemTxvevaSi 764 wlis Semdeg~. 20<br />

qarTveli mematianis Tanaxmad, `afxazTa samefos~ warmoqmnisTanave warmoiqmna<br />

kaxeTis samTavro _ `...juanSerica daberebuliyo da mokuda igica...<br />

kualad gandga grigoli mTavari. aman daipyra kaxeTi~. 21<br />

es iyo <strong>qarTuli</strong> samefos saboloo daSla; Tumca, es samefo mainc ganagr-<br />

Zobda arsebobas Sida qarTlsa da tao-klarjeTSi.<br />

erTiani qarTlis, erTi politikuri erTeulis, adgilze warmoiqmna sami<br />

politikuri erTeuli _ `afxazeTi~, `qarTli~, `kaxeTi~. afxazeTis samefos<br />

warmoSobis, anu dasavleT saqarTvelos qarTlis saxelmwifosagan Camocilebis<br />

Semdeg, Cans, moxda eklesiis administraciuli gayofac _ qarTlis<br />

sakaTalikosos SigniT Camoyalibda dasavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong> da<br />

warmoiqmna afxazeTis sakaTalikoso.<br />

rogorc aRniSnuli gvqonda, <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebamde dasavleT<br />

saqarTvelos qristianebi eqvemdebarebodnen qarTlis kaTalikoss, iseve<br />

rogorc kaxeTisa. `amis SesaniSnavi mowmobaa jvris tipis qristianuli<br />

taZrebis mSenebloba qarTlsa, kaxeTsa da egrisSi; kirionis xeldasxma<br />

gugarqis, qarTlisa da egrisis kaTalikosad~. 22<br />

`,...am TvalsazrisiT, uaRresad mniSvnelovnad gveCveneba vaxuSti batoniSvilis<br />

erTi Cveneba: `ars xons <strong>eklesia</strong> didi gumbaTiani, mSvenieri nagebi, zis


488 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

episkoposi, mwyemsi vakisa. es iyo erTobasa Sina qarTlisa mTavarepiskopozisa<br />

Semdgomad ganyofilsa dasves aqa episkopozi~.<br />

vaxuStis es cnoba erTxel kidev amtkicebs im azrs, rom saqarTveloSi<br />

qristianobis pirvel saukuneebSi, <strong>qarTuli</strong> eklesiis erTobis dros, dasavleT<br />

saqarTvelos mrevli emorCileboda qarTlis mTavarepiskoposs, qarTlis<br />

kaTalikosobis warmoqmnis Semdegac, es mrevli mcxeTis (samTavros)<br />

episkoposis mrevlia. rogorc aRvniSneT, es iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis erTobis<br />

dros (V-<strong>VI</strong>I saukuneebSi, <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlamde), vaxuSti wers, _ `...es iyo<br />

erTobasa Sina qarTlisa mTavarepiskopozisa~, xolo erTiani <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

gayofis Semdeg, anu afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnis Semdeg,<br />

xonSi, anu dasavleT saqarTvelos centrSi _ vake samoqalaqoSi dausvamT<br />

episkoposi _ `... Semdgomad ganyofisa dasves aqa episkopozi~.<br />

`vaxuStis am cnobidan, romelic, eWvi ar aris, mas romeliRac Zveli<br />

wyarodan unda hqondes, gamodis, rom erTiani saqarTvelos samefos arsebobis<br />

pirobebSi vake imereTi, anu samoqalaqo, qarTlis mTavarepiskoposis<br />

iurisdiqcias emorCileba...~ 23<br />

vaxuSti `erTobasa Sina~-Si gulisxmobs ara <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos erTobas,<br />

aramed <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zvel erTobas <strong>VI</strong>II saukunemde, magram <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> XI saukunis Semdeg kvlav gaerTianda, amitom mkiTxveli rom ar<br />

daibnes, Tu eklesiis romel erTobazea saubari, vaxuSti brZanebs: `... erTobasa<br />

Sina qarTlis mTavarepiskopozisa...~ vaxuStis dros mkiTxvelma kargad<br />

icis, rom mTavarepiskoposoba, anu mTavarepiskopoz-kaTalikosoba arsebobda<br />

V-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, xolo kaTalikos-patriarqoba XI saukunis Semdgom.<br />

vaxuSti mTavarepiskopozisdroindeli erTobis qveS gulisxmobs V-<strong>VI</strong>II saukuneebs.<br />

`marTlac, SeuZlebelia XI saukunis erTiani saqarTvelos monarqiis<br />

Camoyalibebis Semdeg, roca qristianoba ayvavebuli iyo da saepiskoposo<br />

uamravi, dasavleT saqarTvelos erTi nawilis saepiskoposo damorCileboda<br />

mcxeTis mTavarepiskoposs da ara saqarTvelos `mcxeTis~ patriarqs~. 24<br />

`erTiani saqarTvelos monarqiis arsebobis dros, aseTi movlenis warmoqmna<br />

gaugebaria. safiqrebelia, rom igi gacilebiT ufro Zveli drois nayofia<br />

da maincdamainc im droisa, rodesac egrisi Zlieri qarTlis kulturul<br />

eqspansias ganicdida. SesaZlebelia, es friad saintereso faqti dakavSirebuli<br />

iyos im movlenasTan, romelic fiqsirebulia somxur wyaroSi da romlis<br />

mixedviT `winandel wesTa magaliTisamebr~ <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi qarTlis<br />

kaTalikosis iurisdiqcia egrisis garkveul nawilze vrceldeba. 25<br />

`amgvarad gamodis, rom uZvelesi droidanve (V s-dan) egrisis aRmosavleT<br />

nawilSi oficialuri qristianuli kulti qarTul enaze sruldeboda...<br />

mTel im teritoriaze, romelic moicavs swored vake imereTs _ argveTis<br />

udides nawils, raWa-leCxumianad, arc erTi bizantiuri saepikoposo kaTedra<br />

ar moixsenieba. es garemoeba ar unda iyos umizezo da amdenad, yve-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

489<br />

laferi zemoT Tqmuli gvaiZulebs vifiqroT, rom am teritoriaze ukve<br />

maSin mcxeTis kaTalikosis iurisdiqcia moqmedebda <strong>qarTuli</strong> eniT, <strong>qarTuli</strong><br />

mwignobrobiT da, aqedan gamomdinare, yvela Rrma SedegebiT. am konteqstSi<br />

saamiso myar argumentad moCans <strong>VI</strong>I saukunis mcxeTis jvris tipis taZris<br />

ageba WyondidSi~. 26<br />

Tu qarTlis kaTalikosis iurisdiqcia vrceldeboda mTel saqarTveloze,<br />

rogorc aRmosavleTze, ise dasavleTze, maSin unda aixsnas dasavleT<br />

saqarTveloSi berZnuli saepiskoposoebis warmoqmnis mizezebi. Cans, berZnuli<br />

qristianuli centrebi saqarTvelos Savi zRvis sanapiroze TandaTan<br />

gaqristianebuli adgilobrivi mosaxleobis saWiroebisaTvis ki ar warmoiqmna,<br />

aramed es centrebi Seiqmna erTdroulad `berZnul-romauli jariskacebisa<br />

da garnizonisaTvis~, agreTve, zRvispira polisebis savaWro ara<strong>qarTuli</strong><br />

qalaqebisaTvis.<br />

saqarTvelos zRvispireTis yvela berZnuli saepiskoposo biWvinTis garda,<br />

Seiqmna <strong>VI</strong>I saukunis Semdgom. am dros saqarTveloSi SemoWrilma imperatorma<br />

heraklem garkveuli mizezebis gamo, mcxeTis sakaTalikosos CamoaWra<br />

dasavleTis zRvispira teritoriebi, sadac konstantinopolma <strong>Tavi</strong>si<br />

iurisdiqcia ganaxorciela.<br />

saqarTvelos SavizRvispira berZnuli saepiskoposoebi, erovnuli saepiskoposoebi<br />

rom ar iyvnen, es iqidanac Cans, rom dasavleT saqarTvelodan<br />

bizantielebis garnizonebis gayvanisa da qveynis ga<strong>Tavi</strong>suflebis Semdeg,<br />

<strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi, es saepiskoposoebi gauqmdnen, xolo teritoria afxaze-<br />

Tis sakaTalikosos iurisdiqciaSi Sevida. sulieri TvalTaxedviT, <strong>Tavi</strong>s<br />

mxriv, afxazeTis sakaTalikoso iyo mcxeTis sakaTalikosoze damorCilebuli,<br />

<strong>qarTuli</strong> saeklesio eniT, <strong>qarTuli</strong> mwignobrobiT. is iyo erTiani <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis erT-erTi Semadgeneli nawili. misi meTauri mcxeTis kaTalikoss<br />

eqvemdebareboda sulierad, xolo mirons afxazeTis sakaTalikoso<br />

mcxeTis sakaTalikosodan iRebda. afxazeTis sakaTalikoso, `qarTlis cxovrebisa~<br />

da ucxour wyaroTa mowmobiT, daarsebula bizantieli imperatoris,<br />

lev isavrosis dros, 720 wels, xolo iuridiuli gaformeba miuRia,<br />

anu qarTvel mefeebs afxazeTis sakaTalikosos arseboba ucvniaT 830 wels.<br />

giorgi merCulisaTvis Zalze kargad aris cnobili, rom istoriulad<br />

qarTli ewodeboda, rogorc aRmosavleT, aseve dasavleT saqarTvelos uZvelesi<br />

droidan <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebamde. marTalia, mis dros dasavleT<br />

saqarTvelos ewodeba ara qarTli, aramed afxazeTi, magram man icis, rom es<br />

aris politikuri mdgomareobis Sedegi, xolo sulierad da kulturulad,<br />

afxazeTi, e.i. dasavleT saqarTvelo, IX-X saukuneebSic qarTlia, afxazeTis<br />

samefos udidesi Zlierebis drosac ki. es, rogorc grigol xanZTelis<br />

cxovrebidan Cans, cnobilia ara marto <strong>qarTuli</strong> da saeklesio politikuri<br />

wreebisaTvis, aramed ierusalimis sapatriarqosTvisac, romelic avalde-


490 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

bulebs afxazeTis sakaTalikosos, mironi miiRos qarTlis sakaTalikosodan.<br />

es sakiTxi ganxilulia qvemoT.<br />

qveynis zogadi mdgomareoba <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />

juanSeri gadmogvcems, rom arabTa SemosevebiT Sewuxebulma mefe stefanozma<br />

<strong>Tavi</strong>si samefo saganZuri Suaze gahyo. erTi naxevari gadaitana<br />

<strong>Tavi</strong>si samefos dasavleT nawilSi _ egrisSi, egrisSive Tan waiyvana <strong>Tavi</strong>si<br />

pirmSo _ taxtis memkvidre mihri. saganZuris meore naxevari misca umcros<br />

vaJs arCils, romelmac es ganZi gadaitana qveynis aRmosavleT nawilSi da<br />

iq dafla (Seinaxa). ganZis nawili gorSic Seinaxa, xolo saeklesio sagan-<br />

Zuri mTliani saqarTvelosi (yovlisa qarTlisa) dafles mcxeTaSi. male<br />

arCilic egrisSi gadavida.<br />

736-38 wlebSi saqarTveloSi murvan yru SemoiWra. saqarTvelos mTavrebi<br />

da erisTavebic ki kavkasiis mTebis tyeebSi da RreebSi imalebodnen.<br />

`da yovelni mTavarni da pitiaxSni naTesavni erisTavTa da warCinebul-<br />

Tani Seimeotnes kavkasiad da daimalnes tyeTa da RreTa da movlo yruman<br />

yoveli kavkasia... Semusrna yovelni qalaqni da umravlesni cixeni sazRvar-<br />

Ta qarTlisaTa~. 27<br />

rogorc aRiniSna, am dros sazRvari qarTlisa (anu saqarTvelosi) gadioda<br />

klisuraze da egrisi qarTlis mefeTa samefoSi Sedioda.<br />

murvan yrum, roca gaigo, rom qarTlis mefeebi egrisidan afxazeTSi<br />

gadavidnen, gahyva maT kvals da bizantiis sazRvrebSi (romelic im dros<br />

klisuras marjvena sanapiroze mdebareobda) gadavida. `Sevlo yruman klisura,<br />

romel mas Jamsa iyo sazRvari saberZneTisa da saqarTveloAsa~. 28<br />

RvTis SewevniT, murvan yrus laSqari Seimusra qarTvel mefeTa xeliT.<br />

wyaldidobisagan Zaladakargulma arabebma datoves saqarTvelo. arabTa<br />

ukuqceviT gaxarebuli bizantiis imperatori swers <strong>Tavi</strong>s moxeles, afxaze-<br />

Tis mmarTvels, erisTav leons Semdegi saxis brZaneba-miTiTebas _ Cven<br />

xSirad varRvevdiT da varRvevT qarTlis samefos sazRvrebs (romelic im<br />

dros gadioda mdinare klisuraze). amJamad mahmadianTa Semosevebis gamo,<br />

unda gavixsenoT, Tu rogor gvarges da Tanagvidgnen qarTlis axlandeli<br />

mefeebi, unda gavixsenoT is Zveli saqmeni, rac maT mefeebs gaukeTebiaT<br />

bizantiis imperiis sasargeblod, amitomac gibrZaneb, ar daarRvio qarTlisa<br />

da bizantiis sazRvari, romelic gadis egrisSi _ `yovladve sazRvarTa<br />

qarTlisasTa Cvengan qmnil ase vneba da mefeTa maTTagan Cvenda momarT<br />

Tanadgoma da rgeba. aw ese mesame msaxureba da rgeba dadves CvenTana...<br />

keTilad pativscemdi mefeTa da erTa magaT qarTlisaTa, da amieriTgan<br />

nuRaramca xelgewifebis vnebad maTda da sazRvarTa maTTa egrisaTa~. 29<br />

imperatori <strong>Tavi</strong>s erisTavs ubrZanebs: `keTilad pativscemdi... erTa magaT<br />

qarTlisaTa~. Cans, `qarTlis erSi~ keisari gulisxmobs mdinare klisuras


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

491<br />

aqeT mcxovreb mosaxleobas, radgan swored am mdinareze gadioda egrisSi<br />

is sazRvari bizantiisa, romlis gadalaxvac man aukrZala afxazeTis erisTavs.<br />

mcxeTa isea dangreuli arabebis Semosevis gamo da qarTli mooxrebuli,<br />

rom egrisSi gadasuli `mefe~ stefanozis gvami mcxeTaSi, sagvareulo saflavze<br />

ver dakrZales. igi quTaisSi dakrZales _ qveynis axal politikur<br />

centrSi. is gamxdara samefo dinastiis axali samkvidro da imis dasamtkiceblad,<br />

anu `sawameblad~, rom is mcxeTis magieri `samkvidro~ iyo, mefemTavari<br />

stefanozi am centrSi, quTaisSi dakrZales. `saydarsa quTaissa,<br />

raTa ipovos igi sawameblad samkvidrosa Cvenisa~. 30<br />

quTaisi qarTlis samefos axal dedaqalaqad iqca. SeuZlebelia, am dros<br />

quTaisis saydari, sadac mefe dakrZales, ar yofiliyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

iurisdiqciaSi.<br />

arCil qarTlis mefes sauxucesod (anu samefo domenad _ saufliswulod)<br />

mefe miris anderZiT, ergo dasavleT saqarTvelo.<br />

amave anderZiT, axal mefe arCils `qveyanani qarTlisani~ orad unda<br />

gaeyo. erT-erTi nawili unda mieca miris qaliSvilebisaTvis, meore Tvi-<br />

Tonve unda daetovebina. arCils Sexvda dasavleT saqarTvelos kuTxeebi.<br />

sikvdilis win miri eubneba arCils: `...ganuyavi maT qveyanani qarTlisani,<br />

naxevari Sen da naxevari maT... gqondes sauxucesod: egrisi, svaneTi, Tavkveri,<br />

argveTi da guria~, aqedan aSkaraa, rom dasavleT saqarTvelo qarTlis<br />

samefos nawilia.<br />

arabTagan dapyrobili Tbilisis nacvlad, qarTlis mefeebs quTaisi<br />

dedaqalaqad miaCniaT. arCili eubneba sakuTriv afxazeTis erisTav leons:<br />

`...aw uwyies Seneba adgilTa CvenTa klisuriTgan aRmarT. warval da dave-<br />

Senebi cixe-gojs da quTaiss...~ 31<br />

arCilis gancxadeba `aw uwyies Seneba adgilTa CvenTa klisurTagan aRmarT~<br />

niSnavda imas, rom arabTa mier darbeuli qarTlis samefoSi Senelebula<br />

dampyrobTa gamanadgurebeli moqmedeba, ris Sedegadac, samefoSi dawyebula<br />

aRmSeneblobiTi procesi. qarTlis samefo swored `klisuriTgan<br />

aRmarT~ iwyeboda. mdinare klisuris marcxena napiridan iwyeboda qarTlis<br />

qveyanani _ egrisi, guria, argveTi, svaneTi, Tavkveri.<br />

arCil mefe <strong>Tavi</strong>s samefoSi Semaval qveynad miiCnevs dasavleT saqarTvelos<br />

da ucxadebs sakuTriv afxazeTis erisTavs _ `warval da daveSenebi<br />

cixe-gojs da quTaiss~. sakuTriv afxazeTi ki, mdinare klisuras marjvena<br />

sanapirodan iwyeboda.<br />

arCilis gardacvalebis Semdeg, umalve, dasavleTi saqarTvelo, anu qarTlis<br />

samefos is nawili, romelic mdinare klisuras marcxena sanapirodan iwyeboda,<br />

<strong>Tavi</strong>s samTavros SeuerTa sakuTriv afxazeTis erisTavma da dasavleT saqarTvelos<br />

ewoda afxazeTi. imitom, rom am qveyanas marTavda dinastia, romlis<br />

tituli iyo `afxazTa eris<strong>Tavi</strong>~, e.i. dasavleTi saqarTvelo politikurad iqca


492 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

`afxazeTad~, xolo manamde saqarTvelos am nawils politikurad ewodeboda<br />

`qarTli~. misi mpyrobeli iyo qarTlis samefo saxli. dasavleT saqarTvelos<br />

manamde marTavda _ `qarTlis mefe~, anu `qarTvelTa mefe~.<br />

ra mizeziTac dasavleT saqarTvelos afxazTa eris<strong>Tavi</strong>s mier `dapyrobis~<br />

Semdeg ewoda `afxazeTi~, im mizeziT mas iq qarTlis mefeTa batonobis<br />

dros ewodeboda `qarTli~. Secdomaa amJamad sayovelTaod miRebuli azri,<br />

TiTqosda am mxares qarTli ewoda IX-X saukuneebSi. sinamdvileSi, piriqiT<br />

iyo. uZvelesi droidan swored <strong>VI</strong>II saukunis bolomde ewodeboda am qveyanas<br />

qarTli, IX-X saukuneebSi ki mas afxazeTi ewodeboda. amis miuxedavado,<br />

wers giorgi merCule, Tumca, dasavleT saqarTvelos amJamad afxazeTi ewodeba,<br />

is <strong>Tavi</strong>si arsiT qarTlia, qarTvelTa qveyanaa, radganac Zveleburadve aq<br />

RvTismsaxureba qarTul enaze aResrulebao.<br />

`afxazTa samefo~ Seiqmna qarTlis samefos teritoriis nawilze. amis<br />

Semdeg dasavleT saqarTvelos politikurad aRarasodes ewodeboda `qarTli~,<br />

politikurad is `afxazeTi~ iyo. erTiani <strong>qarTuli</strong> samefos Seqmnis<br />

Semdeg ki _ dasavleT-aRmosavleT saqarTvelos ukve ewodeboda ara `qarTli~,<br />

aramed `saqarTvelo~. wina saukuneebisagan gansxvavebiT, X-XI saukuneebSi<br />

`qarTli~ geografiuli termini gaxda, Tumca, unda iTqvas, rom, marTalia,<br />

<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg dasavleT saqarTvelos politikurad `qarTli~<br />

ar ewodeboda, magram kulturulad mas zogjer Zveleburadve `qarTls~<br />

uwodebdnen. swored am kulturul `qarTlzea~ giorgi merCulis Txzuleba-<br />

Si naTqvami _ `qarTlad friadi queyanaA aRiracxebis, romelsaca Sina<br />

<strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis, da locvani aResrulebis~. aq `qarTlSi~<br />

igulisxmeba `dasavleT saqarTvelo~, magram ara politikuri, aramed kulturuli<br />

mniSvnelobiT. politikurad, am Txzulebis daweris dros, dasavle-<br />

Ti saqarTvelo afxazeTia. sakulto msaxurebam, <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong>si tradiciebisadmi<br />

erTgulebis gamo, ar Secvala `qarTlis~ <strong>VI</strong>II saukunemdeli gageba<br />

da X <strong>saukuneSi</strong>c ki dasavleT saqarTvelos `qarTls~ uwodebda.<br />

cnobilia, rom teritoria, romelsac sakuTriv `afxazeTi~ ewodeba, adre<br />

Sedioda bizantiis imperiaSi. mas qarTvelebi saberZneTs uwodebdnen. sazRvari<br />

`saqarTvelosa da saberZneTs~ Soris mdinare klisuraze gadioda.<br />

imis Semdeg, rac arCilis dros bizantia dasustda, mdinare klisura gadaiqca<br />

sazRvrad qarTlis samefosa da sakuTriv afxazeTis saerisTavos, e.i.<br />

saberZneTs Soris.<br />

afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> arCils ucxadebs _ `amieriTgan ars ese mamulobiT<br />

samkvidrebel Cemda klisuriTgan, vidre mdinaremde did xazareTad~, e.i.<br />

afxazeTis saerisTavos sazRvrebi gadis: samxreTiT _ mdinare klisura,<br />

xolo CrdiloeTiT mdinare yubani, anu `mcirisa xazareTisa~ wyali.<br />

afxazeTis am saerisTavos Semqneli leoni male danaTesavebis gziT<br />

xdeba memkvidre dasavleT saqarTvelos `sauxucesosi~ _ `qarTlis same-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

493<br />

fos~ nawilisa, rac ase momxdara: qarTlis mefe mirma <strong>Tavi</strong>si samefos orad<br />

gayofis Semdeg, samefos erTi naxevari _ dasavleT saqarTvelo `sauxucesod~<br />

gadasca <strong>Tavi</strong>s Zma arCils, xolo meore naxevari gaunawila qarTlisave<br />

erisTavebs _ guaram kurapalatis erT-erT STamomavals, ferozis naTesav<br />

pitiaxSs, nerses nersesians, adarnase adarnasians, varazmans, juanSers juanSerians,<br />

romelTac <strong>Tavi</strong>si qaliSvilebi miaTxova.<br />

mefe miris anderZis Tanaxmad, misi qaliSvilebi mxolod qarTlis erisTavebs<br />

unda SeerToT. ucxo qveynels ufleba ar hqonda siZeobisa. afxazeTis<br />

erisTavs surda mefe miris qaliSvilis SerTva, magram afxazeTi sazRvris<br />

gadaRma mdebareobda, amitomac leoni ar iTvleboda qarTlis erisTavad<br />

da mas ufleba ar hqonda siZeobisa.<br />

mefe miris anderZi arCilisadmi aseTia: _ `ara mivis Ze wuli Svilad<br />

mkvidrad, aramed misxen Svidni qalni. aw Sen xar mkvidri saxlisagan<br />

mefobisa Cvenisa... da Cven Semcirebul varT, rameTu Sen xar ucolo da me<br />

var uZeo. aw radgan moyvanian mamaTa CvenTa colni asulni erisTavTa<br />

CvenTani, miscen maT asulni Cemni da ganuyven qveyanani qarTlisani: naxevari<br />

Sen da naxevari maT. xolo sauxucesod romel mqonda, momicemia Senda da<br />

gqondes sauxucesod: egrisi, svaneTi, Takveri, argveTi da guria. xolo<br />

klarjeTi da SuamTiuleTi miec asulTa CemTa~. 32<br />

e.i. anderZi aseTi Sinaarsisaa: marTalia, Cveni samefo saxlis siZlieris<br />

dros Cveni winaprebi irTavdnen ucxo mefeTa asulebs, magram dauZlurebis<br />

Semdeg winamorbedi mefeebi Cvenive (qarTlis) erisTavebis asulebs irTavdnen,<br />

amitomac amJamadac ase moiqec _ SerTe Cemi asulebi Cvensave (qarTlisave)<br />

erisTavebs da ganuyavi maT Cemi samefoo. dasavleTi saqarTvelo, romelic<br />

adre mefe miris sauxuceso iyo, arCils gadaeca.<br />

mefe arCilma ganaxorciela anderZi. mefe miris qaliSvilebi SerTo<br />

qarTlisave erisTavebs da `ganuyo maT qveyanani qarTlisani~.<br />

am proceduris damTavrebisTanave arCil mefesTan TxovniT midis sakuTriv<br />

afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> leoni. Txovs, raTa arCil mefem miiRos rogorc <strong>Tavi</strong>si<br />

`mona~. konteqstidan Cans, rom iTxovs CarTos qarTlis erisTavTa siaSi<br />

da miaTxovon mas mefe miris erT-erTi qaliSvili.<br />

juanSeri wers _ rogorc ki arCilma miris qaliSvilebi SerTo qarTlis<br />

erisTavebs da amiT es erisTavebi <strong>Tavi</strong>s `Svilebad da Zmebad hyo~, maSinve<br />

afxazTa eris<strong>Tavi</strong> leoni mefes ucxadebs: _ `...ars ese mamulobiT samkvidrebel<br />

Cemda: _ klisuriTgan, vidre mdinaremde didad xazareTad, sada<br />

daswvdebis wveri kavkasiisa. SemrTe meca monaTa SenTa Tana, romelni ese<br />

dRes Rirs yven Svilad da Zmad Senda. ara minda nawili Sengan, aramed Cemica<br />

ese Senadve iyos, maSin misca leons colad Zmiswuli misi guranduxt...~. 33<br />

juanSeri iyo erT-erTi siZe arCilisa, romelic TviTmxilveli da msmeneli<br />

yofila <strong>Tavi</strong>smierve matianeSi moTxrobili ambisa. juanSeris Tanaxmad,


494 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

moxda aseTi saxis politikuri garigeba _ erisTavma leonma <strong>Tavi</strong>si samTavro<br />

Seiyvana arCilis samefoSi _ `Cemica ese klisuriTgan mdinaremde mcirisa<br />

xazareTisa Senadve iyos~, samagierod, arCilma mas miaTxova mefis qaliSvili,<br />

aqcia is <strong>Tavi</strong>s `Svilad da Zmad~, misca mas Zveli samefo gvirgvini. am<br />

gziT afxazeTis eris<strong>Tavi</strong> qarTlis samefo taxtis erT-erT memkvidred,<br />

samefo saxlis Svilad iqca.<br />

ivane javaxiSvili wers, rom juanSerso `...<strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II s.s. Sesaxeb ufro<br />

sayuradRebo cnobebi moepoveba~. 34 marTalia, iv. javaxiSvils ar sjera, rom<br />

juanSerma aRwera vaxtang gorgaslis cxovreba, rac sruliad SesaZlebelia,<br />

radganac `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, juanSerma vaxtangis cxovreba<br />

ki ar aRwera, aramed `...vaxtang mefisiTgan vidre aqamomde aRwera juanSer<br />

juanSerianmao~. 35<br />

e.i. juanSeris matiane Seicavda ara gorgaslis cxovrebas, aramed mis<br />

Semdeg, <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneTa aRweras.<br />

unda iTqvas, rom `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, `qarTvelTa cxovreba<br />

vidre vaxtangisamde aRiwereboda JamiTi-Jamad~, xolo vaxtang gorgaslis<br />

cxovrebis avtori cnobili ar yofila.<br />

leonti mroveli ki mxolod redaqtor-aRmwereli yofila da ara avtori<br />

`mefeTa cxovrebisa~ da `ninos mier qarTlis moqcevisa~. am TxzulebaTa<br />

avtorTa vinaoba ar scodniaT, magram scodniaT, rom isini drodadro, Jami-<br />

Ti Jamad iwereboda qronikebis saxiT. leonti mroveli mxolod arCil<br />

mefis wamebis momTxrobeli orfurcliani Txzulebis avtoria da redaqtori<br />

mTeli wignisa.<br />

juanSeris Tanaxmad, TiToeul qarTlis erisTav-siZes Sexvda qarTlis<br />

samefos romelime nawili samemkvidreod. yovel siZes amis Semdeg potenciurad<br />

SeeZlo <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong> qarTlis samefo taxtis memkvidred gamoecxadebina.<br />

erT aseT memkvidred iqca leon afxazTa eris<strong>Tavi</strong>. teritoria mdinare<br />

klisuriTgan mdinare yubanamde leon eris<strong>Tavi</strong>s surviliT Sevida `qarTlis<br />

samefoSi~. aRsaniSnavia, rom leon erisTavamde es teritoria `bizantiis<br />

imperiaSi~ Sedioda. am aqtis Semdeg, rac leonma mefis asuli<br />

guranduxti SeirTo, afxazTa eris<strong>Tavi</strong> iqca arCilis sauxuceso dasavleT<br />

saqarTvelos erTaderT kanonier memkvidred, radganac arCils im dros<br />

Svilebi ar hyavda. yvela sxva memkvidre siZe-eris<strong>Tavi</strong> aRmosavleT saqarTvelo-<br />

Si cxovrobda, miT umetes, rom arCilma leons uboZa samefo niSani _<br />

`gvirgvini romeli berZenTa mefesa warmoeca mirisaTvis~. qarTlis mefis,<br />

miris, samefo gvirgvini mefis asulis, guranduxtis meuRlis, leonis, sakuTreba<br />

gaxda. afxazTa erisTavebi qarTlis mefeTa ojaxis wevrebi da taxtis<br />

memkvidreni gaxdnen, iseve rogorc sxva siZe-erisTavebi.<br />

mkvlevarebi miiCneven, rom qarTlis cxovrebaSi gadmocemuli mefe miris<br />

da arCilis mier saqarTvelos samefos dayofa warmoadgens ara realur


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

495<br />

aRweras, aramed legendas, romelic Seiqmna saqarTvelos erisTavTa wreSi<br />

maTi interesebis dakmayofilebis mizniT. cnobili mkvlevari wers _ `mkvlevarebi<br />

usafuZvlod ar Tvlian, rom es legenda aRmocenda qarTvel<br />

erisTavTa wreSi da mimarTuli iyo im mZafri brZolis sawinaaRmdegod,<br />

romelsac centraluri xelisufleba eweoda separatist feodalTa sawinaaRmdegod<br />

X-XI saukuneebSi erTiani monarqiis SeqmnisaTvis~. 36 `am pirobebSi<br />

Seiqmna kidec legenda mefe arCilis `reformebis~ Sesaxeb, arsi romlisa<br />

imaSi iyo, rom TiTqosda arCilma jer kidev <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, <strong>Tavi</strong>s Zmis, miris<br />

anderZis Tanaxmad, miaTxova misi qaliSvilebi erisTavebs da mziTvis saxiT<br />

misca maT saqarTvelos naxevari~. 37<br />

davuSvaT, arCilisa da miris mier qarTlis samefos dayofa da gadacema<br />

Svid siZe-erisTavze, marTlac legendaa da is warmoiSva erTiani monarqiis<br />

sawinaaRmdegod, separatist erisTavTa moZraobis gasamarTleblad. am<br />

SemTxvevaSi auxsneli rCeba yvelaze arsebiTi da mTavari, kerZod, legendis<br />

mixedviT, miris eqvsi qaliSvili miaTxoves aRmosavleT saqarTvelos<br />

erisTavebs, xolo erTi _ afxazeTis erisTavs, amitomac legendis Tanaxmad,<br />

rogori uflebac aqvT aRmosavleT saqarTvelos erisTavebs qarTlis samefo<br />

taxtze, igive ufleba aqvs afxazeTis erisTavs. aqedan gamodinare, afxazTa<br />

mefeebs ufleba hqondaT elaSqraT tao-klarjeTSi, Sida qarTlsa Tu<br />

kaxeTSi _ qarTlis samefo taxtze <strong>Tavi</strong>si memkvidreobiTi uflebis ganxorcielebis<br />

mizniT, rasac marTlac hqonda adgili.<br />

afxazTa mefeebi mudmivad laSqrobdnen Sida qarTlSi, saqarTvelos<br />

sxva kuTxeebSi, `legendis SemTxzvel~ erisTavebis mamulSi, itacebdnen maT<br />

samkvidrebels da uerTebdnen <strong>Tavi</strong>anT samefos. aSkarad Cans, rom Tu `legenda<br />

SeTxzulia~ qarTlis erisTavTa wreSi, igi ver asrulebda <strong>Tavi</strong>s<br />

daniSnulebas.<br />

Tu davuSvebT, rom legenda marTlac SeiTxza, unda vifiqroT, rom igi<br />

afxazTa mefeebis karze, maTi aRmosavluri laSqrobebis gamarTlebis<br />

mizniT SeiTxza, magram CvenTvis am SemTxvevaSi mTavaria is, rom Zveli<br />

wyaroebis Tanaxmad, afxazeTis mefeebs hqondaT erTiani saqarTvelos samefo<br />

taxtze pretendentobis kanonieri, memkvidreobiT miRebuli ufleba.<br />

rogorc aRvniSneT, leon I-ma politikuri mosazrebiT <strong>Tavi</strong>si samTavro<br />

afxazeTi iuridiulad SeuerTa qarTlis samefos, raTa amiT mieRo ufleba<br />

qarTlis eris<strong>Tavi</strong>s titulis tarebisa da mefis memkvidre asulis SerTvisa.<br />

guranduxtis SerTvis Semdeg, marTlac, mTel dasavleT saqarTveloSi samefo<br />

taxtis ori kanonieri memkvidre aRmoCnda _ mefis Zma arCili da mefis<br />

qaliSvili guranduxti, aRmosavleTSi ki ufro meti. arCili uSvilo iyo im<br />

dros, amitomac guranduxts (leonis meuRles) arCilis aRmosavleT saqarTvelo-<br />

Si (kaxeTSi) gadasvlis Semdeg SeeZlo kanonierad emarTa mTeli saqarTvelo.<br />

guranduxtis meuRles, leon I-s, davalebulic eqneboda arCilisagan es.<br />

arCilma mas xelisuflebis niSani _ samefo gvirgvini uboZa.


496 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

aRmosavleT saqarTveloSi arCils SeeZina ori vaJi. aqedan erT-erTi,<br />

ioane, gadadis dasavleT saqarTveloSi. ioane arCilis Ze, cxadia, amis<br />

Semdeg aris `mpyrobeli~ mmarTveli am mxarisa, magram saqarTvelos verc<br />

erT kuTxeSi arabTa Zalebi ver iTmenen qarTlis samefo taxtis pirdapiri<br />

memkvidreebis gaZlierebas. amis Sesaxeb mematiane wers: _ `ukeTu vinme<br />

gamoCndis SvilTa Soris vaxtangisaTa, romelica Rirs iyo mefed, iqmnis<br />

Semcrobil sarkinozTagan~, amitomac, unda vifiqroT, rom mterTagan Zaladakarguli<br />

ioane arCilis Ze xosroian-gorgasliani _ dasavleT saqarTvelos<br />

kanonieri `mpyrobeli~, ufro TanammarTveli, anu ufro sworad, formaluri<br />

mmarTveli iqneboda, xolo leon I _ faqtobrivi mmarTveli. leons<br />

arabebi ar sdevnian, da rac mTavaria, mas xazarTa samxedro da politikuri<br />

mxardaWera aqvs, xazarebi ki arabTa tolfardi da arabTa mowinaaRmdege<br />

Zala iyo amierkavkasiis arenaze. amitomac, ioanes gardacvalebisTanave<br />

gaerTianebuli egris-afxazeTis `mpyrobeli~ xdeba ara ioanes STamomavali,<br />

aramed leon I-is STamomavali _ leon II. leon II-is Sesaxeb<br />

wers mematiane _ `dai pyra afxazeTi da egrisi vidre lixamde~. aq `daipyra~<br />

niSnavs ara ZaliT dapyrobas, aramed imas, rom afxazeT-egrisis TviTmpyrobeli<br />

mmarTveli gaxda leon II, nacvlad ioanes STamomavlebisa. ioanes<br />

STamomavlebs am politikur erTeulze igive ufleba hqondaT, rac leons,<br />

radganac oriveni qarTlis mefe miris kanonieri politikuri memkvidreebi<br />

iyvnen. swored am `kanonierebis~ gamo, afxazeT-egrisis samefos Seqmnas, anu<br />

leonis mier dasavleT saqarTvelos `dapyrobas~ ar gamouwvevia araviTari<br />

winaaRmdegoba qveynis SigniT, radganc moxda `dapyroba~ ara ZaliT, aramed<br />

moxda erTi mmarTveli dinastiis Secvla meore kanonieri mmarTveli dinastiiT.<br />

dapyrobas, am sityvis Tanamedrove gagebiT, adgili ar hqonia.<br />

g. wulaia wers: `aseT dapyrobas adgili rom hqonoda, maSin bunebrivia,<br />

mas ar SeeZlo ar gamoewvia sapasuxo reaqcia egrisis mxridan _ amitomac<br />

`matiane qarTlisaASi~ aRwerili ambavi kvalificirebul unda iqnas, rogorc<br />

mSvidobiani SeerTeba egrisisa da afxazeTisa. da moxda es, rogorc Cans,<br />

jer kidev <strong>VI</strong>II saukunis 80-ian wlebSi, sakuTriv afxazeTis samefos Seqmnamde~.<br />

38 marTlac, afxazeT-qarTlis SeerTeba moxda jer kidev afxazeTis<br />

samefos warmoqmnamde, ris Sesaxebac mogviTxrobs `matiane qarTlisaA~, ufro<br />

dawvrilebiT ki juanSeri. qarTlSi im dros egrisic Sedioda, amitomac<br />

qarTlisa da afxazeTis SeerTeba, imavdroulad afxazeT-egrisis SeerTebasac<br />

gulisxmobda da es afxazeTis samefos Seqmnamde moxda. leon II-m<br />

miiRo afxazeTis mefis tituli, dasavleT saqarTvelos ewoda afxazeTi,<br />

mmarTveli dinastiis warmomavlobis mixedviT.<br />

`afxazTa samefos~ daarsebis Sesaxeb ivane javaxiSvili wers: `<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong><br />

bizantia dasustebuli iyo arabebTan brZolisa da Sinauri saeklesio uTanxmoebisa<br />

da gamwvavebuli brZolis gamo xatebis Tayvanismcemlebsa da uarmy-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

497<br />

ofelTa Soris. amiT usargeblia afxazeTis imdroindel erisTavs ... leon<br />

I gamefebula 746 wels da umefia 791 wlamde... am drois ganmavlobaSi<br />

qarTlSi arabTa mkacri batonobis qveS erisTavobdnen jer nerse, xolo mis<br />

Semdgom stefanozi, Ze gurgenisa. <strong>VI</strong>II saukunis ukanasknel meoTxedSi ki<br />

erisTavad qarTlSi aSot didi yofila, magram raki qarTlSi arabebi xangrZliv<br />

mSvidobianad aravis aboginebdnen, verc qarTlis erisTavma aSot<br />

kurapalatma (786-826) gauZlo... igi daesaxla artanujSi da `misca RmerTma<br />

gamarjveba da axelmwifa igi SavSeT-klrjeTsa zeda~... `berZenTa mefeman<br />

miuboZa kurapalatoba aSots~. 39<br />

`...swored am dros, rogorc etyoba, kaxeTis mTavari grigoli daZrula da<br />

qarTlis erTi nawili, qsnis xeoba da qsnis dasavleTiT mdebare Sida<br />

qarTli daupyria... amitom `gamoilaSqra aSot kurapalatman da uSvela<br />

Teodosi afxazTa mefeman, Zeman meoris leonisaman, romeli igi iyo siZe<br />

aSot kurapalatisa~. 40 es ambavi 791-818 w. Sua unda momxdariyo.<br />

magram arc aSot kurapalatis gamarjveba da batonoba yofila qarTlSi<br />

xangrZlivi: `movida xalid iazidis Ze arabi da daipyra somxiTi, qarTli<br />

da hereTi... gaqceuls kurapalats arabebi kvaldakval daedevnen, moewivnen<br />

da 29 ianvars 826 wels <strong>eklesia</strong>Si zed sakurTxevelze maxvliT mohkles~. 41<br />

853 wels SemoiWra buRa Turqi da Tbilisi gadawva. `...bagrat kurapalati<br />

moxerxebulad iqceoda da arabebis urTierTSoris mtrobiTa da uTanxmoebiT<br />

<strong>Tavi</strong>sTvis sargeblobda. magram Tu arabebis Zalis daxmarebiTa da mfarvelobiT<br />

bagrat kurapalati kargad afarToebda <strong>Tavi</strong>s samflobelos da amave<br />

dros, afxazTa mefis moZraobas aRmosavleTisaken gzaze eRobeboda, calke<br />

TviTon SavSeT-klarjeTis batons misi winaaRmdegobis gaweva ar SeeZlo. aki<br />

amitomac iyo, rom `mas Jamsa Sina gamovida igi afxazTa mefe giorgi Zma<br />

Teodoresi da dimitrisi, Ze leonisa, daipyra qarTli da dauteva erisTavad<br />

Cixa Ze dimitrisi~ da bagrati iZlebuli iyo gaCumebuliyo~. 43<br />

IX saukunis meore naxevarsa da X saukunis dasawyisSi ara marto qvemo<br />

qarTli _ Tbilisis samxreTiT myofi teritoria, aramed qarTlis centraluri<br />

nawili, Sida qarTli, xSirad somxeTis `samefoSi~ SehyavdaT da<br />

mas somexi mmarTvelebi marTavdnen. sakiTxavia, qarTvel qalkedonitTa da<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis mdgomareoba, qarTlze somex monofizitTa da arab musulmanTa<br />

batonobis dros, miT umetes, rom am droisaTvis amierkavkasiis arabTa<br />

mier dapyrobil nawilSi Seqmnili iyo administraciuli erTeuli `armeniis~<br />

saxelwodebiT. am erTeulSi qarTlic Sedioda da mas zogjer arabTa<br />

nacvlad, erovnebiT somxebi marTavdnen.<br />

891 wels adarnase kurapalati, qarTvelTa mefe, somexTa mefis biZam<br />

abasma gzad mimavali Seipyro.<br />

`904 wels `gamovida konstantine afxazTa mefe~ da `daipyra qarTli~,<br />

romelic am dros qarTlis aznaurebis xelT iyo. amis gamo `daemtera


498 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

somexT mefe sumbat tiezerakali da moilaSqra spiTa didiTa da moadga<br />

ufliscixesa... da wariRes cixe xerxiTa~.<br />

somxebs ufliscixe auRiaT.<br />

`konstantine afxazTa mefe... miuval<br />

adgilebSi Seixizna, magram<br />

raki mokavSireni mis sabrZanebels<br />

aoxrebdnen, isev dazaveba airCia<br />

da sumbats mociqulebi miugzavna.<br />

somexTa mefem <strong>Tavi</strong>s mxriv warmomadgenlad<br />

zavis pirobaze mosalaparakeblad<br />

somexi didebulebi<br />

gagzavna. roca afxazTa mefe<br />

konstantine maTTan saubriT garTuli<br />

iyo, somexTa didebulebi adarnase<br />

qarTvelTa mefis brZanebisamebr<br />

moulodnelad miscvivdnen konstantines da daatyveves. ueWvelia, am<br />

veragi ganzraxvis monawile somexTa mefe unda yofiliyo. somexTa mefem<br />

igi anisSi gagzavna~. 44<br />

somex monofizitTa Sida da qvemo qarTlze zegavlenis gaZlierebis<br />

dros, arabTa mxardaWeriT, <strong>qarTuli</strong> eklesiis qalkedonurma centrebma IX-<br />

X saukuneebSi gadainacvla mesxeTsa da dasavleT saqarTveloSi. dasavleT<br />

saqarTveloSi mainc <strong>qarTuli</strong> eklesiis pozicia ise Zlieri ar iyo, rogorc<br />

mesxeTSi, radganac dasavleT saqarTveloSi bizantias <strong>Tavi</strong>si berZnulenovani<br />

saepiskoposoebi hqonda daarsebuli. afxazTa mefeebma <strong>Tavi</strong>s upirveles<br />

saqmed aqcies <strong>Tavi</strong>anT samefoSi berZnuli saepiskoposoebis gauqmeba<br />

da maT nacvlad <strong>qarTuli</strong> saepiskoposoebis daarseba. mesxeTSi ki imis<br />

Semdeg, rac iq tao-klarjeTis `qarTvelTa samefo~ daarsda, qarTulma<br />

qalkedonurma <strong>eklesia</strong>m frTebi gaSala. amis Semdeg IX-X saukuneebSi aq<br />

sarwmuneobiT `somexi~, magram erovnebiT qarTveli mosaxleoba ubrundeboda<br />

<strong>Tavi</strong>s deda-qarTulenovan <strong>eklesia</strong>s. aseTi `sarwmunoebiT somexTa~ (grigol<br />

bakurianis mier gamoyenebuli terminia _ `sarwmunoebiT somexi~) raodenoba<br />

mkvidr qarTul mosaxleobaSi arc Tu ise mcire iqneboda, Tu gaviTvaliswinebT,<br />

rom taosa da klarjeTze <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi rogorc somxuri monofizituri,<br />

ise somxuri qalkedonituri eklesiebi hegemonobdnen, <strong>qarTuli</strong> eklesiis mna-<br />

Tobis, wmida mama grigol xanZTelis da misi mowafeebis dros ufalma RmerTma<br />

aayvava da gaaZliera <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> tao-klarjeTSi.<br />

dasavleT saqarTveloSi damoukidebeli `afxazTa samefos~ daarsebas,<br />

saeklesio kanonebis Tanmaxmad, unda gamoewvia da gamoiwvia kidec am saxelmwifoSi<br />

<strong>Tavi</strong>sTavadi eklesiis daarseba. afxazeTis sakaTalikosos daarsebis<br />

politikuri safuZveli iyo afxazeTis samefo. <strong>VI</strong>II saukunidan afxaze-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

499<br />

Tis <strong>qarTuli</strong> sakaTalikoso ukve arsebobs. IX <strong>saukuneSi</strong> misi arseboba<br />

aRiara `qarTvelTa mefem~.<br />

qarTlis yofili samefos teritoriis nawilze, afxazeTis samefos warmoqmnis<br />

Semdeg, iq <strong>Tavi</strong>sTavadi eklesiis daarsebas araviTari garTuleba da<br />

winaaRmdegoba ar unda gamoewvia aRmosavleT saqarTvelos saeklesio moRvaweTa<br />

mxridan, radganac qalkedonisa da sxva msoflio krebaTa Tanaxmad,<br />

eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi unda emTxveodes saxelmwifo _ administraciul<br />

sazRvrebs. amitomac, Tu saeklesio moRvaweni cnobdnen afxazeTis<br />

damoukidebeli saxelmwifos arsebobas, kidevac unda ecnoT am saxelmwifo-<br />

Si <strong>Tavi</strong>sTavadi afxazeTis <strong>qarTuli</strong> sakaTalikosos arseboba.<br />

<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi qarTlis sakaTalikosos Sesaxeb unda iTqvas Semdegi:<br />

rogorc aRvniSneT, <strong>Tavi</strong>sTavadi da avtokefaluri eklesiis politikuri<br />

safuZveli iyo saxelmwifo, romlis sazRvrebs SigniTac <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s<br />

iurisdiqcias axorcielebda. am Teoriidan gamomdinare, tao-klarjeTis<br />

`qarTvelTa samefos~ Seqmnas TiTqosda tao-klarjeTSi avtokefaluri eklesiis<br />

Seqmna unda gamoewvia. mkvlevarTa erTi nawili aviTarebda kidec<br />

am Teorias da amtkicebdnen, rom `qarTlis cxovrebaSi~ aRwerili avtokefaliis<br />

dadasturebani <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, <strong>qarTuli</strong> eklesiisadmi antioqiis<br />

sapatriarqos mier, Seexeboda ara mcxeTis sakaTalikosos, aramed taoklarjeTis<br />

avtokefalur <strong>eklesia</strong>s. Cans, aseTi mosazrebani arasworia.<br />

`qarTlis cxovreba~ gadmogvcems, rom tao-klarjeTis `qarTvelTa samefo~<br />

axalwarmoqmnili, axaldaarsebuli saxelmwifo ki ar iyo, Seqmnili <strong>VI</strong>II-<br />

IX saukuneebSi, aramed warmoadgenda im `qarTlis samefos~ memkvidres,<br />

romelic daaarsa farnavaz mefem. Zvel istorikosTa Tanaxmad, `qarTvelTa<br />

samefo~, romelic realurad im dros samxreT saqarTveloSi, taosa da<br />

klarjeTSi arsebobda, igive Zveli samefo iyo xosroian-farnavazian-gorgaslianTa,<br />

mxolod am samefos mmarTveli Zveli dinastiebi axalma, bagrationTa<br />

dinastiam Secvala.<br />

`qarTvelTa mefeebi~ ara marto tao-klarjeTis mefeebs ewodebodaT, aramed<br />

Zveli `qarTlis samefos~ farnavazian-xosroian-gorgaslian mefeebs, maT<br />

Soris, ukanasknel xosroian mefes, arCil II-sac. ase rom, bagrationebis<br />

`qarTvelTa samefo~ ara axali, aramed Zveli samefos politikuri memkvidre<br />

iyo.<br />

zemoT moyvanilis gamo, radganac `qarTvelTa samefo~ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />

warmoadgenda igive Zveli `qarTlis samefos~, amitomac iq axali avtokefaluri<br />

<strong>eklesia</strong> ki ar daarsda, aramed Zveli qarTlis sakaTalikoso<br />

kvlavindeburad, Zveleburadve axorcielebda <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias tao-klarjeTze<br />

da saerTod <strong>Tavi</strong>s Zvel iurisdiqciisqveSa teritoriebze. aRsaniSnavia,<br />

rom yvela xelisufali dinastia <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi arsebuli <strong>qarTuli</strong><br />

saxelmwifoebrivi erTeulebisa _ afxazeTis, tao-klarjeTisa, Tu kaxeT-


500 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

hereTisa, <strong>Tavi</strong>anT dinastiebs warmosaxavdnen Zveli, erTiani qarTlis samefos<br />

mmarTveli farnavazian-gorgaslianebis memkvidreebad. es imas niSnavs,<br />

rom axali xelisufalni ar cnobdnen erTiani qarTlis samefos daSlas da<br />

pretenzia hqondaT gaeerTianebinaT mTeli saqarTvelo Zveli qarTlis samefos<br />

sazRvrebSi, Savi zRvidan alvaneTamde, <strong>Tavi</strong>anTi dinastiis meTaurobiT.<br />

<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg qarTul <strong>eklesia</strong>Si arsebobs ori <strong>qarTuli</strong> sakaTalikoso<br />

_ afxazeTis da qarTlis. amaTgan mcxeTis, anu qarTlis kaTalikosi<br />

ufros `uxuces~ kaTalikosad iTvleboda, xolo afxazeTisa _ umcros, anu<br />

`umrwmes~ kaTalikosad. aseTi urTierTdamokidebuleba imiT iyo gamowveuli,<br />

rom mcxeTis, anu qarTlis kaTalikosi (igulisxmeba <strong>VI</strong>II-X saukuneebi)<br />

zis (ijda) mcxeTis kaTalikosis Zvel taxtze (igulisxmeba IV-V-<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss)<br />

romelic iurisdiqcias mTels qarTlze _ aRmosavleT-dasavleT<br />

saqarTveloze axorcielebda, amitomac <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi mcxeTeli kaTalikosi<br />

Zveleburadve uflebis mqonea mTel qarTul <strong>eklesia</strong>ze, rogorc<br />

aRmosavleTSi, ise dasavleTSi. Tumca, am dros dasavleT saqarTveloSi<br />

ukve arsebobda afxazeTis sakaTalikoso. rogorc afxazTa kaTalikosi, ise<br />

dasavleT saqarTvelos saeklesio wreebi cnobdnen mcxeTis kaTalikosis<br />

uzenaesobas.<br />

or qarTvel kaTalikoss Soris ufros-umcrosobiTi urTierTdamokidebuleba<br />

iseTivea, rogorc `qarTvelTa~ mefesa da afxazTa mefes Soris. rogorc<br />

`qarTvelTa mefea~ ufrosi, xolo afxazTa mefe umrwmesi 45 (asea wyaroTa<br />

Tanaxmad), aseve `qarTlis~, anu mcxeTis kaTalikosi ufrosia, xolo afxazTa<br />

kaTalikosi _ umrwmesi, amas naTlad miuTiTebs grigol xanZTelis cxovreba.<br />

aq, kerZod, aRwerilia aseTi ambavi _ imis Semdeg, rac `qarTlis cxovrebis~<br />

Tanaxmad, 830 wels `mefe~ bagrat kurapalatma cno (aRiara) _ `gaaCina da<br />

ganawesa kaTalikosi afxazeTs~, saWiro gaxda garkveuliyo mironis kurTxevis<br />

sakiTxi. arsebobda ori gza, _ mironi axali afxazeTis sakaTalikosos an<br />

TviTve unda ekurTxebina, anda mieRo sxva uzenaesi eklesiidan.<br />

sakiTxiT dainteresebul ierusalimis sapatriarqos gadauwyvetia ase:<br />

radganac dasavleTi saqarTvelo ZvelTaganve igive qarTlia, amitomac aq<br />

mironi ar unda ekurTxos, aramed afxazeTis sakaTalikosom mironi qarTlis<br />

sakaTalikosodan miiRoso. ase rom, qarTlis kaTalikosis uzenaesoba<br />

ucxoelebmac aRiares; _ `aramed didi efrem mravlisa keTilisa momatyvebel<br />

iqmna qveyanasa Cvensa, rameTu pirvelad afxazeTisa (da ara `aRmosavalisa~,<br />

rogorc Cans, SecdomiT dauweria gadamwers qaragma `a-sa~-s gaxsnis dros)<br />

kaTalikosTa mihroni ierusalemiT mihyvanda. xolo efrem qristesmieriTa<br />

brZanebiTa mihronisa kurTxeva qarTls ganawesa ierusalimisa patriarqisa<br />

ganwesebiTa da wamebiTa sixaruliT. aramed qarTlad friadi qveyana aRiricxebis,<br />

romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis, locva yoveli<br />

aResrulebis~, _ wers giorgi merCule.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

501<br />

aqac gadmocemulia igive formula, romelzedac Cven vilaparakeT, rom<br />

Zvel qarTul wyaroTa Tanaxmad, qarTli mudam ZvelTaganve ewodeboda<br />

aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos. giorgi merCule wers, rom marTalia,<br />

dasavleT saqarTveloSi daarsda afxazeTis sakaTalikoso, magram miuxedavad<br />

amisa, mainc dasavleTi saqarTvelo _ qarTlia, radganac aq qarTvelebi<br />

cxovroben da wirva-locvis ena <strong>qarTuli</strong> enaa. amis gamo, mcxeTis Zvel<br />

sakaTalikosos uzenaesoba aqvs afxazeTis axal sakaTalikosoze, afxazeTis<br />

kaTalikosi umrwmesia, qarTlisa _ uxucesi, amitom afxazeTma mironi qarTlidan<br />

unda miiRoso.<br />

afxazeTis sakaTalikosos daarseba<br />

qalkedonis IV msoflio krebis me-17 da sxva kanonebis Tanaxmad, eklesiis<br />

iurisdiqciis sazRvari unda emTxveodes saxelmwifo-administraciuls,<br />

anu yoveli saxelmwifos SigniT SeiZleba arsebobdes <strong>Tavi</strong>sufali <strong>eklesia</strong><br />

<strong>Tavi</strong>si iurisdiqciis sazRvrebiT.<br />

afxazeTis samefos _ damoukidebeli saxelmwifos daarsebam safuZveli<br />

daudo afxazeTis samefoSi <strong>Tavi</strong>sufali <strong>qarTuli</strong> saeklesio erTeulis _<br />

afxazeTis sakaTalikosos daarsebas. <strong>VI</strong>I s-dan Seqmnili politikuri vi-<br />

Tarebis gamo, dasavleT saqarTvelos mrevli sxvadasxva saeklesio centrebs<br />

eqvemdebareboda, zRvis piras arsebobda lazikis _ foTis samitropolito.<br />

misi iurisdiqciis sazRvrebi aRmosavleTiT iyo skanda-Sorapnis<br />

xazi, CrdiloeTiT ki _ mdinare klisura. am mdinaris marjvena sanapiro,<br />

vidre jiqeTamde, abazgiis saarqiepiskoposoSi Sedioda, skanda-Sorapnis<br />

xazis aRmosavleTiT mdebare teritoria Sedioda mcxeTis sakaTalikosoSi,<br />

foTis samitropolitosa da abazgiis eklesiebi Sedioda konstantinopolis<br />

sapatriarqoSi. afxazeTis samefom am eklesiebis teritoriebi moicva,<br />

amitom, saWiro gaxda am samefoSi erTiani eklesiis daarseba da daarsda<br />

kidec afxazeTis <strong>qarTuli</strong> sakaTalikoso. is daarsebisTanave 750-ian wleb-<br />

Si cno antioqiis sapatriarqom da konstantinopolze misi damokidebuleba<br />

gaauqma, avtokefalia mianiWa mas. mcxeTis sakaTalikosom is mogvianebiT, IX<br />

<strong>saukuneSi</strong> cno, radganac mcxeTas mTeli dasavleTi saqarTvelo <strong>Tavi</strong>s samwysod<br />

miaCnda. konstantinopolis sapatriarqoc, albaT, iZulebuli gaxda<br />

ecno axali <strong>eklesia</strong> X saukunis bolos. 46<br />

<strong>VI</strong>II saukunis meore naxevarSi Seqmnil `afxazTa samefoSi~ Sevida da<br />

misi ZiriTadi nawili gaxda iberiis samefos yofili teritoriebi dasavleT<br />

saqarTveloSi _ egrisi, guria, Takveri, argveTi, svaneTi, amitomac afxazTa<br />

samefos <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `qvemo iberias~ uwodebdnen. arsebobda ori<br />

iberia: zemo iberia _ anu aRmosavleTi saqarTvelo da `qvemo iberia~ _ anu<br />

dasavleTi saqarTvelo.


502 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

X<strong>VI</strong>I saukunis ierusalimeli patriarqi dosiTeosi wers _ `iberiaSi ori<br />

avtokefaluri arqiepiskoposia, romelTac qarTvelebi uwodeben kaTalikosebs.<br />

qvemo iberia, romelsac Zvelad kolxeTs da lazikas uwodebdnen,<br />

aqvs eparqiebi imereTSi, guriaSi, samegreloSi, afxazeTSi, svaneTsa da mesxeTis<br />

nawilSi. es eparqiebi eqvemdebarebodnen konstantinopolis saydars<br />

fasidis mitropolitis saSualebiT... ase rom, erekles Semdeg _ lev<br />

isavrosamde qvemo iberia ukve iyo avtokefaluri saarqiepiskoposo, magram<br />

Cven ar viciT, romeli imperatoris dros da romel krebaze mianiWes mas<br />

avtokefalia... zemo da qvemo iberias Soris sazRvari aris qedi, romelic<br />

kavkasiis mTebSi iwyeba, qarTulad qulfargi ewodeba, qvemo iberiis kaTalikosi<br />

pativiT ufro metia zemo iberiis kaTalikosze, radganac is ukve<br />

isavrosis dros, 720 wels, kaTalikosi iyo qvemo iberiisa ... iberebi qvemo<br />

iberiis kaTalikoss miiCneven ufros kaTalikosad, radganac mefe, e.i. imere-<br />

Tis <strong>Tavi</strong>, maTTan iwodeba mTeli iberiis mefeTa-mefed~. 47<br />

meore ierusalimeli patriarqi xrisanfi ambobs: `...saqarTveloSi, romelsac<br />

adre iberia erqva, iyo ori avtokefaluri arqiepiskoposi, romelTac<br />

Cveulebis Tanaxmad uwodeben kaTalikosebs da ara arqiepiskoposebs. ase maT<br />

marto qarTvelebi uwodeben. amaTgan erTi, e.i. arqiepiskoposi qvemo iberiisa,<br />

iwodeba imereTis, oseTis, guriis da sruliad qvemo iberiis unetares kaTalikosad,<br />

anu martivad, sruliad iberiis unetares kaTalikosad, rogorc<br />

ufrosi zemo iberiis kaTalikosze. xolo meore, e.i. zemo imereTisa, iwodeba<br />

qarTlis, kaxeTis, alvaneTis da sruliad zemo iberiis unetares kaTalikosad...<br />

romeli imperatoris dros, an romel krebaze gaxda is saarqiepiskoposo,<br />

Cven zustad ver davadgineT, magram 26 ivnisis svinaqsarSi vpoulobT,<br />

rom ioane, goTeTis episkoposi, xeldasxmuli iqna iberiis kaTalikosis mier<br />

(gulisxmobs ara mcxeTis, aramed `qvemo iberiis~ kaTalikoss, e.p. an.), radganac<br />

romaul qveynebSi batonobda xatmebrZolTa eresi, ase rom, rogorc Cans,<br />

erekles Semdeg isavramde qvemo iberia saarqiepiskoposo gaxda...~. 48<br />

es ierusalimeli patriarqebi X<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> cxovrobdnen. fasisis samitropolito<br />

konstantinopolis iurisdiqciaSi Sevida <strong>VI</strong>I saukunis 30-iani<br />

wlebidan herakle keisris Semdeg. manamde is Sedioda iberiis eklesiis<br />

iurisdiqciaSi. 49 herakle keisarma raRac mizezis gamo dasaja iberiis<br />

samefo da mas matianeTa Tanaxmad, CamoaWra zRvispira miwebi. es CamorTmeuli<br />

teritoriebi uSualod imperiaSi Seiyvana. amis gamo, am teritoriebze<br />

iurisdiqcia <strong>VI</strong>I saukunidan ganaxorciela konstantinopolis sapatriarqom.<br />

fasisis samitropolitoSi Sedioda oTxi saepiskoposo.<br />

am mitacebul miwebze, romelic imperiaSi Sevida, <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia<br />

ganaxorciela konstantinopolis sapatriarqom <strong>VI</strong>I saukunis 30-iani wlebidan.<br />

konstantinopolis sapatriarqom am dros <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia ganaxorciela<br />

ara mTel dasavleT saqarTveloze, aramed `zRvis pirze~, anu sakuTriv


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

503<br />

egrisze, romelic jer kidev Zvel dros vrceldeboda `skanda-Sorapnis<br />

xazamde~, marTalia, iberia ewodeboda mTel dasavleT saqarTvelos (klisuramde)<br />

aRmosavleT saqarTvelosTan erTad, magram `sakuTriv iberia~<br />

ewodeboda miwebs skanda-Sorapnis aRmosavleTiT, sadac es cixeebi idga.<br />

aseve egrisi vrceldeboda lixis qedamde, magram sakuTriv egrisi skanda-<br />

Sorapnis xazis dasavleTiT mdebareobda. iberiis im teritoriaze, romelic<br />

dasavleT saqarTveloSi skanda-Sorapnis xazis aRmosavleTiT mdebareobda,<br />

<strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias <strong>VI</strong>I saukunis Semdegac Zveleburadve axorcielebda<br />

iberiis (mcxeTis) sakaTalikoso. aq wirva-locvis ena ZvelTaganve, V saukunidan<br />

<strong>qarTuli</strong> iyo. 50<br />

ase rom, afxazeTis samefos Seqmnis droisaTvis mis teritoriaze aRmoCnda<br />

sami erTmaneTisagan damoukidebeli <strong>eklesia</strong> _ afxazeTis (abazgiis)<br />

saarqiepiskoposo, mdinare klisuras CrdiloeTiT, fasisis samitropolito,<br />

skanda-Sorapnis xazamde da argveT-egrisis <strong>eklesia</strong> (am xazidan lixis<br />

qedamde), aqedan ori bizantiis <strong>eklesia</strong>Si Sedioda, mesame ki, argveTis saepiskoposo<br />

_ iberiis sakaTalikosoSi.<br />

vaxuSti afxazeTis sakaTalikosos Sesaxeb wers: `.... ara saCinod uwyebuli<br />

cxovrebidam Tu rodis gan<strong>Tavi</strong>suflda, aramed mwerali ityvis cxovrebisaganve:<br />

odes gandga leon da iwoda afxazTa mefed, maSin mouZlurebul<br />

iyvnen berZennica da am levanis mier, anu SemdgomTa misTagan, gan<strong>Tavi</strong>suflda<br />

TxovniTa berZenTaganve~. 51<br />

vaxuStis Tanaxmad, afxazeTis avtokefaluri <strong>eklesia</strong> Seiqmna ara arakanonikurad,<br />

aramed am <strong>eklesia</strong>s avtokefalia mianiWa `berZnulma~ sapatriarqom.<br />

ismis kiTxva: romelma sapatriarqom mianiWa afxazeTis, anu `qvemo iberiis~<br />

<strong>eklesia</strong>s avtokefalia _ antioqiis Tu konstantinopolis sapatriarqom?<br />

saerTod, unda iTqvas, rom 720 wlisaTvis (am TariRs uTiTebs, rogorc<br />

<strong>qarTuli</strong>, ise ucxouri wyaroebi) afxazeTis mTavar leon I-is dros, roca<br />

is TanammarTveli iyo dasavleT saqarTveloSi arCil mefisa, konstantinopolSi<br />

lev isavrosis zeobisas (717-741) mZvinvarebda xatmebrZoloba. jer<br />

kidev 713 wels <strong>Tavi</strong>si Camogdebis win imperatori filipike vardane apirebda<br />

gamoeca kanoni xatebis Tayvaniscemis akrZalvisa, 726 wels imperatorma<br />

levma aSkarad gamoTqva <strong>Tavi</strong>si uaryofiTi azri xatebis Sesaxeb. 52 xolo<br />

iberiaSi (egris-afxazeTSi) xatebis Tayvaniscema Zalze iyo miRebuli. garda<br />

konstantinopolTan sarwmunoebrivi uTanxmoebisa, afxazeTis mTavari<br />

saerTod mtrulad iyo ganwyobili bizantiis (konstantinopolis) mimarT.<br />

750-ian wlebSi gaerTianebuli qvemo iberiis, anu egris-abazgiis eklesiidan<br />

antioqiis sapatriarqoSi gagzavnil iqna samRvdeloeba. antioqiis<br />

sapatriarqom, rogorc mTeli aRmosavleTis deda<strong>eklesia</strong>m, cno axalSeqmnili<br />

<strong>eklesia</strong>, mianiWa mas avtokefalia da akurTxa misi pirveli kaTalikosi.<br />

es <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias jer kidev ar axorcielebda skanda-Sorap-


504 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

nis xazs iqiT _ argveTSi, magram 830 wels, matianis Tanaxmad, aRmosavleT<br />

(zemo) iberiis samefom cno egris-afxazeTis sakaTalikoso da mis iurisdiqciaSi<br />

gadasca argveTis <strong>eklesia</strong>. amis Semdeg 830 wlidan afxazeTis<br />

sakaTalikoso <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias mTel dasavleT saqarTveloze axorcielebda.<br />

rogorc aRiniSna, 720-iani wlebidanve axalSeqmnil <strong>eklesia</strong>s<br />

ucxoelebi uwodebdnen `qvemo iberiis~, anda ubralod `iberiis~ <strong>eklesia</strong>s.<br />

swored amiTaa gamowveuli is, rom cnobebi am ori eklesiis (e.i. qvemo da<br />

zemo iberiis) Sesaxeb erTmaneTSia areuli da xSirad is cnoba, rac Seexeba<br />

qvemo iberiis <strong>eklesia</strong>s, miiCneva rogorc zemo iberiis (mcxeTis) eklesiis<br />

Sesaxeb cnobad. amgvar Secdomas ver ascda cnobili moRvawe efrem mcire.<br />

man qvemo iberiis eklesiisaTvis avtokefaliis miniWebis Sesaxeb cnoba miiCnia<br />

zemo iberiis (mcxeTis) eklesiisaTvis avtokefaliis miniWebis cnobad.<br />

cnobebi efrem mcires XI saukunis 50-ian wlebSi amouRia `xronografsa<br />

Sina antioqias aRwerilsa~.<br />

`antioqiur qronografs~ Cvenamde ar mouRwevia, magram radganac efremis<br />

Tanamedrovesa da TanamoRvawes nikon SavmTels <strong>Tavi</strong>s `pandeqtebSi~ <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis Sesaxeb igive masala aqvs gadmocemuli, rac efrems, fiqroben,<br />

rom orive avtors Sav mTaze arsebuli erTi da imave wyaroTi unda<br />

esargebla. mkvlevarTa Tanaxmad, `antioqiuri qronografis~ uZvelesi variantis<br />

arsebobaze `isic miuTiTebs, rom misiT jer kidev <strong>VI</strong> saukunis bizantiel<br />

istorikoss ioane malalas usargeblia~, _ wers v. goilaZe.<br />

Cans, `antioqiur qronografSi~ ewera `iberiis~ <strong>eklesia</strong>m rogor miiRo<br />

avtokefalia <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, magram ar iyo miTiTebuli, rom es iyo `qvemo~,<br />

da ara `zemo~ iberiis <strong>eklesia</strong>.<br />

efrem mcires pirdapir aqvs gadmowerili qronografiidan: _ `dReTa<br />

konstantine skoris (741-775) mosaxelisaTa, antioqias patriarqobasa netarisa<br />

Teofilaqtessa (744-751) movidnen qarTliT (iberiidan) mociqulad<br />

monazonni orni da mouTxres netarsa Teofilaqtes, viTarmed didsa Wirsa<br />

arian qristianeni mkvidrni qarTvelTa (iberielTa) soflebisani, rameTu<br />

dRiTgan netarisa anastasi mRvdel-mowamisa antioqiel patriarqisa (561-599)<br />

ara kurTxeul ars maTda kaTalikosi _ mTvarepiskoposi siZnelisaTvis<br />

gzisa, rameTu agarianTagan veravin ikadrebs svlad. xolo man bWobiTa krebisaTa<br />

_ mTavarepiskoposTa, mitropolitTa da episkoposTa TvisTa misca<br />

qarTvelTa protreptikoni, romel ars ganxsniTi, raATa TviT maTisa sazRvrisa<br />

episkoposTagan xelni daesxmodin Jamad-Jamadsa kaTalikossa qarTlisasa,<br />

raAca saRmrToman madlman uCvenos maT da romeli gamoirCion moyvasTa mis<br />

eklesiisaTa TanadgomiTa da wamebiTa episkoposTaATa wesTaebr saeklesioTa.<br />

da Seuqmna maT aRweriT mosaxsenebeli <strong>Tavi</strong>sa TvisisaTvis da mun Semokrebulisa<br />

krebisaTvis da xelT-dasxmul yo erTi orTa maT missa movlinebulTa.<br />

monazonTagani saxeliT ioane mis Jamisa kaTalikosad maTda~. 53


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

505<br />

am cnobis Tanaxmad, iberiidan (das. saqarTvelodan) antioqiaSi Casuli<br />

ioane iberiis (igulisxmeba qvemo iberia) kaTalikosad xatmebrZoli imperatoris,<br />

konstantine kopronimis Tanamedrove Teofilaqte antioqelma akurTxa.<br />

am cnobidan gamomdinare, ioanes kaTalikosobis dasawyisi 744 wlis Semdeg<br />

ivaraudeba. es ki is droa, roca bizantiis vasali leon afxazTa eris<strong>Tavi</strong><br />

jer aerTianebs egris-afxazeTs, Semdeg ki Tavs i<strong>Tavi</strong>suflebs bizantiis<br />

vasalobisagan da `samefod yalibdeba~. 54 uZvelesi droidan antioqiis sapatriarqos<br />

kuTvnili dasavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong>... da politikuri<br />

damoukideblobisaTvis mebrZoli leon I, ra Tqma unda, Seecdeboda politikuri<br />

damoukideblobis mopovebis paralelurad <strong>Tavi</strong>si qveynisTvis saeklesio<br />

<strong>Tavi</strong>suflebac moepovebina~. 55<br />

`afxazTa eris<strong>Tavi</strong>s leon I-is zeobas 720/30-740-iani wlebiT, xolo misi<br />

memkvidris (Zmiswulis) leon II-is (753/58-798) wlebiT varaudoben. rogorc<br />

vxedavT, leon I-s politikuri damoukideblobis mopovebasTan erTad qveynisaTvis<br />

eklesiuri damoukideblobis mopovebac ucdia. rogorc iv. javaxiSvili<br />

fiqrobs, aseTi nabijisaTvis mas droc Sesaferisi SeurCevia. saqme is<br />

iyo, rom imperatori lev III (719-740) 726 wels xatTayvanismcemelTa winaaRmdeg<br />

gamovida, xolo 730 wlis ediqtiT xatTayvanismcemloba akrZala mTeli<br />

imperiis masStabiT. daiwyo monastrebis daxurva, saeklesio miwebis gayidva<br />

da eklesiis saganZuris konfiskacia. xatTayvanismcemelTa winaaRmdeg gansakuTrebiT<br />

konstantinopolSi ibrZodnen, amitom im droisaTvis konstantinopolis<br />

sapatriarqoSi Semaval dasavlur-qarTul <strong>eklesia</strong>s marTlac Sei-<br />

Zleboda <strong>Tavi</strong>si eklesiis umaRlesi saWeTmpyroblis xeldasasxmelad Zveli<br />

siuzerenis _ antioqiis sapatriarqo kaTedrisaTvis miemarTa. garda<br />

imisa, rom antioqiis <strong>eklesia</strong> dasavleT saqarTvelos eklesiis Zvel siuzerenad<br />

iTvleboda. am droisaTvis antioqiidan gaismoda damaskeli moZRvris,<br />

ioane damaskelis (gard. 753) xma xatTayvanismcemelTa dasacavad. aRniSnulidan<br />

gamomdinare, miuxedavad imisa, rom imxanad dasavleT saqarTvelos<br />

<strong>eklesia</strong> konstantinopolis sapatriarqos eklesiis eparqias warmoadgenda,<br />

dasaSvebia, Teofilaqtes am qveyanaze antioqiis sapatriarqos Zveli Zalauflebis<br />

da rac mTavaria, konstantinopolSi arsebuli xatmebrZolobis gamo,<br />

marTlac, ekurTxebina ioane afxazeTis damoukidebel kaTalikosad. ase rom,<br />

744 wlis Semdgom xanaSi qarTlis kaTalikosTa Soris, radganac ioanes<br />

saxelis mqone pirovneba ar Cans, Teofilqate antioqelis mier 744-750<br />

wlebSi saqaraTvelos (iberiis) kaTalikosad xeldasxmuli ioane dasavleT<br />

saqarTvelos (afxazeTis) pirvel avtokefalur kaTalikosad unda iqnas<br />

miCneuli. misi moRvaweoba 744 wlis Semdgom xanaze mova~. 56<br />

v. goilaZis mosazrebas, antioqiis eklesiis mier qvemo iberiis kaTalikosis<br />

kurTxevis Sesaxeb, adasturebs X<strong>VI</strong>I saukunis antioqeli patriarqi makariosi<br />

da amave saukunis ierusalimeli patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi.


506 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

makariosi wers, rom antioqel patriarq Teofilaqtes dros afxazeTis<br />

mefem daviTma antioqiaSi episkoposad xeldasasxmelad gagzavna mravali<br />

pirovneba _ `afxazeTidan antioqiaSi gagzavnilebs, gzaze yaCaRebi daxvdnen<br />

da daxoces. ori maTgani gadarCa... Teofilaqtem moiwvia kreba, romelzedac<br />

gadawyda afxazeTisTvis daeniSnaT damoukidebeli kaTalikosi, romelic<br />

afxazeTisaTvis akurTxebda mRvdelmTavrebs, magram im pirobiT, rom igi<br />

moixseniebda antioqiis patriarqebs... erTi maTgani, ioane, patriarqma kaTalikosad<br />

akurTxa. mas mudmivad unda ecxovra afxazeTSi. meore afxazi<br />

patriarqma episkoposad akurTxa da orive saxlSi, afxazeTSi gamoistumra~.<br />

goilaZe wers: _ es ambavi qarTlis (zemo iberiis, mcxeTis) <strong>eklesia</strong>s rom<br />

Seexebodes, maSin ioane qarTlisaTvis, ra Tqma unda, pirveli kaTalikosi ar<br />

iqneboda. 57 makariosi ioanes Sesaxeb werda, rom ioane iyo pirveli kaTalikosi<br />

<strong>Tavi</strong>si eklesiiso.<br />

efrem mcire, makariosi, nikon SavmTeli erTsa da imave ambavs mogviTxroben.<br />

goilaZis azriT, makariosis cnobebi dasavleT saqarTvelos rom exeba,<br />

iqidanac Cans, rom makarioss iqve mohyavs <strong>VI</strong> saukunis istorikosis, evagre<br />

sqolastikosis cnoba imperator iustinianes mier afxazeTSi taZris aSenebisa<br />

da afxazeTidan konstantinopolSi bavSvebis Camoyvanis Sesaxeb iustinianes<br />

dros.<br />

`makareosis cnobebs ioanes dasavleT saqarTvelos pirvel kaTalikosad<br />

kurTxevis Sesaxeb mxars uWers: 1. IX saukunis bolos Sedgenili konstantinopolis<br />

sapatriarqosadmi daqvemdebarebul kaTedraTa nusxebSi `afxaze-<br />

Tis avtokefaluri arqiepiskoposis~ moxsenieba. 2. ioane guTelis saqarTvelo-<br />

Si xeldasxmis cnoba~. 58<br />

744-750 wlebSi Teofilaqte antioqelis mier dasavleT saqarTvelos kaTalikosad<br />

ioanes xeldasxmis Sesaxeb cnoba, Cans, `antioqiur qronografiaSi~<br />

Sevida da, roca XI <strong>saukuneSi</strong> mas efrem mcirem miakvlia, mTeli saqarTvelos<br />

<strong>eklesia</strong>ze gavrcelda. namdvilad ki, rogorc makariosis Txzulebidan Cans,<br />

es cnoba qvemo iberiis <strong>eklesia</strong>s exeboda da ara zemo iberiis an mTliani<br />

iberiis <strong>eklesia</strong>s. es kargad gaugiaT ierusalimel patriarqebs dosiTeossa<br />

da xrisanfs, romelTa cnobebic zemoTaa citirebuli.<br />

dasavleT saqarTvelos eklesiis avtokefalia konstantinopolis sapatriarqos<br />

ucvnia da uRiarebia X saukunis damdegs. 59<br />

matiane wers _ `xolo aman bagrat gaaCina da ganawesa kaTalikosi<br />

afxazeTs qristes aqeT 830 wels~. 60<br />

bagrat kurapalati mmarTveli iyo zemo iberiisa da ijda xosroianTa<br />

(erTiani iberiis mmarTveli dinastia, gorgasali am dinastias ekuTvnoda)<br />

taxtze. amdenad, Sesabamis wreebSi miaCndaT, rom mas uflebebi gaaCnda<br />

mTels iberiaze, maT Soris `qvemo iberiaze~, anu afxazeTze.<br />

bagrat kurapalatis dros saqarTvelos eklesiis mnaTobma grigol xanZTelma<br />

ineba afxazeTis eklesiis moxilva. afxazeTis mefem, demetrem, didi


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

507<br />

pativiT miiRo is. grigoli darwmunda, rom afxazeTSi wirva-locvis ena,<br />

kvlav, Zveleburadve <strong>qarTuli</strong>a, xolo `qarTlad friadi qveyana aRiricxebis,<br />

romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis da locva yoveli aResrulebis~.<br />

imis Semdeg, rac `aqa gamoCnda kaTalikozi afxazeTisa, Jamsa mas<br />

leon isavrosisasa, qristes aqeT 720 wels~, 61 aRmoCnda, rom qarTvel ers<br />

<strong>Tavi</strong>si samSoblos sxvadasxva kuTxeSi hqonda ori avtokefaluri <strong>eklesia</strong>,<br />

erTmaneTze administraciulad damoukidebeli, magram sulierad erTiani,<br />

amaSi gasakviri araferia. berZnebs oTxi sapatriarqo da ramdenime damoukidebeli<br />

saarqiepiskoposo hqondaT, aseve sxva erebs.<br />

bagrat kurapalatis mier 830 wels afxazeTis kaTalikosis `gaCena~ unda<br />

gavigoT im mniSvnelobiT, rom faqtobrivad, 720 wlidan afxazeTis sakaTalikosos<br />

arseboba 830 wels aRiara da cno qarTlis sakaTalikosom. Cans,<br />

am faqtSi garkveuli Rvawli miuZRoda grigol xanZTels, xolo misi mowafis<br />

efrem mawyverelis RvawliT ganwesda, rom afxazeTis sakaTalikoso mirons<br />

miiRebda qarTlis (mcxeTis) sakaTalikosodan, rogorc `umrwmesi~ _ `uxucesisagan~.<br />

afxazeTis sakaTalikosos warmoqmniT, faqtobrivad, aRsdga <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis mTlianoba, radgan dasavleT saqarTvelos erTi mniSvnelovani<br />

nawili ga<strong>Tavi</strong>suflda konstantinopolis iurisdiqciisagan da iq aRdgenili<br />

iqna qarTulenovani RvTismsaxureba.<br />

mironis kurTxevis Sesaxeb<br />

Tanamedrove qarTul mecnierebaSi damkvidrda azri, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m<br />

mironis kurTxevis ufleba miiRo IX <strong>saukuneSi</strong>. marTlac, grigol<br />

xanZTelis cxovrebaSi weria, rom mironis kurTxevis neba ierusalimis<br />

patriarqs gamosTxova efremma.<br />

Zvel qarTul mwerlobaSi damkvidrebuli azriT, mironis kurTxevis neba<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m miiRo qalkedonis krebis _ 451 wlis Semdeg.<br />

ekurTxeboda Tu ara qarTul <strong>eklesia</strong>Si mironi V saukunidan, am sakiTxis<br />

garkvevisaTvis didi mniSvneloba aqvs am mxriv mezobel somxeTsa da<br />

albaneTSi arsebul mdgomareobas.<br />

somxur istoriografiaSi Semonaxuli cnobebis Tanaxmad, qarTveli xalxi<br />

da samRvdeloeba <strong>qarTuli</strong> eklesiis Rirsebas ufro maRla ayenebda, vidre<br />

albanurisas. amitomac, rodesac somxeTis patriarqma albaneTis <strong>eklesia</strong>s<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>sTan SedarebiT mianiWa upiratesoba da igi qarTul <strong>eklesia</strong>ze<br />

win daayena, es qarTvelma mamamTavarma iukadrisa da uxtanesis mier<br />

Segrovili cnobebis Tanaxmad, gawyvita kavSiri somxur <strong>eklesia</strong>sTan. albaneli<br />

istorikosi mose kalankatuaci wers, rom somxeTis `...mTavarma saeklesio<br />

moRvaweebma, somxeTis ampartavani xasiaTis mixedviT, TviTneburi<br />

surviliT ganaweses abraami _ patriarqad, albaneli _ arqiepiskoposad,


508 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qarTveli _ mitopolitad: aRSfoTda qarTveli, romelsac kirioni erqva da<br />

sawinaaRmdego kamaTi daiwyo. xolo wmida mamamTavari abraami ambobda, rom<br />

albanelebi qarTvelebze adre iyvnen qristianebi da mTavarepiskoposoba<br />

maT Seefereba~. 62<br />

albaneTis <strong>eklesia</strong>ze ufro dabal safexurze dayeneba qarTulma <strong>eklesia</strong>m<br />

pativisa da Rirsebis damcirebad miiCnia. aseTi Tvalsazrisi ara<br />

marto mose kalankatuels, aramed Zvel somex istorikosebsac hqondaT.<br />

amas miiCnevdnen zogierT wreebSi saeklesio ganxeTqilebis mizezad. aqedan<br />

SeiZleba davaskvnaT, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si Rirseba da pativi arc<br />

albanur da arc somxur <strong>eklesia</strong>ze naklebad ar miaCnda. amitom, Tuki<br />

somxur, anda albanur <strong>eklesia</strong>Si akurTxebdnen mirons, maSin aucileblad<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> imave uflebiT isargeblebda. winaaRmdeg SemTxvevaSi,<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis damoukidebloba sruli ar iqneboda da igi veRarc<br />

Seedreboda <strong>Tavi</strong>si pativiT da RirsebiT im eklesiebs (am SemTxvevaSi<br />

albaneTisa da somxeTisas), romelTac mironis kurTxevis ufleba hqondaT<br />

mopovebuli.<br />

albaneTis <strong>eklesia</strong>s, mose kalankatuelis Tanaxmad, mironis kurTxevis<br />

ufleba hqonda araTu IX saukunemde, aramed <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>. ufro metic, am<br />

dros albaneTis <strong>eklesia</strong> sivnieTis <strong>eklesia</strong>sac ki aZlevda mirons. mose<br />

kalankatueli <strong>Tavi</strong>si `albaneTis istoriis~ 48-e Tavs asaTaurebs ase: _ `...<br />

sivnieTelTa moqceva somexTagan albanelebisaken da xeldasxmisa da zeTis<br />

(maTgan) miReba~. 63<br />

uxtanesi am mdgomareobas ase xsnis: `...somxeTi sparselebsa da berZnebs<br />

hqondaT erTmaneTSi gayofili... gayofili sapatriarqo saydari uaryves<br />

sivnieTis uflebma da winaaRmdegobis gamo ar daeTanxmnen romelimes damor-<br />

Cilebodnen petre episkoposis brZanebiT, romelmac ... ubrZana <strong>Tavi</strong>s samwysos,<br />

xeldasxma da mironis kurTxeva albanelTagan mieRoT, sanam wmida<br />

grigoris sapatriarqo saydari gaerTiandeboda. am droidan aqamde xeldasxmasa<br />

da mirons sivnielebi albanelTagan iRebdnen~... 64<br />

aqedan Cans, rom rogorc albaneli mose kalankatuelis, ise somexi uxtanesis<br />

mixedviT, albaneTis <strong>eklesia</strong> TviTve akurTxebda mirons jer kidev<br />

somxeTis sakaTalikosos orad gayofamde, <strong>VI</strong> saukunis dasasrulamde. ioane<br />

kogoviteli, gayofis droindeli somexi qalkedoniti kaTalikosi, 590-611<br />

wlebSi zeobda.<br />

albaneTis <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong> sakuneSi mirons akurTxebda, xolo saWiroebis<br />

SemTxvevaSi sxva <strong>eklesia</strong>sac ki awodebda mirons.<br />

z. aleqsiZe wers: `mose kalankatuelis gadmocemiT, roca somxeTis sakaTalikoso<br />

orad gaiyo <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebis mijnaze ioanesa (qalkedoniti) da<br />

moses (monofiziti) Soris, sivnieTis mmarTvelebma arc erTi aRara scnes<br />

da xeldasxmisaTvis albanelTa kaTalikosebs mimarTavdnen xolme. alban-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

509<br />

eTidanve iRebdnen mirons, sanam abraam albaTanelma ar gaaerTiana orive<br />

saydari~. 65 aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom Tu albaneTis <strong>eklesia</strong>s mironis<br />

kurTxeva SeeZlo <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, qarTul <strong>eklesia</strong>sac aseTive ufleba eqneboda,<br />

radganac qarTul <strong>eklesia</strong>s albanur <strong>eklesia</strong>ze Rirseulad da meti<br />

pativis mqoned miaCnda <strong>Tavi</strong>.<br />

somxeTis kaTalikosisadmi kirion qarTvelTa kaTalikosis mier gagzavnili<br />

werilebidan Cans, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong> somxuri eklesiis<br />

Tanaswor da Tanatol <strong>eklesia</strong>d miaCnda.<br />

hqonda Tu ara somxur <strong>eklesia</strong>s mironis kurTxevis ufleba?<br />

hqonda, radganac <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi, sapatriarqo taxtze asvlisTanave<br />

kaTalikosma abraamma mironi akurTxa. uxtanesi aRwers kidec, Tu ra aris<br />

mironi da rogori wesiT akurTxeben mas.<br />

somexma ierarqebmao, _ wers uxtanesi, _ krebis damTavrebis Semdeg `...isic<br />

kanonierad miiCnes, rom Sevedreboden <strong>Tavi</strong>anT mamamTavars, ekurTxa da<br />

maTTvis mieca sacxebeli zeTi, e.i. mironi, romliTac scxeben da naTlaven...<br />

radganac moses sikvdilis Semdeg aravis ukurTxebia sacxebeli zeTi...<br />

Seudga mwuxris msaxurebas fsalmunebiT, kurTxeviTa da sulieri galobiT<br />

dRis saidumlos msgavsad. saidumlos Sesaferisad kiTxviT gaaTies Rame<br />

da mTeli dRe mRviZared RmrTisa mimarT locvaSi, vidre aRsruldeboda<br />

yvela saidumlo RmrTis sadideblad, xolo meore dRes gaunawila mamamTavarma<br />

kurTxevis zeTi...~. 66<br />

uxtanesi wers, rom <strong>VI</strong> saukunis bolos mironi akurTxa kaTalikosma<br />

mosem (574-604), xolo <strong>VI</strong>I sakunis dasawyisSi _ abraamma.<br />

rogorc zemoT aRniSnulidan Cans, saqarTvelos mezobeli eklesiebi <strong>VI</strong>-<br />

<strong>VI</strong>II, SesaZloa V saukuneebSi akurTxebdnen mirons da amitomac, maTi Tanatol-Tanafardi,<br />

maTTan saeklesio kavSirSi myofi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I<br />

saukuneebSi amave uflebiT isargeblebda.<br />

<strong>qarTuli</strong> wyaroebis mixedviT, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> V <strong>saukuneSi</strong>ve akurTxebda<br />

mirons. moRweulia kidevac mironis kurTxevis teqsti, romelic Sevsebulia<br />

Semdgom saukuneebSi. masSi Camatebulia axal saukuneTa atributebi, amitomac<br />

axali drois dokumentad miiCneva. aseve efrem mcire <strong>Tavi</strong>s SromaSi<br />

wers, rom mironis kurTxevis ufleba qarTul <strong>eklesia</strong>s mieniWa V <strong>saukuneSi</strong>.<br />

efrem mcire ase aRwers am process: wmida ninos dros evstaTi antioqelma<br />

patriarqma daamyara <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. gadawyda, rom mironi qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s mieRo antioqiis sapatriarqodan. im dros, IV <strong>saukuneSi</strong>, mirons<br />

mxolod antioqiis sapatriarqo amzadebda da akurTxebda. mironis Sesasyidad<br />

qarTvelebs antioqiisaTvis unda eZliaT aTasi kvamlis gadasaxadi.<br />

mcire xnis Semdeg antioqiam aTasi kvamlis gadasaxadis nacvlad iTxova<br />

aTasi drahkani yovelwliurad. maleve antioqiam berZenTa mefis SuamavlobiT,<br />

qarTvelTa aTasi drahkani gadasca ierusalimis sapatriarqos. axla<br />

ukve mironis Sesasyidi Tanxa qarTvelebs ierusalimisaTvis unda eZliaT.


510 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

Semdeg efrem mcire wers: `aqa dagYSTa saZiebeli mravalTaA, Tu odes<br />

miiRes qarTvelTa kurTxevaA mironisaA da amisda cnobad... vpoe sazogadod<br />

yovelTaTYs, viTarmed qalkidonisa krebasa esma, rom siZvirisaTYs fasiT<br />

hyiddes mihronsa, amisTYs brZanes wmidaTa mamaTa, raATa ara xolo antioqias,<br />

aramed sxuaTaca <strong>eklesia</strong>Ta Sina wmida iqmnebodes mihroni. xolo<br />

TYisagan qarTvelTaA sagonebel ars, viTarmed siSorisaTvis gzisa da romel<br />

friad saSiS ars ucxo TeslTa Soris KmeliT antioqiiT qarTls warRebaA<br />

wmidisa mihronisaA, amisTYs TYT adgilsa da dawesebul ars maTda kurTxevaA<br />

mihronisaA~. 67<br />

efrem mcires azriT, V <strong>saukuneSi</strong> 451 wlis qalkedonis krebis Semdeg,<br />

yvela <strong>eklesia</strong>s da maT Soris qarTulsac, neba daerTo adgilze mironis<br />

kurTxevisa. asec rom ar yofiliyo, siSorisa da gzis siZnelis gamo mironis<br />

transportireba Zalze Zneli iyo. ase rom, efremis Tanaxmad, V saukunidanve<br />

mironi saqarTveloSive ekurTxeba.<br />

sxva sakiTxia is anaqronizmebi da uxeSi qronologiuri Secdomebi, romlebmac<br />

efremis naSromi TiTqmis gaugebari gaxada da amasTanave, saTave<br />

daudo sxva Secdomebs saukuneTa manZilze.<br />

marTalia, efrem mcire <strong>Tavi</strong>si drois udidesi da ubrwyinvalesi filologosi<br />

da mTargmnel-komentatori iyo, magram es mas ar avaldebulebda<br />

aseTive masStabis istorikosi yofiliyo, rac Cans mis mier daweril naSromSi<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis istoriis Sesaxeb.<br />

efrem mcire IV-V saukuneTa Soris momxdari ambebis aRwerisas daeyrdno<br />

antioqiuri `xronografis~ cnobas, romelic man CarTo <strong>Tavi</strong>s SromaSi. swored<br />

amaSi mdgomareobda efremis Secdoma. qronografSi naTqvami iyo imperator<br />

konstantine skoris, antioqiis patriarq Teofilaqtes, ierusalimis patriarq<br />

orestis, basili mefis dros bizantiur da dasavlur qarTul <strong>eklesia</strong>Ta<br />

Soris damokidebulebis Sesaxeb. Tanamedrove istoriografiis ganviTarebis<br />

wyalobiT cnobilia, rom es mefe–patriarqebi moRvaweobdnen <strong>VI</strong>II-X saukuneeb-<br />

Si, magram efremi fiqrobda, rom isini iyvnen IV-V saukuneTa moRvaweni.<br />

amitomac efremma antioqiuri `xronografis~ 68 cnoba CarTo <strong>Tavi</strong>si istoriis<br />

im nawilSi, romelic IV-V saukuneTa Soris momxdar ambebs Seexeboda.<br />

basili mefe, romelsac exeba efremis mier gamoyenebuli cnoba, TiTqmis<br />

efremis Tanamedrove iyo, misgan daaxloebiT naxevari saukuniT daSorebuli.<br />

magram efremis Sromidan aSkarad Cans, rom igi saubrobs ara <strong>Tavi</strong>s<br />

Tanamedrove pirze, aramed Zveli drois basilze.<br />

rogorc Cans, X saukunis bolos da XI saukunis dasawyisSi swored<br />

`arasruli avtokefaliis~ momxre antioqielma Teoretikosebma `Seaswores~<br />

da damatebebiT Seavses antioqiuri qronografi. efrem mcirem XI saukunis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

511<br />

Sua wlebSi moiZia es matiane, miiCnia IV-V saukuneTa qronikad da CarTo<br />

<strong>Tavi</strong>s naSromSi.<br />

aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi ZvelTaganve damkvidrebuli iyo tradiciuli<br />

gadmocema, romlis Tanaxmadac mironi gadmoedineboda sveticxovlidan,<br />

anu cxovelmyofeli xis gadanaWridan mcxeTaSi. amitomac, roca arsen<br />

iyalToeli imeorebs efremis cnobas `...sasyidlad nivTTa wmidisa mihronisaTa<br />

<strong>eklesia</strong>sa antioqiisasa... drahkani aTasi~, 69 igi, Cans, darwmunebulia,<br />

rom qarTvelebi yidulobdnen ara TviT mirons, aramed misi SemzadebisaTvis<br />

saWiro surnelovan aromatul nivTierebas; xolo TviT mironis<br />

Sezaveba-kurTxeva da damzadeba saqarTveloSive xdeboda. `antioqiuri<br />

`xronografis~ Zvel slavur TargmanSic weria: `wmida mironis aromatis<br />

SesaZenad~ da ara wmida mironis SesaZenad. 70<br />

mironis kurTxevis wesi aseTi yofila:<br />

odes mefe, aTabagi, qarTlisa eris<strong>Tavi</strong>, spasalari da yovelni erisTavni<br />

da yovelni mRdelTmoZRuarni Semokrben mcxeTas, didsa xuTSabaTsa, didisa<br />

somxiTisa mitrapolitsa, hmarTebs nivTTa zeda dgomad da quabni sakurTxevelTad<br />

gamoixunen da mitrapolitsa da qadagsa etYrTnes ketni quabTani.<br />

winaTa ketTa mitrapoliti Seudges da ukanaTa qadagi. Tu mwirveli iyos,<br />

TeTriTa SesamosliTa Semosil iyos, Tu mwirveli ara iyos, TeTrisa atlasisa<br />

CaCi Tavsa eburos moyuntuzvili; da meoreTa quabTa mTavarefiskoposi<br />

queSe udges da wina mividodes da ukanaTa ketTa mawyuereli da ukana<br />

mTavarefiskoposi mihyvebodes. da raJams ganazavebden takuksa, takuki mawyuerelsa<br />

etYrTos ki mawyuerelsa etvirTos da raJams ganazaon, takuki<br />

qadagisa KeliTa daibeWdvodes. da yovelTa efiskoposTa TiToA kokaA mironisa<br />

etYrTos...~. 71<br />

amave dokumentSi moxsenebulia mefe arCili da kaTalikosi miqaeli.<br />

patriarq kalistrate cincaZis mier gamocemuli siis Tanaxmad, 72 saqarTvelos<br />

XV saukunemde sul ori arCili hyavda mefed _ arCil I (410-434), papa<br />

vaxtang gorgasalisa da arCil II (668-718 ww.). am periodSi Cndeba ori<br />

kaTalikosi miqaelic: miqael I (459-467 ww.), romelmac vaxtang gorgasals<br />

kbilebi Caumtvria da miqael II (774-780ww.). marTalia, aRniSnul siaSi<br />

dadasturebuli mefobis TariRebi miaxloebiTia, magram savsebiT naTelia,<br />

rom jer arCil I mefobs, Semdeg kaTalikosobs miqael I, aseve arCil II-is<br />

moRvaweobis wlebi uswrebs miqael II-is kaTalikosobis TariRs. dokumentSi,<br />

romelsac ewodeba `mironis kurTxevis wesi~, mefe arCili davalebas aZlevs<br />

saeklesio pirs miqaels, Seadginos mironis kurTxevis gangeba, rasac miqaeli<br />

garkveuli drois Semdeg asrulebs. is iZiebs, irkvevs mironis kurTxevis<br />

wess da adgens gangebas mironis kurTxevis Zveli `niSnis~ Sesabamisad,<br />

xolo dokumentis gamocemis dros is ukve kaTalikosia.<br />

`didni SfoTni da amboxni iqmnebodes efiskoposTa cilobisagan da Rmr-<br />

Tiv-gYrgYnosanma mefeman arCil ara saTno iCina amaT SfoTTa qmnad. da


512 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gYbrZana gaCenad, viTa niSanTa Seetyueboda, da Kel-vyaviT me, glaxakman<br />

miqael qarTlisa kaTalikozman da vakurTxeT wmidaA mironi...~ 73<br />

ueWvelia, rom mironis kurTxevis es dokumenti Sedgenilia IX saukunemde,<br />

amitomac igi sruliad abaTilebs azrs, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m mironis<br />

kurTxevis neba miiRo IX <strong>saukuneSi</strong>. arsebobs mosazreba, rom es dokumenti<br />

aris natyuari. unda iTqvas, rom natyuari sigeli, anda dokumenti SeiZleboda<br />

SeedginaT raime kerZo, mcire adgil-mamulis da msgavsi sakiTxis Taobaze,<br />

romlis Semowmeba saerTo-saxelmwifoebriv da sazogadoebriv interess ar<br />

warmoadgenda. mironis kurTxevis saerTo saxalxo _ saxelmwifo mniSvnelobis<br />

ceremonialSi ki monawileobdnen saxelmwifos meTauri _ mefe,<br />

qveynis yvela provinciaTa mmarTveli erisTavebi, kaTalikos-episkoposebi.<br />

muSaobda mTeli saxelmwifo da saeklesio aparati, imarTeboda sagangebo<br />

darbazoba, romelzec erisTavebi da episkoposebi sxdebodnen mtkiced gansazRvruli<br />

wesiTa da rigiT. nuTu isini `natyuar~ dokuments iWerdnen<br />

xelSi da imis mixedviT akurTxebdnen mirons? `xelmwifis karis garigebidan~<br />

srulebiT aSkarad Cans, Tu ra didi mniSvneloba hqonda aseTi<br />

saxelmwifoebrivi ceremoniis dros sagangebo wesebis dacvas. aseTive saxis<br />

dokumentia `kurTxeva mironisa~.<br />

`mironis kurTxevis~ aRniSnuli dokumenti xelT hqoniaT erekle II-sa da<br />

anton kaTalikoss, ris mixedviTac ganusazRvravT maT ninowmindelis pativi<br />

da adgili darbazobis dros. es dokumenti erekles II-sa da anton I-s miaCniaT<br />

im dros Sedgenilad, roca samefo anu sataxto qalaqi iyo ara Tbilisi,<br />

aramed nisani da quTaTisi. amis gamo, weren isini, Tbileli episkoposis pativi<br />

da Rirseba SedarebiT mcirea da is dgas episkoposTa rigis boloSio.<br />

`tfileli ukue ganCinebasa mas Sina samefosa friad qvemore dgebodis,<br />

anu jdebodis krebasa Sina, amisTvis romel samefo qalaqi ara iyo tfilisi<br />

droTa mas Sina, aramed nisani da quTaTisi~. 74<br />

anton I-isa da erekles II-is mixedviT, mironis kurTxevis dokumenti<br />

Sedgenili yofila <strong>VI</strong>I-XI saukuneebSi, radganac mcxeTa dedaqalaqad araa<br />

moxsenebuli, xolo XII saukunis Semdeg Tbilisi dedaqalaqia (saqarTvelos<br />

dedaqalaqad Tbilisi iTvleboda V saukunidan arabebis mier dapyrobamde,<br />

arabTa gandevnis Semdeg Tbilisi kvlav dedaqalaqia).<br />

`sabuTi pirvelad T. Jordaniam gamoaqveyna (qronikebi, I, 1892, gv. 45-46).<br />

igi fiqrobda, rom sabuTSi moxseniebuli `mefe arCili~ unda iyos pirveli<br />

(gard. 434 w.) da ara meore (gard. 718 w.), radgan ukanasknelis dros<br />

miqael kaTalikozi ara sCans da arc dasajerebelia, rom <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebis<br />

arev-darevis dros amisTana kiTxvaze mocla SesaZlebeli yofiliyos;<br />

arc didi `somxiTis mitropoliti~ yofila <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, magram radganac<br />

aTabagi aris moxseniebuli darbazobaSi da sxvaca ramdenime arCil I<br />

dros winaaRmdegni wes-wyobilebani, amiT safuZveli gveZleva vifiqroT, rom<br />

`darbazobaSi~ droTa mixedviT, sxvadasxva cvlileba unda SemoeRoT. 75


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

513<br />

mironis kurTxevis ufleba qarTul <strong>eklesia</strong>s IX saukunemde rom hqonia,<br />

amis Sesaxeb wers `qarTlis cxovrebac~, saidanac Cans, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

ZvelTaganve (V saukunidan) arsebuli mironis kurTxevis ufleba<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, 681 wels, daudasturebia msoflio saeklesio krebas:<br />

`...iqmna kreba meequse... amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa<br />

saqarTvelosTvis, romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa<br />

viTarca wmidani samociqulo kaTolike <strong>eklesia</strong>ni, sapatriaqoni, da iyos<br />

kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana... am krebisa mier dagvimtkicebia<br />

patriarqad... xolo odesca enebos Semzadeba da kurTxeva mironisa,<br />

akurTxos Tvissa <strong>eklesia</strong>sa~. 76<br />

marTlac, amierkavkasiis yvela avtokefalur <strong>eklesia</strong>s (igulisxmeba somxeTisa<br />

da albaneTis eklesiebi) <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi mironis kurTxevis ufleba<br />

hqonda miniWebuli. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ar SeiZleboda gamonaklisi yofiliyo,<br />

radganac swored somxuri wyaroebidan Cans, rom im droisaTvis igi<br />

iseTive rangis avtokefaluri <strong>eklesia</strong>a, rogoric somxuri da albanuri.<br />

amitomacaa, rom efrem mcires Tanaxmad, romelsac yvela <strong>qarTuli</strong> wyaro<br />

eTanxmeba, qarTvelebi mirons ukve V saukunidanve akurTxebdnen.<br />

Cvens mecnierebaSi damkvidrebulia Tvalsazrisi, TiTqosda qarTulma<br />

<strong>eklesia</strong>m `...mxolod IX saukunis 40-iani wlebidan miiRo misi damzadebis<br />

ufleba ierusalimis patriarqisgan, risi iniciatori da saqmis momgvarebeli<br />

iyo awyuris episkoposi efremi...~. 77<br />

aseTi Tvalsazrisi ar aris misaRebi, radganac giorgi merCulis cnobis<br />

araswor gaSifrvazea damokidebuli. giorgi merCule, Cans, werda _ `rameTu<br />

pirvelad a-sa kaTalikosTa mihroni ierusalimT mohyvanda, xolo efrem<br />

qristesmieriTa brZanebiTa mihronis kurTxeva qarTls ganawesa ierusalimis<br />

patriarqisa ganwesebiT da wamebiTa sixaruliT. aramed qarTlad friadi<br />

qveyana aRiracxebis, romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami Seiwirvis<br />

da locva yoveli aResrulebis~... 78 am cnobaSi Semdegdroindel gadamwers<br />

sworad ver gauxsnia qaragma `a-sa~. qaragma `a-sa~ konteqstis mixedviT,<br />

unda gaixsnas `afxazeTisa~, maSin azri naTeli da sruliad gasagebi gaxdeba.<br />

mwerali wers _ <strong>Tavi</strong>dan afxazeTis kaTalikosebs mironi ierusalimidan<br />

mohqondaT, efremis SemweobiT ki afxazeTisaTvis saWiro mironis kurTxeva<br />

gadawyda qarTlSi. radganac, afxazeTi, anu dasavleTi saqarTvelo qarTlia,<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis nawilia, radganac wirva-locva aq qarTul enaze warmoebs.<br />

azri sruliad naTeli da gasagebia.<br />

amJamad ki, roca nacvlad afxazeTisa ikiTxeba `aRmosavlisa~, qaragmis<br />

araswori gaxsnis gamo, azri dabnelebuli, uSinaarso da arasworia _ TiTqosda<br />

aRmosavleTis qveynebis sakaTalikosoebs Tavdapirvelad mironi ierusalimidan<br />

mihqondaT. es sruliad mrude azri ar SeiZleba iyos giorgi merCulis


514 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

dednisa, radganac giorgi merCule aris sruliad sando, ganaTlebuli, moazrovne<br />

moRvawe. saqme isaa, rom I saukunis 70-ian wlebSi ierusalimi mTlianad<br />

daangries da mis adgilze erTi mcire sofeliRa aRmocenda saukunis Semdeg.<br />

IV <strong>saukuneSi</strong> elenem da konstantine romis imperatorma es qalaqi aRadgines,<br />

magram misi episkoposi im dros eqvemdebareboda xan antioqiis episkoposs,<br />

xan ki kesaria-palestinis episkoposs. mxolod V <strong>saukuneSi</strong> qalkedonis<br />

krebis Semdeg gamovida ierusalimis episkoposi kesaria-palestinis episkoposis<br />

daqvemdebarebisgan da gadaiqca sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d.<br />

amitomac I-V saukuneebSi aRmosavleTis qveynebis sakaTalikosoebi mirons<br />

ierusalimidan ver waiRebdnen. I saukunis 70-ian wlebamde, roca qalaqi<br />

ierusalimi arsebobda, maSin aRmosavleTis sakaTalikosoebi ar arsebobdnen.<br />

xolo Semdeg saukuneebSi ierusalimi ar iyo arc saeklesio da arc saerTa-<br />

Soriso mniSvnelobis qristianuli centri. aseTi iyo mTeli aRmosavleTisaTvis<br />

mxolod antioqia, amitomac SeiZleba marTalia efrem mcire, roca<br />

wers, rom antioqiis sapatriarqoSi ekurTxeboda mironi da sxvagan arsado.<br />

Tu `aRmosavalisas~ qveS vigulisxmebT qarTlis kaTalikosebs, maSin swored<br />

`qarTlisa~ unda daewera kidec avtors, miT umetes, rom ramdenime sityvis<br />

Semdeg naxsenebia sityva `qarTli~.<br />

magram konteqstidan Cans, rom am cnobaSi laparakia axladSeqmnili<br />

afxazeTis sakaTalikosos mier mironis miRebis Sesaxeb, kerZod, <strong>Tavi</strong>dan<br />

afxazeTis kaTalikoss mironi ierusalimidan mihqonda, xolo Semdeg ganewesa,<br />

rom afxazeTis sakaTalikosos mironi mieRo ara ierusalimidan, aramed<br />

qarTlis sakaTalikosodan, radganac afxazeTis qveyana (e.i. das. saqarTvelo)<br />

qarTlis qveynis nawilia, xolo afxazeTis sakaTalikoso qarTlis<br />

sakaTalikosos, anu erTiani <strong>qarTuli</strong> eklesiis nawilia, radganac `...qarTlad<br />

friadi qveyana aRiracxebis, romelsaca Sina <strong>qarTuli</strong>Ta eniTa Jami<br />

Seiwirvis da locva yoveli aResrulebis~.<br />

giorgi merCules axali araferi uTqvams, radganac dasavleT saqarTvelos<br />

ukve mefe farnavazis droidanve uwodebdnen qarTls _ mdinare egriswylis<br />

aRmosavleTiT mimdebare qveyanas, vidre albaneTis sazRvramde.<br />

giorgi merCules cnobidan iseTi daskvna unda gamovitanoT, rom afxaze-<br />

Tis sakaTalikoso daarsebis Semdeg, e.i. 720-iani wlebidan, mirons iRebda<br />

ierusalimis sapatriarqodan, xolo 840-ian wlebSi is mirons iRebda ukve<br />

mcxeTidan _ msoflio marTlmadideblobis dasturiT.<br />

marTlac, afxazeTis sakaTalikoso 830 wels cno qarTlis (tao-klarje-<br />

Tis) samefo karma da albaT qarTlis (mcxeTis) sapatriarqomac, maleve am<br />

cnobis Semdeg is mirons mcxeTidan iRebs _ e.i. afxazeTis sakaTalikosoSi<br />

mironi ar ekurTxeboda, dasavleT saqarTveloSi mironi mcxeTidan mihqondaT,<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis erTianobis niSnad.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

515<br />

xolo rac Seexeba mcxeTas _ aq mironi V saukunidanve ekurTxeboda.<br />

ismis aseTi kiTxva _ ratom mihqondaT afxazeTSi mironi ierusalimidan<br />

IX saukunis 40-ian wlebamde? roca dasavleT saqarTvelos zRvispireTis,<br />

abazgiis avtokefaluri saarqiepiskoposos da foTis samitropolitos gaer-<br />

Tianebis Semdeg warmoqmnilma <strong>eklesia</strong>m xatmebrZoluri eresis gamo gawyvita<br />

kavSiri konstantinopolis sapatriarqosTan, axalma <strong>eklesia</strong>m konstantinopolTan<br />

kavSiris gawyvetis Semdeg, Cans kavSiri daamyara ierusalimis<br />

sapatriarqosTan.<br />

arsebobs msgavsi magaliTic: roca goTeTis <strong>eklesia</strong>m <strong>VI</strong>II saukunis pirvel<br />

naxevarSi konstantinopolis sapatriarqoSi warmoqmnili xatmebrZoluri<br />

eresis gamo kavSiri gawyvita konstantinopolTan, goTeTis mTavari episkoposi<br />

ierusalimSi Cavida kurTxevisaTvis da iq sami weli eloda kurTxevas<br />

(ix. `cxovreba ioane guTelisa~).<br />

ioane guTeli antioqiis sapatriarqoSi ar mivida im mizezis gamo, rom<br />

antioqieli patriarqebi arabTa Semosevebis gamo ara antioqiaSi, aramed<br />

konstantinopolSi imyofebodnen im dros.<br />

aseve, abazgiis saarqiepiskopososa da fazisis samitropolitos gaer-<br />

TianebiT Seqmnilma axalma <strong>eklesia</strong>m, romelsac Semdgom afxazeTis sakaTalikoso<br />

ewoda, <strong>VI</strong>II saukunis pirvel naxevarSi xatmebrZolobis gamo kavSiri<br />

gawyvita konstantinopolTan da daamyara ierusalimis sapatriarqosTan.<br />

aRsaniSnavi da yuradsaRebia, rom ierusalimis sapatriarqoSi goTeTis<br />

episkoposi ar akurTxes da is qarTlSi (iberiaSi, mcxeTaSi) ekurTxa qarTlis<br />

kaTalikosis xeliT. ioane goTelis mcxeTaSi kurTxevis Sesaxeb berZnuli<br />

wyaroebic miuTiTeben. aseve srulebiT msgavsia da eTanxmeba aRniSnul<br />

faqts is, rom afxazeTis eklesiis mimarTac aseve moqceula ierusalimis<br />

sapatriarqo.<br />

msgavsad goTeTis damoukidebeli eklesiisa, afxazeTis <strong>eklesia</strong>c iberiis<br />

_ qarTlis eklesiisaTvis dauqvemdebarebia ierusalimis sapatriarqos.<br />

Cans, ierusalimsa da qarTul <strong>eklesia</strong>s Soris im dros kargi urTierToba<br />

arsebobda.<br />

cnoba ioane guTelisa da afxazeTis mcxeTaze damokidebulebis Sesaxeb<br />

erTmaneTis msgavsia. ierusalimis sapatriarqos nebiT, afxazeTisaTvis saWiro<br />

mironi mcxeTas (qarTlSi) ekurTxeba, aseve ierusalimis sapatriarqodan<br />

mosuli ioane guTelic mcxeTaSi ekurTxeba.<br />

unda davaskvnaT, rom mironi mcxeTaSi V saukunidanve ekurTxeba, xolo<br />

daaxloebiT 720-830 wlebSi dasavleT saqarTvelos is nawili, romelic<br />

ufro adre konstantinopolze iyo damokidebuli, mirons ierusalimidan<br />

iRebda, xolo amis Semdeg mcxeTidan.


516 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

afxazeTi da tao-klarjeTi<br />

qarTvelTa erovnuli konsolidaciis kerebi<br />

Tanamedrove istoriografiaSi miRebuli TvalsazrisiT, <strong>qarTuli</strong> erovnebis<br />

formireba dasrulebula XI <strong>saukuneSi</strong>. 79 gansxvavebiT Zveli <strong>qarTuli</strong> istoriografiisagan,<br />

romelsac miaCnia, rom <strong>qarTuli</strong> erovnuli erToba farnavazis<br />

saxelmwifos Seqmnis dros ukve arsebobda.<br />

IX-X <strong>saukuneSi</strong>, da saerTod arabTa batnobis Semdeg mkvlevarTa TvalsazrisiT,<br />

<strong>qarTuli</strong> erovnebis formirebisa da qarTveluri tomebis konsolidaciis<br />

kerebi yofila tao-klarjeTi da afxazeTi. 80<br />

g. wulaias azriT, afxazeTis samefos Seqmna yofila qarTveluri tomebis<br />

konsolidaciis erT-erTi etapi: «ÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />

ÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ, ÍÍÍÍÍ `ÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ~ ÍÍ<br />

ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍ, ÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />

ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ. ÍÍÍ ÍÍÍ ÍÍÍÍ ÍÍ ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍ-<br />

ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ«. 81<br />

sainteresoa, rogori eTnikuri Semadgenlobisa iyo qarTveluri tomebis<br />

konsolidaciis kerebi _ tao-klarjeTi da afxazeTi.<br />

tao-klarjeTis eTnikuri Semadgenlobis Sesaxeb Tanamedrove mkvlevarTa<br />

Soris n. maris Semdeg, azrTa sxvadasxvaoba arsebobs. `qarTlis cxovrebisa~<br />

da sxva wyaroTa mixedviT, tao-klarjeTi da saerTod samxreT saqarTvelo<br />

mudam qarTvelebis qveyanaa. Tanamedrove mkvlevarebi midian daskvnamde, rom<br />

tao-klarjeTis aborigeni mosaxleoba iyo Wanur-megruli, rac srulebiT ar<br />

ewinaaRmdegeba Zvel qarTul wyaroebs. <strong>Tavi</strong>s droze niko marma, <strong>Tavi</strong>si cnobili<br />

daskvnebidan gamomdinare, ganacxada, rom tao-klarjeTi TiTqosda somxuri<br />

qveyana iyo, xolo am mxareSi qalkedonitTa gamarjvebis wyalobiT am<br />

mxaris mosaxleoba gaqarTvelda _ TiTqosda saqarTvelo gamdidrda taoklarjeTis<br />

mosaxloebiT.<br />

tao-klarjeTi mudam qarTvelebiT iyo dasaxlebuli, is qarTlis samefo-<br />

Si Semavali qveyana iyo. `qarTlis cxovrebis~ mixedviT, qarTloss mieca<br />

qveyana, romlis samxreTi sazRvari gadis mTaze, romelic `mihyvebis dasavliT,<br />

kerZo, romlisa wyali gardmodis CrdiloT kerZo da mierTvis mtkuarsa,<br />

romel mihyvebis mTaSoris klarjeTsa da taos vidre zRuamdis~, 82 `oZr-<br />

Koss misca tasiskariTgan vidre zRuamde sperisa, qveyana kldovani. aman<br />

oZrKos aRaSena orni cixe-qalaqi; ozZrKe da Tuxarisi~, 83 `javaxoss misca<br />

fanavriTgan vidre Tavadmde mtkuarisa da aman javaxos aRaSena... qalaqi<br />

artanisa, romalsac... hqYan huri, 84 farnavaz `movida klarjeTs da daipyra<br />

klarjeTi~. 85 farnavaz `JamiTi-Jamad mividis egriss da klarjeTs, moikiTxnis<br />

megrelni da klarjni~. 86 `andria moaqcivna megrelni da warvida gzasa<br />

klarjeTisasa~. 87


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

517<br />

meTormete mefe farsmanis dros somxeTis samefom SemoierTa qarTlis<br />

sasazRvro qveynebi. mefis Zem arzokma ganizraxa `Zieba sazRvarTa qarTlisaTa~.<br />

`da iyo klarjeTis eris<strong>Tavi</strong> arzuk mefisa, ... da igi avnebdis sazRvarTa<br />

somxiTisaTa, queyanasa parxlisasa, romel ars tao, da vervin Sevidoda<br />

mavne klarjeTs...~. 88 imperatori konstantine ubrZanebs episkopos ioanes:<br />

`sadaca jer iCino adgilTa qarTlisaTa, aRaSenen <strong>eklesia</strong>ni~. `da warmovida<br />

episkoposi... da viTar moiwivnes adgilsa, romelsa hqYan eruSeTi da<br />

dautevna xuroni saqmeT eklesiisa~. 89 vaxtang gorgaslis ymawvilobis dros<br />

osebs `daurCes warutyuenvelad Kevni qarTlsani: kaxeTi da klarjeTi da<br />

egrisi~. 90 gorgasalma daniSna `artavaz, eris<strong>Tavi</strong> klarjeTisa~. 91 vaxtangma<br />

`dasua erTi episkoposad klarjeTs <strong>eklesia</strong>sa axizisasa, erTi artans eruSeTs~. 92<br />

herakle keisris dros `kualad wariRs berZenTa sazRvari qarTlisa; speri<br />

da bolo klarjeTisa, zRvispiri. da Svilni stefanozisni darCes `kldeTa<br />

Sina klarjeTisaTa~. 93 arCil mefem qali `erTi misca mamis Zmiswulsa missa,<br />

Svilsa guaram kurapalatisasa, romelsac hqonda klarjeTi da javaxeTi~. 94<br />

moyvanili amonaweridan Cans, rom `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, mefe<br />

farnavazidan vidre mefe arCilamde, samxreTi saqarTvelo da tao-klarje-<br />

Ti mudam qarTlis samefoSi Semavali qveyanaa, Tumca, zogjer saberZneTi da<br />

somxeTi <strong>Tavi</strong>anT samefoebs uerTeben qarTlis am qveyanas. magram am dros<br />

rogorc qarTlis samefo xelisuflebis, aseve adgilobrivi qarTvelebis<br />

mizania, gaa<strong>Tavi</strong>suflon es qveynebi da daubrunon qarTls. sarwmunoebrivadac<br />

qarTlis `xevTagan~ pirveli swored klarjeTi (da egrisi) iRebs<br />

qristianobas. andria pirvelwodebulma iqadaga ara marto klarjeTSi, aramed<br />

taoSic. 95 berZeni episkoposi, romelsac nabrZanebi aqvs qarTlis sxvadasxva<br />

kuTxeebSi aaSenos eklesiebi, pirvel <strong>eklesia</strong>s aSenebs tao-klarjeTSi. vaxtang<br />

gorgasali ki ukve klarjeTSi niSnavs episkoposs. klarjeTis mosaxleobas,<br />

`klarjebs~, moikiTxavs xolme mefe farnavazi. klarjebi qarTlis,<br />

anu <strong>Tavi</strong>s mamulis moyvaruli patriotebi, kargi meomrebi arian: `mkYdrni<br />

klarjeTisani iyvnes kacni mkYrcxni da mKedarnica~. 96 roca qarTlis samefos<br />

mosazRvre somxeTis saxelmwifom sasazRvro teritoriebi CamoaWra,<br />

ver SeZlo klarjeTis dapyroba _ klarjebis mamacobisa da mamuliSvilobis<br />

gamo, piriqiT, klarjeTis eris<strong>Tavi</strong> <strong>Tavi</strong>si meomrebiT am mezobeli saxelmwifos<br />

sazRvrebSi iWreba, mitacebuli teritoriebis qarTlis samefosaTvis<br />

dabrunebis mizniT. 97 aqedan Cans, rom `klarjni~ qarTveli eris<br />

nawilia, cxovroben qarTvelTa samefoSi da erTgulad icaven mas.<br />

aseTive mdgomareoba iyo dasavleT saqarTveloSi _ `afxazeTSi~. dasavleT<br />

saqarTvelos eTnografiuli saxe `msgavsi~ iyo tao-klarjeTis eTnografiuli<br />

saxisa.<br />

xazgasmiT aRsaniSnavia da friad mniSvnelovani qarTveli eris Camoyalibebis<br />

istoriisaTvis, rom swored tao-klarjeTi da afxazeTi, eTnografiu-


518 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

li saxiT TiTqosda araerTgvarovanni, iqcnen `qarTvelTa erovnebis formirebisa~<br />

da qarTveluri tomebis `konsolidaciis~ kerebad. TiTqosda `<strong>qarTuli</strong><br />

erovnebis~ Camoyalibebisa da Seqmnis kera unda yofiliyo Sida qarTli,<br />

romelic eTnografiuli saxiT erTgvarovani iyo da Sedgeboda mxolod<br />

qarTebisagan, magram IX-X saukuneebSi, <strong>qarTuli</strong> erovnebis formirebis procesSi<br />

yvelaze naklebad swored Sida qarTli monawileobs (arabTagan dapyrobis<br />

gamo). am saqmeSi aqtiuri roli akisria tao-klarjeTs da afxazeTs. im<br />

gasaocar faqts, rom <strong>qarTuli</strong> erovnebis erTobis idea da qarTveluri tomebis<br />

konsolidacia moxda im kuTxeebSi, romelnic eTnografiulad TiTqosda<br />

araerTgvarovanni iyvnen, SeiZleba movuZebnoT erTaderTi mizezi: ukve IX<br />

<strong>saukuneSi</strong> da manamdec Camoyalibebuli iyo erTiani qarTveli eri, romlis<br />

sacxovrissac warmoadgenda rogorc dasavleT saqarTvelo, aseve tao-klarjeTi.<br />

sinamdvileSi es mxareebi eTnikurad erTgvarovanni iyvnen.<br />

IX-XI saukuneebSi tao-klarjeTisa da afxazeTis qarTul-erovnuli aqtiuroba,<br />

am mxareebSi qarTul-kulturuli aRorZineba gamowveuli iyo ara<br />

imiT, rom iq axlad Camoyalibda erovnuli erTobis grZnoba, aramed imiT,<br />

rom qarTveli eris erovnuli centrebi _ mcxeTa da Tbilisi, aseve Sida<br />

qarTli, arabTagan iyo dapyrobili da iq SeuZlebeli iyo erovnuli kerebis<br />

arseboba. amitomac, erovnul centrebad iqca qarTvelebiT dasaxlebuli is<br />

kuTxeebi, romlebzedac mters naklebad miuwvdeboda xeli. es iyo, swored,<br />

tao-klarjeTi da afxazeTi, miT umetes, rom am mxareebSi gadainacvla<br />

qarTveli eris politikurma centrebma. arabTagan qveynis dapyrobasa da<br />

qarTlis samefos ganadgurebas unda gamoewvia ara `<strong>qarTuli</strong> erovnebis<br />

formirebis dasruleba~, aramed, piriqiT, qarTvelebis denacionalizacia,<br />

radganac arabTa batonobas iseTi didi xalxis `denacionalizaciac~ ki<br />

gamouwvevia, rogoric iyvnen iranelebi. 98 g. wulaias gamokvlevis Tanaxmad,<br />

qarTvel erovnebas saxelmwifoebriobis likvidaciisa (<strong>VI</strong> s.) da arabTagan<br />

dapyrobis Semdeg (<strong>VI</strong>I s.) `Zalze maRali done hqonia eTnikuri konsolidaciisa~,<br />

99 advili misaxvedria, Tuki qarTvelobas erovnuli saxelmwifos gauqmebis<br />

Semdegac ki erovnuli konsolidaciis done Zalze maRali hqonda, kidev<br />

ufro maRali iqneboda qarTvelTa eTnikuri konsolidaciis done erovnuli<br />

saerTo <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis dros. swored amas miuTiTebs da-<br />

JinebiT `qarTlis cxovreba~. mefe farnavazidan (III s. qristes win) vidre<br />

vaxtang gorgaslis Svilebamde (<strong>VI</strong>) qarTvel ers uwyvetad hqonda erovnuli<br />

saxelmwifo, romlis SemadgenlobaSic uciloblad Sedioda rogorc dasavle-<br />

Ti (Semdgomdroindeli `afxazeTi~), ise samxreT saqarTvelo (tao-klarjeTi).<br />

cxadia, <strong>qarTuli</strong> eTnikuri konsolidaciis done erovnuli saxelmwifos<br />

ganadgurebis Semdeg Semcirdeboda, da Tu igi mainc inarCunebda pirvandel<br />

saxes, es imaze miuTiTebs, rom <strong>qarTuli</strong> erovnuli erToba erovnuli saxelmwifos<br />

arsebobis dros kidev ufro maRali iqneboda, rac qarTveli eris<br />

arsebobis safuZvels qmnida. 100


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

519<br />

<strong>qarTuli</strong> tomebis integraciis erT-erTi maCvenebeli <strong>qarTuli</strong> damwerlobis<br />

Seqmnac yofila. 101 `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> mwignobroba<br />

Seiqmna erTiani saqarTvelos mefis, farnavazis dros. iv. javaxiSvilis<br />

azriT, <strong>qarTuli</strong> damwerloba saTaves iRebs <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong> saukuneebSi qristes win,<br />

xolo r. patariZis ganmokvlevis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> damwerloba Seqmnila<br />

V <strong>saukuneSi</strong> qristes win.<br />

fuZe<strong>qarTuli</strong> enobrivi erTobis daSla swored qristemde, <strong>VI</strong>II-IV saukuneebSia<br />

mosalodneli. ase rom, im dros, rodesac qarTvelebma Seqmnes<br />

<strong>qarTuli</strong> anbani (anda SemoiRes finikiuri anbani <strong>Tavi</strong>anTi enobrivi saWiroebisaTvis),<br />

jer kidev ar yofilan formirebulni qarTebi da megrelebi, jer<br />

kidev arsebobda maTi enobrivi erToba. damwerlobis SemoReba kidev ufro<br />

Seuwyobda xels rogorc fuZe-qarTulenovani tomebis integracias, agreTve<br />

farnavazis mier erTiani saxelmwifos Seqmnasac, romlis SemadgenlobaSi<br />

Sedioda rogorc dasavleTi, aseve samxreT saqarTvelo, Semdeg afxazeTad<br />

da tao-klarjeTad wodebuli miwebi.<br />

am saukuneebSi (IV-III saukune qristes win) megruli ena naklebad iqneboda<br />

formirebuli rogorc damoukidebeli ena; SesaZloa, is yofiliyo dialeqti<br />

fuZe<strong>qarTuli</strong> enisa; fuZe<strong>qarTuli</strong> ki jer kidev mis saboloo daSlamde<br />

iqca saxelmwifo da kultis msaxurebis enad. fuZe<strong>qarTuli</strong> ena da Zveli<br />

<strong>qarTuli</strong> saliteraturo ena erTi da igive unda iyos.<br />

samegreloSi saSualo da maRali fenebi (samRvdeloeba da aristokratia)<br />

saxelmwifoebrivi, sakulto da xSirad saojaxo saWiroebisaTvis iyenebdnen<br />

ara megrul, aramed qarTul saxelmwifo da kultis msaxurebis<br />

enas _ Zvel qarTul saliteraturo enas. Cans, megruli, rogorc damoukidebeli<br />

ena, mxolod SemdegSi, saukuneTa manZilze Camoyalibda. es unda momxdariyo<br />

pirvel aTaswleulSi qristes Sobis Semdeg. swored egrisisaTvis<br />

sparseT-bizantiis omebi, erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos gauqmeba (<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>),<br />

romlis SemadgenlobaSi yovelTvis Sedioda egrisi, arabTa Semoseva<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi saqarTvelos SavizRvispireTis aneqsia<br />

bizantiis mier da iq berZnuli eklesiis gabatoneba xels Seuwyobda<br />

megruli dialeqtis gadaqcevas damoukidebel enad. es procesi SemdgomSic,<br />

<strong>qarTuli</strong> saxelmwifos saboloo daSlis merec gaRrmavdeboda. ase rom,<br />

arabTa mier <strong>qarTuli</strong> erovnuli (arCilis) saxelmwifos dangreva xels ki<br />

ar Seuwyobda qarTveli erovnebis formirebis saqmes, piriqiT, saxelmwifos<br />

daSla eris daSlas da erovnul gadagvarebas ganapirobebda. amas adasturebs<br />

ioane sabanisZe, romelic `abo Tbilelis wamebaSi~ aRniSnavs, rom<br />

qarTvelni am mZime dros iseve meryevni arian, rogorc lerwamni qariSxlis<br />

droso. magram faqtia, rom arabTa batonobis odnavi SesustebisTanave<br />

yofili qarTlis samefos periferiebSi (radganac centri dapyrobili iyo)<br />

_ dasavleT saqarTvelosa da tao-klarjeTSi _ ganviTarda da swrafad


520 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ayvavda <strong>qarTuli</strong> erovnuli kultura, erovnuli TviTSegnebis grZnoba, erovnuli<br />

saxelmwifoebrioba. amis mizezi iyo is, rom arabTa Semosevamde gacilebiT<br />

adre rogorc dasavleT, ise samxreT saqarTvelos mcxovrebni erovnulad<br />

qarTvelebi iyvnen da maT amis Segneba hqondaT. swored am mizezis gamo<br />

<strong>qarTuli</strong> erovnuli centrebi arabTa mier aRmosavleT saqarTvelos dapyrobis<br />

dros gadavida dasavleT da samxreT saqarTveloSi. swored afxaze-<br />

Ti da tao-klarjeTi qarTveli eris politikur centrebad iqca, erovnuli<br />

saxelmwifoebrioba aRdga, <strong>qarTuli</strong> kultura ayvavda. im dros, roca aRmosavleT<br />

saqarTvelo (<strong>qarTuli</strong> erovnebis `birTvi~), arabTa mier iyo dapyrobili<br />

da iqauri qarTvelebi erovnul gadagvarebas ganicdidnen, <strong>qarTuli</strong><br />

erovnuli erTobis, <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebriobisa da kulturis kerad afxazeTi<br />

imitom iqca, rom arabTa Semosevamde didi xniT adre dasavleTi<br />

saqarTvelo ukve <strong>qarTuli</strong> qveyanaa, romlis mcxovrebT qarTvelebi ewodebaT.<br />

g. wulaias azriT, jer kidev Cveni welTaRricxvis dasawyisSi qarTveluri<br />

tomebis integracia iTvlida araerT aswleuls. 102 amave Tvalsazriss<br />

adasturebs `qarTlis cxovrebac~.<br />

Zvel<strong>qarTuli</strong> erovnebis konsolidaciis axali etapi dawyebula qristianobis<br />

saxelmwifo religiad gadaqcevis Semdeg. 103 qarTul enaze werilobi-<br />

Ti literaturis Seqmna qarTvelTa eTnikuri konsolidaciis maRali donis<br />

niSani yofila. 104 TviT sakuTriv afxazeTSic ki, e.i. egriswylisa da klisuras<br />

iqiT mdebare teritoriaze, qarTul werilobiT kulturas xangrZlivi<br />

istoria hqonia jer kidev <strong>qarTuli</strong> miwebis gaerTianebisaTvis moZraobis<br />

dawyebis adreul etapze, miT umetes qarTul werilobiT kulturas gacilebiT<br />

ufro xangrZlivi istoria eqneboda egrisSi, anu dasavleT saqarTvelo-<br />

Si, saidanac es kultura gavrceldeboda sakuTriv afxazeTSi. saukuneTa<br />

manZilze, arabTa Semosevamde, egrisi politikurad `qarTlis samefos~ Semadgenel<br />

nawilad miiCneoda.<br />

«... ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍoÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ, ÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />

ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ, ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍ<br />

Í ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ. ÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ...<br />

ÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍ Í ÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />

ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ-ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍ, Í Í ÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍ<br />

ÍÍ ÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍÍ«. 105<br />

<strong>qarTuli</strong> istoriuli tradicia jer kidev afxazTa samefos Seqmnamde dasavleT<br />

saqarTvelos _ egrisis mcxovrebT miiCnevda qarTlis samefos mcxovreblebad<br />

_ `naTesaviT qarTvelebad~. mematianeebma ician, rom afxazeTis samefos<br />

SeqmniT dasavleT saqarTvelos erovnuli Semadgenloba ar Secvlila _ Seicvala<br />

mxolod da mxolod qveynis saxelwodeba. dasavleTi saqarTvelo, anu<br />

afxazeTi da samxreTi saqarTvelo, anu tao-klarjeTi, ara marto politikurad<br />

da kulturulad, aramed eTnikuradac <strong>qarTuli</strong> qveynebi iyvnen.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

521<br />

swored am mizezis gamo iqcnen eTnografiulad `araerTgvarovani~ afxazeTi<br />

da tao-klarjeTi <strong>qarTuli</strong> erovnuli formireba – konsolidaciis<br />

kerebad. sinamdvileSi es qveynebi eTnikurad erTgvarovanni iyvnen da maTi<br />

mcxovrebni erovnulad qarTvelebs miakuTvnebdnen <strong>Tavi</strong>anT Tavs ZvelTaganve<br />

_ Zvel<strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis dros.<br />

IX-X saukuneebamde gacilebiT adre dasavleT saqarTvelos mosaxleobas<br />

qarTvelebad miiCnevdnen ara marto qarTveli, aramed ucxoeli istorikosebic.<br />

V-<strong>VI</strong> saukuneTa ucxoeli istorikosebi xSirad uwodebdnen dasavleT<br />

saqarTvelos iberias. 106<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis Tavdadebuli Rvawli pirveli<br />

mahmadianuri Semotevis winaaRmdeg<br />

(wmida (wmida abo abo Tbileli, Tbileli, wmida wmida daviTi daviTi da da konstantine,<br />

konstantine,<br />

wmida wmida arCil arCil mefe, mefe, wmida wmida miqael miqael gobroni,<br />

gobroni,<br />

wmida wmida konstantine konstantine qarTveli)<br />

qarTveli)<br />

saqarTvelos, rogorc mTlian eTnokulturul erTeuls, mahmadianobam<br />

Semoutia orjer. pirveli Semoteva daiwyo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, mahmadianuri<br />

sarwmunoebis warmoSobisTanave da gagrZelda TiTqmis XII saukunemde, xolo<br />

meored _ mahmadianobam saqarTvelos Semoutia XV-X<strong>VI</strong>II saukuneebSi. am or<br />

SemotevaTa Sua, XI-XIV saukuneebSi, qarTvelma xalxma SeZlo <strong>Tavi</strong>si qveynis<br />

politikuri gaerTianeba, saqarTvelos Zlier saxelmwifod daarseba, romelic<br />

agresorTagan icavda sakuTar da saqarTvelos mfarvelobis qveS myof<br />

xalxebs. <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebSi `ganefina qadageba mahmad usjulosa da mravali<br />

eri Seudga mas~, 107 saqarTvelos mezoblad mcxovrebi mravali qristiani<br />

xalxi gamahmadianda, ris gamoc dakarga <strong>Tavi</strong>si eTnikuri saxe da<br />

gadagvarda. siriel xalxs gaaCnda didi warsuli, kultura da <strong>Tavi</strong>sTavadi<br />

saxe. gamahmadianebis Semdeg ki TandaTanobiT gaarabda. siriuli qristianuli<br />

literatura gansaxilvel epoqaSi iseTive Rrma da mdidari iyo,<br />

rogorc berZnuli qristianuli literatura. gansakuTrebiT mniSvnelovani<br />

danakargi iyo qristianobisaTvis saqarTvelos mezoblad mcxovrebi albaneli<br />

xalxis gadagvareba gamahmadianebis Semdeg. igive bedi eweoda Cvens<br />

ersac, Tuki medgar winaaRmdegobas ar gauwevda maxviliT mosul mters da<br />

mis sarwmunoebas. aRsaniSnavia, rom mahmadianobis zemoaRniSnulma pirvelma<br />

Semotevam mniSvnelovnad daaziana Cveni erovnul-kulturuli sxeuli,<br />

saqarTvelom dakarga <strong>Tavi</strong>si zogierTi istoriuli provincia samxreT-aRmosavleTiT<br />

am kuTxeTa erovnuli gadagvarebis gamo.


522 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qariSxlis siswrafiT SeiWrnen muslimebi bizantiur miwa-wyalze. 634<br />

wlis Semdeg sul ramdenime weliwadSi dai pyres siria, palestina da<br />

egvi pte. es qveynebi manamde bizantias ekuTvnoda, 640-ian wlebSi daeca<br />

irani. Cveni mematianis TvalsazrisiT, dacema daaCqara iman, rom iqamde<br />

herakle keisars sastikad mouoxrebia irani. `rameTu vinaiTgan Sesrul iyo<br />

erakle mefe sparseTs da ganeryuna sparseTi, da arRaravin iyo winaaRmdgomi<br />

sparseTs, agarianman daipyra sparseTi~. 108<br />

bizantiis aRmosavluri qveynebis mosaxleoba, romelTac tradiciuli<br />

siZulvili gaaCndaT bizantielTa mimarT eTnikuri da sarwmunoebrivi gansxvavebulobis<br />

gamo, ar uwevda winaaRmdegobas arabebs. wyaroebSi aRniSnulia,<br />

rom siria-palestinis fanatikosi monofiziti berebic ki masobrivad<br />

tovebdnen monastrebs da arabul laSqars uerTdebodnen. amis Semdeg<br />

gasakviri ar aris, Tu am qveynebis bevri qalaqis kari ubrZolvelad ixsneboda<br />

arabebis winaSe. 109 herakle keisarma miatova aRmosavleTis qveynebi.<br />

vinme erT monazons misTvis uTqvams: `ivltodeT, rameTu ufalman misca<br />

aRmosavleTi da samxreTi sarkinozTa~. 110<br />

sayovelTao SiSis dros, roca TviT qristiani monofiziti berebic ki<br />

sasoebiT Sehyurebdnen arabebs, viTarca uflis nebis aRmsruleblebs, <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong>, misi moweseTa dasi, ber-monazvnoba mxneobas aniWebda qarTvel ers,<br />

sityviT da saqmiT aZlevda mahmadianebTan brZolis saocar magaliTebs.<br />

yvela qristiani da araqristiani morwmunisaTvis cnobili iyo, Tu ras niSnavda<br />

abraamis memkvidreoba, RvTisagan rCeuli eris Sviloba. msoflio arenaze<br />

arabTa warmatebuli gamosvla CaiTvala imis niSnad, rom RvTisagan arCeul<br />

abraamis Zes, ismailsac, daubruna ufalma rCeuloba, rom ismailitebic abraamis<br />

STamomavalni, RvTisagan rCeulebi arian. aqedan gamomdinare, maTi sarwmuneobac<br />

RvTismieria da RvTis nebiT imarjveben mTels qveyanaze. miiRes kidec muhamedis<br />

mier qadagebuli sarwmunoeba siriisa da palestinis qristianma xalxebma, iranisa<br />

da maxlobeli aRmosavleTis cecxlTayvanismcemlebma.<br />

arabTa aseTi sarwmunoebrivi Zlevamosilebis fonze cis quxiliviT gaisma<br />

abraamis STamomavali arabi abos mier qristes sarwmunoebisaTvis <strong>Tavi</strong>s<br />

gawirva. wmida mama grigol xanZTeli werda:<br />

`mkvidrad aRTqmisa gamobrwyindi<br />

da Zed zecisa Cinebulad iwode<br />

naSobad abrahamisa<br />

iqmen sanatrelo isaak meore<br />

nebsiT mogvrili dakvlad<br />

Sesawiravad uflisa~. 111<br />

wmida abo Tbilelis Rvawli WeSmaritad samagaliTo iyo abos arabuli<br />

warmoSobis gamo. rogorc abraamma Seswira ufals isaaki da dasaklavad


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

523<br />

miiyvana uflis sakurTxevelTan, aseve abo Tbilelma, meore isaakma, abraamis<br />

Zem, <strong>Tavi</strong>si STamomavlobis gamo, <strong>Tavi</strong> Tvisi nebiT Sewira ufals. stefane<br />

sananois Ze _ Wyondideli episkoposi mouwodebda msoflios yvela ers<br />

qarTvelebTan erTad misuliyvnen da exilaT abo Tbilelis qristesTvis<br />

moRvaweoba _ `yovelni Teslni movediT mkvidrTa Tana qarTlisaTa dRes, da<br />

ixileT Rvawlisa mZle habo ganSuenebuli brwyinvaled sisxliTa wamebisaA-<br />

Ta~. 112 wmida abom <strong>Tavi</strong>si sisxliT ganwmida eri da qveyana. `ganswmide<br />

qarTli sisxliTa SeniTa daTxeviTa, mowameo~. 113 abos galobaSi naTqvamia _<br />

`aRavso man <strong>eklesia</strong>A nelsacxebeliTa surnelebiTa da wmida yo eri madliTa<br />

saRmToATa~. 114<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m, da saerTod qarTvelobam, SeZlo Seuryeveli dacva<br />

qristianuli sarwmunoebisa, Tumc ki _ `mravalni SeacTunnes da gardadriknes<br />

gzisagan simarTlisa... naSobni qristianeTani gardagularZnnes, romelnime<br />

mZlavrebiT, romelnime SetyuviliT, romelnime siyrmesa Sina umecrebiT,<br />

romelnime mzakvrebiT da sxvani, romelni ese varT morwmuneni mZlavrebasa<br />

queSe damonebulni da naklulevanebiTa da siglaxakiTa Sekrulni viTarca<br />

rkiniTa, xarksa queSe maTsa guemulni da qenjnilni Zvir-Zvirad zRveulni<br />

SiSiTa ganilevian da iryevian viTarca lerwamni qarTagan ZlierTa, aramed<br />

qristes siyvaruliTa da SiSiTa, Cveulebisaebr mamulisa svlisa WirTa<br />

moTminebiTa ara ganeSorebian _ mxolod Sobilsa Zesa RmrTisasa~. 115<br />

am dros (e.i <strong>VI</strong>II s-Si) qarTvelebi _ `xuTasis wlisa JamTa da uwinaresRa<br />

sjuldebul yofil arian wmidiTa madliTa naTlisRebisaATa~. swored aseT<br />

dros _ `Jamsa amas oden mefobisa ismaitelTa didebisa _ Sen nebsiT<br />

simdable qristesTvis aRirCie da maxviliTa pyrobili igi sjuli ganagde<br />

da WeSmariti igi aRiare~, _ mimarTavs abo Tbilels ioane sabanisZe. `gana<br />

es qristianobis zneobrivi Zlierebis saucxovo damamtkicebeli sabuTi ar<br />

iyo, Tu rom TviT arabma <strong>Tavi</strong>siT, Zaldautanebliv, mahmadianoba qristianobaze<br />

gascvala? mahmadianobas ki arabebi ZaliT avrcelebdnen, amitomac igi<br />

`maxviliTa pyrobili Sjuli iyo~... am garemoebam `swavlulni ufrois<br />

gulisxmier~ hyo da Caafiqra, `Seryeulni ufrois ganamtkica~ da gaamxneva,<br />

xolo `ganmtkicebulni `gaamxiarula da gaaxara~. 116 abos xseneba iyo 7<br />

ianvars. uwamebiaT 786-790 wlebSi. wmida grigol xanZTeli <strong>Tavi</strong>s locvaSi,<br />

romelic man `cremliT warTqva~ xanZTis saxelovani taZris Senebisas,<br />

mowameebs uwodebs eklesiis burjsa da zRudes. winaswarmetyvelni, mociqulni,<br />

mowameni da Rirsi mamebi _ `ese oTx-kerZo krebuli... simtkice<br />

eqmnnes wmidaTa SenTa <strong>eklesia</strong>Ta~ 117 _ loculobda igi macxovris winaSe.<br />

eklesiis siqadulsa da erisaTvis misabaZ magaliTs warmoadgenda qristesTvis<br />

Tavdadebul qarTvel mefeTa mowamebrivi Rvawli arabTa Semosevis<br />

dros. Zveli <strong>qarTuli</strong> wyaroebiT bizantiis xatmebrZol imperator lev III<br />

isavrosis (daax. 675-741), `qarTvelTa zeda vaxtang gorgaslisisa SvilT-


524 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

asa~ 118 (igulisxmeba miri da arCili) mefobis dros dasavleT saqarTveloSi,<br />

argveTSi, uwamebiaT mTavrebi mxeiZeTa sagvareulodan _ daviTi da konstantine<br />

(xseneba `TTuesa okdonbersa 31~).<br />

`viTarca gviswavies ZvelTa uwyebaTagan, iyvnes wmidani ese mowameni daviT<br />

da konstantine qarTvelni, sanaxebisagan argueTisa, didni da didebulni<br />

tomobiT, mTavarni amis queynisani, da Tvis eyvodes urTierTas da iyvnes<br />

ganaTlebul embaziTa qadagebulisa andria da simon kananelisaTa, rameTu<br />

maT uqadages qriste qarTvelTa Soris, pirvelad ninois mosvlisa~. 119 isini<br />

iyvnen ucoloni, sruliad Wabukni `qalwul xorciTa da mecnier Zuelisa da<br />

axlisa sjulisa, WeSmariti morwmuneni da gamocdilni da axovanni wyobasa<br />

Sina~. argveTSi, qarTulma laSqarma daviTisa da konstantines meTaurobiT<br />

daamarcxa arabTa laSqris winmavali rCeuli nawili, `uricxvi mosres da<br />

aRudgines ZlevaA didi qristianeTa~. 120 amis Semdeg murvan-yru <strong>Tavi</strong>si<br />

laSqriT samcxidan gadasula dasavleT saqarTveloSi. `warmoemarTnes vi-<br />

Tarca qviSaA simravliTa da movides queynad argueTisa da Seicves tye da<br />

veli da mTani da borcuni~. daviT da konstantine Seipyres. mematianis<br />

sityviT, qarTvelTa winaaRmdegobiT gakvirvebulma murvan-yrum mimarTa<br />

mowameebs _ `vinani xarT Tqven qvaTa da ZelTa msaxurno, romelTa ikadreT<br />

winaganwyobaA Cemi? anu ara iciTa, viTarmed didisa mociqulisa muhamedisa<br />

diswuli var, romlisa sjulsa hmonobs yoveli arabeTi da sparseTi da<br />

damimorCilebia yoveli qveyanaA dasavleTiTgan vidre aRmosavleTamde?~ 121<br />

murvani maTgan iTxovda qristianobis uaryofas da mahmadianobis aRiarebas,<br />

ris sanacvlodac hpirdeboda qveyniur didebas, razedac pasuxad miiRes<br />

wmidanebisagan: `viTarca igi pirvel aRviareT sarwmunoeba Cveni WeSmariti<br />

da vwameT, mas zeda mtkiced da urqcevel varT da veraraman Wirman<br />

da arca didebaman amis sawuToAsagan ver ganmaSornes Cuen siyvarulsa da<br />

sarwmunoebasa iesu qristessa~. 122<br />

sastiki tanjvis Semdeg wmida mowameni mdinare rionSi daaxrCves. murvanyrum<br />

amis Semdeg `Semusrna yovelni qalaqni da simagreni egrisis queyanisani<br />

da cixe igi sam-zRude, romel ars cixe-goji, Semusra da Sevlo zRude<br />

`igi sazRvari klisurisa... da viTarca Sevlo yruman klisura, romel iyo<br />

sazRvari saberZneTisa da saqarTvelosa, da Semusra qalaqi afSileTisa<br />

cxumi da moadga cixesa anakofiisasa, romelsa ars xati yovladwmidisa<br />

RmrTismSoblisa... mun Sina iyvnes maSin mefeni qarTlisani miri da arCil~. 123<br />

ltolvilma qarTvelma mefeebma gabedes iqamde uZleveli laSqris winaaRmdeg<br />

gabrZoleba. `eCuena mas Ramesa arCils angelozi uflisa, romelman<br />

hrqua mas: `warvediT da ewyueniT agarianTa, rameTu mimivlinebia maTzeda<br />

guema sastikad momsvreli, kaciTgan pirutyvTamde~. 124 marTlac, RamiT sastikma<br />

muclis tifma daxoca 35 aTasi sarkinozi, xolo mefeebma SebrZolebisas<br />

daxoces 3 aTasi. mteri ukuiqca, dabanakda mdinareebs, abaSasa da


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

525<br />

cxeniswyals Sua. aq uecarma wyaldidobam daxoca aTeul aTasi molaSqre<br />

da maTi cxenebi. saqarTveloSi arabTa am sakvirvel damarcxebas didad<br />

gauxarebia bizantiis imperatori, rogorc amas gvauwyebs mematiane.<br />

arabTa batonoba kavkasiaSi kidev didxans gagrZelda. `amieriTgan iwyo<br />

Semcirebad mefobaman didTa mefeTa xuasroanTaman~. 125 xosroian mefeTa, anu<br />

qarTvelTa ganmanaTlebel mirianisa da vaxtang gorgaslis STamomavali<br />

arCil mefe devnili gadasula kaxeTSi, magram Semdgom misula arabebTan,<br />

raTa qveynisaTvis mSvidoba gamoeTxova. `wmidaman arCil ganizraxa gonebasa<br />

Tvissa... raTa mivides da naxos da iTxovos mSvidoba queyanisa da dacva<br />

Seuryevlad <strong>eklesia</strong>Ta da ara dapatiJeba datevebisaTvis sjulisa~. 126 ar-<br />

Cili Seipyres, moTxoves qriatianobis uaryofa, nacvlad Sepirdnen yovelgvar<br />

qveyniur sikeTes. wmida arCili awames da <strong>Tavi</strong> mohkveTes `Tvesa<br />

mirkanissa, romel ars marti, ocsa mis Tvisasa~. es momxdara 744 wels.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> 17 noembers aRniSnavda wmida mowame gobronisa da<br />

masTan erTad 133 mxedris xsenebas. isini arabebs 914 wels uwamebiaT.<br />

`gobroni~ arabulad Turme uSiSar vaJkacs ewodeba. gobronis naTlobis<br />

saxeli miqaeli yofila. wmida miqael _ gobronis martvilobis aRmweri<br />

stefane mtbevari (tbeTis) episkoposi wers arabTa Sesaxeb _ `kacni mxecisa<br />

bunebisani, mtacebelni, romelTa saxli ars da cxorebaA aqlemisa zurgi,<br />

naTesavni uricxvni, romelTaTvis viTarca ZaRlni mbrZolni arian mxecTa<br />

maT velurTa~. 127<br />

<strong>eklesia</strong>s swyuroda xalxis simSvidiT cxovreba, raTa `samwysoni igi<br />

qristesni myudroebiT iswavebodnen RmrTis msaxurebasa da ara brZolasa<br />

`viTarca winaswarmetyveli ityvis `dasWridnen maxvilebsa maTsa manglad<br />

da laxvrebsa maTsa saxnisad~, 128 magram mahmadianTa Semosevam Secvala<br />

qristianTa mSvidi cxovreba, wers mematiane.<br />

sarkinozTa Cveuleba aseTiao, wers istorikosi,<br />

roca qveynis dapyrobis Semdeg gascemdnen<br />

qristianis sikvdiliT dasjis brZanebas, aRi-<br />

Wurvebodnen, rogorc brZolis dRes, alesavdnen<br />

maxvils, erTmaneTs uswrebdnen, TiTqosda<br />

qristianis mokvliT raRac didi safasuri unda<br />

miiRono. aseve, roca yveliscixidan gamohyavdaT<br />

misi 133 damcveli da maTTan erTad wmida mowame<br />

gobroni, maSin arabebi `viTarca mxecni borotni<br />

gamZvinebulni Seerines aRreulad da urTierTsa<br />

uswrebdes, romelnime maxviliTa scemdes,<br />

romelime horoliTa da isriTa SesCxuebdes<br />

da dasWrides xorcTa maTTa, danebiTa ganapebdes<br />

da RviZlebi igi maTi, viTarca ZaRlTa


526 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

piriTa ganetaca. da esreT dasTxines sisxlni maTni, da esreT srul iqmna wamebaA<br />

maTi qristes mier, xolo netari gobron waradgines winaSe amirisa mis~. 129<br />

arabebs surdaT, wmida gobroni, viTarca saxelovani kaci, gaemahmadianebinaT.<br />

mtkice uaris Semdeg gobrons jer aCvenes daWril-dasaxiCrebuli da<br />

nawamebi qarTveli qristianebi, mere ki aCvenes simdidre da qoneba, romlis<br />

micemasac dahpirdnen qristianobis uaryofis Semdeg. am xerxma ar gasWra,<br />

amitomac gadawyvites gobronis SeSineba, mis Tvalwin dakles cocxlad<br />

gadarCenili qristianebi. `sisxli maTi epkureboda mas, da romelnime guami<br />

davardis mis winaSe da romelsame guami Segordis queSe ferxTa misTa~, 130<br />

magram `ver SeaZrwunes guli misi~.<br />

amiras winaSe wmida gobronma ganacxada: `iqmode raAca gnebavs, me qristiani<br />

var da arasada uvarvyo saxeli misi~. wmida gobrons <strong>Tavi</strong> warkveTes. misi<br />

wamebiT `Seimosa <strong>eklesia</strong>man samkauli sixarulisa da brwyinvalebisaA sisxliTa<br />

misiTa, daidga gvirgvini Suenierebisa da didebisaA simxniTa misiTa~. 131<br />

avtori stefane mtbevari episkoposi mouwodebs qristianebs _ `aw ukue<br />

moakvdineniT xorcni Tquenni da juars acuT igi SromiTa da marxviTa,<br />

gvirgviniTa mowameTaATa... Sen nebsiT <strong>Tavi</strong> Tvisi moswyvide da ese ars<br />

msxverpli ubiwoA, romelsa ara uxms mRdeli Semwirveli, rameTu romeli<br />

amas qveyanasa zeda damdabldes, igi caTa Sina amaRldebis qristeis iesuis<br />

mier uflisa Cvenisa, romlisa aras didebaA mamisa Tana suli wmidiTurT,<br />

aw da maradis da ukuniTi ukunisamde~. 132<br />

853 wlis 10 noembers uwamebiaT konstanti<br />

qarTveli. `mas Jamsa oden iyo vinme queyanasa<br />

qarTlisasa, sanaxebsa zena soflisasa, kaci,<br />

romelsa saxeli erqua konstanti, romelsa ewoda<br />

kaxaA, saxelad mamulisa mis queyanisa~. 133 ivane<br />

javaxiSvilis azriT, konstanti qarTvelis<br />

martvilobis aRmweri, SesaZloa, iyo saberZneTSi<br />

myofi romelime beri, 134 radgan avtors dro<br />

qarTvel mTavarTa mefobisda mixedviT ki ara<br />

aqvs gansazRvruli, aramed bizantiis dedoflis<br />

mefobisda gvarad. 135 konstanti didad warCinebuli<br />

kaci yofila mTel saqarTveloSi (`yovelsa<br />

queyanasa qarTlisasa~), mdidari, saqarTvelos<br />

farglebs gareTac ki ganTqmuli iyo misi<br />

saxeli, bizantiis imperatorebsac smenodaT mis<br />

Sesaxeb. igi Semkuli iyo `orkerZoiTave maT saqmiTa~, pirvelad hqonda<br />

sarwmunoeba Cveni uflis ieso qristes mimarT `da kualad aqunda netarsa<br />

mas sarwmunoebaA mRdelTa moZRvarTa mimarT da yovelTa moweseTa elesiisaTa~.<br />

136 iyo stumarTmoyvare, glaxakTmoyvare, hqonda simdable, <strong>Tavi</strong>s Tavs


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

527<br />

yvelaze ufro met codvilad Tvlida, moiloca ierusalimi da simdidriT<br />

gaavso iqauri glaxakebi `da viTar moxucebuli iyo, iqmna netari igi<br />

oTxmeoc da xuTisa wlisa JamTa oden hasakisa misisaTa aRdga devnulebaA<br />

didi qristianeTa zeda yovelsa queyanas qarTlisasa~. konstanti-kaxa 26<br />

agvistos Seipyres `viTarca winamZRvari da warCinebuli yovelsa queyanasa<br />

qarTlisa~. Seiyvanes Tbilisis sapyrobileSi, warudgines buRa-Turqs, romelmac<br />

imave wlis (853w.) 5 agvistos Tbilisi dawva. atenis sionis warweraze<br />

dayrdnobiT, ivane javaxiSvilis azriT, konstantisTan erTad SeupyriaT misi<br />

Ze Tarxujic. konstantis mosTxoves qristianobis uaryofa. uaris Sedeg<br />

daades borkili da gagzavnes SuamdinareTis qalaq samaraSi xalifa jafaris<br />

winaSe. cemis, tanjvis, Seuracxyofa-damcirebis miuxedavad, wmidanma<br />

ar uaryo qristianoba, risTvisac sikvdiliT dasajes. <strong>Tavi</strong>s mokveTis win<br />

loculobda: `gigalob Sen, ufalo, RmerTo ZalTao, RmerTo saukuneTao, romelman<br />

momec me Zali winaaRmdgomad ukeTurisa amis msajulisa, viTarca igi winaiswar<br />

sTqvi, viTarmed: `Tquen momceniTa gulni Tquenni da me migec Zali Cemi...~<br />

konstantis sikvdilis Semdeg bizantiis dedofals werili miuweria wmidanis<br />

ojaxisa da saerTod qarTvelTaTvis, sadac, kerZod, naTqvami iyo: `amas<br />

ara Tu Tqven oden gibrZanebT, aramed yovelTa, romelni Cuen, kerZo da<br />

xelTa queSe Cuensa arian qarTvelni.... kualad aRdegiT da ganZlierdiT<br />

uflisa mier~. ucxoelebi, kerZod ki, bizantielebi, rogorc qvemoTac araerTgzis<br />

iqneba aRniSnuli, aRmosavleT saqarTvelos `zemo iberias~, xolo<br />

dasavleT saqarTvelos `qvemo iberias~, anu iverias uwodebdnen. konstanti,<br />

rogorc misi martvilobis aRmweri wers, cxovrobda `queyanasa qarTlisasa,<br />

sanaxebsa zena soflisasa~. `zena sofeli~ igive `zemo iveria~, anu aRmosavleT<br />

saqarTveloa. konstanti, kerZod, kaxeTis mcxovrebi unda yofiliyo,<br />

radganac mas ewoda `kaxaA, saxelad mamulisa mis queynisa~. maSasadame, misi<br />

mamuli qveynis saxelic `kax~ yofila, anu kaxeTi. kaxeTi maSin erqva mtkvris<br />

gadaRma gadaSlil vrcel qveyanas. Tbilisis saamiro uSualod mas<br />

emezobleboda, ufro sworad, es saamiro kaxeTis erT nawilsac moicavda.<br />

rogorc aRiniSna, iv. javaxiSvilis azriT, am Txzulebis damweri saberZneT-<br />

Si mcxovrebi romelime beri unda yofiliyo. amitomac mas, rogorc `ucxoels~,<br />

qarTvelTa qveynis mimarT uxmaria is geografiuli terminologia,<br />

rogoric iyo miRebuli ucxoeTSi. qarTlis sakaTalikososac ucxoelebi<br />

`zemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen, afxazeTis sakaTalikosos ki<br />

_ `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~. amitomac, saeklesio terminologiis<br />

dadgenisaTvis `konstantines martvilobaSi~ moxmobili geografiuli terminologia<br />

CvenTvis sainteresoa. ucxoelTaTvis, miuxedavad imisa, rom daqucmacebuli<br />

iyo politikur erTeulebad, saqarTvelo warmoadgenda mTlian<br />

qveyanas. mas iverias uwodebdnen, romlis <strong>qarTuli</strong> Sesatyvisi iyo `yoveli<br />

qveyana qarTlisa~. es termini samjer gvxvdeba wmida konstantines mar-


528 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

tvilobaSi. es `yoveli qveyana qarTli~ Sedgeboda, rogorc iTqva, `zemo~ da<br />

`qvemo~ mxareebisagan, anu dRevandeli terminologiiT, aRmosavleT da dasavleT<br />

saqarTvelosagan. bagrat IV (1020-1074 w.w.) <strong>Tavi</strong>s sigelSi, romelic gasca<br />

mijnaZorisa da opizis monasterTa davis gadaWrisas, axsenebs am terminebs.<br />

`Sekriben karsa darbazisa Cuenisasa yovelTa xevTa zemoTa da quemoTa<br />

aznaurni~. 137 bagrat IV-s quTaisSi samefo karze Seukrebia `zemo xevTa~ e.i.<br />

aRmosavleT saqarTvelosa da `qvemo xevTa~, e.i. dasavleT saqarTvelos<br />

aznaurebi. bagrat III-m (1014 w.) akurTxa `<strong>eklesia</strong> quTaTisisa, rameTu Semokribna<br />

... yovelni didebulni zemoni da quemoni mamulisa da samefosa misisa<br />

myofni~. 138 aq `zemo mamuli~ anu `zemo samefo~ _ aRmosavleTs, xolo qvemo _<br />

dasavleTs ewodeba. aRmosavleT saqarTvelos zogjer `zemosa kerZi~ qveyana<br />

ewodeboda, `li parit moirWuna zemosa kerZsa dauflebulad... xolo<br />

bagrats aqunda lixsa quemoTi dawyobiT~. 139 marTlac, li parits ekuTvnoda<br />

aRmosavleT saqarTveloSi Semavali saqarTvelos imJamindeli saxelmwifos<br />

TiTqmis yvela cixe _ kldekari, birTvisi, ufliscixe, yueliscixe, artanuji.<br />

SemdgomSi bagrat IV `eufla zemosa da quemosa <strong>Tavi</strong>s mamulsa~.<br />

dedaqalaqis quTaisidan TbilisSi gadmotanis Semdeg `qvemos~ imeri,<br />

xolo `zemos~ _ ameri ewoda. giorgi III-is dros (1117 wels) _ `Sekrbes<br />

yovelni samefoisa Cuenisa monazonni da ebiskoposni imerni da amerni~. 140<br />

saqarTvelos <strong>eklesia</strong>c or administraciul erTeulad, anu `saeklesio<br />

samTavrod~ iyo gayofili. qarTlis (aRmosavleTis) da afxazeTis (dasavle-<br />

Tis) sakaTalikosoebad. basili ezosmoZRvari wers, rom Tamaris winaSe<br />

`Semo-rakrbes orsave samTavrosa episkoposni~. 141 erT saeklesio samTavrod,<br />

rogorc iTqva, iTvleboda `zemo~, anu aRmosavleT saqarTvelos sakaTalikoso,<br />

meores ki `qvemo~, dasavleT saqarTvelos sakaTalikoso warmoadgenda.<br />

musulmanTa pirveli Semotevis dros erTiani <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gabrwyinda<br />

da ganmtkicda mowameTa sisxliT.<br />

wmida grigol xanZTelis samoRvaweo are<br />

udidesi moRvawe <strong>qarTuli</strong> eklesiisa, `netarTa Soris brwyinvale, madliT<br />

savse, gansrulebuli sibrZniTa, didi mRvdeli, keTilad ganmgebeli moRvawe,<br />

udabnoTa qalaqmyofeli, zecisa kaci da queyanisa angelozi~ grigol xanZ-<br />

Teli dabadebula 759-60 wlebSi, `saSoATgan dedisaAT Sewirul iyo RmrTisa<br />

dedisagan Tvisisa~, mas warCinebuli da didebuli mSoblebi hyolia.<br />

siyrmidanve izrdeboda didi nerse eris<strong>Tavi</strong>s saxlSi. zrdida TviTon<br />

nerses meuRle, romelic grigolis mamida iyo. `marxvaTa Sina izardeboda<br />

msgavsad winamorbedisa~. Seaswavles daviTis fsalmunebi da `xmiTa saswavleli<br />

swavlaA saeklesio, samoZRvroA qarTulsa enasa Sina yoveli daaswavla~.<br />

Seuswavlia sxvadasxva enebi, `saRmrToni wignni zepiriT moiwuarTna~.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

529<br />

Seuswavlia agreTve, filosofia, qarTlis erismTavari nerse II, Ze adarnase<br />

kurapalatisa, qristianuli sarwmunoebis erT-erT burjs warmoadgenda qveynis<br />

arabTagan dapyrobis Jams. mis karze miuRia qristianobis siyvaruli da<br />

qristianuli aRzrda wmida mowame abo Tbilels. arabTa sawinaaRmdego<br />

saqmianobisaTvis nerse baRdadis sapyrobileSi Casves 772 wels ramdenime<br />

wliT, ga<strong>Tavi</strong>suflebis Sedeg 5 weli samSobloSi moRvaweobda, Semdeg ki<br />

xazareTSi gaiqca, saidanac dasavleT saqarTveloSi gadavida. pavle ingoroyvas<br />

TvalsazrisiT, wmida grigoli nerses xazareTSi wasvlis dros unda<br />

gadasuliyo qarTlidan klarjeTSi, romelic SedarebiT daculi iyo mtrisgan<br />

da samonastro cxovrebisaTvis garkveuli pirobebi arsebobda. am dros<br />

igi mRvdeli yofila. mRvdloba `ufroAs ars yovelTa didebaTa sulierTa<br />

da xorcielTa, rameTu qristes nacvlobaA ars~, _ ambobda igi mRvdlad<br />

kurTxevamde da amitomac uars acxadebda am udides pativze. Semdeg ki<br />

daemorCila mowodebas: `morCil eqmen brZanebasa qristesa~. xolo, roca<br />

misi episkoposad kurTxeva gadawyvites, wmida grigolma miatova qarTli da,<br />

rogorc iTqva, klarjeTs miaSura. `xolo ese morwmunisa da keTilad msaxurisa<br />

queyanisagan gamoiyvana amis mizezisaTvis RmerTman, raTa uqmTa maT<br />

udabnoTa Sina gamobrwyindes sanTeli ese daufsebeli~, _ wers misi biografi<br />

giorgi merCule. wmida grigoli tao-klarjeTSi gadasula sxva moweseebTan<br />

(berebTan) erTad _ `ipovna moyvasni keTilni SewevniTa qristeis madliTa<br />

_ saba, romelsa ewoda saban, dedis diswuli misi, iSxnisa meored<br />

maSenebeli da episkoposi misi, da Teodore neZvisa maSenebeli da mamaA, da<br />

qristefore, kvirikeTisa maSenebeli da mamaA ese oTxni Seanawevrna sarwmunoebaman~.<br />

pirvelad isini mividnen opizis monasterSi _ `iyvnes opizas<br />

Zmani mciredni Sekrebul qristes siyvarulisaTvis, vinaATgan povnili iyo<br />

wmidaA igi mcire <strong>eklesia</strong> wmidisa naTlismcemelisani, da iyo winamZRvrisa<br />

maTisa saxeli amba giorgi, rameTu mesame mamaA iyo opizisaA, raATgan<br />

samoel da andre gardacvalebul iyvnes~. 142 Tu vigulisxmebT, rom wmidaGgrigoli<br />

opizaSi pirvelad mivida 780 wels (am wels unda wasuliyo<br />

xazareTSi nerse eris<strong>Tavi</strong>), samoelisa da andres winamZRvroba opizis monasterSi<br />

SeiZleboda gagrZelebuliyo, vTqvaT, 50 weliwads, aqedan gamomdinare,<br />

opizis monastris pirveli winamZRvari 730-ian wlebSi daniSnula.<br />

swored am wlebSi klarjeTi da mTeli samxreTi saqarTvelo gadawva<br />

murvan yrum. es momxdara 735 wels. safiqrebelia, rom man klarjeTSi<br />

iqamde arsebuli monastrebi iavaryo, xolo murvanis wasvlis Semdeg klarjeTSi<br />

aRdgenila erTaderTi opizis monasteri 730-ian wlebSive. samonastro<br />

cxovrebis aRorZineba samxreT saqarTveloSi <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, jer kidev<br />

grigol xanZTelamde dawyebula. Cans, qarTlidan da saqarTvelos sxva<br />

kuTxeebidan, im droisaTvis arabTagan SedarebiT dacul mxareSi berebi<br />

ukve <strong>VI</strong>II saukunis pirvel naxevarSive gadadiodnen. amas miuTiTebs is, rom


530 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

opizasTan axlos, xanZTaSic, martomyofeli beri saxeliT _ xuediosi grigolamdec<br />

cxovrobda, magram xanZTis monastrisaTvis saboloo saxe da saer-<br />

Tod, monastris Seneba grigols dauwyia. am saqmeSi mas opizeli berebic<br />

Sewivnen, `rameTu mas Jamsa Sina sxuaA monasteri ara Sen iyo maT queyanaTa<br />

Tvinier opizisa~. mosaxleobac ver exmareboda mSeneblobas, radganac `eriskacni<br />

msoflioni~ klarjeTs da taoTa Sina SavSeTs da yovelTa maT maxlobelTa<br />

qveyanaTa mciredni ipovebodes, daSenebul tyeTa Sina adgil-adgil~. 143<br />

wmida grigolma mTeli epoqa Seqmna tao-klarjeTis samonastro cxovrebaSi,<br />

gaaCaRa farTo samonastro mSenebloba. xanZTasa da SatberdSi mamaTa,<br />

xolo meresa da gunaTleSi _ dedaTa monastrebi daafuZna. wmida grigolis<br />

mowafeebma mravali monastrebi daaarses. aqedan gansakuTrebiT aRsaniSnavia<br />

iSxnis monastrisa da saepikoposos daarseba. samonastro mSenebloba<br />

daiwyo bareTelTaSi, wyarosTavSi, neZvSi. piradad wmida grigolma daafuZna<br />

dasavleT saqarTveloSi ubeis monasteri. klarjeTSi Casvlidan daaxloebiT<br />

50 wlis Semdeg wmida grigoli iqur monasterTa arqimandritad daadgines.<br />

mas <strong>Tavi</strong>si monastrebisaTvis ierusalimis sabawmidis monastris tipikoni au-<br />

Ria. Seudgenia himnografiuli krebuli `saweliwado iadgari~ _ `sibrZnisa<br />

misisa mdinareTagan irwyvodes yovelni udabnoni klarjeTisani~.<br />

Cveni gansjis sagans Seadgens wmida grigolis samoRvaweo are. Tanamedrove<br />

mecnierebaSi miRebulia mtkiceba imisa, rom mosaxleoba wmida grigolis<br />

samoRvaweo areSi, (e.i. mesxeTSi), <strong>Tavi</strong>si eTnikuri warmomavlobiT ar<br />

iyo <strong>qarTuli</strong>, TiTqosda wmida grigolis Semdeg <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gabatonebula<br />

am mxareSi, mosaxleoba gamxdara qalkedonituri aRmsareblobisa.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis meSveobiT iq gavrcelebula <strong>qarTuli</strong> ena da SemdgomSi<br />

mosaxleoba `gaqarTvelebula~. aseT Tvalsazriss pasuxi gasca pavle ingoroyvam.<br />

daamtkica, rom mesxeTis mosaxleoba uZveles drosve iyo <strong>qarTuli</strong>.<br />

aseTad darCenila maSinac ki, roca taos umetesi nawili somxeTis<br />

saxelmwifos SemadgenlobaSi Sedioda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi. somxebi ki ar<br />

`qarTveldebodnen~, aramed piriqiT, somxuri saxelmwifos SemadgenlobaSi<br />

yofnisas taos da mimdebare mxareebis <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba somxuri eklesiis<br />

iurisdiqciis sferoSi moeqca da eklesiebSi maTTvis somxurenovani<br />

msaxureba dainerga.<br />

somxebis `gaqarTvelebis~ momxreebs, mamtkiceblebs imisa, rom TiTqosda<br />

<strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> SeiWra somxuri eklesiis iurisdiqciis<br />

sazRvrebSi, erT-erT <strong>Tavi</strong>s argumentad moyavT iSxnis cnobili kaTedralis<br />

nangrevebze <strong>qarTuli</strong> saepiskoposos daarseba wmida grigolis dros.<br />

p. ingoroyvas mohyavs Cveni cnobili mecnierebis Tvalsazrisi, rom ara Tu<br />

tao, _ aramed klarjeTic TiTqosda somxuri qveynebi iyo. marTlac, cnobilia,<br />

rom iSxnis didebuli <strong>eklesia</strong> aaSena somexTa kaTalikosma nersesma <strong>VI</strong>I<br />

saukunis 30-ian wlebSi. wmida grigolis mowafis, arseni safarelis cnobis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

531<br />

Tanaxmad, nerses iSxneli (641-661) iyo kaci Rirsi da marTlmorwmune (e.i.<br />

qalkedoniti). man somxeTidan gandevna pavlikianobis erT-erTi eresiarqi<br />

ioane mairagomeli. 144 giorgi merCule nerse somexTa kaTalikoss `netars~<br />

uwodebs. IX saukunis dasawyisSi `nebiTa RmrTisaTa iqmna saba episkopos<br />

iSxans zeda, netarisa nerse kaTalikozisa aRSenebulsa kaTolike <strong>eklesia</strong>sa<br />

da saydarsa missa, romeli weliwadTa mravalTa daqvrivebul iyo~. 145<br />

`daviT da tariWanis martvilobis~ avtori, romelic <strong>VI</strong>I saukunis ambebs<br />

aRwers, nerses `wmidas~ uwodebs. daviT da tariWani arian <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

wmidanebi. e.i. qalkedoniti marTlmadideblebi. maT moixseniebs ara<br />

marto <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, aramed saerTod marTlmadidebluri samyaro. magaliTad,<br />

rusuli <strong>eklesia</strong> maT xsenebas, viTarca qarTveli wmidanebisas,<br />

aRniSnavs 18 maiss. 146 <strong>qarTuli</strong> da sxva marTlmadidebeli eklesiebi am<br />

wmidanebs ar moixseniebdnen, isini qalkedonitebi rom ar yofiliyvnen.<br />

`daviT da tariWanis~ cxovrebis (avtoris da sxva wyaroebis) Tanaxmad,<br />

somxurma <strong>eklesia</strong>m <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> aRiara qalkedonitoba (sxva sakiTxia is,<br />

Tu ramdenad icavdnen am xelSekrulebas), somxeTi, Tanaxmad arseni safarelisa,<br />

qalkedonituri qveyana iyo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>. aseTad darCenila igi<br />

726 wlis manaskertis krebamde, e.i. <strong>VI</strong>II saukunis TiTqmis 30-ian wlebamde.<br />

amitomac wers xsenebuli martvilobis avtori _ `iyo sanaxebTa maT soflisa<br />

somxiTisasa, JamTa netarisa didisa nerse kaTalikozisaTa da adam<br />

aregawoTelisaTa, xevsa basianisasa, dabasa, romelsa hrqvian onkom, iyo vinme<br />

kaci warCinebuli eris<strong>Tavi</strong>, saxeli erqua vardan, saxeli colisa misisa<br />

Tagine. iyvnes ornive igi naTesavTagan sameufoTa. da amaT aqunda sarwmunoebaA<br />

WeSmariti da marTali wmidisa samebisaA. cxovndebodes igini Rmr-<br />

Tis msaxurebiTa, yovliTa RirsebiTa da RmrTis moSiSebiTa~. 147<br />

aqedan Cans, rom avtoris azriT, somxeTSi <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> damkvidrebuli<br />

iyo WeSmariti da marTali sarwmunoeba, e.i. qalkedonitoba. Tagines SeeZina<br />

ori vaJi _ daviT da tariWani. iZulebis gamo deda da Svilebi Seefarnen<br />

taos _ `warmoivltoda CrdiloiT kerZo queyanad tavoAsa~. 148 aq biWebi<br />

mowameobrivad daxoces, ris Semdegac maT gvamebs daadga naTeli. `euwya<br />

saqme ese wmidasa mamasa Cuensa nerses kaTalikozsa somxeTisasa, rameTu<br />

TviT hxedvida igi iSxniT sakvirvelebasa da brwyinvalebasa miuwdomelisa<br />

naTlisasa... srbiT miiwia divris... xolo Tevdosi Seuvarda ferTa nerse<br />

kaTalikozisaTa... wmidaman nerse TvisiTa xeliTa wargragna guamni igi~. 149<br />

cxadia, rogorc iTqva, qalkedonitebi rom ar yofiliyvnen, kaTalikosi<br />

nerse da aRniSnuli wmidanebi, maT ar moixseniebdnen qalkedonitur <strong>eklesia</strong>Si,<br />

msgavsad _ wmida grigolis mowafe arseni safareli ar ganaaxlebda<br />

da ar ganavrcobda asurel mamaTa cxovrebas, asureli mamebi qalkedonitebad<br />

rom ar yofiliyvnen miCneulni. wmida grigolsa da mis mowafeebs nerse<br />

kaTalikosidan Tu asureli mamebidan ar hyofda didi dro. nerses xsovna<br />

jer kidev cocxali yofila maT dros.


532 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

zemoT moyvanilidan Cans, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, vidre <strong>VI</strong>II saukunis 30-ian<br />

wlebamde, somxuri <strong>eklesia</strong> qalkedonuri aRmsareblobisad miiCneoda. swored<br />

amitom, taosa da misi mimdebare kuTxeebis qarTveloba, romelic tradiciulad<br />

qalkedonitobis erTguli iyo, Sedioda somxuri eklesiis iurisdiqciis<br />

farglebSi. maSasadame, tao, misi sasuliero centri iSxani, mimdebare<br />

qveynebi, qalkedonituri iyo, dasaxlebuli eTnikuri qarTvelebiT, romlebic<br />

warmoadgendnen samwysos somxuri eklesiisa. p. ingoroyva wers _ `imieri<br />

tao da zemo speri erT periodSi somxeTTan iyo politikurad dakavSirebuli.<br />

zog mkvlevars ise esmis, TiTqos am periodis manZilze moxda am<br />

mxareTa eTnikuri mxaris Secvla, magram es Secdomaa... politikuri sazRvrebis<br />

gadawevas ar mohyolia cvlilebebi mosaxleobis eTnikur Semadgenloba-<br />

Si, taosa da speris moxsenebuli nawilebi, imieri tao da zemo speri, mosaxleobis<br />

SemadgenlobiT da aq gavrcelebuli enis mixedviT <strong>Tavi</strong>danve iyo<br />

<strong>qarTuli</strong> mxare da aseTad darCa igi <strong>Tavi</strong>si istoriis Semdgom periodebSi~. 150<br />

taos aRniSnuli nawili somxeTis SemadgenlobaSi moqceula IV s-is dasasrulidan,<br />

`V s-is pirveli naxevridan, mefobis mospobis Semdeg, taos es<br />

mxare, aRmosavleT somxeTis sxva mxareebTan erTad, iranis provinciad<br />

iqca~. 151 <strong>VI</strong>I s-is 20-iani wlebidan taos es mxare bizantias dauqvemdebarebia,<br />

magram amave <strong>saukuneSi</strong> sadavod iqca es mxare arabebsa da bizantielebs<br />

Soris, sabolood <strong>VI</strong>I s-is dasasrulisaTvis is arabebs darCaT. <strong>VI</strong>II s-is<br />

30-ian wlebSi murvan yrus Semosevam mxare gaanadgura~. 152<br />

`taos es mxare, romelic somxeTTan iyo dakavSirebuli, saqarTvelom<br />

daibruna <strong>VI</strong>II-IX saukuneTa mijnaze~ 153 nangrevebis saxiT da daiwyo iq didi<br />

mSenebloba. marTlia, somxeTis SemadgenlobaSi Sedioda es mxare, magram<br />

`salaparako enis mixedviT qarTul mxared darCenila, amis Sesaxeb moipoveba<br />

pirdapiri Cvenebebi~. 154<br />

aqedan gamomdinare, wmida grigoli somxuri eklesiis mrevlSi ki ar<br />

SeiWra, somxebi ki ar gaaqalkedonita, rogorc miaCnia zogierT specialists,<br />

aramed tao-klarjeTSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zvel samwysoSi ganamtkica <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis uflebamosileba. rac Seexeba TiTqosda `tao-klarjeTis somex-<br />

Ta gaqalkedonitebas~, rogorc zemoT iyo aRniSnuli, tao-klarjeTis mosaxleoba<br />

wmida grigol xanZTelis tao-klarjeTSi mosvlamde _ qalkedonituri<br />

iyo. am qalkedonitur mxareSi wmida grigolma da misma mowafeebma<br />

mTeli xalxis erTsulovani mxardaWeriT miaRwies udides warmatebas.<br />

maSasadame, iSxanis samwyso taoSi _ eTnikur qarTvelebs warmoadgendnen.<br />

cxadia, somxuri eklesiis wiaRSi yofnisas qarTvelebi iTvisebdnen somxur<br />

enas, somxuri kulturis elementebs, magram sabednierod, maT <strong>qarTuli</strong> eTnikuri<br />

saxe ar daukargavT.<br />

taosa da misi mimdebare mxareebis mrevlma, romelic qalkedonitobas<br />

uWerda mxars <strong>Tavi</strong>danve, somxur <strong>eklesia</strong>sTan kavSiri gawyvita <strong>VI</strong>II s-is 30-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

533<br />

iani wlebidan, rac somxurma <strong>eklesia</strong>m 726 wels mowveuli krebis Semdeg<br />

sabolood miiRo monofizituri mrwamsi. somxuri eklsiis qarTulma mrevlma<br />

amis Semdeg sabolood miatova am eklesiis wiaRi da daubrunda <strong>Tavi</strong>s<br />

deda qarTul <strong>eklesia</strong>s. maSasadame, es mrevli tao-klarjeTisa <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi<br />

prozelitebad ki ar iqcnen, aramed mSobliur wiaRs daubrundnen.<br />

e.i. wmida grigoli sxvis <strong>eklesia</strong>Si ki ar SeiWra, aramed mSobliuri aRadgina.<br />

iSxani, romelic nangrevebad iyo qceuli, aRadgenina da iq saepiskoposo<br />

daaarsebina. iSxani _ qarTvelTa saeklesio centri iyo odiTganve,<br />

magram aramSobliuri eklesiisa. somxuri <strong>eklesia</strong>, rogorc Semdgom iqneba<br />

aRniSnuli, rogorc sparsTa, ise arabTa da bizantielTa xelSewyobiTac ki<br />

<strong>Tavi</strong>s saeklesio iurisdiqcias avrcelebda arasomxur mezobel mxareebze.<br />

erT-erT aseT mxares warmoadgenda tao da sxva <strong>qarTuli</strong> Temebi samxreT<br />

saqarTveloSi.<br />

somxuri eklesiis am mtaceblobas aRniSnul periodSi kargad amCnevdnen<br />

qarTveli moRvaweebi, magram maT saSualeba ar hqondaT mieRoT raime RonisZieba<br />

<strong>qarTuli</strong> mrevlis somxuri eklesiis wiaRidan gamosaxsnelad. wmida<br />

grigolis mowafe, episkoposi stefane, aRniSnulis gamo somxeTs amsgavsebda<br />

ninevias. SuamdinareTis ninevia, rogorc cnobilia, sxvadasxva erebis sastiki<br />

dampyrobi da mCagvreli iyo. roca somxeTSi mtris jari `Sevida qalaqsa<br />

dvinisasa da oxraA guliswyromisa misisasa moaswavebda oxrebasa somxiTisasa,<br />

viTarca ninevelTa daqcevasa~. cxadia, avtori, episkoposi tbeTisa,<br />

moxaruli ar iyo qveynis aoxrebisa, magram axsovda, rom <strong>Tavi</strong>si samwysos<br />

mrevli swored somxeTis eklesiis iurisdiqciaSi iyo moqceuli, politikur<br />

viTarebaTa gamo. am drois procesebi mas aTqmevinebda _ `rameTu<br />

miwaA igi somxiTisaA ampartavan da mkvidrni misni cudad mzuaobar, angahar,<br />

laR, da coduis moyuare, ampartavan, uwyalo, uyuarel da yovliTa uke-<br />

TurebiTa savse, romelsa Sina ara ipova <strong>Tavi</strong>si misadrekeli qristeisi,<br />

romelTaTvis qriste cudad mokvda...~ 155<br />

wmida grigol xanZTelis meore mowafe arsen safarels moupovebia <strong>VI</strong>I<br />

saukunis wyaro somxuri eklesiis istoriis Sesaxeb. am wyaros Tanaxmad<br />

miiCneva, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> somxuri eklesiis umaRlesi ierarqia aris<br />

qalkedonituri da <strong>eklesia</strong>c saerTo jamSi qalkedonituria. magram eklesiis<br />

SigniT arsebobs budeebi mwvaleblobisa, rom somxuri <strong>eklesia</strong> mwvaleblobiskenaa<br />

Sinaganad midrekili. amis magaliTad moyvanilia cnobili<br />

eresiarqis ioane mairegomelis cxovreba. arsenma am wyaroze dayrdnobiT<br />

Seqmna, faqtobrivad ideologiuri naSromi somxuri eklesiis avtoritetis<br />

Sesaryevad. 156 cxadia, somxuri qalkedonituri <strong>eklesia</strong> mis wiaRSi myof<br />

qarTveli qalkedonitebisaTvis avtoritetuli da sarwmunoebrivad misaRebi<br />

<strong>eklesia</strong> iyo. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> opozicioner qarTvelebs SeuqmniaT Txzuleba<br />

(wyaro arseni safarelis aRniSnuli Txzulebisa) somxuri eklesiis


534 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

WeSmariti istoriis Sesaxeb im qarTvelTaTvis, romelTaTvisac somxuri<br />

<strong>eklesia</strong> avtoritetuli <strong>eklesia</strong> iyo. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, roca somxuri <strong>eklesia</strong><br />

qalkedonitobas ase Tu ise aRiarebda, qarTvel samRvdeloebas ucdia somxuri<br />

eklesiis Sinagani winaaRmdegobis warmoCeniT qarTveli mrevlisaTvis<br />

daenaxvebina somxuri eklesiis wiaRSi arsebuli mwvaleblobis safrTxe.<br />

ioane mairegomeli mwvaleblobis eresiarqi, albaT, cnobili piri iyo<br />

saqarTveloSic. amitomac TxzulebaSi yovelgvari gacnobiTi komentarebis<br />

gareSe saubaria masze: `viTarc gvelTa ufroisRa SesZines aRZvraA erisaA<br />

da SfoTi birebiTa maireguemelisaTa~, 157 `esma ese bersa borotsa maireguemelsa~;<br />

`moewoda mas bersa borotsa~; `maireguemeli aRsZvrida viTme<br />

monazonTa borotTa mwvalebelTa~, mairegomelma `...aRmoiboyina simyrale,<br />

msgavsi borotisa mwvaleblisa~ da sxva msgavsi.<br />

saerTod, arsenis wyaros didi nawili eZRvneba mairegomelis cxovrebasa<br />

da zemoqmedebas somxur <strong>eklesia</strong>ze. am wyaros Tanaxmad, somxeTis kaTalikos<br />

ezras dros <strong>VI</strong>I s. mowveuli krebis mier `daamtkices marTali~, anu<br />

qalkedonitoba. ezra eubneba mairegomels: `SeviwynareT ori buneba uflisa<br />

Cuenisa iesu qristesi sruli RmrTeebiTa da sruli kacebiTa~, magram am<br />

qalkedonit kaTalikoss mairegomeli ar emorCileba. am wyaros Tanaxmad,<br />

somxeTis `netari~ kaTalikosi nerse iSxnelic qalkedonitia, amitomac aZevebs<br />

somxeTidan mairegomels, aseve qalkedonitebi arian <strong>VI</strong>I s-is sxva somexi<br />

kaTalikosebic _ anastasi da israeli. miuxedavad amisa, wyaros TvalsazrisiT,<br />

somxuri eklesiis wiaRSi arsebuli mwvalebluri budeebis gamo<br />

somxur <strong>eklesia</strong>s aqvs midrekileba mwvaleblobisaken. wyaros avtors surs,<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>ve daemtkicebinaT somxuri eklesiis mrevlad gadaqceuli<br />

qarTvelebisaTvis somxuri eklesiidan gamoyofis sargeblianoba, saWiroeba<br />

da aucilebloba. ase, Tuki aRmosavleT saqarTveloSi <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi<br />

kirionis moZraobis Sedegad qarTulma <strong>eklesia</strong>m somxuri eklesiidan `gamoyofa~<br />

SeZlo, samxreT-dasavleT saqarTveloSi (taosa da mis mimdebare kuTxeebSi)<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> es procesi ar iyo dasrulebuli da <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

ganagrZobda somxuri eklesiis artaxebidan am kuTxis mosaxleobis daxsnisaTvis<br />

moRvaweobas. marTlac, <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi es mxareebi ga<strong>Tavi</strong>sufldnen<br />

somxuri eklesiis batonobisagan.<br />

n. mari <strong>Tavi</strong>s Teorias somexTa `gaqarTvelebis~ Sesaxeb afuZnebda ara<br />

raime uZveles wyaros, aramed imas, rom am epoqaSi mesxeTSi aSkarad aRiniSneboda<br />

somxurenovani elementis arseboba. somxurenovani mosaxleoba XX<br />

saukunis mecnierebam miiCnia erovnulad somxur mosaxleobad, romelic<br />

TiTqosda Semdgom gaqarTvelda <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zaladobrivi politikis<br />

wyalobiT. mecnierebas ver warmoedgina, rom somxurenovani mosaxleoba<br />

SeiZleboda erovnebiT <strong>qarTuli</strong> yofiliyo, <strong>qarTuli</strong> saojaxo da somxuri<br />

saeklesio eniT. mecnierebam yuradRebis gareSe datova msgavsi magali-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

535<br />

Ti, romelic ukve arsebobda amierkavkasiaSi. kerZod, rom albanelebs RvTismsaxurebaSi<br />

miRebuli hqondaT somxuri ena, e.i. albanuri saRvTismsaxuro<br />

wignebi _ wmida werili, wmidanTa cxovreba da sxva, iyo somxurenovani. aseve<br />

iyo saqarTvelos im provinciebSic, romlebic uSualod emezoblebodnen<br />

somxeTs. saqarTvelos am provinciebSi cxovrobdnen ara somxebi, aramed<br />

somxurenovani qarTvelebi, e.i. mrevli somxuri eklesiisa, somxuri saeklesio<br />

da <strong>qarTuli</strong> saojaxo eniT.<br />

samwuxarod, n. maris Teoria gaziarebuli iqna, radganac am Teorias<br />

TiTqosda adasturebdnen axal-axali mikvleuli masalebi _ somxurenovani<br />

elementi namdvilad arsebobda samxreT saqarTvelos mosaxleobaSi, romelic<br />

Semdgom gaqra _ gadafara qarTulma enam.<br />

zogierT qarTul xelnawerSi somxurenovani warwerebis arsebobasTan<br />

dakavSirebiT r. Smerlingi wers, rom aseTi ram `...upasuxebda somxuri<br />

fenis arsebobas tao-klarjeTis provinciis qarTul mosaxleobaSi, aseve<br />

samonastro Zmobis SemadgenlobaSi, rac gamomdinareobs iqidan, rom taoklarjeTis<br />

somxebi ganekuTvnebodnen berZnul-aRmosavlur marTlmadideblobas,<br />

romelsac aRiarebda qveynis ZiriTadi <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba~. amave<br />

dros, mkvlevari aRniSnavs, rom mxatvari, romelic am somxurenovan warwerebs<br />

akeTebda, iyo ara somexi, aramed qarTveli _ `...mxatvris mSobliuri<br />

ena ... <strong>qarTuli</strong>a~. 158<br />

e.i. somxurenovani fena tao-klarjeTis mosaxleobisa IX-X saukuneebSi<br />

iyo qalkedonituri, rac samarTliania, magram erovnulad es fena somxuri<br />

arasodes ar yofila, es iyo <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba somxuri saeklesio eniT,<br />

romelTa winaprebic <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss-Si iyo wevri somxuri diofizituri eklesiisa,<br />

amitom somxur enaze saeklesio msaxureba kidev SeinarCuna ramdenime<br />

xniT, radganac somxurenovani msaxureba maTTvis tradiciuli iyo, tradiciis<br />

ukugdebas ki saukuneebi sWirdeba. am somxurenovani mosaxleobis winaprebi<br />

iyvnen qarTveli qalkedonitebi, oRond somxuri saeklesio eniT, radganac<br />

maTi uSualo mosazRvre somxuri qalkedonituri sakaTalikoso <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss.<br />

somxurenovani iyo. yovel SemTxvevaSi, tao-klarjeTis somxurenovani fena<br />

iyo erovnebiT <strong>qarTuli</strong>, romelTa winaprebsac somxur eklsiasTan xangr-<br />

Zlivi urTierToba hqondaT.<br />

i. abulaZis azriT, romelic sagangebod ikvlevda am sakiTxebs da romlis<br />

gamokvlevasac xSirad iyeneben, tao-klarjeTSi mcxovrebni eTnikurad somxuri<br />

fena enobrivi gadagvarebis gzaze damdgara, e.i. somxuri daviwyebia da <strong>qarTuli</strong><br />

SeuTvisebia, amas ki somexi mosaxleobis sruli `denacionalizacia~ mohyolia:<br />

_ `aRsarebiT tao-klarjeTis qarTul elementTan monaTesave es wre<br />

qarTul kulturul da politikur sferoSi eqceva... da enobrivad gadagvarebis<br />

gzaze dgeba, rasac sabolood sruli denacionalizacia mohyva~. 159<br />

k. kekeliZec miiCnevs, rom `...tao-klarjeTSi... mosaxleobdnen qalkedoniti<br />

somxebic. ai, swored am wreSi, sadac qarTvelebi da somxebi erTmaneTs


536 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

pirdapir xvdebodnen, ganagrZobda arsebobas somex-qarTvelTa literaturuli<br />

erToba da kavSiri ara marto <strong>VI</strong>II_IX saukuneebSi, aramed X-Sic~. 160<br />

sinamdvileSi araviTar denacionalizaciasa da gadagvarebas somexi mosaxleoba<br />

mesxeTSi ar ganicdida, somxurenovani qarTvelebi mama-papaTa<br />

erovnul qarTul enas amkvidrebdnen <strong>Tavi</strong>anT eklesiebSi ucxoenovani msaxurebis<br />

nacvlad. somxurenovani mosaxleoba mesxeTisa da saqarTvelos<br />

sasazRvro provinciebisa erovnulad <strong>qarTuli</strong> iyo, sarwmunoebiT ki es<br />

somxurenovani <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba mesxeTSi qalkedonituri iyo, xolo<br />

hereTsa da nawilobriv qvemo qarTlSi _ monofizituri. saqme isaa, rom<br />

somxuri eklesiis dasavleTi nawili tradiciulad bizantiis siaxlovis<br />

gamo qalkedonituri iyo TviT <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisamdec ki, xolo aRmosavleTi<br />

nawili somxuri eklesiisa, qvemo qarTlisa da hereT-sujeTis mosazRvre<br />

nawili ufro monofizituri gavlenis qveS imyofeboda. cxadia,<br />

qalkedonitur somxur <strong>eklesia</strong>Si <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebamde danergili<br />

iyo ara qarTulenovani msaxureba, aramed somxurenovani. am qalkedonituri<br />

somxuri eklesiis gavlenis qveS myofi mesxeTis mosaxleoba eklesiurad<br />

<strong>VI</strong>II saukunemde somxuri tipikonis mqone iyo. am dros erTmorwmune somxur<br />

da qarTul eklesiebs mWidro kavSiri aqvT. <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebSi<br />

kavSiri wydeba. mesxeTis somxurenovani qarTvelebi amis Semdeg kvlav somxurenovan<br />

msaxurebas aRasruleben, Semdgom ki TandaTanobiT ubrundebian<br />

mama-papaTa qarTulenovan msaxurebas. aq procesi hqonda ara denacionalizacias,<br />

aramed piriqiT, am mosaxleobaSi gaiRviZa qarTulma erovnulma grZnobebma,<br />

erovnulma qarTulma siamayem da isini yovel Sesabamis momentSi sagangebod<br />

acxadebdnen, rom isini `naTesaviT~, anu erovnulad qarTvelni arian.<br />

miT umetes, albaT, arasworia aseTi gancxadeba, TiTqosda `...erTi <strong>eklesia</strong><br />

iWreba meoreSi da maT gverdiT Tu maT naamagarze <strong>Tavi</strong>sas afuZnebs. esec<br />

araa ucxo ambavi im droisaTvis. somxeTis miwa-wyalze ara erTi da ori<br />

`qarTvelTa~ savane ixsneba am dros~. 161 ra gamodis, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> TiTqosda<br />

SeWrila somxur <strong>eklesia</strong>Si da mis naamagarsa da nafuZarze <strong>Tavi</strong>si daumkvidrebia.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT aseTi gancxadeba namdvili gaugebrobaa.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelTvis Semwynarebeli iyo sxva sarwmunoebis mimarT,<br />

misTvis ucxoa fanatizmi. is yovelTvis pativs scemda sxva erebs da amitomac<br />

sxvis naamagarsa da nafuZarze <strong>Tavi</strong>sas ar amkvidrebda, rac ucxoa<br />

saerTod qriatianobisaTvis da, kerZod, <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis. sinamdvileSi,<br />

rogorc mesxeTSi, aseve hereTsa da qvemo qarTlSi da TviT somxeT-<br />

Si mravlad cxovrobdnen erovnebiT qarTvelebi, sarwmunoebiT qalkedonitebi<br />

an monofizitebi, tipikoniT <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II ss-Si somxurenovanni, xolo IX-<br />

X ss-Si qarTulenovanni. swored es qarTvelebi, yofili somxurenovani<br />

ti pikonis mqoneni, aarseben <strong>Tavi</strong>anT savaneebsa da centrebs saqarTvelos<br />

sxva kuTxis mcxovreblebTan erTad. somxeTSi rom mravali qarTveli cx-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

537<br />

ovrobda, es Cans sxvadasxva arapirdapiri masalebidan. kirionic ki somxeT-<br />

Si moRvaweobda da SemTxvevis gamo moiwvies qarTlSi, somxeTSi Sedioda<br />

saqarTvelos mTeli provinciebi, mTeli <strong>qarTuli</strong> qveynebi. cxadia, am provinciebidanac<br />

somxeTis politikur da kulturul centrebSic mravali qarTveli<br />

Cavidoda sacxovreblad. e.i. adgili eqneboda migraciis process ganapira<br />

kuTxeebidan qveynis savaWro, ekomonikur, administraciul, politikur da<br />

kulturul centrebSi. es gamoiwvevda <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis garkveuli<br />

fenis Seqmnas somxeTSi. miT umetes, rom <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebamde<br />

somxeTSi iseve cxovrobdnen qalkedonitebi, rogorc monofizitebi. asevea<br />

Semdgom epoqaSic. arsebobs legenda, rom cnobili somexi filosofosi<br />

daviT uZleveli warmoSobiT hereTidan iyo.<br />

albaneTi da misi nawili hereT-sujeTi somxuri eklesiis `batonobis~<br />

sferoSi Sedioda. hereTis teritoriaze mosaxleobis ena <strong>qarTuli</strong> iyo _<br />

ojaxsa da SinaurobaSi, eklesiurad ki _ somxurenovani. am <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />

tipikonis ena manamde iyo somxuri, sanamdec es qveynebi monofizituri<br />

iyo. X <strong>saukuneSi</strong> hereTis cnobili dedofilis, wmida dinaras meoxebiT,<br />

hereTis <strong>eklesia</strong> daubrunda <strong>Tavi</strong>s deda-qarTul, wmida ninos <strong>eklesia</strong>s. amis<br />

Semdeg hereTis mosaxleobas ukve mSobliuri qarTulenovani tipikoni aqvs.<br />

`ukanaskneli wlebis gamokvlevebSi, vrceli faqtobrivi masalis moxmobisa<br />

da gaanalizebis safuZvelze damajerebladaa dasabuTebuli, rom <strong>VI</strong>I-X<br />

ss. hereTis teritoriaze adgilobrivi mosaxleobis (herebis, sujebis) kultura<br />

aRmosavlur-qarTul wres ganekuTvneboda, ena ki uciloblad <strong>qarTuli</strong><br />

iyo; es miT ufro dabejiTebiT iTqmis garejis mravalmTis adgilobrivi<br />

mosaxleobis Sesaxeb _ eWvgareSea, rom igi mTlianad <strong>qarTuli</strong> iyo~. 162<br />

magram faqtia, rom hereTSi da kerZod, garejSi arsebul sabereebis monastris<br />

erT <strong>eklesia</strong>Si somxuri warwerebic arsebobs qarTulTan erTad. cxadia,<br />

monastrebSi myofi im qarTveli ZmebisaTvis, romlebmac ar icodnen<br />

<strong>qarTuli</strong> wera-kiTxva, magram icodnen somxuri. am movlenis axsnac am periodSi<br />

hereTis politikur-kulturuli mdgomareobiT SeiZleba. X <strong>saukuneSi</strong><br />

hereTi qalkedonituri gaxda, magram cxadia, SeuZlebeli iyo im dros<br />

hereTSi erTbaSad damkvidrebuliyo maTTvis mSobliuri <strong>qarTuli</strong> ena RvTismsaxurebaSi,<br />

somxuri enis nacvlad, im mizezis gamo, rom wera-kiTxvis mcodne<br />

herebis umravlesobas wera-kiTxva bavSvobidanve somxur enaze hqonda Seswavlili.<br />

maT, ubralod, wera-kiTxva qarTulad ar icodnen, Tumca, qarTvelebi<br />

iyvnen da <strong>qarTuli</strong> ena icodnen. magram literaturul saqmianobasac<br />

somxurad misdevdnen, rogorc mTel albaneTSi. swored amis gamo hereTSi,<br />

sabereebis monasterSi, qarTul warwerebTan erTad somxuri ganmartebiTi<br />

warwerebi gaakeTes, rogorc hereTeli, aseve albaneTidan, an tao-klarjeTidan<br />

mosuli somxurenovani qarTveli berebisaTvis. am qarTvelebisaTvis somxur<br />

enaze gaakeTa warwerebi qarTvelma mxatvarma. somxuri warwerebis mxatvari<br />

rom qarTvelia, damajereblad aqvs gamokvleuli z. sxirtlaZes.


538 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

aRiarebda Tu ara oficialuri <strong>qarTuli</strong> ekelesia qarTveli monofizitebis<br />

arsebobis faqts? marTalia, oficialuri <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelTvis<br />

uaryofda <strong>qarTuli</strong> eklesiis, rogorc mTliani erTeulis mwvaleblobis<br />

raime gzaze dgomas, magram aRiarebda calkeuli kuTxis garkveul period-<br />

Si monofizitobas. magaliTad, miRebulia, rom X saukunemde hereTi monofizituri<br />

iyo da am <strong>saukuneSi</strong> hereTis dedofalma dinaram es kuTxe <strong>Tavi</strong>si<br />

Svilis, iSxanikis SemweobiT qalkedonitobaze moaqcia. ioane xelaSvilis<br />

xelnawerebSi arsebobs mosaxsenebeli, romelSic mowiwebiT moixseneba dedofali<br />

dinara da misi TanamoRvaweni, monofizitobidan hereTis aTasobiT<br />

mcxovrebis momaqcevelni, e.i. XIX saukunis <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis ar aris<br />

ucxo is, rom X saukunemde qarTveli monofizitebis aramciredi ricxvi<br />

arsebobda. hereTsa da kerZod garejSi, romelic curtavidan ar iyo didi<br />

manZiliT dacilebuli, qarTveli monofizitebis saeklesio da oficialuri<br />

mimarTvis ena somxuri iyo. amis Sesaxeb unda migviTiTebdes daviT garejelis<br />

cxovrebaSi aRwerili erTi cnoba. daviTi samoRvaweod Cadis garejSi,<br />

adgilobrivi mosaxleobis qalkedonitobaze mosaqcevad. mosaxleobis erTi<br />

nawili, romelic <strong>Tavi</strong>si sarwmunoebis, monofizitobis erTguli iyo, cudad<br />

iRebs axal moRvawes. qarTveli monofizitebis sarwmunoebis ena, cxadia,<br />

somxuria, amitomac daviTi, imisaTvis, raTa kidev ufro ar gaaRizianos<br />

adgilobrivi monadire, somxur enaze pasuxobs.<br />

`mas Jamsa Sina movida barbarozi vinme naTesavi adgiliTgan ruis<strong>Tavi</strong>sa-<br />

Ta... da hrqua: `vinaA xar Sen?~ miugo man somxuriTa eniTa...~ 163 somxuri eniT<br />

pasuxi, Tu es simarTlea, kidev erTxel miuTiTebs adgilobrivi <strong>qarTuli</strong><br />

mosaxleobis sarwmunoebis enad somxuris gamoyenebas.<br />

ase rom, hereTSi, tao-klarjeTSi, qvemo qarTlSi cxovrobdnen ara somexi<br />

qalkedonitebi, aramed eklesiurad somxurenovani qarTvelebi.<br />

maT unda emoRvawaT kidec somxur <strong>eklesia</strong>Si, romelsac <strong>Tavi</strong>s Tavs miakuTvnebdnen.<br />

`lalians XIX saukunis bolos Cauweria Zveli somxuri gadmocema,<br />

romlis mixedviT daviT anhaRTa hereTeli keTilSobili gvarisa<br />

iyo... cxadia, daviT uZlevelis somxuri warmoSobis uaryofa dausabuTebeli<br />

da miuRebelia, magram misi (daviTis) qarTul azrovnebasTan kavSiris kategoriuli<br />

uaryofac gaumarTlebelia. daviT uZlevelis <strong>qarTuli</strong> azrovnebisagan<br />

mowyvetiT sruliad gaugebari da auxsneli gaxdeba misi saqarTveloSi<br />

gadmosaxlebis faqti~. 164 SeiZleba aseTive warmoSobisa iyo somxeTis kaTalikosi<br />

nerse iSxneli, kaci Rirsi da marTlmorwmune, rogorc arseni<br />

safareli uwodebs. 165 aseTive simpaTiiT moixseniebs somxeTis am qalkedonit<br />

kaTalikoss `grigol xanZTelis cxovrebac~. iSxnis mSenebeli netari nerse<br />

kaTalikosi, Cans, adgilobrivi warmoSobisa iyo, somxurenovani, somxuri eklesiis<br />

wevri, rogorc mTlianad es kuTxe. qarTul-somxuri eklesiebis<br />

saboloo ganyofis Semdeg (<strong>VI</strong>II s-is pirveli naxevridan) mesxeTis es miwa


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

539<br />

qarTulenovani xdeba da iSxnis kaTedras aRorZinebs qarTveli episkoposi<br />

_ `nebiTa RmrTisaATa iqmna saba ebiskopos iSxansa zeda, netarisa nerse<br />

kaTalikozisa aRmSenebulsa kaTolike <strong>eklesia</strong>sa da saydarsa missa, romeli<br />

weliwadTa mravalTa daqvrivebul iyo~. 166<br />

mosazrebaa, TiTqosda `...petriwonis qarTul monasterSi... yofila somexi<br />

qalkedoniti beri, saxelad gvirpeli. mas aq mcire xniT Seufarebia <strong>Tavi</strong>,<br />

aqve monaTlula, rameTu somexi iyo da arseni uwodebs~. 167 safiqrebelia,<br />

rom ara erovnebiT somexi gvirpeli moinaTla, aramed sarwmunoebiT `somexi~<br />

da erovnebiT qarTveli. `...radgan maSin somexi saxeli, es marto eris<br />

aRmniSvneli saxelwodeba ki ar iyo, aramed igi konfensionaluri gagebiTac<br />

ixmareboda~. 168 gvirpeli konfensiiT, anu aRmsarebloba-sarwmunoebiT iyo<br />

somexi, xolo erovnebiT _ qarTveli.<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>Si miRebuli iyo kanoni, romlis Tanaxmadac xelaxla<br />

unda monaTluliyo monofiziti, Tuki is qalkedonituri eklesiis wevrad<br />

gaxdomas isurvebda. am kanonis ZaliT sarwmunoebiT somexi, xolo gvartomiT<br />

qarTveli gvirpeli xelaxla moinaTla. ase rom, gvirpeli ki ar<br />

`gaqarTvelda~, aramed somxuri sarwmunoeba uaryo.<br />

imis Semdeg, rac <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> sparseTma mospo <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrioba,<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s ucdia <strong>Tavi</strong>s xelSi aeRo ara mxolod sasuliero<br />

zedamxedveloba qveynisa, aramed saeroc. es gansakuTrebiT gamoCnda <strong>VI</strong>I-<br />

<strong>VI</strong>II saukuneebSi, roca arabebi devnidnen vaxtan gorgaslis _ `xosroian~<br />

mefeTa STamomavlebs, xolo bagrationebis xelisufleba jer kidev ar iyo<br />

ganmtkicebuli. am rTul dros, roca mterma mospo qveynis adgilobrivi<br />

administraciuli sammarTvelo aparati, saeklesio mmarTveloba (kaTalikosi<br />

da episkoposebi) iqcnen kanonierebisa da wesrigis warmomadgenlebad. es<br />

kargad Cans serapion zarzmelis cxovrebaSi, roca samcxis TemSi didi<br />

mTavrebi erTmaneTs waekidnen, mawyverelma episkoposma SeZlo maTi damor-<br />

Cileba da saero xelisuflebis xelSi aReba. `samcxis umaRles saeklesio<br />

ierarqs am qveynis mTeli `gangeba~ ugdia xelT da is <strong>Tavi</strong>s `sabrZaneblad~<br />

gadauqcevia. mawyverelma, SfoTis amtexTa (`pirvel meSfoTeTa~) e.i. mokluli<br />

feodalis adgil-mamulic _ rogorc patronma, amowyvetili ymis mamuli<br />

_ <strong>Tavi</strong>sTvis daitova~. 169<br />

rogorc Cans, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> marTavda kaxeTs `qorepiskoposis~ institutis<br />

meSveobiT, radganac iq arc samefo da arc sxva mTeli qveynis momcveli<br />

xelisufleba ar arsebobda. `qorepiskoposi <strong>Tavi</strong>si Tavdapirveli SinaarsiT,<br />

sofluri dasaxlebis mxareSi episkoposis xelisuflebis gamtareblad<br />

gamodis, magram wanarTa qorepiskoposma Cans, TandaTan, feodalizaciis<br />

procesis Sesabamisad, miitaca saero xelisufleba, saero da sasuliero<br />

xelisuflebis erTi piris xelSi gaerTianebis aseTi tradicia ucxo ar


540 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

aris saqarTvelos mTianeTis mosaxleobisaTvis~. 170 IX <strong>saukuneSi</strong> am xelisufals<br />

<strong>Tavi</strong>si sasuliero funqcia daukargavs da saero Sinaarsi miuRia. 171<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s Zala da gavlena unda hqonoda TbilisSic. wmida<br />

konstanti-kaxi `vidre pyrobil-Ra iyo mowame qristesi tfiliss Sina, miwera<br />

wignebi yovelTa mimarT meudabnoeTa qalaqisaTa da mamasaxlisTa monastrisaTa~.<br />

172 Txzulebidan Cans, rom konstanti-kaxma werilebi miswera<br />

TbilisSi arsebuli monastrebis berebs. aqedan Cans, rom arabTa mflobelobis<br />

drosac ki TbilisSi qarTul <strong>eklesia</strong>s gavlena ar daukargavs. Cans,<br />

arabTa amira grZnobda <strong>qarTuli</strong> eklesiis Zalas da gadauwyvetia taoklarjeTSi<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis daxmarebiT am mxareebze kontrolis daweseba.<br />

amitomac uWerda mxars anCis saepiskoposo saydarze <strong>Tavi</strong>s warmomadgenels,<br />

episkopos cqirs. rodesac samcxeSi mowveulma saeklesio krebam igi<br />

ganaSora saepiskoposo saydars, cqiri `tfiliss warvida sahak amirisa,<br />

patronisa <strong>Tavi</strong>sisave~. 173 igi saydridan mouSorebiaT aSot kurapalatis,<br />

qarTlis kaTalikosis da misgan gamogzavnili `Rirsi episkoposebis~ da<br />

meudabnoe mamebis nebiT. 174 <strong>eklesia</strong> iseTi didi Zalaa, rom moicavs mTel<br />

saqarTvelos, Tumca ki politikurad daqucmacebuls. am Zalis gamoyeneba<br />

surT rogorc Tbilisis amiras, ise sxva kuTxeTa mmarTvelebs.<br />

T. papuaSvilis TvalsazrisiT, IX-X saukuneebSi saqarTvelos teritoriaze<br />

erTiani xelisuflebis ararsebobis dros <strong>eklesia</strong> cdilobda, dapirispireboda<br />

saero xelisuflebas da upiratesoba moepovebina masze _ `aseTi<br />

ganwyobilebis gamomxatvelia `grigol xanZTelis cxovreba~. giorgi mer-<br />

Cule cdilobs, dagvanaxos eklesiis ufleba batonobaze, gviCvenos misi<br />

avtoriteti da gavlena saero cxovrebaze. saamiso cnobebi sakmaod mravlad<br />

moipoveba mis TxzulebaSi~. 175 <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, maSin, roca saqarTvelo-<br />

Si ara Tu saerTo xelisufleba, kuTxeebSi feodaluri samTavroebic ki ar<br />

arsebobda. mefis adgilze mjdomi stefanozic did moridebasa da mowiwebas<br />

amJRavnebs monasterTa da sasuliero xelisufalTa mimarT, rogorc es<br />

`wmida Siosa da evagres cxovrebidan~ Cans. asurel mamaTa mowafeebi jer<br />

kidev <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi gadasulan tao-klarjeTSi da iq dauwyiaT samonastro<br />

Rvawli. p. ingoroyvas Tanaxmad, aseTi yofila wmida Sio mRvimelis<br />

mowafe miqaeli. saerTod ki, samonastro cxovrebas tao-klarjeTSi safuZveli<br />

Cayria vaxtang gorgaslis dros, rodesac man aq opizis monasteri<br />

daaarsa. vaxtangma `aRaSena cixe artanujisa da monasteri, romel ars<br />

opizisa, da samni <strong>eklesia</strong>ni: dabisa, merisa da Sindobisa, da ganaaxla cixe<br />

axizisa da qmna igi qvabad~. opizis monasteri _ <strong>Tavi</strong>danve <strong>qarTuli</strong> iyo. Tu<br />

igi Semdgom, rogorc k. kekeliZe fiqrobs somxuri gaxda, swored aRniSnuli<br />

saeklesio mtaceblobis gamo. saerTod, taos mxareebis qarTulobas isic<br />

amtkicebs, rom maT bizantielebma `iberiis Temi~ uwodes.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

avtokefaliis arsi _ `episkoposTa kurTxeva<br />

<strong>Tavi</strong>sive episkoposebis mier~<br />

541<br />

`roca III msoflio kreba icavda kviprosis eklesiis avtokefalias, ar<br />

gauxsenebia am eklesiis arc erTi ufleba, garda misive episkoposTa uflebisa<br />

<strong>Tavi</strong>si episkoposebisganve mieRoT qirotonia da amaSi xedavs sxva<br />

<strong>eklesia</strong>Ta avtokefaliis arss _ `kviprosis eklesiis zedamdgomT hqondeT<br />

<strong>Tavi</strong>sufleba... xeli TviTve daasxan dadgenil RvTismoSiS episkoposebs.<br />

igive, dae, dacul iqnas sxva olqebSi (diocezebSi) da yvela eparqiebSi<br />

(mitropolitebSi), _ naTqvamia me-8 kanonSi... avtoritetuli kanonistebi<br />

avtokefaliis arss xedaven swored mocemuli ekelesiis episkoposTa xeldasxmaSi<br />

<strong>Tavi</strong>sive episkoposebis mier: `miaqcie yuradReba _ rCevas iZleva<br />

Teodore balsamoni, II msoflio krebis me-2 kanonis ganmartebisas _ rom am<br />

kanonis Tanaxmad, provinciebis yvela mitropoliti avtokefaluria da xeldasxmuli<br />

iyo <strong>Tavi</strong>sive krebis mier (aTeni. sint. II, 171)... ar emorCilebian<br />

arc erT patriarqs bulgareTis, kviprosis, iberiis eklesiebi, radganac am<br />

eklesiebis mRvdelmTavrebi, rogorc wesi, qirotonias <strong>Tavi</strong>sive episkoposTa<br />

mier iReben~, _ wers <strong>Tavi</strong>s alfabetur sintagmaSi maTe blastaresi (aTen.<br />

sint. <strong>VI</strong>, 258)... avtokefaliis aseTive wesiT ganisazRvreba yvela avtokefaluri<br />

eklesiis mowyobis safuZvlebi. 176<br />

Cvenamde moRweulia, SeiZleba iTqvas, oqmi saeklesio krebisa, romelic<br />

Sedga IX <strong>saukuneSi</strong> da romelmac airCia iberiis kaTalikosi. igi Semonaxulia<br />

951 wels daweril giorgi merCules naSromSi: `SromaA da moRuaweobaA<br />

grigol arqimandritisa xanZTisa da Satberdisa aRmaSeneblisa~,<br />

romelic asaxavs <strong>VI</strong>II-IX sakuneebis saqarTvelos politikur, socialur,<br />

sarwmunoebriv da kulturul cxovrebas. am naSromSi gadmocemul movlena-<br />

Ta mimdinareoba aseTia: aSot kurapalatis (gard. 826 w.) Zis xelmwife<br />

guaram mamfalis iniciativiT javaxeTSi mowveul iqna saeklesio kreba,<br />

romelsac unda gamoerCia kaTalokosi _ meTauri <strong>qarTuli</strong> eklesiisa. am<br />

krebamde cota xniT adre erT-erTi provinciis `samcxis ers~ gavleniani<br />

episkoposebis `mZlavrobiT~ ukurTxebia da daudgenia `TanadgomiTa da<br />

kurTxeviTa mciredTa episkoposTa... didi arseni kaTolike <strong>eklesia</strong>sa, qristHs<br />

kuarTisa samkYdrebelsa mcxeTas, qarTlisa kaTalikozad~. 177<br />

vinaidan arsen didis kaTolikosad kurTxeva momxdara kanonikuri wesebis<br />

darRveviT, amitom guaram mamfalma gadawyvita gaeuqmebina wina krebis<br />

dadgenileba da `brZana SekrebaA episkoposTaA da udabnoAsa mamaTaA~. 178<br />

kreba asea aRwerili: jer dabrZandeba mefe da brZanebs saeklesio pirTa,<br />

`moweseTa~, `Semokrebas~. pirvel sityvas warmoTqvams mefe: <strong>Tavi</strong>s sityvaSi<br />

exeba `Sjuliskanons~, e.i. msoflio krebaTa kanonebsa da mamaTa kanonebs:<br />

`...iciT yovelTa kanoni SjulisaA, rameTu ara brZanebs episkoposisa da


542 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

kaTalikozisa mZlavrobiT dajdomasa~. 179 es winadadeba motanilia mociqulTa<br />

kanonebidan da msoflio krebaTa dadgenilebebidan. guaram mamfali yofila<br />

sjuliskanonis kargi mcodne, da amitomac is am krebaze kanonTa `Sjulisaca<br />

mravalTa sityuaTa ityoda~. 180<br />

grigol xanZTels, romelic eswreboda am saeklesio krebas, ar moewona mefe<br />

guaram mamfalis aqtiuroba da ganucxada mas, rom _ `...wmidaTa mociqulTa da<br />

RirsTa maT mRdelT-moZRuarTa gansazRvrebulsa kanonsa Sina arave brZanebul<br />

ars eriskacisaA, viTarmca episkoposTa da wesisa winamZRuarTa mamaTa<br />

gansagebelisa moZRurebisa ikadrebda...~ 181 e.i. mociqulTa da mRvdelmTavarTa<br />

(wmida mamaTa) kanonebSi ar weria, rom eriskacma ikadros da ganagos sjulismoZRvreba<br />

episkoposTa da saeklesio wesebis mcodne mamaTa magier. amiT<br />

grigol xanZTelma sityva mouWra guaram mamfals. mefe arsen didis kaTalikosad<br />

dadgenas miiCnevda samociqulo kanonebisa da krebaTa kanonebis dar-<br />

Rvevad, romelTa Tanaxmadac, ar SeiZleboda mZlavrobiT saepiskoposo da<br />

sakaTalikoso taxtis daWera. arseni ki swored Zlieri da gavleniani aznauris,<br />

mirianis (mamamisisa) da samcxis eris mZlavrobiT gamxdara kaTalikosi<br />

(rac mefis gareSe daudasturebia wina saeklesio krebas).<br />

guaram mamfali saeklesio kanonebiT _ `SjulismoZRvrebiT~ _ umtkicebda<br />

krebas amgvari moqmedebis ukanonobas.<br />

grigol xanZTelma mefes miugo, rom imave kanonebSi, romelsac Sen iyeneb,<br />

arc is weria, eriskacma (am SemTxvevaSi guaramma) episkoposebs sjuliskanoni<br />

aswavloso. grigolma ganacxada, rom msoflio saeklesio krebebs<br />

eswrebodnen mefeni, magram isini wmida mamebs ki ar aswavlidnen sjuls da<br />

sjulismoZRvrebas ki ar kadrulobdnen, piriqiT, wmida mamebisagan eZiebdnen<br />

sjuls, maTgan iTxovdnen RvTis sityvaTa axsnas, radgan maTgan RvTis<br />

mcnebebi iswavleba da ara piriqiTo: `...uwyodi, rameTu pirvelTa wmidaTa<br />

maT mamaTa Sekrebasa episkoposTa... Tana iyvnes pirvelni morwmuneni mefeni.<br />

ara Tu maT Tana Sjulis-moZRurebasa ikadrebdes, aramed rjulis gamoZiebasa<br />

maTsa ikiTxian da iTxoian sityYsa gamocxadebaA, rameTu maT mier<br />

iswavebdes mcnebaTa RmrTisaTa~... 182 amitom, grigolis sityviT, saeklesio<br />

krebaze eriskacis (Tundac mefis) sityva gonieri da samarTlianic rom<br />

iyos, mainc rjulisa da episkoposTa Seuracxyofa ariso. eriskacis sityva<br />

`...daRacaTu samarTlad sagonebel iyos, aramed Sjulisa da mRdelT-moZRuarTa<br />

SeuracxebaA ars...~ 183<br />

javaxeTSi Sekrebilma <strong>qarTuli</strong> eklesiis adgilobrivma saeklesio krebam<br />

daiyolia guaram mamfali da kaTalikosad daadgina is piri, romelmac<br />

episkoposTa umravlesobis xma miiRo.<br />

aqedan Cans, rom sworia `qarTlis cxovreba~, rodesac wers: <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meTauri, anu `...kaTalikozi qarTlisa xelqveiT ara ars patriarq-<br />

Ta da ara ikurTxevian patriarqTagan... rameTu <strong>Tavi</strong>sufal ars da mociqul-<br />

Ta magieri, mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriarqi~. 184


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

543<br />

`qarTlis cxovrebis Tanaxmad, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> qarTul <strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong> msoflio<br />

krebisagan araTu avtokefalia, aramed sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis<br />

Rirsebac ki miuRia. es gasaocrad ar mogveCveneba, Tu gavixsenebT, rom <strong>VI</strong>I<br />

saukunis bolos, somxur wyaroTa Tanaxmad, iberiis mezobel somxeTisa da<br />

albaneTis eklesiebis meTaurebsac hqoniaT patriarqis tituli.<br />

javaxeTis saeklesio krebam kaTalikosad daadgina arseni, krebis Semdeg<br />

mas axares (is krebas ar eswreboda): `...moZRuarman Senman, grigol mamaman,<br />

daamtkica kaTalikozobaA Seni~. 185<br />

moyvanili saeklesio krebis oqmi naTlad uCvenebs, rom qarTlis kaTalikosis<br />

kurTxevaSi ar monawileobs ucxo eklesiebis arc erTi patriarqi. <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> IX <strong>saukuneSi</strong> srulebiT damoukidebeli da <strong>Tavi</strong>sufali iyo.<br />

aseTive mdgomareobaa <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>c: qarTveli kaTalikosi xels asxams<br />

ucxoel guTeTis episkoposs. berZnuli wyaroebiT dadasturebulia, rom<br />

guTeTis episkoposis kurTxeva moxda iberiaSi.<br />

guTeTis <strong>eklesia</strong> eqvemdebareboda konstantinopolis sapatriarqos, radganac<br />

qalkedonis krebis 28-e kanonis Tanaxmad, pontos diocezi <strong>Tavi</strong>si<br />

saeklesio gavlenis sfero alania-guTeTiT da sxva barbarosTa Crdilo<br />

mxareebiT konstantinopolis iurisdiqciaSi Sevida.<br />

<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>, mas Semdeg, rac konstantinopoli xatmebrZolebis xelSi<br />

aRmoCnda, guTeTma gawyvita kavSiri konstantinopolTan, rogorc aramarTlmadidebel<br />

<strong>eklesia</strong>sTan da eZebda sxva sapatriarqos, sadac episkoposs<br />

akurTxebda. guTeTis <strong>eklesia</strong> iyo mitropolia. arsebobs mosazreba, rom es<br />

<strong>eklesia</strong> 8 saepiskopososgan Sedgeboda, Tumca es saeWvoa. 186<br />

lev III-is memkvidris, konstantine V kopronimis (743-775), mier 754 wels<br />

konstantinopolSi mowveulma saeklesio krebam xatTayvaniscemis akrZalva<br />

daadastura. krebaze damswre guTTa episkoposi, radganac man krebis gadawyvetilebas<br />

xeli moawera, Trakiis herakliis mitropolitad daniSnes. am<br />

mizeziT 754 wlidan guTeTis saepiskoposo kaTedra <strong>Tavi</strong>sufali darCa.<br />

guTeTis marTlmadidebelma mosaxleobam episkoposad ioane airCia, magram<br />

misi kurTxeva gaWirda, radganac konstantinopoli mwvaleblebs eWiraT.<br />

`ioane guTelis cxovrebaSi~ arsebuli cnobiT, _ wers v. goilaZe, _ igi<br />

jer wmida miwaze, ierusalimSi gaemgzavra. aq sami weli icxovra, magram<br />

xeldasxmuli ar iqna. ukanve guTeTSi dabrunebuli ioane adgilobrivma<br />

mosaxleobam iberiaSi gamoagzavna xeldasasxmelad, sadac igi guTeTis episkoposad<br />

daadgines. sxva cnobiT iberiaSi Camosvlamde ioane antioqiaSi cdilobda<br />

xeldasxmas, magram amaod.<br />

<strong>VI</strong>II saukunis 50-ian wlebSi iberiaSi guTeTis episkoposis xeldasxma<br />

naTlad miuTiTebs, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> avtokefaluria <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>.<br />

ufro metic, kaTalikos-patriarq kirion II-s gamouTqvams mosazreba, rom<br />

ioane guTelis qarTlSi (iberiaSi) kurTxevis Semdeg guTeTis eparqia iberiis<br />

<strong>eklesia</strong>s daemoCila. 187


544 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

amas TiTqosda isic adasturebs, rom afxazeTis (qvemo iberiis) sakaTalikosos<br />

iurisdiqciis Crdilo sazRvari iyo kafa, romelic xersonesTan<br />

axlo guTeTSi mdebareobda.<br />

iberiis <strong>eklesia</strong> daarsebisTanave didi <strong>eklesia</strong> iyo. 506 wels somxeTis<br />

dedaqalaqSi amierkavkasiis xalxTa saeklesio krebaze iberiidan kaTalikosis<br />

meTaurobiT Casuli iyo 24 episkoposi. SeuZlebelia iberiidan somxeTSi<br />

yvela episkoposi Casuliyo. erTi wyaros Tanaxmad, am <strong>saukuneSi</strong> iberiis<br />

<strong>eklesia</strong>Si 35 episkoposi iyo. episkoposTa didi raodenobis gamo iberia-<br />

Si ori sakaTalikoso Seiqmna, sadac episkoposebi da sakaTalikosoTa me-<br />

Taurebi TviT iberiel episkoposTa mier iyvnen xeldasxmulni. amas zemoT<br />

moyvanili wyaroebic adastureben.<br />

abo Tbilelis `qarTvelobisa~ da `qarTvelTa sisxliT<br />

monaTesaobis eTnikuri momentis~ Sesaxeb<br />

`grigol xanZTelis cxovrebis~ gadamweris mier, erTi qaragmis arasworad<br />

gaxsnam XX saukunis zogierT did istorikoss safuZveli misca ise<br />

gaego merCulis cnoba, TiTqosda qarTlis sakaTalikosos IX saukunemde<br />

mironis kurTxevis ufleba ar hqonda da dasavleT saqarTvelos pirvelad<br />

IX-X <strong>saukuneSi</strong> ewoda qarTli, aq qarTul enaze RvTismsaxurebis gavrcelebis<br />

gamo gamoiTqva azri, rom giorgi merCulem pirvelma uwoda afxazeTs<br />

_ e.i dasavleT saqarTvelos `qarTli~, iq <strong>qarTuli</strong> saeklesio enis<br />

gavrcelebis gamo, da daaskvnes, rom qarTveli xalxi Camoyalibda X-XI<br />

saukuneebSi, radganac swored am dros ewoda dasavleT saqarTvelos mosaxleobas<br />

`qarTvelebi~, xolo qveyanas `qarTli~, razedac merCule werso.<br />

mkvlevari wers _ `giorgi merCulis TvalsazrisiT, erovnul erTianobas<br />

safuZvlad udevs saerTo qristianuli kulturis miCneva, serTo <strong>qarTuli</strong><br />

eniT~. mkvlevaris azriT, romelic imeorebs aRiarebul Tvalsazriss _<br />

`kulturuli erToba win uswrebs politikurs~ da es `kulturuli erToba~,<br />

anu `qristianuli ideologia iyo `qarTvelTa maSindeli eTnikuri erTianobis<br />

(feodaluri eris) erT-erTi niSan-piroba~. 188<br />

<strong>qarTuli</strong> qristianuli kultura miiCneva bazad, romelzedac daemyara<br />

<strong>qarTuli</strong> erovnuli erToba. aqedan gamomdinareobs, rom dasavleT saqarTvelo-<br />

Si X <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> qristianuli kulturis gavrcelebis gamo, am<br />

kulturis mimRebi xalxi iqca qarTvelebad~. <strong>qarTuli</strong> qristianuli kulturis<br />

gavrceleba Turme `...xdis SesaZleblad <strong>qarTuli</strong> kulturis areal-<br />

Si sxva erovnebisa da rjulis warmomadgenelTa moqcevas... `qarTvelis~<br />

cneba mainc uSualod qristianobas ukavSirdeba~. 189 Turme, Tu araqarTveli<br />

da araqristiani miiRebda qarTul qristianul kulturas, e.i. qarTul enas,<br />

is ukve `eTnikurad `qarTveli~ xdeboda. ufro metic, Turme `qarTveli~


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

545<br />

(`qarTvelTa naTesavi~)... niSnavs <strong>qarTuli</strong> feodaluri kulturis Tanaziars.<br />

misgan savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri momenti~. 190 `grigol<br />

xanZTelis cxovrebaSi~ sruliad ar Cans misi avtoris giorgi merCulis<br />

Tvalsazrisi, TiTqosda mas <strong>qarTuli</strong> erovnuli erTianobis safuZvlad qristianuli<br />

kultura miaCnda saerTo <strong>qarTuli</strong> eniT. sinamdvileSi is uxsnis<br />

mkiTxvels, Tu ratom ar mieca mis dros axlad Seqmnil afaxazeTis sakaTalikosos<br />

mironis kurTxevis ufleba afxazeTSive, e.i. dasavleT saqarTveloSi.<br />

Tu ratom ganewesa afxazeTisaTvis saWiro mironis kurTxeva qarTlis sakaTalikosoSi,<br />

Tu ratom unda mieRo <strong>Tavi</strong>si eklesiisaTvis saWiro mironi afxazeTis<br />

sakaTalikosos qarTlis sakaTalikososgan. amis mizezad giorgi<br />

merCule asaxelebs imas, rom afxazeTis qveyana, e.i. dasavleTi saqarTvelo,<br />

qarTlis qveynis nawilia. merCule ar gulisxmobs da ar wers, rom mis<br />

dros, mis <strong>saukuneSi</strong> gaxda dasavleT saqarTvelo (afxazeTi) qarTlis qveynis<br />

nawili, piriqiT, is am sakiTxSi garkveul pirebs mxolod Seaxsenebs, rom<br />

axal sakaTalikosoSi wirva-locvis ena <strong>qarTuli</strong> enaa, da radganac afxaze-<br />

Tis <strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis nawilia, amitomac man mcxeTidan _ qarTlis<br />

sakaTalikosodan unda miiRos mironi da ara aqvs ufleba TviTve akurTxos<br />

igi. daaxloebiT aseTi azri unda Caedo merCules <strong>Tavi</strong>s cnobaSi. is msjelobs<br />

wminda saeklesio sakiTxebze da ara imaze, Tu qarTul erovnul erTianobas<br />

ra edo safuZvlad.<br />

giorgi merCulis sruliad patiosani cnobis Seusabamo gagebis gamo XX<br />

<strong>saukuneSi</strong> daaskvnes, TiTqosda dasavleT saqarTvelos mosaxleobas `qar-<br />

Tvelni~ ewoda mxolod da mxolod imis gamo, rom maT Turme X <strong>saukuneSi</strong><br />

miuRiaT `<strong>qarTuli</strong> feodaluri kultura~ _ anu qarTul enaze wirva-locva.<br />

aseTi daskvna saerTod niko maridan momdinareobs, swored amitom akritikebda<br />

n. mari iv. javaxiSvils, maSin roca, iv. javaxiSvili megrelebs,<br />

svanebs da Wanebs `qarTvelebs~ uwodebda jer kidev maT mier qristianobis<br />

miRebamde da asubuTebda kidec amas.<br />

ara marto niko mari, aramed XIX saukunisa da XX saukunis dasawyisSi<br />

garkveuli wreebi amtkicebdnen, TiTqosda <strong>qarTuli</strong> ena da <strong>qarTuli</strong> kultura<br />

qristianobis produqti iyo (e.i. TiTqosda dasavleT saqarTvelos mosaxleoba<br />

<strong>qarTuli</strong> kulturis Semoqmedi ki ar iyo, aramed amTvisebeli da<br />

TiTqosda dasavleT saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong> ena qristianobis Semdeg gavrcelda).<br />

ivane javaxiSvilma miznad daisaxa eCvenebina, rom es wreebi cdebodnen.<br />

is wers: winaT egonaT, rom <strong>qarTuli</strong> ena da kultura qristianobis<br />

xanisa da garkveuli saxelmwifoebriobis Semoqmedebis nayofiao.<br />

mecnierma gamoikvlia, rom <strong>qarTuli</strong> ena qristianobis miRebis Semdeg ki<br />

ar gavrcelda samegrelosa da svaneTSi, aramed qristianobamde didi xniT<br />

adre igi yvela qarTvelisaTvis, maT Soris megrel-svanTaTvisac, saerTo ena<br />

iyo; ufro metic, maT qristianobis miRebamde saerTo warmarTuli sarwmu-


546 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

noeba gaaCndaT da kultmsaxureba am sarwmunoebisa erT _ qarTul enaze<br />

mimdinareobda.<br />

iv. javaxiSvili wers: `<strong>qarTuli</strong> ena qarTlel-kaxel-imerel-gurulebisa<br />

da megrel-svanebisaTvis saerTo enaa, magram igi, rogorc winaT egonaT,<br />

TiTqosda qristianobis xanisa da garkveuli saxelmwifoebriobis Semoqmedebis<br />

nayofia. arsebobda ki Tu ara qristianobamde aseTi saerTo niadagi<br />

qarTveli eris saerTo warmarTuli sarwmunoebrivi SemoqmedebisaTvis, iyo Tu<br />

ara aseTi saerTo Semoqmedeba, erTi sityviT, arsebobda Tu ara yvela qarTveli<br />

tomisaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvis, saerTo <strong>qarTuli</strong> warmarToba?~ 191<br />

mecnierma dasmul kiTxvas ase upasuxa: `aramcTu sazogado <strong>qarTuli</strong>, yvela<br />

qarTvel tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvisac, saerTo<br />

warmarToba arsebobda, aramed am warmarTobas saerTo terminologiac, saerTo<br />

enac <strong>qarTuli</strong> hqonia~. 192<br />

ivane javaxiSvils aseTi mtkice poziciisaTvis usayvedura n. marma: `unda<br />

aRvniSno, rom akad. n. mari misayvedurebs, rom megrelebs, svanebs... me qarTvelebs<br />

vuwodeb...~ 193<br />

<strong>qarTuli</strong> ena `...es TviT akad. n. marsac kargad moexseneba da TviTonac<br />

araerTxel daudasturebia, megrelebisa da svanebisTvisac erTaderTi samwerlobo<br />

da kulturis ena iyo da aris exlac, romlis Seqmna-SemuSaveba-<br />

Sic megrelebsa da svanebs <strong>Tavi</strong>anTi wvlili aqvT Setanili~. 194<br />

n. maris mier tendenciurad gagebuli giorgi merCulis aRniSnuli cnobidan<br />

Semdegi daskvnebi gamomdinareobs: _ `...magram `qarTvelis~ cneba<br />

mainc uSualod qristianobas ukavSirdeba~. 195 TiTqosda cneba `qarTvelisagan~<br />

`...savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri momenti~. 196<br />

`naTesaviT qarTveli~ swored erTi sisxlis, erTi eTnikuri warmoSobis<br />

`naTesavs~ _ e.i. erTi Teslidan, erTi genisagan `naTes~ _ warmoSobil<br />

xalxs hqvia da rogorRa gamoiricxeba misgan `sisxliT naTesaobis eTnikuri<br />

momenti~? Tu cneba `qarTvelisagan~ `sisxliT naTesaobis eTnikuri<br />

momenti~ gamovricxeT, vinRa darCeba? darCeba sul `sxvadasxva~ eTnikuri<br />

warmoSobis tomebis konglomerati, romelnic, Turme, <strong>Tavi</strong>s Tavs `qarTvelebs~<br />

uwodebdnen qristianuli sarwmunoebis gamo. Turme `qristiani~ da `qarTveli~<br />

erTi da imave mniSvnelobis mqone sinonimebi yofilan. aqedan daskvna:<br />

qarTvelebi `gaCndnen~ IV-V saukunis Semdgom, Tanac es `qarTvelebi~ mxolod<br />

aRmosavleT saqarTveloSi cxovrobdnen, dasavleT saqarTvelos mosaxleobas<br />

ki qarTvelebi ewodaT X saukunis Semdgom, iq `<strong>qarTuli</strong> feodaluri<br />

kulturis~ _ qarTul enaze wirva-locvis SemoRebis gamoo.<br />

magram Cven viciT, rom qarTveli sarwmunoebiT SeiZleboda yofiliyo ara<br />

mxolod qristiani, aramed cecxlTayvanismcemeli da warmarTi: `...iranis<br />

administracias qarTlis mTavrobisagan mouTxovia: `vinca qarTveli nebiTa<br />

TvisiTa aRirCevdes sjulsa Cvensa nu ayenebTo~. 197


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

547<br />

gana is `qarTveli~, romelic iranis administraciis moTxovniT <strong>Tavi</strong>s<br />

sarwmunoebad cecxlTayvanismcemlobas airCevda, kvlav qarTveli ar iqneboda?<br />

aq arCevazea laparaki, e.i. Tuki mounaTlavi, araqristiani qarTveli<br />

`airCevda~ <strong>Tavi</strong>s sarwmunoebad ara qristianobas, aramed cecxlTayvanismcemlobas,<br />

adgilobriv xelisuflebas ufleba ar hqonda Careuliyo misi<br />

piradi sindisis saqmeSi, swored amazea laparaki. mounaTlavi, e.i. jer<br />

kidev araqristiani qarTveli iseve aris erovnebiT qarTveli, rogorc<br />

sarwmunoebiT cecxlTayvanismcemeli, warmarTi anda qristiani qarTveli.<br />

gana qarTlis `wvrili eri~ sarwmunoebiT cecxlTayvanismcemeli ar iyo,<br />

razedac wers mematiane? gana warmarTuli qristianobamdeli qarTveloba<br />

ar unda CaiTvalos qarTvelobad maTi mounaTlaobis gamo? swored amitomac<br />

cneba `qarTvelSi~ sisxliT naTesaobis eTnikuri momentia arsebiTi da<br />

mTavari, radganac im epoqaSi `qarTveli~ ara sarwmunoebrivi Sinaarsis<br />

mqone termini, aramed eTnikuri Sinaarsis matarebeli termini iyo, romelic<br />

mianiSnebda erovnul kuTvnilebas da ara sarwmunoebrivs.<br />

iseTi daskvnebi, rogoricaa `qarTveli, niSnavs <strong>qarTuli</strong> feodaluri kulturis<br />

Tanaziars, misgan savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri<br />

momenti... `qarTvelis~ cneba mainc uSualod qristianobas ukavSirdeba~<br />

da a.S. _ Turme gamomdinareobs iqidan, rom sagaloblebSi abo Tbilels<br />

`qarTvels~ uwodeben. marTlac, cnobilia, rom abo Tbileli erovnebiT arabia,<br />

magram mas ramdenime krebulSi `qarTvels~ uwodeben; es im dros, roca<br />

TviT avtorebma da redaqtorebma kargad ician, rom abo erovnebiT ar aris<br />

qarTveli. amis gamo, mkvlevari msjelobs: Tuki abo Tbilels qristianobis<br />

miRebis Semdeg uwodes `qarTveli~, cxadia, `qarTveli~ niSnavs ara erovnebiT<br />

qarTvels, aramed `<strong>qarTuli</strong> feodaluri kulturis Tanaziars~ da misgan<br />

`savsebiT gamoiricxeba sisxliT naTesaobis eTnikuri momenti~.<br />

`swored amas adasturebs abo Tbilelis<br />

misamarTiT Tqmuli `galobani naTelTani da<br />

habo ismaitel-yofilisa qarTvelisa~ (stefane<br />

Wyondideli); `xsenebaA RuawliT Semosilisa<br />

uZlevelisa mowamisa habo ismaitel-yofilisa<br />

qarTvelisaA (miqael modrekili). abo qarTvelia,<br />

is himnografebs aRar miaCniaT sarkinozad<br />

mas Semdeg, rac man aRiara <strong>qarTuli</strong> feodaluri<br />

kultura, <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri qristianoba<br />

da <strong>Tavi</strong>c Seswira, e.i. gaqarTvelda~. 198<br />

sinamdvileSi abo Tbilels, <strong>Tavi</strong>s droze,<br />

`qarTveli~ uwodes ara imis gamo, rom man<br />

mahmadianoba uaryo da qristianoba miiRo, aq<br />

ufro faqiz momentTan gvaqvs saqme: esaa <strong>VI</strong>I-


548 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>VI</strong>II saukuneebSi saqarTveloSi gaCaRebuli religiuri omi. am periodSi,<br />

iseve rogorc <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>, saqarTvelo monofizitTa da qalkedonitTa<br />

omis areals warmoadgens.<br />

IX-X saukuneebi aris rogorc qarTvel monofizitTa devnisa da ganadgurebis,<br />

aseve qarTvel qalkedonitTa zeobisa da gamarjvebis saukuneebi.<br />

<strong>VI</strong>II da wina saukuneebSi qarTul <strong>eklesia</strong>Si monofizituri mimdinareoba<br />

sakmaod Zlier frTas qmnida. qarTvel monofizitebs gaaCndaT somxuridan<br />

naTargmni an redaqtirebuli mdidari qarTulenovani saeklesio literatura:<br />

monofizituri Txzulebebi, wmidanTa cxovrebebi, sagaloblebi, himnebi<br />

da sxva. IX-X saukuneebSi gamarjvebulma qalkedonitebma daiwyes qarTulenovani<br />

monofizituri saeklesio literaturis totaluri ganadgureba.<br />

amdroindel qarTul <strong>eklesia</strong>Si berZnulis mixedviT daiwyo xelaxali redaqtireba<br />

an Targmna im wmida wignebisa, romelnic naredaqtirevi anda<br />

naTargmni iyo somxuri enidan. ispoboda wina saukuneTa iseTi Zeglebi,<br />

romelnic eWvs iwvevdnen sarwmunoebrivi TvalsazrisiT. nadgurdeboda ara<br />

marto saeWvo saeklesio literatura, aramed iseTi Txzulebebic ki,<br />

romelnic mkiTxvels daaeWvebdnen somxur da qarTul eklesiebs Soris<br />

Zveli urTierTkavSiris Sesaxeb. aseTi Txzulebani qarTvel monofizitebs<br />

mravlad unda hqonodaT. qarTvel monofizitebs orientacia somxur <strong>eklesia</strong>ze<br />

hqondaT aRebuli, romlis TvalsazrisiT, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> warmoadgenda<br />

somxuri eklesiis Semadgenel nawils, TiTqosda mas uflebamosileba<br />

gaaCnda albanur da qarTul eklesiebze. somxuri <strong>eklesia</strong> qarTuls masSi<br />

Semaval avtonomiur erTeulad miiCnevda da ar cnobda mis srul damoukideblobas.<br />

aseTi saxis urTierTobis kanonierebis damadasturebeli Txzulebani<br />

somxur <strong>eklesia</strong>s mravlad gaaCnda. isini qarTvel monofizitebs naTargmni<br />

unda hqonodaT. swored aseT Txzulebebs anadgurebda <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>si damoukideblobis dacvis mizniT. 199<br />

<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> saqarTvelos saxelmwifo da saerTod qveyana, Zalze mZime<br />

mdgomareobaSi imyofeboda arabebis Semosevis gamo (ramac gamoiwvia kidec<br />

qarTlis saxelmwifos damxoba). aseT pirobebSi qarTul <strong>eklesia</strong>s Zala ar<br />

Seswevda, Seesustebina saqarTveloSi arsebul monofizitTa Zliereba (<strong>VI</strong>II<br />

saukunis pirvel naxevarSi). maT saeWvod gauxdiaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis somxuri<br />

eklesiisagan damoukidebeli arseboba da politika. wina wlebSi <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> iZulebuli Seiqna, miemarTa antioqiis sapatriarqosaTvis da mieRo<br />

misgan dadastureba, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> srulebiT <strong>Tavi</strong>sufali, avtokefaluri<br />

<strong>eklesia</strong>a, magram Cans, es ar aRmoCnda sakmarisi da mainc somxur<strong>qarTuli</strong><br />

tradiciuli `erTobis~ aRdgenis momxreTa ricxvi mravlad yofila.<br />

maT surdaT somxur-<strong>qarTuli</strong> eklesiebis `erToba~ somxuri eklesiis<br />

meTaurobiT.<br />

IX-X <strong>saukuneSi</strong>, mas Semdeg, rac Seiqmna da ganmtkicda <strong>qarTuli</strong> erovnuli<br />

saxelmwifoebrivi erTeulebi tao-klarjeTSi, afxazeTSi, kaxeTSi, <strong>qarTuli</strong>


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

549<br />

<strong>eklesia</strong> gansakuTrebiT gaZlierda da Seutia qarTvel monofizitebs. am<br />

dros, rogorc aRiniSna, daiwyo <strong>qarTuli</strong> monofizituri literaturis masobrivi<br />

ganadgureba. savaraudoa, am dros misaRebi da miuRebeli Txzulebebis<br />

garCevis mizniT, qarTul <strong>eklesia</strong>Si misaReb Txzulebebs awerdnen<br />

pirobiT simbolur niSans _ `<strong>qarTuli</strong>~, `qarTveli~ e.i. <strong>qarTuli</strong> erovnuli<br />

eklesiisaTvis misaRebi, <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiis wmidani, xolo, albaT,<br />

amgvari warweris gareSe tovebdnen, anda anadgurebdnen qarTulenovan monofizitur<br />

Txzulebebs.<br />

safiqrebelia, rom swored am mizezTa gamo miuweres abo Tbilelis<br />

sagalobels Tavdapirvelad simboluri niSani `qarTveli~, rac niSnavda,<br />

rom abo Tbileli <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiis wmidani iyo. es niSani im<br />

areul dros icavda am Txzulebas ganadgurebisagan, Torem yvelam kargad<br />

icoda, rom abo qarTveli ki ar iyo, aramed arabi, da ara ubralod arabi,<br />

aramed wminda sisxlis arabi (amas gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda<br />

imdroindeli msoflios arabTa mier dapyrobis dros): `ese naSobi iyo<br />

abrameani, ZeTagan ismaelisTa, tomisagan sarkinozTaAsa, da ara Tu ucxo-<br />

Asagan Teslisa, arca xarWisgan Sobili, aramed yovladve arabielTa Tesli,<br />

mamulad da dedulad, romlisaA mamaA misi da dedaA misi Zmani da dani<br />

misni iyvnes munve qalaqsa mas Sina baRdads babilovnisasa~. 200<br />

IX-X saukuneTa avtori da redaqtori (stefane Wyondideli da miqael<br />

modrekili) abosadmi sagangebod miZRvnil sagaloblebs saTaurad aweren:<br />

`abo ismaitelyofili qarTveli~, orive mwerlis mier abos erTnairad moxseneba<br />

aCvenebs, rom ukve IX_X saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> himnografia tradiciulad<br />

am wmidans ase moixseniebs.<br />

rogorc aRiniSna, warwera `qarTveli~ aq aRniSnavs ara sarwmunoebriv,<br />

aramed saeklesio kuTvnilebas; abo <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiis wmidania<br />

da ara sxva romelime, vTqvaT, qarTul-monofizituri eklesiisa, romelic im<br />

dros somxuri eklesiis nawilad gadaiqca da amitomac qarTvel monofizitebs<br />

IX-X saukuneebSi `sarwmunoebiT somxebs~ uwodebdnen, `somexi~ niSnavda<br />

ara eTnikurad somexs, aramed somxuri eklesiis wevrs. SeiZleboda, rom<br />

eriT da gvartomobiT qarTveli, anu `naTesaviT qarTveli~ somxuri eklesiis<br />

wevri yofiliyo, Tundac saqarTveloSi ecxovra. maT `sarwmunoebiT somxebs~<br />

uwodebdnen, msgavsad im albanelebisa, romlebic albaneTSi cxovrobdnen,<br />

magram somxuri eklesiis wevrebi iyvnen (albanuri <strong>eklesia</strong> somxuri<br />

eklesiis nawili iyo). es albanelebi kulturulad da eTnikurad, marTlac<br />

gasomxdnen. mesxeTSi, da albaT sxvaganac, grigol xanZTelis epiqaSi mravlad<br />

yofilan erovnebiT qarTveli, magram somxuri eklesiis wevri mcxovrebni.<br />

aseTi `somxebi~ <strong>qarTuli</strong> eklesiis wyalobiT kvlav daubrundnen deda<br />

<strong>eklesia</strong>s. maT gansakuTrebiT uyvardaT xazgasmiT moxsenieba imisa, rom isini<br />

eTnikurad, gvartomobiT, warmoSobiT _ `naTesaviT~ qarTvelebi iyvnen.


550 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

sityva `qarTveli~ arc qalkedonobis aRmniSvneli termini yofila. amis<br />

magaliTad SeiZleba moviyvanoT is, rom miqael modrekilis krebulSi aris<br />

himnebi, romelTac aqvT warwera `berZnuli~. Cans, <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebSi<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>Si yofila sagaloblebi siriul-somxur-aRmosavluri warmoSobisa,<br />

Semdeg es sagaloblebi <strong>qarTuli</strong> eklesiis praqtikidan amouRiaT<br />

da mouspiaT. qarTul erovnul <strong>eklesia</strong>Si ZvelTaganve miRebuli sxva sagaloblebic<br />

rom ar moespoT, maT gaukeTes warwera, niSani _ `qarTueli~. es<br />

uflebas aZlevdaT, SeesrulebinaT sagalobeli. swored amgvarad <strong>qarTuli</strong><br />

erovnuli eklesiisaTvis misaRebi abo Tbilelisadmi miZRvnil sagalobels<br />

<strong>Tavi</strong>danve gaukeTes warwera _ `qarTueli~. imis gamo, rom sagalobelTa<br />

melodia saukuneTa manZilze erTi da igive rCeboda, xolo teqsti icvleboda<br />

da xelaxla iwereboda, abo Tbilelis sagalobels sxvadasxva avtorebi<br />

erTsa da imave saxels awerdnen. `qarTveli~ _ <strong>qarTuli</strong> erovnuli eklesiisadmi<br />

kuTvnils, <strong>qarTuli</strong> eklesiis wmidans niSnavda.<br />

niko maris mier giorgi merCulis cnobis mcdarad gagebam gamoiwvia<br />

iseTi daskvnebi, TiTqosda <strong>qarTuli</strong> X saukunis Semdgom gaxda dasavleT<br />

saqarTvelos mosaxleobis kulturis ena, amitomac `naTesaviT qarTveli~<br />

TiTqosda niSnavs ara erovnebiT, eTnikurad, geniT qarTvels, aramed kulturiT<br />

qarTvels, ufro metic, TviT aRmosavleT saqarTveloSic ki yofila<br />

raRac `saxlebi~, romlebic TiTqos daviT aRmaSenebelma `daipyro da<br />

gaqarTveldnen~.<br />

iv. javaxiSvils gamowvlilviT aqvs gamorkveuli, rom <strong>qarTuli</strong> ena jer<br />

kidev qristianobis miRebamde megrelebisa da svanebisaTvis iyo kultmsaxurebis<br />

ena, ufro metic, <strong>qarTuli</strong> ena megrelebisa da svanebisaTvis erTaderTi<br />

samwerlobo da kulturis ena iyo, romlis Seqmna-SemuSavebaSiac<br />

megrelebsa da svanebs <strong>Tavi</strong>anTi wvlili aqvT Setanili. <strong>qarTuli</strong> damwerlobisa<br />

da literaturis arseboba IV-V saukuneebidanaa dadasturebuli.<br />

am saukuneebSi samwerlo ena mxolod saeklesio saWiroebisaTvis _ wirvalocvisa<br />

da samRvdlmsaxuro wignebisaTvis gamoiyeneboda. cxadia, Tuki<br />

megrelebi da svanebi Semoqmedni arian <strong>qarTuli</strong> samwerlo enisa, am enas<br />

gamoiyenebdnen kidec <strong>Tavi</strong>anTi saWiroebisaTvis, wirva-locvis dros IV-V<br />

saukuneebSive. dasavleT saqarTvelo aRmosavleT saqarTvelosTan erTad<br />

gaqristianebula. iv. javaxiSvili wers: `...dasavleT saqarTveloSic IV saukunis<br />

damdegidan qristianobas gza gakvleuli unda hqonoda~. 201<br />

<strong>qarTuli</strong> ena dasavleT saqarTveloSi kultmsaxurebis ena yofila ara<br />

marto warmarTobis, aramed qristianobis miRebis drosac _ IV-V saukuneeb-<br />

Si. dasavleT saqarTveloSi erTi sarwmunoeba meores Seucvlia, magram<br />

kultmsaxurebis ena igive darCenila, bunebrivia, Seicvala ara eTnosi, aramed<br />

sarwmunoeba. swored amis gamo uwodebs dasavleT saqarTvelos `qarTls~<br />

(anu iberias) giorgi merCule. man icis, rom dasavleT saqarTvelo poli-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

551<br />

tikurad qarTlis nawili iyo <strong>VI</strong>II saukunemde, xolo <strong>qarTuli</strong> ena aq wirvalocvis<br />

ena iyo IV saukunidan. marTalia, <strong>VI</strong>I saukunis Semdeg, rac dasavleT<br />

saqarTvelos erT-erT mniSvnelovan nawilze <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia ganaxorciela<br />

konstantinopolis sapatriarqom, wirva-locvis enad berZnuli SemoiRo,<br />

magram es mdgomareoba IX-X saukuneebSi gamosworebula. merCules<br />

afxazeTi, anu dasavleTi saqarTvelo qarTlis nawilad miaCnia. 202<br />

wmida nino da mociquli eliSa<br />

albaneTis avtokefaluri <strong>eklesia</strong> miiCnevda da gansakuTrebiT usvamda<br />

xazs, rom albaneTis <strong>eklesia</strong> daaarsa mociqulma eliSam pirvel an meore<br />

<strong>saukuneSi</strong>, eliSam kurTxeva uflis Zma iakobisagan miiRoo, 203 amitomac albanuri<br />

<strong>eklesia</strong> samociquloa da misi kaTalikosi (patriarqi) samociqulo<br />

taxtze ziso _ aseTi iyo albaneTis eklesiis umTavresi ideologia misi<br />

avtokefaliis arsebobisas. albaneTis <strong>eklesia</strong>s es damoukideblobis dacvaSi<br />

exmareboda, magram aseTi mtkiceba mxolod <strong>VI</strong>I saukunis bolomde gagrZelda.<br />

daaxloebiT 699 wels albaneTis qalkedoniti kaTalikosis dasasjelad<br />

albaneTSi arabTa jariT Cavida somxeTis kaTalikosi. is sikvdiliT sjis<br />

albaneTis kaTalikoss qalkedonituri mrwamsis gamo. arabTa jariT daSinebuli<br />

albaneTis saeklesio kreba somxeTis <strong>eklesia</strong>s aRuTqvams samudamo<br />

morCilebas. amiT dasrulda albaneTis eklesiis isedac meryevi avtokefalia.<br />

albaneTis <strong>eklesia</strong> somxeTis eklesiis nawilad iqca.<br />

avtokefaliis dakargvas Tan mohyva albaneTis <strong>eklesia</strong>Si saukuneTa man-<br />

Zilze arsebuli ideologiis _ mociqul eliSas Sesaxeb _ gadmocemis<br />

Secvlac. albaneTis ganmanaTlebel mociqul eliSas Sesaxeb gadmocemis<br />

axal saxes TviT somxeTis kaTalikosi ayalibebs.<br />

somxeTis kaTalikosis versia aseTia: marTalia, albaneTis <strong>eklesia</strong> daafuZna<br />

mociqulma eliSam, magram eliSa iyo Tadeoz mociqulis mowafe. es aris<br />

sruliad axali formula. Tadeoz mociquli somxuri eklesiis damaarseblad<br />

iyo aRiarebuli.<br />

imis gamo, rom mociquli Tadeozi somxeTis eklesiis damaarsebeli iyo,<br />

xolo albaneTis eklesiis damfuZnebeli mociquli eliSa, Tadeozis mowafe,<br />

amitomac albaneTis <strong>eklesia</strong> iseve unda damorCileboda somxur <strong>eklesia</strong>s,<br />

rogorc Tadeozs emorCileboda misi mowafe eliSa.<br />

mose kalankatueli am ambis aRweris Semdeg aRarafers ambobs eliSa<br />

mociqulisa da iakob mociqulis ierusalimuri kavSiris Sesaxeb. <strong>VI</strong>I saukunidan<br />

dadginda, rom eliSa, upirveles yovlisa, mowafea Tadeozisa. ierusalimi<br />

somxeTiT Seicvala.<br />

msgavsi ambavi ganmeorda wmida ninos mimarTac. faqtia, rom wmida ninos<br />

moixseneben IV-<strong>VI</strong> saukunisa (<strong>qarTuli</strong> da ucxouri) da IX-X saukuneTa


552 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>qarTuli</strong> wyaroebi. <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> wyaroebi TiTqmis eridebian,<br />

an mcired ixsenieben wmida ninos.<br />

berZen-laTini istorikosebi, TiTqmis Tanamedroveni wmida ninosi, sul 50-<br />

100 wliT daSorebulni misgan, dawvrilebiT aRweren wmida ninos moRvaweobas,<br />

magram arasdros axseneben mas wmida grigolTan, somxeTis ganmanaTlebelTan<br />

kavSirSi, aseve IV-V saukunis wmida ninos <strong>qarTuli</strong> cxovreba<br />

ninos ar uwodebs wmida grigolis mowafes. amitomac unda vifiqroT, rom<br />

wmida nino ar yofila wmida grigolis mowafe. wmida nino iyo qarTlis<br />

damoukidebeli ganmanaTlebeli, mosuli ierusalimidan, aseTi iyo sazogado<br />

azri IV da V saukunis I naxevrisa.<br />

V saukunidanve somxur <strong>eklesia</strong>Si mkvidrdeba Tvalsazrisi, rom wmida<br />

nino wmida grigolis mowafe iyo da man grigolis davalebiT gaanaTla<br />

qarTli.<br />

am ideam praqtikuli ganxorcieleba hpova <strong>VI</strong> saukunis Semdeg. <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>,<br />

sparsTagan qarTlis dapyrobam da aq somxuri eklesiis gavlenis<br />

zrdam saSualeba misca somxur <strong>eklesia</strong>s, <strong>Tavi</strong>s sasargeblod gamoeyenebina<br />

am ori wmidanis kavSiris Teoria iseve, rogorc mociqul eliSasa da<br />

mociqul Tadeozis kavSiri.<br />

Tu somxuri eklesiis ganmanaTlebeli, wmida grigoli, iyo maswavlebeli da<br />

xelmZRvaneli <strong>qarTuli</strong> eklesiis ganmanaTlebel wmida ninosi, somxur <strong>eklesia</strong>s<br />

garkveuli zedamxedvelobis uflebac eqneboda qarTul <strong>eklesia</strong>ze.<br />

am TeoriiT <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> somxurs eqvemdebareboda, am mizezis gamo<br />

<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qarTvelebi (qalkedonitebi) eridebodnen wmida ninos<br />

xsenebas. Tu aucilebeli iyo, isev wmida grigols axsenebdnen, radganac<br />

wmida nino qarTul-somxuri eklesiebis damakavSirebeli gamodioda ise,<br />

rogorc eliSa _ somxur-albanuri eklesiebisa <strong>VI</strong>I saukunis bolos.<br />

mas Semdeg, rac qarTulma <strong>eklesia</strong>m <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi, 726 wels<br />

mowveuli somxuri eklesiis krebis Semdeg sabolood, srulebiT da absoluturad<br />

gawyvita kavSiri somxur <strong>eklesia</strong>sTan, wmida ninom qarTul <strong>eklesia</strong>Si<br />

daiWira <strong>Tavi</strong>si kuTvnili adgili.<br />

v. gurgeniZe simon janaSiaze dayrdnobiT werda, rom <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />

sparselTa nebiT qarTul werilobiT wyaroebSi moispo, anda srulebiT<br />

gadakeTda istoriuli faqtebi. am dros sruliad SesaZlebeli iyo wmida<br />

ninos Sesaxeb arsebuli istoriuli faqtebis damaxinjeba.<br />

`saqarTveloSi sparseTis ideologiuri politika miznad isaxavda `somxe-<br />

Tis religiaze~ _ monofizitobaze dayrdnobiT, qarTvel xalxSi moespo Zveli<br />

marTlmadidebluri (diofizituri) sarwmunoeba da iq macxovreblebi Tanda-<br />

TanobiT gadaeyvana <strong>Tavi</strong>anT mxareze~. 204 aseTi mdgomareoba iyo <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis daswyisSi ki `sparselebma ise, rogorc 506 wels q. dvinSi<br />

Catarebul saeklesio krebaze, kvlav ufro mkacrad daakanones <strong>Tavi</strong>s gamgeblobaSi<br />

Semaval yvela xalxisTvis erTiani ideologia _ somxuri (monofiz-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

553<br />

ituri) religia. maTi mtkicebiT, es erTiani religia yvelgan ganavrco<br />

sparselebis naTesavma ganmanaTlebelma grigorim. am aucilebeli ideologiis<br />

miRebis mizniT, yvelgan, maT Soris qarTlSic, `ganwmedil iqna~ da axali<br />

masalebiT Seivso qarTvelTa, albanelTa da somexTa saistorio mwerloba.<br />

swored amitom, rogorc samarTlianad miuTiTebda s. janaSia, werilobiT<br />

wyaroebSi Seubraleblad mospes an Zireulad gadaakeTes sxvadasxva istoriuli<br />

faqtebi, maTTvis misaRebi enebidan _ somxuridan da asurulidan<br />

xelaxla aTargmnines berZnulidan gadmoTargmnili wignebi, `Seudares~, `Seaswores~,<br />

zogi ram ki axlad daawerines. yvelaze samwuxarod s. janaSias<br />

miaCnia is faqti, rom am `gasufTavebis~ dros, faqtobrivad `ganadgurda~<br />

Zveli <strong>qarTuli</strong> saistorio mwerloba da `qarTlis moqcevis~, `juanSeris~<br />

da sxva matianeebSi am mwerlobidan SemorCenilia mxolod damaxinjebuli<br />

fragmentebi~. 205 ai, saidan iRebs saTaves iranofiluri da somxofiluri<br />

tendenciebi rogorc qarTul, ise somxur istoriul wyaroebSi. `...rom daepirispirebina<br />

erTmaneTisaTvis somxeTi da saqarTvelo, sparseTi droebiT dapyrobil,<br />

Tu romael-bizantielTagan xelSekrulebiT `miRebul~ saqarTvelos<br />

teritoriebs calke administraciul qarTul erTeulebad ki ar acxadebda,<br />

aramed miawerda mas mis mier dapyrobil somxeTs, romlebic <strong>Tavi</strong>anT mxriv<br />

Tvlidnen, rogorc somxur teritoriebs da yvelafers akeTebdnen aq mcxovrebi<br />

qarTvelebis asimilaciisaTvis...~ 206<br />

am dros mimdinareobda gugarqis, mesxeTisa da hereTis qarTvelebis<br />

asimilacia. <strong>qarTuli</strong> da berZnuli enebi idevneboda RvTismsaxurebidan,<br />

eklesiebidan da inergeboda somxurenovneba. swored aseT dros SeiZleboda<br />

<strong>qarTuli</strong> ena miCneuliyo `mdabal da dawunebul enad~. <strong>qarTuli</strong>, rogorc<br />

diofizitTa ena, gandevnes eklesiebidan, is aRar ixmareboda samxreT provinciebSi.<br />

amitomac werda mwerali: `damarxul ars enaA <strong>qarTuli</strong>~, rac<br />

sinamdviles Seefereboda. <strong>qarTuli</strong> ena dafaruli, gadamaluli iqna mxolod<br />

Crdilo provinciebSi, mTianeTSi SeiZleboda qarTul enaze <strong>Tavi</strong>sufali<br />

msaxureba, amitomac `ese enaA mZinare ars dResamomdeo~ _ werda, Cans, <strong>VI</strong><br />

an <strong>VI</strong>I s.s. dasawyisis avtori. is wuxs _ `ese ena Semkuli da kurTxeuli<br />

saxeliTa uflisaATa~ aris `mdabali da dawunebulio~ (qebaA da didebaA<br />

<strong>qarTuli</strong>sa enisaA). 207<br />

swored am devnis gamo Cven, faqtobrivad, ara gvaqvs <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> Seqmnili<br />

arc erTi <strong>qarTuli</strong> nawarmoebi (zogierTi gamonaklisis, polemikuri<br />

Txzulebis garda). maSin, roca <strong>VI</strong>II saukunidan mdgomareoba mkveTrad icvleba,<br />

didi raodenobiT Cndeba <strong>qarTuli</strong> Txzulebebi.<br />

726 wels manaskertis krebaze somxurma <strong>eklesia</strong>m, sabolood da gadaWriT,<br />

erTaderT swor sarwmunoebad aRiara monofizitoba da uaryo rogorc monoTelitoba,<br />

ise qalkedonitoba, dagmo kavSiri bizantiur <strong>eklesia</strong>sTan (da herakle<br />

keisris Semdeg arsebuli `unia~). qarTulma <strong>eklesia</strong>m, rogorc qalkedonitizmis<br />

erTgulma damcvelma, amis Semdeg yovelgvari kavSiri gawyvita somxurTan.


554 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

Zvel qarTul literaturaze Tvalis gadavlebiTac Cans, <strong>VI</strong>II saukunis<br />

Sua wlebidan <strong>qarTuli</strong> saeklesio literatura moedineba rogorc wyarosTvali.<br />

ukve <strong>VI</strong>II saukunidan grigol xanZTelis (758-860) Semdeg Cndebian sxva<br />

mwerlebic. <strong>qarTuli</strong> literatura iRviZebs da hyvavis. iwereba iovane sabanisZis<br />

`wamebaA haboAsi~ (786-790), konstanti kaxis wameba, daviT da konstantines<br />

martviloba, juanSeris Txzuleba, leonti mrovelis Txzulebis<br />

nawili da sxva. <strong>VI</strong>II saukune kulturulad ga<strong>Tavi</strong>suflebis saukunea, Tumca,<br />

politikurad saqarTvelo kvlav gasaWirSia, magram imdenad mniSvnelovani<br />

iyo eris sulieri cxovrebisaTvis somxuri eklesiis gavlenisagan <strong>Tavi</strong>s<br />

daRweva, rom mas Semdgom mohyva kulturuli aRorZineba, sulieri aRfrTovaneba.<br />

amis Semdeg saukuneebSi Seuferxeblad viTardeba <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

sulieri saganZuri, Cndebian mwerlebi, eklesiis saWiroebisaTvis sagaloblebs<br />

weren epifane moZRvari (xanZTeli, <strong>VI</strong>II-IX); makari leTeTeli, xan-<br />

ZTel-sabawmideli (IX); basili (xanZTeli, IX); giorgi merCule (IX-X); miqael<br />

modrekili (X); iovane mtbevari (X); ezra (X); iovane qonqozis-Ze (X);<br />

kurdanaA-kYrike (X). am <strong>saukuneSi</strong> iqmneba avtorwauwereli himnografiuli<br />

Zeglebi-krebulebi (eruSenuli krebuli, opizuri krebuli); iqmneba sagaloblebi,<br />

Zlispirebi. am saukuneebSi moRvaweobdnen _ `ninos I himnografi~<br />

(<strong>VI</strong>II-IX); `ninos II himnografi~ (IX-X); `konstanti kaxaAs himnografi~ (IX-X);<br />

samoel mgalobeli, mwerali ioane bolneli (IX); `ninoAs III himnografi~<br />

(IX-X); msxemi zedazneli (X); daviT garejelis himnografebi (IX-X); iovane<br />

minCxi (X); stefane Wyondideli (X); `abakurais mleqsavi~ (IX); giorgi<br />

sabawmidel-sineli, ioane zosime; filipe beTlemeli (X); am saukuneebSi<br />

palestinaSi iqmneba himnografiuli krebulebi: `sagalobelni iadgarni~,<br />

`saweliwado iadgari~ da sxva. 208<br />

<strong>qarTuli</strong> ena IX-X saukuneebSi sruliad hyvavis da viTardeba, aseT dros<br />

qarTul enas `mdabalsa da dawunebuls~ aravin uwodebda, piriqiT, IX-X<br />

saukunis avtori `ninos II himnografi~ wers: `dRes didebismetyvelebs ena<br />

qarTvelTa~, marTlacda, ratom unda yofiliyo <strong>qarTuli</strong> ena IX-X saukuneeb-<br />

Si `damarxuli, mZinare, mdabali da dawunebuli~, rogorc wers `qebaAs~<br />

avtori? am dros saqarTvelo ZiriTadad ga<strong>Tavi</strong>suflda arab da yovelgvar<br />

dampyrobTagan, ramac saSualeba misca qarTvel ers, Seeqmna <strong>Tavi</strong>si saxelmwifo<br />

erTeulebi _ afxazeTis, tao-klarjeTisa da kaxeT-hereTis samefoebi.<br />

am saxelmwifoTa ena <strong>qarTuli</strong> iyo, amitomac `qebaAs~ dawera ufro <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I<br />

saukuneebSia savaraudo, im dros, roca qarTvelebi gabedulad <strong>Tavi</strong>anTi<br />

ganmanaTleblis wmida ninos saxelsac ver axsenebdnen.<br />

<strong>VI</strong>II saukunidan, eklesiuri viTarebis Secvlis Semdeg gabedviT weren:<br />

`adide Sen qriste, qarTli... ninoAs ganaxlebuli~, `netarman nino moaqcivna<br />

qarTvelni~, wmidao nino `iqmen Sen qarTlisa mqadageblad~, `nino, mowafeo<br />

macxovrisao da mociqulo CrdiloAsa soflisao, Sen xar moZRuar qar-<br />

Tlisa~. 209 nino aris `moZRuari msgavs mociqulTa... sanatreli mociquli~,<br />

wers ninos II himnografi (IX-X); `ninom qarTvelni warudginna qristesa~;


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

555<br />

`movedin `hoi mkvidrno qarTlisano yovelTasa vaqebdeT RmerTs~, rameTu<br />

ninoAs mier kerpTa sacdurisagan gYKsna~. 210 `ninos III himnografi~ saqarTvelosa<br />

da CrdiloeTs uwodebs mociqul barTlomes nawils, sadac Rirs<br />

iqmna `moqcevad warmarTTa~ _ `mi-raAxued Rirso nino sazRvrad qarTlisa...<br />

mociqulebr hqadage~. 211<br />

<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg wmida ninom daiWira <strong>Tavi</strong>si Rirseuli adgili, ise<br />

rogorc asurelma mamebma.<br />

erTi Tanamedrove mkvlevari werda: `IX <strong>saukuneSi</strong> qarTvelebma wamoayenes<br />

<strong>Tavi</strong>anTi ganmanaTlebeli wmida ninos saxiT~, aseT gancxadebas unda vupasuxoT,<br />

rom qarTvelebma IX <strong>saukuneSi</strong> ki ar `wamoayenes~ anu, rogorc es mkvlevari<br />

fiqrobs, `SeTxzes legenda~ wmida ninos Sesaxeb, aramed yovel saukune-<br />

Si, IV saukunis Semdeg, qarTvelTaTvis cnobili iyo, rom wmida nino maTi<br />

ganmanaTlebelia, magram <strong>VI</strong> saukunesa da <strong>VI</strong>I saukunis garkveul monakveTSi<br />

mis xsenebas eridebodnen politikuri da saeklesio viTarebis gamo.<br />

rac Seexeba asurel mamebs, isini monofizitebi rom yofiliyvnen, <strong>VI</strong>II<br />

saukunis Semdeg, roca qarTul <strong>eklesia</strong>Si nadgurdeboda yvelaferi, rac ki<br />

monofizitobis saxelTan iyo dakavSirebuli, asurel mamebsac aravin moixsenebda<br />

da maT saxelsac srulebiT aRxocavdnen literaturidan, magram,<br />

piriqiT, swored <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg maTi saxeli xSirad ixsenieba.<br />

saqarTveloSi asureli mamebis SemosvlisTanave qarTulma <strong>eklesia</strong>m, arseni<br />

safarelis Tanaxmad, dvinis 551 wlis krebis Semdeg, polemika daiwyo somxur<br />

<strong>eklesia</strong>sTan, rasac maleve, 570-580-ian wlebSi, mohyva qarTlis antimonofizituri<br />

ajanyeba. am ajanyebas didi warmateba hqonda _ qveyana qalkedonitobisaken<br />

gadaixara. savaraudoa, rom ajanyebis sulisCamdgmelni asureli mamebi<br />

iyvnen. monofizitobis momxre sparseT-arabTa batonobisas da agreTve bizantiasTan<br />

somxuri eklesiis `uniis~ dros somxur <strong>eklesia</strong>s gavlena da zemoqmedeba<br />

hqonda qarTulze da amitom <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi asureli mamebis Rvawli<br />

warmoCenili ar iyo, xolo <strong>VI</strong>II saukunis Semdgom <strong>qarTuli</strong> eklesiis ga<strong>Tavi</strong>suflebam<br />

asureli mamebi ixsna yovelgvari zegavlenisagan.<br />

amitomac, IX-X saukunis erTi himnografi daviT garejelisadmi miZRvnil<br />

sagalobelSi mouwodebs saeklesio moRvaweebs _ `Zmebs~, romlebic ar<br />

icnoben daviT garejelis moRvaweobas, aucileblad Seiswavlon igi. kerZod,<br />

is wers: `...esreATve daviT Cuenda iqmna, kacno Zmano! umecar nu xarT,<br />

SeiswaveT didi ese...~ 212 aqedan sruliad aSkarad Cans, daviTis (da asurel<br />

mamaTa) Rvawli ucnobi yofila. mwerali _ msxemi zedazneli iovane zedaznelisadmi<br />

am droisaTvis daweril galobaSi wers: `mamaA mamaTaA, Rirsi qebisaA,<br />

iovane idideboden, aTormetTa maT Tana mowafeTa, romelTa mier ganaTlda<br />

dRes queyanaA ese qarTlisaA~; `samkaul iqmen kaTolike eklesiisa da<br />

mcxeTa qalaqi wmida iqmna swavliTa SeniTa, mamao~. 213<br />

<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> `umecari~ iyo imiT, rom sruliad ar<br />

icoda aTormetTa mamaTa Rvawli, <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qarTul <strong>eklesia</strong>ze


556 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

monofizitebisa da monoTelitebis batonobis dros, cxadia, isini Seecdebodnen<br />

mieCqmalaT qalkedonizmisaTvis mebrZol asurel mamaTa Rvawli,<br />

aekrZalaT maTi xseneba. amitomac <strong>VI</strong>II-IX saukuneebis avtorebi saeklesio<br />

pirebs acnoben asurel mamaTa Rvawls da mouwodeben: `nu umecar xarT~,<br />

`SeiswaveTo~. marTlac, <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi qalkedonituri aRmsareblobisa<br />

da <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>Tavi</strong>sTavadobisaTvis brZolis gamo asureli mamebis<br />

damsaxureba miCqmaluli iqneboda.<br />

unda iTqvas, rom CvenSi ratomRac Seuracxyofad miiReba qarTul <strong>eklesia</strong>ze<br />

monofizitTa zegavlenis Sesaxeb saubaric ki. amitomac aseTTaTvis<br />

cnobili unda iqnas, rom saukuneTa manZilze, maT Soris V, <strong>VI</strong> da <strong>VI</strong>I<br />

saukuneebSic ki, monofizitoba bizantiis imperiasa da mis dedaqalaq konstantinopolSi<br />

TiTqmis iseve iyo miRebuli, rogorc qalkedonitoba. bizantiaSi<br />

am saukuneebSi monofizitTa da qalkedonitTa Soris daucxromeli<br />

brZola da dapirispireba iyo. aRsaniSnavia, rom am brZolaSi arc monofizitebi<br />

damarcxebulan da arc qalkedonitebs gaumarjviaT. amitomac, imperiis<br />

damSvidebis mizniT, bizantiis imperatorebi iZulebulni gaxdnen, V saukunis<br />

bolos wasuliyvnen kompromisze da gamoecaT `henotikoni~, romelic erTmaneTTan<br />

aTanxmebda monofizitebsa da qalkedonitebs. ase rom, aRiarebdnen<br />

orive sarwmunoebriv mimarTulebas. TviT imperatori iustiniane erT periodSi<br />

monofizitobisaken ixreboda da mas uWerda mxars. monofizitTa si-<br />

Zlieris gamo <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisisaTvis imperatorma heraklem monofizit-<br />

Ta da diofizitTa Tanaarsebobis Teoriac ki moifiqra. Camoyalibda `monoTelitoba~,<br />

romelmac saukunis bolomde iarseba. mxolod 681 wlis msoflio<br />

krebis Semdeg bizantiis imperiaSi sabolood damarcxdnen monofizitebi da<br />

monoTelitebi, gaimarjva qalkedonitobam. amas gadmogvcems cnobili istorikosi<br />

kartaSevi <strong>Tavi</strong>s wignSi `msoflio krebebi~. marTalia, bizantiaSi Tanaarsebobdnen<br />

monofizitebi da qalkedonitebi da xandaxan eklesiisa da saxelmwifos<br />

marTvis sadaveebi xelT epyraT, magram mainc, cxadia, bizantia erTguli<br />

iyo, zogadi TvalsazrisiT, qalkedonis krebis anu diofizitobisa.<br />

aRniSnulis gamo, CvenSi arsebuli mtkiceba, rom arasodes, maT Soris arc<br />

<strong>VI</strong> da arc <strong>VI</strong>I saukuneebSi, Cvens <strong>eklesia</strong>ze gavlena ar hqonia monofizitobasa<br />

da monoTelitobas, rom saqarTveloSi ar cxovrobdnen qarTveli monofizitebi<br />

da monoTelitebi, seriozuld ar unda CaiTvalos. CvenSi, ise rogorc<br />

bizantiaSi, Tanaarsebobdnen monofizitebi da qalkedonitebi, magram maT<br />

sxvadasxva mrwamsi hqondaT. amis gamo isini mudam ebrZodnen erTmaneTs.<br />

mxolod <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg damarcxdnen saqarTveloSi monofizitebi da<br />

monoTelitebi, rasac xeli Seuwyo iman, rom msgavsi ambavi ufro adre, <strong>VI</strong><br />

(681 wlis) msoflio krebis Semdeg daiwyo bizantiaSi. am krebis sapasuxod<br />

726 wels somxeTSi mowveulma krebam dagmo qalkedonitoba da miiRo monofizitoba.<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m isargebla amiT da sabolood miemxro qalkedonitobas.<br />

<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg qarTul <strong>eklesia</strong>Si daiwyo qalkedonitobis<br />

zeimi da monofizitobis damarcxeba.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

557<br />

<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg <strong>Tavi</strong>si Rirseuli adgili daiWires wmida ninom da<br />

wina saukuneebSi moRvawe qarTvelma qalkedonitma wmindanebma.<br />

aRsaniSnavia isic, rom orTodoqs qalkedonitTa mier wmida ninos Rvawli<br />

arc <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi yofila mTlianad daviwyebuli. amis magaliTia am<br />

saukuneebSi Seqmnili `qebaA da didebaA <strong>qarTuli</strong>sa enisaA~, sadac wmida<br />

nino da wmida elene, qarTvelTa da `rom-saberZneTis~ ganmanaTlebelni,<br />

erTad moixsenebian xazgasmiT maSin, roca monofizitebi erTad moixseniebdnen<br />

wmida ninosa da wmida grigols.<br />

termin `naTesaviT qarTvelis~ Sesaxeb<br />

cnebebis `naTesaviT qarTvelisa~ (e.i. erovnebiT qarTvelis, gvartomobiT<br />

qarTvelis) da `qarTvelis~ gagebisaTvis moviSvelioT Zveli qarTveli<br />

moRvaweebis, mwerlebisa da istorikosebis gansazRvrebani.<br />

gansakuTrebiT sainteresoa, rom `qarTlis cxovrebis~ mixedviT qarTveli<br />

da `naTesaviT qarTveli~ ewodeba saqarTvelos nebismieri kuTxis Svils.<br />

`qarTlis cxovrebis~ mixedviT egriseli, iseve rogorc hereTisa da<br />

kaxeTis mkvidri, naTesaviT qarTvelia. qarTvelTa saerTo erovnuli erToba,<br />

saerTo qarTveloba yovelTvis naTlad aris gadmocemuli nebismier Zvel<br />

TxzulebaSi. mag. ilarion qarTvelis cxovrebaSi naTqvamia: `ilarion iyo<br />

naTesaviT qarTveli, queyaniT kaxeTiT~, `aRmoscenda ukue netari ese queyaniT<br />

qarTliT, sazRvarTagan da kerZoTa kaxeTisaTa~. 214 wmida ilarion qarTveli<br />

moRvaweobda 822-875 wlebSi; aqedan Cans, rom ilarioni kaxeTis mcxovrebia<br />

anu, dRevandeli terminologiiT, kaxelia. miuxedavad amisa, is `naTesaviT~<br />

kaxeli ki ar aris (im dros ar iyo aseTi gansazRvra), aramed erovnebiT, anu<br />

`naTesaviT~ qarTvelia.<br />

aseve <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi egrisis qveynis<br />

erT-erT `sanaxebSi~, argveTSi, mTavrebi<br />

arian daviTi da konstantine (es mTavrebi<br />

730 wels wmida mowamis gvirgviniT Seimknen).<br />

Tumca, isini egriselebi arian, maT mematiane<br />

ar uwodebs `naTesaviT megrels~, aramed uwodebs<br />

qarTvels.<br />

`iyvnes wmidani ese mowameni daviT da konstantine<br />

qarTvelni sanaxebisagan argveTisa<br />

didni da didebulni tomebiTa da mTavarni<br />

qveynisanni~. 215<br />

es rom kerZo gamonaklisi ar aris, Cans<br />

Semdegidan: `...IV saukunis cnobili moazrovnisa<br />

da mwerlis evagri pontoelis biograf-


558 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

iaSi aRniSnulia, rom evagri warmoSobiT iyo pontoeli, iberTa qalaqis<br />

mcxovrebi. paladis Semdgom V saukunis istorikosebi aRniSnaven, rom evagri<br />

tomiT iberia~. 216<br />

tomiT iberi igive `naTesaviT qarTvelia~, Zveli <strong>qarTuli</strong> terminologiis<br />

mixedviT. pontoSi mcxovrebi lazebi da megrelebi erovnebiT, anu gvartomobiT<br />

`naTesaviT~ qarTvelebad _ `iberebad~ iTvlebodnen.<br />

ioane mTawmideli mesxi iyo, magram giorgi mTawmidels misi kuTxuri<br />

warmomavloba saerTod ar aRuniSnavs, is wers: `ioane iyo naTesaviT qarTveli~.<br />

ratom ar aRniSnaven mis mesxobas? anda ilarion qarTvelis kaxelobas?<br />

mizezi isaa, rom `mesxi~, rogorc tomobrivi erTeuli anda erovneba im<br />

dros ar arsebobda. arsebobda `mesxeTi~, `kaxeTi~, magram am kuTxeebis<br />

mkvidrni iseve rogorc sxva kuTxeebisa, `naTesaviT qarTvelni~ iyvnen.<br />

magaliTad, eqvTime aTonelis Sesaxeb naTqvamia, rom iverTa monasterSi<br />

`ganiTqva saxeli misi da pativsa uyofdes berZenni da qarTvelni~. aq<br />

`qarTvelSi~ igulisxmeba yvela kuTxis Svili saqarTvelosi. eqvTime `gamoCnda<br />

samkaulad `naTesavisa Cvenisa~.<br />

`naTesaviT qarTveli~ _ es termini Zvelad qarTveli eris tomebad<br />

dayofamde (XV saukunemde) aRniSnavda qarTvel ers.<br />

`naTesaviT qarTveli~ <strong>qarTuli</strong> eklesiis samwysoa. qarTlis kaTalikosi<br />

`naTesaviT qarTvelTa~ kaTalikosia, e.i. qarTlis kaTalikosi kaTalikosia<br />

ara marto aRmosavleT, aramed dasavleT saqarTvelos mosaxleobisac, radganac<br />

dasavleT saqarTvelos mosaxleobac `naTesaviT qarTvelia~.<br />

qarTlis kaTalikoss iuridiulad ZvelTaganve aRiarebuli kanonieri ufleba<br />

aqvs mTel qarTvel erze, amitomac afxazeTis kaTalikosi masze dabla<br />

mdgomi mamamTavaria, radganac dasavleT saqarTvelos samwyso `naTesaviT<br />

qarTvelTas~ Semadgeneli nawilia da masze <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias qarTlis<br />

kaTalikosi afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnamde axorcielebda, xolo<br />

misi warmoqmnis Semdgom iuridiulad is `umrwemes~ kaTalikosad gaformda.<br />

`naTesaviT qarTveli~ _ saqarTvelos nebismieri kuTxis Svils erqva<br />

TviT vidre mongolobamde, anu saqarTvelos erTiani saxelmwifoebriobis<br />

moSlamde (aRsaniSnavia, rom saxelmwifo mTlianobis darRvevis Sedegad<br />

Temobrioba-tomobriobis aRmocenebis Semdgom wm. ilarions ukve `kaxels~<br />

_ `kaxs~ uwodebdnen). 217<br />

`iberia~ _ eTnikuri Sinaarsis matarebeli termini<br />

afxazeTis samefos warmoqmnamde da zogjer mis Semdegac, evropelebi da<br />

ucxoelebi rogorc dasavleT, ise aRmosavleT saqarTvelos uwodebdnen<br />

iberias, xolo mis xalxs _ iberebs.<br />

cnobili istorikosi, mRvdeli miqel TamaraSvili, romelic brwyinvaled<br />

icnobda ucxour wyaroebs saqarTvelos Sesaxeb, wers: `uwin evropelebi `ibe-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

559<br />

ria~ da `georgia-~s saxeliT xSirad gulisxmobdnen mis dasavleT nawils _<br />

imereT-samegrelosac~. 218 Zveli <strong>qarTuli</strong> mwerloba da wyaroebi sityvebs `iberiasa~<br />

da `ibers~ ar iyenebdnen. es sityvebi araqarTul terminebad iyo<br />

miCneuli. amitomac qarTveli mTargmnelebi am sityvebs Targmnidnen ase (amas<br />

gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs): `iberi~ _ `qarTvelia~ `iberia~ _ `qarTvelni~.<br />

Zvel qarTvel mTargmnelebs, sadac ki SexvedriaT sityvebi `iberi~ da<br />

`iberia~, yvelgan uTargmniaT `qarTvelad~, miuxedavad imisa, Seesabameboda<br />

Tu ara realur viTarebas aseTi Targmna. amis magaliTad SeiZleba moviyvanoT<br />

espaneTis iberiis Sesaxeb evropuli Txzulebebis Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebi.<br />

aq yvelgan `iberi~ Targmnilia `qarTvelad~.<br />

ase: `...cnoba dasavleTis iberebis Sesaxeb moipoveba basili kesarielis<br />

(329-379) ...uZveles qarTul TargmanSi. igi Targmnilia <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi~. 219<br />

qarTvel mTargmnelebs qvemoT moyvanili winadadeba _ `Tavdapirvelad<br />

zRva ar arsebobda, arc is SemaZrwunebeli ufskruli iyo, romelic ekvris<br />

britaneTis kunZulsa da dasavleTis iberias (espaneTs)~, uTargmniaT aseTi<br />

saxiT: `ara iyo zRuaA... arca SesaZrwunebeli igi siRrme,.. romeli igi gare<br />

moadges Walaksa mas britaniaAsasa da qarTvelTa maT dasavalisaTa~. 220<br />

rogorc vxedavT, aq `dasavleTis iberia~ Targmnilia _ `qarTvelTa maT<br />

dasavalisaTad~, anu ucxo sityva `iberia~ iTargmna ase _ `qarTvelni~.<br />

igive winadadebas giorgi mTawmideli Targmnis Semdegi saxiT: `ara iyo...<br />

ufskruli, romeli gareSeicavs Walaksa da qarTvelTa maT dasavalisaTa~. 221<br />

eqvTime mTawmindelic `kelt-iberebs~ Targmnis _ `kelt-qarTvelni dasavalisanni~.<br />

`Zveli qarTveli mTargmnelebis mier espaneTis iberiis aRsaniSnavad<br />

SemoTavazebulia termini _ `qarTvelni dasavalisani... pirineis naxevarkun-<br />

Zulis iberielebi moxsenebulni arian terminiT `qarTvelni dasavalisani~<br />

`liber generationis~-is qarTul versiaSic~. 222<br />

Tu <strong>VI</strong>II-IX saukuneebSi da XI saukunis dasawyisSic `iberia~ iTargmneba<br />

rogorc `qarTvelni~, XI saukunis Semdgom ukve `iberiis~ aRsaniSnavad sxva<br />

terminia gamoZebnili.<br />

amJamad miRebulia, rom `berZnebTan `iberiad~ cnobil qveyanas adgilobriv<br />

_ `qarTli~ saxeli daumkvidrda~. 223<br />

ismis kiTxva da am kiTxvis pasuxi arsebiTia _ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `iberia~<br />

ratom iTargmneba rogorc `qarTvelni~ da ara `qarTli~?<br />

pasuxi aseTia _ <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> `qarTli~ daiSala da warmoiqmna `afxaze-<br />

Ti~, `qarTli~ (e.i. tao-klarjeTi Sida qarTlTan erTad) da `kaxeT-hereTi~.<br />

magram samive am provinciis mcxovrebni iyvnen `naTesaviT qarTvelni~. er-<br />

Tad aRebul am provinciebs (e.i. aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos<br />

erTad) <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebamde Seesabameboda termini `qarTli~, anu<br />

`iberia~, <strong>VI</strong>II saukunidan ki saerTo erTian qveyanas `qarTli~ ukve aRar


560 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ewodeba _ Zveli qarTlis samefos teritoriaze sami erTmaneTisagan<br />

damoukidebeli politikuri erTeulis warmoqmnis gamo, romelTagan erTerT<br />

provincias SerCa Zveli saxeli, yofili erTiani samefoAsa _ `qarTli~.<br />

<strong>VI</strong>II-X saukuneTa qarTvelma mTargmnelebma kargad icodnen, rom ucxouri<br />

termini `iberia~ Seesabameboda ara marto aRmosavleT saqarTvelos, aramed<br />

aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTad aRebuls _ Zvel qarTlis samefos.<br />

amitomac, <strong>VI</strong>II-X saukuneTa mTargmnelebi termin `iberiis~ Targmnisas<br />

vardebian Zalze uxerxul mdgomareobaSi. Tu isini `iberias~ Targmnian<br />

rogorc `qarTls~, maTi Targmani arazusti da araswori iqneba, radganac<br />

<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `iberia~ da `qarTli~ ukve aRar udris erTmaneTs, ekvivalenturi<br />

aRar aris, radganac ucxouri termini `iberia~ kvlav Zveleburadve<br />

ewodeba aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTad, xolo `qarTli~<br />

am saukuneebSi ukve mxolod aRmosavleT saqarTvelos erT nawils<br />

ewodeba. amitomac mTargmnelebi termin `iberias~ ar Targmnian rogorc<br />

`qarTls~, maT termin `iberias~ sxva ekvivalenti gamouZebnes. marTlacda<br />

ra saxeli unda darqmeoda aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos erTad<br />

aRebuls? mecnierebi aRniSnaven, rom `saqarTvelo~ am erTobis aRsaniSnavad<br />

jer kidev ar iyo gamoZebnili (igi ixmareba XI s-dan). am terminis gamoZebnamde<br />

ki aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos mTlianobis aRmniSvneli Zveli<br />

terminis, `qarTlis~ gacveTis gamo, am krebiTobis, erTianobis aRmniSvneli<br />

sityvis magier <strong>VI</strong>II-XI saukuneTa mwerlebi xmaroben sityvebs _ `aRmosavleTi~<br />

da `CrdiloeTi~.<br />

Tuki <strong>VI</strong>II-X saukuneTa mTargmnelebi `dasavleTis iberiis~ Targmnisas<br />

sityva `iberiis~ nacvlad gamoiyenebdnen axladmoZebnil termins `aRmosavleTs~,<br />

es mxolod gaugebrobas gamoiwvevda. mTargmnelebma airCies sxva<br />

gza. maT geografiuli Sinaarsis termin `iberias~ gamouZebnes eTnikuri<br />

Sinaarsis matarebeli ekvivalenti _ `qarTvelni~. es xerxi mTargmnelebma<br />

gamoiyenes Segnebulad da daamkvidres kidec saukuneTa manZilze, radganac<br />

darwmunebulni iyvnen, rom termini `iberia~ matarebeli iyo rogorc geografiuli,<br />

ise eTnikuri Sinaarsisac. svidas leqsikonSi aRniSnulia: `iberebi _<br />

tomis saxelia da iberia _ qveyanaa. aris sxva iberiac, dasavleTisa...~<br />

ucxo sityva `iberia~ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi gadaiTargmna rogorc `qarTvelni~.<br />

`iberia~ ewodeboda aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTad, aseve<br />

`qarTvelni~ mosaxleobdnen im dros rogorc aRmosavleT, aseve dasavleT<br />

saqarTveloSi. uZvelesi droidanve, Zveli qarTlis samefos (farnavazis<br />

samefos) Seqmnis Semdgom, dasavleT saqarTvelos mosaxleobas iseve ewodeba<br />

qarTvelni, rogorc aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobas. <strong>VI</strong>II saukunis<br />

Sua wlebidan vidre X saukunis dasasrulamde, e.i Zveli qarTlis samefos<br />

oficialuri gauqmebidan vidre saqarTvelos gaerTianebamde, miuxedavad<br />

imisa, rom qveyanaSi sxvadasxva politikuri erTeulebi arsebobda, aRmosav-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

561<br />

leT da dasavleT saqarTvelos nebismier kuTxeSi mcxovreb mkvidr mosaxleobas<br />

qarTveli xalxi warmoadgenda. am mizezis gamo termini `iberia~<br />

gadaiTargmna, rogorc `qarTvelni~. cxadia, <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi aRmosavleTdasavleT<br />

saqarTvelos erTad `qarTli~ rom rqmeoda, `iberias~ Targmnidnen<br />

rogorc `qarTls~, magram im dros `qarTli~ ewodeboda aRmosavleT<br />

saqarTvelos erT nawils, amitom `iberia~ iTargmna rogorc `qarTvelni~,<br />

radganac qarTvelebiT dasaxlebuli iyo rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleTi<br />

saqarTvelo da `qarTvelni~ ufro zusti ekvivalenti iyo `iberiisa~,<br />

vidre `qarTli~ (<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi).<br />

Zvel saqarTveloSi terminebs `iberiasa~ da `ibers~ aniWebdnen eTnikur<br />

Sinaarss da miiCnevdnen `naTesaviT qarTvlis~ fard sityvad. amis magali-<br />

Tad SeiZleba moviyvanoT eqvTime mTawmidelis ambavi. man miiRo gadawyvetileba,<br />

gamgzavrebuliyo espaneTSi, imis gamo, rom TiTqosda espaneTi<br />

dasaxlebuli iyo qarTveli xalxiT. am Secdomis mizezi imaSi mdgomareobda,<br />

rom is termin `iberiaSi~ eTnikur Sinaarss sdebda. amitom pirineis<br />

naxevarkunZulis iberebs man, ise rogorc sxva Zvelma mTargmnelebma, uwoda<br />

`qarTvelni dasavalisani~.<br />

aqedanac Cans, rom `iberias~ hqonda eTnikuri Sinaarsi rogorc am epoqa-<br />

Si, aseve antikur xanaSi. antikur xanaSi `iberias~ Seesabameboda termini<br />

`qarTli~, xolo <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi (SesaZloa <strong>VI</strong>-X saukuneebSi) Seesabameboda<br />

termini `qarTvelni~.


562 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>Tavi</strong> <strong>VI</strong>II<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> XI <strong>saukuneSi</strong><br />

`Tu visme samarTlianad eTqmis, rom<br />

TviT daiwvnen da sxvas ki gza gaunaTeso,<br />

es Cvens mama-papas eTqmis da madlobelni<br />

Svilni lmobierebiT pir-qve unda davemxoT<br />

maT saflavTa winaSe da vugaloboT<br />

dideba didebulTa da qeba qebulTa~.<br />

ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />

marTali marTali


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

saqarTvelos sapatriarqos daarsebis politikuri<br />

safuZveli XI <strong>saukuneSi</strong><br />

563<br />

978 wels mefe bagrat III-is dros aRsdga iberiis, anu `qarTlis samefo~.<br />

saqarTvelo gaerTianda. 1 amjeradac, iseve rogorc vaxtang gorgaslis dros,<br />

saqarTvelos saxelmwifoSi Sedis aRmosavleTi, dasavleTi da samxreTi<br />

saqarTvelo. 2 1010 wels bagrat III-m <strong>Tavi</strong>s samefos kaxeT-hereTic Semouer-<br />

Ta, 3 amiT restavrirebul iqna farnavaz mefis mier daarsebuli farnavazian-xosroianTa<br />

iberiis saxelmwifo. saqarTvelos erTian saxelmwifod<br />

aRdgena ganapiroba qarTveli eris Sinaganma mondomebam, arabTa dasustebis<br />

Semdeg, IX-X saukuneebSi, gansakuTrebulad gazrdilma erovnulma TviTSegnebam.<br />

Tumca unda iTqvas, rom vaxtang gorgaslis Semdeg, <strong>VI</strong>-X saukuneebSi,<br />

imdenad didi iyo `qarTlis samefos~ aRdgena-restavraciis survili, rom<br />

<strong>VI</strong>II saukunemde <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi azri ar cnobda erTiani `<strong>qarTuli</strong><br />

samefos~ daSlas da `qarTli~ kvlav erTian qveynad esaxeboda Savi<br />

zRvidan bardavamde. <strong>VI</strong>II saukunis Semdgom, marTalia, Seiqmna `afxazTa~,<br />

`tao-klarjeTis~, `kaxeT-hereTis~ samefoebi, magram TiToeuli es <strong>qarTuli</strong><br />

saxelmwifoebrivi erTeuli cdilobda gaeerTianebina saqarTvelo da aRedgina<br />

iberiis Zveli samefo.<br />

`<strong>VI</strong>II saukunidan saqarTvelos teritoriaze Camoyalibda ramdenime politikuri<br />

erTeuli: egris-afxazeTis samefo, qarTvelTa sakurapalato, kaxeTis<br />

saepiskoposo, hereTis samTavro da Tbilisis saamiro... egris-afxazeTis<br />

samefos ukiduresi zRvari Crdilo-dasavleTiT iyo mdinare da qalaqi<br />

nikofsia. konstantine porfirogenetis cnobiT, afxazeTsa da jiqeTs Soris<br />

sazRvari md. nikofsiaze gadioda. mdinare nikofsia Tanamedrove niCepsuxoa,<br />

romelic q. tuafses midamoebSi erTvis Sav zRvas. qalaqi nikofsia ki<br />

afxazeTSi mdebareobda. XI saukunis mwerlis, giorgi mciris TqmiT, `erTi...<br />

mociqulTagani _ simons vityvi kananelsa _ queyanasa Cuensa damarxul ars,<br />

afxazeTs, romelsa nikofsi ewodebis~. aRmosavleTi sazRvari afxazTa samefosi<br />

md. klisura (Tanamedrove kelasuri) iyo... TandaTanobiT xdeba afxazeTis<br />

politikuri sazRvrebis gafarToeba aRmosavleTiT: leon afxazTa<br />

mefeman `daipyro afxazeTi da egrisi vidre lixamde~. 4<br />

afxazeTis samefos warmoqmnas Sedegad mohyva am samefoSi avtokefaluri<br />

eklesiis daarseba `afxazeTis sakaTalikosos~ saxelwodebiT. mas avtokefalia<br />

750-ian wlebSi mianiWa antioqiis sapatriarqom, efrem mciris mier<br />

gamoyenebuli `antioqiuri qronografis~ da agreTve ucxour wyaroTa Tanaxmad.<br />

am <strong>eklesia</strong>s `qvemo iberiis~ <strong>eklesia</strong> erqva, radganac iberiis erTiani samefos<br />

arsebobis dros dasavleT saqarTvelo am samefos nawils Seadgenda.<br />

am eklesiis damoukidebloba, qarTul wyaroTa Tanaxmad, 830 wels cno<br />

`zemo iberiis~, anu `tao-klarjeTis~ samefom.


564 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

`X <strong>saukuneSi</strong> tao-klarjeTi erT-erTi uZlieresi iyo saqarTvelos samefo-samTavroTa<br />

Soris. am saukunis pirvel naxevarSi misi sazRvari md.<br />

araqsis zemo xeobamde aRwevda. tao-klarjeTi kidev ufro gaZlierda da<br />

ufro Sors gadaiWima misi sazRvrebi X saukunis meore naxevarSi daviT<br />

didi kurapalatis dros... 80-ian wlebSi daviTma daipyro qalaqi manazkerti<br />

_ vanis tbis Crdilo-aRmosavleTiT. 997 wels man alya Semoartya<br />

cnobil savaWro qalaq xlaTs _ vanis tbis napirze... amrigad, X saukunis<br />

meore naxevarSi tao-klarjeTis samefo moicavda vrcel miwa-wyals, romlis<br />

samxreTi sazRvari aRwevda vanis tbasa da qalaq erzinkanamde (axlandeli<br />

erzinjani). amave dros daviTi <strong>Tavi</strong>s gavlenas avrcelebda CrdiloeTiTac,<br />

saqarTvelos sxva samefo-samTavroebze. daviT didma kurapalatma<br />

isargebla afxazeTis Sinagani aSlilobiT da <strong>Tavi</strong>si Svilobili bagrati,<br />

saqarTvelos istoriaSi bagrat III-is saxeliT cnobili, pirvelad qarTlSi<br />

975 wels, xolo 3 wlis Semdeg afxazeTSi mefed dasva. am saqmeSi daviTs<br />

energiulad TanamSromlobda qarTlis eris<strong>Tavi</strong> ioane maruSis Ze~. 5<br />

iahia antioqielis cnobiT, zemo iberis kaTalikoss gavlena da ndoba<br />

hqonda bizantiis samefo karze. es iqidan Cans, rom daviT kurapalats<br />

basili II-sTan `qarTvelTa kaTalikosi~ gaugzavnia molaparakebisaTvis, xolo<br />

mefe giorgi I-is dros basili II-sTan sazavo molaparakebisaTvis midian<br />

sasuliero meTaurebi _ kaTalikosi da episkoposebi. 6<br />

daviT mefemo, _ wers iahia antioqieli, _ `qarTvelTa kaTalikosi saxelmwifos<br />

sxva mraval didebulTan erTad mefis karze gagzavna. mefem (basili<br />

II-m) maT titulebi Camouriga, mowyaleba uyo da isini daviTTan dabrundnen~. 7<br />

`saqarTvelos teritoriis aRmosavleT nawilSi ori politikuri erTeuli<br />

Camoyalibda: kaxeTis saqorepiskoposo da hereTis samefo... X saukunis meore<br />

naxevarSi kaxeTi da hereTi gaerTiandnen. es gaerTianeba vrceldeboda aragvidan<br />

mdinare axsumde (axsu mtkvris marjvena Senakadia da erTvis mtkvars daaxloebiT<br />

iq, sadac marjvena mxridan araqsi uerTdeba, q. sabirabadis midamoeb-<br />

Si). kaxeT-hereTi 1010 wlis axlo xanebSi bagrat III-m SeuerTa saqarTvelos~. 8<br />

bagrat III-is saxelmwifo gadaWimuli iyo nikofsiidan mtkvar-araqsis SesarTavamde<br />

aRmosavleTiT, xolo samxreTiT vanis tbamde. marTalia, daviT kurapalatis<br />

sikvdilis Semdeg misi samefos vanistbispira miwebi basili II-m miuerTa<br />

bizantias, magram es miwebi mainc sadavo teritoriebi iyo bizantiasaqarTvelos<br />

Soris, ramac giorgi I-is dros gansakuTrebiT iCina <strong>Tavi</strong>.<br />

`qarTlis cxovrebisa~ da bagrationTa XI saukunis mematianis, sumbat<br />

daviTis Zis Tanaxmad, bagrat III-is samefoSi Sedioda mTliani kavkasia Savi<br />

zRvidan kaspiis zRvamde. bizantiis imperatorebs axladSeqmnili uzarmazari<br />

<strong>qarTuli</strong> saxelmwifosi eSinodaTo, _ wers is.<br />

bagrat III-m `...daipyra yoveli kavkasia TYTmpyrobelobiTa jiqeTiTgan<br />

vidre gurgenadmde. xolo adarbadagani da Sarvani moxarke yo, somxiTsa


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

565<br />

xelmwifebiTa nebierad ganagebda. mefe sparsTa TYs megobrad da erTgul<br />

yo sibrZniTa da ZlierebiTa TYsiTa ufros saxleulTa TYsTasa da berZenT<br />

mefesaca SiSi aqunda amisi yoveladve~. 9<br />

vaxtang gorgaslis msgavsad, bagrat III-m savsebiT gaaerTiana zemo da<br />

qvemo iberia, amitomac is, mematianeTa Tanaxmad, <strong>Tavi</strong>si didebiT, ZaliT da<br />

gonebiT qarTvel mefeTa Soris erTaderTi iyo msgavsi vaxtang gorgaslisa<br />

(igulisxmeba <strong>VI</strong> saukunidan XI saukunemde): `...Semdgomad didisa mefisa<br />

vaxtang gorgaslisa aravin gamoCenil ars sxua msgavsi misi didebiTa da<br />

ZaliTa, da yovliTa gonebiTa...~ 10<br />

quTaisis taZris kurTxevis droso, _ wers mematiane, _ bagrat III-m Sekriba<br />

`yovelni didebulni zemoni da quemoni, mamulisa da samefosa misisa myofnio~. 11<br />

mkvlevar-istorikosebis v. donduasa da g. wulaias Tanaxmad, `qvemo mamulSi~<br />

da `zemo mamulSi~ igulisxmeba cal-calke dasavleTi da aRmosavleTi<br />

saqarTvelo. `dasavleT saqarTvelos (afxazeTis) samefo <strong>Tavi</strong>si<br />

geografiuli pirobebiT warmoadgenda `qvemos~ `zemosTan~ _ aRmosavleT<br />

qarTul qveyanasTan `SefardebiT~. 12<br />

`qvemo~ da `zemo~ iberiis gaerTianebas erTiani `saqarTvelos samefos~<br />

sazRvrebSi, saeklesio kanonebis Tanaxmad, Tan unda mohyoloda `qvemo iberiis~<br />

(anu afxazeTis) sakaTalikososa da `zemo iberiis~ (anu mcxeTis) sakaTalikosos<br />

gaerTianeba saqarTvelos erTian <strong>eklesia</strong>d, radganac ZvelTaganve<br />

arsebula da msoflio krebaTa dadgenili kanonebiT eklesiis sazRvari<br />

Tan unda emTxveodes saxelmwifo-administraciul sazRvars.<br />

marTlac, erTian saqarTvelos samefoSi Seiqmna erTiani saqarTvelos<br />

sapatriarqo. saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebs SigniT arsebuli ori<br />

sakaTalikososagan Seiqmna erTi sapatriarqo. qarTveli eris ori avtokefaluri<br />

eklesiisagan da agreTve Crdilo kavkasiis, kaspiiszRvispireTisa<br />

da somxeTis <strong>qarTuli</strong> marTlmadidebluri eklesiebis gaerTianebis Sedegad<br />

Seiqmna saqarTvelos sapatriarqo. SeqmnisTanave mis pirvel patriarqs<br />

melqisedek I-s `aRmosavleTis patriarqi~ uwodes mis iurisdiqciisqveSa<br />

teritoriis sididis gamo. ase moixseniebs mas tyoba-ierdis warwera. 13<br />

`patriarqis tituli mcxeTis sakaTalikosom mas Semdeg daimkvidra, rac<br />

saqarTvelos <strong>eklesia</strong> gafarTovda da SeiZina berZnuli sapatriarqos garegnuli<br />

niSnebi da, rogorc Cans, es ar iyo ucxo da sapretenzio arc<br />

bizantiis imperatorebisa da patriarqebisaTvis. melqisedek I, romelmac<br />

pirvelma isargebla am wodebiT, bizantiaSi imperatorebis karze: basilTan<br />

(970-1025), konstantinesTan (1025-28) da romanozTan (1028-34) miRebuli da<br />

dafasebuli pirovneba iyo, maTganve melqisedekma miiRo materialuri daxmareba<br />

da Sewirulebani mcxeTis sveticxovlis mSeneblobisaTvis, miiRo<br />

soflebi bizantiis teritoriaze da sxva~. 14<br />

amJamad miCneulia, rom saqarTvelos pirveli kaTalikos-patriarqi gamoCnda<br />

mefe giorgi I-is dros, wyaroTa Tanaxmad, pirveli patriarqi erTiani qarTu-


566 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

li eklesiisa, melqisedek I, iyo bagrat III-is naTesavi da misive gazrdili.<br />

is iyo didebulTa Svili. kaTalikos svimeonis gardacvalebis Semdeg bagrat<br />

III-m melqisedeki dasva saqarTvelos patriarqad. saqarTvelos patriarqad<br />

dadgomisTanave melqisedeki maSinve gaemgzavra konstantinopolSi saimperatoro<br />

karze basili II-sTan, Cans, imisaTvis, rom konstantinopols ecno<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba.<br />

mematiane wers: `mokuda kaTalikozi sYmon da dasua aman mefeman didebulTa<br />

kacTa Svili meyvisi da gazrdili TYsi melqisedek kaTalikozpatriarqad.<br />

xolo ese wmidaA mefeH warvida berZenTa mefisa basilis<br />

winaSe konstantinopoled, raTa Seewios; rameTu iyo didi ese kaTolike<br />

samociqulo <strong>eklesia</strong> sveti-cxoveli, romeli vaxtang gorgasals aReSena...~ 15<br />

am wyaros miTiTebiT, konstantinopolSi molaparakebisaTvis TviT saqarTvelos<br />

pirveli mefe (<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg) bagrat III Cavida. 16 basili II da<br />

bagrat III (an misi warmomadgeneli), cxadia, pirvel rigSi politikursaxelmwifoebriv<br />

sakiTxebze moilaparakebdnen, magram mematiane aRniSnavs,<br />

rom molaparakebis Tema exeboda <strong>qarTuli</strong> eklesiis sakiTxebs. kerZod,<br />

sakiTxi exeboda `kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong> sveticxovels~. <strong>qarTuli</strong><br />

wyaroebis Tanaxmad, `kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong> sveticxoveli~ ewodeboda<br />

ara saeklesio Senobas mcxeTaSi (cxadia, am Senobasac ewodeboda), aramed<br />

ewodeboda saqarTvelos mTlian <strong>eklesia</strong>s, romlis iurisdiqcia vrceldeboda<br />

pontos zRvidan darubandis zRvamde. swored asea gadmocemuli wyaroSi:<br />

`kaTalikosi qarTlisa KelqveiT ara ars patriarqTa da ara ikurTxvian<br />

patriarqTagan, rameTu <strong>Tavi</strong>sufali ars da mociqulTa magieri da mociqulTa<br />

taxtsa zeda mjdomi da patriarqi, <strong>Tavi</strong> yovelTa <strong>eklesia</strong>Ta: _ wmida kaTolike<br />

samociqulo <strong>eklesia</strong> sveticxoveli... da amas samwyso da KelqveiT<br />

qarTli, rani da kaxeTi, ovseTi... pontos zRYdam darubandis zRvamde~. 17<br />

zemoT moyvanilidan Cans, rom `wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong><br />

sveti-cxoveli~ ewodeba erTiani saqarTvelos <strong>eklesia</strong>s, erTian qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s aseve ewodeboda `wmida mcxeTa~, iseve rogorc amJamad erTiani<br />

bulgareTis <strong>eklesia</strong>s ewodeba `sofiis sapatriarqo~, an `sofiis <strong>eklesia</strong>~,<br />

ruseTisas _ `moskovis sapatriarqo~, serbeTisas _ `belgradis~ da a.S.<br />

aseve saqarTvelos <strong>eklesia</strong>s ewodeboda `sveticxovelis samociqulo <strong>eklesia</strong>~<br />

anda ufro xSirad `mcxeTis samociqulo <strong>eklesia</strong>~. xandaxan qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s simartivisaTvis, ubralod, uwodebdnen `mcxeTas~, xolo saeklesio<br />

pirebs da eklesiisaTvis moRvawe, <strong>eklesia</strong>ze damokidebul adamianebs _<br />

`mcxeTis Svilebs~. magaliTad, mematiane `mcxeTas~ uwodebs erTian qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>: `amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa<br />

saqarTvelosaTYs, romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa<br />

viTarca wmidani samociqulo kaTolike <strong>eklesia</strong>ni, sapatriarqoni da iyos<br />

kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana...~ 18


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

567<br />

amitomac, roca mematiane wers bagrat III (an misi warmomadgeneli melqisedeki)<br />

konstantinopolSi gaemgzavra `sveticxovelis kaTolike samociqulo<br />

eklesiis sakiTxebis gadasaWrelado~, gulisxmobs, rom sakiTxi mTlian<br />

saqarTvelos sapatriarqos Seexeboda. 19<br />

im dros samociqulo <strong>eklesia</strong> ewodeboda ara yvela <strong>eklesia</strong>s, aramed<br />

avtokefalur, damoukidebel <strong>eklesia</strong>s. qarTveli saeklesio moRvaweni mudam<br />

amtkicebdnen, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong>a, radganac aq iqadages<br />

andria pirvelwodebulma, svimon kananelma da sxva mociqulebma. da<br />

radganac <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociquloa, aqedan gamomdinare, avtokefaluric<br />

aris. es avtokefalia adreve iyo aRiarebuli sxva eklesiebis mier.<br />

bagrat III bizantiis samefo karze `avtokefalurobis~ dasamtkiceblad<br />

ki ar wavida (es avtokefalia ukve hqonda qarTul <strong>eklesia</strong>s), aramed, raTa<br />

saimperatoro kars eRiarebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis erT administraciul<br />

erTeulad _ sapatriarqod gaerTianeba da eRiarebina pirveli patriarqi<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiisa _ melqisedek I.<br />

bagrat III-m jer `patriarqad dasva~ melqisedek I, xolo Semdeg mimarTa<br />

konstantinopols, eRiarebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba, radganac<br />

aseT didmniSvnelovan movlenas _ axali sapatriarqos daarsebas _<br />

ar SeiZleboda ar mohyoloda saerTaSoriso saeklesio rezonansi, bagratma<br />

izruna, rom rezonansi dadebiTi yofiliyo.<br />

bagrat III bizantiis samefo karze molaparakebas saqarTvelos sapatriarqos<br />

iurisdiqciis farglebis gansazRvrisaTvisac awarmoebda, rac iqidan<br />

Cans, rom am dromde saqarTvelos SavizRvispireTis mcire nawilze jer<br />

kidev SemorCenili iyo konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcia, xolo<br />

X-XI saukuneTa mijnaze konstantinopolis sapatriarqo kargavs <strong>Tavi</strong>s iurisdiqcias<br />

sabolood saqarTvelos SavizRvispireTze (cnobilia, rom SavizRvispireTis<br />

es teritoriebi, romelzedac iurisdiqcia qarTlis sakaTalikosos<br />

hqonda, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi dai pyro da bizantias SeuerTa herakle<br />

keisarma, amitomac aq <strong>Tavi</strong>si iurisdiqcia konstantinopolma ganaxorciela.<br />

<strong>VI</strong>II saukunis Semdeg qvemo iberiis sakaTalikoso ibrunebda am<br />

miwebs <strong>Tavi</strong>s iurisdiqciaSi, magram X saukunisaTvis es procesi dasrulebuli<br />

ar iyo _ bagrat III-is epoqamde).<br />

bagrat III-is papam (dedis mamam), afxazTa mefe giorgim, `aRaSena saydari<br />

Wyondidisa, Seqmna saepiskoposod~, 20 xolo dedis Zmam `leon afxazTa mefem,<br />

`aRaSena <strong>eklesia</strong> moqYsa da Seqmna saydrad saepiskoposod~. 21 TviT bagrat<br />

III-m `aRaSena saydari bediisa, da Seqmna saydrad saepiskoposod, mocvala<br />

mun gudayYisa saepiskoposo~. 22 afxazTa mefeebi dasavleT saqarTvelos zRvispireTSi<br />

aarsebdnen qarTul saepiskoposoebs konstantinopolis berZnuli<br />

saepiskoposoebis nacvlad. magram aseTi Secvla ar SeiZleba momxdariyo<br />

<strong>eklesia</strong>Ta SeTanxmebis gareSe. konstantinopolis nacvlad <strong>qarTuli</strong> ek-


568 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

lesiis iurisdiqciis gavrcelebisas unda arsebuliyo SeTanxmeba am <strong>eklesia</strong>Ta<br />

Soris. winaaRmdeg SemTxvevaSi, <strong>qarTuli</strong> saepiskoposoebis daarseba<br />

konstantinopolis iurisdiqciisqveSa teritoriaze CaiTvleboda <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis mtaceblobad, rasac Sedegad mohyveboda <strong>qarTuli</strong> eklesiis mxriv<br />

saerTaSoriso saeklesio izolacia da misi mwvaleblur <strong>eklesia</strong>d gamocxadeba<br />

(aseTi ram, marTlac, moxda, magram ara bagrat III-is, aramed giorgi Isa<br />

da bagrat IV-is dros. erT-erTi sababi amisi iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

iurisdiqciis qveS somxeTis vrcel teritoriaze arsebuli marTlmadidebeli<br />

eparqiebis Sesvla, romelzedac konstantinopoli acxadebda <strong>Tavi</strong>s<br />

pretenzias).<br />

bagrat III-is dros saimperatoro kars ucvnia, rogorc <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

sapatriarqo Rirseba, aseve misi iurisdiqcia SavizRvispireTSi, amitom amis<br />

Semdeg konstantinopolis sapatriarqos arasodes gauxdia sadavod saqarTvelos<br />

SavizRvispireTi da ar CauTvlia <strong>Tavi</strong>s iurisdiqciisqveSa teritoriad,<br />

ufro metic, konstantinopols saqarTvelos sapatriarqos centris _<br />

sveticxovelis taZris restavraciisaTvis Seuwiravs mdidari monasteri<br />

da 105 sofeli.<br />

unda davaskvnaT, rom saqarTvelos sapatriarqos SeqmnisTanave bizantiis<br />

samefo karze irkvevdnen saqarTvelos sapatriarqos sakiTxs da es sakiTxi<br />

konstantinopolSi dadebiTad gadauWriaT. bizantias rom ar ecno saqarTvelos<br />

eklesiis sapatriarqo Rirseba, sapatriarqos centrs _ sveticxovels<br />

da saqarTvelos patriarq melqisedeks saCuqrad ar gadascemdnen monaster<br />

kestorias, romelsac 105 sofeli hqonda, da sxva Sesawirs. 23<br />

1031-1033 ww. saqarTvelos pirvel kaTalikos-patriarqs melqisedeks dauweria<br />

`moxsenebuli mcxeTis saydrisadmi~ (ix. <strong>qarTuli</strong> istoriuli sabuTebi<br />

IX-XIII ss. 1984 w., gv. 22).<br />

am sabuTidan Cans, rom igi ar miiCnevs Tavs sveticxovlis didebuli<br />

taZris maSeneblad, aramed am taZrisTvis miuSenebia gareTa bWeni, garSemo<br />

Semouvlia (SemouSenebia) `stoani~ da gadauxuravs isini. garda amisa, mas<br />

mTeli taZari Seumkia yovelive saeklesio nivTiTa da samkauliT: `Sevamkev<br />

yovliTave samkaulobiTa, gareTiTa bWiTa da garSemo stoaTa moqmniTa da<br />

zeddaburviTa~ (iqve, gv. 22). melqisedeks rom aeSenebina es taZari, amas<br />

uTuod aRniSnavda, rameTi igi CamoTvlis wignebsa da zogierT wvrilmans,<br />

rac mas am taZrisaTvis Seuwiravs an gaukeTebia. marTalia, amJamad miCneulia,<br />

rom melqisedekis dros TiTqosda sveticxovlis Zveli, mcire taZris<br />

adgilze aSenda axali da didebuli, magram, rogorc aRvniSneT, es melqisedekis<br />

sabuTiT ar dasturdeba. ufro metic, yvela Zveli sabuTi, romelic<br />

exeba mcxeTis taZars, miiCnevs, rom igi aSenebulia vaxtang gorgaslis<br />

mier, mxolod XIX s-is bolosa da XX s-Si Seitanes amaSi eWvi da taZari<br />

melqisedekis aSenebulad miiCnies.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

569<br />

melqisedeks sveticxoveli marTlac rom brwyinvaled<br />

da didis didebulebiT Seumkia `warsamarTleblad<br />

qristianeTa~, kerZod, oqrosa da vercxlis furclebiT<br />

mouWedia taZarSi myofi `sveticxoveli~, anu<br />

saswaulmoqmedi gadaWrili xis adgilze aSenebuli<br />

oTxkuTxa sveti. garda amisa, oqro-vercxliTa da TvalmargalitiT<br />

SeuWedia `sakurTxeveli~, anu saRmrTo trapezi,<br />

kankeli da sameufo karebi sakurTxevlisa aseve<br />

oqro-vercxliT SeuWedia.<br />

ierusalimidan mTels msoflioSi ganawilda im<br />

cxovelmyofeli Zelis nawilebi, romelzec jvars<br />

acves Cveni ufali da macxovari ieso qriste. maTgan<br />

akeTebdnen SedarebiT mcire zomis jvrebs, romelnic<br />

iTvlebodnen udides siwmindeebad. maTi qoneba did<br />

ganZad iTvleboda. melqisedeks sveticxovlisaTvis `Seuqmnia~ aseTi jvrebi,<br />

SeuWedavs isini oqroTi da Tval-margalitiT.<br />

aseve, eklesiis udides ganZad iTvleboda qristesTvis wamebuli da Tavdadebuli<br />

wmidanebis nawilebi. maT didi makurnebeli da saswaulmoqmedi Zala<br />

gaaCndaT. rogorc wesi, romelime wmidanis romelime nawils udidesi ostatobiT<br />

moWedavdnen da <strong>eklesia</strong>Si daasvenebdnen xolme. melqisedeksac sveticxovlisaTvis<br />

`Seuqmnia~ samartvilo, anu wmida nawilebis dasasvenebeli<br />

adgili (mec minaxavs msgavsi samartvilo aTonze iverTa monastris mTavar<br />

<strong>eklesia</strong>Si). melqisedeks `samartvilo~ oqro-vercxliTa da Tval-margalitiT<br />

SeuWedavs, masSi dausvenebia TiTqmis yvela wmidanis nawilebi da zemoaRwerili<br />

`Zeli cxovrebisaA~, e.i. ierusalimidan Camosvenebuli jvris nawili.<br />

rogorc aRiniSna, melqisedek kaTalikos-patriarqi aTeulobiT wlebis ganmavlobaSi<br />

mravaljer Cavida saimperatoro karze konstantinopolSi, sadac<br />

mas didis didebiTa da pativiscemiT iRebdnen basili II bulgarTmmusvreli,<br />

konstantine da romanozi Cuqnidnen mas mraval saeklesio siwmindes. magaliTad,<br />

imperator konstantines misTvis uboZebia `oqros xati~, romelic patriarqma<br />

sveticxovels Seswira. basili II-s oqro-vercxliTa da Tval-margalitiT<br />

Semkuli RvTismSoblis xati, xolo romanoz `berZenTa mefes~ misTvis<br />

oqroqsovili Sesamoseli uboZebia, isinic Seswira sveticxovels. <strong>Tavi</strong>s mxriv,<br />

cxadia, Cveni eklesiis pirvel patriarqs gaerTianebuli saqarTvelos pirveli<br />

mefe bagrat III mraval Sesawirs swiravda, a<strong>Tavi</strong>suflebda qarTul <strong>eklesia</strong>s<br />

gadasaxadebisagan. `movaxsene gamzrdelsa Cemsa bagrat kurapalats da<br />

Seuvalad gamixadnes~ (iqve, gv. 27), _ acxadebs melqisedeki.<br />

aRniSnuli sabuTis Tanaxmad, sveticxovlisaTvis melqisedeks Seuwiravs<br />

mooqrouli da Zvirfasi TvlebiT Semkobili macxovris didi zomis xati,<br />

aseve vercxlis, oqrocurvili macxovris xati, naTlismcemlisa da wm. Tev-


570 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

dores xatebi, oqro-vercxliT SeWedilni, sxva xatebi, sul 55 cali. oqrosagan<br />

damzadebuli barZim-feSxumi Semkobili Tval-margalitiTa da minanqris<br />

xatebiT, oqrosave kovziTa da varskvlaviT (`xuirni~), isinic TvalmargalitiT<br />

Semkulni, oqrosave samweroblebi, anu ripidebi, isinic TvalmargalitiT<br />

Semkulni, oqrosave sacecxlurebi da sasakmevleebi da sxva<br />

mravali nivTi. wignebi: oTxive maxareblis wignebi cal-calke, maT garda, wm.<br />

oTx<strong>Tavi</strong>, sami cali `saTanao~, anu satarebeli `oTx<strong>Tavi</strong> saxarebaA~, TvalmargalitiT<br />

Semkobili. vercxliT `Sekazmuli~ vercxlisave `Rilkiloiani~,<br />

mowameTa wignebi `zamTari da zafxuli~, anu zogSi zafxulis dReebSi<br />

<strong>eklesia</strong>Si moxseniebuli wmidanis cxovreba iqneboda, sxvebSi ki zamTarSi<br />

mosaxsenebelTa cxovreba. isinic vercxliT `Sekazmulni~ da mravali sxva<br />

wigni, sul 25 cali. Seuwiravs agreTve mooqroul-movercxlili `sawigneni~,<br />

e.i. wignebis Casawyobi kolofebi. maT garda, mravali sakelaptre, samRvdelo<br />

da samRvdelmTavro Sesamoseli, sanawile da sxva mravali nivTi. saqarTvelos<br />

sapatriarqos, anu qarTul <strong>eklesia</strong>s mravali sofeli ekuTvnoda saqarTvelos<br />

sxvadasxva kuTxeSi. maT garda, TviTon kaTalikos-patriarqs, <strong>Tavi</strong>s<br />

mxriv, `mougia~ mravali sofeli, romelic Seuwiravs mTavari sapatriarqo<br />

taZrisaTvis, kerZod, rogorc aRvniSneT, misTvis berZenTa mefe basili II-s<br />

uboZebia didi monasteri `kestori~. am monasters ekuTvnoda 105 sofeli,<br />

romelic gadaucia sveticxovlisaTvis. man iyida da aRaSena soflebi saqarTvelos<br />

yvela kuTxeSi _ taoSi, klarjeTSi, SavSeTSi, javaxeTSi, kolaSi, faravans,<br />

Sida qarTlSi, kaxeTSi, hereTSi, kakSi, qvemo qarTlSi, romelnic <strong>eklesia</strong>s<br />

Seswira, sul 155. TbilisSi qarTul <strong>eklesia</strong>s didZali simdidre da<br />

Semosavali hqonda. Tbilisis arabma amira alim melqisedekis TxovniT<br />

<strong>eklesia</strong> gadasaxadebisagan gaa<strong>Tavi</strong>sufla.<br />

melqisedeks augia saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi mravali <strong>eklesia</strong> da<br />

daudgams saeklesio saxli (Sewirul soflebSi). sabuTis aRniSnuli CamonaTvalis<br />

qvemoT miwerilia `qoronikoni iyo sm (e.i. 781+240=1021 w.).<br />

am dros melqisedeki jer kidev mxned yofila, moxucebulobis Jams ki mas<br />

Seumzadebia <strong>Tavi</strong>sTvis saflavi, augia masze sakurTxeveli da daudgenia<br />

saflavze mlocveli mRvdeli, romelic yovelmxriv uzrunveluyvia, raTa<br />

masa da mis Svilebs Taobidan Taobamde elocaT pirveli patriarqis saflavze<br />

misi sulis saoxad. kerZod, amave sabuTidan Cans, rom melqisedeks <strong>Tavi</strong>si<br />

saflavi Seumzadebia sveticxovlis taZris sadiakvneSi. aqve man ufro<br />

adre moawyo zemoaRwerili samartvile. rogorc wesi, taZris nawili, romelsac<br />

amJamad sakurTxeveli ewodeba, sam nawilad ganiyofa. centralur, mTavar<br />

nawilSi mowyobilia wmida trapezi, marjvena nawilSi sadiakvnea, marcxena-<br />

Si _ samkveTlo. sveticxovlis am nawilSi (e.w. samkveTloSi) amJamad mcire<br />

<strong>eklesia</strong>a gamarTuli, marjvenaSi (sadiakvneSi) mouwyvia melqisedeks mcire<br />

<strong>eklesia</strong>, gauTxria <strong>Tavi</strong>sTvis saflavi, zed daudgams `sakurTxeveli~, anu


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

571<br />

samwirvelo trapezi. am sakurTxevelze wirva-locva daavala <strong>Tavi</strong>s gazrdils<br />

mRvdels iovanes, romelsac gasamrjelod, saxsrad da col-Svilis gamosakvebad<br />

saukunod daumkvidra mdidari saeklesio Sesawiri _ 5 glexi<br />

sruli fuZiT, e.i. <strong>Tavi</strong>si saxl-kariT, miwiT, venaxiT, WaliT da wisqviliT, sxva<br />

mamulebic gadasca. amasTan dakavSirebiT anderZSi Cawera: `aravis aqvs<br />

amas zeda xeli Tvinier xucisa, romeli sakurTxevelsa amas Cemsa zeda<br />

Jamsa wiravdes~ (iqve, gv. 28.). <strong>Tavi</strong>si saflavis eklesiisaTvisac melqisedeks<br />

Seuwiravs Sesamoseli, barZim-feSxumi da vercxliT namzadi sxva nivTebi.<br />

melqisedeks <strong>Tavi</strong>s mosaxseneblad aRapi (sulis saoxi wirva-locva zed<br />

mobmuli purobiT) daudgenia 24 ianvars.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis devna 1021-1054 wlebSi<br />

bizantia-saqarTvelos omis dros<br />

bagrat III-is gardacvalebis Semdeg iwyeba omi bizantiis imperiasa da<br />

saqarTvelos Soris. es iyo ara ubralo da epizoduri SebrZolebebi, aramed<br />

didi omi, romelic gagrZelda aTwleulobiT da romelSic uSualod monawileobdnen<br />

bizantiis imperatorebi da saqarTvelos mefeebi. omi daiwyo<br />

basili II-is dros, 1021 wels da mimdinareobda imperatorebis konstantine<br />

<strong>VI</strong>II-is, romanoz III-is, miqael IV-is, miqael V-is, zoiasa da Teodoras da<br />

damTavrda konstantine monomaqosis dros, 1054 wels. imxanad saqarTvelo-<br />

Si mefobdnen giorgi I da bagrat IV. swored bagrat IV-is dros Sewyda<br />

bizantia-saqarTvelos omi da daido samSvidobo zavi.<br />

am oms zogadad aseTi saxe hqonda: imperatorebi basili da konstantine<br />

TviTonve ramdenjerme SemouZRvnen <strong>Tavi</strong>anT mravalricxovan armiebs<br />

saqarTveloSi qarTveli mefeebis dasamarcxeblad. romanozis dros ramdenime<br />

wliT samSvidobo zavi daido bizantia-saqarTvelos Soris, romelic<br />

male dairRva. amis Semdeg bizantia <strong>Tavi</strong>si laSqriT, fuliT da sxva saSualebebiT<br />

exmareboda da mxars uWerda saqarTveloSive arsebul separatistul<br />

Zalebs, saqarTvelosa da qarTveli mefis dasamarcxeblad. bagrat IVis<br />

dros, 1054-1057 wlebSi, samwliani molaparakeba zaviT damTavrda.<br />

bagrat III-is mematiane aRniSnavda, rom bizantiis mezoblad saqarTvelos<br />

didi saxelmwifos warmoqmnam, romelic mTel kavkasias eufleboda, SeaSfo-<br />

Ta bizantiis samefo kari. saqarTvelos mefem, wers is, Savi zRvidan kaspiis<br />

zRvamde, `jiqeTidan vidre gurganamde... dai pyra yoveli kavkasia TviTmpyrobelobiT~,<br />

`mefe sparsTa TYs megobrad da erTgul yo sibrZniTa da ZlierebiTa<br />

TYsiTa~. bizantiis mmarTveli wreebisaTvis saSiSi gamxdara saqarTvelos<br />

gaerTianeba: `berZenTa mefeTaca SiSi aqunda amisi yovladveo~.


572 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

amiT iyo gamowveuli is, rom daviT kurapalatis gardacvalebisTanave,<br />

1001 wels, `gamovida basili, berZenTa mefe, da miscnes mas cixeni aznaurTa<br />

ama daviTisTa da dai pyra basili mefeman mamuli daviT kurapalatisa~. 24<br />

basili am dros Seecada Camoegdo mtroba da SuRli bagrat III-sa da<br />

mamamiss gurgen mefeT-mefes Soris, magram es ver SeZlo. bagrat III-is<br />

gardacvalebis (1014w.) Semdeg saqarTvelos samefos erTianoba ar darRveula,<br />

piriqiT, saqarTvelo kidev ufro Zlierdeboda. amitomac, 1021 wels<br />

basilma axalgazrda giorgi I-is dros wamoiwyo Zalze didi omi saqarTvelos<br />

saxelmwifos winaaRmdeg. oms TviT basili mTavarsardlobda. basili<br />

keisars imedi hqonda, rom mis Setevas saqarTvelos samefo ver gauZlebda<br />

da daiSleboda, rogorc iyo bagrat III-mde. magram qarTveli eri da <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> gverdSi amoudga saxelmwifos. <strong>eklesia</strong> bizantiis mier dapyrobil<br />

kuTxeebSi saTaveSi Caudga samamulo oms dampyrobTa winaaRmdeg.<br />

`yovliTa spiTa saberZneTisaTa da ucxoTesliTa uricxYTa~ 25 SemoWril<br />

basili II-es qarTulma mxedrobam didi winaaRmdegoba gauwia giorgi I-is<br />

meTaurobiT: `egzom gagrZelda maT Soris brZola, romel sivltolad ganemzada<br />

basili mefe~. 26 giorgi mefem ukandaxevis Semdeg gaaZliera <strong>Tavi</strong>si armia,<br />

amitomac basili iZulebuli gaxda daetovebina saqarTvelos sazRvrebi da<br />

trapizonis maxloblad daezamTrebina. meore wels is kvlav SemoiWra<br />

saqarTveloSi. giorgi I-ma Seutia mters da gaaqcia: `iwyes brZolad da<br />

aotes zogi basilis laSqrisa~. 27 damarcxebiT gaognebulma imperatorma<br />

moiTxova: `..Zeli cxovrebisa mandiliTa wmidiTa, da dasca igi qveyanasa<br />

zeda da Tqua esreT, viTarmed: `ukeTu mimec me KelTa mtersaTa, arRara<br />

Tayuanis-gce ukunisamde~ da viTar ese yo da Tqua, myis masve Jamsa iZlivnes<br />

da meot iqmnes spani giorgisani~. 28<br />

basili II mzad yofila RmerTi daegmo, Tu omSi qarTvelebi gaimarjvebdnen.<br />

mematianis zemomoyvanili azriT, romelic gamoxatavs imdroindel sazogadoebriv<br />

azrs, qarTveli mefisa da armiis damarcxeba da bizantielTa<br />

gamarjveba RvTis nebiT momxdara. imdroindeli SexedulebiT, bizantia da<br />

misi imperatorebi iyvnen burjni msoflio qristianobisa. imperatorebs<br />

Tayvans scemdnen, rogorc RvTis nebis aRmsrulebelT. albaT, amiT iyo<br />

gamowveuli is, rom bizantielTa mxareze gadavida <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />

erTi nawili dapyrobil samxreT saqarTveloSi: `...mieqces erni, sofelni<br />

ugunur-ususurni cnobiTa da gonebiTa...~ 29 aseT dros, roca qristianul<br />

sarwmunoebas qarTveli eris mteri iyenebda qristiani qarTveli eris<br />

dasapyrobad, <strong>qarTuli</strong> sapatriarqo da samRvdeloeba saTaveSi udgeba samamulo<br />

oms bizantielTa winaaRmdeg dapyrobil samxreT saqarTveloSi.<br />

samRvdeloeba `viTarca erTgulni da WeSmaritni martYlni, saRmrToni Tav-<br />

Ta TYsTa sikudilad ganswirvides, da KorcielTa ufalTaTYs TavTa TYsTa<br />

ganswirvides da sisxlTa dasTxevdes...~ 30 qarTvel samRvdeloebas bizanti-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

573<br />

asTan omSi qarTveli `wvrili eri~ rom ar gamoefxizlebina, mteri gamoiyenebda<br />

maT gulubryvilobas, `cnobiT ugunur-ususurobas~ da maT gulwrfel<br />

qristianobas <strong>Tavi</strong>s sasargeblod. qarTveli samRvdeloeba, <strong>eklesia</strong> da<br />

sapatriarqo `uqristianes~ bizantiis imperiasTan saqarTvelos brZolis<br />

Jams dadga <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos mxareze. <strong>qarTuli</strong> eklesiis aqtiurma<br />

poziciam am omSi gamoiwvia bizantiis samefo karisa da konstantinopolis<br />

sapatriaqros risxva <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT. bizantiis <strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis winaaRmdeg ganewyo. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> mwvalebelTa aramarTlmadideblur<br />

<strong>eklesia</strong>d gamocxadda. daiwyo <strong>qarTuli</strong> monastrebisa da qarTveli<br />

berebis devna imperiaSi.<br />

33-wliani omi bizantiasa da saqarTvelos Soris iyo omi or qristianul<br />

saxelmwifos Soris, amitomac am or qveyanas Soris mSvidobisa da zavisaTvis<br />

iRvwian saeklesio pirebi. kaTalikos-patriarqi melqisedeki, wyaro-<br />

Ta Tanaxmad, xSirad Cadioda konstantinopolSi. am dros xSirad mimodiodnen<br />

saeklesio pirebi bizantiasa da saqarTvelos Soris, mSvidobisa<br />

da SewevnisaTvis. amis Sesaxeb moRweulia aTonis mTawmidis devnili qarTveli<br />

berebis mier dawerili cnoba: `...arca Tu egebis, ravdenni Ruawlni moiTminnes,<br />

yovelTave TiToeulad aRricxuvaA: mimoslvaA Cueni zRYT da KmeliT<br />

da afxazeTs da qarTls savedrebelTa wignTaTYs berZenTa mefeTa winaSe,<br />

da ravdengzis moviRiT wigni TYTmpyrobelTaA da CamovidiT, da kualad<br />

ginebiTa da SeuracxebiTa wargudevnnian usagzloni da uKamurni Jamsa<br />

RelvaTatexisa da zamTrisasa esreT anu TxoviT aRvidiT kualad sameufod<br />

anu RmrTis-moyuareTa kacTa wyalobiTa da kualad SevstirodiT da vesamarTlebodiT<br />

mefeTa~. 31<br />

am cnobiT, qarTvel berebs imdenjer umogzavriaT am omis dros bizantiasa<br />

da saqarTvelos Soris, rom amis aRricxva SeuZlebeli yofila. maTi<br />

mgzavrobis mizani iyo mieRoT <strong>Tavi</strong>si mdgomareobis SemsubuqebisaTvis `savedrebeli<br />

wignebi~ saqarTvelos TviTmpyrobel mefeTagan da CaetanaT es<br />

wignebi `berZenTa mefeTa winaSe~. orive SemTxvevaSi mefeebi naxsenebi arian<br />

mravlobiT ricxvSi, ase rom, berebi konstantinopolsa da saqarTvelos<br />

Soris sxvadasxva imperatorebis dros mogzaurobdnen. saqarTvelos mefis<br />

mier gagzavnil wigns konstantinopolSi araviTar yuradRebas ar aqcevdnen,<br />

piriqiT, berebs ginebiTa da SeuracxyofiT abrunebdnen, isini ki usagzlod,<br />

fexSiSvelni, mkacr zamTarSi kvlav Camodiodnen saqarTveloSi da<br />

`kualav SevstirodiT da vesamarTlebodiT mefeTa~.<br />

iverTa monasteri daarsda 980-983 wlebSi basili II-is mniSvnelovani<br />

SesawiriTa da daxmarebiT. basili II am dros kargad iyo ganwyobili<br />

qarTvelebis mimarT, radganac qarTvelebma mas taxti SeunarCunes barda<br />

skliarosis ajanyebis dros (976-979). skliarosis damarcxebis meore welsve<br />

iwyeba iveronis mSenebloba: `mefe basilis, romanozis Zis mefuri wyalobiT,


574 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ioanem aRmarTa sakuTari lavra, romelsac Zvelad klimentioss eZaxdnen,<br />

mogvianebiT ki ivironi ewoda~. 32<br />

basili II barda fokas ajanyebis (987-989) damarcxebis Semdeg qarTvelebis<br />

mimarT ukve aRar iyo kargad ganwyobili ajanyebaSi maTi monawileobis<br />

gamo. es male daetyo iberTa monasters. 1008 wels, gurgen mefeT-mefis<br />

gardacvalebis Semdeg taos qarTvelTa samefo SeierTa bagrat III-m, ramac<br />

bizantiis ukmayofileba gamoiwvia. maleve, 1012 wlidan iverTa monasterSi<br />

daiwyo areuloba _ `sulmokleoba da sigrile~, rasac, Cans, konstantinopoli<br />

aqezebda. 1021 wlis omis dawyebis Semdeg, 1025 wlidan imperator<br />

konstantines dros iverTa monasterSi namdvili amboxeba dawyebula. iveronis<br />

monastris maSindeli mdgomareoba sarkesaviT asaxavda bizantia-saqarTvelos<br />

urTierTdamokidebulebas. magaliTad, bizantia-saqarTvelos zavis dros,<br />

1030-ian wlebSi, imperatori romanozi kargad ganewyo iveronis winamZRvar<br />

giorgi I-is mimarT, magram zavis darRvevisTanave monastris berebi `Relvasa<br />

da mimotacebaSi~ `Cacvivdnen~.<br />

omis dros bizantiaSi ara marto <strong>qarTuli</strong> monastrebi da saeklesio<br />

pirebi idevnebodnen, aramed saero pirebic _ saqarTvelos moqalaqeebic _<br />

saqarTvelos moqalaqes `qveynis Cuenis eris kaci~ erqva. 33 es iqidanac Cans,<br />

rom grigol bakurianis Zesac ki, romelic erovnebiT qarTveli iyo, magram<br />

saqarTvelos moqalaqe ar yofila, aramed imperiis mTavarsardali iyo,<br />

mZafrad ganucdia qarTveli moqalaqeebisa da berebis devniT gamowveuli<br />

tanjva. is wers: `berZenni... arian bunebiT mZlavrni da angaharni da xelovanni,<br />

meSinis, Tu nuTu savnebeli da dasaklebeli raime SeamTxvion monastersa...<br />

romeli ese mravalgzis gvixilavs maTgan qmnilad Cuenisa naTesavisa<br />

umankoebisagan da gulmartiobisagan~. 34<br />

qarTveli berebi antioqiaSic idevnebodnen.<br />

saqarTvelos kaTalikos-patriarqi melqisedek I saeklesio sakiTxebis<br />

gadasaWrelad mravaljer Sexvedria imperatorebs, basils, konstantines,<br />

romanozs. bizantiasTan omis dros saeWvod gamoacxades qarTveli eris<br />

marTlmadidebloba, <strong>qarTuli</strong> avtokefaluri eklesiis <strong>Tavi</strong>danve arsebuli<br />

mravali ufleba, amitomac, SeuZlebelia, <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauri mravaljer<br />

ar Casuliyo konstantinopolSi saeklesio sakiTxebisaTvis, ris Sesaxebac<br />

mogviTxrobs `qarTlis cxovrebis~ Teimuraziseuli nusxa. melqisedeki<br />

iyo meTauri uzarmazari avtokefaluri eklesiisa, romlis iurisdiqcia<br />

vrceldeboda Savsa da kaspiis zRvebs Soris, amitomac araferia gasakviri<br />

imaSi, rom bizantiis imperatorebi angariSs uwevdnen amas da saCuqrad<br />

Sesawiris saxiT melqisedeks aZlevdnen xatebs, jvrebsa da saeklesio nivTebs.<br />

Tanamedrove terminologiiT rom gamovxatoT, bizantia-saqarTvelos omis<br />

dros am ori qveynis eklesiebi aqtiur ideologiur brZolas eweodnen.<br />

bizantiuri ideologia qarTveli erisa da eklesiis mimarT agresiuli iyo.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

575<br />

maTi propagandistuli manqana avrcelebda sicrues qarTvelebis aramarTlmadideblobisa,<br />

eklesiis arakanonierebis Sesaxeb. Sesabamisad, <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis ideologia iyo TavdacviTi. is amtkicebda, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

mudam marTlmadidebluri iyo, im drosac ki, roca bizantiuri <strong>eklesia</strong><br />

mwvalebluri iyo, magaliTad, xatmebrZolobis dros. aseve <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

mudam <strong>Tavi</strong>sufali da avtokefaluri iyo, radganac mociqulTa mier iqna<br />

daarsebulio. 35<br />

bizantias ganzraxuli hqonda, samagaliTod daesaja <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

omSi dakavebuli antibizantiuri poziciisaTvis. amisaTvis saWiro iyo moe-<br />

ZiaT raime saeklesio-dogmatikur-kanonikuri sababi. sababad gamoiyenes is,<br />

rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong> gamoacxada sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d, rac<br />

ewinaaRmdegeboda pentarxiis bizantiur `kanonikur~ Teorias (msoflioSi<br />

mxolod xuTi sapatriarqos arseboba), amitomac aramarTlmadideblurad<br />

gamoacxades <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> da eWvi Seitanes mis avtokefaliaSic ki.<br />

bizantielebma <strong>qarTuli</strong> eklesiis marTlmadideblobaSi eWvis misatan<br />

sababad gamoiyenes <strong>qarTuli</strong> da somxuri eklesiebis cnobili saeklesio<br />

kavSiri <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi. <strong>Tavi</strong>s droze, <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSi, qarTvelsomex-albanelTa<br />

erTmaneTisagan damoukidebelma avtokefalurma sakaTalikosoebma<br />

dvinis gaerTianebul saeklesio krebaze 506 wels dagmes nestorianoba<br />

da miiRes `henotikoni~. imperatorebis, zenonisa da anastasis dros<br />

arsebuli bizantiuri Teoria `henotikoni~ icavda imperiis eklesiis er-<br />

Tianobas imiT, rom aerTianebda monofizitebsa da qalkedonitebs. es Teoria<br />

aRiares qarTulma da somxurma eklesiebmac da safuZvlad daedo maT<br />

religiur-sarwmunoebriv erTobas. 518 wlis Semdeg, rac bizantiam dagmo<br />

henotikoni, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c cdilobda daegmo igi, magram am dros, <strong>VI</strong><br />

<strong>saukuneSi</strong>, saqarTvelo dapyrobili iyo sparsTa mier, sparseTi ki mxars<br />

uWerda da aZlierebda yovelgvar antibizantiur mrwamss _ am SemTxvevaSi<br />

monofizitobas, romelic am <strong>saukuneSi</strong> TandaTan somxuri eklesiis erovnul<br />

sarwmunoebad gadaiqca. somexi ierarqebi mudamJam ukiJinebdnen qarTvel<br />

ierarqebs, romelTac qalkedonuri pozicia eWiraT, rom qarTvelTa winaprebma<br />

somxebTan erTad dagmes qalkedonitoba da miiRes saerTo sarwmunoeba,<br />

isini gulisxmobdnen henotikons, amitomac qarTvelTa mier qalkedonitobis<br />

aRiareba TiTqosda iyo `mamaTa sarwmunoebis Ralati~. 36<br />

jer sparseTi, xolo Semdeg araboba sastikad devnida qarTul qalkedonitur<br />

<strong>eklesia</strong>s, amis mizezi iyo is, rom es qveynebi mudam eomebodnen<br />

bizantiis imperias da amitomac am imperiaSi arsebuli saeklesio ideologia<br />

_ qalkedonitoba miuRebeli iyo rogorc sparseTis, ise arabobisaTvis.<br />

orive es qveyana xels uwyobda da aZlierebda monofizitobas _ antiqalkedonitur<br />

mrwamss. rogorc sparseTi, ise araboba yovelmxriv xels uwyobda<br />

da xelovnurad aZlierebda somxuri monofizituri eklesiis gavlenas


576 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

albaneTsa da qarTlSi. 37 mose kalankatuelis Tanaxmad, arabebma sastikad<br />

dasajes albanuri <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>si qalkedonituri mrwamsisaTvis da dauqvemdebares<br />

is somxur <strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong> saukunis miwuruls, 38 amis gamo albane-<br />

Tis vrcel qveyanaSi saeklesio ena iyo ara albanuri, aramed somxuri.<br />

albaneTis uZvelesi samociqulo avtokefaluri <strong>eklesia</strong> dampyrobelma sparsarabebma<br />

somxuri eklesiis nawilad aqcies. albanur enaze arsebuli wmida<br />

werili aRar gamoiyeneboda albaneli xalxisaTvis, is somxurenovanma saeklesio<br />

literaturam Secvala. albanuri anbanis magier albanel xalxs<br />

somxuri anbanis gamoyeneba daaZales rogorc sparselebma, ise arabebma.<br />

kavkasiis erT-erTi yvelaze mravalricxovani xalxi somxurenovani gaxda<br />

saeklesio TvalsazrisiT.<br />

saqarTvelos did nawilze, gansakuTrebiT ki dasavleT saqarTveloze,<br />

agreTve aRmosavleT saqarTvelos mtkvris CrdiloeTiT moqceul nawilze<br />

sparseTi da araboba <strong>Tavi</strong>s gavlenas naklebad avrcelebda, samxreT<br />

saqarTveloze ki, mtris mier dapyrobil mesxeTsa da qvemo qarTlSi, somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s yovelgvari neba mieca <strong>Tavi</strong>si gavlenis gavrcelebisa. arabobis<br />

Sesustebamde es mxareebi somxuri eklesiis gavlenis qveS iyo, ramac<br />

<strong>Tavi</strong>si kvali daaCnia qarTul qristianobas _ qarTveli mosaxleobis aramcire<br />

nawili somxurma <strong>eklesia</strong>m <strong>Tavi</strong>s mrevlad aqcia. qarTvel monofizitebs,<br />

anu `sarwmunoebiT somxebs~ moixseniebs grigol bakuriani: `vinaAca<br />

menebos, naTesavTa CemTa da msaxurTa CemTa, daRacaTu somexni iyvnen sarwmunoebiTa~.<br />

39 monofiziti qarTvelebi, anu `sarwmunoebiT somxebi~ X saukunis<br />

bolosa da XI saukunis dasawyisSi `inaTlebodnen~ kidec, magram maTi<br />

raodenoba mainc aramciredi iyo. magaliTad, `movida gvirpeli... da moinaTla,<br />

rameTu somexi iyo~. 40<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> XI saukunis dasawyisSi mwvaleblur <strong>eklesia</strong>d iTvleboda<br />

bizantiaSi, xolo qarTul <strong>eklesia</strong>s am droisaTvis jer kidev Rrmad etyoboda<br />

somxuri eklesiis gavlenis kvali, swored es gamoiyenes bizantielma ideologebma<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis marTlmadideblobaSi eWvis Sesatanad.<br />

amis Sesaxeb qarTveli beri werda kidec: `...queyanaA Cueni Sors iyo<br />

queyanisagan saberZneTisa da viTarca Teslni ara wmidani Soris Cuensa<br />

daTesul iyvnes borotni igi Teslni somexTani _ gularZnilni da manqanani<br />

da amis mier friad guevneboda~. 41<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s, arsen safarelis Tanaxmad, jer kidev 551 wels (somxuri<br />

welTaRricxvis pirvel wels) mowveuli krebis Semdeg gauwyvetia somxur<br />

<strong>eklesia</strong>sTan kavSiri, Semdgom 607 wels, kirionis dros, kvlav saWiro<br />

gaxda msgavsi qmedeba, magram sparseTis mefe xosros mier 614 wels ierusalimis<br />

aRebis Semdeg sparseTma `somxuri sarwmunoeba~ sparseTis imperiaSi<br />

mcxovrebi qristianebisaTvis savaldebulo sarwmunoebad gamoacxada.<br />

amis gamo, sparsTagan dapyrobil aRmosavleT saqarTveloSi somxeTis gav-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

577<br />

lena kvlavindeburad grZeldeboda. 632 wels ki bizantiis imperatorma<br />

herakle keisarma `unia~ Sekra somxur <strong>eklesia</strong>sTan, ramac monoTelitobis<br />

aRorZinebas Seuwyo xeli bizantiis imperiaSi. somxuri <strong>eklesia</strong> bizantiuri<br />

`monoTelitobis~ erT-erTi burji gaxda, ramac saSualeba misca mas, kvlavindeburi<br />

gavlena hqonoda amierkavkasiaze. somxuri <strong>eklesia</strong>, rogorc<br />

<strong>Tavi</strong>s antiqalkedonitobas, ise `monoTelitobis~ magvar sarwmunoebas <strong>Tavi</strong>s<br />

sasargeblod iyenebda.<br />

mxolod 726 wels mowveuli krebis Semdeg, rac somxurma <strong>eklesia</strong>m sabolood<br />

dagmo qalkedonitoba da aSkarad aRiara monofizitoba, qarTulma<br />

<strong>eklesia</strong>m yovelgvari kavSiri gawyvita masTan. magram Zvel kavSirs ukvalod<br />

ar Cauvlia. `wrfeli da umanko~ 42 qarTveli xalxisaTvis somexi saeklesio<br />

moRvaweni gamxdaran avtoritetuli pirebi da `...igini reca mizeziTa wesierebisaATa,<br />

reca cdunebad guazmnobdes...~ 43 e.i. avtori amtkicebs, rom somexi<br />

saeklesio moRvaweebi xan gangeb acdendnen, abrkolebdnen qarTvelebs, xan<br />

kidev saeklesio wesebis sisworis momizezebiT nergavdnen araswor wesebs.<br />

garda amisa, somxuri enidan Targmnili saeklesio wignebic yofila qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>Si, rac sxva SecdomaTa wyaro xdeboda. mTliani winadadeba aseTia:<br />

`...daRacaTu pirveliTganve guqondes werilnica da sarwmunoebaA WeSmariti<br />

da marTali, garna queyanaA Cueni Sors iyo queyanisgan saberZneTisa da<br />

viTarca Teslni arawmidani Soris Cuensa daTesul iyvnes borotni igi<br />

Teslni somexTani, gularZnilni da manqanani, da amis mier friad guevneboda,<br />

rameTu naTesavi Cueni wrfeli iyo da umankoA. xolo igini reca mizeziTa<br />

wesierebisaATa reca cdunebiTa guazmnodes da romelnime wignnica<br />

guqondes maTgan Targmnilni~. 44<br />

IV-V saukuneebis `pirvelTagan Targmnili wmida werili~ <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />

`wesierebis~ momizezebiT somxuri redaqciebis mixedviT yofila redaqtirebuli,<br />

anda xelaxla Targmnili; amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong> bizantiam<br />

gangaSi atexa.<br />

aqamde arc erT qarTvels odnavi eWvic ki ar Sehqonda <strong>Tavi</strong>s marTlmadideblobaSi.<br />

qarTveloba gaocebuli darCa bizantielTa SemoteviT, radganac,<br />

misi azriT, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> mudam marTlmadidebluri iyo, maSinac ki,<br />

roca bizantiaSi mwvalebloba batonobda. xolo somxuri enidan wignebis<br />

Targmna-redaqtirebas xsnidnen qarTvelebis ubiwoba-umankoebiT da mimndoblobiT.<br />

amiT isargebles somexma monofizitebma da zogierTi mcire<br />

cduneba Semoitanes CvenSi, risi aRmofxvrac mainc SeiZlebao.<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>Si Semotanili somxuri `RvarZlisagan srulad ganwmedis~<br />

didi saqme, mematianis Tanaxmad, iTava eqvTime mTawmidelma. es saqme ki<br />

daasrula giorgi mTawmidelma. `RvarZli~ srulebiT `ganiwminda~ ramdenime<br />

aTeul weliwadSi. sinamdvileSi araviTari `RvarZliT~ ar yofila<br />

Sebilwuli <strong>qarTuli</strong> marTlmadidebluri <strong>eklesia</strong>. berZnebma RvarZlad mi-


578 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

iCnies zogierTi wmida wignis Targmna-redaqtireba somxuri enidan, am azrs<br />

ver daveTanxmebiT. ar SeiZleba aramarTlmadideblurad CaiTvalos <strong>eklesia</strong><br />

im mizeziT, rom is saeklesio saWiroebisaTvis wignebs somxuri enidan<br />

Targmnida.<br />

mematiane wers: `amaT eseviTarTa mizezTaTYs moxedna mowyalebaman Rmr-<br />

Tisaman naTesavsa Cuensa da aRgYdgina axali oqropiri wmidaA mamaA Cueni<br />

efTYme, da viTarca meaTcameteman mociqulman queyanaA Cueni amaT zemoKsenebulTa<br />

RuarZlTagan sruliad ganwmida mravlad TargmanebiTa wmidaTa<br />

werilTaATa...~ 45<br />

eqvTime mTawmidelma didi raodenobiT wigni Targmna 1012 wlidan 1028<br />

wlamde. TargmnasTan erTad igi iRebda ukve arsebul teqsts da udarebda<br />

maT berZnul redaqcias. im SemTxvevaSi, Tu Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmani emTxveoda<br />

berZnuls, eqvTime ucvlelad tovebda Zvel teqsts, Tu mcired sxvaobda,<br />

asworebda mas berZnulis mixedviT da Tu gansxvaveba didi iyo, eqvTime ukve<br />

namdvilad iwyebda Targmnas.<br />

berZnulis mixedviT Zveli <strong>qarTuli</strong> teqstebis redaqtireba, anu `Targmna~,<br />

rogorc maSin uwodebdnen, jer kidev <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> daiwyo sabawmidis<br />

lavraSi. miuxedavad intensiuri muSaobisa, Zvel teqstebSi somxuridan<br />

naTargmnobisa da redaqtirebis kvali ver aRmofxvres, Tumca es arc iyo<br />

saboloo mizani. axali redaqtirebis mizani iyo ara Zveli Targmanebis<br />

lingvistur-filologiuri kvleva, aramed arsebuli teqstis gamarTva berZnuli<br />

redaqciebis msgavsad. Semdgom ki, XI <strong>saukuneSi</strong>, <strong>qarTuli</strong> Targmanebi didi<br />

sizustiT dauaxloves berZnuls. miuxedavad amisa, rogorc qarTvelTa, ise<br />

berZenTa Soris yofilan _ `mabralobelni~ da `mayvedrebelni~, romlebic<br />

swunobdnen qarTul Targmanebs im mxriv, rom isini ar mihyvebodnen im dros<br />

gavrcelebul berZnul redaqciebs: `...mecnierni berZnulisani mabralobel<br />

gueqmnebodes gamouZieblad dawerisaTvis sityuaAsa~. 46 aq igulisxmebian<br />

berZnuli enis mcodne qarTvelebi, magram yofilan agreTve <strong>qarTuli</strong>s mcodne<br />

berZnebi _ `mayvedrebelni~ _ `...amas guayuedrebdes berZennio~. magaliTad,<br />

ori sxvadasxva sityva grigol RvTismetyvelisa, romelic eqvTime mTawmidels,<br />

<strong>Tavi</strong>s dros, albaT, cal-calke uTargmnia, viRacas mere SeuerTebia _<br />

meqanikurad gadaubams. es berZnebs SeuniSnavT da qarTvelebi gaukicxavT<br />

aseTi aRrevisaTvis.<br />

`mabraloblebisa~ da `mayvedreblebis~ gamravleba XI saukunis dasawyis-<br />

Si gamoiwvia bizantia-saqarTvelos omma.<br />

aRsaniSnavia, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, miuxedavad imisa, rom is qalkedonitobis<br />

uerTgulesi damcveli iyo, mainc gansxvavdeboda bizantiur-berZnuli<br />

eklesiisagan <strong>Tavi</strong>si nacionaluri qristianuli kulturiT. mas Semdeg, rac<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m kavSiri gawyvita somxur <strong>eklesia</strong>sTan, `...romelTanac<br />

mas akavSirebda erTi da igive saeklesio wesebi, zne-Cveulebebi da tradicie-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

579<br />

bi~, 47 qarTvel ers miuCnevia, rom denacionalizaciis saSineli katastrofisagan<br />

<strong>Tavi</strong>s daRwevis gza aris `...sakuTari eklesiis frTeTa qveSe nacionalur-qristianuli<br />

kulturis gaRviveba~. 48 amas Sedegad mohyolia <strong>VI</strong>II-X<br />

saukuneebSi originaluri saeklesio wesebis mZlavri zrda-ganviTareba.<br />

SemuSavebula nacionaluri agiografia, `dawesebul iqna wmida <strong>qarTuli</strong><br />

dResaswaulebi erovnuli wmidanebisa~. 49<br />

qarTvelebs bizantiaSi damkvidrebuli msoflio saeklesio dResaswaulebisaTvis<br />

`<strong>Tavi</strong>si erovnuli suli Cauberia, ris gamoc Semdgomi drois (XI<br />

saukunidan) mwerlebs, romelTac maTi warmoSoba ukve naTlad aRar gaegebodaT,<br />

qarTul dResaswaulebad mounaTlavT. aseTia magaliTad, jvaris<br />

dResaswauli aRdgomis meore dRes... dResaswauli wmida giorgisa 10 noembers...<br />

satfureba ierusalimis taZrisa 13 seqtembers~. 50<br />

swored am mxriv <strong>qarTuli</strong> liturgikuli kalendari gansxvavdeboda berZnulisagan.<br />

arsebobda berZnulisagan gansxvavebuli welTaRricxvis <strong>qarTuli</strong><br />

sistema da <strong>qarTuli</strong> `wesi da gangeba saxarebis sakiTxavebisa~, `magram<br />

yvelaze meti <strong>Tavi</strong>sebureba da `qarTveloba~ Cvens winaprebs am xanaSi<br />

liturgikul mwerlobaSi gamouCeniaT... SeuTxzavT sakuTari <strong>qarTuli</strong> oktioxosi,<br />

iadgari, marxuani da zatiki. am araCveulebrivs, istoriaSi erTaderT<br />

magaliTs gansakuTrebiT <strong>Tavi</strong> uCenia X <strong>saukuneSi</strong>...~ 51<br />

swored <strong>qarTuli</strong> eklesiis nacionalur-qristianulma xasiaTma misca sababi<br />

berZnebs mwvaleblebad moenaTlaT qarTvelebi, radgan <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

liturgika gansxvavebuli yofila berZnulisagan. `qarTvelebi dadgomian<br />

RvTismsaxurebis sruli gaerovnulebis gzas, ara marto enis mxriv,<br />

aramed SinaarsiTac, magram Semdegma periodma es mimarTuleba Seayena~. 52<br />

<strong>qarTuli</strong> RvTismsaxurebis srul gaerovnebas XI saukunis pirvel naxevarSi<br />

win aRudga bizantiis <strong>eklesia</strong>, romelmac erovnuli niSan-Tvisebebi<br />

mwvaleblobad CauTvala qarTul <strong>eklesia</strong>s da monofizitur somxur <strong>eklesia</strong>sTan<br />

Zveli kavSiris damadasturebel sabuTad miiCnia. <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

marTlmadideblobis damtkicebas <strong>Tavi</strong>si Sroma Sealies <strong>VI</strong>II-XI saukunis<br />

moRvaweebma. isini `...berZnulis mixedviT asworeben Zvel Targmanebs, romelnic<br />

somxuri enidan momdinareobdnen. aseTi Sedareba-Sesworebis gziT warmoiSva<br />

`axali Targmani~... 53<br />

imisaTvis, raTa moespoT berZnebisaTvis qarTvelTa mwvaleblebad gamocxadebis<br />

sababi, eqvTime, giorgi mTawmidelebi da maTi skola Semdegi saxis<br />

samuSaos asrulebda: `...bibliis manamde arsebul qarTul Targmanebs maqsimalurad<br />

uaxloeben berZnul wyaros, rom `biwi rame~ ar daswamon maT. sul<br />

raRac naxevari saukunis ganmavlobaSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma<br />

Targmanma samjer ganicada safuZvliani gadamuSaveba... aseT muSaobas <strong>Tavi</strong>dan<br />

mxolod wminda literaturuli interesebi ki ar gansazRvravda, aramed<br />

ufro mwvave politikur-kulturuli garemoc... es iyo iZulebiTi RonisZieba


580 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>qarTuli</strong> kulturis kerebis TviTmyofobis SesanarCuneblad didmpyrobeluri<br />

berZnebis momZlavrebis Jams... V-XI saukuneebSi qarTul enaSi ar<br />

momxdara iseTi didi masStabis cvlileba, rom amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong><br />

aucilebeli yofiliyo Zvel qarTul TargmanTa redaqciuli gadamuSaveba<br />

da enobrivi modernizacia... mizani iyo ara Zveli teqstebis enobrivi modernizacia,<br />

aramed maqsimaluri daaxloeba berZnul wyarosTan~. 54<br />

aRmoCnda, rom giorgi mTawmideli aris bibliuri wignebis ara mTargmneli,<br />

am sityvis dRevandeli mniSvnelobiT, aramed redaqtori _ `giorgi rom<br />

bibliur wignebs xelaxla ar Targmnis, es faqtia, romelsac mxolod danaxva<br />

unda da ara mtkiceba... giorgis redaqciuli kalami arsebiTad Seexo<br />

Zveli redaqciis ara gramatikul, aramed Sinaarsobriv-stilistur mxares~. 55<br />

`giorgis redaqtoruli muSaobis mizania, rom Zveli <strong>qarTuli</strong> redaqciis teqsti<br />

ufro dauaxlovos berZnul wyaros~... `...efrem mcire ki giorgis naredaqciev<br />

qarTul Targmans kidev ufro aaxloebs berZnul wyarosTan ara<br />

marto Sinaarsis, aramed struqturis, stilis TvalsazrisiTac. ...raTa <strong>qarTuli</strong><br />

Targmani maqsimalurad Seesityvebodes berZnul wyaros azrobrivadac da<br />

enobrivadac... magram es xdeba... <strong>qarTuli</strong> enis bunebis sawinaaRmdegod~. 56<br />

aseT ukiduresobamde qarTveli mTargmnel-redaqtorebis miyvana gamoiwvia<br />

`mabralobelTa~ da `mayvedrebelTa~ ciliswamebam, TiTqosda qarTul<br />

Targmanebs raRac monofizituri `biwi~ gaaCnda.<br />

qarTvelma mTargmnel-redaqtorebma mospes <strong>qarTuli</strong> eklesiis mwvalebelTa<br />

<strong>eklesia</strong>d gamocxadebis sababi da amiT udidesi saqme Seasrules<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis ZvelTaganve arsebuli avtokefaliisa (<strong>Tavi</strong>sTavadobisa)<br />

da saqarTvelos sapatriarqos aRiarebis saqmeSi.<br />

aRsaniSnavia, rom miuxedavad <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri eklesiebis Zlierebisa,<br />

X-XI saukuneebSi qarTveli monofizitebi arsebobdnen ara marto qveynis<br />

samxreT nawilSi, aramed maT samefo karzec ki maRali Tanamdebobebi ekavaT.<br />

magaliTad, bagrat III-is mwignobarTuxucesi eqvTime (efTvime) erovnebiT<br />

qarTveli, magram sarwmunoebiT `somexia~. es mematianes miaCnia erovnul<br />

Ralatad, `Sinagamcemobad~. is efTvimes Sesaxeb wers: `igica Tana-ziari iyo<br />

borotis mis wvalebisa maTisa da Sina-ganmcemi sarwmunoebisa Cuenisa~,<br />

Rrtilas saeklesio krebaze qalkedonitTa da monofizitTa kamaTisas es<br />

`Sinagamcemi~ miemxro somex monofizit somexT-moZRvars sosTens. 57<br />

dinara dedoflamde aRmosavleT saqarTveloSi, hereTSi, mosaxleobis<br />

erTi nawili monofizituri yofila, magram qarTveli monofizitebis ricxvi<br />

qveyanaSi X s-is bolosa da XI s-is dasawyisisaTvis mcirdeboda.<br />

miuxedavad amisa, berZnebi am droisaTvis sarwmunoebrivi motiviT devnian<br />

qarTvelebs, romelnic aseT situaciaSi iZulebulni iyvnen emtkicebinaT,<br />

rom isini `naTesaviT~, gvar-tomobiTa da warmoSobiT qarTvelni arian. grigol<br />

bakurianisZe da, saerTod, XI saukunis moRvaweni kargad ganasxvavebdnen


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

581<br />

erTmaneTisagan erovnebasa da sarwmunoebas, isini amtkicebdnen, rom erovnebiT,<br />

`naTesaviT~ qarTvelebi arian, amave dros ar uaryofdnen erovnebiT qarTveli,<br />

xolo sarwmunoebiT `somxebis~ arsebobasac.<br />

basili II-is gardacvalebis Semdeg axalma imperatorma konstantinem<br />

saqarTvelos mimarT Zveli politika ganagrZo. imis miuxedavad, rom basili<br />

ramdenjerme Semoesia saqarTvelos, is mainc pativiscemiT sargeblobda<br />

qarTvel saeklesio moRvaweTa Soris, radganac garkveuli wvlili miuZRoda<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis winaSe. imperatori konstantine ki Zalze mtrulad<br />

da agresiulad iyo ganwyobili <strong>qarTuli</strong> eklesiisadmi. amitomac misma<br />

sikvdilma qarTul sazogadoebriobaSi TanagrZnoba ki ar gamoiwvia, aramed<br />

sixaruli. misi sikvdili imperatorisaTvis movlenil RvTis risxvad miuCneviaT:<br />

`ewia risxva umsjavrosa mas mefesa konstantines, msgavsadve ivlianes<br />

usjulosa, uwyaloebisaTYs bagrat mefisa Cuenisa _ mooKrebisaTvis<br />

mamulisa misisa~. 58<br />

imperator konstantines mier `Relvad aRtexilad igvemeboda~ saqarTvelo.<br />

bizantiis ganmgebeli <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT SurisZiebiT aRavso im<br />

garemoebam, rom bizantia-saqarTvelos omis dros, kerZod, saqarTveloSi<br />

misi SemoWrisas, <strong>qarTuli</strong> samRvdeloeba da <strong>eklesia</strong> saTaveSi Caudga saxalxo<br />

oms mis winaaRmdeg.<br />

konsantinem gamefebisTanave 1026-1027 wlebSi gailaSqra saqarTveloze.<br />

misi armia ZaliT bevrad aRemateboda basili II-isas. is SemoiWra `miuwdomelisa<br />

ZaliTa laSqriTa TYsisaTa da ganZiTa uricxYTa yovlad uZlieresad<br />

basili mefisaca. movlo da moaoKra queyanani igi, romelni pirvel<br />

moeoKrnen queyanani basili mefesa, da umetesca~. 59<br />

mefe bagrat IV-m, romelic im dros bavSvi iyo, winaaRmdegoba ver gauwia<br />

berZnebs, xolo zogierTi aznauri gandga misgan da cixeebi dampyrobels<br />

gadasca. mtris winaaRmdeg brZolis iniciativa da meTauroba <strong>Tavi</strong>s xelSi<br />

aiRo <strong>eklesia</strong>m. `aRaSena simagre saba mtbevar episkoposman, maxlobelad<br />

tbeTis <strong>eklesia</strong>sa da saxel-sdva mas suetid. da Sekriba maSin man eri TYsi<br />

da Sevides mas Sina TYT saba mtbevar episkoposi, da ezra anCel episkoposi~.<br />

male mtris winaaRmdeg meomar episkoposebs gverdSi amoudga mosaxleoba<br />

_ `da SavSeTisa aznaurni da ganZlierda mas Sina~. 60<br />

saba mtbevar episkoposs, romelmac `daiWira queyana SavSeTisa, qmna didi<br />

erTguloba bagrat afxazTa mefisaTYs, pativsca RmerTman da ver waruRes<br />

queyana mterTa~. 61<br />

berZnebma `gamoadgines laSqari suetsa mas tbeTisasa, romeli aRego<br />

saba mtbevar episkopozsa cixed. da hbrZodes Zlierad mravalRoned da<br />

RmerTman ganaZlierna myofni igi suetsa mas Sina madliTa da meoxebiTa<br />

wmidaTa mociqulTaTa da locviTa wmidaTa amaT mRvdelT-moZRuarTaTa da<br />

viTarca erTgulni da WeSmaritni martvilni TavTa TYsTa sikudilad ganswi-


582 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

rvides, egreTve iginica KorcielTa ufalTa TYisTaTYs TavTa TYsTa sikudilad<br />

ganswirvides, da sisxlTa dasTxevdes sityYsaebr mociqulTasa da<br />

yovelnive etyodes urTierTsa cixesa mas Sina myofni, romelTa Tana erTo<br />

ezra anCeli, viTarmed: `numca Segvityueben Cuen liqnani da ese da safaseni<br />

mswrafl warmavalni, aramed movigoT madli erTgulobisa da gYrgYni<br />

axovnebisa~, rameTu mbrZolni igi garemodgomilni maTda hliqnides aRTqmi-<br />

Ta da qadagebiTa keTilTa da safaseTaTa~. 62<br />

saqarTveloSi brZolebis dros imperatorma konstantinem <strong>Tavi</strong>sTan daibara<br />

iverTa monastridan eqvTime mTawmideli, imis momizezebiT, rom monasterSi<br />

areuloba daiwyo. areulobas TviT konstantinopoli aqezebda. iveronelebma,<br />

_ wers mematiane, _ `ukanasknel iwyes Tavxedobad da amboxebad... da<br />

umetes da umetes aRorZindeboda amboxeba maTi, vidremdis sameufod aRvides<br />

da auwyes konstanti mefesa SfoTisa maTisaTvis~.<br />

mosalodneli iyo monastris areulobis gamo eqvTimes konstantinopol-<br />

Si upativiscemod miiRebdnen, magram is saxelganTqmuli moRvawe iyo mTel<br />

bizantiaSi, aTanase aTonelis Tanamosagre. eqvTime kviprosis avtokefaluri<br />

eklesiis meTaurad undoda <strong>Tavi</strong>s droze daeniSna basili II-s. 63 eqvTime<br />

cudad ar miuRia konstantines. Cans, imperators gadawyvetili hqonda, gadaebirebina<br />

wmida eqvTime ise, rogorc gadaibira `baneli episkoposi ioane~. 64<br />

saqarTveloSive konstantines surda <strong>Tavi</strong>s mxareze gadaebirebina saba<br />

mtbevar episkoposi da ezra anCel episkoposi `liqniTa~ da didi Tanxis<br />

micemiT. man es ver SeZlo, samagierod moaxerxa <strong>Tavi</strong>s mxareze gadaebirebina<br />

qarTvel aznaurTa, `wvrili erisa~ da samRvdeloebis nawili. konstantinesaTvis<br />

gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimxroba.<br />

maSin is advilad SeZlebda bagrat IV-is damarcxebas. SesaZloa, swored<br />

am mizniT is konstantinopolSi kargad iRebs saqarTvelos kaTalikospatriarq<br />

melqisedek I-s: `Seiwynara mefeman berZenTaman konstantinem da<br />

mosca Sesamkobelni <strong>eklesia</strong>Ta, xatni da juarni...~ 65<br />

konstantinem eqvTime mTawmideli daibara mis sikvdilamde cota xniT<br />

adre, e.i. 1027-1028 wlebSi, maSin, rodesac is uzarmazari armiiT aoxrebda<br />

saqarTvelos, xolo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, misi mesveurni saTaveSi edgnen oms<br />

bizantielTa winaaRmdeg, radganac <strong>qarTuli</strong> eklesiis varskvlavi eqvTime<br />

mxarSi edga bizantielTa mowinaaRmdege samRvdeloebas, amitomac is ganarides<br />

iverTa monasters, sadac am dros winamZRvrobda berZenT momxre mama,<br />

giorgi I. mematiane wers, rom mama giorgi I _ `berZenTa mieqca~-o, `berZenni<br />

friad raime Seiyvarna da ganamravlna da sruliad maTda mimarT midrka~. 66<br />

iseve rogorc baneli episkoposi iovane.<br />

imperator romanoz III-is gamefebisTanave, saqarTvelos kaTalikos-patriarqi<br />

melqisedek I `warvida... winaSe romanoz berZenTa mefisa kostantinepoled~.<br />

67 vizitis mizani, cxadia, iqneboda zavisa da mSvidobis Camogdeba.<br />

romanozma is `Seiwynara da mosca Sesamkobeli <strong>eklesia</strong>Tani~. 68


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

583<br />

daaxloebiT 1030 wels saxelovani da cnobili diplomati _ mariam<br />

dedofali, deda bagrat IV-isa sagangebo misiiT gaemgzavra `...saberZneTad<br />

Ziebad mSYdobisa da erTobisa~. 69 sumbat daviTis Ze wers: `Seimosa simKne<br />

da axovneba... da warvida konstantinepoled winaSe romanoz mefisa, vedrebad<br />

misa, raTa mSYdoba yos aRmosavleTisaTYs da raTa arRara iyos brZola<br />

berZenTa da qarTvelTa...~ 70<br />

imperatorma romanozma ineba dazaveba saqarTvelosTan. qarTveli mefe<br />

imperatoris vasalad aRiarebda <strong>Tavi</strong>s Tavs, rac imiT gamoixateboda, rom<br />

mzad iyo mieRo sakariskaco tituli. berZenTa da qarTvelTa samefo dinastiebi<br />

damoyvrdnen. mefe bagrat IV-s colad misces `keisris qali~ _<br />

dedofali elene.<br />

saxelovani diplomatis, mariam dedoflis viziti warmatebiT dasrulda.<br />

mas imperatorma `aRusrula yoveli saTxoveli sixaruliTa: `mosca ficni<br />

da simtkiceni erTobisa da siyuarulisaTYs. dauwerna oqro-beWedni, mosca<br />

pativi kurapalatobisa, da mosca colad bagratisaTYs elene dedofali~. 71<br />

bizantia-saqarTvelos Soris dadebulma zavma Seamsubuqa <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

mdgomareoba. zavis dadebamde iveronis berebi ukiduresad Seviwroebulni<br />

iyvnen. zavis Semdeg imperatori romanozi iveronis winamZRvar<br />

giorgi I-is (1012-1030) mimarT megobrulad ganewyo, magram es megobroba<br />

didxans ar gagrZelebula, anu gagrZelda manamde, sanamdec bizantiasa da<br />

saqarTvelos Soris megobrul-moyvruli damokidebuleba iyo. bizantieli<br />

`keisris qali~, bagrat IV-is meuRle, male gardaicvala _ qorwilis Semdegve:<br />

`...Semdgomad mciredisa Jamisa miicvala elene dedofali quTaTiss<br />

Sina da SeirTo colad bagrat mefeman borena dedofali _ ovsT mefisa<br />

asuli~. 72 bizantiis damokidebuleba saqarTvelosadmi kvlav daiZaba. giorgi<br />

mTawmideli iverTa monastris winamZRvris Sesaxeb wers: `JamTa romanoz<br />

mefisaTa didad warCinebul iqna giorgi winaSe romanoz mefisa da didad<br />

sakuTar da pativcemul merme... gandgomilebaA da orguloba daswames... amis<br />

mizezisaTYs eqsoria-iqmna~. 73 am dros, daaxloebiT 1031_33 wlebSi `...didsa<br />

Relvasa da mimotacebasa STavcYveniT, rameTu samgzis daityuena monasteri<br />

da, raAca dristi turfaA iyo mamaTa CuenTa mogebuli, yoveli iavar-iqmna, da<br />

egreTve ganZi da kumaSi~ 74 iverTa monastris winamZRvrad im dros airCies<br />

beri grigoli, berZnebma isic daapatimres da gadaasaxles, ris Semdegac<br />

qarTvelTa mdgomareoba monasterSi savalalo gaxda: `...Jami poves berZenTa,<br />

da viTarca cecxlni aRegznnes Cuen zeda da sruliad aRmofxuraA Cueni<br />

eneba da dapyroba samkYdrebelisa CuenisaA~. 75 amis Semdeg iveronis winamZRvari<br />

gaxda giorgi II. 1035 wels winamZRvari giorgi II xels awers Teoktist<br />

protosis aqtze _ aTonis mTis erT-erT saqmian qaRaldze. 76<br />

am dros damokidebuleba bizantia-saqarTvelos Soris kvlav daZabulia.<br />

`male bizantiam isev daiwyo mtruli moqmedeba saqarTvelos winaaRmdeg,


584 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

1032 wels, bizantielebi SeuCndnen bagratis naxevarZma demetres, isic<br />

keisarTan gaiqca da anakofiis cixe afxazeTSi berZnebs gadasca~. 77 winamZRvar<br />

giorgi II-s qarTveli berebi `ukeTurs~ uwodebdnen, radganac is iseve<br />

iqceoda, rogorc winamZRvari giorgi I. `..giorgi ukeTuri, araAT umolxinesi<br />

pirvelisa mis giorgisi~. 78<br />

am dros, daaxloebiT 1035-1036 wlebSi, qarTvelebisaTvis ukve mwvalebloba-eretikosoba<br />

dauwamebiaT da fizikurad scemdnen kidec. mematiane<br />

wers: `...didsa Wirsa Sina YyveniT da sawunel da saZulel maTda. da<br />

TYToeulad arca Tu SesaZlebel ars yovlisave warmoTqumaA, ravdenni<br />

ginebani, ravdenni Seuracxebani da yuedrebani moiweodes maT mier Cuen<br />

zeda dRiTi-dRe; da cemiTa da guemiTa da mwvalebelad xadiTa Seiwrebulni<br />

disa urvasa Sina viyveniT. da eseca eneba, raATamca saxelica maSenebelTaA<br />

aRmohKoces~. 79<br />

daaxloebiT 1036-1040 wlebSi iveronis berebze mzrunveli winamZRvrebi<br />

arian `netari mama grigoli~ da `netari arseni~. am wlebSi iveronidan<br />

saqarTveloSi mravalgzis agzavnian berebs mefe-mTavrebTan SewevnisaTvis.<br />

erT-erTi gavleniani didi mTavari saqarTvelosi, romelic karg damokidebulebaSi<br />

iyo bizantielebTan, iyo lipariti. is exmareboda iveronis berebs<br />

da TviTonac berad aRikveca. giorgi mTawmidels, mematianis azriT,<br />

wignis gadaweris saqmeSi, 1055-56 wlebSi, yvelaze metad xeli swored am<br />

pirma Seuwyo: `ufroAs yovelTaAsa didad iRvawa suliTa kurTxeulman<br />

antoni _ liparit-yofilman... wmidasa amas bersa didad pativ-upyra da<br />

nugeSinis-sca da mSvenieri qeba-galoba dawera...~. 80 manamde ki, 1030-40 wleb-<br />

Si Zalze gavlenian liparits kargi damokidebuleba hqonda rogorc bizantiis<br />

imperatorebTan, aseve bagrat IV-sTan. Cans, li paritis gavleniT<br />

imperator miqael IV-is (1034-41) dros iveronis berebis mdgomareoba odnav<br />

gaumjobesebula, magram mcire xniT: `...RmerTman yovlad Zlierman, saxierebiTa<br />

TvisiTa lmobier-yo guli miqael qristes-moyvarisa mefisa da wyalobad<br />

Cuenda moaqcia...~ 81<br />

1039-40 wlebSi bagrat IV-m zavi dado amirasTan. am ambavma lipariti<br />

didad aRaSfoTa. `Seiqmna li parit qvegamxedvarad <strong>Tavi</strong>s patronisagan~. 82<br />

bizantiam myisve gamoiyena <strong>Tavi</strong>si erTguli liparitis ukmayofileba. mdgomareoba<br />

kvlav daiZaba, ris gamoc 1040-41 wlebSi miqael V-is dros<br />

(1041-42) `kvalad aRetynes Cven zeda berZenni da mTa yoveli aRZres,<br />

didebulni yovelni gandriknes~, 83 magram miqael mefes qarTvelTa mxare<br />

dauWeria, SesaZloa, liparitis gavleniT.<br />

mematianis mier Tqmuli `mTa yoveli aRZres~ gulisxmobs imas, rom mTeli<br />

mTawmidis berebi qarTvelTa winaaRmdeg aRZrulan. es gvafiqrebinebs, rom<br />

qarTvelebs, marTlac, mwvaleblobas, anu marTlmadideblobisagan gandrekas<br />

abralebdnen, sxva SemTxvevaSi mTeli mTawmida erTi monastris sawinaaRmdegod<br />

ar aRiZvroda.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

585<br />

1041-42 wlebSi iverTa monastris winamZRvaria mama svimeoni. 84 mis dros<br />

iveroni SedarebiT damSvidebuli iyo, magram gadataniliT SeWirvebul qarTvel<br />

berebs `JamTa svimeon mamisaATasa~, 85 dauweriaT mosaxsenebeli, sadac wyevlian<br />

yvela Sinagamcem qarTvels. maT es sabuTi SudgeniaT ara marto<br />

<strong>Tavi</strong>si, aramed bizantiis imperiaSi mcxovrebi yvela qarTveli beris saxeliTac.<br />

Cans, bizantiaSi mcxovrebi yvela qarTveli beri erT dReSi iyo,<br />

qarTvelebi yvelgan idevnebodnen: `...erTiTa erTobiTa amas vityYi viTarca<br />

erTisa piriTa yovelTa qarTvelTa Tana, romelni sadaca arian aRmosavle-<br />

Tisa da Savisa mTisa da ierusalemisaTa da sadaca arian Zmani Cuenni~.<br />

mTel imperiaSi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> devnilia; igi bizantiis imperiasTan<br />

mebrZoli xalxis <strong>eklesia</strong>a, amitomac miiCneva `mwvalebelTa~ <strong>eklesia</strong>d; misi<br />

avtokefalia saeWvoa, sapatriarqo Rirseba _ miuRebeli, xolo am eklesiis<br />

wevrebi _ devnili.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirsebis<br />

aRiareba 1054-1057 wlebSi<br />

X saukunis Sua wlebidan bizantiis imperia, ganicdida ra aRmavlobas,<br />

saqarTvelosa da misi eklesiis mimarT amJRavnebda agresiul zraxvebs.<br />

swored am periodSi man arabebs waarTva zemo mesopotamia, mcire aziis<br />

nawili, siria, kreta da kvi prosi; 1018 wels daipyro dasavleT bulgare-<br />

Tis samefo; mas emoCileboda, agreTve, balkaneTis naxevarkunZuli dunaimde.<br />

aseTi Zlierebis dros imperiam <strong>Tavi</strong>s gverdiT ver igua saqarTvelos<br />

gaerTianebuli samefo da misi sapatriarqo.<br />

XI saukunis meore naxevarSi sruliad Seicvala bizantiis rogorc sagareo,<br />

ise saSinao mdgomareoba. am dros imperia kriziss ganicdida. gamwvavda<br />

brZola qveynis SigniT provinciel didebulebsa da dedaqalaqis<br />

warCinebulebs Soris. gauaresda imperiis sagareo politikuri mdgomareoba.<br />

mTavrobas erTdroulad uxdeboda paWanikebisa da Turq-seljukebis<br />

mogerieba. 1071 wels mancikertis brZolaSi bizantiis damarcxebis Semdeg<br />

Turq-seljukebma mcire aziis didi nawili miitaces, didi danaklisi ganicada<br />

bizantiam dasavleTSic. 86<br />

swored amiT iyo gamowveuli, rom XI saukunis 50-ian wlebSi bizantiis<br />

imperiam gadasinja <strong>Tavi</strong>si damokidebuleba saqarTvelos saxelmwifosadmi,<br />

radganac msoflio politikis arenaze gamosulma axalma Zalam _ Turqulma<br />

tomebma, mkveTrad Secvala saerTaSoriso viTareba. am tomebma gadalekes<br />

bizantiis aRmosavleTi qveynebi, dai pyres irani, xelSi Caigdes somxe-<br />

Tis udidesi nawili, Seesivnen da daipyres bizantiis qalaqebi da dasaxldnen<br />

iq. yvelaferi es xdeboda sul ramdenime aTwleulis ganmavlobaSi,<br />

XI saukunis dasawyisidan, ris gamoc 1074 wlis xelSekrulebiT biza-


586 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

tielebma aRmosavleTis qveynebis udidesi nawili, romelic maT mflobelobaSi<br />

imyofeboda, Turq-seljukebs dauTmes.<br />

Turq-seljukebi bizantiis imperias walekviT emuqrebodnen. XI saukunis<br />

50-ian wlebSi es ukve naTlad gamoikveTa, amitomac, Tu am dromde bizantia<br />

varaudobda, rom Turqebs TviTve gaumklavdeboda da moigeriebda mis Semotevas,<br />

axla ukve naTeli gaxda, rom bizantias sWirdeboda <strong>Tavi</strong>s mezoblad<br />

Zlieri qristianuli saxelmwifo, romelic imperias daicavda CrdiloeTisa<br />

da aRmosavleTis mxridan araqristian TurqTa Semotevisagan. es<br />

iyo mizezi saqarTvelos mimarT bizantiis damokidebulebis Secvlisa. Tu<br />

XI saukunis dasawyisSi bizantia eomeboda da asustebda saqarTvelos, 50iani<br />

wlebidan is momxrea saqarTvelos gaZlierebisa. aman gadawyvita mTavar<br />

li parit eris<strong>Tavi</strong>s bedi, rogorc politikuri moRvawisa, romelsac<br />

<strong>Tavi</strong>s droze imperia aZlierebda saqarTvelos samefos daZabunebis mizniT.<br />

brZola bagrat IV-sa da erisTav li parits Soris 10 welze met xans<br />

gagrZelda. liparitma berZnebis daxmarebiT Zalze daasusta saqarTvelos<br />

mefe, miuxedavad amisa, saqarTvelos saxelmwifo Zlierdeboda da far-<br />

Tovdeboda. 1045 wels mas anisi SeuerTda. `...ganZlierda bagrat mefe ...<br />

anisi mosces dedasa bagratisasa~, 87 1046 wels saxelmwifos droebiT Tbilisic<br />

SeuerTda.<br />

liparitTan omSi dauZlurebulma bagrat IV-m gadawyvita bizantiasTan<br />

Serigebisa da samSvidobo molaparakebisaTvis TviTve Casuliyo konstantinopolSi.<br />

mas Tan axlda dedamisi mariami _ saxelovani diplomati. am<br />

dros imperatori iyo konstantine monomaxi (1042-1055).<br />

konstantine monomaxs qarTveli mefe da dedofali didebiTa da pativiT<br />

miuRia, magram bagrat IV 3 wlis manZilze ukan ar gamouSves. `...dayo mun<br />

sami weliwadi didsa didebasa da pativsa Sina~. 88<br />

giorgi mTawmidelis cxovrebidan Cans, rom konstantine monomaxTan bagrat<br />

IV-sa da mariam dedofals Zalze axlo, TiTqmis ojaxuri urTierToba aqvT.<br />

imperatori am dros konstantinopolSi myof giorgi mTawmidelis mimarTac<br />

kargad iyo ganwyobili. mefem misi TxovniT iveronis mTavari taZari tyviiT<br />

gadaaxurvina.<br />

axal epoqaSi bizantias sWirdeboda erTguli, masze damokidebuli, misi<br />

gavlenis qveS myofi qveyana. Turqebis gamoCenis gamo bizantiasTan dazaveba<br />

saqarTvelos interesebsac Seadgenda.<br />

samwliani molaparakeba 1054-1057 wlebSi damTavrda samSvidobo zaviT,<br />

romelic aRarasodes darRveula Semdgom saukuneTa manZilze. amis Semdeg<br />

saqarTvelosa da bizantiis urTierTdamokidebuleba megobrulia da gansxvavdeba<br />

XI saukunis I naxevrisagan, rodesac 1021 wels dawyebuli omi,<br />

1030-1031 wlebamde mimdinareobda da gaxsnili iyo fronti samxreT saqarTveloSi.<br />

maSin bizantia exmareboda saqarTvelos erTianobis mtrebs.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

587<br />

liparits yoveli SebrZolebisas mefis, bagrat IV-is, winaaRmdeg imperia<br />

uWerda mxars: `...berZenTa mefisa ganZi da laSqari Semwe iyo~, 89 anda<br />

liparitma `...naxa berZenTa mefe, da moirTo berZenTa mefisagan Zali...~ 90<br />

magram zavis dadebisa da bagratis saqarTveloSi dabrunebisTanave, lipariti<br />

Seipyres da dasajes. molaparakebis Semdeg berZnebi mas aRar exmarebodnen.<br />

TviTon bagrat IV ki konstantinopolma `...wamoavlina didiTa didebiTa<br />

da niWiTa~.<br />

molaparakebas, romelsac awarmoebda bagrat IV konstantinopolSi, gansakuTrebuli<br />

mniSvneloba hqonda saqarTvelos sapatriarqosaTvis. saqarTvelos<br />

saxelmwifos meTaurTa mizani molaparakebis dros bizantiasa da<br />

saqarTvelos Soris urTierTobis normalizaciis garda iyo saqarTvelos<br />

eklesiis sapatriarqo uflebebis cnoba, rogorc bizantiis saxelmwifos,<br />

aseve konstantinopolis sapatriarqos mier.<br />

saqarTvelos delegacia molaparakebisas friad warmomadgenlobiTi iyo.<br />

konstantinopolSi `bagrat afxazTa mefe da deda misi mariam~ CabrZandnen<br />

`mTavrebisa da warCinebulebis~ TanxlebiT. delegacias saeklesio saqmeebic<br />

unda moegvarebina, amitomac aTonis mTidan Camovida im drois yvelaze<br />

didi avtoriteti eklesiisa _ giorgi mTawmideli, romelmac monawileoba<br />

miiRo delegaciis muSaobaSi: `mas Jamsa odes RvTismsaxuri bagrat afxazTa<br />

mefe da deda misi mariam dedofali samefod qalaqad movides, aRvida<br />

wmidaca ese mama Cueni winaSe RvTismsaxurTa maT mefeTada~. 91<br />

pirveli warmateba, rasac delegaciam miaRwia, iyo is, rom Sewyda qarTveli<br />

berebis sastiki devna konstantinopolis sapatriarqoSi, kerZod ki,<br />

iveronSi. am dros giorgi mTawmidelma `yovelive saqme monastrisa, raAca<br />

undoda, yoveli keTilad iurva...~ 92<br />

bizantiis saimperatoro kari, gansxvavebiT konstantinopolisa da sxva<br />

sapatriarqoTagan, principulad arasodes yofila winaaRmdegi <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d gamocxadebisa.<br />

wina wlebSi, bizantiisa da saqarTvelos, rogorc mSvidobian, ise daZabul<br />

periodebSic, imperatorebi iRebdnen da Rirseul pativs scemdnen saqarTvelos<br />

pirvel kaTalikos-patriarq melqisedek I-s. 1054-57 wlebis molaparakebis<br />

dros saqarTvelos sapatriarqo ukve TiTqmis naxevari saukunis istorias<br />

iTvlida; saukunis dasawyisidan qarTul <strong>eklesia</strong>s patriarqebi marTavdnen.<br />

amitomac, im dros <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>Tavi</strong>suflebisa da damoukideblobis<br />

aRiareba <strong>Tavi</strong>sTavad niSnavda faqtobrivad ukve arsebuli sapatriarqo Rirsebis<br />

iuridiul cnobas. saqarTvelos es moTxovna bizantiis mxares gauTvaliswinebia<br />

da daukmayofilebia.<br />

konstantine monomaxis dros, 1054 wels, antioqiaSi petres patriarqobisas,<br />

delegaciis ori wevri, mariam dedofali da giorgi mTawmideli, saeklesio<br />

sakiTxebze molaparakebisaTvis konstantinopolidan gaemgzavrnen antioqiisa<br />

da ierusalimis sapatriarqoebSi.


588 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

konstantine monomaxi dainteresebuli iyo dadebiTad gadaWriliyo yoveli<br />

sadavo da maT Soris saeklesio sakiTxi or qveyanas Soris. amitomac<br />

man `sameufo brZaneba~ gagzavna antioqiaSi.<br />

mariam dedofalma antioqiis sapatriarqo karze winaswar waradgina<br />

giorgi mTawmideli, romelsac unda Seemzadebina sapatriarqo kari delegaciis<br />

misaRebad.<br />

imperatoris miTiTebiT antioqiis sapatriarqoSi mariam dedofali samefo<br />

didebiT miiRes. patriarq petre III-s dedofalma warugdgina imperatoris<br />

sagangebo miTiTeba. antioqiis patriarq petre III-Tan molaparakebis<br />

Semdeg dedofali ierusalimis sapatriarqoSi unda gamgzavrebuliyo. amis<br />

Sesaxeb icoda imperatorma da dedoflis usafrTxo mgzavrobisaTvis zrunva<br />

daavala antioqiis patriarq petre III-s. `...mariam dedofali, deda bagratis<br />

mefisa sameufoAT qalaqad antioqiad movida... aqunda brZaneba sameufo<br />

Tavadsa Tana da patriarqsa antioqiisa...~, xolo amis Semdeg `...eguleboda<br />

warsvla wmidad qalaqad ierusalimad...~ nabrZanebi iyo, rom antioqiis<br />

sapatriarqodan is `...yovliTa didebiTa da pativiTa wargzavnon~. 93<br />

<strong>qarTuli</strong> delegaciis wevrebi antioqia-ierusalimSi rom Cavidnen molaparakebisaTvis,<br />

iqidanac Cans, rom antioqiis patriarq petre III-s giorgi<br />

mTawmidelTan sagangebo saubrebi hqonda `kanonTaTYs saeklesioTa~ da agreTve<br />

`sarwmunoebisaTYs marTlisa~. Tu gaviTvaliswinebT <strong>qarTuli</strong> eklesiis imdroindel<br />

devnas, saubari swored mis sxvadasxva uflebebs Seexeboda.<br />

swored antioqiis patriarq petre III-is dros <strong>qarTuli</strong> eklesiis sxvadasxva<br />

uflebis aRiareba cnobili iyo mravali ucxoeli mkvlevarisTvis. magaliTad,<br />

X<strong>VI</strong>I saukunis ierusalimeli patriarqebis Tanaxmad, antioqiis sapatriarqom<br />

avtokefalia mianiWa qarTul <strong>eklesia</strong>s. magram maTi msjeloba <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis istoriis mcodneTaTvis sruliad miuRebelia, radganac, rogorc<br />

dosiTeosi, ise xrisanfi fiqroben, rom petre III-is dros avtokefalia miiRo<br />

aRmosavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong>m, xolo dasavleT saqarTvelos <strong>eklesia</strong>s<br />

igive uflebebi ganumtkicda gacilebiT adre, <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>o. 94<br />

sinamdvileSi araTu aRmosavleT saqarTvelos, aramed mTliani saqarTvelos<br />

(mcxeTis) <strong>eklesia</strong>, antioqiis sapatriarqosTan mokamaTe giorgi mTawmidelis<br />

Tanaxmad, avtokefaluri iyo mociqulTa mier daarsebisTanave, I-II<br />

saukuneebidan. giorgi mTawmidelis azriT, qarTul <strong>eklesia</strong>s ar esaWiroeba<br />

aravisagan avtokefaliis dasturi, piriqiT, samociqulo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

Tavad iyo ucxoeTis <strong>eklesia</strong>Ta episkoposebis makurTxebeli, magaliTad, gu-<br />

TeTis episkoposisa ioanesi <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>.<br />

XI saukunes, mravali mkvlevari <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis avtokefaliis<br />

miniWebis saukuned Tvlis, radganac ician, rom am dros antioqiaSi petre<br />

III-is patriarqobisas Catarda kreba, romelmac aRiara <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

ufleba, magram am dros qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia ki ar mianiWes,


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

589<br />

aramed aRiares misi sapatriarqo Rirseba. aseTi azri jer kidev adreve<br />

gamouTqvamT, magaliTad, korolevskis, romelTan dakavSirebiTac sardeli<br />

mitropoliti maqsime wers: `antioqiis eklesiis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

mimarT avtokefaliis gansazRvra warmoiSva im mizeziT, rom erT-erTma<br />

kaTalikosma TviTneburad miikuTvna patriarqis pativi~. 95<br />

cxadia, <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis aRiareba <strong>Tavi</strong>sTavad niSnavda<br />

ukve arsebuli sapatriarqo Rirsebis cnobas, magram 1054-1057 wlebSi bizantiis<br />

sapatriarqoebSi Catarebuli krebebi Seexeboda ara <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

avtokefaliis aRiarebas, aramed am krebebze gadawyda, Sewyvetiliyo <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis ukanono devna, qarTveli berebis aramarTlmadideblebad da mwvaleblebad<br />

gamocxadeba. krebebma aRiares <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela ufleba,<br />

romelic ki mas gaaCnda winaT, am devnis dawyebamde, maT Soris sapatriarqo<br />

Rirsebac.<br />

antioqiaSi molaparakebis Sedegebma qarTvel di plomatebs uCvena, rom<br />

aRar iyo saWiro ierusalimSi umaRlesi xelisuflis _ dedofal mariamis<br />

gamgzavreba. ierusalimis sapatriarqoSi giorgi mTawmidelis Casvlac sakmarisi<br />

aRmoCenila. patriarqma petre III-m sTxova dedofal mariams, ar<br />

gamgzavrebuliyo mahmadianebis mier dapyrobil qalaqSi: `...patriarqman da<br />

mTavarman ganizraxes da gaigones TanazraxviTa mamisa giorgisaTa, viTarmed<br />

_ `ara keTil ars, aRmosavleTisa mefeTa deda raATamca sasarkinozeTs<br />

warvida _ vinaATgan codvaTa CuenTagan igini ufleben queyanasa mas~. 96<br />

patriarqma petre III-m da antioqiis mTavarma <strong>Tavi</strong>anTi Txovna `...moaxsenes<br />

dedofalsa da wasvlisagan daacxvres...~ 97<br />

ierusalimSi saeklesio sakiTxebze molaparakebisaTvis gaemgzavra giorgi<br />

mTawmideli, mariam dedofalma amasTanave giorgi mTawmidelis xeliT<br />

didZali Tanxa-Sewirulebani gagzavna _ daafinansa jvris <strong>qarTuli</strong> monastris<br />

mSeneblobac.<br />

giorgi mTawmideli ierusalimSi `mSvidobiTa da uvneblad miiwia~, Sexvda<br />

eklesiis mamebs, `wmidaTa mamaTa locva miiRo~.<br />

giorgi mTawmidelis dabrunebis Semdeg antioqiasa da ierusalimSi molaparakebebis<br />

SedegebiT mariam dedofali Rrmad kmayofili yofila, delegaciis<br />

warmatebebma `RvTismsaxuri igi dedofali ganamxiarula~.<br />

antioqiis sapatriarqoSi vizitis Semdeg mariam dedofali saqarTvelo-<br />

Si dabrunda _ `...mamulad TYsad sameufod Zisa TYsisa Tana bagrat mefisa<br />

warvida~. 98<br />

giorgi mTawmideli darCa antioqiaSi da gaagrZela molaparakeba patriarq<br />

petre III-sTan. am wmida mamis antioqiaSi darCena miznad isaxavda<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sakiTxebis safuZvlian da saboloo mogvarebas antioqiis<br />

sapatriarqoSi. giorgi aTonelma es SeZlo 1056-57 wlebSi.<br />

Seqmnili rTuli viTarebis gamo msoflio qristianoba dasustebuli iyo,<br />

ramac 1054 wels gamoiwvia romisa da konstantinopolis mimdgom berZnul


590 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

eklesiebs Soris ganxeTqileba. amas Tan daerTo muslimanTa Semosevebi<br />

aRmosavleTidan. ganxeTqileba da dabneuloba sufevda berZnul sapatriarqoTa<br />

Sorisac, aseve erTmaneTs ewinaaRmdegebodnen bizantiis imperator-<br />

Ta kari da konstantinopolis patriarqi. aseT dros sapatriarqoebSi xSirad<br />

iRebdnen urTierTgamomricxav dadgenilebebs, amitomac mosalodneli iyo<br />

mariam dedofalTan Sexvedrisas miRebuli dadgenileba antioqiis sapatriarqoSi<br />

Secvliliyo. aseT viTarebaSi giorgi mTawmideli xSirad xvdeba<br />

antioqiis patriarq petres. `...euwya moqalaqoba misi netarsa patrearqsa<br />

antioqiisasa, mouwoda da ezraxa saRmToTa werilTagan mraval-saxed: pirvelad<br />

sarwmunoebisaTYs marTlisasa da kanonTaTYs saeklesioTa...~ 99<br />

giorgi mTawmidelsa da petre III-s hqondaT msjeloba `saeklesio kanon-<br />

Ta~ Sesaxeb. saeklesio kanonebSi Sedis mravali saeklesio sakiTxi, maT<br />

Soris sakiTxi romelime eklesiis sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis Rirsebis<br />

Sesaxeb. im dros <strong>qarTuli</strong> sapatriarqo <strong>Tavi</strong>si arsebobis TiTqmis naxevar<br />

saukunes iTvlida. amitomac Seqmnili situaciis gaTvaliswinebiT unda<br />

vigulisxmoT, rom `saeklesio sakiTxebze~ msjelobisas saubari exeboda<br />

ara romelime ganyenebul, aramed aqtualur Temas. uTuod wmida mama giorgi<br />

icavda saqarTvelos sapatriarqos Rirsebas. moRweul wyaroTa gaanalizebis<br />

Sedegad, Cven SegviZlia vTqvaT, rom saubrebi ar Seexeboda <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis avtokefaliis sakiTxs, radganac giorgi mTawmidelis Tanaxmad,<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> avtokefaluri iyo mociqulTa mier misi daarsebisTanave<br />

I-II saukuneebidan. is avtokefaliis sakiTxze msjelobisas Zalze lakonur,<br />

mokle da amomwurav pasuxebs aZlevda da am Temaze ar saubrobda xangr-<br />

Zlivad. amitomac, petre III-sTan misi xangrZlivi saubrebi swored <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis sapatriarqo Rirsebas Sexeboda. garda amisa, maT msjeloba hqoniaT<br />

`marTali sarwmunoebis~ Sesaxeb. im droisaTvis, TiTqmis 30 wlis man-<br />

Zilze, berZnebs eWvi SehqondaT qarTvelebis marTlmadideblobaSi.<br />

giorgi mTawmidels, mas Semdeg, rac petre III daurwmunebia, rom <strong>qarTuli</strong><br />

sapatriarqos Seqmna ar ewinaaRmdegeboda `saeklesio kanonebs~ da rom am<br />

axali sapatriarqos SeqmniT ar darRveula `marTali sarwmunoeba~, antioqiis<br />

patriarqi <strong>Tavi</strong>sTan iaxloebs. patriarqi moxiblula giorgi mTawmidelis<br />

sulieri simaRliTa da codniT, amitomac is antioqiis sapatriarqos<br />

saqmeebis mogvarebasac ki qarTvel bers andobda, <strong>Tavi</strong>s pirad cxovrebasac<br />

mas uziarebda: `...yoveli cxovreba Tvisi mas Sehvedra da mas hkiTxavn<br />

gulisityuaTa da yovelsave saeklesioTa saqmeTa~. 100 petre III Zlieri `siyvaruliTa<br />

da sarwmunoebiTa aRsavse~ yofila giorgi mTawmidelis mimarT.<br />

antioqiis mTavari taZris dawvis Semdeg, Zlier damwuxrebul patriarq<br />

petre III-isTvis erTaderTi uaxloesi megobari da nugeSinismcemeli giorgi<br />

mTawmideli yofila. `...swavliTa sulieriTa yoveli mwuxareba da glova<br />

misi ganaqarva~. madlier patriarqs berisTvis uTqvams: `ukueTumca siwmide


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

591<br />

Seni ara momaSural iyo, hoi wmidao mamao kninRamca da mwuxarebaTa mier<br />

jojoxeTad STasul iyo suli Cemi~. 101<br />

antioqiis patriarq petre III-sa da giorgi mTawmidelis aseT damokidebulebas<br />

gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo<br />

Rirsebis aRiarebis drois gansazRvrisaTvis. swored antioqiis patriarqis<br />

petre III-is dros antioqiis sapatriarqom iuridiulad cno <strong>qarTuli</strong> sapatriarqos<br />

faqtobrivi arseboba. amis Sesaxeb arsebobs arapirdapiri monacemebi,<br />

cnobilma kanonistma balsamonma icis is, rac mas mousmenia: `amboben,<br />

rom maSin, rodesac RvTaebrivi qalaqis, didi antioqiis uwmides<br />

patriarqad iyo ufali petre, gamotanili iqna krebis dadgenileba, rom<br />

iqnes <strong>Tavi</strong>sufali da avtokefaluri <strong>eklesia</strong> iberiisa, romelic maSin eqvemdebareboda<br />

antioqiis patriarqs~. 102<br />

mkvlevarebi varaudoben, rom radganac balsamons es ambavi mousmenia,<br />

amitomac es kreba balsamonamde arcTu didi xnis winaT Catarebula, radganac<br />

am moRvawis uaxloesi patriarqi petres saxeliT iyo petre III. amitomac<br />

miiCneven, rom balsamonis mier aRwerili kreba gulisxmobs 1056 wlis<br />

krebas. 381 wlis msoflio krebis me-2 kanonis komentaris dros balsamoni<br />

wers ramdenime eklesiis da maT Soris iberiis eklesiis avtokefaliis<br />

Sesaxeb. balsamonis Tanaxmad, romis imperiaSi IV saukunisaTvis avtokefaluri<br />

iyo yvela provinciisa da diocezis <strong>eklesia</strong>, e.i. balsamonis Tanaxmad,<br />

romis imperiaSi 100-mde avtokefaluri <strong>eklesia</strong> iyo, radganac aseTive<br />

iyo provinciaTa ricxvi. 103 `istoria naTelyofs, rom II msoflio krebis<br />

dros <strong>Tavi</strong>sTavadni, avtokefalurni iyvnen eklesiebi romis yvela provinciaSi<br />

Tu ara (aseTi provincia iyo 100), yovel SemTxvevaSi, imperiis 14<br />

diocezSi mainc (imperiaSi 14 diocezi iyo). 104<br />

balsamonis Tanaxmad, iberiis <strong>eklesia</strong> avtokefaluri iyo IV <strong>saukuneSi</strong>ve,<br />

radganac misi azriT, yvela saxelmwifoebrivi erTeulis <strong>eklesia</strong> am droisaTvis<br />

avtokefaluri iyo. TviT imperiaSic ki, provinciaTa eklesiebi avtokefalurni<br />

iyvnen, miT umetes, imperiis gareT myofi damoukidebeli saxelmwifos<br />

<strong>eklesia</strong> avtokefaluria. II msoflio krebis me-2 kanonic imperiis gareT<br />

myof `barbarosuli~ qveynebis eklesiebs avtokefalias aniWebda: `...xolo<br />

barbarozebrTa warmarTTa Soris myofTa <strong>eklesia</strong>Ta RmrTisaTa gangebaA jer<br />

ars mamaTa mier damtkicebulisaebr Cveulebisa~, 105 es kanoni saerTod <strong>eklesia</strong>Ta<br />

erTmaneTisagan damoukideblobasa da avtokefalias icavda.<br />

Cans, balsamons iberiis <strong>eklesia</strong> avtokefalur <strong>eklesia</strong>d miaCnda II msoflio<br />

krebis droisaTvis, amitomac am krebis me-2 kanonis komentirebisas is<br />

wers <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis Sesaxeb. miuxedavad amisa, man icis,<br />

rom antioqiis patriarq petres dros am sapatriarqos krebam imsjela<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis Sesaxeb. mas ar SeeZlo efiqra, rom qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s avtokefalia mianiWa petre III-m, radganac misi azriT, XI <strong>saukuneSi</strong>


592 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefalia ukve iTvlida ramdenime saukunes. magram<br />

balsamons gaugonia, rom XI <strong>saukuneSi</strong> antioqiis sapatriarqoSi Catarebula<br />

raRac kreba, romelsac <strong>qarTuli</strong> eklesiis erTi raRac ufleba iuridiulad<br />

ucvnia. marTlac, 1056 wels petre III-is dros Catarebulma antioqiis<br />

saeklesio krebam aRiara <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> WeSmaritad marTlmadidebelTa<br />

<strong>eklesia</strong>d, amitomac Sewyvita <strong>qarTuli</strong> eklesiisa da misi berebis devna.<br />

garda amisa, am dros aRiarebul iqna <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela ufleba, maT<br />

Soris sapatriarqo Rirsebac.<br />

petre III-is dros Catarebuli saeklesio krebis Sesaxeb mravali istorikosi<br />

miuTiTebs. mravals es kreba miaCnia <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis avtokefaliis<br />

miniWebis krebad, rac arasworia. am krebam Sewyvita <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

30-wliani ukanono devna da aRiara misi uflebebi.<br />

am krebis Semdeg petre III-s didxans ar ucocxlia. is 1057 wels<br />

gardaicvala. giorgi mTawmideli Sexvda axal patriarq Teodores (Teodosi)<br />

(1057-1076). am dros bizantia-saqarTvelos Soris samwliani sazavo<br />

molaparakeba (1054-57 wlebisa) jer kidev damTavrebuli ar iyo da qarTveli<br />

mefe bagrat IV jer kidev konstantinopolSi imyofeboda, Tumca bizantiis<br />

samefo karma 1054 welsve ineba Sewyvetiliyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis sazogado<br />

devna, rac daadastura 1056 wlis antioqiis krebam. magram am devnis<br />

recidivebi 1057 wlisaTvis mainc arsebobda, radganac qarTvelebs mwvaleblobas,<br />

kerZod ki, monofizitur mwvaleblobas swamebdnen da TiTqmis 30<br />

wlis manZilze devnidnen. amitomac zavis dadebisas bizantia-saqarTvelos<br />

Soris molaparakebis periodSi zogjer inerciiT kvlav meordeboda es<br />

movlenebi. ase momxdara 1057 wels antioqiaSi mdebare svimonwmidis monasterSi,<br />

sadac berZnebTan erTad qarTvelebic moRvaweobdnen. qarTvelebis<br />

devna im dros, kerZod 1056 wlis antioqiis krebis Semdeg akrZaluli iyo,<br />

amitomac <strong>Tavi</strong>anT moqmedebas berZnebi ase asabuTebdnen: `ar vuwyiT, Tu<br />

qarTvelni arian anu somexni~, 106 e.i ar viciT diofizitebi arian Tu monofizitebio.<br />

aq `qarTvelnSi~ da `somexnSi~ igulisxmebian ara erovnebiT qarTvelebi<br />

da somxebi, aramed sarwmunoebrivad `qarTvelebi~ da sarwmunoebrivad `somxebi~<br />

anu diofizitebi (marTlmadideblebi) da monofizitebi (mwvaleblebi).<br />

marTaliao, ambobdnen svimonwmideli berZnebi, ucxo berebi `...qarTvelebad<br />

saxel-idebdnen TavTa TYsTa, da ara uwyiT Tu rasa zraxven, anu raA ars<br />

sarwmunoeba maTi...~ 107 e.i. ucxoeli berebi erovnebiT, marTalia, qarTvelebad<br />

acxadebdnen <strong>Tavi</strong>an Tavs, magram sarwmunobiT SeiZleba `somexni~ ariano.<br />

erovnebiT qarTveli, magram sarwmunoebiT `somexi~, anu monofiziti qarTvelebis<br />

monasterSi saeWvo yofnis Sesaxeb moaxsenes antioqiis axal patriarqs,<br />

Teodores. is darwmunebuli yofila qarTvelebis marTmadidebloba-diofizitobaSi,<br />

amitomac am braldebis mosmenas Zlier gauocebia da ukiTxavs: `da<br />

viTar egebis ese, raTamca qarTvelni ara marTlmadidebelni iyvnes?~ 108


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

593<br />

magram svimonwmidelebi arwmunebdnen mas da magaliTic mouyvanes: `...verca<br />

xucesi maTi Jamsa wiravs monastersa Sina Cuensa~, marTlac, Turme im<br />

dromde mcire xniT adre, avtoris cnobiT, <strong>qarTuli</strong> wirvis wesi gansxvavebuli<br />

yofila berZnuli wirvis wesisagan. kerZod, qarTvelebi wiravdnen qalamniTa<br />

da sabeWuriT, samRvdelo Sesamoslis gareSe. 109 magram ara monofizitobis<br />

gamo, aramed <strong>qarTuli</strong> eklesiis gaerovnulebisa da <strong>eklesia</strong>Si uZvelesi<br />

wesebis SemorCenis gamo. aseTi yofila wirvis Zveli wesi, romelic<br />

berZnuli Targis Sesabamisad, SeusworebiaT XI saukunis dasawyisSi, magram<br />

saqarTvelos `soflur adgilebSi~ kvlav Zveleburi wesi darCenila. roca<br />

patriarqs gaugia, rom <strong>qarTuli</strong> wirvis wesi gansxvavdeboda berZnulisagan<br />

anu `marTlmadideblurisagan~, Zlier gancvifrebula. gancvifrebuli patriarqisaTvis<br />

kvlav mravali araswori cnoba miuwvdiaT da daueWvebiaT<br />

kidec qarTvelTa aramarTlmadideblobaSi. amis mizezi isic yofila, rom<br />

`axal-Semosuli~ patriarqi `...wuT umecar iyo naTesavisa Cuenisa...~. swored<br />

am mizeziT sapatriarqo karze miiwvies giorgi mTawmideli.<br />

patriarqma Teodorem icoda, rom giorgi mTawmideli antioqiaSi <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiisa da mefis wargzavnili diplomati iyo. icis, rom is mefes<br />

werilebs swers da mefe misi rCevis Sesabamisad iqceva. patriarqi eubneba<br />

mas: `...gismens mefe Tqueni, ukeTu miuwero da auwyo umjobesi...~. 110 patriarqi<br />

gaesaubra mas da darwmunda mis Rrma ganswavlulobaSi, ris gamoc Tqva:<br />

`daRacaTu naTesaviT qarTveli xar, sxviTa kula yovliTa swavlulebiTa<br />

sruliad berZeni xar~. 111 marTalia, aq `berZeni~ erovnebiT berZens niSnavs,<br />

magram xSirad `berZeni~ marTlmadideblis identuri iyo. patriarqis azriT,<br />

giorgi mTawmidels sruli marTlmadidebluri (`berZnuli~) swavla aqvs.<br />

roca antioqiis patriarqi darwmunda giorgi mTawmidelis marTlmadideblobaSi,<br />

misca aseTi SekiTxva: `...miTxar naTesavisa SenisaTYs: arsa raA<br />

naklulevanebaA marTlisa sarwmunoebisa maT Tana, gina urTierTas ganyofilebaA<br />

marTlisa sarwmunoebisa maT Soris da Cuen Soris?~ 112<br />

kiTxvidan Cans, rom patriarqi qarTvelebs miiCnevs `marTali sarwmunoebis~<br />

mqone erad, magram hgonia, rom qarTvelTa marTlmadideblobas gaaCnia<br />

raRac nakli da cdilobs gaerkves amaSi, kerZod, xom ar aris TviT qarTvelTa<br />

Sorisve (`urTierTas~) sarwmunoebrivi gansxvaveba, anda xom ar gansxvavdeba<br />

qarTvelTa da berZenTa aRmsarebloba.<br />

giorgi mTawmindelma warmoTqva mrwamsi, romelsac im dros aRiarebda<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>: `...iwyo warmoTqumad marTlisa sarwmunoebisa esreT, romel<br />

ganakYrva msmenelni...~<br />

patriarqi da masTan myofi episkoposebi darwmundnen, rom qarTvelTa<br />

sarwmunoeba unakloa. patriarqma ganacxada: `...vieTnime naklulevanebasa<br />

swamebdes qarTvelTa da aha esera mravalTa saxiTa uzeSTaes ipovnes<br />

Cuensa da ufroAs xolo qalwulebiTa, romeli igi maRlad upyries maT~.. 113


594 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qarTvelTa marTlmadideblobaSi darwmunebulma patriarqma ciliswamebad<br />

gamoacxada svimonwmideli berZeni berebis moqmedeba. maT 1056 wlis<br />

krebis Semdeg akrZaluli hqondaT qarTveli berebis devna, amitomac 1057<br />

wels maT mier xelaxla aRorZinebuli devnisaTvis isini patriarqma dasaja:<br />

`xolo patrearqman cudis-mzraxTa maT da amaoTa kacTa sYmeonwmidel-<br />

Ta friad Sehrisxna da kanonsa queSe saeklesiosa Seyarna da sxuasaca<br />

mravalsa ZYrsa uTqumida~. 114<br />

Tu, 1054 wlamde, mTeli bizantiis imperiaSi qarTveli berebis devna<br />

bunebrivad iTvleboda, 1057 wels igive qmedeba mkacrad isjeba.<br />

mcire xnis Semdeg antioqiis patriarqi kvlav aRiZra <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

sawinaaRmdegod. axla ukve saqme Seexo ara sarwmunoebriv aRmsareblobas,<br />

aramed <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>Tavi</strong>sufleba-avtokefalias. patriarqs surs,<br />

gaerkves <strong>qarTuli</strong> eklesiis sxvadasxva uflebebSi.<br />

am sakiTxis gasarkvevad kvlav miiwvies giorgi mTawmideli. aqedan Cans,<br />

rom giorgi mTawmidelis diplomatiuri misia antioqiaSi kvlav grZeldeboda.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis mowinaaRmdegeebma patriarq Teodosis moaxsenes:<br />

`viTar ese meufeo, romel <strong>eklesia</strong>ni da mRvdelTmoZRvarni qarTlisani ara<br />

romlisa patreaqisa xelmwifebasa queSe arian da yovelni saeklesioni<br />

wesni maT mier ganegebian da TYT daismen kaTalikozTa ebiskopozTa da ara<br />

samarTal ars ese, rameTu aTormetTa mociqulTagani aravin misrul ars<br />

queyanasa maTsa da jer ars... raATa xelmwifebasa queSe antioqieli patrearqisas<br />

imwysodin da aqa ikurTxeodis kaTalikosi maTi da viyvneT Cuen erT<br />

samwyso da erT mwyems~. 115<br />

aqedan aSkarad Cans, rom cdebian is mkvlevarebi, romlebic <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis avtokefalias aTariReben XI saukunis 50-iani wlebiT. am droisaTvis<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ar eqvemdebareba arc erT ucxoeTis patriarqs da<br />

ar aris romelime sapatriarqos xelmwifebis qveS. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sruliad<br />

damoukidebelia da avtokefaluri, rac imiT gamoixateba, rom nebismieri<br />

saeklesio wesi TviT <strong>qarTuli</strong> eklesiis mierve ganegeba, TviT qarTveli<br />

episkoposebi saqarTveloSive irCeven da svamen qarTvel mamamTavars, rac<br />

patriarqisadmi moxsenebuli cnobidan Cans.<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s 1056 wels, petre III-is dros rom mieRo avtokefalia,<br />

1057 wels patriarq Teodosis srulebiT sxvagvarad warudgendnen am<br />

sakiTxs, kerZod, moaxsenebdnen, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m erTi wlis win, petre<br />

III-is dros miiRo avtokefalia, rac Secdoma iyoo. Teodosis dros ki<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefalia Camoyalibebulia, rac Cans avtoris monaTxrobidan.<br />

garda amisa, avtori, marTalia, sakmaod dawvrilebiT saubrobs petre<br />

III-is Sesaxeb, magram arafers ambobs mis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis<br />

avtokefaliis miniWebaze.<br />

is, rac patriarq Teodosis moaxsenes <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis<br />

Sesaxeb, mTlianad emTxveva `qarTlis cxovrebaSi~ moTavsebul, <strong>qarTuli</strong>


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

595<br />

eklesiis mdgomareobis <strong>VI</strong>I saukuniT daTariRebul aRweras. <strong>VI</strong>I saukunis<br />

bolos <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefalia yofila aseTi saxisa: `...kaTalikozi<br />

qarTlisa xelqveiT ara ars patriaqTa da ara ikurTxevian patriaqTagan,<br />

aramed TYsisa samwysosa mitrapolitTa da mTavarefiskopozTa da efiskopozTagan<br />

ikurTxevian, rameTu <strong>Tavi</strong>sufali ars da mociqulTa magieri da<br />

mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriaqi~. 116<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis es gansazRvreba Zalze msgavsia imisa,<br />

rac patriarq Teodosis moaxsenes.<br />

XI <strong>saukuneSi</strong> berZnebs SeuTxzavT Teoria, romlis mixedviTac avtokefaluri<br />

mxolod is <strong>eklesia</strong> SeiZleboda yofiliyo, sadac mociqulma iqadaga.<br />

antioqielTa azriT, saqarTveloSi ar uqadagnia arc erT mociquls, amitomac<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> romelime sapatriarqos unda daeqvemdebaros, umjobesia<br />

antioqiis sapatriarqos, radganac teritoriulad axlosaa<br />

saqarTvelosTan. aRsaniSnavia, rom ar amboben winaTac antioqias eqvemdebareboda<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> da axlac daeqvemdebaroso, aramed teritoriuli<br />

siaxlove miaCniaT mizezad.<br />

patriarqma Teodosim giorgi mTawmidels ganucxada: `...jer ars romel<br />

<strong>eklesia</strong>ni da mRvdelT-moZRuarni Tquenni Kelsa queSe samociqulosa amis<br />

saydrisasa imwysodin...~, 117 e.i. upriani da samarTliani iqneba <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

rom antioqiis samociqulo eklesiis mier imwysebodeso: `...da hmarTebsca<br />

esreT mizeziTa maxlobelobisaATa da ese Sengan SesaZlebel ars, rameTu<br />

uwyi, viTarmed gismens mefe Tqueni, ukueTu miuwero da auwyo umjobesi...~ 118<br />

amis Semdeg patriarqi emuqreba, rom kvlav gaagrZelebs mTel bizantiis<br />

imperiaSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis devnas: `...xolo ukueTu ara isminos, miuwero<br />

oTxTave patriaqTa saydris modgamTa CuenTa da vauwyo TYT-rCuloba da<br />

qedficxloba naTesavisa Tquenisa da viTarmed TYnier samociquloAsa kanonisa<br />

TYT imwysian da mociqulTagani aravin misrul ars queyanasa maTsa da<br />

esreT mravalsa Ruawlsa SegTxine vidre ara TYT mefe Tqueni winaSe<br />

Cuensa movides da xelmwifebasa Cuensa daemorCilos~. 119<br />

e.i. im SemTxvevaSi, Tu saqarTvelos mefe ar ganaxorcielebs Sengan miwodebul<br />

azrs <strong>qarTuli</strong> eklesiis antioqiaze daqvemdebarebis Sesaxeb, me amas<br />

msoflios oTxive patrarqs (maT Soris romis papsac gulisxmobs) vauwyeb da<br />

mivwer, rom qarTveli eri urCia, radganac samociqulo kanonebis nebadaurTvelad<br />

avtokefalurad acxadebs <strong>Tavi</strong>s <strong>eklesia</strong>s. es ki dauSvebelia, radganac<br />

arc samociqulo kanonebiT da arc mociqulTa mier es <strong>eklesia</strong> ar<br />

daarsebula da iseT saerTaSoriso izolaciaSi movaqcev saqarTvelos da<br />

iseT devnas daviwyeb <strong>qarTuli</strong> eklesiisas, rom TviT Tqveni mefe mova Cems<br />

winaSe da ara marto <strong>eklesia</strong>s damiqvemdebarebs, TviTonac damemorCilebao.<br />

giorgi mTawmidels <strong>Tavi</strong>s pasuxSi ugunurebad gamoucxadebia antioqiis<br />

survili <strong>qarTuli</strong> eklesiis damorCilebisa da ukiTxavs: `...vin-me arian


596 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ugunurni igi ganmzraxni Senni... raAsaTYs-me esreT advilad Kel-hyav didisa<br />

amis da maRlisa saqmisa mogonebad da aRsrulebad?~ 120<br />

`didi da maRali saqme~ <strong>qarTuli</strong> eklesiis saukunovani avtokefaliisa<br />

antioqiis patriarq Teodoss `advilad xeluyvia~, riTac ara marto <strong>Tavi</strong>si<br />

`ugunureba~, aramed <strong>Tavi</strong>si mrCevlebis `ugunurebac~ gaumJRavnebia.<br />

Zalze didmniSvnelovania azri, romelic <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis<br />

Sesaxeb gamoTqva giorgi mTawmidelma antioqiis patriarqis winaSe.<br />

giorgi mTawmidelis Tanaxmad, qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia arc V <strong>saukuneSi</strong><br />

miuRia, arc <strong>VI</strong>II-Si da miTumetes, arc XI-Si, aramed <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

daarsebisTanave avtokefaluri yofila, radganac igi mociqulTa mier daarsebuli<br />

da amitomac samociqulo yofila. 121 I-II saukuneebSi mociqulTa mier<br />

daarsebuli <strong>qarTuli</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong> daarsebisTanave avtokefaluria,<br />

amitomac mis avtokefalias arc vinmes dasturi esaWiroeba da arc sxva<br />

romelime <strong>eklesia</strong>s aqvs qarTul <strong>eklesia</strong>ze batonobis ufleba.<br />

giorgi mTawmidelis pasuxi sruliad uaryofs im Tanamedrove mecnierTa<br />

mosazrebebs, romelnic fiqroben, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m avtokefalia XI<br />

<strong>saukuneSi</strong> miiRo. giorgi mTawmideli patriarqis winaSe imas ki ar ambobs,<br />

rom qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia petre III-m mianiWa 1056 wels, erTi<br />

wlis wino, aramed medgrad da siamayiT acxadebs _ <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

avtokefaluri aris I saukunis bolodan da II saukunis dasawyisidan, radganac<br />

Cveni <strong>eklesia</strong> andria pirvelwodebulma daaarsa, xolo simon kananeli<br />

Cvens qveyanaSi aris dakrZalulio.<br />

<strong>Tavi</strong>si mtkicebis dasasabuTeblad giorgi mTawmidelma moiTxova wigni _<br />

`mimosvla andrea mociqulisa~. wignis wakiTxvis Semdeg patriarqi da mas-<br />

Tan myofi episkoposebi darwmundnen, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> dauarsebia<br />

andria pirvelwodebuls, rac imas niSnavda, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> samociquloa.<br />

amis Semdeg giorgi mTawmidelma patriarqs uTxra: `wmidao meufeo,<br />

Sen ityY, viTarmed <strong>Tavi</strong>sa mis mociqulTasa petres saydarsa vzio, xolo<br />

Cuen pirvelwodebulisa da Zmisa Tvisisa mwodebelisa nawilni varT da<br />

samwysoni da mis mier moqceulni da ganaTlebulni; da erTi wmida aTormetTa<br />

mociqulaTagani _ simons vityvi kananelsa, queyanasa Cuensa damarxul ars<br />

afxazeTs, romelsa nikofsi ewodebis. amaT wmidaTa mociqulTa ganaTlebulni<br />

varT. da vinaATgan erTi RmerTi gvicnobies, arRara uar-gYyofies da<br />

arca odes wvalebisa mimarT midrekil ars naTesavi Cueni da yovelTa<br />

uarismyofelTa da mwvalebelTa SevaCuenebT da davswyevT. amas safuZvelsa<br />

zeda marTlmadideblobisasa da mcnebaTa da qadagebaTa zeda wmidaTa maT<br />

mociqulTasa mtkice varT. wmidao meufeo, Suenis esreT, raATa wodebuli igi<br />

mwodebelsa mas daemorCilos, rameTu petresi jer-ars, raATa daemorCilos<br />

mwodebelsa TYssa da Zmasa andreas da raATa Tquen Cuen daguemorCilneT~. 122<br />

giorgi mTawmidelis pasuxi imave logikiT iyo agebuli, rogoriTac patriarqis<br />

moTxovna. patriarqma ganacxada, saxarebis Tanaxmad, unda iyos


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

597<br />

erTi mwyemsi da erTi samwyso, radganac antioqiis patriarqi zis mociqul-<br />

Ta <strong>Tavi</strong>s, wmida petres taxtze. amitomac misi mwyemsmTavrobis qveS unda<br />

iyos sxva eklesiebic, kerZod ki, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>o. mTawmidelma upasuxa,<br />

radganac erTi mwyemsi da erTi samwyso unda arsebobdes, umjobesia, Tqven<br />

daemorCiloT wmida mociqul andria pirvelwodebulis saydars, radganac<br />

wmida andriam mouwoda wmida petres, rasac petre daemorCila da ufal<br />

ieso qristes am mowodebiT daemowafa, amitomac axlac wmida petres taxti<br />

wmida andrias taxts unda daemorCiloso, anu antioqiis sapatriarqo saqarTvelos<br />

sapatriarqos unda daemorCiloso.<br />

aseTi pasuxiT giorgi mTawmidelma agrZnobina antioqiis patriarqs, Tu<br />

ra araseriozuli da araeklesiuri iyo antioqielTa moTxovna. antioqiis<br />

sapatriarqoSi jer kidev XI <strong>saukuneSi</strong> yofila Teoria, romelsac amJamad<br />

ewodeba `aRmosavluri papizmi~.<br />

amis Semdeg giorgi mTawmidelma ganacxada: `wmidao meufeo, romelni-ege<br />

Cuen umecarad da subuqad guxedavT da Tavni Tquenni brZen da mZime<br />

giyofian, iyo Jami, romel yovelsa saberZneTsa Sina marTlmadidebloba ara<br />

ipoeboda da ioane guTel episkoposi mcxeTas ikurTxa ebiskoposad, vi-<br />

Tarca sweria didsa svinaqsarsa~. 123<br />

<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, am pasuxis Tanaxmad, ara marto avtokefaluria,<br />

aramed sxva qveynis eklesiis meTaursac ki akurTxebs. aseTi<br />

ufleba mxolod sapatriarqo eklesiebs hqondaT.<br />

patriarqi savsebiT daukmayofilebia giorgi mTawmidelis pasuxs da mas-<br />

Si keTilganwyoba aRuZravs. patriarqs xumrobiT daumTavrebia es Sexvedra<br />

qarTvel wmida berTan: `...ganiRima patriarqman da hrqua mRdel-moZRuarTa<br />

maT da ersa: `xedavTa bersa amas viTar marto esodensa simravlesa guerevis?<br />

ekrZaleniT... ara xolo Tu sityYT, aramed saqmiT guamxilos Zleuleba<br />

Cueni da dagYmrwemnes da dagumrmelnes~. 124<br />

aRsaniSnavia, rom am Sekrebis Semdeg araviTari werilobiTi dokumenti<br />

ar SeudgeniaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis cnobis Sesaxeb, kreba damTavrda<br />

xumrobiT, amitomac is mecnierebic cdebian, romelnic varaudoben, rom<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s avtokefalia mianiWa 1057 wels patriarq Teodosis<br />

dros zemoT aRwerilma krebam. am Sekrebaze <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliaze<br />

iyo saubari. es iyo ara di plomatiuri molaparakeba, aramed<br />

patriarqis mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis zogadi sakiTxebis garkveva. am dros<br />

jer kidev ar iyo damTavrebuli 1054-57 wlebis sazavo molaparakeba<br />

bizantia-saqarTvelos Soris. amitomac, rogorc petre III-is, ise Teodosis<br />

mier <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxeb simarTlis rkveva sazavo molaparakebis<br />

dros, bunebrivia.<br />

1056 wels petre III-is dros antioqiis sapatriarqom aRiara <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis yvela ufleba, maT Soris sapatriarqo Rirsebis ufleba, ris<br />

Semdegac Sewyda <strong>qarTuli</strong> eklesiis devna.


598 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

1054-57 wlebis samSvidobo molaparakeba bizantia-saqarTvelos Soris Zalze<br />

sasargeblo iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiisTvisac.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis saqmeebis sruli mogvarebis Semdeg giorgi mTawmidelma<br />

<strong>Tavi</strong>si diplomatiuri misia amowura antioqiaSi. bagrat IV-sa da<br />

dedofal mariams surdaT moesminaT antioqiaSi am wmida mamis Sromis<br />

angariSi: `...raATa namuSakevi igi misi RmrTivmoniWebuli ixilon da aRivsnen<br />

sixaruliTa~, amitomac maT misweres antioqiis patriarqs Teodosis<br />

ezruna giorgi mTawmidelis ukan dabrunebaze. `...dawerna wignni patreaqsa<br />

Tana da duksa antioqiisasa wargzavnisa CuenisaTYs...~ 125 aqedan Cans, rom<br />

giorgi mTawmideli saxelmwifos wargzavnilia, romelic molaparakebas<br />

awarmoebs antioqiaSi, radganac mis uflebamosilebaze TviT imperatori da<br />

mefe zrunavs, antioqiis dukasTan _ `mTavarTan~ erTad (antioqiaSi Casvlis<br />

dros qarTul delegacias imperatoris werili hqonda: `...aqunda brZanebaA<br />

sameufoA Tavadsa Tana da patreaqsa antioqiisasa~). 126<br />

aRsaniSnavia, rom giorgi mTawmidelis biografi giorgi mcire mTlianad<br />

ar aris informirebuli <strong>qarTuli</strong> delegaciis vizitis mizezebis Sesaxeb<br />

antioqiis sapatriarqoSi. SeiZleba mas ar umxeldnen mefesa da imperators<br />

Soris molaparakebis wvrilmanebs. magaliTad, giorgi mTawmideli<br />

1055 wels ga<strong>Tavi</strong>suflda iverTa monastris winamZRvrobisagan da 1056<br />

wels is ukve antioqiaSi molaparakebazea patriarqTan. biografis azriT,<br />

wmida giorgi winamZRvrobisagan ga<strong>Tavi</strong>suflda, raTa <strong>Tavi</strong>suflad eTargmna<br />

wmida werili _ `Targmanebad wmida werilTa~, magram antioqiaSi giorgi<br />

mTawmideli ar Cerdeba da 1057-58 wlebSi saqarTveloSi Camodis, saidanac<br />

is maleve brundeba iveronSi. Tu mTawmidelis mizani iyo wignebis Targmnis<br />

gamo ga<strong>Tavi</strong>sufleba winamZRvrobisagan, is unda darCeniliyo antioqiis<br />

qarTvelTa savaneSi da daewyo es saqmianoba, magram is iq ar rCeba da<br />

saqarTveloSi miemgzavreba, sadac mTargmnelobiTi moRvaweobisaTvis gacilebiT<br />

mZime pirobebi iyo, vidre iveronsa da Sav mTaze. aqedan SeiZleba<br />

davaskvnaT, rom giorgi mTawmideli winamZRvrobisagan ga<strong>Tavi</strong>suflda ara<br />

marto mTargmnelobiTi moRvaweobisaTvis, aramed amis ZiriTadi mizezi iyo<br />

moegvarebina <strong>qarTuli</strong> eklesiis saerTaSoriso mdgomareoba, rac man SesZlo<br />

1054-57 wlebSi. aseve mariam dedofali ara marto salocavad gaemgzavra<br />

ierusalimisaken, aramed sqem-monazons <strong>qarTuli</strong> eklesiis sakiTxebis saboloo<br />

mogvareba surda, 127 risTvisac Sexvda kidec antioqiis patriarq<br />

petre III-s. konstantinopolSi ki patriarqs mravaljer Sexvdebodnen es<br />

wmidanebi bagrat IV-sTan erTad, molaparakebisas konstantine monomaxTan da<br />

dedofal TeodorasTan.<br />

1054-57 wlebSi bizantiurma sapatriarqoebma aRiares <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

sruli marTlmadidebloba. zavis dadebis Semdeg Sewyda <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

ukanono devna, sapatriarqoebma cnes <strong>qarTuli</strong> eklesiis yvela ukve faqto-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

599<br />

brivad arsebuli ufleba da maT Soris ufleba _ <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> wodebuliyo<br />

sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d.<br />

saqarTvelos sapatriarqos struqtura da<br />

iurisdiqciis sazRvrebi<br />

saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda ramdenime sakaTalikoso. `saqarTvelos<br />

patriarqis iurisdiqciaSi Sedioda marTlmadidebeli somxuri eparqiebi,<br />

`somxeTis mitropolitis~ meTaurobiT, `afxazeTis~ (dasavleT saqarTvelos)<br />

anu `biWvintis kaTalikosi~, romelic <strong>Tavi</strong>s mxriv dasavleT saqarTvelos<br />

calkeul saepiskoposoebs iqvemdebarebda~. 128 saqarTvelos sapatriarqos<br />

Seqmnis Semdeg sakaTalikosoebi ar gauqmebulan, isini arsebobas<br />

ganagrZobdnen iseve, rogorc somxur <strong>eklesia</strong>Si ramdenime sakaTalikoso<br />

arsebobs. sakaTalikosoebi erTiani saqarTvelos sapatriarqos arsebobis<br />

dros iseTive funqcias asrulebdnen, rogorsac asrulebdnen samitropolitoebi<br />

berZnul sapatriarqoebSi.<br />

saqarTvelos sapatriarqoSi, wyaroTa Tanaxmad, Sedioda: 1. qarTlis sakaTalikoso;<br />

2. afxazeTis sakaTalikoso; 3. somxeTis samitropolito; 4. Crdilo<br />

kavkasiis qristianebi.<br />

<strong>Tavi</strong>s mxriv, yovel sakaTalikosoSi Sedioda saepiskoposoebi. dasavleT<br />

saqarTvelos saepiskoposoebi uSualod eqvemdebareboda afxazeTis kaTalikoss,<br />

aRmosavleT saqarTvelos saepiskoposoebi ki _ qarTlis kaTalikoss.<br />

qarTlis kaTalikossa da afxazeTis kaTalikoss Soris umcros-ufrosobiTi<br />

damokidebuleba arsebobda.<br />

saqarTvelos sapatriarqos meTaurad _ patriarqad yovelTvis qarTlis<br />

kaTalikoss svamdnen, anu qarTlis kaTalikosi imave dros saqarTvelos<br />

patriarqi iyo. saqarTvelos sapatriarqos meTaurs oficialurad ewodeboda<br />

_ `yovlisa saqarTveloAsa patriarqi da qarTlisa kaTalikosi~. 129 qarTlis<br />

kaTalikosi rom imave dros saqarTvelos patriarqi iyo, amis dasamtkiceblad<br />

SeiZleba moviyvanoT amonawerebi Zveli dokumentebidan, romelTac<br />

xels aweren <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurebi <strong>Tavi</strong>anTi sruli titulaturiT.<br />

am amonawerebis moyvanamde unda iTqvas, rom sityva `patriarqi~ _<br />

Sua saukuneTa saqarTveloSi iTargmneboda da ixmareboda misi <strong>qarTuli</strong><br />

Targmani `mamamTavari~. Zveli aRTqmis patriarqebsac ki saqarTveloSi<br />

uwodebdnen ara patriarqebs, aramed `mamamTavrebs~. magaliTad, `...mamaTmTavari<br />

iakob egviptes aRsrulebuli~; `mamaT-mTavarica didi ioseb mona<br />

iyo~. 130 saqarTvelos sapatriarqos meTaursac zogjer tradiciis Sesabamisad<br />

uwodebdnen `mamaT-mTavars~ _ qarTul Targmans berZnuli sityva _<br />

`patriarqisa~.


600 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

1103 wlis dokumentSi patriarqs ase moixsenieben _ `iovane wmidisa<br />

kaTalikosisa da yovlisa saqarTveloAsa yovlad Rirsisa mamaT-mTavrisa<br />

mravalni arian welni~. 131<br />

<strong>VI</strong>II saukunis dokumentSia _ `...wmidisa mamaTmTavarsa Cuensa arsenis<br />

qristes mier qarTlisa kaTalikozsa...~ 132<br />

1610 wlis _ `yovlisa saqarTveloAsa mamaTmTavarTmTavarman kaTalikozman<br />

patronman zebedem~. 133<br />

`yovlisa aRmosavlisa da CrdiloAsa didman mamamTavarman, kaTalikozman<br />

patronman zebedem~. 134 .<br />

1616 wlis _ `yovlisa saqarTvelosa didman mamaTmTavarTmTavarman,<br />

qarTlisa kaTalikozman patronman iovanem~. 135<br />

aq yuradReba unda mieqces, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs ewodeba<br />

saqarTvelos mamamTavari, anu patriarqi da qarTlis kaTalikosi. saqarTvelo<br />

da qarTli XI saukunis Semdeg erTi da igive cnebebi ar aris, saqarTvelo<br />

ewodeba qveyanas `nikofsiidan darubandamde~, xolo qarTli _ lixis mTis<br />

aRmosavleTiT mdebare provinciebs ewodeboda, amitomac roca <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meTaurs uwodeben saqarTvelos patriarqsa da qarTlis kaTalikoss,<br />

Cven iseve unda gavigoT, rogorc weren _ is mTeli, sruliadi, `yoveli~<br />

saqarTvelos patriarqia da amave dros aris kaTalikosi qarTlisa.<br />

1629 wlis dokumentSia _ `yovlisa saqarTvelosa makurTxevelman didman<br />

mamaT-mTavarman qarTlisa kaTalikozman zaqaria~. 136 _ es aris sruliad<br />

saqarTvelos patriarqi da amave dros qarTlis kaTalikosi.<br />

1634 wlis _ `didman mamaTmTavarman qarTlisa kaTalikozman patronman<br />

evdemoz~. 137<br />

`yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman qarTlisa kaTalikozman<br />

evdemoz~. 138<br />

1638 wlis _ `saqarTveloAsa didman mamamTmTavarman, qarTlisa kaTalikozman<br />

patronman evdemon~. 139<br />

1660 wlis _ `yovlis saqarTveloAs didman mamaTmTavarman, kaTalikozman<br />

domentim~. 140<br />

1670 wlis _ `yovlisa saqarTveloAsa makurTxevelman mamaTmTavarman,<br />

qarTlisa kaTalikozman amilaxoris Zeman nikolaoz...~ 141<br />

`yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman, qarTlisa kaTalikozman<br />

batoniSvilman patronman domenti...~ (1672 weli), 142<br />

1678 w _ `yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman, qarTlisa kaTalikozman<br />

amilaxorisSvilman patronman nikoloz...~, 143<br />

1689 weli _ `yovlisa saqarTveloAsa didman mamaTmTavarman, qarTlisa<br />

kaTalikozman diasamiZem patronman iovanem...~ 144<br />

1694 weli _ ``yovlisa saqarTveloAsa didman mamaT-mTavarman qarTlisa<br />

kaTalikozman, amilaxorisZeman patronman nikoloz...~ 145


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

601<br />

zemoT moyvanili amonawerebidan aSkarad Cans, rom sruliad saqarTvelos<br />

patriarqi imave dros aris qarTlis kaTalikosi, anu saqarTvelos<br />

mamamTavari aerTianebs or taxts _ qarTlis kaTalikosisas da saqarTvelos<br />

patriarqisas. is ori taxtis mpyrobelia. afxazeTis kaTalikossa da<br />

qarTlis kaTalikoss Soris damokidebuleba Tu rogori saxis iyo, garkveulia<br />

mecnierTa mier _ `mcxeTis patriarqi, afxazeTis kaTalikosisaTvis gaxda<br />

`mama~, TviT afxazeTis kaTalikosi `umrwmesi~ (umcrosi) kaTalikosi~. 146<br />

rogorc vTqviT, saqarTvelos patriarqi imave dros qarTlis kaTalikosia<br />

da is `uxucesi~, `mama~, anu ufrosia afxazeTis kaTalikosze. sapatriarqoSi,<br />

rogorc adre aRvniSneT, Sedioda agreTve somxeTis samitropolito.<br />

somxeTis mitropoliti uSualod eqvemdebareboda qarTlis kaTalikoss.<br />

xolo sapatriarqoSi aseve Semavali Crdilo kavkasiis qristianebi da<br />

Crdilo kavkasiaSive mdebare xunZeTis kaTalikosi uSualod saqarTvelos<br />

patriarqs eqvemdebareboda. 147 aRniSnulTa gamo saqarTvelos sapatriarqos<br />

struqturas grafikulad aseTi saxe eqneba:<br />

saqarTvelos sapatriarqo<br />

saqarTvelos patriarqi, anu mamaTmTavari<br />

afxazeTis<br />

sakaTalikoso<br />

qarTlis<br />

sakaTalikoso<br />

somxeTis<br />

samitropolito<br />

Crdilo kavkasiis<br />

qristianebi<br />

xunZeTis sakaTalikoso<br />

saqarTvelos patriarqs uSualod eqvemdebarebodnen agreTve istoriuli<br />

albaneTis CrdiloeTis mxareebis qristianebi, romlebic wina saukuneebSi<br />

albanTa kaTalikosis samwysos warmoadgenda. amis Sesaxeb visaubrebT saqarTvelos<br />

sapatriarqos iurisdiqciis aRmosavleTis sazRvrebis gansazRvris<br />

dros, xolo rac Seexeba xunZeTis sakaTalikosos, unda aRiniSnos, rom<br />

`xunZeli kaTalikosi oqropiri~ moxsenebulia sinas mTis XV saukuniT<br />

daTariRebul xelnawerSi, magram Crdilo kavkasieli qristianebi gacilebiT<br />

adre eqvemdebarebodnen saqarTvelos patriarqs, amaze miuTiTebs tyobaierdis<br />

XI saukunis warwera.


602 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

afxazeTis sakaTalikosos Sesaxeb unda aRiniSnos, rom is arc XV saukunis<br />

saqarTvelos erTiani samefos daSlis Semdeg daarsebula, rogorc<br />

hgonia sardel (berZen) mitropolit maqsimes <strong>Tavi</strong>s gamokvlevaSi <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis avtokefaliis Sesaxeb 148 da arc XIII <strong>saukuneSi</strong>, rogorc adre<br />

fiqrobdnen. axali monacemebiT dadgenilia: `afxazeTis sakaTalikoso _<br />

dasavleT saqarTvelos sakaTalikosoa. mis daarsebas zogi mkvlevari <strong>VI</strong>II<br />

saukunes, zogi ki X saukunis meore naxevars miakuTvnebs. afxazeTis sakaTalikosom<br />

Secvala konstantinopolis sapatriarqos daqvemdebarebuli lazikis<br />

samitropolito da abazgiis saarqiepiskoposo eparqiebi. afxazeTis kaTalikosis<br />

sakaTedro taZari, romelic andria mociqulis saydrad iwodeboda,<br />

biWvinTaSi iyo. afxazeTis kaTalikoss `biWvinTis kaTalikossac~ uwodebdnen.<br />

ierarqiulad igi saqarTvelos kaTalikoss eqvemdebareboda~. 149<br />

afxazeTis sakaTalikoso saqarTvelos sapatriarqos (XI <strong>saukuneSi</strong>) daarsebamde<br />

arsebobda da Sevida sapatriarqoSi. amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong>, sapatriarqos<br />

daarsebis Semdegac, saqarTveloSi ramdenime kaTalikosi iyo erTdroulad,<br />

afxazeTis kaTalikosi da qarTlis kaTalikosi, amitomac es sityva<br />

ixmareboda TiTqmis yovelTvis mravlobiT ricxvSi. werdnen xolme _<br />

`kaTalikosTa~, `kaTalikosni~ da ara `kaTalikosi~. SeiZleba aseTi magali-<br />

Tis moyvana. XI saukunis 50-ian wlebSi _ `...iwyo RvTismsaxurman mefeman<br />

bagrat da Zeman misman, dedofalTa da kaTalikosTa wvevad~... 150 giorgi<br />

mTawmidelisa saqarTveloSio, wers biografi. forma `dedofalTa~ gasagebia,<br />

giorgi mTawmidels iwvevdnen mefis deda _ mariami, mefis meuRle da<br />

rZali _ Zis coli, aseve `kaTalikozTaSi~ igulisxmeba, rom giorgi mTawmidels<br />

iwvevdnen afxazeTisa da qarTlis kaTalikosebi (ucxoeTidan<br />

saqarTveloSi). saqarTveloSi mosvlis Semdeg ki, roca giorgi mTawmideli<br />

gadavida aRmosavleT saqarTveloSi, anu sakuTriv qarTlSi, masTan kavSiri<br />

aqvs erT kaTalikoss, dasavleT saqarTvelodan `qarTlSi~ gadasul giorgi<br />

mTawmidelis winaSe `...iwyes aRsarebad da sinanulad TviT mefeman, kaTalikozman...<br />

mRvdelTa, diakonTa, monazonTa...~. 151<br />

miuxedavad imisa, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> im dros Sedgeboda ori mTavari<br />

sakaTalikososagan, es <strong>eklesia</strong> erTi qveynis <strong>eklesia</strong>a. giorgi mcire dabejiTebiT<br />

amtkicebs imas, rac <strong>Tavi</strong>s droze giorgi mTawmidelma antioqiis patriarqs<br />

moaxsena _ mTliani saqarTvelo mociqulebma andriam da simon kananelma<br />

moaqcies da daafuZnes aq erTi <strong>eklesia</strong>. amitomac saqarTvelo, anu rogorc<br />

maSin uwodebdnen `aRmosavleTi~ _ nawilia am mociqulebisa. andriam mTeli<br />

saqarTvelo `movlo~. xolo svimon kananelma sruliad daimkvidra es qveyana.<br />

giorgi mTawmidelmao, wers biografi _ `...yoveli aRmosavleTi gananaTla da<br />

nawili igi andria mociqulisa da simon kananelisa kualad ganamtkica, rameTu<br />

andria mociqulman movlo qveyana Cveni, xolo svimon kananelman sruliad<br />

daimkvidra, rameTu nikofss arian nawilni misni wmidani~. 152


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

603<br />

swored am ideologiur safuZvelzea damyarebuli saqarTvelos sapatriarqos<br />

Seqmna _ saqarTvelo erTi qveyanaa, erTi saxelmwifoa. saqarTvelos<br />

sxvadasxva kuTxeebs sxvadasxva ganmanaTleblebi ki ar hyavdaT, aramed<br />

erTiani, mTliani saqarTvelos ganmanaTleblebi arian aq Camosuli mociqulebi<br />

_ andria pirvelwodebuli da svimon kananeli, amitomac <strong>eklesia</strong><br />

erTi unda hqondes da ara ramdenime. erTian saqarTvelos saxelmwifoSi<br />

Seiqmna erTi didi <strong>eklesia</strong>-sapatriarqo, xolo am sapatriarqoSi XI <strong>saukuneSi</strong>ve<br />

Sedioda ori sakaTalikoso _ ori administraciuli erTeuli, anu<br />

saeklesio samTavro _ saeklesio provincia. es Seesabameboda saxelmwifos<br />

politikur dayofas erTiani saxelmwifos Seqmnis Semdeg oficialurad<br />

calkeuli `samefoebi~ ar gauqmebulan, isini kvlavindeburad arsebobdnen,<br />

amitomac, erTiani saxelmwifos mefes ewodeboda _ mefe afxazTa, qarTvelTa,<br />

ranTa, kaxTa da somexTa, SahanSa da SarvanSa. `sanam kaxeT-hereTi gaer-<br />

Tianebuli saqarTvelos farglebs gareT imyofeba, saqarTvelos mefeebi<br />

iwodebian `afxazTa da qarTvelTa~ mefeebad, sadac `afxazTa~ dasavleT<br />

saqarTvelos gulisxmobs, xolo `qarTvelTa~ istoriul aRmosavleT saqarTvelos<br />

(qarTl-mesxeTs kaxeT-hereTis gareSe)... afxazTa da qarTvelTa mefes<br />

emateba ranTa (e.i. hereTis) da kaxTa mefis tituli, rac am provinciebis<br />

SemoerTebas asaxavs. daviT (aRmaSeneblis) mefis titulebSi Cndeba `somex-<br />

Ta~ mefis wodeba... (rac lores samefos SemoerTebas ukavSirdeba da ara<br />

anisis SemoerTebas, romlis mefeni SahanSas tituls atarebdnen... qarTvel<br />

mefeTa titulebSi rogorc `SahanSa~, aseve `SarvanSa~ daviTis dros unda<br />

iyos Sesuli, radgan anisis samefoc da Sarvanic daviT aRmaSeneblis dros<br />

SemouerTda saqarTvelos. 153<br />

sapatriarqo ori saeklesio samTavrosagan, `saeklesio mitropoliisagan~<br />

_ qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebisagan Sedgeboda. TandaTan saqarTvelos<br />

saxelmwifos gafarToebasTan erTad sapatriarqoSi Sevida sxva `saeklesio<br />

samTavroebic~.<br />

marTalia, sapatriarqoSi sakaTalikosoebi arsebobdnen, magram XI-XIII<br />

saukuneebSi sakaTalikosoebis TviTmmarTveloba da uflebebi SezRuduli<br />

iyo, amitomac afxazeTis kaTalikoss am drois wyaroebi TiTqmis aRarc<br />

axsenebdnen <strong>Tavi</strong>si tituliT. XIII <strong>saukuneSi</strong> monRolTa mier erTiani saxelmwifos<br />

orad gayofam afxazeTis sakaTalikosos imereTis samefoSi avtoriteti<br />

moupova. iv. javaxiSvilis Tanaxmad, XIII saukunis Semdgom axlo xaneb-<br />

Si `...afxazeTis kaTalikosoba winandeburad aRsdga~. 154<br />

imis gamo, rom qarTlis kaTalikosi avtomaturad iTvleboda saqarTvelos<br />

patriarqadac, qarTlis kaTalikosis saxeli ufro xSirad moixsenieba<br />

afxazeTis kaTalikosTan SedarebiT.<br />

aRsaniSnavia, rom XV <strong>saukuneSi</strong> erTiani saqarTvelos samefos daSlis<br />

Semdeg yvela provinciis mefe <strong>Tavi</strong>s Tavs miiCnevda erTiani, sruliad<br />

saqarTvelos erTaderT kanonier mefed. erTiani saxelmwifos daSlas Tan


604 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

mohyva erTiani saqarTvelos sapatriarqos daSla, magram miuxedavad amisa,<br />

rogorc qarTlis, ise afxazeTis kaTalikosebi ar cnobdnen erTiani eklesiis<br />

daSlas da <strong>Tavi</strong>anT Tavs uwodebdnen `sruliad saqarTvelos kaTalikoss~,<br />

an mamamTavars. magaliTad, afxazeTis kaTalikosi grigoli X<strong>VI</strong>II saukunis<br />

dasawyisSic ki <strong>Tavi</strong>s Tavs uwodebda ara afxazeTis, anu dasavleT<br />

saqarTvelos kaTalikoss, aramed sruliad saqarTvelos kaTalikoss. amiTaa<br />

gamowveuli, rom Sewirulobis wigns biWvinTisadmi afxazeTis kaTalikosi<br />

1712 wels artyams beWeds warwera-zedweriliT: `grigol mwyemsi qristesmier<br />

yovlisa saqarTvelos kaTalikozi~. 155<br />

ufro xSirad ki dasavleT saqarTvelos kaTalikosebi <strong>Tavi</strong>anT Tavs<br />

`qvemo iveriis~, anu afxazeTis kaTalikoss uwodebdnen, 156 xolo aRmosavleT<br />

saqarTvelosi _ `zemo iveriis~ anu `zemo saqarTvelos~ kaTalikosebs. 157<br />

`qarTlis cxovreba~ qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebs `samTavroebs~<br />

uwodebs. sityva `samTavro~ uamravjer gvxvdeba `did sjuliskanonSi~. saeklesio<br />

olqis, saeklesio provinciis, eparqiis, mitropoliis mniSvnelobiT,<br />

romelsac aqvs <strong>Tavi</strong>si saepiskoposoebi. saeklesio `samTavros~ didi sjuliskanonis<br />

Tanaxmad, hyavs <strong>Tavi</strong>si pirvelierarqi, romelsac am samTavros episkoposebi<br />

emorCilebian. `qarTlis cxovrebaSia~ _ `Semokrbes orisave samTavrosa<br />

episkoposni...~ 158 aq sityva samTavros qveS swored saeklesio da ara<br />

saero-saxelmwifo-administraciuli samTavro igulisxmeba. es iqidan Cans,<br />

rom saqarTvelos saxelmwifoSi Sedioda ara `ori samTavro~, aramed `Svidi<br />

samefo~ _ provincia: `afxazeTis, qarTlis, ranis, kaxeTis, somxeTis, anisis<br />

da Sirvanis samefoebi~ da ori saeklesio `samTavro~ _ afxazeTisa da<br />

qarTlis sakaTalikosoebi. Crdilo kavkasiis qristianebs saqarTvelos sapatriarqos<br />

cxovrebaSi umniSvnelo roli eniWeboda, xolo somxeTis samitropolito<br />

qarTlis sakaTalikosoSi Sedioda.<br />

a. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis<br />

Crdilo-dasavleTi sazRvari<br />

XI <strong>saukuneSi</strong>ve saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda `nikofsia~, dRevandeli<br />

tuafse, sadac qarTvelTa ganmanaTlebeli simon kananeli iyo dakrZaluli<br />

da romelic giorgi mTawmidelis Tanaxmad, `queyanasa Cuensa _ afxazeTs~<br />

mdebareobda. es iyo provincia jiqeTis centrSi, es provincia ki qerCamde<br />

aRwevda. rogorc wyaroebi uCveneben, saqarTvelos sapatriarqos CrdilodasavleTis<br />

sazRvari aRwevda xersonesamde. ase magaliTad, 1525-1550 wlebis<br />

biWvinTis iadgarSi afxazeTis sakaTalikosos Crdilo-dasavleTis sazRvrad<br />

dasaxelebulia punqti `kafa~, CrdiloeTis sazRvrad ki _ `ruseTis samzRvari~.<br />

punqti `kafa~ mdebareobda xersonesTan _ `kaTalikozis sakurTxi aris,<br />

samwyso _ lixsa da kafas Sua da ruseTis samzRuarsa da WaneTs Sua~. 159


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

605<br />

saerTod xersonesi da kafas naxevarkunZuli pirvel saukuneebSive dakav-<br />

Sirebuli iyo saqarTvelosTan, magaliTad _ `kardinal baroniusis azriT,<br />

ax.w.aR-is 100 wels imperator traianes mier xersonesSi gandevnili papi<br />

wm. klimentis mecadineobis Sedegad kolxeTsa da iberiaSi qristianoba<br />

gavrcelda. arqanjelo lamberti kardinal baroniusis am mosazrebis Sesaxeb<br />

iqve miuTiTebs, rom `... kolxeTi xuTasi miliTaa daSorebuli xersonesidan~,<br />

...arqanjelo lamberti im azrs icavs, rom kolxeTsa da iberiaSi qristianoba<br />

wm. andream da wm. barTlomeom gaavrceles~. 160<br />

`qalaqi kaffa mdebareobs 17 verstis daSorebiT karagozidan... emxroba<br />

kafis yuris dasavleT nawils... am qalaqma yirimis aRebis Semdeg miiRo<br />

<strong>Tavi</strong>si Zveli saxeli _ `Teodosia~, amJamad ki isev ewodeba <strong>Tavi</strong>si winandeli<br />

saxeli kaffa~, magram adre TaTrebi eZaxdnen aseve _ quCuk _ stambuls.<br />

qalaqs uWiravs Zalze moxerxebuli da xelsayreli mdgomareoba vaWroba-<br />

Si. is iyo Zalze mniSvnelovani yvela punqts Soris, romlebic genuelebma<br />

daiWires yirimSi~. 161<br />

afxazeTis sakaTalikosos Crdilo-dasavleTis sazRvari aris punqti kaffa,<br />

yirimSi, xersonesTan. afxazeTis sakaTalikosos saqarTvelos sapatriarqo-<br />

Si Sesvlis gamo saqarTvelos sapatriarqos sazRvari kaffamde aRwevda.<br />

xersonesis gaTxrebis dros aRmoCnda <strong>qarTuli</strong> taZari, rogorc es gamoikvlia<br />

kaTalikos-patriarqma kirionma. manve gamoTqva azri, rom <strong>VI</strong>II saukune-<br />

Si goTeTis upirvelesi episkoposis iberiaSi xeldasxmis Semdeg goTeTis<br />

<strong>eklesia</strong> qarTul <strong>eklesia</strong>s daeqvemdebara. 162 kaffa goTeTTan mdebareobda.<br />

b. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis<br />

CrdiloeTis sazRvari<br />

V <strong>saukuneSi</strong>ve vaxtang gorgasalis mier daarsebuli niqozis saepiskoposos<br />

samwysoSi Sediodnen Crdilo kavkasielebi, dval-osebi, aseve dasavleT<br />

saqarTveloSi glola-Rebis sanaxebi _ `ars niqozs <strong>eklesia</strong>... gorgasal hyo<br />

saepiskopozod da dasua episkopozi, zis dResac, mwyemsi kavkasianTa, dual-<br />

Ta da aw oseTad wodebulisa, glola RebiTurT~. 163 `qarTlis cxovrebis~<br />

Tanaxmad, <strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis sazRvari aRwevda `...Cerqezis<br />

sazRvramdis sruliad ovseTisa...~ 164 `...pontos zRvidam darubandis zRvamde~.<br />

165 X<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> afxazeTis sakaTalikosos CrdiloeTis sazRvari emTxveoda<br />

ruseTis saxelmwifos samxreTis sazRvars, romelic jer kidev ar<br />

iyo moaxloebuli kavkasias _ `ruseTis samzRvarsa da WaneTs Sua~-o, _ wers<br />

`biWvinTis iadgari~. X<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong>c ki afxazeTis sakaTalikosos <strong>Tavi</strong>s<br />

samwysod miaCnda `pontos~, anu Savi zRvis CrdiloeTiT mdebare miwebi _<br />

`ponto CrdiloiT~. 166<br />

XI <strong>saukuneSi</strong>, saqarTvelos sapatriarqos Seqmnis dros qarTul <strong>eklesia</strong>-<br />

Si rom Sedioda CeCneTi, inguSeTi, oseTi, avareTi _ mTiani daRestani, amis


606 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

Sesaxeb miuTiTebs axali gamokvlevebi. 167 Crd. kavkasiaSi qristianuli religiisa<br />

da kulturis sivrcesa da siRrmeSi gavrceleba-SeRweva X <strong>saukuneSi</strong><br />

iwyeba. feodaluri saqarTvelos srul gaerTianebamde Crdilo-dasavleT<br />

imierkavkasiaSi qristianobis gamavrcelebeli bizantiasTan erTad<br />

dasavleT <strong>qarTuli</strong> samefo _ afxazeTia, centralur imierkavkasiaSi (dvaleTi,<br />

CeCneT-inguSeTi) _ qarTl-kaxeTis samTavro, xolo gaerTianebis Semdeg<br />

_ saqarTvelos centraluri xelisufleba. calke aRiniSneba <strong>qarTuli</strong><br />

marTlmadidebluri eklesiis roli. rogorc Cans, saqarTvelos sakaTalikoso-sapatriarqos<br />

status kvos da Crdilo kavkasiis qveynebSi saqarTvelos<br />

kaTalikos-patriarqis iurisdiqcias gamoxatavs XI saukunis damdegs<br />

saqarTvelos kaTalikos-patriarqis, melqisedek I-is moxsenieba `aRmosavle-<br />

Tis patriarqad~ imierkavkasiis erT-erTi umniSvnelovanesi qristianuli Zeglis<br />

tyoba-ierdas (inguSeTis) taZarze... avareTSi qristianuli kulturisa da<br />

saqarTvelo-daRestnis kulturul-istoriul urTierTobaTa gasaSuqeblad gansakuTrebiT<br />

mniSvnelovania umTavresad xunZaxsa da mis SemogarenSi Zvel<strong>qarTuli</strong><br />

damwerlobis ZeglTa arseboba... es unikaluri Zeglebi naTlad<br />

da utyuarad migviTiTeben Sua saukuneTa avareTSi <strong>qarTuli</strong> damwerlobisa<br />

da enis gavrcelebaze, iqaur <strong>eklesia</strong>-taZrebSi <strong>qarTuli</strong> RvTismsaxurebisa da<br />

qarTul grafikul sistemaze agebul adgilobriv damwerlobaze... X-XIV<br />

saukuneTa avareTSi qristianobis intensifikacia kargad Cans werilobiTi<br />

monacemebiTac _ ...1310 wlis maRalaSviliseuli saxarebis minawerSi (giorgi<br />

brwyinvales dros) dadasturebulia daRestanSi ramdenime eparqiis arseboba<br />

(xunZaxis, anwuxisa da waxurisa) da bolos aRvniSnavT, mecnieruli TvalsazrisiT<br />

uZvirfases cnobas sinas erT-erTi <strong>qarTuli</strong> monastris XV saukunis<br />

saaRape wignidan _ `xunZeli kaTalikosi oqropiris~ Sesaxeb, romelsac<br />

korneli kekeliZe mitropolitTan aigivebda da riTac daRestanSi <strong>qarTuli</strong><br />

marTlmadidebluri eklesiis samitropolitos arsebobaa dadasturebuli~. 168<br />

Crdilo kavkasiaSi saqarTvelos sapatriarqos erT-erTi samitropolitos<br />

arseboba xunZeTis sakaTalikosos saxelwodebiT, werilobiTaa dadasturebuli.<br />

g. saqarTvelos sapatriarqos aRmosavleTis sazRvari<br />

jer kidev V <strong>saukuneSi</strong> mose xoreneli werda, qarTvelTa ganmanaTlebelma<br />

wmida ninom iqadaga `klarjeTidan _ masquTTa qveynamdeo~.<br />

masquTTa qveyana mdebareobda kaspiis zRvis piras, axlandeli derbendis<br />

siaxloves, TviT mose xoreneli Tvlida, rom mis dros V <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda vrceli miwebi klarjeTidan kaspiis<br />

zRvamde, rasac eTanxmeba qarTlis cxovreba _ <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi<br />

aRmosavleTiT Sedioda _ kaxeTi, Saqi, Sirvani da midgmiT _ warmovliT<br />

mTisa adgilni, 169 `pontos zRvidan darubandis zRvamde~.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

607<br />

1310 wlis werilobiT cnobaSia _ `odes sanatrelman man patriarqman<br />

Cuenman eqvTime moixila kaxeTs anwuxisa saepiskoposo da mieriTgan gardamovida<br />

waxurs, kak-elisens da movlo saydarni: kasri samebisa, yumi RvTismSoblisa,<br />

leqarTs wm. mociqulTasworisa ninosi, zars wm. mTavarmowamisa giorgisa,<br />

vardians wm. habosi, ganuxs arCilisi, qiS-nuxs RvTismSoblisa, bardaSens<br />

eliasi... kvalad saydarni xunZTa, naxCTa, ToSeTisa, nekresisa, laguTisa, belqanisa,<br />

maj-fifineTisa, ferijan-muxax-mamreTisa da yovlisa vakisa, e.i. ars Zvelisa<br />

movakanisa da elisenisa, verxvianT zeganiT gamo ivris mdinaris CasarTavamde,<br />

alazansa da sanatrelman eqvTime mibrZana qurmuxisa mTavar episkopossa<br />

da yovlisa mTeulisa winamZRvarsa kirile donaursa...~ 170<br />

am amonaweridan Cans, rom uSualod saqarTvelos patriarqs eqvemdebareba<br />

albaneTis sakaTalikosos is samwyso, romelic ar SeuerTda somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s.<br />

aRsaniSnavia, rom hereTis qristianebi qarTulenovanni iyvnen. maTi dedaena<br />

iyo <strong>qarTuli</strong> ena. isini V <strong>saukuneSi</strong> mcxeTis <strong>eklesia</strong>s eqvemdebarebodnen.<br />

rogorc `SuSanikis wamebidan~ Cans, Semdgom, raRac mizezis gamo, hereTis<br />

qristianebi ierarqiulad daeqvemdebarnen albaneTis sakaTalikosos. <strong>VI</strong><br />

saukunidan rogorc albaneTis, ise qarTlis sakaTalikosoebi somxuri eklesiis<br />

mZlavr zegavlenas ganicdidnen sparsTa saxelmwifos nebiT. uTuod<br />

amis gamo, albaneTis sakaTalikosoSi, miuxedavad mcdelobisa, saeklesio<br />

enad dainerga ara mSobliuri <strong>qarTuli</strong> da albanuri enebi, aramed eklesiebSi<br />

wirva-locvisaTvis gamoiyeneboda somxuri ena. amis mizezi sparsTa zemoqmedebis<br />

garda, albaneTis xalxTa mravalerovneba iyo. albaneTSi gavrcelebuli<br />

iyo rogorc sparsuli, aseve Turquli da kavkasiuri enebi, am qveynis<br />

Crdilo-dasavleTiT ki hereTis mosaxleobis dedaena iyo <strong>qarTuli</strong> ena.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis bolos, movses kalankatuacis Tanaxmad, albaneTis <strong>eklesia</strong>m<br />

sabolood dakarga avtokefalia da is SeuerTda somxur <strong>eklesia</strong>s. 171 amis<br />

gamo albaneTis nawil hereTSic somxuri eklesiis mecadineobiT gavrcelda<br />

monofizitoba. es mwvalebloba hereTSi aRmoufxvria dinara dedofals X<br />

<strong>saukuneSi</strong>. amis Semdeg hereTi da aRmosavleTis mxareebi kvlav <strong>Tavi</strong>s deda<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s daubrunda. XI <strong>saukuneSi</strong> sapatriarqos Seqmnis Semdeg,<br />

hereTsa da mis aRmosavleTiT mdebare qveynebze iurisdiqcias saqarTvelos<br />

patriarqi axorcielebda, rogorc zemoT moyvanili amonawerebidanac Cans.<br />

d. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis<br />

sazRvari samxreTiT<br />

imperator konstantine porfirogenetis Tanaxmad, saqarTvelos samxre-<br />

Tis sazRvari mdinare arezamde Cadioda, mdinare araqsis `...marcxena mxareo,<br />

_ wers is, _ iberiisaken mimarTuli epyraT iberebs, xolo marjvena, rac<br />

Teodosiopolisaken aris, rogorc cixeebi, ise soflebi iyves Cveni meufebis


608 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qveS ise, rom maSasadame orive sazRvrad mdinare iqneba~-o. 172 `mesxeTis<br />

Zireul nawils Seadgenda mcire moculobis seqtorebi mezobeli araqsisa<br />

da dasavleT evfratis xeobebisa~. 173<br />

araqsisa da evfratis saTaveebSi qarTvelebi X <strong>saukuneSi</strong> konstantine<br />

porfirogenetis dros ki ar dasaxlebulan, aramed saerTod es mxareebi<br />

uZveles dros iyo qarTveli xalxis Tavdapirveli samSoblo, amitomac jer<br />

kidev qristeSobamde aTasi wliT adre aq, am mxareebSi warmoiqmna qarTveli<br />

xalxis pirveli saxelmwifoebi _ diaoxi da kolxa. diaoxisa da kolxasagan<br />

momdinareoben am mxareebSi gavrcelebuli toponimebi _ `tao~ da<br />

`kola~. moses xorenacis Tanaxmad, am mxareebSi armenielebis Semosvlis<br />

dros qristemde <strong>VI</strong>-V saukuneebSi, armenielebs aq adgilobrivi mosaxleoba<br />

daxvedria, romelTa asimilaciac maSinve dawyebula. xorenelis Tanaxmad,<br />

armenielTa erT mefes aukrZalavs adgilobrivi mosaxleobisaTvis mSobliur<br />

enaze laparaki da neba daurTavs armenielTa enaze laparakisa. _<br />

`amasTanave aramma ubrZana iqaur mkvidrT, SeeTvisebinaT somxuri ena da<br />

laparaki~. 174 xoreneli mravalgzis aRniSnavs _ `sakvirvelia mematianis<br />

naTqvami, rom Cvens qveyanaSi mraval adgilas gafantulad mkvidrobda<br />

mcirericxovani xalxi, Cveni Zireuli winapris, haikis mosvlamde~, 175 anda<br />

`matianeSi aqac aRniSnulia, rom velis samxreT nawilSi, erT wagrZelebul<br />

mTasTan adridanve cxovrobdnen mcireodeni kacni, romlebic nebiT damor-<br />

Cildnen gmirs~, 176 anda `...ar SemiZlia vTqva dabejiTebiT, STamomavalia igi<br />

haikisa Tu haikis (mosvlamde) am qveyanaSi mcxovrebi xalxisa, romelTa<br />

arsebobaze miuTiTeben Zveli Tqmulebebi~. 177 xorenelis mTargmneli da<br />

komentatori al. abdalaZe amis Sesaxeb wers _ `xorenacis am da msgavs<br />

cnobebSi asaxulia istoriuli sinamdvile imis Sesaxeb, rom e.w. `didi<br />

somxeTis~ miwa-wyalze somexTa mosvlamde mkvidrobdnen sxva xalxebi, maT<br />

Soris <strong>qarTuli</strong> modgmis tomebic~. 178<br />

qarTvelTa asimilacia armenielTa mier `didi somxeTis~ miwa-wyalze<br />

warmatebuli iyo somxeTis aRmosavleT nawilSi, magram dasavleT somxeTSi<br />

arezisa da evfratis siaxloves mcxovrebma qarTvelebma didxans SeinarCunes<br />

ena imis gamo, rom maT mezoblad mdebare kapadokia da ponto qarTulenovani<br />

iyo (igulisxmeba, rom am elinizebuli qarTvelebis saojaxo, saSinao<br />

ena iyo <strong>qarTuli</strong> ena). agreTve, qristemde IV-III saukuneebSi Seqmnili iberiis<br />

saxelmwifo am mimarTulebiT sazRvrebs ifarToebda xolme, gansakuTrebiT<br />

I-II saukuneebSi. Semdgom saukuneebSi somxeTis gaZlierebam daaCqara<br />

somxeTSi mcxovrebi qarTvelebis nawilobrivi asimilacia. n. maris azriT,<br />

mesxeTis aborigenuli mosaxleoba yofila lazuri an megruli _ `am raionis<br />

aborigenebi... romelime lazuri an megruli tomia~. 179<br />

saqarTvelos sapatriarqos warmoqmnis dros e.w. `didi somxeTis~ teritoriaze<br />

cxovrobda uamravi qarTveli, adgilobrivi mcxovrebi, maTTvis daarsebuli<br />

iqna saepiskoposoebi, romelTa sazRvrebi aRwevda raxsisa da evfrat-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

609<br />

is xeobebamde. `XIII <strong>saukuneSi</strong> monRolTa batonobis drosac ki mesxeTis<br />

mTavris kuTvnili qveyana iwyeboda taSiskaridan da grZeldeboda, `aRmarT,<br />

vidre karnu qalaqamde~. XIV <strong>saukuneSi</strong>c taSiskaridan vidre basianamde<br />

`mesxTa qveSe dawesebuli qveyana iyo~... X<strong>VI</strong>I saukunis antioqieli patriarqi<br />

makari adasturebs, rom adre saqarTvelos samxreTi sazRvari iyo mdinare<br />

evfrati da evfratis aqeTa teritoriebi sul saqarTvelod iTvleboda.<br />

saqarTvelos sazRvari rom evfratamde Cadioda, amas amowmebs Celebic.<br />

mdinare arezis aqeTa mxaresa da arzrumis midamoebs didxans SemorCa<br />

<strong>qarTuli</strong> mosaxleoba. X<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> arzrumis midamoebSi gamovlilma<br />

arqanjelo lambertim ramdenime <strong>qarTuli</strong> sofeli naxa, romelTac arzrumelad<br />

wodebuli qarTveli mwyemsmTavari ejdaT arzrumSi~. 180<br />

amis gamo iyo, rom saqarTvelos sapatriarqoSi Sedioda _ anisis, yarsis,<br />

valaSkertisa da sxva saepiskoposoebi.<br />

cnobilia, rom osmaleTis mTavrobam <strong>Tavi</strong>s qveyanaSi mcxovrebi qristianebi<br />

dauqvemdebara konstantinopolis berZen patriarqs, anda konstantinopolis<br />

grigorian patriarqs. amis gamo osmaleTSi mcxovrebi marTlmadideblebi<br />

ganixilebodnen rogorc `berZnebi~, is qristianebi, romelnic grigorian<br />

patriarqs daumorCiles, iTvlebodnen _ `somxebad~. am qveyanaSi cxovrobdnen<br />

agreTve `frangebi~, anu kaTolike qristianebi.<br />

amis Sesaxeb rumineli profesori wers _ `rogorc viciT, raRac drois<br />

Semdeg da TiTqmis Cvens saukunemde marTlmadidebeli qristianis wodeba<br />

xSirad gaigivebuli iyo berZnul erovnebasTan, ase rom, is, vinc <strong>Tavi</strong>s Tavs<br />

Tvlida marTlmadideblad, amave dros <strong>Tavi</strong>s Tavs berZens uwodebda... konstantinopolis<br />

patriarqi iyo amave dros eTnarqic, e.i. erovnul-politikuri<br />

meTauri `yvela berZenisa~ TurqeTis imperiaSi~. 181<br />

aRniSnulis gamo, samxreT saqarTvelos mrevlis ZiriTadi nawili, romelic<br />

TurqeTis imperiaSi moeqca, an `gaTaTrda~, an `gaberZnda~ an `gasomxda~,<br />

an `gafrangda~. 182<br />

saqarTvelos sapatriarqos arsebobis dros ki misi samxreTis sazRvari<br />

gadioda mdinare araqssa da evfratze.<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>Si miRebuli Tvalsazrisi<br />

saqarTvelos sapatriarqos daarsebis<br />

kanonikuri uflebis Sesaxeb<br />

saukuneTa manZilze qarTul <strong>eklesia</strong>Si gabatonebuli iyo Teoria, romlis<br />

Tanaxmadac, qarTulma <strong>eklesia</strong>m sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebis Rirseba<br />

miiRo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>, 681 wels Catarebul msoflio saeklesio krebaze.<br />

`qarTlis cxovreba~ wers _ `...iqmna kreba meeqvse, 170 (r~o) wmidaTa<br />

mamaTa konstantinopolis Sina, meaTasammetesa welsa poRonati konstanti-


610 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

nes mefobisasa, romeli iyo mama iustinianesi, romlisa winamZRuar iyvnes<br />

Teodore da giorgi xucesni da ioane diakoni, adgilis-mcvelni aRaTon<br />

romTa papisani da giorgi konstantinopoleli, Teofane antioqeli. amis<br />

krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTYs, romel<br />

ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa viTarca wmidani samociqulo<br />

kaTolike <strong>eklesia</strong>ni sapatriarqoni. da iyos kaTalikosi qarTlisa swori<br />

patriarqTa Tana, da akurTxevdes, mwysides da ganagebdes simarTliT mTavarepiskoposTa,<br />

.mitropolitTa da episkoposTa, da samwysosa TYssa... `misTYs<br />

migYTvlia saqarTvelos <strong>eklesia</strong>ni, mas hmonebden da mis Kel queSe iyvnen,<br />

da sjulsa missa erCden, da misgan imwyseboden. mogYcemia Kelmwifeba<br />

Sekvrisa da ganKsnisa: ...xolo pirveliTgan antioqiis krebisa mier ganpatiosnebul<br />

iyo, da am krebisa mier dagYmtkicebia patriaqad... xolo ukeTu<br />

vinme ikadros kaTalikosisa winaaRdgoma, mTavarepiskoposman gina mitropolitman,<br />

anu episkoposman, anu daipyras xarisxi da <strong>eklesia</strong> ZaliTa, kaTalikosisa<br />

ukiTxavad da Seundobelad, anu ikurTxos mefe gina mTavari, anu<br />

mTavarepiskoposni da mitropolit-episkoposni, _ ganikueTen. xolo odesca<br />

enebos Semzadeba da kurTxeva mironisa, akurTxos TYssa <strong>eklesia</strong>sa~. 183<br />

es cnoba, erTi `martviluri xelnaweris~ Tanaxmad, moTavsebuli yofila<br />

konstantinopolur `taqtikonSi~. `qarTlis cxovrebis~ zemoT moyvanil cnobaSi<br />

naTqvamia, rom <strong>VI</strong> msoflio krebam mxedvelobaSi miiRo is garemoeba, rom<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> `...pirveliTgan antioqiis krebisa mier ganpatiosnebuli<br />

iyo...~ amis Sesaxeb daculia ufro srulfasovani da amomwuravi cnoba<br />

`qarTlis cxovrebaSi~ _ antioqiis saeklesio krebamo, wers is, aRiara<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sruli avtokefalia, amitomaco, weria iq _ `amieriTgan<br />

gan<strong>Tavi</strong>suflda, rameTu kaTalikozi qarlisa KelqveiT ara ars patriaqTa<br />

da ara ikurTxvian patriaqTagan, aramed TYsisa samwysosa mitrapolitTa da<br />

mTavarefiskopozTa da efiskopozTagan ikurTxvian, rameTu <strong>Tavi</strong>sufali ars<br />

da mociqulTa magieri da mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriaqi,<br />

<strong>Tavi</strong> yovelTa <strong>eklesia</strong>Ta, wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong> sveti cxoveli,<br />

da aqvs uaRresoba da Kelmwifeba kaTalikozsa yovelTa zeda, da mis<br />

mierve miecemis yovelTa madli da kurTxeva Sekvrisa da ganKsnisa da<br />

ikurTxeoden mefeni da mTavarni, mTavarefiskopozni da mitrapolitni, episkopozni<br />

da amas samwyso... pontos zRYdan darubandis zRvamde~. 184<br />

es ufleba sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d wodebisa qarTul <strong>eklesia</strong>s miuRia <strong>VI</strong>I<br />

saukunis 30-40-ian wlebSi antioqiis sapatriarqo krebis mier, xolo 681 wels<br />

<strong>VI</strong> msoflio krebas daudasturebia <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirseba.<br />

qarTul enaze Semonaxuli cnoba <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis sapatriarqo<br />

Rirsebis miniWebas miawers <strong>VI</strong> msoflio krebas. cnobaSi naTqvamia, rom es<br />

moxda imperator konstantine pogonatis (668-685 ww.) dros.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

611<br />

<strong>VI</strong> krebas kanonebi ar SeumuSavebia, amitom krebis dadgenileba mxolod<br />

dainteresebulma mxarem _ qarTulma <strong>eklesia</strong>m Semoinaxa. am cnobaSi naTqvamia,<br />

rom kreba Catarda konstantines mefobis me-13 wels, rac savsebiT sworia.<br />

konstantine 668 wels avida taxtze da misi mefobis me-13 weli aris 681 w.<br />

680-681 wlebSi Catarebul msoflio saeklesio krebaze qarTvelTa daswreba,<br />

vaxtang goilaZis azriT, romelmac <strong>Tavi</strong>s naSromSi es sakiTxi gamoikvlia,<br />

ivaraudeba 681 wlidan.<br />

`<strong>qarTuli</strong> wyaroebis (zemoT moyvanil) cnobaSi yvela monacemi sworia,<br />

kerZod is, rom konstantine pogonati iyo iustinianes (685-695) mama. iustinianeze<br />

miTiTeba imis maniSnebelia, rom es cnoba daiwera iustiniane II-is<br />

dros da im drois mkiTxvelisaTvis cnobili iyo swored iustiniane, romlis<br />

mamis drosac es kreba Catarda.<br />

am cnobaSi Zalze zustadaa dasaxelebuli krebaze damswre pirebic. <strong>VI</strong><br />

krebis I sxdoma 680 wlis 7 noembers Sedga. krebaze damswre 153 episkopossa<br />

da presviters Soris iyvnen konstantinopolis patriarqi giorgi, antioqiis<br />

patriarqi makariosi, aleqsandriis patriarqis warmomadgeneli presviteri<br />

petre, ierusalimis patriarqis warmomadgeneli presviteri Teodore da<br />

agaTon romis papis warmomadgenlebi: Teodore, giorgi da ioane diakoni.<br />

<strong>qarTuli</strong> cnoba msoflio krebaze damswre antioqiis patriarqad asaxelebs<br />

ara makarioss, aramed antioqiis patriarq Teodores, marTlac, am<br />

krebam makariosi gadaayena da Teodore airCia, amitomac <strong>qarTuli</strong> wyaro ar<br />

asaxelebs makarioss. v. goilaZis azriT _ `swored es gansxvaveba sZens<br />

qarTul cnobas sandoobas da gvarwmunebs, rom igi krebaze miRebuli dadgenilebis<br />

zusti asaxvaa~. 185<br />

wmida krebam 18 sxdoma gamarTa da TiTqmis erT wels gaagrZela muSaoba.<br />

ZiriTadad, monoTelitebis sakiTxi ixileboda. makarios antioqieli krebis<br />

monoTelitTa jgufs meTaurobda. krebis dasawyisSi mas giorgi konstantinopolelic<br />

TanaugrZnobda, riTac agaTon romis papis marTlmadideblobas ewinaaRmdegeboda,<br />

Semdeg giorgi konstantinopoleli marTlmadidebelTa mxareze<br />

gadavida, ramac gamoiwvia makarios antioqielis damarcxeba. krebam makariosi<br />

mwvaleblad gamoacxada, patriarqobidan gadaayena da anaTemas gadasca. makariosis<br />

nacvlad antioqiis patriarqad qarTul cnobaSi moxsenebuli Teofane<br />

iqna arCeuli da krebis Semdgom muSaobaSic is monawileobda.<br />

daaxloebiT 681 wlis 5 aprilidan gamodioda Teofane antioqiis patriarqis<br />

tituliT da <strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirsebis sakiTxi _<br />

`...konstantinopolis <strong>VI</strong> msoflio krebam, Cans, 681 wlis 5 aprilidan 16<br />

seqtembramde gamarTul sxdomebze ganixila~. 186 krebaze makariosis gadayenebis<br />

Semdeg marTlmadideblebma brZola gaagrZeles sxva mwvaleblebTan.<br />

bolos Camoayalibes marTlmadidebluri dogmati, romelic imperatorma<br />

daamtkica 681 wlis 16 seqtembers da dasacavad gadaeca saimperatoro


612 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

kars. rac Seexeba kanonebs, igi 680-681 wlebis krebas ar SeumuSavebia.<br />

magram <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxeb am krebis dadgenileba Sesula dokumentSi,<br />

romelsac ewodeba `konstantinopoluri taxtikoni~.<br />

<strong>VI</strong> msoflio krebis gadawyvetilebis dedani dReisaTvis ucnobia. krebis<br />

dadgenilebiT, qarTvelebi iyvnen dainteresebulni da maT Semoinaxes ara<br />

mxolod zemoT moyvanili variantiT. am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa<br />

Txzuleba `sityvis gebad laTinTa mimarT Cven marTlmadidebelTa mier~,<br />

romelic e. TayaiSvilma `martvilis xelnawerebSi~ aRwera. am Txzulebis<br />

bolo nawilSi ikiTxeba: `rameTu esreT Sesaswavebel ars taxtikonsa Sina<br />

konstantinopolissasa, viTarmed mas Jamsa Sina wmida meequse krebasa konstantine<br />

poRonatisasa da aRaTon romTa papisa, giorgi konstantinepolelisa<br />

da Teofane antioqielisasa da maT Tana asormocdaaTTa mamaTagan<br />

gapatiosnda kaTalikozi qarTlisa da yves mamamTavrad da <strong>Tavi</strong>sufal da<br />

uflad yovlisa zeda saqarTveloAsa... aRaravisagan xel qveS ars, aramed<br />

<strong>Tavi</strong>sufal da mamamTavari (e.i. `patriarqi~) ars~.<br />

v. goilaZe wers _ `Tu T. balsamoni qarTul <strong>eklesia</strong>ze saubrisas wyaros<br />

ar asaxelebs, samagierod, `martviluri xelnaweri~ wyarod `konstantinopolur<br />

taqtikons~ asaxelebs, romelSic ueWvelia is dokumenti unda igulisxmebodes,<br />

romelic 681 wlis 16 seqtembers saimperatoro kars gadaeca<br />

Sesanaxad~. 187<br />

am `taqtikonSi~ naTqvami yofila, rom 681 wlis krebis Semdeg <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> iTvleba samamamTavro <strong>eklesia</strong>d, anu sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d, rom is<br />

srulebiT <strong>Tavi</strong>sufalia da arc erT patriarqs ar eqvemdebareba _ `rameTu<br />

aRaravisagan xel qveS ars, aramed <strong>Tavi</strong>sufal ars~, imave cnobas imeorebs<br />

berZeni kanonisti maTeos blastari _ kerZod, rom `... iberiis <strong>eklesia</strong> arc<br />

erT patriarqs ar eqvemdebareba, rom iberielTa eklesiis mRvdelmTavrebi<br />

Cveulebriv xelT isxmebodnen sakuTar episkoposTagan~ _ ueWvelia maTeos<br />

blastari `konstantinopolis taqtikonis~ msgavsi wyarodan sargeblobs.<br />

marTalia, blastari qarTul <strong>eklesia</strong>sTan kavSirSi ar axsenebs <strong>VI</strong> msoflio<br />

krebas, radganac is avtokefaliis Sesaxeb saubrobs da ara sapatriarqo<br />

Rirsebis Sesaxeb, avtokefalia ki, misi azriT, qarTul <strong>eklesia</strong>s antioqiis<br />

krebisagan miuRia, cxadia, am dromde adre.<br />

iustiniane II rinotmatis mefobis dros, 692 wels, konstantinopolis<br />

trulis darbazSi kvlav Sesdga saeklesio kreba. am krebam gaiTvaliswina<br />

wmida mociqulTa kanonebi. aseve I, II, III, IV msoflio krebaTa da adgilobrivi<br />

krebebis kanonebi, zogic axali daumata da isini erTiani saxiT<br />

gamosca. Tumca, am kanonebSi wina krebebis zogi kanoni da dadgenileba ar<br />

iqna Setanili. aseTebi, Teodore balsamonis sityviT, mis dros, e.i. XII<br />

<strong>saukuneSi</strong> jer kidev bevri iyo. 692 wlis me-2 kanonisadmi darTul komentarSi<br />

igi wers, rom aseTi wignebi man araerTxel naxa didi Tanamdebobis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

613<br />

moxeleTa xelSi da afrTxilebda maT, rom Zveli kanonebi ar gamoeyenebinaT.<br />

rogorc Cans, SemdegSi aseTi kanonebi da dadgenilebebi TandaTan<br />

xmarebidan gamodioda da radgan xmarebaSi ar iyo, cxadia, aRarc gadaiwereboda.<br />

gamoricxuli araa, aseT wignebSi moxvedriliyo <strong>VI</strong> krebis dadgenileba<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sapatriarqo Rirsebis Sesaxeb.<br />

<strong>VI</strong>I saukunis 80-ian wlebSi qarTvelebi aqtiurad ebrZodnen bizantiis<br />

mtrebs.<br />

`686 wels qarTlis erismTavarma nerse I-ma did somxeTSi mdgari arabTa<br />

sardali baraba daamarcxa da arabebi gandevna. am xanebSi bizantias Zlier<br />

esaWiroeboda qarTvelTa samxedro mxardaWera, amitom <strong>VI</strong> msoflio krebaze<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis sapatriarqo Rirsebis miniWebas saimperatoro<br />

karic dauWerda mxars~. 188<br />

`qarTlis cxovrebisa~ da sxva cnobiT, 681 wels qarTul <strong>eklesia</strong>s mieniWa<br />

sapatriarqo Rirseba. saqarTvelos sapatriarqoSi im dros dasavleT saqarTvelos<br />

zogierTi provinciac Sedioda. 720-ian wlebSi saqarTvelos sapatriarqo<br />

orad gaiyo _ qarTlisa da afxazeTis sakaTalikosoebad. X <strong>saukuneSi</strong><br />

saqarTvelos saxelmwifos gaerTianebis Semdeg gaerTianda afxazeTisa da<br />

qarTlis sakaTalikosoebi _ kvlav Seiqmna erTiani saqarTvelos sapatriarqo.<br />

XI <strong>saukuneSi</strong> saqarTvelos sapatriarqos arseboba ueWvelia.<br />

rogorc aRiniSna, XI <strong>saukuneSi</strong> qarTulma <strong>eklesia</strong>m sapatriarqo Rirseba<br />

TviTneburad ki ar miikuTvna, aramed mas hqonda kanonikuri safuZveli<br />

sapatriarqo ewodebina <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis _ safuZveli <strong>VI</strong> msoflio<br />

krebis dadgenileba iyo.<br />

diptixis Sesaxeb<br />

diptixi aris marTlmadidebelTa RvTismsaxurebis dros adgilobriv <strong>eklesia</strong>Ta<br />

meTaurebis moxsenebis rigiToba, anu msoflios marTlmadidebel<br />

<strong>eklesia</strong>Ta meTaurebis moxsenebis rigi. is warmoadgens gamoxatvas sulieri<br />

da kanonikuri erTobisa adgilobriv marTlmadidebel <strong>eklesia</strong>Ta Soris.<br />

marTalia, msoflio marTlmadidebel <strong>eklesia</strong>s ar gaaCnia erTiani administraciuli<br />

centri, magram yoveli damoukidebeli, avtokefaluri adgilobrivi<br />

eklesiis meTauri da misi diakoni RvTismsaxurebis dros moixsenebs<br />

sxva adgilobrivi eklesiebis meTaurebs, amiT is gamoxatavs, rom yvela<br />

marTlmadidebeli <strong>eklesia</strong>, erovnebisagan damoukideblad, Seadgens erT, wmida,<br />

kaTolike da samociqulo <strong>eklesia</strong>s. yvela adgilobrivi <strong>eklesia</strong> erTmaneTis<br />

mimarT Tanabaria da Tanaswori. ar arsebobs pirvelxarisxovani da<br />

meorexarisxovani, upiratesi da umciresi <strong>eklesia</strong>. mravalricxovneba, an<br />

teritoriis sidide ar aniWebs upiratesobas romelime <strong>eklesia</strong>s meore<br />

mcire eklesiis winaSe. mamaTa kanonebis Tanaxmad, yoveli eklesiis <strong>Tavi</strong>sufle-


614 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ba mopovebulia ufal ieso qristes sisxliT. III msoflio kreba me-8 kanon-<br />

Si werda, rom yoveli eklesiis damoukidebloba da <strong>Tavi</strong>sufleba `...TYsiTa<br />

sisxliTa moguaniWa Cuen ufalman Cuenman iesu qristeman, ganma<strong>Tavi</strong>suflebelman<br />

yovelTa kacTaman~. 189 RvTis sityvis Tanaxmad, qristes <strong>eklesia</strong>Si ar<br />

aris arc elini, arc iudeveli, arc barbarosi, arc skviTi. mociqulTa 34-e<br />

kanoni yvela eTnikuri olqis <strong>eklesia</strong>s <strong>Tavi</strong>sTavadobas aniWebs. is ar<br />

aZlevs romelime <strong>eklesia</strong>s upiratesobas, amitomac Tanamedrove diptixSi<br />

<strong>eklesia</strong>Ta meTaurebis moxseniebis dros, erTi eklesiis meTauris sxva eklesiis<br />

meTauris win Tu ukan dayeneba, garkveuli TvalsazrisiT erTisaTvis<br />

`upiratesobis~ miniWeba meoresTan SedarebiT, ar Seesabameba qristianobis<br />

arss, Tumca <strong>Tavi</strong>si tradicia aqvs. istoria naTelyofs da mociqulTa 34-e<br />

kanoni uCvenebs, rom im diptixis winasaxe, romelsac Cven dResdReobiT<br />

viyenebT, Camoyalibda qristianobis saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebis<br />

Semdeg da ar arsebobda qristianobis pirvel saukuneebSi (imperatorTa<br />

gaqristianebamde). diptixi arsebobda mxolod aRmosavleT romis imperiis<br />

SigniT myofi eklesiebis saWiroebisaTvis. diptixi bizantiur <strong>eklesia</strong>Si<br />

ixmareboda. dasavleT romis imperiis <strong>eklesia</strong>Si ki RvTismsaxurebis dros<br />

arasodes ar ixmareboda di ptixi. aseve, radganac iberiis saxelmwifo<br />

arsebobda bizantiisagan damoukideblad, <strong>qarTuli</strong> avtokefaluri eklesiis<br />

meTauri bizantiur diptixebSi Setanili ar yofila. diptixi sWirdebodaT<br />

imperiis SigniT, imperiaSi Semaval eklesiebs <strong>Tavi</strong>anTi saWiroebisaTvis.<br />

diptixi iyo gansazRvruli wesrigi kaTedrebis meTaurebis rangebis mixedviT<br />

ganawilebisas. di ptixi sazRvravda <strong>eklesia</strong>Ta Soris damokidebulebas.<br />

diptixis Seqmna moiTxova imperiis erTianobisa da dauSlelobis saWiroebam,<br />

raTa imperiis farglebSi myof erTmaneTisagan damoukidebel <strong>eklesia</strong>Ta<br />

Soris, aseve episkoposTa Soris ar dawyebuliyo dausrulebeli kamaTi,<br />

winaaRmdegoba <strong>eklesia</strong>Ta da kaTedraTa Rirsebisa da pativis xarisxis<br />

gansazRvrisas. diptixis Seqmnis Semdegac ki erTi eklesiis, an kaTedris<br />

meTauris mier meoris dawyevlis an anaTemaze gadacemis dros erTi <strong>eklesia</strong><br />

meore <strong>eklesia</strong>s amoSlida xolme <strong>Tavi</strong>si diptixidan. imperiaSi moTavsebul<br />

avtokefalur <strong>eklesia</strong>Ta da kaTedraTa meTaurebs saxelmwifoSi eWiraT<br />

didi administraciuli Tanamdebobebi. di ptixis Seqmna upirvelesad am<br />

<strong>eklesia</strong>Ta surviliT iyo gamowveuli, raTa ganesazRvraT pativis xarisxi<br />

<strong>eklesia</strong>Ta meTaur mRvdelmTavarTa Soris, Tu romeli eklesiis meTauri, anu<br />

saxelmwifos moxele idga pativiT sxva mRvdelmTavar-moxeleze maRla.<br />

radganac iberiis eklesiis meTauri ar iyo da arc SeiZleboda yofiliyo<br />

bizantiis saxelmwifos moxele, cxadia, iberiis eklesiis meTauris imperiaSi<br />

Semaval sxva mRvdelmTavrebTan pativis gansazRvris araviTari saWiroeba<br />

ar arsebobda. amitomac iberiis <strong>eklesia</strong> bizantiur diptixSi ar Sedioda.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

615<br />

uZveles dros sxvadasxva eklesiebs sxvadasxva diptixebi hqondaT. di ptixis<br />

Sedgenas gansakuTrebuli yuradReba mieqca IV saukunis Semdeg konstantinopolis<br />

episkoposis adgilis gansazRvrisas. trulis krebaze ganisazRvra<br />

ukve V-<strong>VI</strong> saukuneebSi arsebuli urTierTdamokidebuleba imperiis<br />

<strong>eklesia</strong>Ta Soris _ pirveli iyo romis saydari, meore _ kostantinopolisa,<br />

mesame _ aleqsandriisa, meoTxe _ antioqiisa, mexuTe _ ierusalimisa. 190<br />

am xuTi patriarqisagan damoukidebeli iyo kviprosis <strong>eklesia</strong>.<br />

saeklesio wesebis Tanaxmad, romis papi yovelTvis pirveli iyo yvela<br />

mRvdelmTavarTa Soris (igulisxmeba <strong>VI</strong> s-dan). qalkedonis krebis 28-e<br />

kanonis Tanaxmad, konstantinopolis episkoposs meore adgili mieniWa romis<br />

papis Semdeg, rac gaimeora trulis krebam 36-e kanonSi. 191 <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis diptixi eyrdnoboda msoflio krebaTa kanonebs, amitomac pirvel<br />

adgilze romis saydars ayenebda XIII <strong>saukuneSi</strong>c ki, Tumca marTlmadideblobis<br />

centrad `berZnul~ <strong>eklesia</strong>s Tvlida. 192<br />

<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi diptixebi iqcnen oficialur dokumentebad romis<br />

imperiis mTavari qalaqebis episkoposTa Soris upiratesobis gansazRvrisas.<br />

iberiis avtokefaluri eklesiis iurisdiqciaSi Semavali qalaqebi ar<br />

Sediodnen imperiaSi, amitomac iberiis qalaqTa episkoposebi ar iyvnen<br />

diptixSi Seyvanilni <strong>VI</strong>I saukunemde. <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi herakle<br />

keisarma qvemo iberiis, anu dasavleT saqarTvelos zRvispira miwebi CamoarTva<br />

iberiis saxelmwifos da SeuerTa bizantiis imperias. amis Semdeg <strong>VI</strong>I<br />

<strong>saukuneSi</strong> saqarTvelos dapyrobili SavizRvispira qalaqebis fasisisa (foTi)<br />

da petronis (cixisZiri) episkoposebi Seyvanil iqnen bizantiur diptixSi. V<br />

trulis krebis kanonebs xels aweren fasisisa da petronis episkoposebi _<br />

`Teodore uRirsman episkoposman fasoAsaman sofelsa Sina megrelTasa ganvasazRvren<br />

da warvweren...~ 193 (`fasoA-foTsa ityvis~ _ naTqvamia qarTveli<br />

mTargmnelis SeniSvnaSi). aseve xels awers _ `ioane uRirsman episkoposman<br />

qalaqisa petronisaman queyanasagan megrelTaAsa ganvasazRvre da warvwere~. 194<br />

aRsaniSnavia, rom trulis krebis kanonebs xels ar awers iberiis dedaqalaqis<br />

episkoposi da arc iberiis eklesiis warmomadgeneli, xolo iberiis im<br />

qalaqebis episkoposebi ki, romelnic bizantiis imperiaSi Sediodnen, Seyvanilni<br />

arian bizantiur diptixSi da am krebis kanonebsac xels aweren.<br />

ierusalimeli patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi weren _ lazikis eparqia-<br />

Si Semavali fasisisa samitropolitos konstantinopolis sapatriarqos diptixSi<br />

eWira 27-e adgili, xolo trulis krebas lazebis qveynidan (e.i. qvemo<br />

iberiidan) eswrebodnen Teodore faziseli da ioane petronis episkoposio. 195<br />

aqedan aSkarad Cans, rom di ptixSi Setanili iyo bizantiis <strong>qarTuli</strong><br />

qalaqebis episkoposebi, xolo bizantiis gareT myofi <strong>qarTuli</strong> qalaqebis<br />

episkoposebi ki _ ara. e.i. di ptixi bizantiuri saxelmwifos saWiroebi-


616 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

sTvisaa Sedgenili, amitomac iberiis avtokefaluri eklesiis warmomadgenelTa<br />

mouxsenebloba Zvel diptixSi imis niSani ki araa, rom aseTi<br />

avtokefaluri <strong>eklesia</strong> ar arsebobda, aramed piriqiT, arsebobda da ar<br />

eqvemdebareboda imperiaSi Semaval sapatriarqoebs _ WeSmaritad avtokefaluri<br />

iyo.<br />

aRmosavluri (bizantiuri) diptixis axali gaxsenebaa parizis kodeqsi<br />

XV saukunisa, sadac ixsenieba msoflio (konstantinopolis) patriarqi, aleqsandrieli,<br />

antioqieli da ierusalimeli patriarqebi, magram am kodeqsze<br />

ufro mniSvnelovania XV saukunis 30-ian wlebSi Semdgari `msoflio~ saeklesio<br />

(ferara-florenciis) krebaze daculi di ptixi, radganac am krebas<br />

eswrebodnen msoflios xuTive sapatriarqosa da im dros arsebuli yvela<br />

avtokefaluri eklesiis warmomadgenlebi. am krebis oqmebs patriarqebma<br />

da maTma warmomadgenlebma xeli moaweres. marTalia, es kreba `yaCaRuri~<br />

kreba iyo da mis oqmebs iberiis eklesiis warmomadgenelma xeli ar moawera,<br />

magram kreba `yaCaRuri~ iyo sarwmunoebis sakiTxebSi da ara di ptixis<br />

sakiTxSi. am `msoflio~ krebaze daculi iyo wina msoflio krebaTa kanonebi<br />

<strong>eklesia</strong>Ta ganlagebis Sesaxeb. XV saukunis am krebis diptixi aseTi iyo: _<br />

romis <strong>eklesia</strong>, konstantinopolis msoflio sapatriarqo, aleqsandriis, antioqiis,<br />

ierusalimis sapatriarqoebi, ierusalimis Semdeg <strong>VI</strong> adgilze dgas<br />

iberiis <strong>eklesia</strong>. aqedan Cans, rom Zvel diptixSi iberiis <strong>eklesia</strong>s eWira<br />

<strong>VI</strong> adgili, magram aseTi saxis diptixi mxolod mTeli msoflios <strong>eklesia</strong>s<br />

Seexeboda. konstantinopolis da bizantiur diptixebSi X<strong>VI</strong> saukunemde<br />

Setanis ufleba mxolod oTxi aRmosavleli patriarqis privilegia iyo. 196<br />

marTalia, X<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> ruseTis sapatriarqos daarsebis Semdeg moskovis<br />

patriarqs neba mieca diptixSi da TaTbirebze mdgariyo ierusalimis sapatriarqos<br />

Semdeg, magram maleve, roca ruseTSi daarsda wmida sinodis<br />

mmarTveloba, yvela aRmosavleTis sapatriarqos diptixebSi mxolod oTxi<br />

aRmosavleTis patriarqi moixseneboda. 197<br />

bizantiur (aRmosavleTis sapatriarqoebis) diptixebSi Setanili ar iyo<br />

bulgareTis arqiepiskoposi, roca mas 1234 wels konstantinopolma patriarqis<br />

tituli mianiWa, di ptixSi ar iyvnen Setanilni, agreTve, avtekefaluri<br />

arqiepiskoposebi arqidisa, kvi prosisa, iberiisa (ori _ iberiaSi<br />

`zemo~ da `qvemo~) da pekiisa. 198<br />

XIX saukunis Sua wlebamde wmida diptixSi ixsenieboda mxolod aRmosavleTis<br />

oTxi patriarqi, mxolod am <strong>saukuneSi</strong> da Semdgom axali avtokefaluri<br />

eklesiebis (eladis, serbeTis, rumineTis, poloneTis da albaneTis)<br />

daarsebis Semdeg msoflio konstantinopolis patriarqma isini daavaldebula,<br />

diptixSi moexseniebinaT oTxi patriarqis garda sxva episkoposebi<br />

da eklesiebi.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

saqarTvelos sapatriarqos adgili<br />

marTlmadideblur diptixSi<br />

617<br />

X da XI saukuneTa mijnaze saqarTvelo gaerTianda, risTvisac saukuneTa<br />

manZilze iRwvoda iberiis <strong>eklesia</strong>. sxvadasxva <strong>qarTuli</strong> politikuri erTeulebis<br />

gaerTianebam erTian mZlavr saxelmwifod gamoiwvia saqarTvelos<br />

hegemonoba mTel kavkasiaSi. aRmosavleTis <strong>eklesia</strong> gansakuTrebiT savaldebulod<br />

xdida samoqalaqo-saero dayofis gadaRebas saeklesioSi, ase rom,<br />

yovel cvlilebas saeroSi Sesabamisi cvlilebebi unda mohyoloda saeklesioSi.<br />

amitomac, saxelmwifos gaerTianebas Tan mohyva <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

gaerTianeba. aqamde afxazeTis samefoSi arsebobda `afxazeTis sakaTalikoso~.<br />

qarTlis samefoSi ki _ `qarTlis sakaTalikoso~. samefoTa gaerTianebis<br />

Semdeg gaerTianda eklesiebic da erTian qarTul saxelmwifoSi warmoiqmna<br />

erTiani <strong>eklesia</strong> saqarTvelos sapatriarqos saxelwodebiT. saqarTvelos<br />

sapatriarqo, garda afxazeTisa da qarTlis sakaTalikosoebisa, Seicavda<br />

agreTve saqarTvelos saxelmwifos gavlenis sferoSi Semaval Crdilo<br />

kavkasiis qristianebs, agreTve somxeTisa da yofili albaneTis marTlmadidebel<br />

mosaxleobas. Crdilo kavkasiis qristianebi uSualod saqarTvelos<br />

patriarqs eqvemdebarebodnen, rasac mowmobs epigrafikuli masala,<br />

xolo XV saukunisaTvis Crdilo kavkasiis aRmosavleTiT Seqmnili iyo<br />

xunZeTis sakaTalikoso, romelic iberiis sapatriarqoSi Sedioda. saqarTvelos<br />

sapatriarqoSi Sevida somxeTis samitropolito, romelic istoriuli saqarTvelos<br />

sazRvrebs gareT mdebareobda _ somxeTis (anisis) yofil samefoSi.<br />

saqarTvelos sapatriarqos Seqmnis Semdeg sakaTalikosoebi ar gauqmebulan,<br />

isini arsebobas ganagrZobdnen ise, rogorc bizantiur sapatriarqoSi<br />

arsebobdnen samitropolitoebi. rogorc wesi, patriarqi imave dros mcxe-<br />

Tis, anu qarTlis kaTalikosic iyo, mas sveticxovlis patriarqic ewodeboda<br />

sasaydro taZris mixedviT.<br />

saqarTvelos sapatriarqo kavkasiis masStabiT Zalze didi <strong>eklesia</strong> iyo.<br />

is moicavda ara marto kavkasiis marTlmadideblobas, aramed Zalze scildeboda<br />

kavkasiis sazRvrebs CrdiloeTisa da samxreTis mimarTulebiT. samxreTiT<br />

saqarTvelos sapatriarqos esazRvreboda vanis tba da teritoriebi, romelic<br />

daviT kurapalatma Seiyvana qarTvelTa samefoSi.<br />

saqarTvelos sapatriarqos warmoSobamde ar arsebobda <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

meTauris Rirsebis bizantiel ierarqebis RirsebasTan Sedarebis saWiroeba,<br />

amitomac, albaT, qarTul <strong>eklesia</strong>Si diptixi ar gamoiyeneboda. viTareba<br />

Seicvala sapatriarqos Seqmnis Semdeg. axalma mdgomareobam warmoSva<br />

sakiTxi, Tu patriarqTa rigSi romel adgilze unda daeyenebinaT, anda<br />

romeli patriarqis Semdeg unda exsenebinaT axali patriarqi _ <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meTauri. marTalia, im dros zogierT aramarTlmadidebluri ekl-


618 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

esiis meTaurs hqonda patriarqis tituli, magram msoflio marTlmadideblur<br />

<strong>eklesia</strong>Si mxolod xuTi patriarqi arsebobda, rasac msoflio saeklesio<br />

krebebic adasturebda. im dros gadaxedes arsebul patriarqebis<br />

rigs da daadgines, rom axali qarTveli patriarqi iyo meeqvse patriarqi _<br />

romis papis, konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiis da ierusalimis<br />

patriarqebis Semdeg. ase Sedga <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi. <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

diptixi ukve arsebobda saeklesio gamoyofamde romsa da konstantinopols<br />

Soris, da amitomac am ganyofamde ukve arsebuli di ptixi saukuneebis<br />

manZilze ucvlelad gadadioda sabuTidan sabuTSi. X<strong>VI</strong>II saukunis<br />

dokumentSic aseTi di ptixia daculi: `...Cuenca, glaxaki, qristes mier,<br />

Semdgomad xuTTa patriarqTa da upirveles maTsa... suetiscxovlis meequsisa<br />

patriarqis da qristes mier yovlisa saqarTvelos kaTalikozi nikoloz<br />

vamtkiceb da warvswer...~ 199<br />

aqedan Cans, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs diptixis patriarqTa rigSi<br />

<strong>VI</strong> adgili uWiravs, magram mas <strong>Tavi</strong>si Rirseba arc erTi patriarqis Rirsebaze<br />

naklebad ar miaCnia.<br />

diptixSi qarTvel patriarqs <strong>VI</strong> adgilze XI saukunis dasawyisSive rom<br />

ayenebdnen, es Semdegidan Cans: saqarTvelos sapatriarqo Seiqmna msoflio<br />

qristianobis kaTolikebad da marTlmadideblebad gayofamde, rac 1054<br />

wels moxda. amis Semdeg <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> marad marTlmadidebelTa didi<br />

ojaxis wevri iyo, amitomac gayofis Semdgom Sedgenil qarTul sabuTebSi<br />

romis papi aRar ixsenieboda marTlmadideblobasTan da marTlmadidebel<br />

patriarqebTan kavSirSi. gamonaklisia <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi, masSi<br />

romis papis sxva aRmosavleli patriarqebis gverdiT dayeneba miuTiTebs<br />

imaze, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi Sedgenilia saeklesio ganxeTqilebamde,<br />

xolo Semdgomi saukuneebis sabuTebSi diptixis Seucvlelad gadatana<br />

miuTiTebs saeklesio tradiciulobaze, romelic gansakuTrebiT iyo<br />

daculi qarTul <strong>eklesia</strong>Si. garda amisa, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> mudamJams erTguli<br />

iyo saeklesio krebaTa kanonebisa, gansakuTrebiT ki qalkedonis krebisa,<br />

qalkedonis krebam ki <strong>Tavi</strong>s 28-e kanonSi daadgina, rom konstantinopolis<br />

patriarqi unda mdgariyo ara pirvel adgilze, aramed meoreze. pirveli<br />

adgili romis patriarqs unda daekavebina. konstantinopoli `...meore iyo<br />

Semdgomad missa...~ 200 igive daadastura iustinianem <strong>Tavi</strong>s 131-e novelaSi,<br />

kerZod, `saeklesio kanonebis gansazRvrebis Tanaxmad, uwmidesi papi Zveli<br />

romisa iyo pirveli yvela mRvdelmTavarTa Soris. axali romisas ki eqneba<br />

meore adgili Zveli romis wmida samociqulo saydris Semdeg, magram adgils<br />

daiWers sxva saydrebis maRla~. 201 trulis saeklesio krebis 36-e kanonmac<br />

gaimeora Zveli kanonebi da sapatriarqoTa adgilebi ase gansazRvra _<br />

`...ganvasazRvrebT, raATa saydarsa konstantinepolisasa swori pativi aqundes<br />

hromisa saydrisaA da viTarca igi gandidnebis saeklesioTa Sina saqmeTa,


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

619<br />

meore iyos ese Semdgomad missa, romlisa Semdgomad iyavn aleqsandrielTa<br />

didisa qalaqisaA da Semdgomad missa ierusalemelTa qalaqisaA~. 202 trulis<br />

krebam, gaimeora ra konstantinopolis saydarTan dakavSirebiT II<br />

msoflio krebis me-3 kanoni da 28-e kanoni IV msoflio krebisa, gansazRvra,<br />

rom pirveli yofiliyo romis saydari, meore _ konstantinopolisa, mesame _<br />

aleqsandriisa, meoTxe _ antioqiisa da mexuTe _ ierusalimisa.<br />

mcxeTelis (saqarTvelos) sapatriarqo saydari dadga ierusalimis saydris<br />

Semdeg. <strong>qarTuli</strong> diptixis Sedgenisas gaTvaliswinebuli iqna II msoflio<br />

krebis me-3, qalkedonis 28-e, trulis 36-e kanonebi da miiRo aseTi saxe:<br />

1. romis saydari;<br />

2. konstantinopolis saydari;<br />

3. aleqsandriis saydari;<br />

4. antioqiis saydari;<br />

5. ierusalimis saydari;<br />

6. mcxeTis (sveticxovlis) saydari.<br />

<strong>qarTuli</strong> diptixis mixedviT, saqarTvelos eklesiis meTaurs sxva avtokefaluri<br />

eklesiebis meTaurTa rigSi eWira me-6 adgili.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauris me-6 adgilze moxseniebas qarTul <strong>eklesia</strong>Si<br />

saukuneebis manZilze hqonda istoriul-tradiciuli mniSvneloba da iseve<br />

Seucvlelad iTvleboda, rogorc saeklesio krebaTa da mamaTa kanonebi.<br />

diptixis zemoT moyvanili saxe miuTiTebs imaze, rom is Sedgenilia<br />

saeklesio ganyofamde.<br />

bizantiis imperiaSi gabatonebuli iyo `pentarxiis Teoria~, msoflioSi<br />

xuTi avtokefaluri eklesiis arsebobis Sesaxeb. es Teoria iyo gamonagoni<br />

bizantiis saimperatoro da sapatriarqo karisa. TviT imperiaSive arsebobda<br />

meeqvse avtokefaluri <strong>eklesia</strong> kviprosisa, xolo iustinianem daaarsa<br />

axali avtokefaluri <strong>eklesia</strong> `pirveli iustinianes~ saxelwodebiT, imperiis<br />

gareT ZvelTaganve iberiis (saqarTvelos) avtokefaluri <strong>eklesia</strong> arsebobda,<br />

miuxedavad amisa, aRmosavleTis eklesiebSi da maT Soris saqarTveloSic,<br />

icnobdnen pentarxiis Teorias da masSi koreqtivebic SehqondaT.<br />

saqarTveloSi gabatonebuli mosazrebis Tanaxmad, xuTi msoflio patriarqis<br />

Semdgom idga saqarTvelos, anu mcxeTis kaTalikos-patriarqi. saqarTvelos<br />

sapatriarqos daarsebidan mcire xnis Semdeg, 1057 wels mefe bagrat<br />

IV-is Sewirulebis sigels SiomRvimisadmi aqvs <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauris<br />

minaweri, romlis Tanaxmadac is dgas meeqvse adgilze msoflios xuTi<br />

patriarqis Semdeg. vinc es sigeli daarRvioso, wers is _ `...krulmca ars...<br />

xuTTa patriarqTa juariTa... da Cem glaxakisaca juariTa~. 203<br />

1245-1250 wlebis dawerils SiomRvimisadmi aqvs minaweri: `...xuTTa patriarqTa<br />

juariTa, wmidisa samociquloAsa kaTolike eklesiisa madliTa<br />

da raodenni mas Sina wmidani qarTlisa kaTalikozni sxdomil arian da


620 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

dasxdebian maT yovelTa juariTa~. 204 wmida kaTolike samociqulo <strong>eklesia</strong><br />

iyo <strong>qarTuli</strong> eklesiis saxelwodeba da yovelTvis am formuliT moixsenieboda<br />

is. es sigelic xuTi msoflio sapatriarqo saydris Semdeg qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s asaxelebs. 205<br />

1259 wlis Sewirulebis dawerils rkonis monastrisadmi amtkicebs<br />

saqarTvelos eklesiis meTauri _ `...Cuenca, Semdgomad xuTTa patriarqTa...<br />

meequsisa patriarqis... vamtkiceb...~ 206<br />

zemoT moyvanilidan Cans, rom ukve XI <strong>saukuneSi</strong>ve, saqarTvelos sapatriarqos<br />

CamoyalibebisTanave, saqarTvelos patriarqs marTlmadideblur diptixSi<br />

eWira meeqvse adgili xuTi patriarqis Semdeg.<br />

marTalia, <strong>qarTuli</strong> eklesiis di ptixSi qarTvel patriarqs eWira me-6<br />

adgili, magram cnobdnen Tu ara amas msoflios sxva sapatriarqoebi, aRiarebdnen<br />

Tu ara isini qarTveli mamamTavris saydars meeqvse adgilze?<br />

Cven dabejiTebiT unda vTqvaT, rom rogorc romis papebi, ise aRmosavleTis<br />

oTxi patriarqi cnobda iberiis <strong>eklesia</strong>s meeqvse adgilze ierusalimis<br />

sapatriarqos Semdeg. amas miuTiTebs ferara-florenciis saeklesio krebis<br />

diptixi. am krebaze qarTul <strong>eklesia</strong>s eWira <strong>VI</strong> adgili romis, konstantinopolis,<br />

aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis saydrebis Semdeg. es<br />

rom SemTxveviT ar iyo da <strong>eklesia</strong>Ta adgilebis ganawilebas am krebaze, ise<br />

rogorc `XII msoflio~ krebaze, sagangebo yuradReba eqceoda, iqidanac Cans,<br />

rom florenciis krebam 1438 wels uniis Sesaxeb dekretSi daadgina: `konstantinopolis<br />

patriarqi iqneba meore wmida romis papis Semdeg aleqsandrieli<br />

mesame, Semdeg meoTxe antioqieli da mexuTe _ ierusalimeli...~ 207<br />

marTalia, am krebas ar gamoucia dokumenti, Tu rogor unda ganawilebuliyo<br />

Semdegi adgilebi, radganac kreba exeboda ara di ptixis sakiTxs,<br />

aramed sarwmunoebis sakiTxs, magram saerTod <strong>eklesia</strong>Ta (kaTedraTa) adgilebis<br />

ganawilebas Zalze didi yuradReba rom eqceoda, zemoT moyvanili<br />

dadgenilebidanac Cans.<br />

<strong>qarTuli</strong>, anu iberiis eklesiis warmomadgenels am krebaze eWira <strong>VI</strong><br />

adgili. 1438 wlis 5 Tebervals feraraSi gaxsnil da florenciaSi gagr-<br />

Zelebul `msoflio~ saeklesio krebas, sadac erTmaneTs Sexvdnen aRmosavleTisa<br />

da dasavleTis warmomadgenlebi da romlis aqtebsac aRmosavle-<br />

Tis sapatriarqoebma xeli moaweres, _ `Tanabari uflebiT eswreboda iberiis<br />

mitropoliti~. 208<br />

`iberiis mitropoliti ijda marTlmadidebelTa mxares mexuTe adgilze<br />

konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis warmomadgenlebis<br />

Semdeg. _ `pirveli kardinalis pirdapir idga patriarqis savarZeli...<br />

patriarqis Semdeg oTx skamze ganlagebulni iyvnen... ierusalimis<br />

patriarqis warmomadgeneli menziis arqiepiskoposi da iberiis mefis warmomadgeneli<br />

iberiis mitropoliti~. 209


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

621<br />

krebis monawileni isxdnen Semdegi rigis mixedviT: centridan Tanabar<br />

manZilze idga ori taxti _ romis imperatorisa da berZenTa imperatorisa.<br />

sasuliero pirebi ganlagebulni iyvnen Semdegi rigis mixedviT: erT mxares<br />

isxdnen laTinTa warmomadgenlebi, meore mxares isxdnen marTlmadidebelTa<br />

warmomadgenlebi. CvenTvis saintereso marTlmadidebelTa rigi iyo<br />

Semdegi saxisaa: marTlmadidebelTa rigSi pirvelad idga _ 1. konstantinopolis<br />

patriarqis savarZeli (patriarqi am sxdomas ar eswreboda); patriarqis<br />

Semdeg oTx skamze ganlagebulni iyvnen _ 2. aleqsandriis patriarqis<br />

warmomadgeneli _ arqiepiskoposi; 3. antioqiis patriarqis warmomadgeneli<br />

_ arqiepiskoposi; 4. ierusalimis patriarqis warmomadgeneli _<br />

arqiepiskoposi; 5. iberiis patriarqis (dokumentSia _ `mefis~) warmomadgeneli<br />

mitropoliti. amis Semdeg diptixis mixedviT isxdnen sxva marTlmadidebeli<br />

episkoposebi.<br />

`nawyveti florenciis wmida msoflio saeklesio krebis oqmidan... sasuliero<br />

pirebis ganlagebis Sesaxeb... pirveli kardinalis pirdapir idga<br />

patriarqis savarZeli (patriarqi, SeuZlod yofnis gamo, im dRes krebas ver<br />

eswreboda)... patriarqis Semdeg oTx skamze ganlagebulni iyvnen _ herakliis<br />

arqiepiskoposi, romelsac aleqsandriis patriarqis kanonieri mandati<br />

hqonda da misi adgili ekava; antioqiis patriarqis mier gamogzavnili _<br />

efesiis arqiepiskoposi; ierusalimis patriarqis warmogzavnili _ meneziis<br />

arqiepiskoposi da iberiis mefis warmomadgeneli _ iberiis mitropoliti;<br />

amaT Semdeg isxdnen trapezuntis, rizes, nikeis... arqiepiskoposebi... mitropolitebi...<br />

berebi, <strong>Tavi</strong>anTi wesis mixedviT~. 210<br />

florenciis krebaze ara marto <strong>eklesia</strong>Ta warmomadgeneli sasuliero<br />

pirebi isxdnen `wesis~, anu diptixis mixedviT, aramed saero pirebic aseve<br />

(wesis mixedviT) isxdnen.<br />

ferara-florenciis `msoflio~ saeklesio krebidan Cans, rom <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meeqvse adgili msoflio <strong>eklesia</strong>Ta rigSi, xolo V adgili mar-<br />

TlmadidebelTa rigSi aRiarebuli da cnobili iyo rogorc romis papis,<br />

aseve msoflio (konstantinopolis) patriarqis da sxva aRmosavleTis patriarqebis<br />

mier, winaaRmdeg SemTxvevaSi iseT, <strong>Tavi</strong>si droisaTvis Zalze<br />

mniSvnelovan krebaze, romelic msoflio eklesiis gaerTianebas isaxavda<br />

miznad, romisa da aRmosavleTis qristianebi erTmaneTTan uTanxmoebaSi ar<br />

Sevidodnen iberiis eklesiis adgilis ZiebisaTvis. iberiis eklesiis adgili<br />

diptixSi ZvelTaganve cnobili iyo, amitomac man am `msoflio~ krebaze<br />

yovelgvari davis gareSe <strong>Tavi</strong>si adgili daikava.<br />

XV saukunis pirveli naxevris diptixi, daculi ferara-florenciis krebaze,<br />

aseTia: 1. romis papi; 2. msoflio (konstantinopolis) patriarqi; 3.<br />

aleqsandriis; 4. antioqiis; 5. ierusalimis; 6. iberiis; 7. trapezuntis; 8.<br />

rizes; 9. nikeis; 10. lakedemoniis; 11. nikomediis; 12. trivoniis; 13. amasiis;


622 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

14. mitilenis; 15. tolozinos; 16. stavropolis; 17. tustricis; 18. garinis;<br />

19. melentinis; 20. aqilis; 21. muldulis patriarqebi da arqiepiskoposebi. 211<br />

marTalia, am krebaze ase isxdnen eklesiis ierarqebi, magram maTgan<br />

avtokefalur <strong>eklesia</strong>d miiCneoda mxolod xuTi <strong>eklesia</strong>: konstantinopolis,<br />

aleqsandriis, antioqiis, ierusalimisa da iberiisa, amitomac am avtokefalur<br />

<strong>eklesia</strong>Ta warmomadgenlebs am krebaze eWiraT gansakuTrebuli,<br />

sxvebisagan gansxvavebuli skamebi krebis monawileTa pirvel rigSi, xolo<br />

iberiis mefis elCi, romelsac agreTve trapezuntis imperatoris mandati<br />

hqonda, papis Tanmxlebi piris pirdapir ijda. 212<br />

aseTi saxis iyo `msoflio~ eklesiis di ptixi. marTlmadidebluri diptixidan<br />

ki amoiRes romis papis moxsenieba, magram amas araviTari gavlena<br />

ar mouxdenia <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis kanonikurad miCneul meeqvse adgilze.<br />

kerZod, marTalia, marTlmadidebluri diptixidan gavida romis papis<br />

moxsenieba, ramac vakanturi adgili warmoSva adgilobrivi eklesiebis<br />

meTaurTa eqvseulSi, magram male vakanturi adgili daiWira ruseTis <strong>eklesia</strong>m<br />

msoflio sapatriarqosa da sxva sapatriarqoTa gadawyvetilebiT, rac<br />

cno qarTulma <strong>eklesia</strong>m.<br />

`konstantinopolis patriarqma genadi sxolarim (1453-1460) sxva aRmosavlel<br />

patriarqebTan erTad cno rusuli eklesiis damoukidebeli arseboba<br />

da gansazRvra CaTvliliyo avtokefaluri rusuli mitropolia <strong>Tavi</strong>si<br />

RirsebiT ierusalimis sapatriarqos Semdeg, e.i. mexuTe adgilobriv marTlmadidebel<br />

<strong>eklesia</strong>Ta di ptixSi~. 213<br />

aqamde qarTul <strong>eklesia</strong>s diptixSi adgili ierusalimis patriarqis Semdeg<br />

eWira, amis Semdeg ki man <strong>Tavi</strong>si tradiciuli meeqvse adgili daiWira<br />

(ruseTis eklesiis Semdeg).<br />

1589 wels ruseTis sapatriarqos daarsebis Semdeg misma patriarqma<br />

di ptixSi maRali adgili daikava. `roca didma krebam 1593 wels gansazRvra<br />

moskovis sapatriarqos mdgomareoba, mas gamoeyo ufro maRali<br />

adgili, vidre maSin arsebul arqiepiskoposebs avtokefalur da TviTmmarTvel<br />

eklesiebisa _ arxidiisas, kvi prosisas, iveriisas da pekiisas, magram<br />

ara aleqsandriis patriarqis Semdeg, rogorc surda ruseTis mefes,<br />

aramed mxolod ierusalimis patriarqis Semdeg, imasTan dakavSirebiT, rom<br />

krebis mamebma Sesabamis mimarTvaSi ganacxades wmida mamaTa kanonebis<br />

Seucvleloba~. 214<br />

ruseTis mefes surda da aRmosavleTis sapatriarqoebic ar iyvnen winaaRmdegni<br />

ruseTis patriarqs diptixSi daeWira adgili aleqsandriis patriarqis<br />

Semdeg, magram radganac wina saukuneebSi wmida mamaTa mier dadgenili<br />

iyo di ptixSi aleqsandriis sapatriarqos Semdeg antioqiisa da ierusalimis<br />

patriarqTa xseneba, rac dadasturebuli iyo trulis krebis kanoniT,<br />

amitomac aRmosavleTis patriarqebma gadawyvites ruseTis patriarqis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

623<br />

adgili marTlmadideblur diptixSi yofiliyo ierusalimis patriarqis<br />

Semdeg. es adgili ruseTis sapatriarqom miiRo <strong>Tavi</strong>si ara marto sididisa<br />

da ekonomikuri siZlieris gamo, aramed imitomac, rom im dros mahmadianur<br />

qveynebSi arsebuli aRmosavleTis yvela patriarqi ruseTis qristianul<br />

saxelmwifos imedis TvaliT Sescqeroda. aseve iyo saqarTveloSic. amitomac<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m cno da aRiara ruseTis sapatriarqos adgili<br />

ierusalimis sapatriarqos Semdeg, magram di ptixSi <strong>VI</strong> adgilze kvlav<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> unda yofiliyo.<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m ruseTis patriarqis adgili ierusalimis patriarqis<br />

Semdeg rom aRiara, amas miuTiTebs saqarTvelos kaTalikos-patriarq antonis<br />

mimarTva ruseTis imperatrica elisabedisadmi. 1757 wels anton I,<br />

sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqi werda: _ `...yovelsa, rasaca<br />

aRiarebs da daamtkicebs, Seiwynarebs da miiRebs dRes wm. <strong>eklesia</strong> aRmosavleTisa,<br />

romel ars konstantinepolisa, aleqsandriisa, antioqiisa da ierusalimisa<br />

da yovlisa ruseTisa _ meca aRviareb...~ 215 aqedan Cans, rom ukve<br />

X<strong>VI</strong>I saukunis Semdgom, <strong>qarTuli</strong> eklesiis diptixi aseTi iyo: 1. konstantinopolis<br />

msoflio sapatriarqo; 2. aleqsandriis; 3. antioqiis; 4. ierusalimis;<br />

5. ruseTis sapatriarqoebi; 6. saqarTvelos sapatriarqo.<br />

amJamadac, marTlmadideblur diptixSi qarTul <strong>eklesia</strong>s uWiravs istoriul-tradiciuli<br />

meeqvse adgili, rac savsebiT kanonieria.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>VI</strong> adgili ferara-florenciis<br />

`msoflio~ saeklesio krebaze<br />

`msoflio~ saeklesio krebebma XV saukunis pirvel naxevarSi <strong>Tavi</strong>si<br />

ganviTarebis umaRles dones miaRwies. isini saerTaSoriso kanonmdeblobis<br />

organoebs warmoadgendnen da ganixilavdnen ara mxolod sasuliero, aramed<br />

saero da politikur sakiTxebsac. magaliTad, saeklesio krebis kompetenciaSi<br />

Sedioda saimperatoro taxtze kandidaturebis SerCeva, imperatorebis<br />

gadayeneba, germanel mTavarTa urTierTobis mowesrigeba, samxreT-aRmosavleTi<br />

evropis qveynebis TurqeTis agresiisagan dacva da a.S.<br />

XV saukunis saeklesio krebebi ar warmoadgendnen ubralo iaraRs papebis<br />

xelSi, rogorc es XII-XIII saukuneebSi iyo. es saeklesio krebebi<br />

damoukidebel politikas atarebdnen da acxadebdnen pretenziebs umaRles<br />

avtoritetze saeklesio da saero saqmeebis gadawyvetis dros. isini iTvisebdnen<br />

agreTve papebis kontrolisa da gasamarTlebis uflebas~. 216<br />

1389 wels Turqebma kosovos velze evropuli qveynebis koalicia daamarcxes<br />

da serbeTi daipyres, xolo 1393 wels _ bulgareTi. 1430 wels<br />

sulTanma murad II-m Tesalonike daikava, amieridan bizantia Sedgeboda<br />

TviT konstantinopolisagan. imperiis dReebi daTvlili iyo. bizantiis im-


624 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

peratorebi aRmosavleTisa da dasavleTis eklesiebis gaerTianebis fasad<br />

romisagan elodnen daxmarebis miRebas. mZime mdgomareobam aiZula bizantiis<br />

imperatorebi manuil II da ioane <strong>VI</strong>II miemarTaT romis papisadmi winadadebiT,<br />

kaTolikuri da marTlmadidebluri eklesiebis SeerTebis Taobaze.<br />

aseTi Zalze mniSvnelovani saqmis gadawyveta miandes msoflio saeklesio<br />

krebas. es kreba unda yofiliyo Zalze warmomadgenlobiTi da moecva<br />

msoflios yvela qristianuli <strong>eklesia</strong>. 1436 wels imperatorma dagzavna<br />

<strong>Tavi</strong>si elCebi marTlmadidebel qveynebSi da moiwvia maTi eklesiebis me-<br />

Taurebi saeklesio krebaze bazelSi. bizantiis imperatorTan da patriarqTan<br />

erTad italiaSi aRmosavleTis eklesiis 22 warmomadgeneli gaemgzavra,<br />

maT Soris ori qarTveli. 1436 wels imperatorma ioanem saqarTvelosa<br />

da trapizonSi saeklesio krebaze elCebis Camosayvanad gagzavna andronike<br />

iagrini. siropulosi wers, rom `man iberiidan waiyvana ori episkoposi, erTi<br />

elCi da iberiis mefeTa gansakuTrebuli senatorebi~. isini konstantinopol-<br />

Si Cavidnen da aqedan patriarqis amalasTan erTad italiaSi gaemgzavrnen. 217<br />

`laTinur enaze Seqmnil erT TxzulebaSi, romelic am epoqas Seexeba,<br />

sxva qveynebs Soris moxsenebulia iberiac. igi aq daxasiaTebulia, rogorc<br />

uzarmazari qveyana, romelsac <strong>Tavi</strong>si ena da mwerloba gaaCnia, mimdevaria<br />

berZnuli eklesiisa, magram amave dros aRmasrulebelia sakuTari Cveulebisa<br />

da hyavs erovnuli samRvdeloeba. 1438 wlis 10 TebervliT daTariRebuli<br />

erT-erTi saistorio wyarodan irkveva, rom veneciis navsadgurSi Semosulan<br />

romis papis galerebi. erT maTgans Camouyvania saberZneTis imperatori<br />

<strong>Tavi</strong>si amaliT, meores ki _ amave qveynis patriarqi da mravali<br />

warCinebuli piri... somxeTidan, saqarTvelodan da ruseTidan~. 218<br />

wyaroebidan Cans, rom saqarTvelos <strong>eklesia</strong> sxva warmomadgenlebs Soris<br />

am saeklesio krebaze pativiscemiT sargeblobda. es gamowveuli iyo, rogorc<br />

ekonomikuri ZlierebiT, aseve mis mier marTlmadideblobis mtkice dacviT.<br />

1437-1439 wlebis ferara-florenciis saeklesio krebis aqtebi moRweulia<br />

ori redaqciiT. pirveli maTgani warmoadgens saeklesio krebis kaTolikur<br />

versias. pirobiTad mas uwodeben `aqta latinas~. aqtebis meore redaqcia<br />

gadmogvcems berZenTa delegaciis prolaTinurad ganwyobili nawilis Tvalsazriss.<br />

mas uwodeben `akta graekas~. mesame da ZiriTad wyaros warmoadgens<br />

diakvnisa da didi <strong>eklesia</strong>rxis silvesteros siropulosis memuarebi.<br />

CvenTvis sainteresoa konstantinopolis didi eklesiis <strong>eklesia</strong>rxis siropulosis<br />

cnoba iberiis eklesiis meTauris Sesaxeb. is mas aRmosavleTis<br />

patriarqs uwodebs. siropulosi gadmogvcems aseT ambavs: krebisaTvis saWiro<br />

iyo Tanxebis gamoZebna, imperatorma iberiis eklesiis meTaurs mosTxova<br />

30 000 _ `iberiis arqiepiskoposma gulmodgined izruna da imperators<br />

Seacvlevina 30 aTasi fuli 20 aTasze. mas uxvad aqvs simdidre. masTan<br />

arqieli mivida da misgan mxolod oci miiRo, radgan igi mTeli aRmosavle-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

625<br />

Tis patriarqia da mahmadianTa mflobelobis qveS imyofeboda. is sulTans<br />

aZlevs aTas florins imisaTvis, rom patriarqad ekurTxos. misTvis fulis<br />

gadaxda mZime ar aris~. 219<br />

siropulosis Sroma gamoxatavs marTlmadidebluri mimarTulebis Tvalsazriss.<br />

siropulosi italiaSi Cavida patriarq ioseb II-is anturaJSi. is<br />

iyo TviTmxilveli da mravali ambis monawile, romelic krebaze xdeboda.<br />

man TviTve moawera krebis aqtebs xeli. amitomac, misi Tvalsazrisi <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis sapatriarqo wodebis (Rirsebis) Sesaxeb aris konstantinopolis<br />

eklesiis Tvalsazrisi, radganac siropulosi patriarqTan daaxloebuli<br />

piri iyo, konstantinopolis mTavari eklesiis <strong>eklesia</strong>rxi. is <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meTaurs `aRmosavleTis patriarqs~ uwodebs ise, rogorc saqarTvelos<br />

sazRvrebs gareT tyoba-ierdSi aRmoCenili warwera XI saukunisa.<br />

siropulosis mixedviT, iberiis <strong>eklesia</strong> sulTans garkveul Tanxas aZlevda,<br />

rom misi mamaTmTavari patriarqad kurTxeuliyo.<br />

zemoT moyvanilidan Cans, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ferara-florenciis krebaze<br />

monawileobda rogorc sapatriarqo <strong>eklesia</strong>. swored amiTaa gamowveuli<br />

is, rom iberiis eklesiis warmomadgeneli diptixSi daayenes sapatriarqoTa<br />

rigSi ierusalimis sapatriarqos Semdeg.<br />

krebaze konstantinopolis patriarqis savarZlis Semdeg oTx skamze<br />

isxdnen sapatriarqoTa warmomadgenlebi, xolo maT Semdeg raime gansakuTrebuli<br />

gamoyofis gareSe isxdnen sxva arqiepiskoposebi. konstantinopolis<br />

patriarqis Semdeg oTx gansakuTrebul skamze isxdnen aleqsandriis, antioqiis,<br />

ierusalimisa da iberiis sapatriarqoTa warmomadgenlebi _ herakliis<br />

arqiepiskoposi, romelsac aleqsandriis patriarqis kanonieri mandati<br />

hqonda da misi adgili ekava, antioqiis patriarqis mier gamozavnili efesiis<br />

arqiepikoposi, ierusalimis patriarqis warmomadgeneli _ menziis arqiepiskoposi<br />

da iberiis mefis warmomadgeneli _ iberiis mitropoliti. 220<br />

papis protonotariusi andrea di santa kroCe <strong>Tavi</strong>s SromaSi florenciis<br />

krebis Sesaxeb (romelic Semdeg vatikanis bibilioTekarma horacio<br />

justinianom Seavso) marTlmadidebeli eklesiis ierarqebis CamoTvlis dros<br />

saqarTvelos warmomadgenels V safexurze ayenebda. 221 (`aqtaLlatina~, gv.<br />

72) konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiis da ierusalimis patriarqebis<br />

Semdeg, romlebic msoflio patriarqebad iTvlebodnen. es maRali adgili<br />

saeklesio ierarqiaSi maCvenebelia imisa, rom saqarTvelos <strong>eklesia</strong> am<br />

dros erT-erT Zlier da gavlenian organizacias warmoadgenda, amasve<br />

miuTiTebs marTlmadidebeli eklesiis mesveurebisadmi gagzavnili papi evgenis<br />

werili, romelSic 4 msoflio patriarqis Semdeg moxsenebulia saqarTvelos<br />

mefe da trapizonis mitropoliti da mxolod Semdegaa dasaxelebuli<br />

ruseTis, moldo-vlaxeTisa da sxva mitropolitebi. aRsaniSnavia, rom saqarTvelos<br />

elCebs Cabarebuli hqondaT trapizonis imperatoris mandati da maTi<br />

saxeliT moqmedebis ufleba hqondaT. 222


626 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

sxva bulaSi, aRmosavleTis eklesiebisadmi mimarTvis dros, papi uwodebs<br />

`aRmosavleTis rCeul xalxebs _ berZnebs, rusebs, qarTvelebs da valaxebs~. 223<br />

ufro metic, am krebis laTini mwerlebi saqarTvelos araTu me-6 adgilze,<br />

aramed xandaxan me-3 adgilze moixsenieben, me-5 adgilze ki am krebis<br />

diptixSi laTini istorikosebi mudam ixsenieben qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />

am krebis prolaTinurad ganwyobili berZeni samRvdeloeba <strong>Tavi</strong>anT `aqta<br />

graekaSi~ saqarTvelos yvela warmomadgenlis CamoTvlis Semdeg moixsenieben<br />

da dasZenen _ `iyvnen agreTve iberiidanac mitropoliti da erTi<br />

episkoposi~. saqme isaa, rom am prolaTin berZen avtorebs ar moswondaT<br />

iberiis eklesiis mier marTlmadideblobis mtkice dacva. 1439 wlis ivliss<br />

marTlmadidebeli eklesiis warmomadgenelTa umravlesobam xeli moawera<br />

eklesiebis gaerTianebis aqts, qarTulma <strong>eklesia</strong>m xeli ar moawera<br />

krebis dadgenilebas <strong>eklesia</strong>Ta gaerTianebis Sesaxeb. amiT man prolaTinurad<br />

ganwyobili berZeni samRvdeloebis ukmayofileba gamoiwvia, rac<br />

aisaxa kidec `aqta graekaSi~.<br />

uniis mowinaaRmdege saqarTvelos elCi <strong>Tavi</strong>sTan miiwvia molaparakebisaTvis<br />

romis papma. papi mis mimarT iCenda pativiscemas, radganac is<br />

ganaTlebuli yofila da marTlmadidebluri sarwmunoebis sakiTxebSi Seuryeveli.<br />

iberiis elCma paps upasuxa: `Cveni <strong>eklesia</strong> mosawonia da Cvens<br />

dogmebs vemorCilebiT, Cveni <strong>eklesia</strong> Zalian mtkiced icavs TiToeul cnebas<br />

Cveni uflis ieso qristesi, aseve wmida mociqulTa tradiciebs... eklesiis<br />

saxelganTqmuli maswavleblebis swavlas maSinve gadmoviRebT xolme Cvens<br />

enaze. amisgan arasodes ar gadagvixvevia, araferi ar dagvimatebia. romis<br />

<strong>eklesia</strong>m ki mravali ram daumata da sabolood wmida mamebis swavlebis<br />

sazRvrebi gadalaxa. amis gamo Tqvens <strong>eklesia</strong>s Cven CamovSordiT da orive<br />

gayris gziT wavediT~... amis Semdeg iberma paps urCia xeli ar exlo<br />

barbarosul enebze arsebuli dogmebisaTvis, romelTa ZaliT warTmeva da<br />

maT nacvlad <strong>Tavi</strong>sis danergva surs. papma pasuxi faruli simwariT moismina<br />

da gancvifrebuli gaCumda~. 224 swored amitom qarTulma delegaciam<br />

uaryo uniis miReba.<br />

iberiidan krebaze gagzavnili yofila sami warmomadgeneli: ori sasuliero<br />

piri _ Tbileli episkoposebi grigoli da ioane, agreTve gamoCenili<br />

samoqalaqo piri. 225<br />

aRsaniSnavia, rom krebaze warmodgenili marTlmadidebeli eklesiebis<br />

umravlesobam cno unia da xeli moawera krebis aqtebs gaerTianebis Sesaxeb.<br />

dekrets gaerTianebis Sesaxeb xeli moaweres berZenTa imperatorma,<br />

patriarqma da berZnuli eklesiis wevrebma. 226<br />

evropeli mecnierebi, mag. d. jila, am krebas msoflio krebas uwodeben.<br />

jila, kerZod, werda _ `rac ar unda iTqvas, es iyo msoflio kreba, romelmac<br />

Seafasa da gadawyvita doqtrinis sakiTxebi~. 227


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

627<br />

marTalia, rusuli Tanadrouli wyaroebi uaryofiTad afaseben am krebas,<br />

magram mainc mas `merve krebas~ uwodeben. agreTve `msoflio krebis~ saxeliTac<br />

moixsenieben (erTi rusuli wyaro `yaCaRurs~ uwodebs). 228<br />

ferara-florenciis saeklesio krebam gansakuTrebuli yuradReba miaqcia<br />

diptixis sakiTxs. krebam uniis Sesaxeb dekretSi, romelsac xeli moaweres<br />

berZenTa imperatorma da aRmosavleTis sapatriarqoebma, daadgina, Tu rogori<br />

unda yofiliyo rigiToba msoflio patriarqebisa saeklesio diptixSi. 229<br />

rogorc vTqviT, ferara-florenciis `msoflio~ saeklesio krebaze qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s diptixSi mudam <strong>VI</strong> adgili eWira, romis, konstantinopolis, aleqsandriis,<br />

antioqiis da ierusalimis sapatriarqoebis Semdeg, amitomac dabejiTebiT<br />

unda iTqvas, rom XV saukunisaTvis bizantiis imperatori, romis papi, konstantinopolis<br />

msoflio patriarqi, aleqsandriisa, antioqiisa da ierusalimis sapatriarqoebi<br />

aRiarebdnen da cnobdnen <strong>qarTuli</strong> eklesiis <strong>VI</strong> adgils diptixSi.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis Sinagani diptixi<br />

(jdomisa (jdomisa da da dgomis dgomis wesi) wesi) 230<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>Si episkoposebi wirva-locvis Tu darbazobis dros isxdnen<br />

saepiskoposoebis Rirsebis mixedviT. amis Sesaxeb daculia cnobebi uZvelesi<br />

droidan vidre X<strong>VI</strong>II saukunis CaTvliT.<br />

darbazobis Tu romelime ceremonialis dros mRvdelmTavrebi _ `arian<br />

mdgomareni: ...TYsTa xarisxTa Sina... viTarca-igi ganwesebul ars samRvdelo-<br />

Ta dasTaTYs~.<br />

samRvdelo dass hqonia <strong>Tavi</strong>si `ganweseba~, romlis Tanaxmad, <strong>Tavi</strong>si xarisxis<br />

Sesabamisad unda dadges mRvdelmTavari, da ara marto mRvdelmTavari, aramed<br />

<strong>Tavi</strong>anTi ganweseba aqvT samRvdeloebas _ `dekanozebs, kandelakebs da krebuls~.<br />

diptixs ZvelqarTulad ewodeboda _ `samRvdeloTa dasTa wyobileba~, an<br />

`wesdeba da garigeba~ da aseve `zeviT da qveviT dgomis wesi~.<br />

`samRvdeloTa dasTa wyobileba~ erTiani saqarTvelos saxelmwifos arsebobis<br />

dros sxvagvari yofila, xolo samefos daSlis Semdeg `samRvdelo-<br />

Ta dasTa wesdeba da garigeba~ Secvlila. diptixSi Zveli wesebis Secvla<br />

gamouwvevia imasac, rom axali saepiskoposoebi gaCenila, xolo zogierTi<br />

Zveli gamqrala. am mdgomareobas gamouwvevia diptixis aSla da amis gamo<br />

_ `zeviT da qvemoT dgomaze mravali cileba da ganxeTqileba ars mRvdelmTavarTa,<br />

arximandritTa, protopapTa da samRudeloTa dasTa Soris~. 231<br />

erTiani saqarTvelos saxelmwifos arsebobis dros diptixis rigi mtkiced<br />

yofila gansazRvruli da aRwerilia rogorc samefo matianeebSi,<br />

aseve saeklesio sabuTebSi _ `...odes saqarTuelo iyo sruliad erTsamefo,<br />

maSin samRudeloTa dasTa wyobileba da xarisxni iyunen sruliad mis-missa<br />

xarisxsa Sina wesdgomiT, viTa ixilvebis qarTlis aRwerisa matianesa Sina<br />

da egreTve mcxeTisa werilsa Sina xucursa~. 232


628 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

saqarTvelos erTiani saxelmwifos daSlis Semdgom diptixis, anu wesdgomis<br />

rigic Seicvala _ `xolo odes saqarTvelo ganiyo da sam sameufod<br />

gansqda: qarTlad, kaxeTad da imereTad da agreTve xuT samTavrod, e.i.<br />

saaTabagod, sadadianod, sagurielod, saafxazod da sasvaneTod, maSin yovelTave<br />

mefeTaca da mTavarTaca TYs TYsad sardrebi ganiweses... egreTve didebismoyuarebisaTYs<br />

romelTame axalni episkoposni dasxes, romelime saepiskoposo<br />

avis drosagan moiSala, romelime damdablda, romelime amaRlda da<br />

arRara ars adrindeli wesdeba da garigeba...~ 233<br />

samRvdeloTa dasTa Zveli wesdebisa da garigebis moSlis gamo, rogorc<br />

aRvniSneT, <strong>eklesia</strong>Si arev-dareva Seqmnila.<br />

qarTl-kaxeTis samefoSi erT-erTi samgloviaro ceremoniis dros, X<strong>VI</strong>II<br />

<strong>saukuneSi</strong>, `samRvdelo dasTaTYs ganweseba da dawyobileba~ ase yofila<br />

gansazRvruli ceremonmaistris mier _ `uwmidesi kaTalikos-patriarxi, piruelni<br />

mitropolitni, arxiepiskoposni, episkoposni, pirvelni arximandritni...<br />

xolo Semdgomad sxvani mRudelni, viTa maTni mRudelmTavarni iyunen mdgomareni,<br />

egreT maTni dekanosni, kandelakni da krebulni iyunen mdgomni<br />

TYsTa xarisxTa Sina. egreT hsdgen viTa igi ganwesebul ars werilTa Sina<br />

samRudeloTa dasTaTYs~. 234<br />

dokumentSi, romelsac ewodeba `kurTxeva mironisa~ da romelsac XIII<br />

saukuniT aTariReben, saqarTvelos (Cans aRmosavleT saqarTvelos) mRvdelmTavrebi<br />

darbazobis dros sxdebodnen Semdegi saxiT _ `gangeba darbazobisa<br />

_ raJams ikurTxos mefe da dajdes taxtsa zeda, efiskoposni am wesiTa<br />

dasxden: 1. brZanos qarTlisa kaTalikozman da dajdes marjueniT mefisa,<br />

taxtsa zeda mokidebiT, natiTa da baliSiTa; 2. Semovides Wyondideli da<br />

dajdes marcxeniT mefisa, natiTa da baliSiTa; 3. Semovides didisa somxe-<br />

Tisa mitropoliti da dajdes kaTalikozisa quemoT, natiTa da baliSiTa; 4.<br />

Semovides mTavarefiskopozi da dajdes mitropolitsa quemoT, natiTa, ubaliSod;<br />

5. Semovides mawyuereli da dajdes mTavarefiskopozsa quemoT, nati-<br />

Ta, ubaliSod; 6. Semovides amba alaverdeli da dajdes Wyondidelsa<br />

quemoT natiTa, ubaliSod; 7. Semovides qisiyeli da dajdes amba alaverdelsa<br />

quemoT unatod; 8. Semovides kumurdoeli da dajdes qisiyelsa<br />

quemoT; 9. Semovides ninowmideli arqimandriti da dajdes qisiyelsa quemoT;<br />

10. Semovides iSxneli da dajdes kumurdoelsa quemoT; 11. Semovides<br />

anCeli arqimandriti da dajdes ninowmidelsa quemoT; 12. Semovides mtbevari<br />

da dajdes anCelsa quemoT; 13. Semovides wurwyabeli da dajdes<br />

mtbevarsa quemoT; 14. Semovides wyaroAsTveli da dajdes wurwyabelsa<br />

quemoT; 15. Semovides eruSneli da dajdes wyaroAsTvelsa quemoT; 16.<br />

Semovides mangleli da dajdes eruSnelsa quemoT; 17. Semovides winwyaroeli<br />

da dajdes manglelsa quemoT; 18. Semovides rusTveli da dajdes<br />

winwyaroelsa quemoT; 19. Semovides wilkneli da dajdes rusTvelsa que-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

629<br />

moT; 20. Semovides kawareli da dajdes wilknelsa quemoT; 21. Semovides<br />

urbneli da dajdes kawarelsa quemoT; 22. Semovides mrueli da dajdes<br />

urbnelsa quemioT; 23. Semovides samTavneli da dajdes mruelsa quemoT;<br />

24. Semovides niqozeli da dajdes samTavnelsa quemoT; 25. Semovides<br />

valaSkerteli da dajdes niqozelsa quemoT; 26. Semovides bolneli mamaTmTavari<br />

da dajdes valaSkertelsa quemoT; 27. Semovides kareli mamamTavari<br />

da dajdes bolnelsa quemoT; 28. Semovides xarWaSneli da dajdes<br />

karelsa quemoT; 29. Semovides tfileli da dajdes xarWaSnelsa quemoT;<br />

30. Semovides walkeli da dajdes tfililsa quemoT; 31. Semovides baneli<br />

da dajdes walkelsa quemoT; 32. Semovides Werem-qalaqeli da dajdes<br />

banelsa quemoT; 33. Semovides dmaneli da dajdes Werem-qalaqelsa quemoT;<br />

34. Semovides dadaSneli da dajdes dmanelsa quemoT; 35. Semovides giSeli<br />

da dajdes dadaSnelsa quemoT. modgnen yovelTa monasterTa moZRuarni<br />

da winamZRuarni da maTiTa wesiTa winamoisxdnen efiskoposTa~. 235<br />

aqedan Cans, rom darbazobisa da sxva oficialuri Sekrebis dros episkoposebi<br />

sxdebodnen sagangebo wesiT, maTi kaTedrebis Rirsebis mixedviT.<br />

imave Sekrebis dros samRvdeloebac sagangebo wesis mixedviT sxdeboda<br />

Tav-<strong>Tavi</strong>si episkoposebis win _ <strong>Tavi</strong>anTi wodebisa da Rirsebis mixedviT.<br />

es dokumenti, rogorc sxvagan gvqonda aRniSnuli, xelT hqoniaT erekle II-sa<br />

da kaTalikos antons da amis mixedviT ganusazRvravT ninowmidelis pativi da<br />

adgili. es dokumenti ereklesa da antons miaCndaT im Zvel dros Sedgenilad,<br />

roca qalaqi tfilisi ar iyo samefo, anu sataxto qalaqi, aramed _ nisani da<br />

quTaTisi, amis gamoo, _ weren isini, _ Tbileli episkoposis pativi da Rirseba<br />

SedarebiT mcirea da is dgas episkoposTa rigis boloSio~. 236<br />

am dokumentis gadamwers erT-erT mTavar nusxaSi amba alaverdelis<br />

gaswvriv marcxena kideze miuweria _ `Semovides cixe-gojeli da dajdes<br />

bediels quemoT~. 237 bolneli mamamTavris gaswvriv marjvena kideze gadamwers<br />

miuweria _ `Semovides aneli da dajdes bolnelsa quemoT~. 238<br />

minaweridan _ `Semovides cixe-gojeli da dajdes bediels quemoT,~ Cans,<br />

rom arsebula ara marto aRmosavleT saqarTvelos episkoposTa pativisa<br />

da Rirsebis adgilis ganweseba, aramed dasavleT saqarTvelos, anu afxaze-<br />

Tis sakaTalikosos `wesdgoma~.<br />

motanili nawyvetidan Cans, rom pativiT cixe-gojeli ufro qvemoT dgas<br />

bedielze.<br />

saerTod, aRsaniSnavia, rom saqarTvelos erTiani saxelmwifos arsebobisas<br />

darbazobis dros mefis marjvniv isxdnen, anda idgnen qarTlis sakaTalikosos<br />

episkoposebi, xolo mefis marcxniv afxazeTis sakaTalikosos episkoposebi.<br />

amaze migviTiTebs sabuTi _ `wesi da gangeba mefed kurTxevisa~,<br />

romelsac XIII saukuniT aTariReben. aq aRniSnulia _ `marjuene Keli<br />

kaTalikozTa eWiros, xolo marcxene Keli afxazeTisa kaTalikozsa...~ 239 e.i.


630 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

mefis marjvniv qarTlis kaTalikosi dgas, xolo marcxniv _ afxazeTis<br />

kaTalikosi. im SemTxvevaSi, Tu afxazeTis kaTalikosi ar eswreboda mefis<br />

kurTxevas, misi adgili mefis marcxniv SeeZlo daeWira Wyondidels mTavarepiskoposs<br />

anda iSxnels, ceremoniis moTxovnilebaTa mixedviT. mefis<br />

daburvis Rirseba mefis kurTxvis dros hqonia afxazeTis kaTalikoss, an<br />

mTavarepiskoposs. xolo qarTl-kaxeTis samefos bolo wlebSi samRvdeloeba<br />

ceremoniis dros orad iyofoda _ marjvniv mcxeTis samRvdeloeba<br />

dgeboda, xolo marcxniv alaverdis samRvdeloeba. e.i. qarTlisa da kaxeTisa.<br />

_ `...marjueniT mcxeTisa, xolo marcxeniT alaverdisa...~ 240<br />

mefis marcxniv adgili Zveli erTianobis dros afxazeTis sakaTalikosos<br />

episkoposebs unda daeWiraT, magram samefos daSlis Semdeg marcxena<br />

adgili alaverdelma episkoposma daiWira.<br />

1745 wels Teimurazis mefed kurTxevis dros, darbazobisas, mefis marjvniv<br />

dajda saqarTvelos kaTalikos-patriarqi _ `xolo vinaATgan arca<br />

samegreloAsa da imeriTisa episkopozni arcaRa mesxni iyunes mun, sxvadasxvaTa<br />

mier mizezTa, da saydarica somxiTisa mitropolitisa moSlil iyo<br />

Zveladve, da ganeCinaT yoveli pativi somxiTis mitropolitisa amba-alaverdelisad,<br />

dajda marcxeniT mefisa amba alaverdeli... somxiTisa mitropolitisa<br />

pativisa Rirsqmnili mefisa leon I-is mier, adgilsa Wyondidelisasa,<br />

marcxeniT mefisa~. 241<br />

e.i. leon I-is dros amba alaverdelma miiRo somxeTis mitropolitis<br />

pativi, xolo darbazobis dros mieniWa Rirseba Wyondidelis adgilze<br />

jdomisa _ mefis marcxniv.<br />

sanam ganvixilavdeT mefis marcxniv `afxazeTis sakaTalikosos~ episkoposebis<br />

`wesdgomas~, manamde unda iTqvas, rom erTiani saqarTvelos saxelmwifos<br />

Seqmnis Semdgom, XI saukunidan, saqarTvelos patriarqi (anu rac igivea<br />

_ qarTlis kaTalikosi), afxazeTis kaTalikosi, Wyondideli da moZRvarTmoZRvari<br />

xdebian saxelmwifos moxeleebi, isini Sedian umaRles sakanonmdeblo<br />

sabWoSi, romelSic mefesTan erTad Sedioda agreTve sami veziri.<br />

`darbazis kari~ Sedgeboda `oTxi berisagan~ da `sami vezirisagan~. `oTxi<br />

beri~ arian _ 1. moZRvarT-moZRvari; 2. patriarqi; 3. afxazeTis kaTalikosi;<br />

4. Wyondideli. `sami veziri~ arian _ 1. aTabagi (mogvianebiT, manamde, albaT,<br />

sxva saxeli iyo); 2. amirspasalari; 3. mandaturT-uxucesi.<br />

`...darbaziT aTqs oTxTave: moZRvarT-moZRvarsa, kaTalikozTa, Wyondidelsa<br />

da samTave vezirTa: aTabagsa, amir-spasalarsa da mandaturT-uxucessa~. 242<br />

`amirejibi _ kaTalikozTa, moZRvarT-moZRvarsa, Wyondidelsa _ amaT win<br />

tablas dasdgamen... es oTxive adgebian... aTabagsa, amir-spasalarsa da mandaturT-uxucessa<br />

tabaks ejibi daudgams, adgebian. gamgeT-uxucesi monazonT<br />

oTxTave sam-samis jamiT, egreTve samTa vezirTa iTvalavs...~ 243


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

631<br />

darbazis kari _ umaRlesi saxelmwifo organo _ Sedgeba oTxi monazonisagan,<br />

anu oTxi berisagan da sami vezirisagan.<br />

`oTxi berisagan~ Seqmnili sabWo, romelic arsebobda mefesTan, Cans, warmoadgenda<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis sinods, radganac darbazis kars ufleba<br />

hqonda mieca kanoni eklesiebisaTvis _ `kanons darbazis kariT miiRebdnen~<br />

<strong>eklesia</strong>-monastrebio, _ weria erT dokumentSi. Semdeg saukuneTa dokumentebSic<br />

es oTxi beri, anu oTxi monazoni moCans.<br />

darbazobis dros moZRvarT-moZRvari mefis marjvniv dgeboda, an jdeboda.<br />

moZRvarT-moZRvari Zalze sapatio monazonia. mas mefe darbazobis dros<br />

ufro meti pativiT xvdeboda, vidre kaTalikosebsa da Wyondidels. mefe<br />

noxispirze miegebeboda moZRvarT-moZRvars, e.i. mis win dafenil noxs mefe<br />

mTlianad gaivlida, xolo kaTalikosebisa da Wyondidelis misalmebis dros<br />

mefes survilisamebr SeeZlo gaevlo noxis mesamedi, anda saerTod ar<br />

gaevlo, adgilzeve darCeniliyo. aseTive wesiT egebeboda mefe samive vezirsac,<br />

e.i. moZRvarT-moZRvris pativi aRemateboda, rogorc darCenili monazvnebis,<br />

aseve samive veziris pativsac.<br />

`moZRvarT-moZRvari Sevides da eTayvanos mefesa da merme mefeca eTayvanos...<br />

mefe noxTa pirsa moegebeis da moesalmos: `moaxsne~, brZanoso.<br />

wavides [moZRvarT-moZRvari] da marjveniT gardadges axlo... kaTalikozi,<br />

romelic movides egreTve eTayvanos... gina noxsa zeda mesamedi warmoiaros<br />

da miTve wesiTa Wyondidelsa da samTa vezirTa awvios~. 244<br />

mefesTan darbazis karis Sekrebis dros mefis marjvniv adgils iWeren<br />

mwignobarTuxucesi da qarTlis kaTalikosi, xolo mefis marcxniv _ Wyondideli<br />

da afxazeTis kaTalikosi. xolo darbazobis dros mefis marjvniv<br />

qarTlis kaTalikosis qvemoT sxdebian aRmosavleT saqarTvelos episkoposebi<br />

<strong>Tavi</strong>si wesis mixedviT, xolo mefis marcxniv afxazeTis kaTalikosis<br />

qvemoT sxdebian dasavleT saqarTvelos episkoposebi.<br />

moZRvarT-moZRvris pativis gadidebiT odnav Semcirebulia saqarTvelos<br />

patriarqis (qarTlis kaTalikosis) pativi, xolo Wyondidelis pativis gadidebiT<br />

Semcirebulia afxazeTis kaTalikosis pativi, anu eklesiis TviTmmarTveloba<br />

SezRudulia saxelmwifos mier. SeiZleba vivaraudoT, rom saeklesio<br />

kanonmdebelia ara patriarqi, aramed oTxi berisagan Seqmnili sabWo,<br />

romelic darbazis karze arsebobs.<br />

dasavleT saqarTvelos kaTedraTa Soris erT-erTi sapatio yofila qu-<br />

TaTelis kaTedra. quTaTelis pativi iseTive yofila, rogoric iSxnelisa.<br />

Tu ra didi iyo iSxnelis pativi, iqidanac Cans, rom darbazobis dros<br />

iSxnelis misalmebisas mefe or-sam nabijs gadadgamda, xolo sxva episkoposTa<br />

misalmebisas adgilidanac ar daiZvroda _ `ra sworad episkoposni<br />

mividnen imieriT: iSxneli, mawyvereli, anCeli, mtbevari da golgoTeli, maT<br />

raA eTayvanen... iSxnelisaTYs ufro mdablad da ori anu sami biji warmoiaros<br />

da miesalmos; da am sxuaTaTYs sworad nu daiZvris~. 245


632 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

iSxnelisa da quTaTelis pativi Tanabari yofila _ `da miT erTob<br />

sabatio aris [quTaTeli} da iSxnelis swori pativi marTebs~, 246 e.i. quTaTelis<br />

misalmebis drosac mefe or-sam nabijs warmodgamda.<br />

didi pativi hqonia agreTve bediis episkopossac, radganac `...bedieli<br />

mosaflavea [mefisa] da quTaTeli [makurTxevelica] da mesaflavec aris~. 247<br />

aqedan Cans, rom dasavleT saqarTvelos episkoposebis `wesdgoma~ iqneboda<br />

aseTi saxisa: 1. mefis marcxniv dgeboda afxazeTis, anu biWvinTis kaTalikosi;<br />

2. mefis marcxniTve iyo adgili Wyondidelisa, magram ara afxaze-<br />

Tis kaTalikosis qvemoT, aramed mis gverdiT. maTi pativi Tanabari iqneboda,<br />

radganac Wyondideli mefis moxelea _ `Wyondideli mama ars mefisa~; 248 3.<br />

afxazeTis kaTalikosis qvemoT adgili ekuTvnoda quTaTel episkoposs, radganac<br />

dasavleT saqarTvelos kaTedraTa Soris mxolod quTaisis taZarSi<br />

akurTxebdnen mefes. quTaisis taZarSi inaxeboda mefis skiptra da gvirgvini.<br />

`...[quTaTelis saydarsa Sina] mefeni dailocvian... quTaTelman ase Tqua,<br />

Tu: `aw, orjer-samjer Cems saydarsa Sigan orni mefeni dalocvilan da ar<br />

memarTlebi, gYrgYni anu skiptra Cems saydarsa Sigan ar dasdva~. da merme<br />

vezirT da erTobilT laSqarTa Tqves Tu `quTaTeli umarTlea~ da skiptra<br />

quTaTels gauCines...~ 249 4. quTaTeli episkoposis qvemoT adgili ekuTvnoda<br />

bediel episkoposs, radganac `...bedieli mosaflavea [mefisa]... didi<br />

giorgi, romelman basili berZenTa mefe gaaqcia misisa [bedielis] saydarsa<br />

Sigan ars...~ 250 5. Cans, erT dros bedielis qvemoT adgili eWira cixe-gojel<br />

episkoposs, amaze gvaqvs pirdapiri miTiTeba _ `Semovides cixe-gojeli da<br />

dajdes bediels quemoT~. 251 danarCeni dasavleT saqarTvelos episkoposebis<br />

adgilis gansazRvra darbazobis dros Znelia.<br />

maSasadame, afxazeTis sakaTalikosoSi `wesdgoma~ aseTi unda yofiliyo:<br />

1. afxazeTis kaTalikosi;<br />

2. Wyondideli;<br />

3. quTaTeli;<br />

4. bedieli;<br />

5. cixe-gojeli...<br />

erTiani saqarTvelos saxelmwifos daSlis Semdgom didi pativi mieca<br />

alaverdis saepiskoposo kaTedras, gansakuTrebiT erekle II-is dros.<br />

`q. Cuen, sruliad saqarTvelos mefeman iraklim ese ganaCeni davdeviT am<br />

rigaT: Zveladganve CvenTa CamomavlobaTa mier maTi yovlad samRvdelooba<br />

arxiepizkopozi alaverdisa didad gapatiosnebuli aris sxvaTa saqarTveloTa<br />

yovlad samRvdeloTa zeda da umetesi pativi miscemies~. 252<br />

erekle II-m gazarda aseve ninowmideli episkoposis adgili da pativi.<br />

erekle II-is dros saqarTvelos eklesiis Sina diptixi aseTi iyo (aRmosavleT<br />

saqarTveloSi):


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

633<br />

1. `zemoAsa saqarTveloAsa mamaTmTavari kaTalikos-patriarxi~;<br />

2. arqiepiskoposi amba-alaverdeli _ somxiTisa mitropoliti;<br />

3. mitropoliti qisiyeli;<br />

4. mitropoliti Tbileli;<br />

5. mitropoliti ninowmideli;<br />

6. mangleli;<br />

7. rusTveli;<br />

8. wilkneli;<br />

9. kawareli, urbneli, mroveli, nekreseli, samTavneli, niqozeli, bolneli,<br />

xarWaSneli, walkeli, dmaneli, giSeli _ moSlili saepiskoposoebi.<br />

erekle II ninowmidelis adgils 1749 wlis dokumentiT sazRvravs Tbilelis<br />

qvemoT _ `amisaTvis, Semdgomad qisiyelisa da tfilelisa mitropolitTa<br />

aqvndes adgili mitropolitobiT mieriTagan yovelTa yovlad-samRudelo-<br />

Ta ninowmidelTa...~ 253<br />

`...miveciT ninowmidelsa mRudelmTavarsa adgili krebasa Sina dgomisa<br />

anu jdomisa, uzemoes manglelisa, rusTvelisa da walkelisa da Tu same<br />

iqmnes ganaxleba kawarelisa... urbnelisa da mrovelisa, nekreselisa, samTavnelisa,<br />

niqozelisa... bolnelisa... xarWaSnelisaca... walkelisaca da dmanelisa...<br />

giSelisaca... TYT Tbilelisaca uzemoes aqunda adgili krebasa Sina yovlad-samRudelosa<br />

ninowmidelsa, viTar igi weril ars ganCinebasa Sina<br />

mefeTa gvirgvinosan-yofiTa da darbazobisaTa... samefo qalaqi ara iyo<br />

Tbilisi droTa mas Sina, aramed nisani da quTaTisi... papaman Cuenman irakli<br />

pirvelman... tfileli episkopozi... mitropolit hyo... eseve saydari samitropolito<br />

tfilelisa Rirsad... qvemo qisiyelis mitropolitisa saydrisa,<br />

vqmeniT ara ugangebod. amisTvis, Semdgomad qisiyelisa da tfilelisa mitropolitTa<br />

aqvndes adgili mitropolitobiT... ninowmidelTa...~ 254<br />

aqedan Cans, rom ereklesa da antonis ganCinebiT, erT dros ninowmidelis<br />

adgili TviT Tbilelis maRla yofila, rac imiT yofila gamowveuli, rom<br />

Tbilisi Zveli darbazobis ganCinebis dros samefo qalaqi ar yofila. Semdgom,<br />

roca tfilisi dedaqalaqi gamxdara, Teimuraz II-s TbilelisaTvis miuniWebia<br />

mitropolitobis pativi da darbazobis dros TbilelisaTvis ganuCeniaT<br />

adgili _ `qvemo qisiyelisa~, e.i. qisiyelis qvemoT dajdeboda Tbileli, xolo<br />

ninowmidels adgili ganusazRvres qisiyelisa da Tbilelis qvemoT.


634 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

<strong>Tavi</strong> IX<br />

`gaqarTvelebis~ moZvelebuli<br />

Teoria<br />

`qarTvelma <strong>Tavi</strong>si sarwmunoebisaTvis<br />

jvarcmulma, icis pativi sxvis sarwmunoebisac.<br />

amitomac Cvens istoriaSi ar<br />

aris magaliTi, rom qarTvels survebiyos<br />

odesme sxvisa sarwmunoebis daCagvra da<br />

devna. somexni, ebraelni, TviT mahmadiannica,<br />

Cvens Soris mcxovrebni, amaSi Cven<br />

verafers ver wagvayvedreben~.<br />

ilia ilia ilia ilia ilia marTali marTali marTali<br />

marTali marTali


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

Teoria <strong>qarTuli</strong> eklesiis mier saqarTvelos kuTxeTa<br />

`gaqarTvelebis~ Sesaxeb<br />

635<br />

..... saqarTvelo aris is qveyana, sadac<br />

mecnieruli azri ar Zveldeba, miT umetes,<br />

Tu mas patroni hyavs. Cveni mecnierebi erTxel,<br />

odesRac gamoTqmul azrs xSirad ver<br />

elevian; arada, wesiT yvela mecnieruli azri<br />

ar SeiZleba iyos maradiuli, zogi unda<br />

Zveldebodes. radgan azri Tu ar moZvelda,<br />

arc progresi iqneba, yovel SemTxvevaSi,<br />

gansxvavebul azrs mainc unda mivceT<br />

arsebobis ufleba~.<br />

arCil arCil arCil arCil arCil sulakauri<br />

sulakauri<br />

sulakauri<br />

sulakauri<br />

sulakauri<br />

<strong>VI</strong>II-X saukuneebi <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriaSi mniSvnelovani yofila<br />

imiT, rom am dros Turme mimdinareobda qalkedonuri sarwmunoebis mqone<br />

somxebis gaqarTveleba. gaqarTvelebula somexTa didi raodenoba, imdenad<br />

didi, rom amas uzarmazari danaklisi miucia somexi xalxisaTvis da am<br />

procesis Sedegad somxeTs daukargavs erovnuli teritoriebis nawili,<br />

saqarTvelo ki gamdidrebula miwebiT, romelzedac mosaxle gaqarTvelebuli<br />

somxebi saqarTvelos kulturul cxovrebaSi brwyinavdnen <strong>Tavi</strong>anTi<br />

umaRlesi xarisxis mwarmoeblurobis Sedegad (n. mari).<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> uSualo kavSirSi aRmoCenila somxeTis am tragediasTan,<br />

radganac gaqarTvelebulan qalkedoniti somxebi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> ki<br />

sazogadod am mimarTulebisaa. ufro metic, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Turme iWreboda<br />

somxeTis miwa-wyalze da somexi samRvdeloebis namoRvaw da namuSakev<br />

adgilebze qarTul <strong>eklesia</strong>-monastrebs awesebda (i. abulaZe).<br />

mainc somxeTis romel teritoriebzea saubari, sad iyo im somxebis miwawyali,<br />

romlebic kargavdnen erovnebas da qarTveldebodnen?<br />

zogierTi mecnieris azriT, mesxeTi (tao, klarjeTi) da saerTod saqarTvelos<br />

samxreTi nawili istoriuli somxeTia, romelic saqarTvelos SemouerTda<br />

aq mosaxle `somxebis gaqarTvelebis~ Sedegad, garda amisa, qvemo qarTlic<br />

somxeTis nawili yofila, romelic aseve gaqarTvelebula~.<br />

ufro metic, maTi azriT, X saukunemde `ara<strong>qarTuli</strong>~ qveynebi yofilan<br />

hereTi da dasavleT saqarTveloc. mesxeTis msgavsad, X <strong>saukuneSi</strong> hereTi<br />

gaqalkedonebula da amiT herebi gaqarTvelebulan, xolo amave droisaTvis<br />

dasavleT saqarTveloSi qarTulenovani wirva-locvis SemoRebis Sedegad<br />

es mxarec gaqarTvelebula.


636 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

aseTia daskvnebi zogierTi mecnierisa.<br />

maS sadRa iyo saqarTvelo, sad cxovrobda qarTveli xalxi? aleqsandre<br />

abdalaZec am kiTxvas svams somxur enciklopediaSi dabeWdil r. xonelias<br />

statiis ganxilvis Semdgom: _ `...r. xonelias rom kacma yuri ugdos (vai, rom<br />

hyavs mas sakmaod mravalricxovani auditoria!) qarTlis elementi X <strong>saukuneSi</strong><br />

aramcTu dasavleT, aRmosavleT saqarTveloSic ar yofila. Zalian mainteresebs<br />

r. xonelias azriT, rodis da saidan gaCndnen qarTvelebi?!~ 1<br />

`...gamovida kidev erTi wigni `azerbaijanis istoriuli geografia~, romelsac<br />

1987 wlis TariRi uzis... am wignSi gatarebulia azri, rom albanelebi<br />

azerbaijanelTa uSualo winaprebi arian, xolo ingiloebi _ gaqarTvelebuli<br />

albanelebi... aseve `gaqarTvelebulia~ kaxeTis didi nawili, hereTi da<br />

a.S. xom xedavT, sanamdis midis saqme?~ _ wers r. miminoSvili (ix. lit. saq.<br />

24 ivnisi, 1988 w. `dRes an arasodes~). ramdenadac cnobilia, n. maris<br />

gavleniT istorikosebis mier SemuSavebuli Teoriis Tanaxmad, erTiani qarTveli<br />

xalxis Camoyalibeba dasrulda XI saukunisaTvis. 2<br />

n. maris Teoriebze dafuZnebuli Sromebis Tanaxmad, `qarTebis~ toms<br />

didZali mosaxleoba Seemata sxvadasxva tomebis gaqalkedonitebisa da<br />

maTTvis qarTulenovani wirva-locvis danergvis Sedegad, riTac TiTqosda<br />

safuZveli daedo erTiani qarTveli xalxis Camoyalibebas.<br />

`qristianobis gavrceleba aRm. saqarTvelos mTianeTSi maT qarTizacias<br />

ganapirobebda. rac Seexeba das. saqarTvelos... das. saqarTveloSi gabatonda<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> da mRvdelmsaxurebac qarTul enaze sruldeboda,<br />

ramac didad Seuwyo xeli das. saqarTvelos qarTizaciis process~ (q.s.e. t<br />

`saq. ssr~, gv. 61).<br />

saerTod, termini `qarTi~ niko maris SemoRebulia. cxadia, misganve momdinareobs<br />

idea aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis da das. saqarTvelos<br />

mosaxleobis `qarTizaciis~ Sesaxeb. xelovnuria termini da idea. sinamdvileSi,<br />

ZvelqarTul wyaroTa Tanaxmad, arc mTianeTisa da arc dasavleT<br />

saqarTvelos mosaxleobas `qarTizacia~ ar esaWiroeboda, radganac ZvelTaganve<br />

da farnavaz mefis drosac, rogorc mTielebi, ise egriselebi qarTveli<br />

xalxis ZiriTad nawilad ganixilebodnen. ise, rogorc saqarTvelos<br />

sxva kuTxeTa mcxovrebni.<br />

niko maris mier SemoRebuli Teoriis Tanaxmad, erTiani qarTveli xalxi<br />

qristianobis gavrcelebis Semdeg Camoyalibda imiT, rom `qarTis~ tomma<br />

qristianobis meoxebiT moaxerxa sxvadasxva tomebis `qarTizacia~, ramac<br />

ganapiroba qarTveli xalxis Seqmna. sinamdvileSi ki, erTiani qarTveli<br />

xalxi jer kidev qristianobamde arsebobda erTiani saxelmwifoTi.<br />

Zveli qarTveli istorikosebi ki Tvlidnen, rom qarTveli xalxi ukve<br />

arsebobda pirveli erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos Seqmnis dros qristemde<br />

IV-III saukuneebSi. aseTive Sexedulebis iyo didi ilia WavWavaZe da misi


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

637<br />

drois qarTveli istorikosebi (d. baqraZe, m. TamaraSvili, i. gvaramaZe, T.<br />

Jordania, m. janaSvili da sxvebi), mxolod n. maris Semdgom iqna uaryofili<br />

es Tvalsazrisi.<br />

aRsaniSnavia, rom n. mari aRzrdili iyo profesor patkanovis mier, amitomac<br />

n. mari aviTarebda patkanovis saistorio Sexedulebebs.<br />

patkanovis saistorio skolas kritikis qarcecxlSi atarebda didi ilia.<br />

patkanovio, _ werda ilia marTali, `... xels iwvdis taoskarze, exlandel<br />

Woroxis xeobaze~. 3<br />

`me patkanovis Segirdi varo, iZaxis TavmowonebiT b-ni mari... Tumca patkanovisamebr<br />

oinebSi jer <strong>Tavi</strong> ar uCenia... sxvafriv ki imis gzaze damdgara~. 4<br />

marTalia, ilias am werilis daweris dros, n. mars patkanovisamebr oineb-<br />

Si jer <strong>Tavi</strong> ar eCina, magram XX saukunis damdegs Woroxis xeobaze (taosa<br />

da klarjeTze) manac `xeli gaiwoda~ da <strong>Tavi</strong> gamoiCina: _ `n. maris daskvniT,<br />

Tumca klarjeTi, taosTan erTad SemoerTebuli iqnao saqarTvelosTan <strong>VI</strong>II-<br />

IX saukuneebSi, magram mosaxleobis SemadgenlobiT igi, viTomc amis Semdegac<br />

somxuri darCa.<br />

klarjeTi, ise rogorc tao, dasaxlebuli iyoo somxebiT, romlebic sarwmunoebiT<br />

qalkedonitebi (e.i. marTlmadideblebi) iyvneno. klarjeTisa da<br />

taos mosaxleobas viTomc aerTebda saqarTvelosTan mxolod es sarwmunoebrivi<br />

erToba (marTlmadidebloba-qalkedonitoba). am sarwmunoebrivi er-<br />

Tobis niadagze moxdao TandaTan daaxloeba klarjeTis da taos somxobisa<br />

qarTvelobasTan da Semdeg TandaTan maTi gaqarTvelebao...<br />

amrigad, n. maris mtkicebiT, klarjeTisa da taos mosaxleoba TviT Semdgom<br />

xanaSic, iyvnen araqarTvelebi, aramed ZiriTadSi gaqarTvelebuli somxebi~. 5<br />

n. mari sastikad sayvedurobda did ivane javaxiSvils, roca is dasavleT<br />

saqarTvelos mosaxleobas, maT Soris svanebs, Wanebsa da megrelebs X s-mde<br />

qarTvelebs uwodebda. ivane javaxiSvilma safuZveli Cauyara Teorias qarTveli<br />

xalxis qristianobamde Camoyalibebis Sesaxeb, kerZod, daamtkica, rom<br />

arsebobda saerTo (yvela qarTul tomTaTvis) sarwmunoeba da arsebobda<br />

kultmsaxurebisaTvis saWiro yvela qarTul tomTaTvis saerTo ena, magram<br />

mis dros arsebuli gansakuTrebuli sazogadoebrivi viTarebis gamo mas ar<br />

gauRrmavebia es Teoria, xolo n. maris Teoria qarTveli xalxis eTnikuri<br />

araerTgvarovnebisa da am xalxis gvian xanaSi Camoyalibebis Sesaxeb waxalisebuli<br />

iyo imdroindel xelisufalTa mier.<br />

`... mniSvnelovania is garemoeba, rom carizmis rusifikatoruli politika<br />

sagangebod iTvaliswinebda ruseTis ganapira mxareebis erovnul-uflebrivi<br />

interesebis Selaxvas, aTanabrebda eTnografiul da erovnul niSnebs da am<br />

gziT cdilobda daenawevrebina erTiani erovnuli sxeuli, win aRdgomoda<br />

Cagruli xalxebis TviTSegnebis gamoRviZebas, yovelmxriv Seeferxebina eris<br />

konsolidacia. am politikis uSualo anarekli iyo is faqti, rom 1886 wlis


638 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

mosaxleobis ojaxobrivi siebis Sedgenisas calke erovnebebad aRnusxes<br />

qarTlelebi, xevsurebi, imerlebi, gurulebi, megrelebi, samurzayanoelebi da<br />

qarTveli xalxis sxva eTnografiuli jgufebi... erovnul kuTvnilebas xSirad<br />

aigivebdnen sarwmunoebriv da eTnografiul niSnebTan~. 6<br />

aseTi moTxovnis dros maSindeli xelisuflebisTvis srulebiT miuRebeli<br />

iqneboda Zvel<strong>qarTuli</strong> istoriografiuli Sexeduleba erTiani qarTveli<br />

xalxis jer kidev qristianobamde arsebobis Sesaxeb. n. maris Teoriac<br />

swored carizmis Sesabamis politikas uWerda mxars. n. mari carizmisaTvis<br />

<strong>Tavi</strong>si erTgulebis damtkicebas rom cdilobda, gamoCnda iv. javaxiSvilisadmi<br />

damokidebulebaSi 1905 wlis revoluciis dros. am dros cnobilma<br />

rusma akademikosebma, profesorebma da ivane javaxiSvilma gamoaqveynes<br />

werili, sadac amxeldnen mTavrobis uxeS politikas ganaTlebis sistemaSi.<br />

amis gamo, 1905 wlis 25 ianvars n. mari wyeniT swers iv. javaxiSvils:<br />

`...Tqveni gancxadeba gazeTSi _ `naSi dni~ sabolood CemTvis savsebiT<br />

naTels xdis, rom Cven ar SegviZlia gulwrfelad viaroT erTi da imave<br />

mecnieruli gziT, rom Cven ar SegviZlia xelixelCakidebuli da adrindeli<br />

axlo TanamSromlobiT viaroT... Cemi Rrma rwmenaa, rom mecnieri profesoris<br />

monawileoba partiul-politikur brZolaSi safrTxes uqmnis mecnierebis<br />

akademiur <strong>Tavi</strong>suflebas...~ 7<br />

carizmis damxobis Semdeg ki n. mari droebiT mTavrobaSi yvelafers<br />

akeTebs <strong>Tavi</strong>si uzarmazari avtoritetis moSveliebiT, raTa CaSalos TbilisSi<br />

<strong>qarTuli</strong> universitetis gaxsnis saqme _ `is, rac niko marma 1917<br />

wlis seqtember-oqtomberSi dawera da warmoTqva droebiTi mTavrobis saxalxo<br />

ganaTlebis uaRresad reaqciul komisiaSi, man saWirod CaTvala gamoeqveynebina<br />

1918 wels~. 8 am werils kinaRam sabediswero roli Seusrulebia<br />

<strong>qarTuli</strong> universitetis gaxsnis saqmeSi (iqve).<br />

droebiTi mTavrobis damxobis Semdeg n. mari sruliad axal mimarTulebas<br />

iwyebs enaTmecnierebaSi. am droisaTvis igi erT-erTi xelmZRvaneli partiuli<br />

muSakia da niko maris Teoriebis kritika srulebiT SeuZlebeli gaxda. 9<br />

am statiaSi naTqvamia, rom mravali WeSmaritad didi mecnieris sicocxle<br />

Seiwira `marizmma~, _ ase uwodebs avtori n. maris samecniero mimdinareobasa<br />

da mis skolas.<br />

im xanebSi SeiZleboda am Teoriis gaRrmaveba... magaliTad, 1937 wels i.<br />

abulaZem sajaro sxdomaze waikiTxa moxseneba, romelSic ganaviTara da<br />

gaaRrmava n. maris adrindeli Sexedulebebi, kerZod, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

angrevda somxur eklesiebs, wvavda jvrebs da a.S. `<strong>eklesia</strong>Ta ngreva da<br />

jvarTa wva kidev imas unda moaswavebdes, rom erTi <strong>eklesia</strong> iWreba meoreSi<br />

da maT gverdiT, Tu maT naamagarze <strong>Tavi</strong>sas afuZnebs. esec araa ucxo ambavi<br />

im droisaTvis. somxeTis miwa-wyalze ara erTi da ori `qarTvelTa~ savane<br />

ixsneba am dros. termini `qarTveli~, rogorc akademikosma n. marma daamt-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

639<br />

kica, diofiziturs niSnavs am droisaTvis da iqneba igi martooden qarTvelTa<br />

da somexTa elementebisagan Sedgenili~. 10<br />

es i. abulaZem sajarod warmoTqva 1937 wlis miwuruls, 17 dekembers,<br />

man am wlis mware gakveTiliT icoda, risi Tqma SeiZleboda am dros da<br />

risi _ ara. iTqva is, rac mosawoni iyo im droisaTvis. marTlac, esaa<br />

gaRrmaveba n. maris adrindeli gamonaTqvamisa am Temaze. n. mari werda:<br />

`somxuri antiqalkedonuri eklesiis nacionalizaciasTan dakavSirebiT<br />

(somex) qalkedonur garemoSi mimdinareobs sapirispiro procesi, saxeldobr,<br />

`denacionalizacia~, romelmac somex xalxs miayena uzarmazari danakargi<br />

ricxobrivad da moralurad... am procesis wyalobiT somex qalkedonitebis<br />

denacionalizaciiT, saqarTvelo gamdidrda ori umaRlesi xarisxis<br />

mwarmoebluri olqiT, saqarTveloSi pirdapir brwyinvale kulturuli cxovrebis<br />

mqoneni, sityva exeba taos da klarjeTs... IX saukunis dasawyisSi<br />

somexi qalkedonitebis mdgomareoba somxeTSi... iyo jer kidev mtkice, rom<br />

isini batonobisaken miiswrafodnen. Crdilo-dasavleTi somxeTi olqebiT<br />

klarjqiT (klarjeTi) da taiqiT (tao), am dros iyo maT xelSi. qalkedonitoba<br />

aq poulobda mxurvale mxardaWeras ara marto berZnebSi, aramed<br />

qarTvelebSic. artanujeli bagratidebi, mxaris mflobelebi, ukve qalkedonitebi<br />

iyvnen da es xels uwyobda qalkedonizmis zeims am kuTxeSi... aq<br />

(klarjeTsa da taoSi) efuZnebian qarTveli ber-monazvnebi yvelani daqvrivebul<br />

somxur nagebobebze... am epoqaSi IX-X saukuneebSic ki, qarTveli berebi<br />

iyvnen garemoculni. marTalia, erTmorwmune, magram mainc ucxo somxuri<br />

mosaxleobiT da miuxedavad qarTvelTa politikuri batonobisa, uflebas am<br />

mxaris qarTulad wodebisa isini afuZnebdnen masze, rom eklesiebSi wirvalocva<br />

tardeboda qarTul enaze~. 11<br />

rogorc zemoT moyvanilidan Cans, i. abulaZis azriT, termini `qarTveli~<br />

Turme eTnikurad qarTvels ar aRniSnavda, radganac es `qarTvelebi~ Sedgebian<br />

`qarTvelTa da somexTa elementebisagan~, e.i. qarTveli qarTveli ar aris,<br />

xolo n. maris azriT, samxreTi saqarTvelo saerTod somxeTis miwa-wyalia.<br />

pavle ingroyvam damajereblad uaryo aseTi Teoriebi, magram miuxedavad<br />

amisa, amJamad TiTqmis yvela qarTveli mecnieri (istorikosebic da sxva dargis<br />

specialistebic), rogorc wesi, <strong>VI</strong>-XI saukuneebis mimoxilvis dros xmarobs<br />

termins `gaqarTveleba~ an `gaqarTeba~ e.i. aRiareben da emxrobian n. maris<br />

Teorias somexTa, herTa da dasavleT saqarTvelos `gaqarTvelebis~ Sesaxeb.<br />

eyrdnoba Tu ara aseTi didmniSvnelovani Teoria faqtebs, romelTa WeSmariteba<br />

ueWvelia?<br />

ara, aseTi faqtebi ar arseboben. magaliTad:<br />

1. IX-X saukuneebSi dasavleT saqarTvelos `gaqarTvelebis~ damadasturebel<br />

faqtad miaCniaT `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ arsebuli winadadeba,<br />

rom qarTlad is qveyana iTvleba, sadac wirva-locva qarTul


640 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

enaze mimdinareobso. sinamdvileSi es winadadeba ar SeiZleba amis damamtkicebel<br />

faqtad CaiTvalos, radganac srulebiT gansxvavebuli viTarebis gadmosacemad<br />

mohyavs is mis avtors. am faqtis garda sxva raime damajerebeli<br />

faqti ar gaaCniaT (Tu ar CavTvliT abo Tbilelis viTomda `gaqarTvelebas~).<br />

2. hereTis `gaqarTvelebis~ damamtkicebel faqtad miaCniaT `qarTlis<br />

cxovrebaSi~ gadmocemuli cnoba, rom hereTi qalkedonituri gaxda dinara<br />

dedoflis wyalobiT. es cnoba araa gaqarTvelebis faqti, radganac is<br />

gadmogvcems, rom herebi, anu rac igivea hereTSi mcxovrebi qarTvelebi,<br />

dinara dedoflamde iyvnen qarTvelebive, magram ara qalkedonitebi, aramed<br />

monofizitebi. isini dinara dedoflis dros ki ar gaqarTveldnen, aramed<br />

gaqalkedonitdnen. herebma, anu qarTvelebma qristianobis erTi mimarTuleba<br />

meoriT Secvales.<br />

3. faqtad iTvleba, qvemo qarTlSi, anu gugarqSi mcxovrebi somxebis<br />

`gaqarTveleba~ kirion kaTalikosis mier maTTvis <strong>eklesia</strong>Si qarTulenovani<br />

wirva-locvis danergvis Sedegad. sinamdvileSi ki qvemo qarTli erT periodSi<br />

kirionamdec, da ZiriTadad, kirionis Semdegac XI saukunemde somxeTisa<br />

da somxuri eklesiis gavlenis sferoSi Sedioda da aq swored is<br />

procesi mimdinareobda, rac albaneTSi, kerZod, adgilobrivi mcxovreblebis<br />

(e.i. aq qarTvelebis) armenizacia. kirionma isargebla xelsayreli politikuri<br />

viTarebiT da am armenizebuli qarTvelebisTvis <strong>eklesia</strong>Si somxurenovani<br />

wirva-locvis gverdiT qarTulenovani wirva-locva daawesa, amitomac<br />

somxebi ki ar gaqarTveldnen, aramed qarTvelebi armenizaciis gavlenisagan<br />

ga<strong>Tavi</strong>sufldnen. qarTvelebs dedaenaze wirva-locvis saSualeba<br />

miecaT, magram samwuxarod, sul ramdenime wlis (kerZod, e.w. `sparsuli~<br />

krebisa (614 w.) da gansakuTrebiT ki, bizantiur-somxuri eklesiebis `uniis~)<br />

Semdeg, es mxare kvlav somxuri eklesiis gavlenis qveS moeqca. swored es<br />

iyo safuZveli am mxareSi taSiris kvirikianTa somxuri samefos daarsebisa<br />

da misi arsebobisa TiTqmis XII saukunemde. amitomac, somxebi ki ar `qarTveldebodnen~,<br />

aramed mimdinareobda sapirispiro procesi _ qarTvelebi somxdebodnen.<br />

araviTari faqti qvemo qarTlSi somxebis `gaqarTvelebisa~ ar<br />

arsebobs. am mxaris mosaxleoba <strong>qarTuli</strong> iyo uxsovari droidan TviT<br />

taSiris kvirikianTa samefos arsebobis drosac.<br />

4. mesxeTis mxareebi, TviT niko maris azriTac ki, uZvelesi droidan<br />

dasaxlebuli iyo qarTvelebiT (`Tubal-kainuri tomebiT~), magram xSirad<br />

<strong>VI</strong>II saukunemde es mxareebi somxeTisa da somxuri eklesiis gavlenis<br />

sferoSi Sedioda. amitomac, adgilobrivi mosaxleoba, niko maris azriT,<br />

gasomxebula, xolo <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi es `somxebi gaqarTveldnen~.<br />

marTalia, samxreT saqarTvelos zogierTi mxare <strong>VI</strong>II saukunemde somxeTisa<br />

da somxuri eklesiis gavlenis sferoebSi Sedioda, magram moxda misi<br />

mosaxleobis kulturuli da ara eTnikuri armenizacia. eTnikurad qarTvelebi


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

641<br />

qarTvelebadve darCnen, xolo kulturuli armenizacia imiT gamoixata, rom<br />

msgavsad albanelebisa, maTTvis saeklesio da kulturis enad gaxda somxuri<br />

ena. amas xels uwyobda is, rom <strong>VI</strong>II saukunemde somxuri <strong>eklesia</strong> ar iyo<br />

nacionalizebuli, aramed es <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s mSobliur (araeTnikuri aramed<br />

sarwmunoebrivi TvalsazrisiT) <strong>eklesia</strong>d miaCndaT sxvadasxva erebs: albanelebs,<br />

qarTvelebs, sirielebsa da sparselebsac ki (arsebobs sparseli<br />

qristianebis mimarTvebi somxeTis kaTalikosisadmi).<br />

rogorc ki 726 wlis Semdeg daiwyo somxuri eklesiis nacionalizacia, es<br />

<strong>eklesia</strong> miatoves mesxeTis qarTvelebma. am dros arsebiTi iyo ara sarwmunoebrivi,<br />

aramed eTnikuri momenti (kartaSevs msgavsi sarwmunoebrivi ganxeTqilebis<br />

warmomSob mizezad miaCnia ara dogmatikuri uTanxmoeba, aramed eTnikuri momenti).<br />

<strong>VI</strong>II saukunemde `uniis~ dros, somxuri eklesiis gavlenis sferoSi yofnisas,<br />

mesxeTis zogierT regionSi dainerga somxuri wirva-locva, aqaurma<br />

qarTvelma samRvdeloebam SeiTvisa somxuri ena da damwerloba (ise, rogorc<br />

albanelebma). <strong>VI</strong>II saukunis Semdgom saWiro gaxda qarTulenovani wignebi,<br />

amitomac kulturulad armenizebul qarTvelTa mier <strong>qarTuli</strong> wignebis<br />

Targmnis an redaqtirebisas SeimCneva armenizmebis kvali. es bunebrivia,<br />

kulturulad armenizebuli mweral-redaqtorebis mier redaqtirebuli wignebi<br />

ver acda armenizmebs.<br />

am faqtis (armenizmebis arseboba) garda sxva raime damajerebeli faqti<br />

ar gaaCniaT.<br />

n. maramdec somxur (da aqedan evropul) mecnierebaSi iyo azri, rom tao<br />

da qvemo qarTli istoriuli somxeTis miwebia. 12<br />

n. mari, aRzrdili patkanovisa, aviTarebda somxuri saistorio skolis<br />

Tvalsazriss, romelsac srulebiT ewinaaRmdegeboda mesxeTSi <strong>VI</strong>II saukunis<br />

Semdgom arsebuli kulturul-eTnikuri viTareba, amitomac n. marma SeuTanxma<br />

erTmaneTs somxuri samecniero Tvalsazrisi da mesxeTSi <strong>VI</strong>II saukunis<br />

Semdgomi realuri viTareba, kerZod, tao-klarjeTis kultura (e.i. <strong>VI</strong>II<br />

saukunis Semdeg) marTalia, <strong>qarTuli</strong>a, magram qveyana mainc somxuria, radganac<br />

am kulturis Semoqmedi aris gaqarTvelebuli adgilobrivi somxuri<br />

mosaxleoba da ara qarTvelebio.<br />

`...am Semcdarma da tendenciurma koncefciam farTo gavrceleba miiRo.<br />

es Sexeduleba ganmtkicda rusul da evropul specialur literaturaSi.<br />

am Sexedulebebis mimdevrebi da damcvelebi gamoCndnen qarTvel mkvlevarTa<br />

Sorisac... korneli kekeliZe imeorebs am azrs, rom klarjeTi (taosTan<br />

erTad) viTomc ukavSirdeba saqarTvelos mxolod <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg, rom<br />

es mxare, klarjeTi, eTnikurad viTomc ar iyo <strong>qarTuli</strong> qveyana~. 13<br />

am koncefciaze dayrdnobiT n. tokarskis <strong>Tavi</strong>s wignSi `Zveli somxeTis<br />

arqiteqtura~, taoSi mdebare oSki, xaxuli, iSxani, klarjeTis opiza, forTaxanZTa,<br />

SavSeTis, tbeTis taZrebi somxuri arqiteqturis Zeglebad gamoucx-


642 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

adebia. 14 mixankova Tvlis, rom Woroxis<br />

xeobis es provinciebi (tao, SavSeTi, klarjeTi...)<br />

ar iyo <strong>qarTuli</strong> qveyana, <strong>qarTuli</strong><br />

eniTa da kulturiT, aramed mxare, romelic<br />

politikurad da agreTve eTnikuradac,<br />

ZiriTadSi dakavSirebuli iyo somxeTTan.<br />

mixankova Tvlis, rom n. maris koncefcia<br />

tao-klarjeTis istoriisa, es aris<br />

uryevi istoriuli WeSmariteba. 15<br />

`TviT aseTi kargad orientirebuli da<br />

miudgomeli avtori, rogoric aris a. iakobsoni,<br />

dajerebulia, rom mesxeTis teritoriebi<br />

QWoroxis xeobisa gaxda <strong>qarTuli</strong><br />

mxolod am gvian xanaSi. aseTia gavlena<br />

n. maris koncefciisa mesxeTis mxareTa<br />

istoriis Sesaxeb, romelic dRemde<br />

erTgvar dogmad iyo miCneuli~. 16<br />

marTali iyo didi ilia WavWavaZe, roca patkanovis Sesaxeb werda. is `...<br />

xels iwvdis taoskarze, exlandel Woroxis xeobaze~, aseve moiqca misi<br />

Segirdi n. maric.<br />

saqarTveloSi kargad icodnen, rom n. mari antiqarTul poziciebze idga<br />

da istoriul-filologiur mecnierebaSi aviTarebda yovelive <strong>qarTuli</strong>s<br />

sawinaaRmdego mimarTulebas. amitomac jer kidev III kursze studentobisas<br />

ivane javaxiSvili gaafrTxila mamamisma aleqsandrem, rom yvelafrisaTvis<br />

Seexeda sakuTari TvaliT da ara n. maris TvaliT: `1898 wlis 22 oqtombers<br />

aforiaqebuli mama swerda: `Svilo, rogorc mama, girCev, Seni sakuTari<br />

da WeSmariti kritikulis TvaliT Sexedo yvelafers da ara miepyro maris<br />

<strong>qarTuli</strong>s sawinaaRmdego mimarTulebas~. 17<br />

roca iv. javaxiSvili `ar miepyro maris <strong>qarTuli</strong>s sawinaaRmdego mimarTulebas~<br />

da saqarTvelos sxvadasxva kuTxis Svilebs _ qarTlelebs,<br />

kaxelebs Tu megrelebs sazogadod qarTveli uwoda da qarTveli eris<br />

Semadgenel jgufebad miiCnia, mas winaaRmdegoba gauwia n. marma.<br />

n. mari `mecnierulad asabuTebda~ erTiani qarTveli eris ararsebobas.<br />

man qarTveli eris sxvadasxva eTnografiul jgufebs `iafeturi~ xalxebi<br />

daarqva, xolo qarTvelur da mis monaTesave enebs `iafeturi~ Tu `Tubalkainuri~.<br />

man yvelaferi gaakeTa imisaTvis, raTa `daesabuTebina~, rom TiTqosda<br />

megrelebi ar iyvnen qarTvelebi. erTi wyaros araswori komentirebiT man<br />

qarTvel mecnierebs miaRebina dogma, TiTqosda `qarTebis~ tomma kulturul-eklesiuri<br />

zemoqmedebis saSualebiT megreli `xalxi~ `gaaqarTvela~<br />

IX-X saukuneebSi. ivane javaxiSvilma pasuxi gasca am yalb Teorias da


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

643<br />

daasabuTa, rom <strong>qarTuli</strong> ena araTu IX-X saukuneebSi iqna dasavleT<br />

saqarTveloSi kultmsaxurebis enad, aramed TviT warmarTobis drosac ki<br />

dasavleT saqarTveloSi _ samegrelosa da svaneTSi, warmarTuli kultmsaxureba<br />

qarTul enaze aResruleboda.<br />

pavle ingoroyvam ki daasabuTa, rom samxreT saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong><br />

mosaxleoba uwyvetad arsebobda da es mxareebi yovelTvis <strong>qarTuli</strong> iyo<br />

eTnikuri SemadgenlobiT.<br />

ivane javaxiSvilma gamoarkvia, rom saqarTveloSi adgili arasodes hqonia<br />

ucxo mosaxleobis arc sarwmunoebriv, arc rasobriv-eTnikur devnas.<br />

qarTveli xalxi rjuliT da tomiT Semwynarebelia.<br />

n. maris azriT ki, piriqiT, qarTvelebs araTu SeuviwroebiaT sxva tomebi,<br />

aramed maTTvis deda ena da vinaobac ki dauviwyebiaT. somxebi, herebi da<br />

sxvebi gauqarTvelebiaT <strong>qarTuli</strong> eklesiis meoxebiT.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Turme `wvavda~ sxvaTa eklesiebs, `iWreboda~ sxva ucxo<br />

erTa eklesiebSi, maT `namoRvawev namonastralebze~ <strong>Tavi</strong>sas afuZnebda, qarTulenovani<br />

wirva-locvis danergviT sxva xalxebs `aqarTvelebda~. es yovelive<br />

ciliswamebaa. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> yovelTvis saTno da Semwynarebeli<br />

iyo sxvaTa mimarT.<br />

sinamdvileSi rogori politikuri viTareba iyo <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi saqar-<br />

TveloSi? saqarTvelos guli _ Sida da qvemo qarTli arabTa da maT mier<br />

waxalisebul somexi naxararebisa da samRvdeloebis gavlenis qveSaa. es ki<br />

pirobas qmnida araTu ucxoTa gaqarTvelebisaTvis, aramed qarTvelebis<br />

erovnul mdgradobasac ki safuZveli Seerya, rogorc es `abo Tbilelis<br />

wamebidan~ Cans.<br />

somxuri eklesiis istoria, monoTelitoba<br />

da xatmebrZoloba masTan kavSirSi<br />

a. kartaSevis mixedviT<br />

a. kartaSevis wignSi `msoflio krebebi~ (parizi, 1963, rus. enaze) gadmocemulia<br />

mizezebi, romlis gamoc somxuri <strong>eklesia</strong> Camoscilda msoflio<br />

sayovelTao (kaTolike) <strong>eklesia</strong>s.<br />

am avtoris azriT, somxuri <strong>eklesia</strong> msoflio <strong>eklesia</strong>s ganSorda ara<br />

sarwmunoebrvi, aramed erovnuli motivis gamo: rom berZenTa imperiaSi<br />

mcxovrebi patara erebi, imisaTvis, rom aecilebinaT did erSi asimilacia,<br />

iRebdnen ara centrSi aRiarebul, aramed gansxvavebul sarwmunoebas.<br />

imperiis patara erebma _ koptebma, asirielebma, somxebma da sxvebma miiRes<br />

monofizitoba da sxva sarwmunoebrivi mimarTulebebi gaberZnebisa da `garomaelebis~<br />

<strong>Tavi</strong>dan acilebisaTvis. Cans, amasTan erTad sxva mizezebic arsebobda.


644 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qve<strong>Tavi</strong> am wignisa _ `ganyofa marTlmadideblobisagan erovnuli motivis<br />

gamo~ ganixilavs, patara erebis eklesiebTan erTad, somxuri eklesiis ganyofas<br />

msoflio eklesiisagan.<br />

qalkedonis krebis droisaTvis (451 w.), roca mezobelma imperiebma gansakuTrebiT<br />

moindomes somexTa asimilacia, somexi xalxi TiTqmis aTaswlovani<br />

istoriuli warsulis mqone eri iyo, erovnuli mobilizeba misTvis<br />

Zneli ar iyo, amitomac mezobeli saxelmwifoebis mxridan mravali cdis<br />

miuxedavad, maT ver SeZles somxebis verc gasparseleba da verc `garomaeleba~,<br />

anu gaberZneba, rac imiT moxerxda, rom somxebma ar miiRes sparselTa<br />

sarwmunoeba _ cecxlTayvanismcemloba, xolo qristianobaSi is mimdinareoba<br />

miiRes, romelic gansxvavdeboda konstantinopolis sarwmunoebisagan. ra Tqma<br />

unda, sarwmunoebis arCevaze laparaki Znelia, magram kartaSevisa da sxvaTa<br />

dakvirvebis Tanaxmad, bizantiis imperiaSi mcxovreb patara erebs swored is<br />

sarwmunoebrivi mimarTuleba miaCndaT swor, WeSmarit da erTaderT marTal<br />

sarwmunoebad, romelic gansxvavebuli iyo konstantinopolSi aRiarebulisagan.<br />

saerTod, unda aRiniSnos, rom saukuneTa manZilze (aq igulisxmeba IV-X<br />

saukuneebi) somxuri <strong>eklesia</strong> iyo Zalze Zlieri organizacia, romelsac angariSs<br />

uwevdnen rogorc sparseTis Sahebi, ise bizantiis saimperatoro kari.<br />

bizantiaSi monofizitTa da monoTelitTa gavlenis gavrcelebis dros mniSvnelovan<br />

rols TamaSobda somxuri <strong>eklesia</strong> da somxuri elementi. saimperatoro<br />

karze myofma somxebma, kartaSevis Tanaxmad, didi gavlena iqonies bizantiaSi<br />

xatmebrZolobis eresis rogorc gavrcelebis, ise misi ganadgurebis<br />

dros. aRsaniSnavia, rom ara marto sparseTis da bizantiis samefo kari, aramed<br />

arabebic angariSs uwevdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, aZlierebdnen da m. kalankatuacis<br />

Tanaxmad, sxva (albaneTis) qalkedonitur <strong>eklesia</strong>zec abatonebdnen mas.<br />

amgvari viTarebis gamo, swori ar unda iyos qarTul mecnierebaSi miRebuli<br />

Teoria `qalkedoniti somxebis gaqarTvelebis Sesaxeb~, im mizezis gamo, rom<br />

es Teoria am sakiTxs ar ixilavs globaluri TvalsazrisiT.<br />

a. kartaSevi <strong>Tavi</strong>si wignis qveTavSi _ `ganyofa<br />

marTlmadideblobisagan erovnuli motivebis gamo~, wers:<br />

kamaTma qalkedonis krebaze moamzada saeklesio ganyofa somxebisa. am<br />

SemTxvevaSi saqme exeboda im teritoriebs, romelnic bizantiis imperiaSi<br />

Sediodnen (bizantiasa da sparseTs somxeTis miwa-wyali gayofili hqondaT).<br />

bizantiis imperatorTa mxridan ufro yuradRebian politikas ucxo<br />

eris mimarT SeeZlo Seenelebina es ganyofa.<br />

somxeTs uxdeboda politikurad or orientaciaze TamaSi _ bizantiursa<br />

da sparsulze. momentis Sesaferisad, an erT an meore Zlier mezobels<br />

unda mimxrobodnen.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

645<br />

<strong>Tavi</strong>si pirveli arqiepiskoposis miRebisas kesaria-kapadokiisgan somxeTs<br />

<strong>Tavi</strong>si warmomadgeneli hyavda I msoflio krebaze _ grigor ganmanaTleblis<br />

Svili _ arqiepiskoposi aristakesi, magram arqiepiskopos nerse I-is<br />

(374) Semdeg, romelsac kaTalikosi ewoda, wamoyenebuli iqna azri avtokefaliis<br />

Sesaxeb. kaTalikosi uwoda <strong>Tavi</strong>s Tavs, radganac miiCnevda, rom<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> mociqul Tomasagan aris warmoSobili. somexTa mefis<br />

sasaxleSi wamoyenebul iqna azri avtokefaliis Sesaxeb. nersesis memkvidre<br />

iusiki somxeTis mefe-papma ukve aRar gaagzavna xeldasasxmelad kesariaSi,<br />

aramed uwoda arqiepiskoposi <strong>Tavi</strong>ssave qveyanaSi. amgvarad, somxe-<br />

Tis eklesiis avtokefalia damkvidrda arakanonikuri gziT, wers kartaSevi.<br />

kesaria aprotestebda somxeTis aseT moqmedebas. II msoflio krebaze berZnebma<br />

somxebi ar miiwvies, xolo cnobebma am dadgenilebaTa Sesaxeb somxeTamde<br />

miaRwia mogvianebiT.<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> izrdeboda da Zlierdeboda. am <strong>eklesia</strong>s 397 wlidan<br />

448 wlamde marTavda grigoris STamomavali didi sahaki (isaaki), reformatori<br />

somxuri eklesiisa da mTargmneli wmida werilisa somxur enaze. am<br />

dros berZnebi flobdnen somxeTis erT naxevars, sparselebi ki _ meores.<br />

Semdeg berZnebma gadasces mTeli somxeTi sparselebs. imperatorma Teodosi<br />

II-m xelaxla daibruna berZnuli naxevari somxeTisa, magram mTeli am<br />

drois manZilze berZnebi aRizianebdnen somxebs (igulisxmeba nacionaluri<br />

TvalsazrisiT) da somexTa simpaTiebi sparselebis mxares iyo. male somxebi<br />

ga<strong>Tavi</strong>sufldnen sparselebisagan da ocnebobdnen berZnebisagan ga<strong>Tavi</strong>suflebas.<br />

isaaki (sahaki) droebiT somxeTis saero mmarTveli gaxda (aRsaniSnavia,<br />

rom daaxloebiT am dros `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis meTauri arqiepiskoposi glonoqori saqarTvelos (qarTl-here-<br />

Tis) saero mmarTvelad (erisTavad) iyo daniSnuli). isaaki berZnebs ise<br />

uyurebda, rogorc erovnul mtrebs. mas ar undoda kurTxeuliyo kesariakapadokiaSi<br />

da roca mcire azia kanonikurad daeqvemdebara konstantinopolis<br />

patriarqs (e.i. 451 wels), somxebma konstantinopolsac zurgi Seaqcies<br />

ise, rogorc kesaria-kapadokias.<br />

400 wels wmida ioane oqropirma somxeTSi gagzavna konstantinopolis<br />

krebis dadgenileba qristeSobisa da RvTisgancxadebis cal-calke dResaswaulis<br />

Sesaxeb _ romauli wesis Tanaxmad. isaakma arc ki upasuxa. somxeTis<br />

<strong>eklesia</strong> darCa Zvel Cvevaze _ dRemde. sparselebi mtrulad eqceodnen<br />

berZnul kulturas somxeTSi da iq anadgurebdnen somxebisaTvis gaxsnil<br />

berZnul skolebs. im dros somxebs wirva-locva da RvTismsaxureba hqondaT<br />

ara somxur, aramed berZnul enaze, somxuri anbanis ararsebobis gamo.<br />

sparsuli orientaciis dros somxebma gadawyvites ga<strong>Tavi</strong>suflebuliyvnen<br />

berZnuli gavlenisagan saeklesio sferoSi. amaSi mdgomareobda paTosi<br />

didi nacionaluri reformisa somxur <strong>eklesia</strong>Si isaak didis dros _<br />

somxuri anbanis gamogoneba da wmida werilis Targmna. aqamde ki inerciiT<br />

RvTismsaxureba sruldeboda berZnulad.


646 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

kesaria-kapadokiis mitropolitebi somxebs mwvaleblebad miiCnevdnen<br />

eklesiuri damoukideblobisaTvis.<br />

III msoflio krebaze somxebs, Cans, ar gaugzavnes miwveva da efesoSi<br />

somxuri eklesiidan aravin iyo. 435 wels somxurma <strong>eklesia</strong>m dagmo nestorianoba<br />

da amiT berZnebTan erTad wavida win. amis Sedegad somxurma<br />

<strong>eklesia</strong>m aRiara da miiRo samive msoflio kreba (I, II, III). am droisaTvis<br />

somxeTi mTlianad sparsTa qveS iyo. somex aristokratiaSi midioda propaganda<br />

cecxlTayvanismcemlobis sasargeblod. Semdeg movida brZaneba qristianobis<br />

uaryofis Sesaxeb. somex episkoposTan krebam sparsTa mefes sakadrisi<br />

pasuxi gaugzavna da daadgines _ iaraRiT xelSi daecvaT sarwmunoeba.<br />

krebis dadgenileba JRers gadamwyvetad:<br />

`dae aRimarTos Zmis xeli Zmaze, Tu is uaryofs uflis mcnebas, da mama<br />

Sebralebis gareSe wavides Svilze da Svili mamaze, nuRar eSinia cols<br />

xelis aRmarTvisa urjulo qmarze da aRdges msaxuri batonze~.<br />

somxebma Svela Txoves berZnebs, magram arc Teodosi II-s da arc markianes<br />

(imperatorebs) ar gaaCndaT Zalebi sparsTa sawinaaRmdegod. somxeTi<br />

ajanyda. 451 wels ajanyeba damarcxda. is sparselebma CaaxSes. am wels<br />

Catarda qalkedonis msoflio kreba. ajanyebis beladi varTan I da sxvebi<br />

kanonizebul iqnen. qalkedonis krebisas berZnebs didad ar SeuwuxebiaT<br />

<strong>Tavi</strong> somexTa mimxrobisaTvis. formalurad berZnebs is amarTlebda, rom<br />

somexi episkoposebi ucxoeTis da ara imperiis episkoposebi iyvnen, xolo<br />

krebebi iyo `imperiisa~ da imperia ki msoflio <strong>eklesia</strong> ar aris (igulisxmeba,<br />

rom `msoflio krebebi~ iyo ekumenuri, anu berZnul-romauli<br />

samyaros krebebi, romelSic, faqtobrivad, imperiis 18 SigniT arsebul kaTedraTa<br />

episkoposebi monawileobdnen). garda amisa, somxebs mianiSnes, rom<br />

isini berZnuli TvalsazrisiT Sedian kesaria-kapadokiis mitropoliaSi,<br />

amitomac araa saWiro maTi gansakuTrebuli miwveva msoflio krebaze.<br />

somxeTi siriis gziT win aRudga `qalkedonitebs~.<br />

am dros TviT saimperatoro karzec mimdinareobda sarwmunoebrivi WeSmaritebis<br />

Zieba (bizantiaSi).<br />

491 wels somxeTis krebam dedaqalaq vaRarSapatSi miiRo henotikoni<br />

zenonisa da Tanabrad dagmo nestoric da evtixic. uaryo agreTve qalkedonis<br />

kreba, romelmac TiTqosda daamtkica `ori saxe~. 491 wlis vaRarSapatis<br />

dadgenileba ase JRers: `Cven, somxebi da berZnebi, qarTvelebi da<br />

albanelebi, romlebic vaRiarebT erT WeSmarit sarwmunoebas, gadmocemulT<br />

wmida mamebis mier sam msoflio krebaze, uarvyofT iseT RvTissagmob sityvas<br />

(e.i. rom qristeSi ori gansxvavebuli saxea) da erTsulovnad gadavcemT<br />

anaTemas yovelive msgavss~. esaa is sarwmunoeba, romelic im dros<br />

bizantiaSi iyo gavrcelebuli saimperatoro karis mier (zenonis henotikoni)<br />

da is aRiares berZnebma, somxebma, qarTvelebma da albanelebma.<br />

`kreba gaxda istoriuli gamyofi berZnul marTlmadideblobasa da somxur<br />

grigorianul aRmsareblobas Soris. droebiT ganSorda berZnul mar-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

647<br />

Tlmadideblobas <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c. vaRarSapatis krebaze monawileoba<br />

miiRes mezobelma kaTalikosebma saqarTvelosa da alvaneTisa~, _ wers<br />

kartaSevi, magram am krebis dokumenti xazgasmiT aRniSnavs, rom im dros<br />

qarTvelebsa da berZnebs erTiani sarwmunoeba hqondaT, sxva xalxebsac<br />

aseve. `527 wlis dvinis axalma krebam kidev ufro gaaRrmava gansxvavebaganyofa<br />

berZnul marTlmadideblobasa da somxur grigorianul aRmsareblobas<br />

Soris. krebam moiTxova eRiarebinaT qristeSi erTi buneba(!). imisaTvis,<br />

rom es erTbunebianoba ufro kargad warmoeCinaT, daadgines, erT dRes<br />

edResaswaulaT Soba da RvTis gancxadeba 6 ianvars. dadginda rom evqaristiis<br />

(ziarebis) saidumlo SeesrulebinaT aufuebeli puriT da mxolod<br />

wyalgaureveli RviniT. aqve `samwmidaos~ galobas Tan daurTes monofizituri<br />

sityva-damateba: `romelic CvenTvis jvars ecvi~. am dros aekrZalaT<br />

somxebs ierusalimSi salocavad gamgzavreba da berZnebTan urTier-<br />

Toba. es kreba, 527 wels, nakarnaxevi iyo antiberZnuli ganwyobilebiT, rac<br />

gamowveuli iyo Semdegi garemoebiT:<br />

518 wels, iustine I-is gamefebis Semdeg, konstantinopolSi daiwyo zeimi<br />

(aRorZineba) qalkedonitobisa. manamde monofizitebs imperiaSi mtkice poziciebi<br />

ekavaT. imperatorma vasiliskom uaryo qalkedoniis kreba. aleqsandriaSi,<br />

siriasa da palestinaSi monofizitebi Zlierdebodnen da devnidnen<br />

qalkedonitebs... TviT imperiis mTavar taZarSi konstantinopolis aia-sofiaSi<br />

512 wels Seitanes monofizituri samwmidao galoba _ `jvars ecvi~.<br />

qalaqSi daiwyo brZolebi morwmuneTa Soris. 518 wels axalma imperatorma<br />

monofizituri galoba akrZala, moiwvia kreba. `romis sarwmunoeba~, anu<br />

qalkedonitizmi aRsdga.<br />

im mizezis gamo, rom konstantinopolis imperiam 518 wlidan sruliad<br />

aRadgina qalkedonitoba, somxebma sparsTa gavleniT, <strong>Tavi</strong>s sarwmunoebad<br />

antikonstantinopoluri sarwmunoeba _ monofizitoba miiRes 527 wels. am<br />

droisaTvis sparselebi Sinagani aSlilobis gamo Zalian aamebdnen da ufrTxildebodnen<br />

somxebs, gaafarToves maTi TviTmmarTvelobis formebi. 518 wels<br />

erovnuli mTavrobac ki dauniSnes, misces erovnebiT somexi mTavari (aRsani-<br />

Snavia, rom swored am dros sparselebma qarTlSi mefoba gaauqmes).<br />

`TiTqosda qalkedonis krebis paralelurad (451 w.) dvinis krebam (igulisxmeba<br />

527 w.) somex kaTalikosebs mianiWa patriarqis tituli, radganac<br />

qalkedonis krebaze patriarqebi uwodes _ romael, konstantinopolel,<br />

aleqsandriel, antioqiel da ierusalimel mRvdelmTavrebs~. 19<br />

b. b. somxeTi somxeTi iustinianedan iustinianedan ereklemde<br />

ereklemde<br />

a. kartaSevi ganagrZobs: _ `iustinianes hqonda gamaerTianebeli _ Semrigeblur-kompromisuli<br />

politika (igulisxmeba qalkedonitTa da monofizitTa


648 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

Soris). aman aRZra imedi somxebis SemoerTebisa. somxur <strong>eklesia</strong>Si ga-<br />

Zlierda moZraoba berZnul <strong>eklesia</strong>sTan SesaerTeblad. iustiniane xazgasmiT<br />

efereboda da pativs scemda somxeTis berZnul nawils. aSenebda somxeTis<br />

berZnul nawilSi eklesiebsa da monastrebs, sjida berZen Cinovnikebs<br />

xelisuflebis borotad gamoyenebisaTvis, amyarebda wesrigs, 553 wels mar-<br />

Talia, V msoflio krebas somxuri <strong>eklesia</strong> ar eswreboda, magram igulisxmeboda<br />

igi iyo berZnebTan kavSirSi. 571 wels somxeTis ajanyebam sparsTa<br />

winaaRmdeg vardan II-is meTaurobiT gaaZliera simpaTiebi berZnebis mimarT.<br />

marTalia, ajanyeba sparselebma CaaxSes, magram 589 wels is gadaizarda<br />

somxebisa da berZnebis samxedro kavSirSi, radganac imperatori mavrike<br />

ereoda sparsTa Sinaur saqmeebSi da taxtze dasva Sahi xosro. xosrom<br />

berZenTa imperator mavrikes dauTmo somxeTis nawili da naxevari saqarTvelo.<br />

am dros aRiZra moZraoba berZnebTan SesaerTeblad. daiwyo kamaTi, krebebi.<br />

Sedegad berZnebisadmi daqvemdebarebul somxeTis nawilSi gaimarjva mar-<br />

Tlmadideblobam. somxeTis berZnul nawilSi somxebma airCies marTlmadidebeli<br />

kaTalikosi ioane III, romelic marTavda qalkedonitur somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s 616 wlamde. am wels is tyved Caigdo xosrom da waiyvana, maSin<br />

xosrom mTeli mcire azia daipyro.<br />

`qarTveli kaTalikosi kirioni, anu kironi aseve gadavida berZnuli<br />

marTlmadideblobis mxares da amiT mospo TiTqmis 70-wliani yofna <strong>Tavi</strong>si<br />

eklesiisa monofizitobaSi mezobeli somxebis gavlenis qveS~. 20<br />

magram sparseTis somxeTis kaTalikosebma moiwvies kreba da dawyevles<br />

qalkedonis kreba da akurTxes <strong>Tavi</strong>si vaRarSapatis 491 wlis da dvinis<br />

527 wlis krebebi. <strong>qarTuli</strong> eklesiis berZnebis mxareze gadasvlis gamo,<br />

somxebma 596 wels moiwvies kreba dvinSi da daadgines, ganSorebodnen<br />

qarTvelebs saSineli wyevliT. es kamaTi somxebTan daexmara qarTvelebs<br />

ganmtkicebuliyvnen berZnul marTlmadideblobaSi.<br />

611-617 wlebSi xosrom didi warmatebiT Seutia bizantias, daiwyo misi<br />

gamarjvebuli svla bizantiis miwebze, daipyro somxeTis berZnuli nawili.<br />

xosro somexTa kaTalikosebma aRiares megobrad, radganac somexi kaTalikosebis<br />

msgavsad, xosro qalkedonitobis mteri iyo.<br />

sparselebma aiZules yvela somexi (yofil berZnul somxeTSi mcxovrebni)<br />

mieRoT monofizitoba da uareyoT qalkedonitoba, amisaTvis xosrom<br />

<strong>Tavi</strong>s sasaxleSi moiwvia sagangebo kreba, ris Sedegadac aiZula da daavaldebula<br />

yvela somexi mieRoT monofiziti kaTalikosebis rwmena.<br />

magram erekle keisarma male daamarcxa xosro da amiT gaa<strong>Tavi</strong>sufla<br />

qalkedonitTa sindisi. ereklem Caatara sawinaaRmdego politika da droebiT<br />

SeierTa somxebi. 21


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

g. g. erekles erekles religiuri religiuri politika politika da da somxuri<br />

somxuri<br />

eklesiis eklesiis nawilis nawilis SeerTeba<br />

SeerTeba<br />

649<br />

bizantiis imperator erekles TvalsazrisiT imperiis erTianoba miiRweoda<br />

rwmenis erTianobis saSualebiT. konstantinopolis patriarqi sergei<br />

erekles koronaciis (610 w.) Semdeg daumegobrda erekles. 22 is iyo misi<br />

mrCeveli. 626 wels erekle iyo lazikaSi, qalaq fazisSi (foTSi). aq man<br />

molaparakeba daiwyo fazisis mitropolitTan _ kirTan. `kiri aq iyo mezoblad<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiisa da meTaurobda berZnulenovan marTlmadideblebs.<br />

TviT kirma icoda siriuli ena da SeiZleba siriidanac iyo. kiri<br />

dainteresda marTlmadideblebis monofizitebTan kompromisiT. patriarqma<br />

sergim kirs gaugzavna saRvTismetyvelo gasaRebi. kirs uxaroda qarTvelTa<br />

dabruneba marTlmadideblobaSi da imedi hqonda somxebze imoqmedebda<br />

kompromisiT (monoenergizmiT). irakli kmayofili iyo da gadawyvita kiri<br />

aleqsandriis kaTedraze aeyvana. 23<br />

somxuri eklesiis nawilis SeerTeba berZnebTan (sarwmunoebrivad) moxda<br />

kaTalikos ezras erTpirovnuli gadawyvetilebiT. ezra <strong>Tavi</strong>s banakSi gamoiZaxa<br />

imperatorma ereklem. aq ezra eziara da swira, aqve somexTa kaTalikosma<br />

gadawyvita SeerTeboda berZnul ierarqias. ezra cxovrobda somxe-<br />

Tis berZnul nawilSi da ebrZoda mis mowinaaRmdege kaTalikos qristefores.<br />

iraklis mier rwmenis aRmsarebloba miwodebuli iyo somxebisaTvis<br />

misaRebi saxiT.<br />

amis Semdeg somxebis am teritoriaze (e.i. berZnul somxeTSi) somxuri<br />

eklesiisa da berZnul-marTlmadidebluri eklesiis erToba gagrZelda 85<br />

wels _ 6 kaTalikosis dros. am dros somxur <strong>eklesia</strong>Si SemoiRes afuebuli<br />

puri da Tbilwyaldamatebuli Rvino (ziarebisas) da agreTve 25 dekembers<br />

aRniSnavdnen Sobas. magram sxvaobis garkveuli odenoba arsebobda<br />

da darCenili iyvnen disidentebi.<br />

berZnebma sirieli iakobitebi SeierTes 630 wels da aleqsandrieli<br />

monofizitebi _ 632 wels.<br />

634 wlidan palestinaSi Sevidnen muslimani arabebi. meore xalif omaris<br />

(634-644) dros aiRes damasko da ierusalimi (638 w.). siriis qalaqebi<br />

advilad bardebodnen arabebs da siamovnebiT debdnen maTTan xelSekrulebas.<br />

disidentebi (igulisxmeba berZnuli sarwmunoebis mowinaaRmdegeni) sixaruliT<br />

xvdebodnen musulmanebs, berZenTa zizRis gamo. erekle gardaicvala<br />

641 wlis 11 Tebervals. 24


650 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

d. d. <strong>VI</strong> <strong>VI</strong> msoflio msoflio kreba<br />

kreba<br />

<strong>VI</strong> msoflio krebam dagmo monoTelitoba (681 w.).<br />

`monoTelitoba-monoenergizmi, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> aRmosavleTis qristianul<br />

<strong>eklesia</strong>Si gabatonebuli moZRvrebaa. monoTelitobis mixedviT, qristeSi ori<br />

bunebaa mocemuli, magram misi neba da qmedeba erTia _ RmerTkacuri. am<br />

dogmaturi formulis mizani iyo diofizitebisa da monofizitebis gaer-<br />

Tianeba orive mimdinareobisaTvis garkveuli daTmobiT da bizantiis imperiisaTvis<br />

aRmosavleTis monofizituri provinciebis Semomtkiceba. monoTelituri<br />

dogmati Camoyalibda 620-iani wlebis kavkasiaSi herakle keisris,<br />

sergi konstantinopolelisa da kiros fasiselis TaTbirisa da mimoweris<br />

Sedegad. xolo 633 wels gamoaqveyna aleqsandriis patriaqris saydarze<br />

gamosulma kiros fasiselma. monofizitebma monoTelituri unia <strong>Tavi</strong>s gamarjvebad<br />

miiCnies, xolo qalkedonelebi mas sofron palestinelis meTaurobiT<br />

win aRudgnen. bizantiis samefo karma da <strong>eklesia</strong>m ukan daixia. 638<br />

wels gamoqveynda `sarwmunoebis gardamocema~, romliTac aikrZala kamaTi<br />

qristes `qmedebaTa~ Sesaxeb, xolo ZalaSi darCa dogmati qristes `erTi<br />

nebis~ Sesaxeb. savaraudoa, rom <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> kavkasiis eklesiebis oficialuri<br />

mrwamsi monoTelituri iyo. 680-681 wlebSi <strong>VI</strong> msoflio saeklesio<br />

krebam monoTelitoba mwvaleblobad gamoacxada, dawyevla da yvela<br />

monoTelituri Txzuleba dawva~. 25<br />

monoTelitoba kvlav aRadgina imperatorma vardan filipikma, romelic<br />

erovnebiT somexi iyo, monoTeliti.<br />

kartaSevi ganagrZobs _ <strong>VI</strong> krebis dros, `680 wlis 7 noembridan 681<br />

wlis 16 seqtembramde Sesdga sul 18 sxdoma. krebis monawileTa raodenoba<br />

izrdeboda da bolos miaRwia 174-s. makari antioqielis dakiTxvis<br />

Semdeg krebaze aRar darCnen monoTelitebi. makaris bedi gadawyda. is<br />

jiutobda, magram gadaayenes. makaris nacvlad antioqielma samRvdeloebam<br />

airCia Teofani.<br />

makarTan kamaTis Semdeg waikiTxes warsulis werilebi _ sofronis epistole,<br />

`Tavebi~ kirisa, sergis werilebi, gonoris pasuxi. sofronis epistoles<br />

garda yvela gadasces anaTemas. es iyo me-13 sxdomaze _ 28.03.681 w.<br />

daiwera _ `unda aRixocos eklesiidan saxelebi: sergisa, romelmac pirvelad<br />

dawera am upatiosno swavlebis Sesaxeb, kir aleqsandrielisa, pirosisa,<br />

pavlesi da petre konstantinepolelisa da Teodore faranelisa _<br />

yvelas gadavcemT anaTemas. maTTan erTad papi gonoria...~<br />

me-14 sxdoma 5 aprils mTlianad mieZRvna msjelobas jer kidev adre<br />

aRmoCenili falsifikatis Sesaxeb V msoflio krebis aqtebSi. saarqivo Ziebam<br />

aCvena, rom V krebis aqtebSi patriarq makaris mwerlis, giorgi beris xeliT<br />

damatebuli iyo falsifikati, aseve sxva falsifikati _ krebam anaTemas gadasca<br />

Cammateblebi. bolo me-18 krebas daeswro 174 episkoposi.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

651<br />

konstantine poRonatis Svili, iustiniane II (rinotmiti _ 685-695 da 705-<br />

711 ww.) simkacriT yvelas aWarbebda. misi imperatorobis pirveli periodis<br />

Semdeg taxtze avidnen leonti (695-698) da tiberi (609-705). tiberi Camoagdo<br />

iustiniane rinotmitma, romelic xersonesSi iyo gadasaxlebuli. xersonesi<br />

xalxmravali savaWro forposti iyo bizantiisa, romelic mas akav-<br />

Sirebda sarmatebTan da skviTebTan. xersonesis mcxovrebni iyvnen xelisuflebismoyvareni<br />

da avtonomiuri mmarTveloba gaaCndaT. bizantia Zalze<br />

afasebda xersoness _ egviptis dakargvis Semdeg purs skviTebidan iRebda.<br />

gadasaxlebis dros xersoneselebi iustinianes moepyrnen arastumarTmoyvrulad,<br />

amitomac taxtis dabrunebis Semdeg iustinianem gadawyvita mkacrad<br />

daesaja xersoneselebi. man 100 aTasi jariskaci dasxa flotze da gagzavna<br />

TavridaSi brZanebiT, moespoT yvela mcxovrebi xersonesisa. dampyroblebma<br />

mTeli maRali fena gaanadgures, bavSvebs ar klavdnen, danarCenebma<br />

Tavs gaqceviT uSveles... iustinianem roca gaigo, rom yvelas ar klavdnen,<br />

moiTxova xersoneseli tyveebi masTan mieyvanaT. qariSxalSi daiRupa 73 aTasi<br />

tyve. momdevno 711 wels iustinianem xersonesSi gagzavna axali floti<br />

brZanebiT _ moespoT yvela cocxali adamiani da gaenadgurebinaT qalaqi.<br />

floti ajanyda. mas sxva bizantielebic miemxrnen. amoirCies bizantiidan<br />

xersonesSi gadasaxlebuli vardani da gamoacxades imperatorad _ saxeliT<br />

filipike. iustiniane da misi vaJi mokles. somexma imperatorma vardane<br />

filipikem fuZe daudo isavrosTa _ bizantiel imperatorTa dinastias.<br />

erovnebiT somexma imperatorma filipike-vardanem uaryo <strong>VI</strong> msoflio<br />

kreba da trulis kreba. man gamoacxada monoTelitoba. filipike-vardane iyo<br />

aRzrdili stefanesi, romelic iyo mowafe makari antioqielisa, monoTelitTa<br />

burjisa <strong>VI</strong> krebaze. 712 wels filipikem moiwvia konstantinopolSi kreba,<br />

romelmac <strong>VI</strong> msoflio kreba anaTemas gadasca da aRadgina monoTelitoba.<br />

713 wels filipike Camoagdes. axalma imperatorma anastasi II-m marTlmadideblobis<br />

mxare daiWira. 26<br />

e. e. somxuri somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>eklesia</strong> monoTelitobis monoTelitobis dros<br />

dros<br />

632 wels ezra kaTalikosis mier ereklesTan dadebuli unia ar iyo<br />

saxalxo, amitomac mudam wyvetili saxisa iyo. berZnebi TviTon iyvnen damna-<br />

Saveni da somxebs aSinebdnen <strong>Tavi</strong>anTi monoTelitobiT, _ wers kartaSevi. 27<br />

erekle, romelmac 638 wels gamosca <strong>Tavi</strong>si ektezisi, ar iyo TanxmobaSi<br />

qalkedonis krebasTan. somxeTSi <strong>Tavi</strong> wamoyo antiqalkedonitTa partiam,<br />

romelic popularuli iyo, xolo tiposis gamocemis (648 w.) Semdeg somxebi<br />

sabolood alaparakdnen, rom sakiTxi qalkedonis Sesaxeb sakamaToa TviT<br />

berZnebTan, rom somxebs ara aqvT mizezi, Secvalon grigoris sarwmunoeba<br />

`levis~ sarwmunoebaze. kaTalikosi iyo nerses III, aRzrdili saberZneTSi


652 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

da qalkedonis momxre, magram is iZulebuli gaxda 648 wels moewvia kreba<br />

dvinSi, man gamosca epistole monofizituri swavlebiT. imperatorma konsta<br />

II-m (641-668 ww.) daarwmuna somxebi, ar daetovebinaT berZnebi. imperatori<br />

jariT Sevida karinSi (somxeTSi), mivida dvinSi nersesTan, daniSna mSvidobis<br />

liturgia. wirvis dros nersesma aRiara qalkedonis kreba.<br />

663 wels somxeTi moeqca arabTa Zalauflebis qveS da daiwyo kvlav<br />

<strong>Tavi</strong>si gancalkevebuli saeklesio cxovreba, magram unias formalurad kvlav<br />

ar uaryofda. somxebma yuradReba ar miaqcies trulis krebis im<br />

kanonebs, romelnic sagangebod somxuri Cveulebebis sawinaaRmdegod iyo<br />

mimarTuli. am dadgenilebebs mxedvelobaSi hyavdaT somxeTis marTlmadidebluri<br />

nawili alvaneTis kaTalikosis meTaurobiT, es iyo (700 wels)<br />

nerses-bakuri. is locvebSi moixseniebda berZenTa mefes. amis gamo misma<br />

konkurentma, mTavarma kaTalikosma, isaak (sahak) III egiam (iliam) (713-717)<br />

daabezRa is arabTa winaSe, rogorc arabTa moRalate. xalifam gagzavna jari<br />

da moiTxova, nersess uareyo berZnuli rwmena: sahak-ilia alvaneTSi Cavida<br />

xalifas moTxovniT, nersesis kaTedralur qalaq bardavSi. nersesi ar daemor-<br />

Cila, is Seipyres, daades borkilebi da borkilebSi gardaicvala.<br />

maSin Seadgines sagangebo aqti, romelSic uaryofdnen marTlmadideblobas<br />

da aRiarebdnen monofizitobas (707 w.), yvelam xeli moawera, xolo<br />

somxuri erTiani monofizituri <strong>eklesia</strong> aRdga. 28<br />

v. v. <strong>VI</strong>I <strong>VI</strong>I msoflio msoflio kreba kreba _ _ xatmebrZoloba. xatmebrZoloba. 787 787 w.<br />

w.<br />

a. kartaSevi ganagrZobs _ jer kidev 713 wels bizantiis somexi imperatori<br />

filipike-vardane apirebda gamoeca kanoni xatebis Tayvaniscemis winaaRmdeg.<br />

is ase iyo ganwyobili <strong>Tavi</strong>si monoTelituri ideologiiTac da <strong>Tavi</strong>si<br />

adgilobrivi somxur-pavlikianuri (eretikuli) aRzrdiTac, romelic mtrobda<br />

saeklesio kults, magram xatmebrZoloba daiwyo imperator lev isavrosis<br />

(717-741 ww.) dros. igi iyo frigiis samxedro gubernatori (warmoSobiT<br />

sirieli _ semiti). iq aRizarda da mieCvia xatmebrZolobas, romelic<br />

saerTod miRebuli iyo rogorc somxeTSi warmoSobil pavlikianobaSi, ise<br />

frigiul montanistebsa da novatianebSi. 717 wels arabebma alya Semoavles<br />

konstantinopols. imperia mxolod dedaqalaqisagan Sesdgeboda. erTi<br />

wlis Semdeg, 718 wels arabebma alya moxsnes, dakarges 150 aTasi kaci da<br />

male berZnebs arabebma waarTves somxeTi, kapadokia, biTvinia. levma daamarcxa<br />

arabebi frigiaSi 740 wels. amas levma miaRwia Zveli armiis reorganizaciiT.<br />

<strong>Tavi</strong>si mmarTvelobis me-10 wels is xatTa winaaRmdeg gamovida _<br />

754 weli. bizantiis TiTqmis yvela episkoposi (ricxviT 338) gamovida<br />

xatebis winaaRmdeg (isavria-siriaSi hyvaoda xatmebrZoluri pavlikianoba<br />

da massalianoba).


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

653<br />

levi mtrulad iyo ganwyobili papis mimarT... aqamde Zveli `didi saberZneTi~,<br />

e.i. italiis samxreTi (apulia, kalabria, sicilia), sadac cxovrobdnen<br />

berZnebi da am droisaTvis <strong>Tavi</strong>anT berZnul enaze laparakobdnen, da<br />

agreTve mTeli balkaneTis naxevarkunZuli (axaia, epiri, Tesalia, iliria,<br />

makedonia, dakia, mezia, dardania) imperiis Zvel imperatorTa mier dayofis<br />

Sesabamisad, iTvleboda dasavleT romis imperiis provinciebad da amitom<br />

romis patriarqis saeklesio kuTvnilebad, magram iq saeklesio cxovreba,<br />

saeklesio ena, wesi da Cveuleba mimdinareobda ara laTinur, aramed berZnul<br />

enaze (e.i. marTalia, balkaneTis naxevarkunZuli samxreT italiasTan erTad<br />

papis iurisdiqciaSi Sedioda, magram aq saeklesio ena iyo ara laTinuri,<br />

aramed berZnuli). laTinuri Cveuleba da ena is-is iyo iwyebda berZnuli<br />

enis Seviwroebas italiis samxreTsa da ukidures dasavleTSi (axaiesa da<br />

makedoniaSi). imperatorma levma, papis siZulvilis gamo, krebebis gareSe,<br />

Secvala sapatriarqoTa sazRvrebi romisa da konstantinopolisa. man ZaliT<br />

waarTva iurisdiqcia am vrcel teritoriaze da aseulobiT eparqia da<br />

saepiskoposo dauqvemdebara konstantinopolis arqiepiskoposs (e.i. balkaneTis<br />

naxevarkunZuli sxva teritoriebTan erTad CamoarTva papis iurisdiqcias<br />

da gadasca konstantinopols), ramac gaaRiziana romi. swored es<br />

gaRizianeba romsa da konstantinopols Soris safuZvlad daedo patriarq<br />

fotis (IX s.) dros <strong>eklesia</strong>Ta momaval ganxeTqilebas. 29 (aRsaniSnavia, rom<br />

bizantiis saxelmwifo ena <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisamde iyo ara berZnuli,<br />

aramed laTinuri). berZnuli ena aq saeklesio ena iyo... kartaSevi ase<br />

aRwers bizantiaSi laTinuri saxelmwifo enis Secvlas berZnuli eniT _<br />

imperatori mavriki (582-602) kapadokieli iyo da cudad esmoda laTinuri<br />

ena. man sabolood oficialur saxelmwifo enad SemoiRo berZnuli ena<br />

laTinuri enis nacvlad (e.i. ukve dawyebuli procesi sabolood daasrula).<br />

`es detali asimbolizirebda aRmosavleT romis imperiis (bizantiis) wasvlas<br />

dasavleT romis imperiis batonobisagan~. 30<br />

imperator levis politikis gamgrZelebeli iyo misi Svili konstantine<br />

V (741-775), romelmac xatmebrZoloba devnamde miiyvana. mas uwodebdnen<br />

`kopronims~ (nexvians). qarTulad ki, rogorc es matianedan Cans, `skore~<br />

erqva (amJamadac `skore~ _ frinvelis ganavals qvia). mas aujanyda misi dis<br />

qmari, somexi ardavazdi (romelic mxedarTmTavari iyo somxeTSi arabTa<br />

winaaRmdeg). ardavazdi Cavida konstantinopolSi, xelSi aiRo xelisufleba<br />

da gamoacxada xatTayvaniscema. erTi wlis Semdeg imperatorma konstantinem<br />

xelisufleba daibruna. 754 wels Catarda xatmebrZolTa kreba. daiwyo<br />

eklesiebidan xatebis gamotana. xatTayvanismcemeli berebi midiodnen emigraciaSi<br />

_ Savi zRvis Crdilo sanapiroze, yirimSi, xersonesSi, arabTa mier<br />

dapyrobil antioqiasa da aleqsandriis sapatriarqoebSi, sadac ar iyo devna.<br />

ber-monazvnoba gamocxadda danaSaulad, maT awamebdnen da klavdnen.


654 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

garda konstantinopolisa, sxva sapatriarqoebSi, romelnic im dros imperiis<br />

gareT mdebareobdnen, srulebiT wynarad uyurebdnen bizantiur kamaTs.<br />

irines mefobisas (<strong>Tavi</strong>s Svil konstantine <strong>VI</strong>-sTan erTad (780-790) xat-<br />

Tayvaniscema aRsdga. berebi ukan brundebodnen, magram es politika frTxilad<br />

tardeboda.<br />

<strong>VI</strong>I msoflio kreba (787 w.) Catarda nikeaSi, romelic axlos iyo<br />

dedaqalaqTan _ irinesa da konstantines dros. Catarda 8 sxdoma. I nikeaSi<br />

24.09. bolo 787 wels 24.10. konstantinopolSi. mas eswreboda 350-368<br />

wevri. xatTayvaniscema aRsdga. dadginda: `safuZveli xatTayvaniscemisa _<br />

esaa eklesiis gadmocema; ukamaTo saxe (nimuSi) _ jvris Tayvaniscema...~<br />

788 wels irinem gadawyvita ganeSorebina 18 wlis konstantine sacolisagan<br />

da misTvis misi nebis sawinaaRmdegod SeerTo somexi maria. konstantines<br />

simkacrem SeTqmulTa mimarT TviT somxeTSi ajanyeba gamoiwvia (793).<br />

konstantine gaSorda somex marias.<br />

irine 797-802 ww-Si erTmmarTveli gaxda. misi Camogdebis Semdeg 802<br />

wlidan 860 wlamde basili I makedonelis (860) gamefebamde saimperatoro<br />

taxtze avida ori arabi, erTi arabcoliani berZeni, erTi somexi da sami<br />

frigieli; maTTvis xatebis Tayvaniscema ucxo iyo. xatTayvaniscema ufro<br />

`elinur~ dasavleTis provinciebSi (sicilia, samxreT italia, aqaia-aTenSi)<br />

iyo gavrcelebuli. jari, ZiriTadad, somxuri provinciebidan iyo da somxur<br />

provinciebSi daqiravebuli jariskacebisagan Sedgeboda, romlebic xatTayvaniscemas<br />

kerpTayvanismcemlobasTan aigivebdnen.<br />

imperatorebis nikoforesa (802-811) da mixail I rangaves (811-813) (romelic<br />

yofili ministri _ kurapalati iyo sasaxleSi), Semdeg imperatori gaxda<br />

lev V somexi (813-820) _ xatmebrZoli. 815 wels Catarda meore xatmebrZoluri<br />

kreba. am krebam Zala daubruna 754 wlis xatmebrZolur krebas,<br />

xolo 787 wels xatTayvanismcemluri kreba Zaladakargulad gamocxadda.<br />

imperatori mixeil II travli (820-829) pavlikiani iyo, romelsac ewodeboda<br />

aTigani. zogierTi bizantisti aigivebs maT `cignebTan~. is religiuri<br />

sindisis damcveli iyo, amitomac xatTayvanismcemlebs ar devnida. 822-823<br />

ww. ajanyda Toma slavi, man miimxro spars-somex-qarTvel-kavkasielebi.<br />

imperatori Teofile (829-842) xatmebrZoli iyo. man SeirTo naxevradsomexi<br />

Teodora. qmris sikvdilis Semdeg Teodora gamefda. mas hyavda Ze _<br />

38 wlis mixail III. saxelmwifos marTavda mcire jgufi somxebisa _ Teodoras<br />

naTesavebi. mmarTvelebi erovnebiT somxebi logoTeti Teokrite, barda,<br />

Teodoras Zma da magistrosi manuili _ gvardiuli korpusis meTauri _<br />

Teodoras biZa. saxelmwifoSi iseTi atmosfero iyo, rom yvela regentma<br />

gadawyvita aRedginaT xatebis Tayvaniscema da SeewyvitaT devna. gadasaxlebulebi<br />

gaa<strong>Tavi</strong>sufles. 843 wlis 11 marts, didmarxvis pirvel kviras erisa<br />

da samRvdeloebis saerTo wirvaze aRsdga xatebis Tayvaniscema Teodorasa<br />

da misi regentebis mier. es aris saeklesio dResaswaulis _ `marTlmadideblobis<br />

zeimis~ dRe. 31


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

z. z. somxuri somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>VI</strong>II-X <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />

saukuneebSi<br />

655<br />

707 wels xalifas gulis mosagebad somxurma <strong>eklesia</strong>m kavSiri gawyvita<br />

(formalurad) berZnul <strong>eklesia</strong>sTan da gaagrZela <strong>Tavi</strong>si erovnul-monofizituri<br />

cxovreba. kaTalikosma ioane oZunelma (717-729) moiwvia kreba siriel<br />

iakobitebTan erTad manaskertSi da anaTemas gadasca eretikosebi (e.i<br />

marTlmadideblebi), aikrZala berZnuli Cvevebis darCenili saeklesio naS-<br />

Tebi, aikrZala afuebuli puri(!), aikrZala Sobis dResaswauli 25 dekembers,<br />

gancalkevebiT gancxadebisagan (6 ianvrisagan) aikrZala didmarxvis yvela<br />

dReebSi Tevzis, Rvinisa da zeTis gamoyeneba. male somxuri <strong>eklesia</strong> mivida<br />

<strong>Tavi</strong>s xatmebrZolobamde. xatebi im dros somxebs ar hqondaT, magram Tayvans<br />

scemdnen jvrebsa da nawilebs. xatebs eklesiebSi dekoraciuli mizniT<br />

kidebdnen, amitomac eklesiebs TiTqmis ar xatavdnen. moxatavdnen xolme<br />

arabeskebiTa da CitebiT, xanac srulebiT ar xatavdnen. roca X saukunis<br />

bolos kaTalikosma vaganma gamoiCina siyvaruli berZnuli ikonostasebis<br />

mimarT, is taxtidan Camoagdes. 32<br />

zemoT moyvanilidan naTlad Cans, rom V-X saukuneebSi somxuri <strong>eklesia</strong><br />

iyo mZlavri organizacia, romelic <strong>Tavi</strong>si gavlenis sferoSi moicavda<br />

istoriuli somxeTis gareT myof teritoriebsac (alvaneTs <strong>VI</strong>I-X saukuneeb-<br />

Si, taosa da samxreT saqarTvelos <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi da qvemo qarTls IX-<br />

X saukuneebSi). TviT somxur <strong>eklesia</strong>s angariSs uwevdnen bizantiis imperiaSi.<br />

saimperatoro karze didi gavlena hqondaT somxebs. sparseTis SahebisaTvis<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> srulebiT misaRebi iyo da pativcemuli. arabebic<br />

aseve aZlierebdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, amitomac amgvar situaciaSi gacilebiT<br />

ufro SesaZlebeli iyo qarTvelebs mieRoT imperiebis mier pativcemuli<br />

somxuri sarwmunoeba da gadaqceuliyvnen somxuri eklesiis<br />

samwysod, vidre is, rom somxebs mieRoT qalkedonitoba da amis gamo isini<br />

`gaqarTvelebuliyvnen~. miT umetes, rom TviT somxur <strong>eklesia</strong>Si qalkedonituri<br />

frTa Zlieri iyo IX-X saukuneebSic ki.<br />

somxuri eklesiis pretenziebi <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis dauflebisaTvis<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> sparsTa da arabTa imperiebma usazRvrod ganadides, 33<br />

gaaZlieres, somxebs daumorCiles sxva arasomexi xalxebi, sxva qristianuli<br />

eklesiebi, kerZod, istorikos sebeosis Tanaxmad, sparselebma <strong>VI</strong>I saukunis<br />

10-ian wlebSi somxur <strong>eklesia</strong>s daumorCiles sxva arasomexi qristianuli<br />

eklesiebi imiT, rom sparseTis imperiaSi mcxovrebi qristianebi aiZules<br />

mieRoT `somxuri sarwmunoeba~, amasve aRniSnavs mose kalankatuelic,<br />

arabTa xalifam somxebs ierarqiulad dauqvemdebara albaneTis <strong>eklesia</strong>,


656 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

riTac am eklesiis avtokefalia gauqmda. amis Semdeg srulebiT moispo<br />

albanTa eklesiis nacionaluri saxe da is gasomxda. am eklesiis gasomxeba,<br />

kerZod, imiT gamoixata, rom xmarebidan ganidevna albanuri damwerloba,<br />

romlis adgili aq daiWira somxurma anbanma (anu, rac igivea, mesrop maStocis<br />

anbanma). aq dainerga somxuri wirva-locvis wesi da alvanTa <strong>eklesia</strong><br />

daemorCila `wmida grigoris taxts~, anu dvinis sakaTalikosos somxeTSi.<br />

sruli ufleba gvaqvs, imdroindeli saerTaSoriso situaciidan gamomdinare,<br />

vifiqroT, rom am dros (<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss.) dampyrobelma imperiebma (sparselebisa<br />

da arabebisam) saqarTvelos im miwa-wyalzec gaavrcela somxuri eklesiis<br />

gavlena, romelic somxeTis mezoblad mdebareobda.<br />

cnobilia, rom berZnul-bizantiuri da somxuri eklesiebi erTmaneTs SeukavSirdnen<br />

erekle keisris dros, ufro metic, somxuri eklesiis erTi nawili<br />

saerTod SeuerTda berZnul <strong>eklesia</strong>s. kerZod, somxeTis is nawili,<br />

romelic bizantiiis imperiis sazRvrebSi arsebobda. berZnul-somxuri eklesiebis<br />

erToba gagrZelebula 85 wels, vidre <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisamde,<br />

rogorc a. kartaSevi wers: _ `somxuri eklesiis nawilis SeerTeba berZnebTan<br />

(sarwmunoebrivad) moxda kaTalikos ezras erTpirovnuli gadawyvetilebiT.<br />

ezra <strong>Tavi</strong>s banakSi gamoiZaxa imperatorma iraklim. aq ezra eziara da<br />

swira, aqve somexTa kaTalikosma gadawyvita SeerTeboda berZnul ierarqias.<br />

ezra cxovrobda somxeTis berZnul nawilSi da ebrZoda mis mowinaaRmdege<br />

kaTalikos qristefores. iraklis mier rwmenis aRmsarebloba mowodebuli<br />

iyo somxebisaTvis misaRebi saxiT.<br />

maSasadame, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisamde berZnul somxeTSi SeiZleba iTqvas,<br />

arsebobda marTlmadidebluri qalkedonuri <strong>eklesia</strong>. ziarebisas gamoiyeneboda<br />

afuebuli puri da wyalgareuli Rvino (rogorc qarTul <strong>eklesia</strong>Si).<br />

cnobilia, rom tao (da mesxeTis zogierTi nawili) politikuri TvalsazrisiT<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> somxeTis SemadgenlobaSia. taos (da mesxeTis sxva<br />

nawilebs) miiCneven bizantiur somxeTSi Semaval teritoriad, amitomac<br />

taos da mesxeTis zogierT nawilSi bizantiur-somxuri eklesiebis `erTobis~<br />

dros batonobda marTlmadidebluri sarwmunoeba, oRond aq eklesieb-<br />

Si wirva-locvis dros gamoiyeneboda somxuri ena. SeiZleba iTqvas, rom ara<br />

marto berZnul somxeTSi, aramed saerTod somxeTSi, somexTa kaTalikos<br />

eliamde ase Tu ise qalkedonuri sarwmunoeba arsebobda.<br />

somxeTSi 663 wlis Semdeg arabTa Zalaufleba damyarda. somxebma ar<br />

uaryves `unia~ berZnebTan. magram imis Semdeg, rac arabTa xelisuflebasTan<br />

somexma samRvdeloebam daamyara megobruli urTierToba, xolo 681 wels <strong>VI</strong><br />

msoflio krebam dagmo monoTelitoba, somxeTma TandaTanobiT gawyvita saeklesio<br />

urTierToba bizantiasTan, arabTa xelisuflebac amis msurveli iyo.<br />

arabebTan axlo urTierToba daamyares somexTa kaTalikosebma sahak III<br />

Zoraforecma (677-703); ilia (elia) I-ma (703-717); hovhanes oZnecma (717-728).


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

657<br />

swored maT dros somxurma <strong>eklesia</strong>m uaryo erToba berZnul <strong>eklesia</strong>sTan<br />

da sabolood daubrunda monofizitobas.<br />

kaTalikos sahak III-s arabTa sardali Sehpirebia `...Sevasruleb da gavakeTeb<br />

yovelives, rasac werilSi iTxov Cemgan da dae, Seni RvTisnieri<br />

locva-kurTxeva aRsruldes Cems mimarT~. sahak kaTalikosis Tanmxlebma<br />

pirebma arabi sardlis `werilobiTi fici wamoiRes da dabrundnen somexTa<br />

qveyanaSi~. somxebma irwmunes es fici da `amis Semdeg monuri morCilebiT<br />

emsaxurebodnen ismaitelebs~, _ wers istorikosi Revondi. 34<br />

cnobilia, arabTa mxardaWeriT Tu rogor sastikad dasaja somexTa kaTalikosma<br />

eliam albaneTis avtokefaluri <strong>eklesia</strong> da misi kaTalikosi bizantiuri<br />

orientaciis gamo.<br />

elias Semdgomi kaTalikosi hovhanesic arabTaTvis sasurveli kacia.<br />

TviT arabTa xalifam masTan xelSekruleba dado. arabebma somxuri eklesiis<br />

saxiT dasayrdeni SeiZines somxeTsa da dapyrobil amierkavkasiaSi. arabebs<br />

iseTi kargi urTierToba hqondaT somex samRvdeloebasTan, rom legendac<br />

ki Seqmnila, TiTqosda TviT winaswarmetyvel muhameds daudevs xelSekruleba<br />

somxebTan.<br />

`hovhanesi Turme imdeni uqiaT xalifa omar II-saTvis (717-720), rom mas<br />

saocrad mondomebia exila es sakvirveli pirovneba da <strong>Tavi</strong>sTan miewvia<br />

kidec... kaTalikosma sTxova xalifas, rom somexTaTvis rwmenis <strong>Tavi</strong>sufleba<br />

mieniWebina da gadasaxadi ar moeTxova somxuri eklesiisaTvis. xalifam<br />

daakmayofila hovhanesis Txovna, riTac arabTa xelisufleba dasayrdens<br />

iZenda somxeTSi... somexTa Soris bolo xanebamde SemorCenilia gadmocemebi<br />

arabTa mfarvelobiT hovhanes oZnecis brZolis Taobaze qalkedonianobisa<br />

da bizantiis winaaRmdeg... erTi somxuri Tqmulebis mixedviT, viTomc<br />

TviT islamis fuZemdebels, winaswarmetyvel muhameds daudvia xelSekruleba<br />

somxebTan, romliTac rwmenis <strong>Tavi</strong>sufleba miuniWebia maTTvis, amasTanave<br />

mRvdlebi, aznaurebi da mxedrebic gau<strong>Tavi</strong>suflebia gadasaxadebisagan. arabebTan<br />

zavis dasamyareblad wasul somexTa zemoxsenebul kaTalikos sahak<br />

III-s, TiTqos xelT hqonda aRniSnuli xelSekruleba~. 35<br />

arabebi gansakuTrebiT devnidnen qarTvel mefeTa samefo saxls. dasces<br />

igi, xolo amave dros somxeTSi mefoba aRadgines. `matiane qarTlisaAs~<br />

Tanaxmad, romelic cnobilia, rogorc umetes SemTxvevaSi sinamdvilis simarTliT<br />

aRmweri Txzuleba, arabebi devnidnen xosroian-gorgaslianTa qarTul<br />

samefo saxls. _ `xolo amieriTgan iwyo Semcirebad mefobaman didTa mefe-<br />

Ta xuasroanTman. pirvelad, ufleba sarkinozTa gandidna da mierTagan<br />

mieca yoveli ese qveyana JamiTi-Jamad rbevasa da oxrebasa. meored iqna<br />

simravle mTavarTa qveyanasa qarTlisasa da Seeria brZola, iqmnes mter<br />

urTierTs da ukeTu vinme gamoCndis SvilTa Soris vaxtangisTa, romelimca<br />

Rirs iyo mefed, iqmnis Semcirebul sarkinozTagan. rameTu daipyres qalaqi


658 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

tfilisi agarianTa, Seqmnes saxlad sayofelad Tvisad, miiRebdes xarksa<br />

qveyanasa amisgan, romelsa hqvian xaraja, rameTu gangebiTa RmrTisaTa simravlisaTvis<br />

codvaTa CvenTasa gandidna naTesavi agarianTa~. 36<br />

qarTveli mefeebis gandevnisa da samefo saxlis ganadgurebis Semdeg<br />

arabebma somexi mefe aSot I cnes qarTvelTa mefedac. aSot I da misi<br />

memkvidreebi wyaroebSi ixsenieba rogorc `somexTa da qarTvelTa mefeebad~.<br />

aSot erkaTi somexTa da qarTvelTa SahinSahis tituliTac ixsenieba.<br />

somexi mefeebi, romelnic arabebma `qarTvelTa mefeebadac~ gamoacxades,<br />

ar cnes kaxeTis, dasavleT saqarTvelos da tao-klarjeTis qarTvelebma. am<br />

somex mefeebs xeli miuwvdebodaT mxolod Sida da qvemo qarTlze IX-X<br />

saukuneebSi, XI saukunis dasawyisSic. xolo qvemo qarTlSic saerTod Seiqmna<br />

somxuri, e.w. kvirikinTa samefo.<br />

saqarTvelos centrSi qvemo da Sida qarTlSi somxurma <strong>eklesia</strong>m gavlena<br />

moi pova, gansakuTrebiT qvemo qarTlSi. swored saqarTvelos gulSi<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis gavlenis Sesustebis dros, qarTvelebma igrZnes, rom<br />

qarTveli xalxis gamaerTianebeli Zala iyo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. amitomac<br />

qarTvelebi tao-klarjeTSi, dasavleT saqarTvelosa da hereTSi mWidrod<br />

erTiandebian <strong>qarTuli</strong> eklesiis irgvliv. taosa da mimdebare provinciebis<br />

qarTveloba <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg, dasavleT saqarTvelos qarTveloba <strong>VI</strong>II-<br />

X saukuneebSi da hereTis qarTveloba X <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

erTguli mrevli xdeba. amave dros ki swored saqarTvelos gulSi, Sida da<br />

qvemo qarTlSi, xeli naklebad miuwvdeba qarTul <strong>eklesia</strong>s, aq somxuri<br />

eklesiis (gansakuTrebiT qvemo qarTlSi) gavlena vrceldeba arabTa xelSewyobiT.<br />

`bizantiis sazRvarze, e.w. sasazRvro zonaSi, saxelmwifos yuradReba upirvelesad<br />

sam qveyanazea mi pyrobili. esenia: asureTi, ufro sworad, misi<br />

Crdilo nawili, zemo SuamdinareTi (jazira) da somxeTi _ amis gamo saxalifo<br />

xelisufleba yoveli RoniT cdilobda somxeTSi <strong>Tavi</strong>si Zalauflebis<br />

ganmtkicebas. somxeTis eklesiisa Tu saero zedafenis erTi nawilis saxiT<br />

SedarebiT saimedo dasayrdeni gaiCina. amgvari viTarebis Sedegia, rom<br />

somexi bagratunebi xSirad saxalifos keTilganwyobilebiT sargeblobdnen<br />

da maTi Zalauflebac TandaTan mtkicdeboda somxeTSi... swored amgvar<br />

pirobebSi moxda, rom saxalifos nebiTa Tu TanxmobiT somxeTis mTavari<br />

aSot I jer 862 wels somxeTis mTavarTa-mTavari gaxda, xolo 884/85 wels<br />

aRdgenil iqna V s-is pirvel mesamedSi (428 w.) gauqmebuli, dacemuli<br />

somxeTis samefo. saxalifos nebarTviT aRdgenili somxeTis samefos taxtze<br />

igive aSot I aiyvanes... xalifebi somex xelisufalTa gamoyenebiT, maTi<br />

meSveobiTac apirebdnen somxeTSi arsebul, centraluri xelisuflebisagan<br />

gandgomis mosurne arabuli saamiroebis daqvemdebarebas. vfiqrobT, swored<br />

ase unda gavigoT is faqti, rom aSot I-is xelisuflebas saxalifos nebiT


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

659<br />

unda damorCilebodnen istoriuli somxeTis teritoriaze mdebare arabuli<br />

saamiroebic... aseT viTarebaSi savsebiT mosalodnelia, saxalifo kars<br />

somexTa xelisufali aSot I qarTlis mTavradac ecno. marTlac, rogorc<br />

zemoT aRvniSneT, aSot I SedarebiT mogviano xanis somxur wyaroebSi ixsenieba<br />

ara marto somexTa, aramed `somexTa da qarTvelTa mTavarTa-mTavrad~.<br />

aseve aSot I da misi memkvidreebi somxur wyaroebSive `somexTa da qarTvelTa<br />

mefeebad~ iwodebian. dReisaTvis araerTi mkvlevaria im azrisa, rom `somex-<br />

Ta da qarTvelTa mTavarTa mTavris~ tituli aSot I-s swored xalifam<br />

uwyaloba. aseve, 922 wels xalifas unda eboZebina somexTa mefe aSot<br />

erkaTisTvis ara marto somexTa, aramed `somexTa da qarTvelTa SahinSahis~<br />

tituli... rac 862 wels aSot I-s saxalifom `mTavarTa mTavris~ tituli<br />

uboZa, misTvis qarTlze meTvalyureobac unda miendo... radgan xalifebma<br />

somex xelisufalTa gamoyenebac scades somxeTis orguli amirebis dasaqvemdebareblad,<br />

bunebrivia, Tbilisis saamirosa da sazogadod `mourjulebel~<br />

qarTlze aSot I-isTvis daekisrebinaT Tvalyuris devneba... arc aSot I-s da<br />

mis memkvidreebs ar SeswevdaT Zala mTeli qarTlis dasamorCileblad,<br />

Tumca, am mimarTulebiT maT erTgvar warmatebas mainc miaRwies. somexma<br />

mefeebma SesZles esargeblaT qarTvel xelisufalTa Soris arsebuli winaaRmdegobiT,<br />

kerZod, guram mamfalis saxlis ganadgurebiT, agreTve Tbilisis<br />

amirebis sisustiT da TandaTan qvemo qarTlis mniSvnelovani nawili<br />

daisakuTres. gasaTvaliswinebelia, rom arabTa batonobis Sesustebis Jams<br />

somxeTi TiTqmis erTian qveyanas, erTian saxelmwifos warmoadgenda~. 37<br />

Tu Tbilisis saamiro da qvemo qarTli somex mefeebs daemorCila, maT<br />

qarTlis umetes nawilzec (igulisxmeba Sida qarTli) gavlena eqnebodaT.<br />

Cans, am mizeziTac iyo gamowveuli is, rom kaxeTis, egris-afxazeTis Tu taoklarjeTis<br />

konsolidaciisa da am kuTxeebSi centralizebuli <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrivi<br />

erTeulebis gaCenis Semdeg Sida qarTli kvlav daSlildayofili<br />

iyo ramdenime sagvareulos Soris, xolo qvemo qarTlSi saerTod<br />

qarTul-erovnuli mmarTvelobiTi institutis nacvlad somxur-<strong>qarTuli</strong> samefo<br />

warmoiqmna (<strong>qarTuli</strong> imdenad, ramdenadac am kuTxis mosaxleoba eTnikurad<br />

qarTvelebs warmoadgenda, grigorianuli sarwmunoebis mqones anu `somxebs~).<br />

somxeTis samefos aRdgenis Semdeg somex mefeTa mTel samflobeloSi<br />

vrceldeba `somxuri sarwmunoeba~. aRsaniSnavia, rom TviT arabi mmarTvelebic<br />

ki xels uwyobdnen somxuri sarwmunoebis gavrcelebas. im mizezis gamo, rom<br />

qvemo qarTli somexi mefeebis xelqveiT moeqca, aq intensiurad vrceldeba<br />

grigorianoba. somex istorikos drasxanakertcs daculi hqonda cnoba, romlis<br />

Tanaxmadac, erTi arabi rjulismoZRvari amxelda, Turme arab mmarTvels<br />

somxuri sarwmunoebis gavrcelebis xelSewyobis saqmeSi. erTi mahmadiani<br />

rjulis moZRvari Turme ase mimarTavda arab mmarTvels: ganZis gulisaTvis<br />

somex qristianTa `moZRvrebis gavrcelebas ratom uwyob xels?~ 38


660 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

somex mefeebs, romelTac `somexTa da qarTvelTa SahinSahis~ tituli<br />

hqondaT arabTagan miRebuli, albaT, xeli unda SeewyoT maTi gavlenis<br />

sferoSi moqceuli mezobeli qveynebis, maT Soris, Sida da qvemo qarTlSi<br />

`somxuri sarwmunoebis~ gavrcelebisa da qalkedonuri, anu `<strong>qarTuli</strong> sarwmunoebis~<br />

devnisaTvis.<br />

`naTelia, rom somexi mefe-mTavrebi Tu somxuri eklesiis mesveurebi<br />

qrTamiT bevr rames aRwevdnen arabTa xelisuflebasTan. am saSualebiT<br />

`somxuri qristianobis~ (grigorianobis) gavrcelebasac ki axerxebdnen mezobel<br />

mxareebSi. vfiqrobT, SesaZlebelia vivaraudoT, rom aSot I-ma da<br />

misma memkvidreebma _ sumbat I-ma da aSot II erkaTma aramarto somexTa,<br />

aramed `somexTa da qarTvelTa mTavarTa mTavrisa~ Tu mefis, anda SahinSahis<br />

titulebi rom miiRes arabTagan, aSot I-s arabebma rom miandes meTvalyureoba<br />

qarTlzec, xsenebul somex xelisufalT am saqmeSic unda daxmarebodaT<br />

qrTami, Zvirfasi saCuqrebi, saxalifos karis moqrTamva, mosyidva.<br />

sxvaTa Soris, aSot I-s 862 wels `mTavarTa mTavris~ tituli somxeTis<br />

arabi mmarTvelis, warmoSobiT somexi ali ibn iahia al-armanis xalifas<br />

winaSe SuamdgomlobiT mieniWa... imis gamo, rom bagratunebi mTel kavkasiaSi<br />

gabatonebaze ocnebobdnen, isini am mimarTulebiT pirvel rigSi qarTlis<br />

daqvemdebarebaze fiqrobdnen, rameTu qarTli ara marto saqarTvelos guls,<br />

aramed mTeli kavkasiis bunebriv centrsac warmoadgenda... sakuTriv qarTlSi<br />

Zlieri <strong>qarTuli</strong> politikuri erTeuli arc IX saukunis dasasrulisaTvis<br />

da arc momdevno xanebSi ar arsebobda, calkeuli <strong>qarTuli</strong> samefo-samTavroebic<br />

erTmaneTs ebrZodnen pirvelobisaTvis da TiTqmis erTiani somxeTis<br />

mefeebma, somexma bagratunebma, rogorc ukve iTqva, moaxerxes droebiT esargeblaT<br />

amiT, IX-X saukuneTa mijnaze somexTa mefe pretenzias rom acxadebda<br />

TiTqmis mTel saqarTveloze, saxeldobr, qarTlsa da darialzec, amis<br />

Sesaxeb araerTi cnoba moipoveba drasxanakertcis `somxeTis istoriaSi~...<br />

`...am dros egrisis mefem konstantinem... Sekriba jari da gaemarTa... raTa<br />

gugarTa qveyana da alanTa karis axlos mcxovrebi mosaxleoba erTxelve<br />

<strong>Tavi</strong>s xelqveiT daemorCilebina, radgan es xalxi sumbat mefes hyavda damor-<br />

Cilebuli da xelqveiTad qceuli~... 39<br />

drasxanakertci gugars uwodebs mTel qarTls. 40 misi azriT, somxeTs<br />

emezoblebian Semdegi xalxebi _ berZnebi, egriselebi, gugarelebi da utielebi.<br />

41 utielebi alvanelebi iyvnen, aRmosavleT saqarTvelos qarTvelebs (Sida<br />

da qvemo qarTlis mosaxleobas) ki gugarelebs uwodebs.<br />

gugarTa qveyana, misi azriT, somxeTis mefes emorCileba. gugarelebi, (anu<br />

mTeli aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba, qarTvelebi) somexi mefis xelqveiTia,<br />

maTze araviTari ufleba ara aqvs egris-afxazeTis mefes _ ase<br />

fiqrobs es istorikosi, romelic somxuri eklesiis meTauri _ kaTalikosi iyo.<br />

somexTa am kaTalikoss, cxadia, miaCnia, rom mas, iseve rogorc somexTa<br />

mefes, sruli ufleba aqvs mTel aRmosavleT saqarTveloze. Cans, es qveyana<br />

<strong>Tavi</strong>s samwysod miaCnda.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

661<br />

swored aseTi Tvalsazrisi edo safuZvlad somxur <strong>eklesia</strong>s, roca is<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis daqvemdebarebaze pretenzias acxadebda.<br />

`sazogadod, somxuri eklesiis didi pretenziebi mecnierebisaTvis kargadaa<br />

cnobili. marTalia, somxuri eklesiis mesveurTa miswrafebebs, ierarqiulad<br />

somxurisadmi daeqvemdebarebinaT <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c, praqtikulad<br />

TiTqmis araviTari Sedegi ar mohyolia, magram Sexla-Semoxla saukuneebis<br />

manZilze grZeldeboda. drodadro qarTul-somxuri eklesiebis urTierToba<br />

metismetad, ukiduresobamde mwvavdeboda. qarTlis mimarT somxuri eklesiis<br />

pretenziebis `dasasabuTeblad~ somxur garemoSi araerTi legenda<br />

warmoiqmna.<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis daqvemdebarebaze pretenzias stefane<br />

mtbevaris xanaSic acxadebda, maSin, rodesac <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> aSkarad<br />

aRmavlobis, gaZlierebis gzaze idga. 42 _ `somxuri eklesiis didi pretenziebi<br />

adridanve dasturdeba mas Semdeg, rac <strong>VI</strong>I saukunis damdegs<br />

qarTul-somxur eklesiebs Soris ganxeTqileba moxda, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

TandaTan mWidrod daukavSirda bizantias, berZnul <strong>eklesia</strong>s, xolo somxuri<br />

<strong>eklesia</strong> kvlavindeburad da kidev ufro mkveTrad dapirispirebuli<br />

aRmoCnda bizantiis <strong>eklesia</strong>sTan. sasanidTa iranis msgavsad, arabTa xelisuflebam<br />

ganizraxa esargebla amiT da somxuri <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>s Tanamdgomad<br />

eqcia bizantiis winaaRmdeg brZolaSi~. 43<br />

a. abdalaZe wers: _ `sxvaTa Soris, IX saukunesa da X saukunis naxevar-<br />

Sic ki SeimCneva somxuri eklesiis erTgvari pretenzia ara marto mTels<br />

amierkavkasiaze, aramed Crdilo kavkasiazec~. 44<br />

Sida da qvemo qarTlisaTvis brZolisas, qarTvel xelisufalTa da somex<br />

mefeTa Soris, cxadia, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> qarTvel xelisufalTa mxares iyo,<br />

radganac somexi mefeebis gabatonebas qarTlSi Sedegad mohyveboda <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis an ganadgureba, anda somxuri eklesiisadmi daqvemdebareba am<br />

kuTxeSi. nawilobriv es asec moxda, qvemo qarTlSi somex mefeTa gabatonebis<br />

Semdeg adgilobrivi mkvidri qarTveli mosaxleoba somxuri eklesiis<br />

mrevlad iqca.<br />

`somex bagratun da lixsiqeTis mefeebs Soris qarTlisaTvis gaCaRebul<br />

brZolaSi qarTvelTa kaTalikosebi, mcxeTis sakaTalikoso taxti, ra Tqma<br />

unda, lixsiqeTis mefeebs dauWerda mxars, xolo somexTa mefeebs, rac ki<br />

SeeZlo, yovelgvari saSualebiT aRudgeboda win, rasac didi mniSvneloba<br />

unda hqonoda brZolis bedis lixsiqeTis mefeebis sasargeblod gadawyvetisaTvis.<br />

sxva rom ara iyos ra, qarTlSi somex bagratunTa SemoWras mohyveboda<br />

mTeli kavkasiis mimarT didi pretenziebis mqone somxuri eklesiis<br />

gaZliereba, misi SemoRweva qarTlis olqebSi, rac <strong>qarTuli</strong> eklesiis Tavkacebs<br />

aramc da aramc ar endomebodaT. ...somexTa mefeebTan WidilSi <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> uyoymanod unda damdgariyo lixsiqeTis mefeebis mxareze... 45


662 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

SeiZleba gamoiTqvas mosazreba imis Sesaxeb, rom SesaZloa, IX-X saukune-<br />

Ta periodSi qarTlis (mcxeTis) kaTalikosi ijda ara mcxeTaSi (qalaqSi),<br />

aramed jer guaram mamfalis `samamfloSi~, xolo Semdgom daviT kurapalatis<br />

`qarTvelTa samefoSi~. SeiZleba sakaTalikoso kari droebiT, gansakuTrebuli<br />

viTarebis gamo qalaq mcxeTaSi ar imyofeboda, Tumca ki mainc<br />

kaTalikoss `mcxeTeli mamamTavris~ tituli hqonda, mcxeTas uSualod emezobleboda<br />

Tbilisis saamiro. am saamiroze ufleba, rogorc zemoT iyo<br />

naTqvami, miniWebuli hqondaT somexTa mefeebs. saerTod, mTel qarTlze somexi<br />

mefeebi (da <strong>eklesia</strong>) pretenzias acxadebdnen. aseve, mcxeTis uSualo mezobeli<br />

hereTic, somxuri eklesiis gavlenis sferoSi iyo moqceuli. grigol<br />

xanZTelis cxovrebidan Cans, rom mis dros <strong>qarTuli</strong> eklesiis kreba, romelsac<br />

mravali episkoposi eswreboda, Catarda ara mcxeTaSi, aramed javaxeT-<br />

Si. am krebas axali kaTalikosi unda gamoerCia da taxtze daesva, amitomac<br />

mosalodneli iyo am krebis mcxeTaSi, anu sakaTalikoso qalaqSi Catareba,<br />

magram mcxeTel kaTalikoss javaxeTSi irCeven. saqme is unda yofiliyo,<br />

rom IX <strong>saukuneSi</strong> qarTlis samxreT miwebze arsebobda politikur-administraciuli<br />

erTeuli samamflos saxelwodebiT. samamflo moicavda samcxes,<br />

javaxeTs, TrialeTs, artaans, taSirs da abocs. samamflos damaarsebeli iyo<br />

aSot didi kurapalatis Ze _ guaram mamfali. guaramis sikvdilis Semdeg<br />

(882 w.) samamfloc daiSala da misi erTi nawili gasomxda. swored am<br />

samamfloSi unda yofiliyo gadasuli mcxeTis kaTalikosi arab-somexTa<br />

Tbilisisaken moZalebis Jams guaram mamfalis dros. amas TiTqosda miu-<br />

TiTebs is, rom giorgi merCules mier mocemuli cnobis Tanaxmad, mcxeTis<br />

kaTalikosis arCeva-dadgenaSi swored upiratesad samcxisa da javaxeTis<br />

(anu samamfloSi Semavali provinciebi) eriskacni da samRvdeloni monawileoben.<br />

agreTve monawileobda guaram mamfali, romelsac giorgi merCule<br />

did mamfals da did xelmwifes uwodebda. samcxe da TrialeTi samamflos<br />

ZiriTadi olqebi iyo. guaram mamfali gansakuTrebul yuradRebas rom aqcevda<br />

samcxes, iqidanac Cans, rom aq augia cixeebi _ oZrxe, jvaris cixe da<br />

lomsianTa. mcxeTeli kaTalikosis karis droebiT samamfloSi yofnas Sei-<br />

Zleba miuTiTebdes is, rom `samcxis ers~ da samcxel xelisufal mirians<br />

Zala SeswevT daadginon axali kaTalikosi. giorgi merCule wers... `aramed<br />

qarTlisa episkoposni mirvani arsenis mamisaTvis friad gulwyebul iyvnes<br />

amis mizezisaTvis, rameTu Tvinier ganzraxvisa maTsa mZlavr samcxisa eri-<br />

Ta ZeA Tvisi daadgina kaTalikosad TandgomiTa da kurTxeviTa mciredTa<br />

episkoposTaATa~. 46<br />

guaram mamfals ki surda, samcxisve episkoposi efrem mawyvereli daedgina<br />

kaTalikosad. orive sakaTalikoso kandidati efremica da arsenic, samcxelebi<br />

arian. `didi efrem uwinares mravliT wliT arsenisa iqna episkopos<br />

awyurisa saydarsa `samcxes~, 47 magram `samcxis eris mZlavrobiT sakaTal-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

663<br />

ikoso taxtze ukve auyvaniaT arseni, arsenis mamis, mirvan samcxeli xelisuflis<br />

survilis Tanaxmad. guaram mamfals surda gadaeyenebina sakaTalikoso<br />

taxtidan arseni da mis magier efremi daedgina. am mizezis gamo, is<br />

unda cdiliyo saeklesio kreba (romelsac ufleba hqonda amgvari moqmedebisa)<br />

Caetarebina rac SeiZleba samcxedan Sors, raTa `samcxis ers~ ar<br />

hqonoda krebaze zemoqmedebis saSualeba. marTlac, krebas iwveven javaxeT-<br />

Si. ratom ar iwveven krebas mcxeTaSi an sxvagan? Cans, swored imis gamo,<br />

rom samamflo aris is politikuri olqi, sadac <strong>Tavi</strong>sufalad moqmedebs<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. Cans, mcxeTaSi, Sida qarTlsa da sxva kuTxeebSi arabsomexTa<br />

mZlavrobis gamo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>suflad ver moqmedebs.<br />

cnobilia, rom <strong>VI</strong>II saukunis Sua wlebSi mcxeTa ise iyo dangreuli, rom iq<br />

arCil mefe ver dajda egrisidan dabrunebis Semdeg. _ `xolo garyvnili<br />

iyo sayofelad mcxeTa. gardamovida arCil egrisiT da dajda nacixarsa<br />

xidrisasa~. 48 mcxeTaze ukeTesi samyofeli xidris nacixari yofila, sadac<br />

arCili dajda, magram, Cans, aqac yofna SeuZlebeli iyo da is kaxeTSi<br />

gadavida, Tumca mainc awames. SeiZleba imis Semdeg, rac qarTlis erismTavrebma<br />

(bagrationebma) datoves Sida qarTli da miaSures samxreT saqarTvelos,<br />

kaTalikosis taxtic droebiT maT gahyva. albaT amitomacaa, rom guaram<br />

mamfali <strong>Tavi</strong>s qveyanaSi iwvevs saeklesio krebas `da swrafad brZana<br />

Sekreba episkoposTa da udabnoAsa mamaTa. da yovelni Semokrebs javaxeTs...~<br />

(aRsaniSnavia, rom klarjeTSi am dros saeklesio mSenebloba mimdinareobda,<br />

romelic dasrulebuli ar iyo. mcxeTaSi mogvianebiT patriarq<br />

melqisedeks aRudgenia taZari da qalaqi (X saukunis bolos da XI saukunis<br />

dasawyisSi). 49 es imas ar niSnavs, rom qarTul <strong>eklesia</strong>s aRmosavleT<br />

saqarTveloSi realuri Zalaufleba ar hqonda, magram radganac es mxare<br />

am dros iyo Zalze xSiri omebis asparezi arab-somexTa da qarTvelTa<br />

(afxaz, tao-klarjel da kaxel mflobelTa) Soris. amitomac SeiZleba<br />

sakaTalikoso kari samamfloSi iyo, xolo samamflos daSlis Semdeg kaTalikosi<br />

SeiZleba tao-klarjeTSi daviT kurapalatis karze imyofeboda.<br />

iahia antioqieli wers: daviT kurapalatma elCad berZenTa imperatorTan<br />

kaTalikosi gaagzavnao.<br />

Cven zemoT moyvaniliT mxolod imis Tqma gvsurda, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

centri ise dasustebuli iyo arab-somexTa Sida da qvemo qarTlze<br />

batonobisas, rom mas araviTari Zala ar Seswevda <strong>qarTuli</strong> qristianoba<br />

gaevrcelebina hereTSi, dasavleT saqarTvelosa da taoSi da es mxareebi<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi moeqcia. magram radganac centris amgvari<br />

krizisuli yofis drosac ki <strong>qarTuli</strong> qristianoba mainc gaZlierda<br />

hereTSi, dasavleT saqarTvelosa da taoSi, gviCvenebs, rom am provinciebSi<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m gaimarjva ara garedan Zaldataneba-iZulebis Sedegad,<br />

aramed Sinagani moTxovnilebis ZaliT. magaliTad, <strong>qarTuli</strong> eklesiis centrs<br />

Zala ar Seswevda hereTis vrceli mxare moeqcia qalkedonitobaze,


664 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

magram radganac hereTi gaqalkedonitda, miuTiTebs, rom es procesi aq iyo<br />

Sinagani moTxovnis Sedegi (e.i. qarTvel xalxTan, qarTul <strong>eklesia</strong>sTan dabrunebis<br />

moTxovna) da ara garedan Zaldatanebisa. aseve iTqmis taosa da<br />

dasavleT saqarTvelozec. hereTSi, taosa da dasavleT saqarTveloSi qarTulma<br />

<strong>eklesia</strong>m gaimarjva am kuTxeebis adgilobrivi <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />

TviTSegnebisa da TviTSemecnebis gazrdis Sedegad. hereTma da taom uaryves<br />

somxeTis <strong>eklesia</strong> da daubrundnen deda <strong>eklesia</strong>s (romelic am dros dasustebuli<br />

iyo), xolo dasavleT saqarTvelos qarTvelebma uaryves berZnuli<br />

<strong>eklesia</strong> da daubrundnen qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> amiT gaZlierda da is gaZlierda periferiebis dabrunebis<br />

Semdeg. cxadia, hereTisa da taos dakargvam <strong>VI</strong>I-X saukuneebSi<br />

gaaRiziana somxuri <strong>eklesia</strong>, xolo berZnuli <strong>eklesia</strong> gaaRiziana dasavleT<br />

saqarTvelos dakargvam (<strong>VI</strong>II-X saukuneebSi), aman TiTqosda SeakavSira bizantiel-somexi<br />

ierarqebi <strong>qarTuli</strong> eklesiis sawinaaRmdegod. konstantinopolis<br />

patriarqs nikoloz mistikoss (901-907, 911-925) werili miuweria<br />

somexTa kaTalikos-patriarqisaTvis:<br />

`...Seni RvTismoyvareobisaTvis vgoneb ar aris gaugebari Cveni gulis<br />

didi wuxili da daunelebeli tkivili somexTa, qarTvelTa da alvanelTa<br />

Sendami rwmunebuli erToblivi samwysosaTvis mware Wiris gamo, romelic<br />

Tavs dagatydaT ismaitel moZaladeTgan. ...aw Tu Tqveni uwmidesoba marTebulad<br />

miiCnevs, upirvelesad yovlisa saWiroa... RmerTis mimarT vedreba somexTa,<br />

qarTvelTa da alvanelTa Seni sawymsosaTvis... werili gamougzavneT mag<br />

kurapalatsac (qarTvelTa mefe `adarnases~) da afxazTa meTaursac da<br />

vurCevdiT, rom maT esminaT Tqveni darigeba...~ 50<br />

xazgasmiT aRsaniSnavia is, rom bizantiis imperia gansaxilvel periodSi<br />

<strong>VI</strong>II_X saukuneebSi da saerTodac, gacilebiT ufro rbilad da loialurad<br />

epyroboda somxur <strong>eklesia</strong>s, vidre erTmorwmune qarTul <strong>eklesia</strong>s.<br />

amis damamtkicebel erT-erT magaliTad gamodgeba imperator basil bulgarTmmusvrelis<br />

damokidebuleba <strong>qarTuli</strong> da somxuri eklesiebisadmi. mar-<br />

Talia, basili erT periodSi barda skliarosis ajanyebis CaxSobis Semdeg,<br />

madlobis niSnad ekonomiurad daexmara qarTvel samRvdeloebas, magram<br />

swored mis dros daiwyo bizantiaSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis sawinaaRmdego is<br />

totaluri devna, romelic XI saukunis Sua wlebamde gagrZelda.<br />

<strong>qarTuli</strong> matianis Tanaxmad, saqarTvelos mefe giorgi I-is winaaRmdeg<br />

mebrZolma imperatorma basilim cxovelmyofeli jvaric ki dasca miwaze<br />

da SehRaRada _ aRar gcem Tayvans, Tu qarTvelebi damamarcxebeno (ix. sxva<br />

TavebSi). TiTqos amis Semdeg basilim SesZlo qarTvelTa damarcxeba. es<br />

uCvenebs, Tu rogor ukiduresobamde mivida basili qarTul saxelmwifosa<br />

da <strong>eklesia</strong>sTan brZolisas. maSin, roca somxur <strong>eklesia</strong>sTan basilis damokidebuleba<br />

srulebiT gansxvavebulia. saerTod, bizantieli xelisufalni<br />

rbilad da yuradRebiT epyrobodnen somex sasuliero xelisufalT _ `bi-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

665<br />

zantiis xelisufalni zogjer, garkveuli mosazrebiT, somexTa `mamamTavrebis~<br />

gulis mogebasac cdilobdnen. ase magaliTad, <strong>Tavi</strong>si sisastikiT cnobili<br />

keisari basil II bulgarTmmusvreli (976-1025)... iseTi `yuradRebiT~,<br />

imdenad `Tbilad~ epyroboda somex `mamebs~, rom somxeTSi legendac ki<br />

Seiqmna, TiTqos bizantiis es mrisxane keisari `somxuri sarwmunoebis~ (grigorianobis)<br />

aRmsarebeli gamxdara. kirakos ganZakecis sityviT, basili II `iyo<br />

kaci keTilmorwmune, metadre somexi eris mimarT, amitomac uaryo man qalkedonuri<br />

mrwamsi da Cvens (somexTa-a.a) WeSmarit sarwmunoebaze moiqcia~. 51<br />

Tu rogori Rrma pativiscemiT epyroboda ara marto bizantiis saero<br />

xelisufleba, aramed sasulieroc ki somxebsa da maT <strong>eklesia</strong>s, iqidanac<br />

Cans, rom `...bizantiaSi gavrcelda patriarq fotiosis (857-867, 877-886)<br />

mier politikuri mosazrebiT SeTxzuli cnobebi keisar basili I-is (867-<br />

886) somex arSakunTagan warmomavlobis Sesaxeb. am Tvalsazriss ar uaryofdnen<br />

basili I-is memkvidreebi~... 52 ufro metic, bizantiis patriarqma fotiosma<br />

miswera werili somexTa patriarqs, romelSic fotiosi cnobs somxuri<br />

eklesiis uzenaesobas CrdiloeTis yvela xalxze (albaT, qarTvelebze)<br />

da scnobs somxuri eklesiis samociqulo uflebebs, `fotiosmac miswera<br />

werili <strong>Tavi</strong>s Tanamedrove somxeTis patriarqs zaqaria I-s (855-876)... fotiosi<br />

cdilobs somexi `mamebis~ gulis mogebas, maT gadabirebas. amis gamo igi<br />

cnobs somxuri eklesiis samociqulo uflebebs, mis uzenaesobas CrdiloeTis<br />

yvela xalxze~. 53 faqtobrivad, aseve iqceva bizantiis Semdgomi patriarqi<br />

nikoloz mistikosic~ `...nikoloz mistikossac, imperiis samoqmedo gegmis<br />

Sesabamisad, carieli sityvebiT da ara saqmiT, moCvenebiT, angariSi gauwevia<br />

somxeTis patriarqis, darasxanarketcis pretenziebisaTvis <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

mimarT~. 54<br />

maSasadame, X <strong>saukuneSi</strong>c ki, berZenTa da somexTa am patriarqebis dros,<br />

roca <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> uCveulod ganmtkicda da amaRlda sulierad, gaizarda<br />

da gaifarTova iurisdiqciis sazRvrebi, aseTi mdgomareobisasac ki somxuri<br />

eklesiis meTauri pretenzias acxadebs <strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT da<br />

am pretenzias, somxur wyaroTa Tanaxmad, bizantiac ki mxars uWers. roca<br />

bizantieli patriarqebi fotiosi (IX s.) Tu nikolozi (X s.) cnoben somxuri<br />

eklesiis `uzenaesobas CrdiloeTis yvela xalxze~ da aRiareben `somxebs,<br />

qarTvelebs da albanelebs~ somxuri eklesiis `samwysod~, amis mizezad<br />

ar unda davasaxeloT mxolod politikuri motivebi, TiTqosda aseT daTmobaze<br />

bizantia midioda somxeTis advilad dapyrobis mizniT.<br />

sinamdvileSi, am mimarTvebSi, Cans, asaxva hpova im realurma viTarebam,<br />

romelSic imyofeboda rogorc albanelTa, ise qarTvelTa eklesiebis nawili<br />

<strong>VI</strong>-X saukuneebSi.<br />

cxadia, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, rogorc mTliani erTeuli, yovelTvis damoukidebeli<br />

da avtokefaluri iyo somxuri eklesiisagan, magram misi sxvadasxva


666 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

nawili sxvadasxva <strong>saukuneSi</strong> eqceoda somxuri eklesiis gavlenis sferoSi,<br />

kerZod, <strong>VI</strong> saukunis pirvel naxevarSi aRmosavleT saqarTvelos eklesiis<br />

nawili moeqca somxuri eklesiis gavlenis qveS, <strong>VI</strong>I-IX saukuneebSi <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis ganuyofeli nawili hereTi, somxuri eklesiis gavlenis sferoSia.<br />

<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> mesxeTi (klarjeTic ki nawilobriv) aseve somxuri eklesiis<br />

gavlenis qveSaa (aq tao, basiani da speric igulisxmeba <strong>VI</strong>-IX saukuneebSi).<br />

IX saukunidan somxuri <strong>eklesia</strong> Sida qarTlze iwyebs gavlenis gavrcelebas<br />

da amis gamo qvemo qarTlSi IX-X saukuneebSi saerTod vrceldeba somxuri<br />

sarwmunoeba _ grigorianoba qarTvelTa Soris (e.w. kvirikianTa samefoSi), e.i.<br />

`qarTveldebodnen~ ara somxebi, aramed, piriqiT, qarTvelebi somxdebodnen.<br />

didi mTargmnelebi<br />

giorgi mTawmidelis meSveobiT qarTulma saxelmwifom da <strong>eklesia</strong>m Ses-<br />

Zles antioqiisa da sxva berZnul sapatriarqoebSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

avtoritetis amaRleba. daamtkices berZnul wyaroTa Cvenebebis safuZvelze<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis arseboba, aqedan gamomdinareobda <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis faqtobrivad arsebuli sapatriarqo Rirsebis iuridiulad<br />

cnobac. am didi gamarjvebis miRweva SeuZlebeli iqneboda eqvTime, giorgi<br />

da sxva wmida mamebis mTargmnelobiTi moRvaweobis gareSe. qarTveli wmida<br />

mamebis mier qarTul enaze intensiuri, umagaliTo, gasaocari masStabis<br />

mTargmnelobiTi moRvaweoba gamowveuli iyo ara wminda literaturuli<br />

interesebiT, aramed mwvave politikur-sarwmunoebrivi garemoebiT. 55<br />

saqarTvelos erTiani saxelmwifos Seqmnam X saukunis dasasruls, Semdgom<br />

ki umalve saqarTvelos sapatriarqos daarsebam, Zlier gaaRiziana rogorc<br />

bizantiis imperia, aseve berZnuli sapatriarqoebi. bizantiis imperiam omi<br />

gamoucxada saqarTvelos saxelmwifos, romelic 33 weli gagrZelda. bizantiis<br />

imperiasTan mebrZoli eri da misi <strong>eklesia</strong> mwvalebelTa erad da<br />

mwvalebelTa <strong>eklesia</strong>d gamoacxades, miT umetes, rom qarTulma <strong>eklesia</strong>m<br />

sapatriarqo <strong>eklesia</strong>d aRiara <strong>Tavi</strong>si <strong>Tavi</strong>. amas Tan daemTxva is garemoebac,<br />

rom berZnuli <strong>eklesia</strong> im dros ukompromiso brZolas eweoda yvela araberZnuli<br />

eklesiis winaaRmdeg da mwvaleblebad acxadebda yvela <strong>eklesia</strong>s,<br />

romelic iotisodena saeklesio praqtikiTac ki gansxvavdeboda berZnuli<br />

eklesiisagan. 1054 wels srulebiT daSordnen erTmaneTs berZnuli marTlmadidebluri<br />

da romis `kaTolike~ eklesiebi. kidev ufro adre, 730-iani<br />

wlebidan somxuri <strong>eklesia</strong> monofizituri mrwamsis miRebis gamo srulebiT<br />

ganSorebuli iyo qarTul-berZnul-romauli eklesiebisagan. XI saukunis<br />

dasawyisSi bizantiis `marTlmadideblur~ imperiasTan mebrZoli qarTveli<br />

eri mwvalebelTa erad gamocxadda, daiwyo qarTvelebis masobrivi devna<br />

imperiaSi. romel mwvaleblobas abralebdnen berZnebi qarTvelebs _ sarwmunoebriv<br />

erTobas romis `kaTolike~ <strong>eklesia</strong>sTan, Tu sarwmunoebriv erTo-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

667<br />

bas somxur monofizitur <strong>eklesia</strong>sTan? berZnebma qarTvelebs wauyenes cru<br />

braldeba, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> <strong>Tavi</strong>si Sinagani bunebiT, sarwmunoebiT<br />

somxur-monofizituris msgavsia. TvalSi sacemi saeklesio arqiteqturis<br />

msgavsebis garda aRmoCnda, rom Turme liturgikac ar yofila saqarTveloSi<br />

konstantinopoluri da, rac mTavaria, aRmoCnda, rom Zveli <strong>qarTuli</strong> saeklesio<br />

wignebi _ biblia, saxareba, saRvTismetyvelo wignebi Turme somxuri<br />

Sesabamisi wmida wignebis mixedviTaa redaqtirebuli, an somxuri enidanaa<br />

Targmnili. es sruliad sakmarisi sababi aRmoCnda qarTvelebis mwvaleblebad<br />

gamocxadebisa da <strong>qarTuli</strong> eklesiis devnisaTvis, radganac monofizitebi,<br />

anu `somxebi~ bizantiis imperiaSi mwvaleblebad iwodebodnen da<br />

maTTan yovelgvari saeklesio kavSiri gawyvetili hqondaT.<br />

marTla hqondaT qarTvelebs somxuri enidan Targmnili `wmida werili~,<br />

Tu es ciliswameba iyo berZnebis mxridan? giorgi mciris cnobiT, qarTvelebs<br />

marTlac hqoniaT `wmida werili~ (zogierTi nawili) somxuri Targmanebis<br />

Sesabamisad redaqtirebuli, rac Turme gamousworebiaT eqvTime da giorgi<br />

mTawmidelebs. am cnobas faqtebiT asabuTebs korneli danelia <strong>Tavi</strong>s wignSi<br />

`<strong>qarTuli</strong> samwerlo enis istoriis sakiTxebi~.<br />

mkvlevarebs bibliis <strong>qarTuli</strong> Targmanis sxvadasxva wignis sxvadasxva<br />

tipis teqstebi udarebiaT berZnul, somxur da siriul wyaroebTan. bibliologiiT<br />

dainteresebul ucxoel qarTvelologebs bibliuri wignebis qarTul<br />

TargmanebSi Warbad gamouvleniaT somxuri elementebi. 56 qarTvelologi<br />

moliTori askvnis _ `somxurma versiam mniSvnelovani roli iTamaSa iakobis<br />

epistolis <strong>qarTuli</strong> teqstis CamoyalibebaSi... Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmani<br />

Sesrulebulia somxuri dednis mixedviT... yovel mkvlevars <strong>Tavi</strong>si mtkicebisaTvis<br />

garkveuli masala hqonia da tendenciurobas vervis mivawerT~. 57<br />

zogierTi mkvlevari ase msjelobs: `qarTul TargmanSi armenizmebi uZvelesi<br />

teqstobrivi fenisaa, vidre grecizmebi. ratom? imitom, rom <strong>VI</strong>I saukunis<br />

dasawyisis aqeT, roca saqarTvelosa da somxeTs Soris saeklesio ganxeTqileba<br />

moxda, <strong>qarTuli</strong> TargmanebisaTvis somxuri wyaros gamoyeneba ar<br />

aris savaraudo~. 58<br />

`armenizmebi Zvel qarTul redaqciebSi xelSesaxebi da sagrZnobia. somxuri<br />

wyaros gavlena Cans rogorc frazis konstruqciasa da leqsikurderivaciul<br />

Tu gramatikul kalkebSi, aseve zogierTi sakuTari saxelis<br />

formaSi~, 59 _ `...teqstobrivi xasiaTis SeniSvnebi, anu glosebi qarTulsa da<br />

somxur Targmanebs erT da imave adgilebze moudiT~. 60 `Zvel qarTul redaqciebSi<br />

aris iseTi sakiTxebi, romlebic ramdenadme Sordeba berZnul<br />

teqsts da uaxlovdeba somxurs~. 61<br />

miuxedavad imisa, rom XI <strong>saukuneSi</strong> ramdenjerme gadaamuSaves bibliuri<br />

wignebi armenizmebis aRmosafxvrelad, XX saukunis mkvlevarTaTvis maTi<br />

arseboba SeumCneveli ar darCa.


668 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ram gamoiwvia armenizmebis gaCena Zvel qarTul redaqciebSi? korneli<br />

danelias daskvna, romelic emyareba rogorc mis mier Catarebul kvleva-<br />

Ziebas, aseve giorgi mcirisa da giorgi mTawmidelis cnobebs, aseTia _ qristianobis<br />

miRebis umalve qarTvelebs IV-V saukuneebSi bibliuri wignebi<br />

gadauTargmniaT berZnuli enidan, xolo Semdgom raRac mizezebis gamo `berZnulidan<br />

momdinare Targmani V-<strong>VI</strong> saukuneebSi Sejerebul iqna somxurTan~.<br />

bibliuri wignebis Targmnas Zvel dros udides saxelmwifoebriv mniSvnelobas<br />

aniWebdnen: `cxadia, aseTi udidesi saxelmwifoebrivi movlenis<br />

(qristianizaciis) sayrdenis _ bibliuri wignebis _ nacionalur enaze gadmoReba<br />

metad seriozul da sapasuxismgeblo saqmed iqneboda miCneuli...~ 62<br />

`...amrigad, IV-V saukuneebis saqarTvelos politikuri, kulturuli da<br />

religiuri kavSiri bizantiur samyarosTan, logikuri aucileblobiT gulisxmobs,<br />

rom qristianuli religiis qvakuTxedis _ axali aRTqmis _ qarTul<br />

enaze gadmoRebisas berZnuli originali unda yofiliyo gamoyenebuli~ 63 .<br />

mkvlevaris am daskvnas amagrebs literaturul wyaroTa Cveneba _ `X-XI<br />

saukuneebSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma redaqciebma safuZvliani<br />

gadamuSaveba ganicades berZnul wyarosTan maqsimaluri daaxloebis mizniT.<br />

am droisaTvis mwignobarTa SegnebaSi jer kidev cocxalia warmodgena<br />

bibliis Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmanis Rirsebasa da warmomavlobaze~. 64 aseTi<br />

cnoba aqvs giorgi mcires _ `pirveliTganve guqondes werilnca da sarwmunoebaA<br />

WeSmariti da marTali~, magram es cnoba XX saukunis erT mkvlevars<br />

legendad miuCnevia. `ara, giorgi mciris cnoba legenda ki ar aris,<br />

aramed istoriuli viTarebis anarekli da adre arsebuli tradiciuli<br />

azris werilobiTi fiqsacia~. 65<br />

`giorgi mcire TviTon ki ar Txzavs am faqts, aramed, arsebiTad, tradiciul<br />

azrs imeorebs. masze adre giorgi mTwmideli araerTgzis aRniSnavs<br />

bibliuri wignebis pirvandel TargmanTa maRal Rirsebas, rac, ra Tqma unda,<br />

pirvel yovlisa, berZnul wyarosTan siaxlove-Sesatyvisobas gulisxmobs<br />

(am droisaTvis Targmanis Rirsebis sazomad berZnul wyarosTan siaxlove<br />

iTvleba!). giorgi mTawmideli wers: `Cuenni yovelni saxarebani pirveliTgan<br />

wmidad Targmnilnia da keTilad~, an kidev: `egeviTari Targmani, gareSe<br />

maT pirvelTasa, arRara gamoCinebul ars enasa Cuensa...~. 66<br />

`Tu kritikulad SevafasebT giorgi mciris cnobas... pozitiur faqtad<br />

rCeba Semdegi: 1) qarTvelebs qristianobis miRebisTanave hqoniaT Zvel<br />

mTargmnelTa mier gadmoRebuli bibliuri wignebi (`pirveliTganve guqondes<br />

werilnica~); 2) Semdgom, radgan saberZneTi teritoriulad Sors iyo<br />

saqarTvelosagan, saqarTveloSi (Tu saqarTvelos mezoblad) mcxovreb somxebs<br />

qarTvelebisaTvis `mizeziTa wesierebisaATa~, e.i. Targmnis sisworis dacvis<br />

motiviT, SeuTavazebiaT bibliuri wignebis somxuri TargmaniT sargebloba;<br />

3) amis Sedegad, qarTul enaze somxuridan gadmouRiaT zogierTi bibliuri


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

669<br />

wigni... bibliuri wignis somxuridan momdinare <strong>qarTuli</strong> Targmani qronologiurad<br />

meoreul, mogviano movlenad aris miCneuli~. 67<br />

ra mizezis gamo moxda IV-V saukuneebSi berZnulidan Sesrulebuli<br />

Tavdapirveli Targmanebis Semdgom saukuneebSi Sejereba somxur redaqciebTan,<br />

anu ram gamoiwvia qarTul TargmanebSi somxurenovani elementebis,<br />

armenizmebis gaCena?<br />

mkvlevarebi am movlenas ganixilaven ara globaluri masStabiT, imdroindeli<br />

saerTaSoriso viTarebis gaTvaliswinebiT, aramed miaCniaT saqarTvelosa<br />

da saqarTvelos SigniT momxdari eTnikuri cvlilebebis arekvlad literaturaSi,<br />

TiTqosda berZnulidan momdinare Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxur<br />

redaqciebTan Sejereba moxda `somxuri warmoSobis~ <strong>qarTuli</strong> wreebis<br />

moTxovnilebaTa dasakmayofileblad. `Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmanis somxur<br />

wyarosTan Sejereba Tu somxuridan xelaxla Targmna V-<strong>VI</strong> saukuneebisaTvis<br />

ufro safiqrebelia samxreT-dasavleT saqarTvelos taos TemSi,<br />

sadac somxuri warmoSobis mosaxleobis xvedriTi wona didi iyo~. 68<br />

rogori didic ar unda yofiliyo `somxuri warmoSobis <strong>qarTuli</strong> wreebis~(!)<br />

raodenoba da wona qarTvel erSi, maTi moTxovnilebaTa dasakmayofileblad<br />

erisa da saxelmwifosaTvis gansakuTrebuli politikuri mniSvnelobis<br />

mqone bibliur wignebs xelaxla aravin Targmnida. meorec, Tuki<br />

aseT wreebs ar akmayofilebdaT Zveli <strong>qarTuli</strong> Targmanebi da swunobdnen<br />

maT, SeeZloT ufro `swori TargmanebiT~ dakmayofilebuliyvnen, romelic<br />

ukve arsebobda somxur enaze. magram <strong>qarTuli</strong> bibliuri da saRvTismetyvelo<br />

wignebi somxur redaqciebTan Sejerda da xelaxla iTargmna ara viwro<br />

eTnikuri wreebis dakmayofilebisaTvis, aramed sparseTis imperiis nebiT,<br />

meorec, qarTul <strong>eklesia</strong>s somxuridan xelaxla Targmna-Sejereba dasWirda<br />

<strong>Tavi</strong>si sparsofilobisa da antiberZnulobis dasamtkiceblad _ Seqmnili<br />

politikuri viTarebis gamo.<br />

dapyrobil saqarTveloSi sparseTi berZnuli enis da yovelive berZnulis<br />

mimarT gaatarebda iseTive RonisZiebebs, rogoric ramdenime xnis win<br />

somxeTSi. Tu rogor iqceodnen sparselebi somxeTSi IV-V saukuneebSi,<br />

aRwerili aqvs movses xorenacs.<br />

sparselebi ise iqcevian, TiTqosda isini somexTa imdroindel sarwmunoebas<br />

_ qriatianobas ki ar devnian, aramed krZalaven maTi mteri saxelmwifos<br />

enasa da mwerlobas, e.i. berZnul enasa da berZnul wignebs. sparselebi<br />

wvaven berZnul wignebs, sadac ki waawydebian.<br />

sparseTs <strong>Tavi</strong>s mier dapyrobil somxeTSi berZnuli mwignobroba aukrZalavs<br />

da neba daurTavs somxebisaTvis exmaraT mRvdelmsaxurebisaTvis asuruli,<br />

an sxva araberZnuli mwignobroba.<br />

`...berZnuli wignebis uqonlobis gamo sahak dids xeli miuyvia asurulidan<br />

TargmnisaTvis. saqme isaa, rom mehruJanma dawva berZnuli wignebi


670 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

mTels Cvens qveyanaSi; amasTanave, somxeTis danawilebisas, sparsTa wil<br />

somxeTSi sparseli moxeleebi aravis rTavdnen berZnuli mwignobrobis<br />

SeTvisebis nebas, mxolod asurulis Seswavla SeiZleboda~. 69 amis Semdeg<br />

sahak didi da mesropi bizantiaSi agzavnidnen gamorCeul axalgazrdebs,<br />

raTa gawafuliyvnen berZnul mwignobrobaSi da Sedgomodnen somxur enaze<br />

Targmnasa da weras. male sahak didi daabezRes sparseTis imperatorTan<br />

`...berZenTadmi mimxrobis gamo~. 70 sahak dids apatimreben, Semdeg a<strong>Tavi</strong>sufleben<br />

da aficeben `daifice Seni rjulis mixedviT, rom erTgulad gvemsaxurebi<br />

Cven, ar gacdunebs berZenTa erTmorwmuneobis sicrue da fiqrad<br />

ar gaivleb amboxebas~. 71 bizantiidan dabrunebul ganswavlul axalgazrdebs<br />

dapyrobil somxeTSi devnian da aviwroeben berZnulad ganswavlulobis<br />

gamo. `saqme isaa, rom mas Semdeg, rac daeca somex mefeTa taxti (428 w.),<br />

somxeTSi sparsTa xelisuflebam TandaTan fexi mtkiced moikida. bizantiis<br />

imperiisadmi dapirispirebuli iranis Sahis kari im xanebSi somxeTSi mxars<br />

uWerda siriuli kulturis gavlenis gavrcelebas berZnulis sawinaaRmdegod.<br />

siriul kulturas somxeTSi isedac Rrmad hqonda fesvebi<br />

gamdgari da mTavrobis mfarvelobis pirobebSi mas kidev ufro gaeSala<br />

frTebi. amgvar viTarebaSi berZnul civilizacias naziarebi, misi Tayvanismcemeli<br />

moazrovneni aramcTu aravis undoda, maT devnidnen, aviwroebdnen<br />

kidec~, _ wers mkvlevari al. abdalaZe 72 movses xorenacis `somxeTis istoriis~<br />

winasityvaobaSi.<br />

rogorc somex mefeTa taxtis dacemis (428 w.), iseve qarTvel mefeTa<br />

taxtis dacemis Semdgom (523 w.), sparseTis imperia dapyrobil qveynebSi<br />

atarebs erTi da igive antibizantiur-antiberZnul politikas. rogorc<br />

somxeTSi ganadgurda da daiwva berZnuli wignebi, ganidevna berZnulad<br />

ganswavluli moazrovneni, igive moxdeboda saqarTveloSic. <strong>qarTuli</strong> bibliuri<br />

da wmida wignebi Targmnili iyo berZnuli enidan. <strong>VI</strong> saukunis<br />

dasawyisSi sparseTis imperia da somxeTis <strong>eklesia</strong> moiTxovdnen yovelive<br />

berZnulobis kvalis aRmofxvras qarTul TargmanebSi. amisaTvis qarTul<br />

Targmanebs Seudarebdnen somxur Targmanebs da `Seawamebdnen~ masTan, Seasworebdnen<br />

somxuri redaqciebis mixedviT, anda xelaxla Targmnidnen somxuridan.<br />

im dros somxuri <strong>eklesia</strong> sparsTa dasayrdeni <strong>eklesia</strong> iyo mTel<br />

aRmosavleTSi. e.i. moxdeboda imis sapirispiro ram, rac moxda XI saukune-<br />

Si. XI saukunis dasawyisSi berZnebma qarTvelebs daswames `mwvalebloba~<br />

imis gamo, rom maTi wmida werili somxuris mixedviT iyo redaqtirebuli<br />

anda somxuridan Targmnili, xolo <strong>VI</strong> saukunis I naxevarSi qarTvelebs<br />

daswames `mwvalebloba~ imis gamo, rom maTi wmida werili berZnulidan iyo<br />

Targmnili da ara somxuri da siriuli enebidan.<br />

amitomac, Tu gaviTvaliswinebT <strong>VI</strong> saukunis politikur viTarebas, unda<br />

davaskvnaT, rom bibiliuri wignebis Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxurad


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

671<br />

redaqtireba moxda ara romelime eTnikuri jgufis moTxovnilebaTa dasakmayofileblad<br />

saqarTvelos romelime kuTxeSi, aramed saerTod sparseTisagan<br />

dapyrobil saqarTveloSi. 574 wlis ajanyebis Semdgom aRmosavleT<br />

saqarTveloSi qalkedonitebma ganimtkices <strong>Tavi</strong>anTi mdgomareoba, xolo `me-<br />

6 saukunis damlevisaTvis ki monofizitebi aq sabolood damarcxdnen~ (saq.<br />

ist., gv. 71); gamodis, rom monofizitebi saqarTveloSi batonobdnen 506<br />

wels somxeTis dedaqalaq dvinSi mowveuli somxeTis, qarTlisa da albane-<br />

Tis eklesiebis saerTo (506 wlis) krebis Semdgom _ 574 wlamde.<br />

TiTqosda 70 wlis ganmavlobaSi Zneli iqneboda mTeli bibliisa da<br />

wmida werilis Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba,<br />

magram XI saukunis ufro mcire periodSi mTeli, ukve arsebuli <strong>qarTuli</strong><br />

Targmanebi gadamuSavda berZnuli redaqciebis mixedviT ara erTxel, aramed<br />

samjer. XI <strong>saukuneSi</strong> qarTul wmida werils uaxlovebdnen berZnuls, raTa<br />

berZnebs, anu bizantiis imperias qarTvelTaTvis `mwvalebloba~ da `biwi~<br />

ar daewamebinaT, aseve <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>c ramdenjerme gaukeTebdnen redaqcias<br />

qarTul Targmanebs somxur TargmanebTan daaxloebis mizniT, raTa sparse-<br />

Tis dampyrobel imperias da mis wiaRSi arsebul oficialur qristianul<br />

<strong>eklesia</strong>s `mwvalebloba~ da `biwi~ ar daewamebina <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis.<br />

safiqrebelia, rom Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba<br />

da somxuridan intensiurad Targmna mimdinareobda ara marto <strong>VI</strong> saukune-<br />

Si, aramed <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>c da <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSic. saqme isaa, rom,<br />

marTalia, 607-609 wlebSi <strong>qarTuli</strong> da somxuri eklesiebi daSordnen erTmaneTs,<br />

magram herakles mier sparseTis saxelmwifos TiTqmis ganadgurebis<br />

Semdgom, urTierTdamokidebuleba am or <strong>eklesia</strong>s Soris Seicvala. gamarjvebulma<br />

imperatorma heraklem somxeTSi moiwvia somxuri eklesiis kreba,<br />

romelmac dagmo monofizitoba da aRiara qalkedonuri mrwamsi. mTeli <strong>VI</strong>I<br />

saukunis ganmavlobaSi vidre 723 wlamde, manaskertis krebis mowvevamde,<br />

somxuri <strong>eklesia</strong>, ZiriTadad, qalkedonuri aRmsareblobisa iyo. qalkedonituri<br />

aRmsareblobisa iyo aseve <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. or moZme qalkedonitur<br />

<strong>eklesia</strong>s Soris aucileblad iqneboda `erToba~ da, aqedan gamomdinare, <strong>VI</strong>I<br />

<strong>saukuneSi</strong>c tradiciulad grZeldeboda <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> dawyebuli Zvel<strong>qarTuli</strong><br />

Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba da intensiuri Targmna somxuri<br />

enidan, miT umetes, rom orive es qveyana arabTa mier iyo dapyrobili da<br />

arabebisaTvis yovelive bizantiuri iseve `dasawuni~ iqneboda, rogorc adre<br />

sparselebisaTvis. qarTvelebi iZulebulni iqnebodnen, esargeblaT qarTul-<br />

Tan SedarebiT gacilebiT Rrma da mdidari somxuri saRvTismetyvelo, istoriuli<br />

da filosofiuri literaturiT. ase gagrZeldeboda vidre 723<br />

wlamde, roca somxuri da <strong>qarTuli</strong> eklesiebi sabolood daSordnen erTmaneTs,<br />

radganac somxurma <strong>eklesia</strong>m aSkarad da gadaWriT aRiara monofizituri<br />

mrwamsi. grZeldeboda Tu ara somxuridan Targmna IX-X saukuneebSi?


672 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

grZeldeboda, radganac ukve arsebobda Targmnis TiTqmis 250-wliani tradicia.<br />

garda amisa, marTalia, somxurma <strong>eklesia</strong>m miiRo monofizituri mrwamsi,<br />

magram somxeTsa da danarCen qristianul msoflios Soris kedeli ar<br />

aRmarTula. bizantiis patriarqebi sakmaod Tavazian werilebs weren `erTmorwmune~<br />

e.i. qristian somxeTis patriarqebs, magaliTad _ patriarqi foti.<br />

somxuri enidan qarTul enaze Targmna gagrZeldeboda im dromde, roca<br />

bizantiis <strong>eklesia</strong>m `mwvalebloba~ daswama qarTul <strong>eklesia</strong>s somxur <strong>eklesia</strong>sTan<br />

urTierTobis gamo. e.i. somxuridan qarTulad Targmna Sewydeboda<br />

X saukunis II naxevarSi. es imas ar niSnavs, rom yoveli Targmani momdinareobda<br />

somxuri enidan, piriqiT, qarTvelebs ukve <strong>VI</strong> saukunis II naxevridan<br />

dauwyiaT brZola somxuri saeklesio morCilebisagan <strong>Tavi</strong>s daRwevis mizniT<br />

da warmatebisTvisac miuRweviaT imave <strong>saukuneSi</strong>.<br />

`armenizebuli~ <strong>qarTuli</strong> redaqciebis TiTo nusxiT moRweva Cvens dromde<br />

gasakviri ar aris. XI saukunis Semdgom, roca <strong>eklesia</strong>m kanonikurad miiRo<br />

eqvTime da giorgi mTawmidelebis skolidan gamosuli `Targmanebi~, Zveli<br />

redaqciebi aRar gamoiyeneboda eklesiebSi, aRar gadawerdnen, aRar uvlidnen<br />

_ ufro metic, uaryofdnen rogorc TiTqmis `mwvaleblurs~, amitomac<br />

bunebrivia, aRarc unda moeRwia Cvens dromde.<br />

taos Temi, marTlac, IV-<strong>VI</strong> saukuneebSi somxuri provincia gaxda, magram<br />

es ar gvaZlevs safuZvels vTqvaT, rom adgilobrivma qarTulma mosaxleobam<br />

mTlianad daiviwya <strong>Tavi</strong>si erovneba da gasomxda. piriqiT, Semdgomi <strong>VI</strong>I-<br />

IX saukuneTa tao-klarjeTis mosaxleobis gasaocari ltolva qarTvelobisaken,<br />

maT mier `qarTvelTa samefos~ Seqmna, maT mier fanatikuri siyvaruli<br />

`qarTvelobisadmi~, amtkicebs imas, rom IV-<strong>VI</strong> saukuneebSi taos mosaxleobis<br />

didi wili araTu gasomxebula, aramed piriqiT, yovelive somxuri<br />

maTTvis arasasurveli gamxdara da masSi gaRviZebula miZinebuli <strong>qarTuli</strong><br />

erovnuli grZnobebi.<br />

TargmanTa Sesaxeb unda iTqvas, rom mosaxleobisaTvis, mrevlisaTvis mniSvneloba<br />

ara aqvs, saidan iqneba naTargmni saeklesio wignebi, mTavari isaa,<br />

rom maT mSobliur enaze esmaT saxareba Tu samociqulo da teqsti gasagebi<br />

iyos maTTvis. TviT mkvlevarebs, specialistebsac uWirT gaarkvion da daadginon,<br />

romeli enidanaa naTargmni teqstebi qarTul enaze, miT umetes, ubralo<br />

mrevlisaTvis. amitomac, taos qarTulenovani mrevlis `somxuri warmoSobis<br />

<strong>qarTuli</strong> wreebis moTxovnilebaTa dasakmayofileblad~ wmida werilis maincdamainc<br />

somxuridan Targmna raRac gaugebari Cans.<br />

Tu mosaxleobam <strong>Tavi</strong>si erovneba, somxoba uaryo, miiRo sul sxva _ <strong>qarTuli</strong><br />

ena `qalkedonituri~ aRmsareblobis gamo _ rogorc fiqrobs zogierTi<br />

specialisti _ ratom unda moeTxova qalkedonit mrevls monofizitur<br />

somxur <strong>eklesia</strong>Si kanonikurad miCneuli saeklesio wignebis Targmna? gamodis,<br />

rom qalkedonitebs kanonikurad miaCndaT monofizitur <strong>eklesia</strong>Si miRebu-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

673<br />

li wmida werili, rac SeuZlebelia. amitomac, Zvel<strong>qarTuli</strong> Targmanebis<br />

somxur wyarosTan Sejereba Tu somxuridan xelaxla Targmna moxda ara<br />

taos TemSi `gaqarTvelebuli~ somxebis dasakmayofileblad, aramed mTlianad<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>Si Seqmnili politikuri garemoebis gamo.<br />

qalkedonituri partia yovelTvis arsebobda somxur <strong>eklesia</strong>Si. <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

da <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi TviT somexi kaTalikosebi iyvnen qalkedonitebi.<br />

somex-qarTvelTa cnobili saeklesio kamaTis dros da Semdgom 607-<br />

609 wlebSi arsebobda damoukidebeli somxuri qalkedonituri <strong>eklesia</strong>,<br />

romelsac <strong>Tavi</strong>si kaTalikosi marTavda _ `berZenTa mxares dasves moses<br />

saydris mowinaaRmdege vinme ioan-orbunebiani... romelic abraamis xeldasxmis<br />

Semdegac mowinaaRmdege darCa~. 73 IX <strong>saukuneSi</strong>c somxuri eklesiis SigniT<br />

mwvave brZola mimdinareobda monofizitebsa da qalkedonitebs Soris.<br />

ase rom, Tu romelime somexi ar aRiarebda monofizitur <strong>eklesia</strong>s, mas<br />

SeeZlo erovnuli qalkedonituri eklesiis wevrad gamoecxadebina <strong>Tavi</strong>si<br />

<strong>Tavi</strong>. erovnuli somxuri qalkedonituri eklesiis centri mdebareobda<br />

bizantiis imperiaSi, istoriul somxeTSi, taosTan axlos, xolo <strong>qarTuli</strong><br />

qalkedonituri eklesiis centri taosagan Zlier daSorebiT mcxeTaSi mdebareobda.<br />

aseT viTarebaSi araTu taos somxebi gaxdebodnen <strong>qarTuli</strong> qalkedonituri<br />

eklesiis wevrebi, piriqiT, taos qarTvelebi iqceodnen somxurqalkedonituri<br />

eklesiis wevrebad.<br />

saerTod, araviTari saWiroeba ar arsebobda imisa, rom qalkedoniti somxebi<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis wevrebi gamxdariyvnen, maT <strong>Tavi</strong>anTi erovnuli qalkedonituri<br />

<strong>eklesia</strong> hqondaT, sakmaod Zlieri da bizantiisagan dafinansebuli.<br />

taos provincias aRmosavleTidan somxeTi esazRvreboda, dasavleTidan _<br />

bizantiis imperia, romelTa dapyrobis obieqtic TiTqmis mudmivad iyo is.<br />

aseT dros somxebis gaqarTveleba taoSi SeuZlebeli iyo. Tu qalkedonitobas<br />

aRiarebdnen, iqve iyo berZnul-qalkedonituri <strong>eklesia</strong>, somxur qalkedoniturs<br />

rom <strong>Tavi</strong> davaneboT. miT umetes, rom tao TviT Sedioda bizantiis<br />

imperiaSi <strong>VI</strong>I-IX saukuneebSi da saxelmwifo ena _ berZnuli ena iq, albaT,<br />

yvelam icoda.<br />

amitomac unda vifiqroT, rom imis Semdeg, rac tao-klarjeTi moeqca bizantiis<br />

imperiaSi da amiT ga<strong>Tavi</strong>suflda arabTa politikuri da somexTa eklesiuri<br />

batonobisagan _ tao-klarjeTis qarTvelebSi xdeba erovnuli grZnobebis<br />

afeTqeba _ Zvelad somex-spars-arabTagan daTrgunvili qarTvelobis aRorZineba,<br />

erovnuli grZnobebis gamoaSkaraveba, rasac Sedegad mohyva iq <strong>qarTuli</strong> enis,<br />

kulturis ayvaveba da <strong>qarTuli</strong> erovnuli saxelmwifos Seqmna, maSin, roca<br />

arabTagan dapyrobili qarTli da kaxeTi am mxriv ukan rCebian.<br />

radganac <strong>qarTuli</strong> biblia da saeklesio wignebi naredaqtirevi, an naTargmni<br />

aRmoCnda somxuri Sesabamisi wignebis mixedviT, cxadia, qarTul<br />

<strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong>II saukunis Semdeg aRar daakmayofilebda aseTi Targmanebi,


674 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

radganac 726 wlis manaskertis krebis Semdeg somxuri <strong>eklesia</strong> aSkarad<br />

monofizituri iyo. qarTul <strong>eklesia</strong>s ki ukve monofiziturad miCneuli<br />

somxuri wmida werilis mixedviT naTargmni wignebi aRar daakmayofilebda.<br />

am mdgomareobas unda gamoewvia ucxoeTSi, bizantiis imperiaSi mdebare<br />

<strong>qarTuli</strong> monastrebis, gansakuTrebiT ki, sabawmidis monastris literaturuli<br />

muSaobis gacxoveleba. sabawmidis monastris erT-erTi umTavresi<br />

funqcia iqneboda <strong>qarTuli</strong> Targmanebis redaqtireba axla ukve berZnuli<br />

redaqciebis mixedviT. am dros, rodesac Zveli V-<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneTa <strong>qarTuli</strong><br />

Targmanebi (e.i. bunebrivia, xanmeti teqstebi) udardeboda imdroindel berZnul<br />

redaqciebs, axali <strong>qarTuli</strong> redaqciis miRebis dros redaqtorebs Zveli<br />

teqstebidan axal teqstebSi zedmeti `xan~-ebi aRar gadahqondaT. Cans, ase<br />

iqna miRebuli `sabawmiduri~ redaqciebi bibliuri teqstebisa. sabawmidaSi<br />

moRvaweoben grigol xanZTelis mowafeebi. sabawmidaSi dawerili `sinuri<br />

mraval<strong>Tavi</strong>s~ `...Seqmna ganuzraxavs da sisruleSi mouyvania makari leTe-<br />

Tels~. `rom makari leTeTeli grigol xanZTelis mowafe unda iyos, es<br />

azri pirvelad n. marsa aqvs gamoTqmuli~. 74 grigol xanZTels ki orientacia<br />

aRebuli hqonda berZnul <strong>eklesia</strong>ze. is TviTon Cavida da gaecno<br />

konstantinopolSi saeklesio cxovrebas, xolo ierusalimSi mowafeebi hyavda<br />

da iqidan saeklesio berZnul tipikons iRebda. sabawmidis, ise rogorc<br />

sxva ucxour Tu qarTul monastrebSi, albaT, gacxovelebiT adarebdnen<br />

qarTul teqstebs berZnuls da axdendnen <strong>qarTuli</strong> teqstis gamarTvas<br />

berZnulis mixedviT. miuxedavad amisa, somxuridan naTargmnobis da redaqtirebis<br />

kvalis aRmofxvra ver SeZles, Tumca es arc iqneboda saboloo<br />

mizani. mizani iqneboda is, rom <strong>qarTuli</strong> Targmani damTxveoda berZnul<br />

redaqcias (Cans, Tu <strong>qarTuli</strong> da berZnuli teqstebi Sinaarsobriv-azrobrivad<br />

identuri iqneboda, Zvel qarTul teqsts zedmeti `xan~-ebis gamoklebiT<br />

gadaitandnen axal redaqciaSi). redaqtorebis mizani iqneboda ara Zveli<br />

Targmanebis lingvistur-filologiuri kvleva-Zieba, aramed TargmanTa teqstis<br />

gamarTva berZnul redaqciasTan Sedarebis gziT. Semdgom ki, XI<br />

<strong>saukuneSi</strong>, <strong>qarTuli</strong> Targmanebi didi sizustiT dauaxloves berZnuls, miuxedavad<br />

amisa, rogorc qarTvelTa Soris, ise berZenTa Sorisac yofilan<br />

saeklesio pirebi `mabralobelni~ da `mayvedrebelni~, romlebic swunobdnen<br />

qarTul Targmanebs im mxriv, rom TiTqosda ar iyvnen identurni<br />

berZnulisa. `...mecnierni berZnulisani mabralobel gueqmnebodes gamouZieblad<br />

dawerisaTYs sityuaTasa~. 75 igulisxmeba berZnulis mcodne qarTvelebi,<br />

magram yofilan agreTve <strong>qarTuli</strong>s mcodne berZnebi _ `mayvedrebelni~.<br />

`...amas `guayuedrebdes berZennio~. saqme isaa, rom sxvadasxva sityva grigol<br />

RvTismetyvelisa, romelic eqvTimes <strong>Tavi</strong>s dros, unda vifiqroT, cal-calke<br />

uTargmnia, viRacas mere SeuerTebia, meqanikurad gadaubams. es berZnebsac ki<br />

SeuniSnavT da qarTvelebi gaukicxavT aseTi aRrevisaTvis.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

675<br />

`mabraloblebisa~ da `mayvedreblebis~ gamravleba XI saukunis dasawyis-<br />

Si gamoiwvia bizantia-saqarTvelos Soris omma, roca qarTul <strong>eklesia</strong>s<br />

bralad dasdes aramarTlmadidebloba _ mwvalebloba, ris safuZvelsac<br />

berZnebs aZlevda is, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>, miuxedavad imisa, rom qalkedonitobis<br />

mtkice damcveli iyo, mainc gansxvavdeboda bizantiur-berZnuli<br />

eklesiisagan <strong>Tavi</strong>si nacionalur-qristianuli kulturiT. imis Semdeg, rac<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> Camoscilda somxur <strong>eklesia</strong>s, `...romelTanac mas akav-<br />

Sirebda erTi da igive saeklesio wesebi, zne-Cveuleba da tradiciebi~, 76<br />

qarTvel ers miuCnevia, rom denacionalizaciis saSineli katastrofisagan<br />

<strong>Tavi</strong>s daRwevis gza aris _ `...sakuTari eklesiis frTaTa qveSe nacionalurqristianuli<br />

kulturis gaRviveba~, 77 rasac Sedegad mohyolia <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi<br />

originaluri saeklesio wesebis mZlavri zrda-ganviTareba: SemuSavebula<br />

nacionaluri agiografia, `dawesebul iqna wmida <strong>qarTuli</strong> dResaswaulebi<br />

erovnuli wmidanebisa~. 78 qarTvelebs saberZneTis praqtikidan momdinare<br />

msoflio eklesiis dResaswaulebisaTvis `<strong>Tavi</strong>si erovnuli suli CauberiaT,<br />

ris gamoc Semdegi drois, XI saukunidan, mwerlebs, romelTac maTi warmoSoba<br />

ukve naTlad aRar gaegebodaT, qarTul dResaswaulebad mounaTlavT.<br />

aseTia, magaliTad jvris dResaswauli aRdgomis meore dRes, ... dResaswauli<br />

wmida giorgisa 10 noembers..., satfureba ierusalimis taZrisa 13 seqtembers~<br />

79 da sxva. am dResaswaulebs am ricxvebSi berZnebi ar dResaswaulobdnen,<br />

rac iwvevda gaocebas. arsebobda sakuTari <strong>qarTuli</strong> `wesi da<br />

gangeba saxarebis sakiTxavebisa~ berZnulisagan gansxvavebuli, arsebobda<br />

<strong>qarTuli</strong> sistema welTaRricxvisa, aseve gansxvavebuli berZnulisagan, magram<br />

yvelaze meti <strong>Tavi</strong>sebureba da `qarTveloba~ Cvens winaprebs am xanaSi<br />

liturgikul mwerlobaSi gamouCeniaT... SeuTxzavT zatiki. am araCveulebrivs,<br />

istoriaSi erTaderT magaliTs, gansakuTrebiT <strong>Tavi</strong> uCenia X <strong>saukuneSi</strong>...~ 80<br />

swored <strong>qarTuli</strong> eklesiis nacionalur-qristianulma xasiaTma misca sababi<br />

berZnebs mwvaleblebad moenaTlaT qarTvelebi, radgan <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

liturgikac ki gansxvavebuli yofila berZnulisagan. `qarTvelebi dadgomian<br />

RvTismsaxurebis sruli gaerovnebis gzas, ara marto enis mxriT, aramed SinaarsiTac,<br />

magram Semdgomma periodma es mimarTuleba Seayena~. 81 <strong>qarTuli</strong><br />

RvTismsaxurebis srul gaerovnebas win aRudga bizantiis <strong>eklesia</strong> imiT, rom<br />

erovnuli niSan-Tvisebebi mwvaleblobad CauTvales qarTul <strong>eklesia</strong>s da monofizit<br />

somxur <strong>eklesia</strong>sTan Zveli kavSiris damadasturebel niSnad miiCnies.<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis marTlmadideblobis damtkicebas <strong>Tavi</strong>si Sroma Sealies XI<br />

saukunis moRvaweebma praqtikuli saqmianobiT _ saeklesio wignebis berZnul-<br />

Tan Sedareba-Sewameba-daaxloebiT. es praqtika qarTul <strong>eklesia</strong>Si miRebuli<br />

yofila XI saukunemde _ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi `...berZnulis mixedviT asworeben<br />

Zvel Targmanebs, romelnic somxuri enidan momdinareobdnen. aseTi Sedareba-<br />

Sesworebis gziT warmoiSva `axali Targmani~. am dros unda ekuTvnodes prof.<br />

ak. SaniZis mier aRwerili wvirimis (svaneTSia) X saukunis iadgari~. 82


676 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

imisaTvis, raTa moespoT berZnebisaTvis sababi qarTvelTa mwvaleblebad<br />

gamocxadebisa, eqvTime, giorgi mTawmidelebi da maTi skola asrulebs Semdegi<br />

saxis samuSaos `...bibliis manamde arsebul qarTul Targmanebs maqsimalurad<br />

uaxloeben berZnul wyaros, rom `biwi rame~ ar daswamon maT. sul<br />

raRac naxevari saukunis ganmavlobaSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma<br />

Targmanma samjer ganicada safuZvliani gadamuSaveba da <strong>qarTuli</strong> teqstis<br />

berZnulTan daaxloeba aRmavali xaziT warimarTa (giorgi mTawmideli, efrem<br />

mcire, petriwi, iyalToeli)... aseT muSaobas <strong>Tavi</strong>dan mxolod wminda literaturuli<br />

interesebi ki ar gansazRvravda, aramed ufro mwvave politikur-kulturuli<br />

garemoc... es iyo iZulebiTi RonisZieba <strong>qarTuli</strong> kulturis<br />

kerebis TviTmyofobis SesanarCuneblad didmpyrobeluri berZnebis<br />

mimZlavrebis Jams... V-XI saukuneebSi qarTul enaSi ar momxdara iseTi<br />

didi masStabis cvilebebi, rom amis gamo XI <strong>saukuneSi</strong> aucilebeli yofiliyo<br />

Zvel qarTul TargmanTa redaqciuli gadamuSaveba da enobrivi modernizacia...<br />

mizani iyo ara Zveli teqstebis enobrivi modernizacia, aramed<br />

maqsimaluri daaxloeba berZnul wyarosTan~. 83<br />

aRmoCnda, rom giorgi mTawmideli aris bibliuri wignebis ara mTargmneli,<br />

am sityvis dRevandeli mniSvnelobiT, aramed redaqtori, romelic Zvel<br />

qarTul Targmanebs, berZenTagan dawunebuls, _ asworebs imdroindeli berZnuli<br />

redaqciebis mixedviT. `giorgi rom bibliur wignebs xelaxla ar Targmnis,<br />

es faqtia, romelsac mxolod danaxva unda da ara mtkiceba... giorgis<br />

redaqciuli kalami arsebiTad Seexo Zveli redaqciebis ara gramatikul,<br />

aramed Sinaarsobriv-stilistur mxares~. 84 `giorgis redaqtoruli muSaobis<br />

mizania, rom Zveli <strong>qarTuli</strong> redaqciis teqsti ufro dauaxlovos berZnul<br />

wyaros~. 85 `...efrem mcire ki giorgis naredaqciev qarTul Targmans kidev<br />

ufro aaxloebs berZnul wyarosTan ara marto Sinaarsis, aramed struqturis,<br />

stilis TvalsazrisiTac~, 86 `...raTa <strong>qarTuli</strong> Targmani maqsimalurad<br />

Seesatyvisebodes berZnul wyaros azrobrivadac da enobrivadac~, 87 `magram<br />

es xdeba ... <strong>qarTuli</strong> enis bunebis sawinaaRmdegod~. 88<br />

aseT ukiduresobamde qarTveli mTargmnel-redaqtorebis miyvana gamoiwvies<br />

`mabraloblebma~ da `mayvedreblebma~ <strong>Tavi</strong>anTi ciliswamebiT, TiTqosda<br />

qarTul Targmanebs raRaca monofizituri `biwi~ gaaCnda. qarTvelma<br />

mTargmnel-redaqtorebma mospes sababi <strong>qarTuli</strong> eklesiis mwvalebelTa <strong>eklesia</strong>d<br />

gamocxadebisa da amiT udidesi saqme Seasrules <strong>qarTuli</strong> eklesis<br />

avtokefalia-<strong>Tavi</strong>sTavadobis saqmeSi.<br />

`qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia<br />

CvenSi, Zvels dros, somxuridan uTargmniaT an somxuris mixedviT uredaqtirebiaT<br />

ara marto wmida werilis erTi nawili, aramed zogierTi saero<br />

wignic. giorgi mcire werda: marTalia, Cven ZvelTaganve gvqonda wmida


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

677<br />

werilis SesaniSnavi <strong>qarTuli</strong> Targmani, magram garkveuli mizezebis gamo<br />

somxebma SeZles Cvens winaprebs somxuris mixedviT xelaxla `eTargmnaT~,<br />

eredaqtirebinaT igio. aseve iTqmis zogierT ZvelqarTul saero wignze.<br />

cnobilia, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavali (`ambavi rvaTa ZmaTa~) da<br />

saerTod, `mefeTa cxovreba~ armenofiluri tendenciebis matarebelia da<br />

Zveli somxuri tradiciis gavleniT aris dawerili. 89 es miuTiTebs imaze,<br />

rom Zveli <strong>qarTuli</strong> saistorio Txzulebani garkveul dros, garkveuli<br />

mizezis Sedegad redaqtirebul iqna armenofilebis mier. unda vigulisxmoT,<br />

rom igi armenofiluri TvalsazrisiT redaqtirebul iqna swored im dros,<br />

roca somxuris mixedviT aredaqtirebdnen qarTul wmida werils. somxuris<br />

mixedviT redaqtireba, es iyo saqarTvelosTvis globaluri procesi, romelic<br />

moicavda ara marto saeklesio wignebs, aramed, Cans, saerosac.<br />

giorgi mcire wers _ `daRacaTu pirvelTaganve gvqondes werilnica da<br />

sarwmunoeba WeSmariti da marTali, garna qveyana Cveni Sors iyo qveynisagan<br />

saberZneTisa. da viTarca Teslni arawmidani Soris Cvensa daTesul<br />

iyvnen borotni igi Teslni somexTani, gularZnilni da manqanani, da amis<br />

mier friad gvevneboda, rameTu naTesavi Cveni wrfeli iyo da umanko, xolo<br />

igini reca mizeziTa wesierebisaTa, reca cdunebad gvazmnobdes, da romelnime<br />

wignica gvqondes maTgan Targmnilni~. 90<br />

cnobilia, rom imis Semdeg, rac <strong>VI</strong>II saukunis 20-ian wlebSi somxurma<br />

<strong>eklesia</strong>m sabolood miiRo monofizituri mrwamsi, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> sruliad<br />

gaemijna am <strong>eklesia</strong>s. somxurma <strong>eklesia</strong>mac <strong>Tavi</strong>s mxriv kavSiri gawyvita<br />

bizantiasTan da saerTod, qalkedonitur samyarosTan. wignebi, romelTa Sesaxebac<br />

wers giorgi mcire, SeiZleboda ZiriTadad Targmnil-redaqtirebuliyo <strong>VI</strong>II<br />

saukunemde. giorgi mcire wers, rom am dromde `pirvelTaganve~ arsebuli<br />

qarTulad Targmnili wignebi, `WeSmariti da marTali~ iyoo. CvenSi qristianoba,<br />

rogorc saerTo-saxalxo sarwmunoeba, damkvidrda IV saukunidan.<br />

amitomac unda vigulisxmoT, rom am droidan ukve daiwyeboda kidec qarTul<br />

enaze wmida werilis Targmna. amitomac `pirvelTaganni~ wignebi qarTul<br />

enaze IV-V saukuneebSi berZnulidan unda Targmniliyo da Seqmniliyo wmida<br />

werilis <strong>qarTuli</strong> redaqcia. swored amis Semdeg iwyeba is procesi, romelsac<br />

aRSfoTebiT aRwers giorgi mcire. iwyeba `pirvelTagani~ wignebis redaqtireba<br />

somxuri redaqciebis mixedviT. Tu am movlenis qveda zRvrad<br />

miviCnevT V saukunes, xolo zedad <strong>VI</strong>II-s, maSin somxuris mixedviT <strong>qarTuli</strong><br />

wignebis `Targmna~-redaqtireba mimdinareobda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi.<br />

marTlac, <strong>VI</strong> saukune tragikuli iyo qarTveli xalxisaTvis. am dros<br />

daiSala da gauqmda farnavazis mier daarsebuli TiTqmis aTaswlovani<br />

<strong>qarTuli</strong> saxelmwifo, sparselebma qveyana dai pyres. <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c,<br />

rogorc elinofiluri <strong>eklesia</strong>, devnili iyo sparsTa mier. samagierod ki,<br />

rogorc cnobilia, somxur <strong>eklesia</strong>s Zalian mowyale TvaliT uyurebdnen


678 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

sparseTis Sahebi da Semdeg arabebi. maT is miaCndaT berZnuli eklesiis<br />

sawinaaRmdego realur Zalad. amitomac, somxur <strong>eklesia</strong>s abatonebdnen<br />

sparseTis imperiaSi moqceul amierkavkasiel qristianebze. <strong>qarTuli</strong> da<br />

albanuri eklesiebi <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSi somxuri eklesiis gavlenis<br />

sferoSi moeqcnen. am dros iwyeba swored <strong>qarTuli</strong> wmida werilis xelaxali<br />

redaqtireba somxuris mixedviT _ `mizezisaTa wesierebisaTa~. am procesis<br />

mizani iqneboda elinofiluri Txzulebebi qceuliyo somxofilur<br />

Txzulebebad. saboloo mizani ki iyo _ qarTvelebs bizantiis magier orientacia<br />

aeRoT sparseTze. aseTive mdgomareoba gagrZeldeboda <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>c.<br />

marTalia, <strong>VI</strong> saukunis bolos saqarTvelo kvlav gaerTianda da<br />

saxelmwifoebrioba aRsdga, magram erekle keisarma Seaferxa misi gaZliereba.<br />

sparsTa damarcxebis Semdeg, ereklem `unia~ Sekra somxur <strong>eklesia</strong>sTan da<br />

is kvlav gaabatona. erekle da saerTod bizantia, didi mowiwebiTa da<br />

ridiT epyrobodnen somxur <strong>eklesia</strong>s <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>. amitomac <strong>VI</strong>I saukune-<br />

Sic <strong>qarTuli</strong> wignebis somxuris mixedviT redaqtirebas veraferi daabrkolebda<br />

(Cven amis Sesaxeb vwerdiT sxvadasxva TavebSi).<br />

swored am dros <strong>VI</strong>-IX saukuneebSi sparsTa da arabTa batonobis dros<br />

unda `Targmniliyo~, anu rac igivea redaqtirebuliyo (Zvel qarTulad<br />

`Targmna~ redaqtirebasac aRniSnavda), ukve arsebuli <strong>qarTuli</strong> saistorio<br />

Txzulebani, kerZod ki, `qarTlis cxovrebis~ Sesavali, `ambavi qarTvelTa<br />

mefeTani~. marTlac, `mefeTa ambavi~ da `qarTlis cxovrebis~ Sesavali ise-<br />

Ti armenofiluri tendenciebiT aris gaJRenTili, rom SeuZlebelia aRniSnuli<br />

saukuneebis garda CvenSi odesme Seqmniliyo pirobebi msgavsi qmedebisaTvis,<br />

garda X<strong>VI</strong>I-X<strong>VI</strong>II saukuneebisa.<br />

isini, romelnic aredaqtirebdnen Zvel wignebs, marTlac rom `gularZnilni<br />

da manqanani~ yofilan. es kargad Cans `qarTlis cxovrebis~ Sesavlidan.<br />

aq sxvadasxva xerxebiT (`manqanebiT~) damcrobilia yovelive <strong>qarTuli</strong>.<br />

sazogadod miCneulia, rom am nawilis avtori aris leonti mroveli,<br />

rac ase ar unda iyos. <strong>qarTuli</strong> erovnuli Tavmoyvareobis Semlaxveli<br />

Txzuleba <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos damxobisa da saqarTvelos kulturul<br />

cxovrebaSi ucxoelTa batonobis dros unda Seqmniliyo, xolo Semdeg dros<br />

is, rogorc WeSmariteba (`Zveli ambavi~), gaimeores sxva avtorebma.<br />

„qarTlis cxovrebis“ am redaqciebis mixedviT qarTvelebi arian yvela<br />

erze uborotesni, uwminduri znisani saZageli cxovrebiT mcxovrebni, mkvdris<br />

gvamis mWamelni, amitomac usaflavoni, naTesavTa armcnobni. marTalia, TiTqosda<br />

qarTvelebi aseTni iyvnen aleqsandre makedonelis saqarTveloSi Semosvlamde,<br />

magram amis Semdegac mainc Wamdnen im kacis gvams, romelsac kerpebs<br />

msxverplad swiravdnen.<br />

am Txzulebis Tanaxmad, zemoT aRniSnulis garda, qarTvelebi samxedro<br />

ZaliTac ise Zlierebi ar arian, rogorc mezobeli somexi xalxi. am xalxis<br />

gavlenis qveS arian da aRiareben kidec im xalxs uzenaesad.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

679<br />

gansakuTrebiT sainteresoa, rom „qarTlis cxovrebis“ SesavalSi <strong>qarTuli</strong><br />

enac damcrobilia. es ena TiTqosda axali enaa, ara babilonis godolis<br />

dangrevis dros RvTis mier Seqmnili, rodesac bibliis Tanaxmad Seiqmna<br />

sazogadod yvela ena, aramed TiTqosda <strong>qarTuli</strong> ena Seqmnilia eqvsi sxvadasxva<br />

xalxis enebis stiqiuri aRrevis Sedegad, maT Soris somexi xalxis<br />

enis meoxebiTac.<br />

da es yovelive saukuneTa manZilze meordeboda qarTvelTa mTavar saistorio<br />

wignSi. es gasaocari movlena, marTlac, imiT SeiZleba aixsnas, rom<br />

`naTesavi Cveni wrfeli iyo da umanko~ _ rogorc giorgi mcire werda.<br />

aRniSnuli koncefcia srulebiT gansxvavdeboda sxvebisagan, magaliTad, TviT<br />

macxovari qarTvel ers `sazepuro~, RvTisagan rCeuls uwodebda `wmida<br />

andrias cxovrebis~ Tanaxmad. amitomac aseTi urTierTgamomricxveli koncefciebi<br />

sxvadasxva wyaroebidan momdinareobs da ar aixsneba imiT, TiTqosda<br />

aRniSnuli damamcirebeli siyalbe Seiqmna qristianobis rolis gazrdis<br />

mizniT. qarTvelebi, `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, qarTlosis STamomavlebi<br />

arian, romelTa Sesaxebac <strong>Tavi</strong>s TxzulebaSi wers leonti mroveli: _<br />

`aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri iyo, romelTa zraxvides xolo odes<br />

Semokrbes ese uricxvni naTesavni qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca dauteves<br />

ena somxuri. da amaT yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena <strong>qarTuli</strong>~.<br />

`...da ipyres sjuli uborotesi yovelTa naTesavTaca, rameTu col-qmrobisaTvis<br />

ara uCndaT naTesaoba da yovelsa suliersa Wamdes, saflavi ara iyo,<br />

mkudarsa SesWamdes~. 91 da Semdeg `...iyvnen qarTls esreT aRreul ese yovelni<br />

naTesavni da izraxeboda qarTlsa Sina eqvsi ena: somxuri, <strong>qarTuli</strong>, xazaruli,<br />

asuruli, ebrauli da berZnuli. ese enani icodes yovelTa mefeTa<br />

qarTlisaTa, mamaTa da dedaTa~. 92<br />

sainteresoa, rom sul ramdenime striqonis Semdeg kvlav meordeba zemoT<br />

moyvanili Tvalsazrisi aleqsandre makedonelTan dakavSirebiT: `aman<br />

aleqsandre daipyrna yovelni kideni qveynisani... movida qarTlad da povna<br />

yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa, rameTu colqmrobisa<br />

da siZvisaTvis ara unda naTesaoba, yovelsa suliersa Wamdes,<br />

mkvdarsa SesWamdes, viTarca mxecni da pirutyvni, romelTa qcevisa warmoTqma<br />

uxm ars~. 93<br />

aleqsandre makedonelis wasvlis Semdeg qarTvelebs odnav SeucvliaT<br />

<strong>Tavi</strong>si Cveva _ `da radgan warvida aleqsandre, arRara Wamdes kacsa Tvinier<br />

romel Seswirian kerpsa msxverplad~. 94<br />

SeiZleboda zemoT moyvanili erovnuli Tavmoyvareobis Semlaxveli cnobebi<br />

qarTvelTa TviTkritikadac migveCnia da raime gamamarTlebeli mizezi mogve-<br />

Zebna, aqve, am cnobebis gverdiT rom ar iyos gasaocari qeba yovelive somxurisa.<br />

`leonti mrovelis~ Txzulebis aRniSnuli nawili mTlianad gaJRenTilia<br />

ideiT, rom somxebi upiratesni arian qarTvelebze, radganac somexTa wina-


680 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

pari ufrosobda ara marto qarTvelebs, aramed saerTod kavkasielTa winaprebzedac.<br />

Targamosis rva vaJiSvils (gmirebs) Soris haosi ufrosi iyo:<br />

`SvidTave gmirTa zeda iyo gamgebel da ufal haos da eseni iyvnen morCil<br />

haosisa~. 95<br />

somexTa winapari iseTi Zlieri `devgmiria~, rom is amarcxebs `yoveli<br />

qveynis pirvel mefes~ _ nebroTs.<br />

nebroTis damarcxebis Semdeg haosi gamefda qarTvelTa winaparze da<br />

sxva kavkasielebze _ `maSin haos hyo <strong>Tavi</strong> Tvisi mefed ZmaTa TvisTa zeda<br />

da sxvaTaca naTesavTa zeda, maxlobelad sazRvarTa misTasa~. 96<br />

am TxzulebaSi, rogorc vTqviT, dakninebulia saqarTvelos istoria, ker-<br />

Zod, qarTvelebi jer somxebs emorCilebian, Semdeg xazarebsa da sparselebs,<br />

Semdeg kvlav somxebs, xolo haosi iseTi gmiria, romlis msgavsi arc war-<br />

Rvnamde da arc mis Semdeg ar arsebula. _ `xolo haos umetes gmiri iyo<br />

yovelTasa, rameTu egeviTari araodes yofil iyo arca wylis-rRvnis winaT<br />

da arca Semdgomad taniTa, ZaliTa da simxniTa~. 97<br />

farnavaz mefis Semdeg mirianis gamefebamde, am Txzulebis Tanaxmad,<br />

saqarTvelo somexi mefeebis xelTaa _ TiTqmis 600-700 wlis ganmavlobaSi,<br />

amis Sesaxeb a. bogveraZe wers _ `amis Semdeg Targamosianebis, kerZod,<br />

qarTvelebisa da somxebis cxovreba Tav<strong>Tavi</strong>si gziT warimarTa. qarTlosianebi<br />

jer xazarebis morCilebaSi arian, mere sparselebisa~.<br />

`farnavazis Semdeg, romelmac Seqmna qarTvelTa samefo da `msaxurebda<br />

antioqoss, mefesa asuristanisasa~, samxedro-politikuri upiratesoba, leontis<br />

mixedviT, amierkavkasiaSi mTlianad somexi mefeebis xelTaa, romlebsac<br />

morCilebdnen qarTvelTa mefeebi da qarTvelebi. ase gagrZelda qarTlSi<br />

mirianis gamefebamde. maeJan qarTlis spaspeti sparsTa mier somxeTis mooxrebis<br />

Semdeg ambobs: `warRebul ars somxeTi, romelsa ekida samefo Cueni~.<br />

`leonti aRar asaxelebs imis mizezs, Tu ram ganapiroba somexTa upiratesoba<br />

qarTlosianebze, magram saeWvo araa, rom misi azriT, amas hqonda is<br />

istoriul-genetikuri safuZveli, romlis ZaliTac haosi <strong>Tavi</strong>s Zmebze jer<br />

`iyo gamgebel da ufal~ da mere `mefe~. 98<br />

`leonti mrovels~ qarTvel mefeTa cxovrebis aRweris dros uxvad gamouyenebia<br />

somxuri masalebi, Tqmulebebi da legendebi, vrclad saubrobs<br />

somxuri enis gansakuTrebul rolze maSin, roca <strong>qarTuli</strong> ena, rogorc<br />

iTqva, dakninebulia.<br />

a. abdalaZe wers _ `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendencia<br />

imiTac unda aixsnas, rom leonti mrovels, garkveuli mizezebis gamo,<br />

mis winaSe dasaxuli miznis gansaxorcieleblad uxvad gamouyenebia somxuri<br />

masalebi, somxuri Tqmulebebi, legendebi~. 99<br />

`leonti sakmaod vrclad saubrobs somxebis Zlierebaze, mis did warsulze,<br />

somxuri enis gansakuTrebul rolze...~ 100


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

681<br />

cnobilia, rom I-II saukuneebSi saqarTvelo amierkavkasiaSi uZlieresi<br />

saxelmwifo iyo da masTan romis imperiac ki megobrobda. qarTvelTa jars<br />

eWira somxeTi da somxeTis samefo taxtzec arc Tu iSviaTad qarTveli<br />

mefeebi isxdnen. miuxedavad amisa, `leonti mrovels~ am drosac ki saqarTvelo<br />

somxeTze damokidebul qveyanad hyavs gamoyvanili. I saukunis 30-50-ian<br />

wlebTan dakavSirebiT, g. meliqiSvili wers _ `aSkaraa, rom `qarTlis cxovrebis~<br />

monaTxrobs am laSqrobis Sesaxeb somxuri tradicia udevs safuZvlad.<br />

amaze miuTiTebs aSkara armenofiluri tendencia, romelic monaTxrobs<br />

wiTel zolad gasdevs... `qarTlis cxovrebac~ I saukunis 70-80-iani wlebis<br />

ambebis gadmocemisas, rogorc vTqviT, agreTve somxur tradicias eyrdnoba. 101<br />

g. meliqiSvili wers, I saukunis miwuruls `qarTamis mefobis aRwerisas<br />

<strong>qarTuli</strong> wyaroebi kvlav Zveli somxuri tradiciidan modian...~ 102<br />

rogorc zemoT moyvanilidan Cans, `qarTlis cxovrebis~ I nawils axasiaTebs<br />

ori mTavari tendencia:<br />

1. qarTvelTa erovnuli Tavmoyvareobis Selaxva;<br />

2. mkveTrad gamoxatuli da gadaWarbebuli armenofiloba.<br />

am Txzulebis armenofiluri tendencia amJamadac ki uxerxulobas iwvevs.<br />

magaliTad, g. peCs germanulad uTargmnia `qarTlis cxovreba~ <strong>Tavi</strong>si<br />

armenofiluri cnobebiTa da adgilebiT, rasac SeuZlia ucxoelebs mcdari<br />

warmodgena Seuqmnas Cvens istoriazeo, _ wers al. abdalaZe: _ `raxania<br />

mkvlevarni msjeloben, kamaToben `qarTlis cxovrebis~ Semadgeneli erTerTi<br />

Txzulebis, `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendenciis<br />

mizezebis Sesaxeb, magram miRebuli Sedegebi, rogorc Cans, samecniero wreebs<br />

ar akmayofilebs. amis dasturad SeiZleba movixmoT axlaxan gamoqveynebuli<br />

`qarTlis cxovrebis~ g. peCiseuli germanuli Targmanic, rac <strong>Tavi</strong>sTavad<br />

friad mniSvnelovan movlenas warmoadgens. g. peCisve mier Targmanisadmi<br />

darTul winasityvaobasa da SeniSvnebSi `cxovreba qarTvelTa mefe-<br />

Tas~ armenofiluri tendenciebis kvaldakval araferia naTqvami. komentarebis<br />

gareSea gadaTargmnili <strong>qarTuli</strong> teqstis saTanado, armenofiluri tendenciis<br />

amsaxveli cnobebi Tu adgilebi. am sakiTxze arsebuli arc samecniero<br />

literaturaa miTiTebuli, amiT ki saqmeSi Cauxedav ucxoel mkiTxvels,<br />

SesaZloa, mcdari warmodgena Seeqmnas Cvens uZveles istoriaze~. 103<br />

aRsaniSnavia, rom Cveni mkvlevarebi, marTalia, didi xania ikvleven aRniSnuli<br />

Txzulebis rogorc armenofilur, ise qarTvelTa erovnuli Tavmoyvareobis<br />

Semlaxvel tendenciebs, magram ikvleven ara orive tendencias<br />

erTad _ mTlianobaSi, aramed cal-calke, magaliTad, roca armenofilur<br />

tendenciebs ikvleven, saerTod gverds uqceven da ar exebian qarTvelTa<br />

damamcirebel cnobebs, xolo roca qarTvelTa damamcirebel tendenciebs<br />

ikvleven, armenofilur cnobebs ar ganixilaven. aseTi midgoma xels ar<br />

uwyobs WeSmaritebis dadgenas im mizezis gamo, rom radganac `qarTlis


682 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

cxovrebis~ aRniSnuli Txzuleba aris erTi mTliani naSromi, amitomac<br />

mTlianobaSi da urTierTkavSirSi unda iqnas ganxiluli masSi arsebuli<br />

yvela tendencia. es Txzuleba qronikebis ubralo krebuli rom iyos er-<br />

Tiani redaqciis gareSe, maSin, cxadia, cal-calke SeiZleboda yoveli tendenciis<br />

ganxilva, magram radganac aRiarebulia, rom es Txzuleba aris<br />

erTi avtoris, an yovel SeTxvevaSi erTi redaqtoris mier damuSavebuli,<br />

misi kvlevac erTiani unda iyos.<br />

am Txzulebis (igulisxmeba `qarTlis cxovrebis~ Sesavali) avtori (Tu<br />

redaqtori) SemTxveviT srulebiT ar laxavs qarTul erovnul Tavmoyvareobas<br />

da ganadidebs yovelive somxurs. es aris avtor-redaqtoris winaswardasaxuli<br />

gezi, romelic mtkiced miiswrafis erTi garkveuli miznisaken.<br />

wina TavebSi vwerdiT, rom qarTvelebis armenizacia <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />

mimdinareobda ara marto mesxeTSi, aramed qvemo qarTlSic (gugarqSi); es<br />

procesi mimdinareobda hereTSic. iq mcxovrebi <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba iqca<br />

somxuri eklesiis mrevlad, ris gamoc, maT eklesiebSi Sewyvetili iyo<br />

qarTulenovani msaxureba da danergili iyo somxurenovani. <strong>qarTuli</strong> ena<br />

gandevnil iqna saeklesio msaxurebidan. Tu gaviTvaliswinebT imas, rom<br />

<strong>eklesia</strong> Zvel dros moicavda kulturis yvela sferos, cxadia, <strong>qarTuli</strong><br />

enis xmarebidan gandevna <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis guliswyromas gamoiwvevda.<br />

swored am dros, qarTvelTa winaaRmdegobis dacxromis mizniT, albaT, Semu-<br />

Savda kidec Sesabamis wreebSi <strong>qarTuli</strong> enis damamcirebeli Teoria (romelic<br />

gadmotanilia `qarTlis cxovrebis~ SesavalSi) da gavrcelda.<br />

magaliTad, kerZod, aq enis Sesaxeb naTqvamia, rom qarTvelebis ena Tavdapirvelad<br />

ara <strong>qarTuli</strong>, aramed somxuri ena iyo. qarTvelebma imis Semdeg<br />

daanebes <strong>Tavi</strong> somxur enaze laparaks, rac SemuSavda <strong>qarTuli</strong> ena. <strong>qarTuli</strong><br />

ena, am Teoriis Tanaxmad, ase Seqmnila _ saqarTveloSi cxovrobdnen<br />

qarTvelebi (somxuri salaparako eniT), berZnebi, somxebi, ebraelebi, xazarebi,<br />

asurelebi da sxvebi. Semdeg am xalxebis enaTa aRrevis Sedegad Seiqmna<br />

<strong>qarTuli</strong> ena. <strong>qarTuli</strong> enis Seqmnis Semdeg qarTvelebma miatoves somxur<br />

enaze laparaki da daiwyes <strong>qarTuli</strong>: `aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri<br />

iyo, romelsa zraxvdes, xolo odes Semokrbes ese uricxvni naTesavni qarTlsa<br />

Sina, maSin qarTvelTaca dauteves ena somxuri da amiT yovelTa naTesavTagan<br />

Seiqmna ena <strong>qarTuli</strong>~. 104 <strong>qarTuli</strong> enis Seqmnis Semdegac ucxo xalxebi<br />

saqarTveloSi cxovrebas ganagrZobdnen.<br />

Zvelad yovelma ubralo, rigiTma qristianmac ki icoda, rom yoveli ena<br />

Seqmnilia RvTis mier, babilonis godolis dangrevisas. zemoT moyvanili<br />

<strong>qarTuli</strong> enis Rirsebis damamcirebeli Teoriis gavrcelebis Semdeg,<br />

qarTvelebs arwmunebdnen, rom <strong>qarTuli</strong> ena RvTis mier ki ar aris Seqmnili,<br />

aramed es ena aris sxvadasxva enaTa stiqiuri aRrevis Sedegad axalSeqmnili<br />

ena, xolo am enis Seqmnamde qarTvelebi RvTisagan Seqmnil somxur<br />

enaze metyvelebdnen.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

683<br />

swored es weria `qarTlis cxovrebis~ SesavalSi.<br />

am Teoriis gavrcelebis dros ar SeiZleboda ar gamoCeniliyo sapirispiro<br />

Teoria da marTlac, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gavlenis sferoebisaTvis<br />

enaTa WidilSi aqtiurad monawileobda. amas miuTiTebs arseboba Teoriisa,<br />

romelsac ewodeba `qebaA da didebaA <strong>qarTuli</strong>sa enisaA~. am Teoriis Tanaxmad,<br />

<strong>qarTuli</strong> ena araTu RvTis mier aris Seqmnili, aramed <strong>qarTuli</strong> ena<br />

saRmrTo enaa, romelzedac isaubrebs da romliTac ganikiTxavs ieso qriste<br />

meored mosvlis dros mkvdreTiT aRmdgar adamianebs. es rom namdvilad<br />

asea, amas miuTiTebs mravali niSani, kerZod, <strong>qarTuli</strong> ena sxva enebis gaCenamde<br />

104 Tu 94 wliT adrea Seqmnili.<br />

`saswaulad ese aqvs asoTxi weli umetes sxvaTa enaTa qristes mosvliTgan<br />

dResamomde~. 105 aqvea miTiTebuli sxva niSnebic <strong>qarTuli</strong> enis RvTiuri<br />

warmoSobis dasadastureblad da agreTve am enis araTu sxva enebze naklebobis,<br />

aramed upiratesobis dasamtkiceblad.<br />

yvela qarTvels, romelnic aRniSnul pirobebSi cxovrobdnen da <strong>Tavi</strong>si<br />

TvaliT uyurebdnen <strong>qarTuli</strong> enis gandevnas eklesiidan da kulturis yvela<br />

sferodan, ar SeeZloT daejerebinaT am devnili <strong>qarTuli</strong> enis upiratesoba<br />

sxvaTa enaze. swored maTTvis naTqvamia iqve, rom marTalia, amJamad<br />

<strong>qarTuli</strong> ena damdablebulia da dawunebulia, magram es srulebiT ar<br />

niSnavs imas, rom <strong>qarTuli</strong> ena mdabali enaa, ara, es ena uflis saxeliTaa<br />

kurTxeuli, magram amJamad igi uflis mier Senaxulia (`damarxul ars~) da<br />

daZinebulia (`mZinare ars~), raTa meored mosvlisas yvela ena (e.i. yvela<br />

eri) am eniT ganikiTxos ufalmao (e.i. gadmocemulia im drois realuri<br />

suraTi: ena damdablebul-dawunebulia) _ `damarxul ars ena <strong>qarTuli</strong><br />

dRemde meored mosvlisa mesiisa sawamebelad, raTa yovelsa enasa RmerTman<br />

amxilos amiT eniTa da ese enaA mZinare dResamomde... da ese enaA Semkuli<br />

da kurTxeuli saxeliTa uflisaTa mdabali da dawunebuli _ moelis<br />

dResa mas meored mosvlasa uflisasa~. 106<br />

saerTod, es Txzuleba antigrigorianuli suliskveTebiTaa gaJRenTili,<br />

rac iqidan Cans, rom masSi qarTvelTa momaqcevlad dasaxelebulia ara<br />

wmida grigori, rogoradac saxavda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi somxuri <strong>eklesia</strong>,<br />

aramed berZenTa dedofali elene (romis imperator konstantines deda) da<br />

wmida nino. es miuTiTebs, rom Txzuleba elinofiluria da am <strong>Tavi</strong>si mimarTulebiTac<br />

somxuri eklesiis sawinaaRmdego. `axalman nino moaqcia da helene<br />

dedofalman~.<br />

<strong>qarTuli</strong> ena araa Rirsi damdablebisa (rogoradac amdablebda mas fsevdoleonti<br />

mroveli) da dawunebisa, radganac `yoveli saidumlo amasa enasa<br />

Sina damarxul ars~, _ weria iq.<br />

wmida saxarebidan cnobilia, rom lazare gardacvalebis Semdeg oTxi<br />

dRe ido saflavSi da iqve darCeboda meored mosvlamde, ufal ieso qristes<br />

rom ar enebebina misi gacocxleba.


684 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qarTul enasac swored iseve Zinavs, rogorc eZina lazares. qarTul<br />

enas saxarebaSi lazare hqvia (e.i. lazare <strong>qarTuli</strong> enis simboloa), radganac<br />

<strong>qarTuli</strong> ena swored iseve aRsdgeba, rogorc aRsdga lazare `da ese<br />

enaA mZinare ars dResamomde da saxarebasa Sina mas enasa lazare hqvian~.<br />

wmida saxarebidan cnobilia, rom ufali ieso qriste iyo megobari lazaresi<br />

da misi debisa _ mariamisa da marTasi. ieso qristec megobaria <strong>qarTuli</strong><br />

enisa (e.i. lazaresi) da es megobroba imiT mtkicdeba, rom yoveli saidumlo<br />

qarTul enaSia Senaxuli.<br />

`qebaA da didebaA~ qebaa ara marto <strong>qarTuli</strong> enisa, aramed <strong>qarTuli</strong><br />

anbanisa da <strong>qarTuli</strong> wmida wignebisa (maTes saxarebisa). amas didi mniSvneloba<br />

hqonda, radganac mesxeTSi (igulisxmeba tao da sxvadasxva kuTxeebi),<br />

gugarqSi da hereTSi eklesiebSi somxurenovani msaxurebis danergvis<br />

dros ganidevna qarTulenovani wignebi da dainerga `maStocis da wmida<br />

grigoris wesi da msaxureba~, e.i somxurenovani wignebiT somxurenovani<br />

msaxureba (wirva-locva). aseT dros gancxadebas imisas, rom qarTul saxarebas<br />

(kerZod, maTesas) aqvs idumali, saRvTo winaswarmetyveluri niSnebi,<br />

didi mniSvneloba hqonda.<br />

unda aRiniSnos, rom <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebis ZiriTad periodebSi <strong>qarTuli</strong> da<br />

somxuri eklesiebi TiTqmis erTi da igive sarwmunoebrivi mimarTulebisa<br />

iyvnen (ganxeTqileba, `ganyofa~ am or <strong>eklesia</strong>s Soris moxda 607-609 wlebSi,<br />

xolo erekle keisris laSqrobis Semdeg somxurma <strong>eklesia</strong>m `unia~ Sekra<br />

bizantiur (e.i. CvenTanac) <strong>eklesia</strong>sTan, amitom zemoT aRniSnuli metoqeoba<br />

am dros (<strong>VI</strong>Is.) ideologiurad uzrunvelyofili ar iyo (ar hqonda iseTi<br />

aSkarad gamoxatuli erovnul-sarwmunoebrivi saxe, rogoric <strong>VI</strong>II saukunis<br />

Semdeg). swored am mdgomareobis gamo, SeiZleba iTqvas, totaluri armenizaciis<br />

dros, qarTvelTa wmida wignebzec ki xeli miuwvdebodaT armenofilebs.<br />

`qarTlis cxovrebis~ Sesavali da `ambavi mefeTanis~ somxofiluri<br />

redaqciis arsebobac am mizeziT aris gamowveuli.<br />

miiCneva, rom swored `somxur-qalkedonurma~ versiam, romelic <strong>VI</strong>I saukuniT<br />

TariRdeba, safuZveli daudo `leonti mrovelis~ erT-erT sqemas _<br />

`gavrcelebulia Tvalsazrisi, TiTqos arqauli nawilis, e.w. eTnarqebis sqema<br />

mTlianad XI saukunisaa. masSi areklilia kavkasiis xalxTa megobrobis<br />

am saukunis idea. kritikuli Seswavla ki mowmobs, rom es sqema metad<br />

Zvelia. <strong>Tavi</strong>si faqturiT igi misdevs da emTxveva imas, rasac vicnobT<br />

`xalxTa warmomavlobis~ wignis somxuri qalkedonuri versiiT, romelic<br />

<strong>VI</strong>I saukuniT TariRdeba. 107<br />

`qarTlis cxovrebis~ Sedgenilobidan Cans, rom qarTvelebs Tavdapirvelad<br />

hqoniaT <strong>Tavi</strong>anTi istoriis qronikebi an Canawerebi. aseve Tqmulebebi<br />

da erovnuli istoriis folkloruli Zeglebi. SesaZlebelia isini Sekrebili<br />

da erT qronologiur sistemaSic iyo moyvanili da Txzulebis saxe


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

685<br />

hqonda, magram <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebSi armenofilebs es Zvel<strong>qarTuli</strong> istoriuli<br />

Txzuleba uredaqtirebiaT, misTvis miuciaT mkveTrad gamoxatuli armenofiluri<br />

saxe. `cnobilia, rom leonti mrovelma <strong>Tavi</strong>si moTxroba qarTlis<br />

gaqristianebis Sesaxeb ZiriTadad `moqcevaAdan~ aiRo. rac Seexeba warmarTobis<br />

xanis istorias, kerZod, aleqsandre makedonelis Semosvlis<br />

epizods, k. kekeliZis azriT, igi uSualod `moqcevaA qarTlisaAdan~ ar<br />

momdinareobs, aramed <strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebis romeliRac istoriuli Txzulebidan,<br />

romelic unda iyos wyaro TviT `moqcevaA qarTlisaAsTvisac~. 108<br />

swored aleqsandre makedonelis Semosvlis epizodi, romelsac k. kekeliZe<br />

<strong>VI</strong>I-<strong>VI</strong>II saukuneebis romeliRac istoriuli Txzulebidan aRebulad<br />

Tvlis, Seicavs qarTvelTa Zlier uaryofiT Sefasebas. aq qarTvelebi sxvadasxva<br />

uwmindur zneTa mqoned arian gamoyvanilni.<br />

mose xoreneli qalkedonituri mimarTulebis moRvawed iyo miCneuli.<br />

amitomac mas somexi qalkedonitebi pativs scemdnen, xolo <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong><br />

mTeli somxuri eklesiis TiTqmis qalkedonituri mimarTulebis gamo is<br />

mTel somxeTSi iqneboda pativcemuli. miCneulia, rom swored xorenacis<br />

istorias gavlena hqonda leonti mrovelis istoriaze.<br />

`somxeTis istoriaSi~, sadac daxasiaTebulia artaSes II-is (33-20 ww. Zv.w.)<br />

moRvaweoba, naTqvamia: `msgavsad CrdiloeTis qveynebisa (CvenSic) mkvdris<br />

WamiobiT da sxva amisTanebiT cxovrobdnen. da ese yoveli mowesrigda<br />

dReTa Sina artaSesisa~. rogorc vxedavT, aseTi `codva~ leonti mrovels<br />

ar Caudenia. aqedan im daskvnis gamotana SeiZleba, rom erT-erTi wyaro<br />

fsevdokalistenes `aleqsandrianTan~ erTad, leonti mrovelisTvis Sei-<br />

Zleba yofiliyo movses xorenacis `somxeTis istoriac~. albaT, es adgili<br />

hqonda mxedvelobaSi q. patkanovs, rodesac werda, rom cnoba `uwmindur<br />

zneTa~ Sesaxeb `qarTlis cxovrebaSi~ zoroastrizmisa da movses xorenacis<br />

gavleniT gaCndao~. 109<br />

armenofilebs qarTvelTa saistorio Txzulebis redaqtirebis dros xelT<br />

hqoniaT xorenacis `istoria~, romlis gavlena etyoba kidec `leonti mrovelis~<br />

Txzulebas _ `leonti, ueWvelia, icnobda movses xorenacis `somxeTis<br />

istorias~ (misi terminologiiT `cxovrebas somxeTisa~), romelSic somexTa<br />

mamamTavari haiki, anu leontis enaze haosi, aseve Targamosianad aris<br />

gamoyvanili. magram Tu xorenaciT haoss Zmebi ar hyolia, leontim kavkasiis<br />

xalxebis mamamTavrebi (eTnarqosebi) haosis umcros Zmebad gamoacxada<br />

da amiT aRniSnuli xalxebis naTesaobis originaluri koncefcia Seqmna. 110<br />

rogorc aRiniSna, armenofiluri redaqtirebisas `qarTlis cxovrebis~<br />

Sesavalsa da `mefeTa cxovrebaSi~ uxvad CaurTavT somxuri masalebi, somxuri<br />

Tqmulebebi, legendebi, aq armenofilebi saubroben somxebis Zlierebaze,<br />

mis did warsulze, somxuri enis gansakuTrebul rolze, 111 aq saubaria<br />

imis Sesaxeb, rom somxebi upiratesni arian qarTlosianebze, rasac TiTqos-


686 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

da istoriul-genetikuri safuZveli hqonda. haosi qarTvelebisaTvis `iyo<br />

ganmgebel da ufal~ da mere `mefe~. haosianebs TiTqosda istoriulad<br />

`marTebdaT ufloba~ qarTlosianebisa, amitomac iyo, rom somex-qarTvelTa<br />

omebSi qarTvelTa calkeuli warmatebis miuxedavad, sabolood gamarjveba<br />

somxebs unda darCenodaT da rCebodaT kidec leontis Tanaxmad. es koncefcia<br />

leontim somxebis siyvaruliT ki ar SeimuSava, aramed xorenacis<br />

Txzulebidan gamomdinare Seqmna. 112<br />

`qarTlis cxovrebis~ dawerili nawilis armenofiluri redaqcia Sesa-<br />

Zlebeli iyo gansakuTrebiT <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, radganac es periodi umZimesi<br />

iyo qarTveli xalxis istoriaSi.<br />

g. anCabaZe wers _ `<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebi saqarTvelos istoriaSi erT-erTi<br />

yvelaze mZime xana iyo. feodaluri urTierTobis ganmtkiceba-ganviTarebis<br />

periodi CvenSi daemTxva saSinao da sagareo politikuri viTarebis mkveTr<br />

gauaresebas. gafeodalebuli erisTavebi ar epuebodnen centralur xelisuflebas.<br />

qveyanas gars ekra Zlieri da agresiuli saxelmwifoebi: bizantiis<br />

imperia, xazarTa samefo da sasanuri iranis adgilze aRmocenebuli arabTa<br />

saxalifo. mZime krizisSi imyofeboda TviT <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebriobac,<br />

romelic am droisaTvis <strong>Tavi</strong>si istoriis meore aTwleuls iTvlida. <strong>VI</strong>I<br />

saukunis bolos gaqra samefo Zalaufleba lazikaSi, ufro adre ki _<br />

qarTlSi. adgilobrivi mmarTvelebi ucxoeli dampyroblebis SiSiT mefis<br />

tituls veRar atarebdnen. daqsaqsuli, politikur damoukideblobas moklebuli,<br />

gauTavebeli omebiT sisxlisagan daclili, daxarkuli xalxi, ioane<br />

sabanisZis sityviT, `iryeoda viTarca lerwami qarTagan ZlierTa~. gaxSirda<br />

renegatobis SemTxvevebi...~ 113<br />

hqondaT Tu ara qarTvelebs <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I saukuneebamde saistorio Txzulebani?<br />

SeuZlebelia qarTvelebs IV-V saukuneebSi ar hqonodaT istoriuli<br />

nawarmoebebi da Canawerebi. amaze miuTiTebs TviT `mefeTa cxovreba~. Tu am<br />

Txzulebas Cven CamovacliT armenofilur Canamatebs da saerTod, gavwmendT<br />

armenofiluri redaqciisagan, SeiZleba miviRoT V saukunemdeli qarTveli<br />

xalxis istoriis SesaniSnavi Tanadrouli wyaro. `saqarTvelos Zveli<br />

istoriis amsaxveli <strong>qarTuli</strong> saistorio Txzulebis, `mefeTa cxovrebis~<br />

bevri cnoba berZnul-romauli da somxuri wyaroebiT, arqeologiuri da<br />

epigrafikuli masaliT dadasturda, ris Semdegac `mefeTa cxovrebis~, rogorc<br />

saistorio wyaros Sesaxeb, Zveli Sexeduleba Seicvala~. 114<br />

`moqcevaA qarTlisaA~-dan Cans, rom masSi Sesulia <strong>VI</strong> saukunemde dawerili<br />

qronikebi. m. CxartiSvilma gamoarkvia, rom wmida ninos cxovreba IV<br />

<strong>saukuneSi</strong>ve dawerila saqarTveloSi.<br />

V <strong>saukuneSi</strong> somxeTSi mravali istorikosi moRvaweobda. Cans, am dros Cvens<br />

mezobel albanel xalxsac hyavda <strong>Tavi</strong>si istorikosebi. `Zveli msoflios<br />

istoriis~ III tomSi amis Sesaxeb naTqvami yofila _ `rogorc Cans, albanelebs<br />

mokle drois ganmavlobaSi hyavdaT <strong>Tavi</strong>anTi Zveli istorikosebi~. 115


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

687<br />

qarTveli xalxis ganviTarebuli saxelmwifoebrioba, romelic <strong>VI</strong> saukunisaTvis<br />

TiTqmis aTaswlovani iyo, moiTxovda <strong>Tavi</strong>si istorikosebis arsebobas,<br />

gansakuTrebiT ki gaqristianebis Semdeg.<br />

p. ingoroyvam gamoarkvia, rom `mefeTa cxovrebaSi~ Sesulia uZvelesi<br />

folkloruli masalebi. xalxuri saleqso formiT yofila dawerili arqauli<br />

xasiaTis folkloruli Zeglebi _ `brZola qarTvelTa mefisa mirvanisa<br />

da durZukTa~, Tqmulebani farnavazze, `glova qarTvelTa mefisa<br />

farsman qvelisa~, `brZola gmirTa da sastikeba haerisa~. 116 unda vifiqroT,<br />

rom <strong>qarTuli</strong> folkloruli Zeglis `brZola gmirTas~ mTavar gmirad Txzulebis<br />

armenofiluri redaqciis dros haosi iqca.<br />

`leonti mrovelis~ TxzulebaSi SeiZleba aRmovaCinoT azrobrivi sxvadasxvaobani,<br />

magaliTad, is genealogia eTnarqebisa, romelic gadmocemulia<br />

`ambavi rvaTa ZmaTaSi~ srulebiT gansxvavdeba `cxovreba farnavazisaSi~<br />

SefarviT arsebul genealogiisagan. `farnavazis cxovrebaSi~ SefarviT<br />

arsebobs aseTi genealogia _ qarTlosi (romlis adgilzec farnavazia im<br />

droisaTvis) <strong>Tavi</strong> da `ufali~ aris yvela qarTvelisa, maT Soris megrelebisac<br />

(egrosi _ quji). megrelTa meTauri quji eubneba farnavazs _ `Sen xar<br />

Svili TavTa maT qarTlisaTa da Sen gmarTebs ufleba Cemi... Sen xar ufali<br />

Cveni da me var mona Seni~. 117<br />

ratom marTebs farnavazs megrelTa meTauris qujis `ufleba~, ratom<br />

aris quji mona farnavazisa, xolo farnavazi misi ufali? am kiTxvas TviT<br />

quji pasuxobs _ imitom, rom farnavazi Svilia qarTlisa TavTa, e.i. `qarTlis<br />

Tavebi~ egrisis `uflebi~ arian istoriulad.<br />

farnavazis `cxovrebaSi~ gadmocemuli genealogia aSkarad miuTiTebs,<br />

rom egrosis (megrelTa eTnarqis) `ufali~ aris qarTlosi. maSin, roca<br />

`ambavi rvaTa ZmaTasaSi~ gadmocemuli genealogia sruliad gansxvavebulia.<br />

aq egrosis `ufali~ aris ara qarTlosi, aramed haosi (ise, rogorc<br />

sxva Zmebisa) _ `amaT SvidTave gmirTa zeda iyo gamgebel da ufal haos da<br />

ese yovelni iyvnes morCil haosisa~. 118<br />

maSasadame, am TxzulebaSi gadmocemulia ori srulebiT erTmaneTisagan<br />

gansxvavebuli genealogia eTnarqebisa, erTis mixedviT, egrosis `ufali~ aris<br />

qarTlosi, meoris mixedviT, egrosis `ufali~ aris haosi. am ori genealogiidan<br />

ufro Zveli unda iyos is, romelSic egrosis uflad qarTlosia gamocxadebuli,<br />

aseTi azris gamoTqmis uflebas iZleva sxva uZvelesi wyaro _<br />

`moqcevaA qarTlisaA~, aqac igive genealogiuri Tvalsazrisia gadmocemuli.<br />

saerTod, <strong>qarTuli</strong> saistorio Txzulebani `qarTlis cxovreba~ iqneba is<br />

mTlianobaSi, `moqcevaA qarTlisaA~, arseni beris Tu sxvaTa naSromebi, Seicavs<br />

Tvalsazriss, romelic gamudmebiT da dabejiTebiT meordeba maTSi,<br />

rom qarTvelTa saxelmwifos sazRvari yovelTvis gadioda mdinare egriswyalsa<br />

da Sav zRvaze (farnavazidan vidre arCilis CaTvliT), samegrelo


688 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

yovelTvis qarTvelTa saxelmwifos SigniT mdebareobs, es ki niSnavs, rom<br />

megrelebic iseTive qarTvelebad arian miCneulni, rogorc saqarTvelos<br />

sxva kuTxeTa mcxovrebni. am Tvalsazrisidan ki srulebiT gansxvavdeba is<br />

Tvalsazrisi, romelic `qarTlis cxovrebis~ armenizebul SesavalSi _<br />

`ambavi rvaTa ZmaTaSia~ mocemuli. aq gansxvavebiT erovnul-<strong>qarTuli</strong> Tvalsazrisisagan<br />

gadmocemulia, rom megrelebi iseTive eTnikur siaxloveSia<br />

qarTvelebTan (qarTlelebTan), rogorc somxebTan da sxva kavkasiel tomebTan.<br />

e.i megrelebi, qarTebi (qarTlelebi), somxebi da sxva tomebi erTnair eTnikur<br />

naTesaur kavSirSi imyofebian. isini Zmebi _ `Tvisni~ arian. maSin roca,<br />

rogorc vTqviT, <strong>qarTuli</strong> uZvelesi erovnuli TvalsazrisiT, qarTvelebi<br />

erTiani xalxia, xolo megrelebi iseve arian qarTvelebi, rogorc qarTlelebi,<br />

xolo somxebi ki srulebiT ucxo xalxia.<br />

SeiZleba `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqciis dros masSi<br />

aisaxa ramdenadme gamZafrebuli saxe im eTnikuri suraTisa, romelic qarTvel<br />

xalxs gaaCnda <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II saukuneebSi, erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos gauqmebis<br />

Semdeg. cnobilia, rom erovnuli saxelmwifos arseboba aucilebeli pirobaa<br />

xalxis erTian erad (naciad) Camoyalibeba-arsebobisaTvis. amitomac, unda<br />

vifiqroT, rom erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis droidan, farnavazidan<br />

_ vaxtang gorgasalis CaTvliT, qarTveli xalxi arsebobda da<br />

erTiani iyo. am xalxSi Sedioda megrelebic, xolo imis Semdeg, rac <strong>VI</strong><br />

<strong>saukuneSi</strong> erTiani saxelmwifo gauqmda, <strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> arabebi SemoiWrnen,<br />

xolo <strong>VI</strong>II saukunis dasawyisSi arsebulma katastrofam zRvramde miaRwia,<br />

daiwyo qarTveli xalxis denacionalizaciis procesi. qarTveli xalxi<br />

`iryeva viTarca lerwami qarTagan ZlierTa~, qarTvelebi mahmadiandebian,<br />

rac `qarTvelobis~ uaryofasac niSnavda. qarTvelebi somxuri eklesiis<br />

mrevli xdebian (monofizituri somxuri eklesiis, Tu diofizitur-monoTelituri<br />

somxuri eklesiisa), rac armenizacias niSnavda. garda amisa, dasavleT<br />

saqarTveloSi adgilobrivi saxelmwifoebrivi erTeulebi swored maSin Zlierdeboda,<br />

roca centraluri, erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifo sustdeboda, kerZod,<br />

maSin, roca <strong>VI</strong> saukunis dasawyisSi erTiani <strong>qarTuli</strong> saxelmwifo gauqmda,<br />

dasavleT saqarTveloSi asparezze gamovida egrisis samefo. misi didi<br />

nawilis bizantielTa mier aneqsiam xeli Seuwyo aqaurebis tomobriv gancalkevebas<br />

erTiani qarTveli xalxisagan _ es iyo denacionalizaciis er-<br />

Tiani procesis mxare. Cans, am dros megruli dialeqti kidev ufro Sordeba<br />

erTian fuZe qarTul enas da is ukve damoukidebel enad yalibdeba. `megruli<br />

ena~, rogorc calke ena, ukve moixseneba daviT da konstantines `wamebaSi~.<br />

aseve iTqmis saqarTvelos sxva kuTxeebSi mcxovreblebzec.<br />

arabTa Semosevas iseTi didi xalxis denacionalizaciac ki gamouwvevia,<br />

rogoric iyo sparseli xalxi, amitomac arabTa Semosevis gamo mosalodneli<br />

iyo kidec qarTveli xalxis denacionalizacia. magram es procesi


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

689<br />

mxolod dawyebula da ver dasrulda sxvadasxva mizezebis gamo, kerZod,<br />

qarTulma <strong>eklesia</strong>m SeZlo qalkedonitur mimarTulebaze dayrdnobiT da<br />

erovnuli TviTSegnebis gaRvivebis saSualebiT qarTveloba gaeerTianebina.<br />

marTalia, Semdeg <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi Seiqmna saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebSi<br />

erovnul-<strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrivi erTeulebi, magram maT, tao-klarjeTis,<br />

afxazeTis da kaxeT-hereTis samefoebs, aerTianebda <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong><br />

erTiani qalkedonituri sarwmunoebiT _ amiT ki `qarTveloba~ kvlav er-<br />

Tiani iyo. e.i. denacionalizaciis procesi ar gaRrmavda, is male Sewyda.<br />

qarTveli xalxi kvlav mTlianad arsebobda. denacionalizaciis <strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>II<br />

saukuneebSi arsebulma saxem uTuod gavlena iqonia `ambavi rvaTa ZmaTaSi~<br />

gadmocemul suraTze.<br />

rogorc iTqva, `moqcevaA qarTlisaA~ da `ambavi mefeTani~ erTmaneTisagan<br />

Zlier gansxvavdebian maTSi gadmocemuli TvalsazrisiT qarTveli xalxis<br />

Tavdapirveli istoriis Sesaxeb. `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, qarTvelebi<br />

gadmosaxldnen samxreTiT mdebare samSoblodan, romelsac `arian-qarTli~<br />

erqva, `ambavi mefeTaAs~ mixedviT ki, qarTveli xalxi adgilze _ saqarTveloSive<br />

Camoyalibda qarTlosis STamomavlebis gamravlebis Sedegad. `moqcevaAs~<br />

Tanaxmad, qarTveli xalxi gadmosaxlebis dros dasaxlda vrcel teritoriaze<br />

mdinare egriswylidan vidre hereTis CaTvliT. am teritoriaze<br />

mxolod qarTvelebi cxovrobdnen _ e.i. megrelebi qarTvelebi arian ise,<br />

rogorc yvela adgilobrivi mkvidri mcxovrebi aRniSnul sazRvrebSi. `ambavi<br />

mefeTanis~ Tanaxmad ki, qarTlosis STamomavlebi arian qarTvelebi,<br />

xolo megrelebs <strong>Tavi</strong>anTi eTnarqi hyavT, anu megrelebi qarTlosis STamomavlebi<br />

ar arian. `moqcevaAs~ Tanaxmad, samxreTidan gadmosaxlebul<br />

qarTvelebs saqarTveloSi daxvdaT ucxo tomebi, romlebic iyvnen veluri<br />

da saZageli cxovrebiT mcxovrebni. `ambavi mefeTanis~ Tanaxmad ki, velurebi<br />

da saZageli cxovrebiT mcxovrebni TviTon qarTvelebi iyvnen.<br />

`moqcevaAdan~ <strong>Tavi</strong>sTavad igulisxmeba, rom samxreTidan gadmosaxlebuli<br />

qarTvelebis ena iyo <strong>qarTuli</strong> ena, amas adasturebs arseni beri, roca wers:<br />

`Cven qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da maTi ena<br />

uwyiT~. 119 `ambavi mefeTanis~ Tanaxmad ki, Tavdapirvelad qarTveli xalxis<br />

mSobliuri ena iyo ara <strong>qarTuli</strong>, aramed somxuri ena, TiTqosda <strong>qarTuli</strong> ena<br />

mogvianebiT Camoyalibda sxvadasxva enaTa aRrevis Sedegad.<br />

`moqcevaA qarTlisaASi~ ar Cans raime tendencia sxva erebis, an Tundac<br />

qarTvelTa mimarT. aq istoria bunebrivi mdinarebiT aRiwereba. `ambavi<br />

mefeTani~ ki xasiaTdeba mkveTrad gamoxatuli tendenciurobiT, rogorc<br />

ucxo xalxis, ise qarTvelTa mimarT. kerZod, `ambavi mefeTani~ antiberZnuli<br />

(antiromauli) da prosparsuli mimarTulebisaa, rom araferi vTqvaT somxofilobasa<br />

da qarTvelTa augze. antiberZnuloba (anu, rac igivea im droisaTvis,<br />

antiromauloba) imiT gamoixateba, rom pirveli mefe azoni aris


690 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

romaelTa (anu `berZenTa~) warmomadgeneli, romelsac ar uyvars qarTvelebi<br />

da a.S. moviyvanoT Sesabamisi adgilebi `moqcevaA qarTlisaAdan~ 120 (Zveli<br />

<strong>qarTuli</strong> agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964 w.) da `ambavi<br />

mefeTanidan~. 121<br />

`moqcevai qarTlisai~<br />

qarTvelTa gadmosaxleba<br />

`Tana-hyvanda aleqsandres mefesa azo,<br />

Ze arian-qarTlisa mefisa, da mas miuboZa<br />

mcxeTa sajdomad da sazRvari<br />

daudva mas hereTi da egriswyali da<br />

somxiTi da mTa crolisa da warvida,<br />

xolo es azo warvida arian qarTlad,<br />

mamisa Tvisisa da warmoiyvana<br />

rva saxli da aTni saxlni _ mama<br />

mZuZeTani da dajda Zvel mcxeTas~<br />

(gv.81). aqedan Cans, rom qarTvelTa<br />

dasaxlebis dasavleTi sazRvari gadis<br />

mdinare egriswyalze.<br />

saqarTveloSi velurebi<br />

cxovrobdnen qarTvelebis<br />

mosvlamde<br />

`pirvel, odes aleqsandre mefeman<br />

naTesavni igi loTis SvilTani wariqcina<br />

da Sexadna igi kedarsa mas<br />

qveyanasa, ixilna naTesavni sastikni<br />

bunTurqni, msxdomareni mdinaresa<br />

zeda mtkvarsa... daukuirda aleqsan-<br />

`qarTlis cxovreba~<br />

qarTvelTa eTnogenezisi<br />

`pirvelad vaxsenoT ese rameTu somex-<br />

Ta da qarTvelTa, ranTa da movaknelTa,<br />

herTa da lekTa, megrelTa da kavkasianTa<br />

_ amiT TvisTa erTi iyo mama,<br />

saxeliT Targamos... misca qarTloss<br />

da uCina sazRvari: aRmosavliT hereTi<br />

da mdinare berdujisi, dasavliT zRva<br />

pontosi... da CrdiloT sazRvari Rado,<br />

mTa mcire... romelsa aw hqvian lixi...<br />

xolo egriss misca qveyana zRvis<br />

yurisa da uCina sazRvari... dasavliT<br />

zRva, CrdiloT mdinare mcirisa xazareTisa<br />

(gv. 5). aqedan ki Cans, rom<br />

`qarTvelTa~ (qarTlosis STamomaval-<br />

Ta) dasaxlebis dasavleTi sazRvari<br />

gadis lixis mTaze, xolo megrelTa<br />

dasavleTi sazRvari gadis lixis<br />

mTaze, xolo megrelTa dasavleTi<br />

sazRvari gadis mcire xazareTis<br />

mdinareze. TviT `qarTlis cxovreba-<br />

Si~ sxvagan ki naCvenebia, rom sazRvari<br />

qarTvelTa saxelmwifosi (qarTlisa)<br />

mudam gadioda mdinare<br />

egriswyalze. azrobrivi sxvaoba TvalsaCinoa.<br />

TviT qarTvelebi velurebi<br />

iyvnen<br />

`aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri<br />

iyo, romelsa zraxvides, xolo<br />

odes Semokrbes ese uricxvni naTesavni<br />

qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca<br />

dauteves ena somxuri. da amaT<br />

yovelTa naTesavTagan Seqmna ena


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

dres da cna, rameTu ieboselTa naTesavni<br />

iyvnes, yovelsa xorcielsa Wamdes<br />

da samare maTi ara iyo, mkvdarsa<br />

SeSWamdes~ ... (gv. 81) Semosvlis<br />

Semdeg maT SeebrZola aleqsandre.<br />

xolo isini, `meot iqmnnes~, saqarTvelodan<br />

gaiqcnen.<br />

azo qarTvelTa pirveli mcxeTeli<br />

mefea qarTvel mefeTa Ze. qarTveli<br />

xalxi Camoyalibda ara azos dros,<br />

aramed manamdec qarTvelebs <strong>Tavi</strong>an-<br />

Ti saxelmwifo hqondaT, samxreTiT,<br />

iq <strong>Tavi</strong>si mefeebic hyavdaT, azo qarTveli<br />

mefis Zea _ `Ze arian _ qarTlis<br />

mefisaA... ese iyo pirveli mefe<br />

mcxeTas Sina azoi, Ze arian qarTvelTa<br />

mefisa...~ (gv.31-82).<br />

691<br />

<strong>qarTuli</strong>. da ipyres sjuli uborotesi<br />

yovelTa naTesavTaca, rameTu colqmrobisaTvis<br />

ara uCndaT naTesaoba<br />

da yovelsa suliersa Wamdes, saflavi<br />

ara iyo mkvdarsa SesWamdes... (gv.16).<br />

azo aris makedoneli (berZeni), mas<br />

romaeli jariskacebi hyavs, ar uyvars<br />

qarTvelebi. aleqsandre qarTvelebs<br />

`...dauteva maT zeda patrikad saxeliT<br />

azon, Ze iaredosi, naTesavi misi _ qveyaniT<br />

makedoniT, da misca asi aTasi<br />

kaci qveyaniT hromiT... dauteva qarTls<br />

erisTavad azon da mis Tana spani igi,<br />

mpyrobelad qarTlisa... aman azon<br />

moarRvivna zRudeni qalaqsa mcxeTas<br />

safuZvliTurT... da yovelsa qarTlisa<br />

qalaqTa moarRvivna zRudeni... iyo kaci<br />

Zneli da mesisxle da ese daawesa da<br />

amcno spaTa misTa, viTarmed: `yovelman<br />

qarTvelTaganman romelman povos<br />

saWurveli, mokaliT igi~ da hyofdes<br />

hromni esreT qarTvelTa zeda da vinc<br />

vin gamoCndis qarTvelTagani qmnulkeTili<br />

da asakovani, moklian igi. da<br />

iyo Wiri didi naTesavsa zeda qarTvelTasa~<br />

(gv. 19-20). anti-berZnulia da<br />

amave dros sparsofiluria Tundac<br />

imiT, rom pirveli qarTveli mefis<br />

deda sparsia, xolo sxva saukuneTa<br />

qarTvel mefeTa dinastiebi sparsuli<br />

warmoSobisa da sxva msgavsi.<br />

`moqcevaA qarTlisaAs~ cnoba imis Sesaxeb, rom kavkasiaSi gadmosaxlebisas<br />

qarTvelebs saqarTveloSi daxvdaT sxva, ucxo xalxi, dasturdeba berZnuli<br />

cnobebiT, romelTa mixedviTac iberielebs samxreTidan gadmosaxlebis dros<br />

kavkasiaSi daxvdaT sxva eri, romelsac qarTvelebi SeebrZolnen da daamarcxes<br />

_ `kaspiisa da veqsinis zRvas Soris mdebare yelze cxovrobs<br />

iberTa aRmosavluri tomi, romelic odesRac pirineidan movida aRmosavleTSi<br />

da hirkanielebTan sastiki brZola hqonda~. 122


692 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

T. yauxCiSvilis azriT, `es literaturuli cnoba iberTa da hirkaniel-<br />

Ta Soris realurad arsebuli urTierTobis gamoZaxili unda iyos~. 123 am<br />

cnobas sxva berZeni avtorebic imeoreben. maSasadame, `moqcevaA qarTlisaAs~<br />

Sesabamis cnobas aqvs wyaro, an raime realuri safuZveli, maSin, roca<br />

`qarTlis cxovrebis~ cnobebi qarTvelTa eTnogenezisis Sesaxeb aris zRapruli<br />

da tendenciuri. is, rogorc aRiniSna, xorenacis istoriasa da<br />

somxur-qalkedonitur raRac wyaroze yofila dayrdnobili. maSasadame, `ambavi<br />

rvaTa ZmaTa~ dawerilia xorenacis Semdeg, misi erT-erTi wyaro <strong>VI</strong>I<br />

saukunis somxuri Txzulebac yofila _ `xalxTa warmomavlobis~ wignis<br />

somxur-qalkedonituri versia, romelic <strong>VI</strong>I saukuniT TariRdeba~, 124 xolo<br />

`moqcevaA qarTlisaAs~ is berZnuli wyaroebi, romelSic hirkanielebisa da<br />

iberebis saqarTveloSi urTierTbrZolazea laparaki, antikur periods ganekuTvneba.<br />

(`hirkanielebSi~ vgulisxmobT `ieboselTa naTesav~ bun-Turqebs,<br />

romelnic qarTvelebs daxvdnen mtkvris xeobaSi Semosvlisas).<br />

srulebiT aSkaraa, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavali aris daufaravi,<br />

gamokveTili armenofiluri Txzuleba, romelSic qarTvelebi arcTu kargad<br />

xasiaTdebian, amitomac unda daisvas kiTxva imis Sesaxeb, iyo Tu ara aRiarebuli<br />

am Txzulebis Sesavali sazogadoebis mier, aRiarebdnen Tu ara am Txzulebas<br />

saqarTveloSi da qarTveli xalxisaTvis ramdenad mosaTmeni iyo is?<br />

Cven arseni beris (arsen iyalToelis) erT Txzulebaze dayrdnobiT unda<br />

ganvacxadoT _ <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis miuRebeli iyo `qarTlis cxovrebis~<br />

Sesavlis (`ambavi mefeTanis~) armenofiluri redaqcia, ufro metic,<br />

SeiZleba gamoiTqvas azri, rom es redaqcia saerTod akrZaluli iyo qalkedonur<br />

saqarTveloSi da is arsebobda mxolod qarTvel monofizitTa<br />

wreSi. es Txzuleba iyo dafaruli apokrifi (igulisxmeba XI-XIV saukuneeb-<br />

Si), romelsac krZalavda <strong>qarTuli</strong> samociqulo <strong>eklesia</strong>. es Cans arseni<br />

beris `cxovreba wmida ninosidan~.<br />

`cxovreba da moqalaqeoba ninoAsi~ `...dawerilia XII saukunis 10-20-ian<br />

wlebSi daviT aRmaSeneblis (Tu ioane kaTalikosis) brZanebiT arseni monazonis<br />

(beris), anu arseni iyalToelis mier... Txzuleba ZiriTadad mTavrdeba<br />

ninos gardacvalebisa da dakrZalvis aRweriT. amis Semdeg iwyeba axali<br />

Txroba, romelsac uZRvis zed warwerili _ `eseca waurTe yoveli, rameTu<br />

Svenier ars, sayvarelno da satrfialo msmenelTaTvis~. es Txroba Seicavs<br />

saqarTvelosa da <strong>qarTuli</strong> eklesiis istoriisaTvis friad sayuradRebo<br />

masalebs qarTvelebisa da maTi mefeebis Camomavlobis... da sxvaTa Sesaxeb~. 125<br />

cnobilia, Tu ra didi avtoriteti iyo arsen iyalToeli <strong>qarTuli</strong> eklesiisaTvis<br />

da daviT aRmaSeneblisaTvisac. SeiZleba iTqvas, mis mier organizebulma<br />

ruis-urbnisis saeklesio krebam daviT aRmaSeneblis dros, erTgvarad<br />

Seafasa da Seajama wina saukuneebSi <strong>qarTuli</strong> eklesiis saqmianoba<br />

da gansazRvra momavalSi misi mimarTuleba. arsen beri istoriuli piri


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

693<br />

iyo, amitomac misi Txzuleba qarTvelTa eTnogenezisis da mefeTa Camomavlobis<br />

Sesaxeb daTariRebulia. am mxriv, ra SeiZleba iTqvas `ambavi mefeTanis~<br />

avtoris Sesaxeb? marTalia, zogierTma Cvenma didma mecnierma miiCnia,<br />

rom is dawerilia XI <strong>saukuneSi</strong> leonti mrovelis mier, magram es gancxadeba<br />

efuZneboda mxolod logikur msjelobas da ara istoriul faqts.<br />

amitomac, SeiZleba iTqvas, rom arc `ambavi mefeTanis~ avtoria cnobili da<br />

arc misi daweris (miT umetes redaqtirebis) TariRi, arseni beris Txzulebis<br />

avtori ki cnobilia.<br />

is faqti, rom arsen beris TxzulebaSi gamoTqmuli Tvalsazrisi srulebiT<br />

ewinaaRmdegeba `ambavi mefeTanSi~ gamoTqmul Tvalsazriss qarTvelTa eTnogenezisis,<br />

qarTvelTa qveynis sazRvrebis, mefeTa warmomavlobis, <strong>qarTuli</strong><br />

enis da sxvaTa Sesaxeb, gvaZlevs uflebas iTqvas, rom `qarTlis cxovrebis~<br />

arsebuli nawili XI-XIV saukuneebSi araTu samefo karis SekveTiT iwereboda<br />

(igulisxmeba armenofiluri redaqcia), aramed akrZaluli iyo samefo<br />

karis mier, radganac swored mefis karis moZRvari, mefis maswavlebeli da<br />

sulieri mama arseni ar iziarebda da, ufro metic, uaryofda `ambavi mefe-<br />

Tanis~ mraval Tvalsazriss.<br />

dabejiTebiT SeiZleba iTqvas isic, rom (XII saukunis dasawyisSi) <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiisaTvis srulebiT mouTmeneli iyo `ambavi mefeTanSi~ arsebul<br />

armenofilur TvalsazrisTagan umravlesi. cnobilia, rom msoflio saeklesio<br />

kreba aris kanonmdebeli organo, aseve adgilobrivi saeklesio kreba<br />

kanonmdebelia adgilobrivi eklesiis mimarT, amitomac ruis-urbnisis saeklesio<br />

krebis gadawyvetilebani savaldebulo iyo eklesiisaTvis, mas efuZneboda<br />

saeklesio samarTali. es kreba saqarTvelos saxelmwifosa da <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis urTierTTanamSromlobis kargi gamoxatulebaa. am krebas ara<br />

marto saeklesio, aramed saxelmwifo-samoqalaqo kanonmdeblobis Zalac<br />

hqonda. krebam moixsenia kidec saqarTvelos saxelmwifos meTaurebi da<br />

agreTve <strong>qarTuli</strong> eklesiis xelmZRvanelebi. kerZod, krebis `Zegliswera~<br />

moixseniebs saqarTvelos patriarqs (mamamTavars) _ kaTalikos ioanes, evstaTi<br />

monazons (SeiZleba es iyos afxazeTis kaTalikosi), giorgi mwignobarTuxucess<br />

(Wyondidels) da arseni monazons. aqve `ZeglisweraSi~ sagangebodaa<br />

CarTuli arsen iyalToelis mimarTva mefisadmi _ daviT aRmaSeneblisadmi.<br />

126 zemoT moyvanilis gamo, arseni monazonis (beris) mier mefis, anda<br />

kaTalikosis brZanebiT daweril `wmida ninos cxovrebas~ da masze darTul<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis mokle istorias hqonda dogmis mniSvneloba. is Seucvlelad<br />

unda yofiliyo aRiarebuli eklesiis mier, xolo yovelive sawinaaRmdego<br />

Tvalsazrisi iqneboda oficialurad uaryofili saxelmwifosa da eklesiis<br />

mier. amitomac, radgan arseni beri <strong>Tavi</strong>s eklesiis istoriaSi gamoTqvams<br />

`qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqciisagan kardinalurad gansxvavebul<br />

Tvalsazriss, SeiZleba iTqvas, rom es armenofiluri redaqcia da masSi


694 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gamoTqmuli mravali Tvalsazrisi uaryofili da miuRebeli iyo rogorc<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis, aseve samefo karis mier (igulisxmeba arsenis epoqa). arseni<br />

saerTod ibrZoda monofizitobis gavlenis winaaRmdeg _ `aman SeTxza<br />

erTbunebianTa wvalebisa da pirisdasayofeli werili, romel veraraisame<br />

RoniTa Zaledves somexTa pasuxisgebad~, _ wers i. bagrationi. 127<br />

arsen beri wmida ninos `cxovrebaSi~ wers, saWiroa vicodeT `Cven qarTvelni<br />

romelTa naTesavTa Svilni varT da `mefeni qarTvelTani~ vin iyvneno.<br />

Semdeg wers _ Cveni qveyana, Cvens mefes `azoves~ aleqsandre makedonelma<br />

`misca qveyana ese~. aleqsandre makedonelma qarTvelebs misca qveyana<br />

Semdegi sazRvrebiT _ `hereTi da egriswyali da somxeTi da mTa crolisa~. 128<br />

qarTvelebi gadmosaxldnen da daemkvidrnen swored am sazRvrebSi.<br />

am gadmosaxlebamde arseni beris azriT, qarTvelebi cxovrobdnen sxva<br />

qveyanaSi, romelsac `arian-qarTli~ erqva. aq maT hqondaT erovnuli saxelmwifo<br />

da mefeebic hyavdaT. am qarTvel mefeTa Svili iyo azove, romelmac<br />

qarTvelTa erTi nawili gadmoasaxla arian-qarTlidan da daasaxla<br />

axal qveyenaSi. qarTvelebi dasaxlebulan mdinare egriswylidan hereTis<br />

CaTvliT (an hereTamde), somxiTidan crolis mTamde.<br />

arseni beris Txzuleba uflebas iZleva iTqvas, rom <strong>qarTuli</strong> samociqulo<br />

<strong>eklesia</strong> ar iziarebda `qarTlis cxovrebis~ armenofilur redaqcias _<br />

1. sazRvrebis Sesaxeb _ arsenis Tanaxmad, qarTvelTa qveynis dasavleTi<br />

sazRvari Tavdapirvelad gadioda mdinare egriswyalze. egriswylis aRmosavleTiT<br />

mdebare qveyana dasaxlebuli iyo qarTvelebiT, qarTvelTa naTesaviT,<br />

romelTa `Svilni varT~ Cven dRevandeli qarTvelebio, _ wers is _<br />

`Cven qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da ena maTi<br />

uwyiT da yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa SvilisSvilni arian~. 129<br />

Tvalsazrisi gansxvavdeba `leontis~ Tvalsazrisisagan; 2. megrelebi TviTve<br />

arian qarTvelebi, maTi deda ena <strong>qarTuli</strong> enaa _ es azri gamomdinareobs<br />

iqidan, rom qarTvelebi <strong>Tavi</strong>danve dasaxlebulni iyvnen mdinare egriswylis<br />

aRmosavleTiT, magram cnobilia CvenTvisac da arseni iyalToelisTvisac,<br />

rom am mdinaris aRmosavleTiT mimdebare teritoria istoriulad megrelebiT<br />

iyo dasaxlebuli, rogorc TviT am mdinaris saxelwodebac amJRavnebs. maSasadame,<br />

swored megrelebi, iseve rogorc saqarTvelos nebismieri kuTxis<br />

mkvidri mcxovrebni `egriswylidan hereTamde~, arian qarTvelebi. es Tvalsazrisic<br />

gansxvavdeba `leontis~ Tvalsazrisisagan, radganac `leontis~<br />

azriT, qarTvelebi qarTlosis STamomavlebi arian da isini cxovrobdnen<br />

lixis mTis aRmosavleTiT, xolo megrelebi ki misi Zmis, sxva eTnarqis _<br />

egrosis memkvidreni arian, isini ki mdinare mcire xazareTidan (mdinare<br />

yubanidan) vidre lixamde cxovrobdnen; 3. enis Sesaxeb. qarTvelTa Tavdapirveli<br />

ena eklesiis am Teoretikosis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> iyo da ara<br />

somxuri, rogorc miaCnda `leonti mrovels~, ufro metic, arsenis Tanaxmad,


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

695<br />

dasavleT saqarTveloSi mcxovrebi mosaxleobis dedaena <strong>qarTuli</strong> enaa, ise,<br />

rogorc aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobisa. im qveynis mosaxleobis<br />

dedaena, romelsac aqvs sazRvrebi _ `hereTi da egriswyali, somxeTi da mTa<br />

crolisa~ _ dasabamidanve qarTulenovania, radganac _ `Cven qarTulni<br />

Svilni varT arian-qarTliT gamosulTani da maTi ena uwyiT~. aqedan Cans,<br />

rom arsen bers megruli ena miaCnia ara damoukidebel enad, aramed kilod<br />

da dialeqtad <strong>qarTuli</strong> enisa. marTlac, TiTqmis 800 wlis win, albaT megruli<br />

dialeqti didad ar gansxvavdeboda literaturuli <strong>qarTuli</strong>sagan,<br />

samegreloSi <strong>qarTuli</strong> ena dedaenad miiCneoda; 4. saqarTveloSi qarTvelTa<br />

dasaxlebamde cxovrobda sxva veluri xalxi, romelic qarTvelTa gadmosaxlebis<br />

win aleqsandre makedonelma daamarcxa, nawili daxoca, xolo<br />

darCenilebi gadaasaxla CrdiloeT oseTis iqiT, iq sadac yivCaRni mkvidrobeno<br />

_ wers arseni _ aleqsandre makedonelma `...qalaqni da simagreni yovelni<br />

ucxoTeslTa maT gamouxvna, romelnime da sxvaTa simravle maTi uricxvi<br />

waravlina kedarsa mas, sada igi pirvelni miiyvana _ garegan oseTisa, da<br />

ars qveyana igi maRal da vrcel da simravle wyalTaA, sada igi mieriTgan<br />

mkvidroben didni igi naTesavni yivCaRTani~. 130<br />

maSasadame, saqarTveloSi mcxovrebi mosaxleoba, romelic aleqsandre<br />

makedonelma ixila, iyo ara qarTvelebi, aramed `...naTesavni igi sastikni<br />

warmarTTani, romelTa Cven aw bunTurqad da yivCaRad uwodT~. 131 eseni<br />

aleqsandrem CrdiloeTSi gadareka, xolo aq qarTvelebi daasaxla.<br />

es Tvalsazrisi srulebiT gansxvavdeba `leonti mrovelis~ Tvalsazrisisagan,<br />

romlis Tanaxmadac, TviT qarTvelebi iyvnen velurebi, romelnic<br />

ixila aleqsandrem.<br />

ucxoTeslTa gaJletisa da gadarekvis Semdeg aleqsandrem daiwyo qveynis<br />

Seneba _ `da TviT iwyo Senebad qveyanisa Cvensa, xolo hyva Tana azove,<br />

Ze arian-qarTlisa mefisaA, da misca qveyana ese Cveni sameufod da samkvidreblad<br />

da ganuCina sazRvari hereTi da egriswyali da somxiTi da mTa<br />

crolisa, da TviT warvida.<br />

xolo ese azove warvida arian-qarTlad mamisa Tvisisa da warmoiyvana<br />

muniT aTasi saxli mdabio da moqalaqe dedebiT, yrmebiTurT maTiT da kualad<br />

aTi saxli mTavarTagan palatisaTa dedebiT da yrmebiTurT maTiT. da maT Tana<br />

hyves kerpni RmerTad. da ese azove ars pirveli mefe qarTvelTaA, da amisa<br />

SvilisSvilTagan ocdamerve iyo mirian, romeli igi mxolod iqmna qristiane<br />

da mieriTgan yovelni mefeni qarTvelTani arian morwmune keTilad da Cven<br />

qarTvelni Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da maTi ena uwyiT. da<br />

yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa SvilisSvilni arian~. 132<br />

rogorc zemoT moyvanilidan Cans, arseni monozani, anu rac igivea, <strong>qarTuli</strong><br />

qalkedonuri <strong>eklesia</strong>, srulebiT uaryofda `qarTlis cxovrebaSi~ Semaval<br />

`ambavi mefeTanis~ armenofilur redaqcias, anu im redaqcias, romelic<br />

amJamad aRiarebulia.


696 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

arseni asaxelebs kidec <strong>Tavi</strong>s wyaroebs. mas gamouyenebia `moqcevaA<br />

qarTlisaA~ da `ambavi mefeTa~. is wers _ `wmidano mamano da Zmano, ese<br />

netarisa ninoAs cxovreba~ Seuwyobelad da ganbneulad `qarTlis moqcevasa~<br />

Tana da `hambavsa mefeTasa~ Tana aRreulad sweria... arca Semimatebia da<br />

arca damiklia... yoveli WeSmariti da WeSmaritebiT aRwerili da wamebuli<br />

maT mier aha winaSe Tqvensa ars... ikiTxvideT da ersa warmoauTxrobdiT<br />

sadidebelad RmrTisa da pativisa misisa romlisa ars didebaA~. 133<br />

arseni wm. ninos cxovrebaze darTul <strong>qarTuli</strong> eklesiis mokle istoriis<br />

gadmocemisas, uSualod Txrobisas, wyarod asaxelebs `qarTlis cxovrebis<br />

wigns~. teqstidan srulebiT aSkarad Cans, rom `qarTlis cxovrebis wigns~<br />

is iyenebs erekle keisrisa da arabTa Semosevamde (<strong>VI</strong>I s.), amis Semdeg Cans,<br />

is iyenebs efrem mciris Txzulebas `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa~,<br />

Semdeg akritikebs berZen saeklesio moRvaweebs da iyenebs mTawmidelTa<br />

gamonaTqvamebs qarTvelTa ubiwo sarwmunoebis Sesaxeb.<br />

rogorc aRiniSna, wm. ninos `cxovrebis~ teqstisaTvis arsens gamouyenebia<br />

`qarTlis moqcevaA~ da `hambavi mefeTani~, xolo teqstze darTuli qarTvelTa<br />

da <strong>qarTuli</strong> eklesiis mokle istoriis gadmocemisas _ `qarTlis cxovrebis<br />

wigni~, kerZod, is aRwers, azoves Semdeg, vidre vaxtang gorgasalis CaTvliT<br />

istorias da agrZelebs _ `amisa Semdgomad friadni Wirni moiwines sparsTagan<br />

qarTvelTa zeda da friadni sulni moswyvidnes da qveyanani daipyrnes da<br />

friadni iwames saxelisaTvis qristesisa. romelTaime aRweril ars Cvens<br />

Soris da romelTaime aRuwerel daSTa, xolo yovelni aRweril arian<br />

wignsa mas cxovelTasa da winaSe RmrTisa ixareben. amas yovelsa `qarTlis<br />

cxovrebis~ wigni vrclad mogviTxrobs~ (iqve, gv. 48). e.i. sparselTa Semosevis<br />

Semdego, _ wers is _ qristianTa mowameobrivi Rvawli mxolod nawilobriv<br />

aRiwera, magram amis miuxedavad, maTi mowameoba sruliad aris aRwerili<br />

zecaTa `sicocxlis wignSio~ _ (`wignsa mas cxovelTasa~). amitomac, roca<br />

arsenic wers _ `amas yovelsa `qarTlis cxovrebis~ wigni vrclad mogviTxrobso~,<br />

_ gulisxmobs ara sparselTa Semosevis periods, aramed qarTveli xalxis<br />

istorias sparselTa Semosevamde _ V saukunis miwurulamde.<br />

maSasadame, is wyaro, romelsac arseni iyenebda <strong>Tavi</strong>s istoriaSi azovedan<br />

vaxtang gorgaslis CaTvliT, yofila `qarTlis cxovrebis wigni~.<br />

Cans, redaqcia `qarTlis cxovrebisa~, romelsac iyenebda arsen iyalToeli,<br />

srulebiT gansxvavdeba CvenTvis cnobil `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri<br />

redaqciisagan. arsens agreTve gamouyenebia wyarod `hambavni mefe-<br />

Tani~. cnobilia, rom `hambavni mefeTani~ `qarTlis cxovrebis~ Semadgeneli<br />

nawilia. aseve unda iTqvas, rom is redaqcia `hambavni mefeTanisa~, romelsac<br />

iyenebda arseni <strong>Tavi</strong>s wyarod, srulebiT gansxvavdeba im armenofiluri<br />

redaqciisagan, romelsac Cven dRes vicnobT.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

697<br />

gansxvaveba armenofilur da Cveulebriv redaqciebs Soris Zalze didi<br />

yofila, kerZod, rogorc aRiniSna, gansxvavdebian erTmaneTisagan qarTvelTa<br />

eTnogenezisis, qarTvelTa Cvevebis, qarTvelTa qveynis sazRvrebis, qarTvel-<br />

Ta enisa da sxvaTa Sesaxeb. SexedulebaTa gansxvaveba arsebiTia. Cans, `moqcevaA<br />

qarTlisaAs~ Tvalsazrisi aRniSnul sakiTxebze msgavsi iyo `hambavni<br />

mefeTanis~ araarmenofiluri redaqciis Tvalsazrisisa.<br />

unda vigulisxmoT, rom XII <strong>saukuneSi</strong>, arsen iyalToelis dros arsebobda<br />

`qarTlis cxovrebis~ (`ambavi mefeTanis~) iseTi redaqcia, romelic araarmenofiluri<br />

da sayovelTaod misaRebi iyo. Cans, es araarmenofiluri `qarTlis<br />

cxovrebis wigni~ (ase uwodebs mas arsen iyalToeli) Seicavda qarTvelTa<br />

istorias uZvelesi droidan <strong>VI</strong>I saukunemde. es wyaro gamouyenebia arsen<br />

bers, rasac aRniSnavs kidec _ `amas yovelsa qarTlis cxovrebis wigni<br />

vrclad mogviTxrobs~.<br />

Tuki arsebobda `qarTlis cxovrebis wignis~ araarmenofiluri redaqcia,<br />

ratom ar moaRwia Cvenamde? Cvenamde ar moaRwia saerTo-saxalxo-sakiTxavi<br />

wignis _ `vefxistyaosani~-s XII-XIV saukuneebis xelnawerebma. isini daikargnen<br />

monRolTa Semosevisas, Cans, aseve daikarga `qarTlis cxovrebis~ araarmenofiluri<br />

redaqciac. xolo am wignis armenofiluri redaqcia, romelic<br />

albaT, adreve arsebobda monofiziti qarTvelebis saWiroebisaTvis, Semoinaxes<br />

monofizitebma, sadRac somxeTis somxur monasterSi. cnobilia, rom<br />

saqarTvelos monofizituri nawili (igulisxmeba mxargrZelebisadmi daqvemdebarebuli<br />

qveynebi) ubrZolvelad danebda monRolebs, SemdgomSic am qveynebSi<br />

SedarebiT simSvide sufevda. mxargrZelebis ojaxi qarTvelobda da<br />

amave dros somxobda kidec. Cans, aseve iyvnen qarTveli monofizitebi. isini<br />

arc qarTvelobas Tmobdnen da arc somxobas. `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri<br />

redaqcia maT midrekileba-ganwyobas srulebiT Seefereboda.<br />

ara marto saqarTvelos zogierTi kuTxe iyo armenizebuli, aramed Cveni<br />

mezobeli albaneTis zogierTi nawilic.<br />

armenizebul albanelebsac hyavdaT <strong>Tavi</strong>anTi erovnuli istorikosi, romelic<br />

erTdroulad albaneli patriotic iyo da somexi patriotic. es iyo mose<br />

kalankatueli. miuxedavad imisa, rom is albaneli iyo, yovelive somxurs<br />

albanurze maRla ayenebda. is werda kidec ara albanur, aramed somxur<br />

enaze _ `akad. s. eremianis Tanaxmad, moses kalankatuacis Txzuleba imitom<br />

daiwera somxur enaze, rom mose warmoSobiT albaneTis armenizebuli olqidan<br />

iyo~. 134<br />

albanelTa msgavsad, saqarTvelos armenizebuli olqebis (ara bolomde<br />

armenizebulis, igulisxmeba tao _ da qvemo qarTli, hereTi) qarTvelTa<br />

ufro metad gasomxebis mizniT, albaT, adreve moxda `qarTlis cxovrebis<br />

wignis~ (`ambavi mefeTani~) armenizacia. radganac es wigni mxolod <strong>VI</strong>I s-is<br />

Sua wlebamde Seicavda qarTvelTa istorias (heraklemde _ `qarTlis cx-


698 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

ovrebis wigni~ vrclad mogviTxrobs `amisa Semdgomad gamovida mefe herekle~<br />

arseni beri, (iqve, gv, 48)), amitom unda vifiqroT, rom `qarTlis cxovrebis<br />

wignis~ armenofiluri redaqtireba moxda <strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong> an <strong>VI</strong>I saukunis<br />

dasawyisSi, Tumca isic SesaZlebelia, rom es moxda Sida qarTlze somex<br />

mefeTa eqspansiis dros _ <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi. Sida qarTlze Tu ra Zlieri<br />

zegavlena hqonda somxeTs <strong>VI</strong>II-X saukuneebSi, amis Sesaxeb mogviTxrobs a.<br />

abdalaZe <strong>Tavi</strong>s wignSi _ `amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba<br />

IX-XI saukuneebSi~.<br />

unda vifiqroT, rom `qarTlis cxovrebis~ `ambavi mefeTanis~ dReisaTvis<br />

cnobili redaqcia dawerilia mose kalankatuelis msgavsad armenizebuli<br />

qarTvelis mier somxuri eklesiis mrevlad qceul qarTvelTaTvis (somxuri<br />

eklesiis mrevlad iqcnen armenizebuli albanelebic). es redaqcia<br />

miuRebeli iyo saqarTvelos samociqulo eklesiisaTvis da is ar gamoiyena<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis erT-erTma meTaurma arsen iyalToelma <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

istoriis mokled aRweris dros.<br />

arsebobdnen Tu ara armenizebuli qarTvelebi da hyavda Tu ara somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s <strong>qarTuli</strong> mrevli?<br />

Cans, es sakiTxi ukve Seswavlili aqvT somex istorikosebs, magaliTad, g.<br />

ter-mkrtiCiani fiqrobs, rom koriuni (an agaTangelosi) qarTveli iyo. `rogorc<br />

iv. javaxiSvili wers _ g. ter-mkrtiCians agaTangelozi da koriuni identur<br />

pirebad miaCnda da fiqrobda rom koriuni `... qarTvelTa, anu qarTvelsomexTa<br />

episkoposi iyo ...iqneb qarTvelic ki...~ 135<br />

TviT n. mari werda, rom tao-klarjeTis qarTveluri mosaxleoba somxdeboda<br />

<strong>VI</strong>II saukunemde. marTlac, aqauri mosaxleoba namdvilad ganicdida armenizaciis<br />

process. aqauri iyo nerse iSxneli _ Semdgom kaTalikosi somxuri<br />

eklesiisa, SeiZleba armenizebuli qarTveli da amitomac is simpaTiiT<br />

ixsenieba giorgi merCules mier. netars uwodebs, aseve qarTul <strong>eklesia</strong>Si<br />

miRebuli sakiTxavic `wmidisa yrmaTa orTa ZmaTa daviTisa da tariWanisa~<br />

mas `netar did nerses~ uwodebs _ `maSin viTarca euwya saqme ese wmidasa<br />

mamasa Cvensa nerses kaTalikozsa somxiTisasa, rameTu TviT hxedvida igi<br />

iSxniT sakvirvelebasa da brwyinvalebasa... srbiT moiwia divris~. 136<br />

`daviT da tariWanis martvilobidan~ Cans,<br />

rom tao <strong>Tavi</strong>si saeklesio centr iSxaniT<br />

da, cxadia, mis samxreTiT mdebare teritoriebiT,<br />

romelzedac Semdeg aSenda bana,<br />

xaxuli, oSki _ 650-ian wlebSi nerse kaTalikosis<br />

dros, Sedioda somxeTis <strong>eklesia</strong>-<br />

Si, magram es ar niSnavs imas, rom es mxare<br />

somxebiT iyo dasaxlebuli, piriqiT, aq cxovrobdnen<br />

qarTvelebi, romelnic iyvnen mrev-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

699<br />

li somxuri eklesiisa. aq saeklesio ena iyo somxuri ena, xolo ojaxis ena<br />

_ <strong>qarTuli</strong>. <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong> miaCndaT qarTvelebad (<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong>), xolo<br />

berZnebi am mxares _ `iverias~ uwodebdnen. TviT somexi mematianeebic ki am<br />

mxares `qarTvelTa~ mxares uwodebdnen <strong>VI</strong>I s-Si ioane mamikonianis matianedan<br />

irkveva, rom me-7 s-Si mesxeTis mxareebi (da klarjeTi) qarTul<br />

mxares warmoadgenda. 137 am matianedan irkveva: 1. `<strong>VI</strong>I <strong>saukuneSi</strong> mesxeTi<br />

Woroxidan vanandamde, klarjeTis CaTvliT, samflobeloa vaSden `qarTvel-<br />

Ta (iverielTa) mTavrisa~, vaSdenis Zea jojiki `qarTvelTa (iverielTa)<br />

mTavari~. 138 am qarTvel mTavrebs prosparsuli (anu prosomxuri) orientacia<br />

hqondaT da es antiberZnuli tao da klarjeTi qarTvelebiT dasaxlebuli<br />

qveyana iyo. taoSi <strong>VI</strong>II saukunemde cxovrobda somxuri eklesiis<br />

samwysoSi Semavali <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba somxuri saeklesio eniT. marTalia,<br />

tao da klarjeTi qalkedonituri midrekilebisa iyvnen, magram somxurma<br />

<strong>eklesia</strong>m taoel qarTvelTa <strong>Tavi</strong>s gavlenis qveS moqceva imiT SeZlo,<br />

rom erekle keisris Semdeg is `uniaturi~, anu TiTqmis qalkedonituri gaxda.<br />

ufro adre ki, <strong>VI</strong>I saukunis dasawyisSi kirionisa da abraam kaTalikosis<br />

epoqaSi taos erTi nawili <strong>qarTuli</strong> eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda, sadac<br />

arseni safarelis Tanaxmad gadasaxlebula abraam somexTa kaTalikosis<br />

mier devnili qalkedonit somex samRvdeloTa nawili. safiqrebelia, rom<br />

somxuri eklesiis mier `uniis~ aRiarebis Semdeg isini ukanve dabrundnen.<br />

Cans, somxuri eklesiis wevr qarTvels ekuTvnis somexTa ganmanaTleblis<br />

wmida grigoris cxovrebis arabuli teqsti (Targmani). am arabul teqstSi<br />

gamovlenilia uamravi <strong>qarTuli</strong> sityva da agreTve <strong>qarTuli</strong> warmomavlobis<br />

geografiuli saxelebi. avtori icnobs da wers <strong>qarTuli</strong> eklesiis Sesaxebac.<br />

is dainteresebulia <strong>qarTuli</strong> eklesiiT, mxolod avtoris (mTargmnelis)<br />

<strong>qarTuli</strong> erovnebiT SeiZleba aixsnas mis mier <strong>qarTuli</strong> sityvebis xmareba<br />

da ara iseTi garTulebuli sqemiT, rogoric es n. marma warmoadgina. 139<br />

rogorc iTqva, somxuri eklesiis wevri iyo TviT kirionic qarTlis<br />

kaTalikosad gamorCevamde.<br />

`qarTvelTa episkoposi~ hqvia mose gugarqis (curtavel) episkoposs, romelic<br />

somxuri eklesiis wevrad miiCnevs <strong>Tavi</strong>s Tavs kirionis dros.<br />

qarTvelTa gadaqceva somxuri eklesiis mrevlad, savaraudoa, IV s-is<br />

bolosa da V s-is dasawyisSi e.w. `berZnul somxeTSic~. aRniSnul dros<br />

bizantiam `berZnul somxeTSi~ somxur <strong>eklesia</strong>s neba darTo gaevrcelebina<br />

somxuri anbani da somxurenovani wirva-locva; 140 berZnul somxeTSi, somex-<br />

Ta garda, cxadia, bevri qarTvelic cxovrobda, radganac es mxare istoriul<br />

kapadokiaSi mdebareobda da kesaria-kapadokiis (pontos diocezis) nawili<br />

iyo, sadac (kapadokiaSi) saerTod qarTvelebi cxovrobdnen (qarTvel mecnierTa<br />

Tanaxmad). kapadokiaSi mcxovrebi qarTvelebi, cnobilia, rom gaberZndnen<br />

_ qarTvelTa erTi nawili ki SeiZleba `somexi~ gaxda, anu wevri


700 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

somxuri eklesiisa. etyoba, aqvs raRac safuZveli g. ter-mkrtiCians, roca is<br />

agaTangelozs da koriuns identur pirebad miiCnevs da qarTvelad Tvlis.<br />

Cans, somxur <strong>eklesia</strong>Si ukve koriunis dros qarTveli mrevlic arsebobda.<br />

Cans, gugarqSi mcxovrebi `somxurenovani~ mrevli, romelic ase xSirad<br />

ixsenieba `epistoleTa wignSi~, erovnebiT qarTveli iyo saeklesio somxurenovani<br />

wirva-locviT (albanelTa msgavsad). istoriuli provinciebi:<br />

gaCiani, gardabani, kuxeTi, romelnic Sediodnen hereTsa da gugarqSi<br />

qarTvelebiT dasaxlebuli iyo. maTi eTnarqebi iyvnen qarTlosis Svilebi _<br />

gardabos, kuxos da gaCiosi. 141<br />

aseve yofila taoSic da mesxeTis zogierT sxva kuTxeSi <strong>VI</strong>II saukunemde.<br />

marTalia, qarTvelebs aRniSnul mxareebSi miuRiaT somxurenovani wirvalocva<br />

da zogierTni ki somxuri eklesiis wevrnic gamxdaran, magram maT<br />

kargad scodniaT, rom isini gvar-tomobiT da erovnebiT qarTvelebi iyvnen<br />

da ara somxebi (aseve icodnen armenizebulma albanelebma, rom isini erovnebiT<br />

albanelebi iyvnen da ara somxebi). swored amitom isini Semdeg deda<br />

<strong>eklesia</strong>s daubrundnen.<br />

Cans, Zvel saqarTveloSi somxuri eklesiis wevr qarTvels uwodebdnen<br />

`sarwmunoebiT somexs~. amis Tqmis uflebas iZleva grigol bakurianis erTi<br />

cnoba, romelic SeiZleba ase gavigoT, rom me naTesaviT qarTveli var,<br />

magram myavs `sarwmunoebiT somexi~ msaxurebio _ `...vinaAca menebos, naTesav-<br />

Ta CemTa da msaxurTa CemTa daRacaTu somexni iyvnen sarwmunoebiTa~. 142<br />

SeiZleba, grigol bakuriani `sarwmunoebiT somexis~ qveS gulisxmobdes<br />

<strong>Tavi</strong>s msaxurs, magram es msaxuri (Tu naTesavi)~ gvariT e.i. erovnebiT ki ar<br />

aris `somexi~, aramed `sarwmunoebiT~. grigol bakuriani kargad asxvavebs<br />

erTmaneTisagan erovnebiT somexsa da sarwmunoebiT somexs. erovnebasa da<br />

sarwmunoebas kargad rom asxvavebs erTmaneTisagan, es iqidan Cans, rom <strong>Tavi</strong>si<br />

<strong>Tavi</strong>s (da saZmos) daxasiaTebisas is arasodes ar wers, me `sarwmunoebiT<br />

qarTveli~ varo, aramed yovelTvis wers _ me erovnebiT `naTesaviT~, `gvariT~<br />

var qarTvelio.<br />

`qarTvelni varT naTesaviT mxneni da medgrobiT aRzrdilni~. `monazonni<br />

monastrisa Cemisani guarad qarTvelni arian~. 143<br />

grigol bakurians naTesavebi da msaxurebi qarTvelebic hyolia, `naTesav-<br />

Ta da msaxurTa CemTa qarTvelTao~, wers is, magram amaTgan zogierTi<br />

SeiZleboda, rom `sarwmunoebiT somexi~ yofiliyo _ `vinaAca menebos, naTesavTa<br />

CemTa da msaxurTa CemTa, daRaTu somexni iyvnen sarwmunoebiT~.<br />

swored erovnebiT qarTvelebisaTvis, magram `sarwmunoebiT somxebisaTvis~,<br />

anu rac igivea, grigoriani qarTvelebis saWiroebisaTvis unda redaqtirebuliyo<br />

`qarTlis cxovrebis~ Sesavali teqstebi armenofilebis mier.<br />

rogorc sxva TavebSi aRiniSna, hereTSi, gugarqsa da mesxeTis zogierT<br />

mxareSi (sxvadasxva saukuneebSi somxuri eklesiis gavlenis sferoSi moq-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

701<br />

ceul qarTvel mrevls aswavlidnen somxur anbans da maT eklesiebSic<br />

somxurad iyo wirva-locva. cnobilia, rom mcxeTis jvris taZarSi aRmoCnda<br />

qva somxuri warweriT (grafiti, amokawruli warwera), aseve, mcxeTis jvrisa<br />

da atenis sionis qvis filebze arsebobs somxuri asoebi, amokveTili<br />

qvismTlelebis mier. esaa qvismTlelTa niSnebi, anu damRebi. `Tu qvismTlelTa<br />

niSnebi _ somxuri asoebi niSnavs, rom xelosani iyo somexi da es niSani<br />

misi inicialia, maSin am SemTxvevaSi qvismTlelTa da xelosanTa Soris<br />

jvarze da aseve atenSi iyo somexTa garkveuli ricxvi~. 144 ufro metic, am<br />

niSnebsa da grafitze dayrdnobiT iseTi mosazrebac ki gamoiTqva, rom<br />

jvris taZris arqiteqtori somexi iyo. 145<br />

rogorc vTqviT, hereTis, gugarqis da mesxeTis nawilis qarTveloba `somxurenovani~<br />

iyo, e.i. maT eklesiebSi wirva-locva aRniSnul <strong>saukuneSi</strong> somxurad<br />

tardeboda. aqedan gamomdinare, mosaxleobam icoda somxuri werakiTxva.<br />

somxuri iswavleboda, <strong>qarTuli</strong> akrZaluli iyo. amitomac mcxeTis<br />

jvarsa da atenis sionze arsebuli somxuri asoebi (da warwerebic) SeiZleba<br />

imasac uCvenebdes, rom aq hereTidan, gugarqidan da taodan Camosuli<br />

qarTveli xelosnebic muSaobdnen, romelnic maTTvis cnobil anbans (somxurs)<br />

iyenebdnen.<br />

i. abulaZe Tvlis, rom dabali fenis qarTvel da somex morwmuneebs ar<br />

gauwyvetiaT urTierTkavSiri. epistoleTa wignis Tanaxmad, qarTvelebi somxeTis<br />

mTavar <strong>eklesia</strong>sa da sxva eklesiebSi loculobdnen. dabali fenebi 607-609<br />

wlebis Semdegac <strong>Tavi</strong>anT wess ar Secvlidnen. 146<br />

somxuri eklesiis wevr qarTvelTa arsebobiT unda aixsnas is faqti, rom<br />

maT qarTul wignebze <strong>Tavi</strong>anTi saeklesio eniT (somxuriT) minawerebi gaukeTebiaT.<br />

am garemoebiT aixsneba arseboba somxuri minawerebisa jruWis oTx-<br />

Tavze, Satberdis krebulsa, an miqael modrekilis sagaloblebze. da ara<br />

imiT, TiTqosda es minawerebi e.w. `qalkedoniki somxebis~ gakeTebuli iyos.<br />

qarTvelTa kulturuli armenizacia mxolod XI saukunisaTvis SeiZleboda<br />

rom dasrulebuliyo, somexTa Zlieri saxelmwifos gauqmebisa da qarTvelTa<br />

erTiani saxelmwifos daarsebis Semdeg. kulturulad armenizebul qarTvelTa<br />

saWiroebisaTvis Seqmnila `qarTlis cxovrebis~ `ambavi mefeTanis~ armenofiluri<br />

redaqcia. maSasadame, unda vivaraudoT, rom arsebobda `ambavi mefe-<br />

Tanis~ orgvari redaqcia _ armenofiluri da Cveulebrivi. `ambavi mefeTanis~<br />

`Cveulebrivi~ redaqcia Tavdapirveli iyo, xolo Semdgom am redaqciis<br />

armenofilebis mier gadamuSavebis Sedegad miRebul iqna is redaqcia,<br />

romelmac moaRwia Cvenamde.<br />

rodis iqna redaqtirebuli armenofilebis mier `ambavi mefeTani~? cnobilia,<br />

rom am redaqciaSi moi poveba cnoba, romlis Tanaxmad <strong>qarTuli</strong><br />

mwignobroba Seqmna mefe farnavazma da ara mesrop maStocma. es cnoba imiT<br />

aris mniSvnelovani, rom miuxedavad am Txzulebis sruli armenizaciisa,


702 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

redaqtorebs ar SeucvliaT cnoba farnavazis mier <strong>qarTuli</strong> mwignobrobis<br />

Seqmnis Sesaxeb. <strong>qarTuli</strong> anbanis mesrop maStocis mier Seqmnis legenda<br />

Camoyalibda mogvianebiT X-XIII saukuneebSi (ix. epistoleTa wigni, z. aleqsiZis<br />

Sesavali, gv. 46). amitomac unda vivaraudoT, rom `qarTlis cxovreba~<br />

armenofilebis mier redaqtirebul iqna mesrop maStocis mier <strong>qarTuli</strong><br />

anbanis Seqmnis Teoriis Camoyalibebamde, radganac imdenad armenofiluria<br />

`qarTlis cxovreba~, rom SeuZlebelia aRniSnuli Teoria arsebuliyo da<br />

mis redaqtors ar amoegdo iqidan farnavazis mier <strong>qarTuli</strong> mwignobrobis<br />

Seqmnis cnoba. maSasadame, unda vivaraudoT, rom `qarTlis cxovreba~ (`ambavi<br />

mefeTani~) armenofilebis mier redaqtirebul iqna X saukunemde.<br />

saqarTvelos gaerTianebisa da Zlieri <strong>qarTuli</strong> saxelmwifos arsebobis<br />

dros XI-XIII <strong>saukuneSi</strong> armenofilur wreebs qarTvelTa augad xseneba ukve<br />

aRar SeeZloT. am saukuneebSi, roca qarTveli eri Tavs iwonebda erovnuli<br />

kulturis aRorZinebiT, aarsebda `sxva aTinasa~ da `axal ierusalims~,<br />

mecnierebisa da sulieri kulturis msoflio mniSvnelobis kerebs, aRaravis<br />

SeeZlo qarTvelTa winaprebisaTvis veluroba da kaciWamioba (gvamis mWamebloba)<br />

daewamebina. amitomac am dros warmoudgenelia, SeTxzuliyo `qarTlis<br />

cxovrebis~ armenofiluri Txzulebebi. ufro metic, cnobili, dawyebuli<br />

XI saukunidan TiTqmis xelaxla `iTargmna~ yvela is <strong>qarTuli</strong> saeklesio<br />

wigni, romelic odesRac somxuridan Targmnili anda redaqtirebuli iyo.<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> da somxeTic ki ukve TviTve gaxda augad saxsenebeli<br />

qarTvelTa mier. magaliTad, giorgi mTawmideli somxur sarwmunoebas dascinoda<br />

bizantiis imperatoris winaSe, xolo ruis-urbnisis Zeglisweram somex-<br />

Ta da sxvaTa saxelmwifos dangrevis mizezad sodomuri codvebi miiCnia.<br />

XI-XIII saukuneebSi saqarTveloSi miuRebeli iyo yovelgvari armenofiluri<br />

Tvalsazrisi. am dros `qarTlis cxovrebis~ CvenTvis cnobili armenofiluri<br />

Txzulebis dawera, albaT, SeuZlebelia da leonti mrovelic, Seu-<br />

Zlebelia, iyos avtori `ambavi mefeTanisa~.<br />

`ambavi mefeTani~ uZveles drosve arsebobda, xolo X saukunemde is<br />

redaqtirebul iqna armenofilTa mier.<br />

`qarTlis cxovrebis~ Sesavlis ukve arsebulma armenofilurma redaqciam<br />

<strong>Tavi</strong> Seafara somxeTs. is Targmnes kidec somxurad am dros (XI-XIII ss)<br />

somxeTSi TavSefarebuli es redaqcia saqarTveloSi aravis sWirdeboda.<br />

am wignis (redaqciis) bedi Seicvala saqarTvelos saxelmwifos daSladasustebisa<br />

(XV) da saqarTveloSi grigorianuli eklesiis gavlenis aRorZinebis<br />

Semdeg. rogorc aRniSnuli iyo, sparseTi da osmaleTi X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>II<br />

saukuneebSi ebrZodnen qarTul marTlmadideblur <strong>eklesia</strong>s. qarTvelTa<br />

mrevli mesxeTSi osmalebma daumorCiles konstantinopolis berZnul da<br />

somxur sapatriarqoebs. osmalebis mier Sida qarTlis dapyrobis dros aq<br />

somxuri eklesiis gavlena Zlier gaizarda. sparseTic X<strong>VI</strong> saukunis Sem-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

703<br />

deg aseve didi siyvaruliT ekideboda somxebis grigorianul <strong>eklesia</strong>s.<br />

somxebs uSenebdnen eklesiebsa da qalaqebs (mag. julfaSi), misces yovelgvari<br />

SeRavaTi da daxmareba. somxebi moqalaqeobrivad sparselebs gauTanabres,<br />

amave dros ki, <strong>qarTuli</strong> eklesiis mrevls atyvevebdnen, sparseTis siRrmeSi<br />

asaxlebdnen, anadgurebdnen. sparseTis politika saqarTveloSi iTvaliswinebda<br />

somexTa yovelgvar SeRavaTs. aseT situaciaSi saqarTveloSi X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>II ss-Si<br />

kvlav gaCnda somxuri eklesiis <strong>qarTuli</strong> mrevli. gansakuTrebiT bevri qarTveli<br />

grigoriani cxovrobda Sida da qvemo qarTlSi, kaxeTsa da mesxeTSi.<br />

swored am dros, saqarTveloSi qarTveli grigorianuli mrevlis gaCenis<br />

dros, maTi armenizaciis daCqarebis mizniT moZebnili iqna da xelaxla<br />

gamoCnda `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia.<br />

rostom mefe, romelic sparseTis warmomadgeneli iyo saqarTveloSi, yovel<br />

Rones xmarobda sparsuli politikis gatarebisaTvis. sparsuli politika<br />

ki yovelmxriv xels uwyobda somxur <strong>eklesia</strong>s, somex vaWar-xelosanamqarTa<br />

gaZlierebas mTel sparseTSi da maT Soris saqarTveloSic. rostomi<br />

prosomxuri orientaciisa iyo, sparseTis interesebidan gamomdinare.<br />

Cans, amitomac rostomis samefo karze yuradReba miaqcies `qarTlis cxovrebis~<br />

Sesavlis armenofilur redaqcias da rostomis meuRlem, mariam<br />

dedofalma, misi gadaweris SekveTa misca.<br />

am droisaTvis ukve dakarguli iyo `qarTlis cxovrebis~ Sesavlis `Cveulebrivi~<br />

redaqcia da mxolod armenofiluri arsebobda, magram es armenofiluri<br />

redaqcia misaRebi iyo qarTveli marTlmadideblebisaTvis, maT<br />

Soris mariam dedoflisaTvisac, radganac ukeTesi aRar arsebobda.<br />

ivane javaxiSvili farsadan gorgijaniZis `istoriis~ ganxilvisas wers,<br />

rom TviT ganaTlebul qarTvelebsac ki erovnuli istoriis Sesaxeb Zalze<br />

mciredi warmodgena hqondaT da `qarTlis cxovreba~ arc ki enaxaT. farsadan<br />

gorgijaniZe rostom mefis karze iyo aRzrdili, `rostom mefem<br />

viTac Svili gamzarda da mravali wyaloba dammarTa...~ _ wers is, 147<br />

`swored ganmacvifrebeli da daujerebeli ramaa, rom saistorio cnobebi<br />

imdroindel saqarTvelos ganaTlebul wreebs, romelTa jgufs, ueWvelia,<br />

ekuTvnoda rostom mefis maxlobeli kaci, istorikosi farsadan gorgijaniZe,<br />

saqarTvelos istoria ase maxinjad hqoniaT dazepirebuli!.. vaxtang gorgasali<br />

mirian mefis Svili iyoo. es SemTxveviTi Secdoma ar aris, avtori<br />

srulebiT darwmunebuli yofila, rom mirian mefe vaxtang gorgaslis mama<br />

iyo. Tu aseTs maRalxarisxovans da mefis maxlobel moxeles da istorikoss,<br />

rogoric iyo farsadan gorgijaniZe, ase domxaliviT hqonda areuli samSoblo<br />

qveynis warsuli da Tavgadasavali, ase zRaprulad hqonda warmodgenili<br />

<strong>qarTuli</strong> saukeTeso wyaroebi aramcTu wakiTxuli, TvaliTac ki nanaxi ara<br />

hqonia, maS danarCens xalxs, Cveulebrivs, SuaTana SeZlebisa da codnis<br />

patrons, raRa warmodgena unda hqonoda? rasakvirvelia, araferi!... 148


704 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

swored zemoT aRniSnulis gamo, `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri<br />

nusxis aRmoCena namdvili zeimi unda yofiliyo im drois qarTvelTaTvis _<br />

sayovelTao ucodinarobas erovnuli istoriisas `qarTlis cxovreba~ avsebda.<br />

qarTvel grigorianebs ki gaaxarebda `qarTlis cxovrebis~ `ambavi mefe-<br />

Tani~ <strong>Tavi</strong>si armenofiluri tendenciebis gamo. Cans, armenofilebs kidev<br />

erTxel uredaqtirebiaT is da kidev ufro gaumZafrebiaT armenofiluri<br />

tendenciebi.<br />

qarTvel grigorianebs X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>II saukuneebSi, Tumca samSoblosa da eris<br />

didi siyvaruli hqondaT da <strong>Tavi</strong>anT Tavs `qarTvelad~, anda `saqarTvelos<br />

Svilad~ Tvlidnen, magram isini uyoymanod aRiarebdnen somxuri kulturisa<br />

da istoriis upiratesobas. magaliTad, `farsadan gorgijaniZe q. goriTgana<br />

yofila. <strong>Tavi</strong>s Tavs igi musulmanTa samarTlis wignSi `jami abasis~ qarTuls<br />

TargmanSi qarTvels uwodebs. broses ki hgonia, rom igi somexi unda yofiliyo.<br />

SesaZlebelia, miT umetes, rom misi nawarmoebis pirvel nawilSi somxeTis<br />

istoriis ambebs sapatio adgili aqvs daTmobili~. 149<br />

marTalia, is gaqarTvelebul somxad miiCneva, magram piriqiT, is `grigoriani~<br />

qarTvelia, anu gasomxebuli qarTveli. mas musulmanobac miuRia, 150<br />

magram am dros is mainc gasomxebuli qarTvelia. im dros, rogorc n.<br />

irbaxi da mravali TviTmxilveli werda, saqarTveloSi yoveldRiurad mravali<br />

qarTveli somxdeboda, rogorc maRali, ise dabali wodebisa, gansakuTrebiT<br />

ki somxdebodnen qarTveli yma-glexebi (somexi mebatonisa) da tyveobisagan<br />

gamoxsnili (somexTa mier) _ qarTvelebi. es is droa, roca Sah-abasi da<br />

sxva (mis wina da mis Semdeg) sparsi Tu osmalo mmarTvelebi qarTvelebs<br />

atyvevebdnen, saqarTvelos aoxrebdnen, qarTul <strong>eklesia</strong>s ebrZodnen. amave<br />

dros ki Sah-abasi da sxvebi iranis dedaqalaqSi (ispahanis ubanSi _ julfaSi)<br />

somxebs eklesiebs uSenebdnen; somxur eklesiebs iranel ostatebs<br />

alamazebinebdnen da evropel ostatebs axatvinebdnen, magaliTad, `rac Seexeba<br />

`vanqis~ <strong>eklesia</strong>s, igi <strong>Tavi</strong>si arqiteqturuli gadawyvetiT, mooqrouli<br />

WeriTa da gumbaTiT, daxvewili gemovnebiT Sesrulebuli mxatvrobiT, julfis<br />

yvelaze mniSvnelovan TvalsaCino Zegls warmoadgens. `vanqis~ eklesiis<br />

xuroTmoZRvreba da kedlis ornamenti, moxatuloba iranel ostatebs ekuTvniT,<br />

xolo siuJeturi kompoziciebi evropel fermwerTa mieraa Sesrulebuli... 151<br />

amave dros ki sionis meCeTad gadaqcevas cdilobdnen. aseT epoqaSi<br />

somexTa gaqarTveleba warmoudgenelia, xolo qarTvelTa gasomxebis Sesaxeb<br />

TviTmxilveli evropeli misionerebi da qarTveli moRvaweebi werdnen.<br />

gasomxebuli qarTveli farsadan gorgijaniZe wers saqarTvelos, misi<br />

samSoblos istorias, magram armenofiluri tendenciiT. <strong>Tavi</strong>s saqarTvelos<br />

istoriis pirvel nawilSi somxeTis istoriis ambebs sapatio adgili dauTmo,<br />

aRwera somexTa Trdat mefis ambavi: `...romlis Semdgom me-9 gverdamde<br />

somxeTis istoriis mokle cnobebia moyvanili. mere me-10 gverdze moTxrobilia


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

705<br />

sul mokled bagrationTa mosvla saqarTveloSi, maTi gaqarTveleba...~ 152<br />

(`...daviT gabatonda somexTa qoronikons...~, `...aqamadisan rom somxobas ukan<br />

batonoba uqniaT qarTvelobaSigan...~ `somexT qordass...~ `somexi qoronikoniT~<br />

`somexTcxovreba~, `somexT xelmwife~, es da sxva msgavsi winadadebebi xSirad<br />

gvxvdeba mis istoriaSi). mis saqarTvelos istoriaSi wina planzea somxeTi<br />

da somexTa Tavgadasavals Zalze sapatio adgili uWiravs. am mxriv misi<br />

Txzuleba Zalze hgavs `ambavi mefeTanis~ armenofilur redaqcias.<br />

Cans, swored farsadan gorgijaniZis msgavs qarTvel moRvaweebs xelaxla<br />

uredaqtirebiaT `qarTlis cxovreba~ vaxtang <strong>VI</strong>-is epoqaSi.<br />

erTmaneTs Seadares vaxtangamde (vaxtangis winare _ e.w. `Zveli qarTlis<br />

cxovrebisa~) da vaxtangis Semdgomi (.e.w. `axali qarTlis cxovreba~) teqstebi,<br />

romelnic aleqsandre makedonelis saqarTveloSi laSqrobas Seexeba.<br />

vaxtangis Semdgomi `qarTlis cxovrebis~ saanalizo teqstebi miuTiTeben,<br />

rom maTSi Zalze gamZafrebulia qarTvelTa augi, kerZod, axal redaqtorebs<br />

`leonti mrovelisad~ miCneul teqstSi CaurTavT zedmeti adgilebi<br />

qarTvelTa bilw CvevaTa warmoCenisaTvis.<br />

magaliTad, vaxtangis winare redaqciebis Tanaxmad, aleqsandre `movida<br />

qarTlad da pova yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa.<br />

rameTu col-qmrobisa da siZvisaTvis ara uCnda naTesaoba, yovelsasa<br />

suliersa sWamdes, mkvdars SeSWamdes~, _ amiT am redaqciebSi mTavrdeba<br />

qarTvelTa augi da iwyeba sxva ambavi vaxtangis Semdgom redaqciebSi (s.<br />

yauxCiSvilis mier, 1955 wels dabeWdili `qarTlis cxovreba~) qarTvelTa<br />

augi grZeldeba ase `...yovelsa suliersa Wamdes, mkvdrisa SesWamdes, vi-<br />

Tarca mxecni da pirutyvni, romelTa qcevisa warmoTqma uxm ars da ixilna<br />

ra ese naTesavni sastikni warmarTni, romelTa igi Cven bunTurgad da<br />

yivCaRad uwodT, msdgareni mdinaresa mas mtkvrisasa mixveviT~. 153<br />

`mrovelis teqstSi amis win naTqvami iyo, rom qarTlSi Semosulma aleqsandrem<br />

hpovna `yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa~.<br />

gamodis, TiTqos bun-Turqad da yivCaRad wodebulni sastikni naTesavni<br />

iyvnen `yovelni qarTvelni~. 154<br />

ase amZafrebs axali redaqtori X<strong>VI</strong> saukunis Semdgom qarTvelTa augs.<br />

mas <strong>Tavi</strong>s wyarod, q. cxadaZis gamokvlevis Tanaxmad, gamouyenebia arsen<br />

beris Txzuleba, magram aRsaniSnavia, rom arsen beri saZraxis Cvevebs<br />

miawerda ara qarTvelebs, aramed qarTvelebis mosvlamde saqarTveloSi<br />

mcxovreb sxva xalxs, xolo axalma redaqtorma es Tvisebebi qarTvelebze<br />

gadaitana. Teimuraz bagrationi kategoriulad uaryofda imis SesaZleblobas,<br />

rom qarTvelebs msgavsi Cveva hqondaT.<br />

`Teimurazi kategoriulad acxadebs, `araQWeSmarit ars~ da mravali uarsayofi<br />

argumentis moyvanis Semdeg mtkiced askvnis, rom amisi msgavsi<br />

Cveuleba aramc Tu qarTlosianTa Soris, aramed saerTod aziis erTa Sorisac<br />

arasodes yofilao~. 155


706 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

zogierT mkvlevarTa azriT, qarTvelni aseTi saZageli Cvevebis mqoned<br />

miiCnies qarTvelma saeklesio pirebma garkveuli mizniT `eklesiisa Cvenisa<br />

moZRvarni uZagebdes maT gardavlilTa winaparTa maTTa da maTsa ityodes<br />

mravalTa uwesoTa qcevaTa da arawmidaTa da mkvdarTa Wamasa xorcsa kacisasa...<br />

raTa qristes sarwmunoebasa zeda moqceulTa erTa SeiZulon Cveulebani<br />

da zneni winaparTa kerpTmsaxurebisani~ (Teimuraz bagrationis azria). 156<br />

marTalia, nikoloz gulaberiZe werda, gaqristianebamde qarTvelebi `umZvinvaresni<br />

da uveluresni~ iyvneno, magram miuxedavad amisa, ar SeiZleba<br />

gaziarebul iqnas Teimurazis mosazreba. ara <strong>qarTuli</strong> eklesiis moZRvrebma<br />

daxates qarTvelTa winaprebi velurebad, aramed im Zalebma, romelnic<br />

saqarTvelos saxelmwifosa da eklesiis dasustebisas cdilobdnen qarTvelTa<br />

sxva xalxSi asimilacia gaeadvilebinaT.<br />

qarTvelTa erovnuli siamayis Sesusteba survili iyo ucxo Zalebisa<br />

rTuli politikuri situaciis dros.<br />

`qarTlis cxovrebis~ xelaxla gamocemis dros sasurvelia masSi aRar Sevides<br />

is Seuracxmyofeli CanarTebi, romelnic ganekuTvneba vaxtang <strong>VI</strong>-is Semdgom<br />

epoqas, miT umetes, rom mari broses mier gamocemul `qarTlis cxovrebasa~ da<br />

mis frangul TargmanSi am CanarTebis erTi nawili Setanili ar aris.<br />

qarTvelTa armenizaciis Sesaxeb<br />

amJamad, rogorc wesi, miiCneva, rom Sua saukuneebSi mimdinareobda sxvadasxva<br />

eTnikuri jgufebisa da agreTve somexTa gaqarTveleba. TiTqosda es<br />

xdeboda sarwmunoebrivi gziT, qalkedonituri sarwmunoebis miRebis Semdeg<br />

somxebi eqceodnen qarTul kulturul garemoSi da isini qarTveldebodnen.<br />

miiCneva, rom qalkedonitoba aris qarTvelTa erovnuli sarwmunoeba, xolo<br />

monofizitoba (grigorianoba) somexTa erovnuli sarwmunoebaa. Tu somxebi<br />

qalkedonitobis miRebiT qarTveldebodnen, maSin unda vivaraudoT, rom aseve<br />

qarTvelebi somxdebodnen grigorianobis miRebiT.<br />

hqonda Tu ara adgili aseT process, iRebdnen Tu ara qarTvelebi somxur<br />

sarwmunoebas, eqceodnen Tu ara isini somxuri eklesiis gavlenis sferoSi<br />

da amiT somxdebodnen?<br />

Cvens mecnierebaSi araa miRebuli msjeloba qarTvelTa gasomxebis Sesaxeb,<br />

maSin roca somexTa gaqarTvelebis Sesaxeb wers yvela mecnieri, romelic<br />

exeba V-X<strong>VI</strong>II saukuneebis saqarTvelos istorias, amitomac Tu SeiZleba<br />

msjeloba somexTa gaqarTvelebis Sesaxeb, maSin qarTvelTa gasomxebis Sesaxebac<br />

msjeloba ar unda iwvevdes araviTar uxerxulobas da WeSmaritebis<br />

dadgena umTavresi unda iyos.<br />

pirobebi qarTvelTa gasomxebisaTvis Seqmnili iyo araTu Sua saukuneebSi,<br />

aramed XIX <strong>saukuneSi</strong>c ki. amis damamtkicebeli magaliTebis moyvanamde<br />

unda iTqvas somxuri sarwmunoebis Sesaxeb.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

707<br />

miRebulia, rom somxuri <strong>eklesia</strong> monofizituri <strong>eklesia</strong>a, sinamdvileSi ki<br />

somxur <strong>eklesia</strong>s, da saerTod, somxebs, mxolod pirobiT Tu ewodebaT aseTi<br />

saxeli. somxur <strong>eklesia</strong>s gaaCnia <strong>Tavi</strong>seburi, gansakuTrebuli sarwmunoeba,<br />

romelic, marTalia, mimdevaria monofizituri dogmatikisa, magram amave<br />

dros uaxlovdeba diofiziturs (e.i. marTlmadideblobas). 157<br />

marTalia, somxurma <strong>eklesia</strong>m uaryo qalkedonis kreba, romelic misi<br />

azriT nestorianobis aRorZinebas uwyobda xels, magram amave dros, monofizitobis<br />

mraval mimarTulebas Soris imas gahyva, romelic axlos idga<br />

marTlmadideblobasTan. es aris <strong>Tavi</strong>sTavadi sarwmunoeba, romelsac ewodeba<br />

kidec somxuri erovnuli sarwmunoeba. somex TeologTa azriT, es aris<br />

is dogmatika, romelsac qadagebda wmida grigori (anu es aris nikeis I<br />

msoflio krebis qristologiao).<br />

amitomac, somxur erovnul sarwmunoebas wmida grigoris sarwmunoeba,<br />

xolo <strong>eklesia</strong>s `somxur-grigorianuli <strong>eklesia</strong>~ hqvia.<br />

imis gamo, rom wmida grigoris <strong>eklesia</strong> arc mtkice monofizituria, da<br />

arc diofizituri, aramed raRac saSualo SemTanxmebluri qristianobis<br />

sxvadasxva dapirispirebul mimarTulebaTa Soris, <strong>eklesia</strong> iqca gaWirvebis<br />

Jams TavSesafarebel savaned sruliad sxvadasxva sarwmunoebrivi mimarTulebis<br />

qristiani xalxebisaTvis, sadac maTi sarwmunoebrivi grZnobebi<br />

da rwmena TiTqmis ar ibRaleboda.<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> albanelebis, qarTvelebis, sirielebisa da sparseli<br />

qristianebisTvisac ki mSobliuri <strong>eklesia</strong> iyo. amas adasturebs somexqarTvel-albanelTa<br />

gaerTianebuli krebebi, romlebic tardeboda somxeTSi<br />

V saukunis Semdeg, cnobilia, rom sparseli qristianebi (<strong>VI</strong>-<strong>VI</strong>I ss.) somxuri<br />

eklesiis meTaurs ekiTxebodnen rCevas da moiTxovdnen misgan miTiTebas<br />

(Semonaxulia epistoleebi sparseli qristianebisa somexi kaTalikosisadmi).<br />

somxur <strong>eklesia</strong>Si mravlad moRvaweobdnen sirielebi, agreTve albanelebi<br />

(magaliTad, mose kalankatueli) da qarTvelebi (kirion kaTalikosi<br />

saqarTveloSi Camosvlamde somxeTis mTavari eklesiis winamZRvari da airaratis<br />

provinciis qorepiskoposi iyo).<br />

rogorc iTqva, somxuri sarwmunoeba erovnulia, radganac misi dogmatika<br />

gansxvavdeba da ganirCeva sxva sarwmunoebrivi mimarTulebebisagan da axasiaTebs<br />

mxolod mas. amiT somxuri <strong>eklesia</strong> erovnuli <strong>eklesia</strong>a.<br />

aris Tu ara qalkedonitoba mxolod qarTvelTa sarwmunoeba? ar aris. am<br />

TvalsazrisiT, qarTvelebs erovnuli sarwmunoeba ar gaaCniaT. qalkedonitoba,<br />

upirveles yovlisa, `berZnuli sarwmunoebaa~ (qarTvelebi `berZnuls~<br />

uwodebdnen msoflio (kaTolike) _ sayovelTao <strong>eklesia</strong>s).<br />

qalkedonitoba msoflio sarwmunoebaa. saqarTvelos mezobeli didi qristianuli<br />

imperiebis, bizantiisa da ruseTis sarwmunoeba qalkedonituri iyo,<br />

amitomac jer bizantiasTan da mere ruseTTan mebrZoli 158 sparselebi (<strong>VI</strong>I


708 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

saukunemde), arabebi (X saukunemde), Turqebi (XI saukunis Semdeg) da kvlav<br />

sparselebi (X<strong>VI</strong> saukunis Semdeg) qarTvelebis qalkedonitur sarwmunoebas<br />

ganixilavdnen rogorc mowinaaRmdege imperiebis _ mtris sarwmunoebas,<br />

daundoblad ebrZodnen qarTvelebsa da qarTul <strong>eklesia</strong>s. am dros ki<br />

somxuri <strong>eklesia</strong>, rogorc neitraluri sarwmunoebis mqone, maTTvis misaRebi<br />

iyo. ufro metic, somxuri eklesiis meSveobiT cdilobdnen qalkedonitobis<br />

aRmofxvras saqarTvelosa da kavkasiaSi.<br />

sparselebi <strong>VI</strong>I saukunis 20-ian wlebamde Tu rogori pativiscemiT epyrobodnen<br />

da aZlierebdnen somxur <strong>eklesia</strong>s, da Semdgom ki arabebi Tu rogor<br />

ebrZodnen amierkavkasiis qveynebSi (albaneTsa da saqarTveloSi) somxuri<br />

eklesiis saSualebiT qalkedonitebs, amis Sesaxeb naTqvamia sxva TavebSi.<br />

marTalia, imis Semdeg, rac saqarTvelom gaaerTiana <strong>Tavi</strong>si miwebi da ara<br />

marto kavkasiaSi, aramed mcire aziaSic vasaluri saxelmwifoebrivi er-<br />

Teulebi daaarsa (XI-XIII saukuneebSi) <strong>qarTuli</strong> eklesiis (qalkedonitobis)<br />

sawinaaRmdego moqmedeba aravis SeeZlo, magram erTiani saqarTvelos saxelmwifos<br />

daSlis Semdeg (XV s.) mezobeli TurqeTi da irani iwyeben oms<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis winaaRmdeg. samagierod, rogorc TurqeTi, ise irani aZliereben<br />

somxur <strong>eklesia</strong>s da mas uqvemdebareben <strong>Tavi</strong>anT saxelmwifoebSi mcxovreb<br />

qarTvelebsa da sxva erebs.<br />

Turqebma konstantinopolis `axladSeqmnil somexTa sapatriarqos daumorCiles:<br />

somxebi, sirielebi, qaldevelebi, koptebi, qarTvelebi (igulisxmeba<br />

am dros Turqebis mier samxreT saqarTvelos dapyrobili provinciebis<br />

qarTvelebi, yars-arzrumisa da nawilobriv, imier taos mimdebare midamoebis<br />

<strong>qarTuli</strong> mosaxleoba), abisinielebi~. 159 somxuri sapatriarqosadmi damor-<br />

Cilebuli qarTvelebi somxdebodnen, ara marto imitom, rom maT eklesiebSi<br />

inergeboda somxuri ena da isini grigoriandebodnen, aramed imitomac, rom<br />

maT samoqalaqo _ sasamarTlo saqmeebsac ki wyvetda konstantinopolis<br />

somexTa sapatriarqo. 160<br />

mesxeTis qarTveli qristianebi Turqebma dauqvemdebares somxur <strong>eklesia</strong>s,<br />

riTac gagrigoriandnen. `am mxriv, rogorc Cans, nayofier moRvaweobas<br />

eweoda agreTve konstantinopolis grigorianuli sapatriarqo, romlis uflebasac<br />

XV saukunis meore naxevridan daeqvemdebara agreTve samcxesaaTabagos<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>. qarTvelTa grigorianul sarwmunoebaze miqcevis<br />

tendenciebi aSkarad SeimCneva imier taosa da arzrumis sasazRvro provinciebis<br />

qarTul mosaxleobaSi. rogorc safiqrebelia, yarsisa da arzrumis<br />

<strong>qarTuli</strong> marTlmadidebluri samwyso (karelisa da arzrumelis saepiskoposoebi),<br />

romlebmac X<strong>VI</strong>I saukunemde moaRwies, saukunis bolos mTlianad<br />

gauqmda da mrevli Zalauneburad Seerwya Turqul-musulmanur Tu somxurgrigorianul<br />

religiebs. aqaur marTlmadidebelTa (qarTvelTa) gagrigorianebis<br />

(gasomxebis) faqti dadasturebuli aqvs mkvlevar ignati fafazians


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

709<br />

<strong>Tavi</strong>s `eklesiis cxovrebaSi~. aseTive viTareba Seiqmna X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>I saukuneebSi<br />

tyiani artaanisa da patara artaanis TemebSi, Cildiris tbis midamoebSi...~ 161<br />

ara marto mesxeTSi, aramed yvelgan saqarTveloSi, sadac ki Turqebi<br />

batonobdnen, somxur <strong>eklesia</strong>s ufleba eZleoda qarTvel qristianebze, xolo<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> idevneboda.<br />

`TiTqos gasakviria, magram faqtia, XV saukunis Sua xanebSi TurqeTis<br />

dapyrobil teritoriaze arnaxulad gaizarda rogorc somex vaWar-mrewvelTa,<br />

ise somxur-grigorianuli eklesiis Zliereba da avtoriteti. sakuTari<br />

saxelmwifo dakarguli somexi xalxi TurqeTis sulTanebs <strong>Tavi</strong>anTi politikis<br />

dasayrden iaraRad miaCndaT~. 162<br />

konstantinopolis aRebis Semdeg Turqebma gaauqmes berZnuli politikuri<br />

xelisufleba. `amieridan rCeboda mxolod berZnuli marTlmadidebluri<br />

<strong>eklesia</strong>, konstantinopolis sapatriarqo, romelic qveyanaSi jer kidev didi<br />

gavleniT sargeblobda. mosalodneli eqscesebis <strong>Tavi</strong>dan asacdenad, rogorc<br />

osmalebi fiqrobdnen, saWiro iyo gamonaxuliyo mesame Zala, romelic daupirispirdeboda<br />

konstantinopolis sapatriarqos, bzars Seitanda marTlmadidebelTa<br />

uflebebSi da mis realur konkurentad gadaiqceoda. sulTnis<br />

mTavrobam aseT mesame Zalad miiCnia TurqeTis imperiaSi mcxovrebi somxebi<br />

da maTi somxur-grigorianuli <strong>eklesia</strong>, romelic ekonomiurad maSin sakmaod<br />

moRonierebuli Canda... sulTan mehmed II-s konstantinopoleli somxebi<br />

miaCnda <strong>Tavi</strong>si interesebis erTgul damcvelad. saerTod, qristianul<br />

religiur mimdinareobaSi somexTa <strong>Tavi</strong>seburi seqta, romelsac mogvianebiT<br />

(1836 wels) grigorianoba Seerqva, somxebs gansakuTrebul da SedarebiT<br />

privilegirebul mdgomareobaSi ayenebda rogorc TurqeTSi, ise iranSi. ase<br />

Seiqmna meore somxuri sapatriarqo konstantinopolSi. amrigad, somexi<br />

xalxi somxuri saxelmwifos ararsebobis pirobebSi ucbad ori sapatriarqos<br />

(eCmiaZin-konstantinopolis) da ori sakaTalikosos (sisis da axtamaris)<br />

patroni gaxda~. 163<br />

saqarTvelo gayofili iyo TurqeTsa da irans Soris. Tu saqarTvelos Turqul<br />

nawilSi qarTvelebis gasomxebas Turqebi uwyobdnen xels, iranul nawilSi<br />

(qarTlsa da kaxeTSi) qarTvelebis gasomxeba sparselebis nebiT xdeboda.<br />

im dros, roca saqarTvelos kaTalikosi evdemoz diasamiZe sparsma xelisufalma<br />

kldidan gadaagdebina, xolo kaTalikosi domenti stambolis<br />

cixeSi iyo gamoketili, iranis dedaqalaqSi sparseli Sahebis xelSewyobiT<br />

agebdnen somxur eklesiebs brwyinvale arqiteqturuli gadawyvetiT, mooqrouli<br />

WeriTa da gumbaTebiT, daxvewili gemovnebiT Sesrulebuli mxatvrobiT<br />

(1605-1663 ww), 164 amave dros ki Tbilisis sioni kinaRam mahmadianur<br />

meCeTad gadaakeTes.<br />

`ufro metic, sparseTSi gasaxlebul somxebs Sahi nebas rTavda da piradadac<br />

exmareboda eklesiebis mSeneblobaSi, dadioda maT qristianul<br />

dResaswaulebze, eswreboda qristianul ceremonialebs, misi gansakuTrebu-


710 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

li brZanebiT sjidnen yvelas, vinc somex qristians Seuracxyofas miayenebda...<br />

abraam erevanci sulTan ahmad III-s somexTa keTildReobaze mzrunvelsa<br />

da `somexi xalxis meurves~ eZaxis, ufro metic, nadir-Sahis mier somxebisadmi<br />

gamocemuli rayamebidan IV rayamSi vkiTxulobT _ `Tu romelime<br />

somexi qristiani miiRebs mahmadianur sarwmunoebas, maSin mas CamoerTmeva<br />

mTeli misi memkvidreoba~. 165 amave dros qarTvelebs iZulebiT amahmadianebdnen,<br />

maSasadame, Tu qarTvels qristianad darCena undoda, is unda<br />

gasomxebuliyo, radganac somxis gamahmadianebas kanoni krZalavda.<br />

am epoqaSi qarTl-kaxeTi ZiriTadad sparselebis xelSi iyo da sparse-<br />

Tis saxelmwifoSi Sedioda, amitomac saqarTveloSi, iseve rogorc mTel<br />

sparseTSi, somxebi privilegirebul mdgomareobaSi iyvnen, xolo <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis mrevli _ devnili.<br />

imis Semdeg, rac `...iranis Sahma eCmiaZins, rogorc somexTa sarwmunoebriv<br />

centrs, mowyale TvaliT Sexeda~, 166 somexTa sarwmunoebrivi centri ganuzomlad<br />

gamdidrda, gafarTovda da <strong>Tavi</strong>si gavlena gaavrcela mezobel qveynebze.<br />

`eCmiaZins mniSvnelovani mamulebi hqonda Tavrizsa da TbilisSi. mamulebTan<br />

erTad isini yidulobdnen agreTve yma-glexebs, romlebic amuSavebdnen<br />

nayid miwebs. mag., 1715 wels kaTalikos astvacatur amadnelma TbilisSi<br />

iyida ymebad xaxutaiSvilebis ramdenime ojaxi, ris Semdeg isini didxans<br />

eCmiaZinis nasyid ymebad iTvlebodnen~. 167<br />

cnobilia, rom is qarTveli yma-glexebi, romelTac eCmiaZini da saerTod,<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> yidulobda, iRebdnen grigorianul sarwmunoebas da somxdebodnen.<br />

qarTveli glexebis gasomxebis faqti aRwerili aqvs misioner ambrozis.<br />

mas SeumCnevia, rom somxdebodnen ara marto somxuri eklesiis mier nayidi<br />

qarTveli glexebi, aramed somxdeboda im <strong>qarTuli</strong> soflebis mosaxleoba,<br />

romelsac iZendnen mdidari somxebi. 1640 wels is romSi gzavnis werils.<br />

qarTvelebio, _ wers _ `raki maTi xelqveiTi gaxdebian, bevri maTgani<br />

gadadis somxis weszed~... mdidari somxebi ki, romelTac SeeZloT saqarTvelo-<br />

Si soflebis, mamulebisa da ymebis SeZena, mravlad iyvnen rogorc sparseT-<br />

Si, ise TurqeTSi (sparseTSi Sedioda qarTl-kaxeTi, TurqeTSi _ mesxeTi).<br />

sparseTis somxebma `Seqmnes julfis savaWro kompania, kavSiri daamyares<br />

italiis, safrangeTis, prusiis samrewveloebTan, Seqmnes <strong>Tavi</strong>anTi kantorebi<br />

indoeTis TiTqmis yvela did qalaqSi, iavasa da filipinis kunZulebze da<br />

sxva... TurqeTisa da meore mxriv, sparseTis mesveurTa politikis wyalobiT<br />

X<strong>VI</strong>I-X<strong>VI</strong>II saukuneebSi somxuri savaWro kapitali saerTaSoriso arenaze<br />

gavida. maT vxedavT Savi zRvis, egeosis zRvis, xmelTaSua zRvis, atlantisa<br />

da indoeTis okeaneebis auzebSi da sxva~. 168<br />

swored am dros, roca somxebs <strong>Tavi</strong>anTi sibrZnisa da gonierebis meoxebiT<br />

saSualeba hqondaT simdidre moepovebinaT, indoeTisa da wynari okeaneebis


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

711<br />

sanapiro qveynebSic ki, qarTvelobas atyvevebdnen da samSoblodan asaxlebdnen,<br />

devnidnen da amahmadianebdnen.<br />

Sah-abasma kaxeTis qarTveloba (Cans, 300 aTasi suli) daatyveva, sparseTSi<br />

gadaasaxla da iZulebiT gaamahmadiana, amave dros ki, Sah-abasis piradi<br />

meTvalyureobiT Sendeboda ispahan-julfas brwyinvale somxuri eklesiebi.<br />

sparselebi qarTlis aklebis drosac uamrav qarTvels atyvevebdnen da<br />

sparseTSi mierekebodnen. swored aseT dros somxuri <strong>eklesia</strong> exmareboda<br />

da tyveobidan ixsnida grigorianuli sarwmunoebis mqone mosaxleobas.<br />

datyvevebisa da gadasaxlebis dros irRveoda <strong>qarTuli</strong> ojaxebi. mama<br />

iranis erT kuTxeSi iyideboda, Svilebi ki _ sxvagan, <strong>Tavi</strong>sufleba da yovelgvari<br />

adamianuri Rirseba ispoboda. am saSineli gasaWiridan <strong>Tavi</strong>s daxsna<br />

SeiZleboda grigorianuli sarwmunoebis miRebiT, radganac iranSi arsebuli<br />

kanonebiT, rogorc aRniSnuli iyo, grigorianuli sarwmunoebis mqone<br />

mosaxleoba devnas ar ganicdida.<br />

`...1741 wels agvistoSi, roca yizilbaSebma qarTli aikles, mere gausies<br />

marbieli avRanisa da saca ram darCeniliyo, daatyveves... gamarjvebulma<br />

sparselebma, roca qarTlis tyveebi daagroves da iranSi gasarekad gaamzades,<br />

am dros nadir-Sahis winaSe gamocxaddnen somxuri eklesiis warmomadgenlebi,<br />

miarTves mas 300 Tumani fuli, 300 fuTi xorbali da ixsnes<br />

Soreul iranSi gasarekad gamzadebuli 300 somxuri ojaxi imis gamo, rom<br />

qarTvelTa Soris aseTi saxsrebi Znelad saSovari iyo, Cvens qveyanas didZali<br />

xalxi ekargeboda. es viTareba somxur sarwmunoebas saqarTveloSi popularulsa<br />

da mimzidvels xdida~. 169<br />

qarTvelTa gasomxebas masobrivi xasiaTi miuRia da yoveldRiurad Turme<br />

imdroindeli damkvirvebeli sakuTari TvaliT xedavda, Tu rogor somxdebodnen<br />

qarTvelebi. es iqidanac Cans, rom am faqts adasturebs iseTi gamoCenili<br />

moRvawe-mogzauri, rogoric iyo nikoloz ColoyaSvili (nikifore irbaxi).<br />

nikoloz ColoyaSvili saqarTveloSi erT-erTi yvelaze gavleniani sasuliero<br />

piri iyo. mas elCadac agzavnidnen evropaSi, miiRo espaneTis mefem,<br />

romSi <strong>qarTuli</strong> wignis gamocemisTvis izruna, pativs scemda romis papi. is<br />

ara marto kaxeTsa da qarTlSi, aramed samegreloSic moRvaweobda. amitomac<br />

sityva im kacisa, romelic kargad icnobda ara marto saqarTvelos<br />

yoveli kuTxis, aramed imdroindeli msoflios cxovrebas, WeSmariti iyo da<br />

mxolod simarTles Seicavda. man erT krebaze, romelsac eswreboda rostom<br />

mefe, saqarTvelos kaTalikosi da episkoposebi, ganacxada: `yoveldRe<br />

Cveni TvaliT vxedavT, rom mravalni qarTvelni somxdebian da ufro mometebuli<br />

maTgani mahmadis sarwmunoebasac Rebulobs~. 170 rostom mefe, kaTalikosi<br />

da episkoposebi mas daeTanxmnen.<br />

sparsTa da TurqeTis mier dapyrobil saqarTvelos kuTxeebSi qarTvelebi<br />

somxdebodnen, agreTve mahmadiandebodnen, an kaTolikobas iRebdnen.


712 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qarTvelebi gansakuTrebiT somxdebodnen (anu grigorianul sarwmunoebas<br />

iRebdnen) qalaqebSi da gzispira savaWro adgilebSi, gzispira soflebSi.<br />

adamianis gasomxeba imiT gamoixateboda, rom is aRiarebda <strong>Tavi</strong>s Tavs<br />

somxuri eklesiis wevrad.<br />

am dros mas Cveulebriv rCeboda <strong>Tavi</strong>si <strong>qarTuli</strong> ena, <strong>qarTuli</strong> adaTwesebi<br />

da Cvevebi, mis cxovrebaSi TiTqmis araferi icvleboda, garda imisa,<br />

rom mahmadianebisagan axla, is ukve daculi iyo somxuri eklesiis mier.<br />

evropeli misionerebi, rogorc wesi, yovelTvis aRwerdnen, rom imdroindel<br />

qarTlSi batonobdnen somxebi. amas aRniSnaven ara marto evropelebi,<br />

aramed qarTvelebic. magaliTad, saqarTvelos kaTalikosi nikoloz <strong>VI</strong>II<br />

1742 wels <strong>Tavi</strong>s werilSi romis paps, benediqte XIV-s swored amas SesCivis<br />

_ `Cemi didi xnis wadilis Sesruleba somxebma ar damacales, radgan isini<br />

axla Cven aRar gvijereben da am qveyanaSi <strong>Tavi</strong>si nebisamebr batonoben.<br />

Tqveni patri kapucinebi daamwyvdies da egodenad hgvemes da daawylules,<br />

uaresis qmna aRar SeiZleboda. gaaupatiures wmida xatebi da jvrebi Tqveni<br />

eklesiisa... daiWires kaTolikebi Tu mamakacebi, Tu dedakacebi, Tu ranairad<br />

Seuracxyves: qoneba sul waarTves da ZaliT kaTolike sarwmunoebasa da<br />

<strong>Tavi</strong>anT mSoblebs ganaSores... SegvewieT, nu miuSvebT, raTa emodeni xalxi<br />

warwymdes, nurc CaugdebT Tqvens SeZenils erT gacofebul urwmunoebs...~ 171<br />

Tanamedrove mkiTxvels SeiZleba eCvenos, rom saqarTvelos patriarqis<br />

am werilSi saqme Seexeba ara qarTvel marTlmadideblebs, aramed mxolod<br />

kaTolikeebs. sinamdvileSi, werili saerTod qarTvelebs Seexeba, radganac<br />

saqarTvelos kaTalikosi amave werilSi paps moaxsenebs, rom is da misi<br />

eklesiis qarTveli mrevli papis erTgulia, amitomac is SesTxovs paps<br />

gasomxebisagan daifaros qarTvelebi. werilSi axsenebs kidec qarTvelebsa<br />

da mis ers. is paps swers: `Cveni qveyana Tqven gemorCilebaT... aw yvela<br />

qarTveli umorCilesad gevedrebiT, raTa am provincias xeli ar aaRoT da<br />

ukapucinebod ar dagvtovoT...~ 172<br />

ratom aRiareben am momentSi qarTveli warCinebulebi da gamoCenili<br />

pirebi papis uzenaesobas? im mizezis gamo, rom osmalebi da sparselebi<br />

marTlmadidebel qarTvelebs iZulebiT asomxebdnen, an aTaTrebdnen. amitomac<br />

eris erTianobis gadarCenisaTvis papis uzenaesobis aRiarebiT mahmadianTa<br />

yuradRebis modunebas cdilobdnen. cnobilia, rom isini papis qveSevrdomebs<br />

(`frangebs~ _ kaTolikebs) naklebad devnidnen. marTlac, papis uzenaesobis<br />

garegani aRiarebiT qarTveli qarTveladve rCeboda, xolo gagrigorianebis,<br />

an gamahmadianebisas qarTvelebi erovnebas kargavdnen _ somxdebodnen,<br />

an TaTrdebodnen.<br />

aq ara sarwmunoebrivi, aramed erovnuli momenti iyo arsebiTi, Torem<br />

sarwmunoebrivad qarTvelebs <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong> mtkice marTlmadideblad miaCndaT<br />

da erTgulebdnen kidec mas.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

713<br />

somexma ierarqebma icodnen, rom qarTvelebi paps eloliavebodnen ara<br />

sarwmunoebis gamo, aramed gasomxebisgan Tavdacvis mizniT, amitomac sastikad<br />

devnidnen aseT qarTvelebs: cemdnen, aSorebdnen col-qmars erTmaneTs,<br />

arTmevdnen bavSvebs, saxls, yovelgvar qonebas, asamarTlebdnen da<br />

Semdeg ki agrigorianebdnen. amas TiTqmis yovel werilSi aRwerdnen rogorc<br />

qarTveli, ise evropeli sasuliero pirebi.<br />

zemoT moyvanili kaTalikosis werilis garda, amaze miuTiTebs erTi<br />

kargad cnobili, 1634 wlis ambavi: gorSi somxebma Seityves, rom erTi<br />

qarTveli (erovnebiT qarTveli) axalgazrda nasyida kaTolikea da patrebs<br />

emsaxureba. somxebma es qarTveli ZaliT gamoiyvanes saxlidan, cema-tyepiT<br />

miiyvanes goris cixis mahmadian ufrosTan, Semdeg waiyvanes TbilisSi, daasmines<br />

mahmadian rostom xanTan, moTxoves am qarTvelis sikvdiliT dasja.<br />

`vidre nasyidas saqme gadawydeboda, mas bevri Seuracxeba miayena momCivangabrazebulma<br />

xalxma, radgan xelSi hyavdaT~. 173<br />

qarTvel kaTolikeebs sazogadod somxebi rom devnidnen da maT gagrigorianebas<br />

moiTxovdnen, es zemoT moyvanilis garda, Semdegidanac Cans: Turqebma<br />

samxreT saqarTveloSi erTimeoris miyolebiT gaauqmes <strong>qarTuli</strong> saepiskoposoebi.<br />

1763-1764 wlebisaTvis am mxareSi darCenili iyo erTaderTi qarTveli<br />

episkoposi giorgi. TurqTa iZulebiT `1764 wlis dasawyisSi am mxares<br />

qarTveli episkoposi vinme giorgi iZulebuli gamxdara daetovebina mar-<br />

Tlmadidebloba. marTlmadideblur qristianobaSi osmaleTi xedavda ruseTsaqarTvelos<br />

kavSirs da araviTar SemTxvevaSi ar miiCnevda dasaSvebad<br />

axalcixis safaSos teritoriaze mis ramenair Sewynarebas. amitomac iyo,<br />

rom qarTvelma episkoposma giorgim marTlmadideblobis nacvlad miiRo<br />

kaTolikuri sarwmunoeba, rac sakmarisi sababi gaxda imisaTvis, rom Turq<br />

moxeleebs SeewyvitaT saepiskoposos devna~. 174<br />

magram amiT ar damTavrda. rogorc ki qarTvelma episkoposma giorgim<br />

kaTolikoba miiRo, maSinve misi devna daiwyes somxebma. faSas moTxoves misi<br />

dapatimreba im motiviT, rom qarTveli episkoposi ki ar unda gakaTolikebuliyo,<br />

aramed unda gagrigorianebuliyo, radganac yvela qristiani, vinc<br />

ar unda iyos is, Cven unda gvemorCilebodeso.<br />

marTalia, Turqebma Sewyvites qarTveli episkoposis, giorgis devna, magram<br />

`samagierod, gakaTolikebul episkoposs devna dauwyoo eCmiaZinis patriarqma.<br />

sainteresoa vicodeT, ra uflebiT eWideboda marTlmadidebel<br />

giorgi episkoposis ymobas somexT patriarqi. qarTul da somxur eklesiebs<br />

Soris raime uflebrivi urTierToba xom ar arsebobda? amis sarwmuno<br />

pasuxs Cven gvaZlevs misioneri leoni. igi wers, `eCmiaZinis patriarqi<br />

portas mieraa damtkicebuli da kargadaa daculi TviT sulTanis mier,<br />

amitom brZaneblobs mTel <strong>Tavi</strong>s erze... da Turqebis firmanis ZaliT yvela<br />

sxva qristiani morCilebaSi mohyavs~. 175


714 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

qarTvelebi Turq-sparselTa nebiT unda gagrigoriandnen, anu unda daemor-<br />

Cilon somxur <strong>eklesia</strong>s, gansakuTrebiT is qarTvelebi idevnebodnen somexTa<br />

mier, romlebic am wess daarRvevdnen da gagrigorianebis nacvlad kaTolikobas<br />

miiRebdnen. amas sxva magaliTebis garda, episkopos giorgis magaliTi<br />

aCvenebs _ `somexT patriarqs mopovebuli hqonia sulTanisagan ufleba TurqeTSi<br />

Semavali kavkasiis qristianobis meurveobisa. gasagebia, rom gakaTolikebul<br />

qarTvel episkopos giorgisac am mizeziT eWideboda, e.i. masze xelewifeboda<br />

somex patriarqs, romelsac axalcixis faSisaTvis giorgis dapatimreba uTxovia,<br />

magram gakaTolikebul qarTvel episkoposs faSasTvis qrTami 1000 piastri<br />

miucia da faSas is somexi episkoposisaTvis daumalavs. somexTa episkoposs<br />

faSasTvis dokumenturad dausabuTebia, rom `xvanTqaris firmanis ZaliT<br />

axalcixelebi~ unda emorCilebodnen Cems patriarqso, axla ki `gafrangebulan<br />

da misi morCilni ar ariano~, e.i. somexi episkoposi Tvlida, rom qarTveli<br />

giorgi gakaTolikebis magivrad unda gagrigorianebuliyo. am sakiTxze faSas<br />

qarTvels kaTolikeTa da somexTa episkoposs Soris paeqroba gaumarTavs... es<br />

dava Cven imasac gvafiqrebinebs, rom axalcixis bevri marTlmadidebeli am<br />

gziT albaT grigorianul sarwmunoebas iRebda~. 176<br />

gakaTolikebis gamo TviT sulxan-saba orbeliansa da anton I kaTalikoss<br />

devnida somxuri <strong>eklesia</strong>, xolo erekle II-s kaTolikeTa mfarvelobisaTvis<br />

emuqreboda kidec. 177<br />

CvenTvis cnobilia, Tu rogor aiZulebdnen da devnidnen cnobil qarTvel<br />

pirebs imis gamo, rom maT grigorianobis nacvlad kaTolikoba miiRes.<br />

magram ubralo, rigiTi glexebis devna da maTze iZuleba naklebad aris<br />

cnobili. SeiZleba arc devnidnen im martivi mizezis gamo, rom qarTveli<br />

glexebi ar iRebdnen kaTolikobas, aramed pirdapir grigoriandebodnen.<br />

arsebobs damamtkicebeli sabuTi `...saqarTveloSi somxuri sarwmunoebis<br />

qarTvelTa sakmaod mravalricxovani koleqtivis arsebobisa~. 178<br />

ra Tqma unda, somxur sarwmunoebas iRebda ara mTeli saqarTvelos<br />

mosaxleoba, aramed qarTl-kaxeTis daba-qalaqebisa da gzispira soflebis<br />

mosaxleobis erTi nawili. es procesi gansakuTrebiT samxreT saqarTvelo-<br />

Si, qvemo qarTlsa da mesxeTSi mimdinareobda intensiurad, radganac mesxe-<br />

Ti osmalTa, xolo qvemo qarTli sparsTa uSualo gamgeblobaSi imyofeboda,<br />

aseT miwebze mcxovreblebs ki an mahmadianoba unda mieRoT, an grigorianoba<br />

da an kaTolikoba.<br />

qvemo qarTlSi mxolod didi da gavleniani Tavadebis ojaxebma gabedes,<br />

uareyoT grigorianoba, maT kaTolikoba miiRes, Tumca grigorianoba qvemo<br />

qarTlis sxva cnobilma TavadTa ojaxebmac miiRes. iqauri orbelianebi,<br />

romlebmac kaTolikoba miiRes, mkacrad idevnebodnen amis gamo somxebisagan.<br />

TviT saqarTvelos ubrwyinvalesi Tavadi sulxan-saba orbelianic ki<br />

somxebisgan idevneboda. 1715 wels evropidan dabrunebuls, gakaTolikebul


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

715<br />

sulxan-sabas, Tan Camoyvnen misionerebi. sabas winaaRmdeg maSinve aRiZrnen<br />

grigorianebi `somxebs zogierTi sabas mteri qarTvelebic SeuerTdnen da<br />

maT TanaugrZnes~. 179<br />

bunebrivia, saqarTvelos eklesiis gamoCenil moRvawes sarwmunoebis gamocvlisaTvis,<br />

qarTvelma sasuliero pirebma sayveduri hkadres, magram somxebs<br />

masTan ra xeli hqondaT? magram maTi moqmedeba sastikia. sabas Tanmxlebi<br />

piri wers amis Sesaxeb _ `1717 wels somxebma Cveni saxli gaZarcves da<br />

erTianad daangries. <strong>Tavi</strong>anTi Cveulebis winaaRmdeg qarTvelebic SeuerTdnen,<br />

Tumca iseTi sibraziT ar moqmedebdnen, rogorc somxebi~... TamaraSvili<br />

wers _ `qarTvelebs cxadad monawileoba ar miuRiaT am devnulobaSi da Tu<br />

ram brali miuZRviT, saxeldobr is, rom gaCumebulan da somxebis winaaRmdeg<br />

xma ar amouRiaT~. 180<br />

maSin, roca saqarTvelos ubrwyinvalesi Tavadi ase idevneboda grigorianTagan,<br />

glexoba uares dReSi iqneboda.<br />

qvemo qarTlis TavadaznaurTagan orbelianebmac kaTolikoba miiRes, magram<br />

amis Semdeg somex-grigorianTagan devnis gamo srulebiT dakarges<br />

qoneba da gapartaxdnen. TamaraSvili wers _ `gakaTolikebuli orbelianebi<br />

ivane da vaxtang Zlierni iyvnen yovelmxriv da bevri ymac hyavdaT. im<br />

zomamde, rom sparseTis mTavrobas weliwadSi 5000 jariskacs aZlevdnen. ai<br />

aseTi Zlierni yovliTurT daCagres kaTolikebis mtrebma somxebma <strong>Tavi</strong>s<br />

mier mosyiduli sparselTa daxmarebiT...~ 181 da aRwers qarTvel TavadTa<br />

srul ganadgurebas grigorianTa mier.<br />

misionerebi romSi gagzavnil werilebSi xSirad gadmoscemdnen grigorianTa<br />

mier kaTolikeTa devnas. es kaTolikebi arian ZiriTadad qarTvelebi<br />

da ara evropidan Camosuli misionerebi. marTalia, maTac, Camosulebsac<br />

devnidnen, magram maTi ricxvi mcire iyo, xolo ZiriTadad qarTveli kaTolikeebi<br />

idevnebodnen. saqarTveloSi isini idevnebodnen somxuri eklesiis<br />

mier, ara mxolod sarwmunoebrivi mZulvarebis gamo, aramed imitom, rom<br />

somxuri eklesiis centrs mTeli saqarTvelos mosaxleoba <strong>Tavi</strong>s mrevlad<br />

miaCnda. es damtkicebuli hqonda kidec spars-osmalTa mier. amitomac<br />

qarTvelebs ara kaTolikoba, aramed grigorianoba unda mieRoT.<br />

somxeTis patriarqs <strong>Tavi</strong>s mrevlad miaCnia qarTvelebi, xolo saqarTvelo<br />

<strong>Tavi</strong>s samwysod. es rom asea, iqidanac Cans, rom iranis Sahebisagan<br />

somxebi iRebdnen nebas, rom saqarTvelodan (!) kaTolikeebi ganedevnaT,<br />

saqarTvelodan da ara somxeTidan.<br />

1741 wels somxebma Tbilissa da gorSi kaTolikeebi daarbies iranis<br />

Sahis nebarTviT.<br />

`tfilisSi didi devnuloba aRsZres kaTolikebis winaaRmdeg, radganac<br />

didi sasomxeTis patriarqma moipova erTi firmani Sah-Tamazisagan, raTa<br />

arc tfilisSi da arc gorSi aRar daayenon kafucinebi. es firmani ra


716 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

miutanes tfilisSi mefis moadgiles, maSinve CamoarTva kafucinebs, rac<br />

gaaCndaT da maTi <strong>eklesia</strong>c gaaoxra da yvela iq myofi patrebi gandevna~. 182<br />

somxur <strong>eklesia</strong>s ara marto iranis Sahi, aramed, rogorc iTqva, osmaleTis<br />

xonTqaric abatonebda qarTvelTa miwa-wyalze: `somxeTis patriarqisave<br />

CagonebiT iyo, rom xvanTqarma axalcixis kaTolikeebi dauqvemdebara eCmiaZinis<br />

patriarqs, ris gamo sam weliwadSi erTxel gangeb erTi vardapeti<br />

modioda da kaTolikeebs xarks arTmevda... eCmiaZinis gamZafrebuli patriarqebi<br />

ar sjerdebodnen am gadasaxads, ramdenadac da rodesac ki Ses-<br />

Zlebdnen iqaur kaTolikeebs sdevnidnen da xSirad maT saxl-karsac osmalebs<br />

aklebinebdnen. esreT, iqauri kaTolikeebi mudam wamebulni iyvnen<br />

somxebis patriarqebis da maT mier waqezebuli mahmadianebisagan~. 183<br />

zemoT moyvanilSi, ra Tqma unda, igulisxmeba, rom idevnebodnen adgilobrivi<br />

kaTolike qristianebi. erTaderTi gza am ubedurebisagan (saxl-karis<br />

aklebisa da mudmivi wamebisagan) <strong>Tavi</strong>s dasaRwevad iyo mahmadianobis, anda<br />

grigorianobis miReba.<br />

idevnebodnen ara marto kaTolikeebi, aramed marTlmadideblebic. X<strong>VI</strong>I<br />

<strong>saukuneSi</strong> saqarTveloSi marTlmadidebloba ise idevneboda, rom qarTvel<br />

samRvdeloebasa da TviT patriarqsac ki kaTolikobis miReba surdaT. 184<br />

rogorc iTqva, kaTolikobis miReba sasurveli imiT iyo, rom sparseT-osmaleTisaTvis<br />

kaTolikoba mosaTmeni da miRebuli sarwmunoeba iyo, xolo<br />

marTlmadidebloba yovlad miuRebeli, magram, rogorc iTqva, kaTolikobis<br />

miRebis Semdeg qarTvelebs axla ukve somxuri <strong>eklesia</strong> devnida da aiZulebda<br />

mieRoT grigorianoba. somxuri <strong>eklesia</strong> saqarTveloSi ise iyo gaZlierebuli,<br />

rom somxebi kaTolike misionerebs, romlebic vaxtang V Sahnavazisa da<br />

saqarTvelos patriarqisaTvis didad sasurveli stumrebi iyvnen, quCaSi gavlis<br />

dros qvebs uSendnen, pirSi afurTxebdnen da joxiT scemdnen. 185<br />

brbo, romelic sazogadod arbevda, scemda da klavda kaTolikeebsa da maT<br />

ojaxebs, `Segulianebuli iyvnen vardapetebisa mier~, emuqrebodnen yvela vaWarsa<br />

da xelosans, romlebic vardapetis mowodebisas ar daketavda <strong>Tavi</strong>si duqnis<br />

darabebs da ar wayveboda brbos `urwmunoTa~ asaklebad. `urwmunoebSi~<br />

mahmadianebs ar gulisxmobdnen: `...gabrazebuli gamovida vardapeti <strong>Tavi</strong>s<br />

mRvdlebTan erTad da daiwyo SeCveneba da wyevla yvela imaTi, vinc ar<br />

daketavda duqnebs da Cvenis eklesiis da saxlis dasaqcevad ar movidoda.<br />

am SeCvenebisa da wyevlisagan SeSinebulma vaWrebma da meduqneebma yvelam<br />

daketes duqnebi...~ 186 da daaqcies kaTolikeTa saxl-kari da <strong>eklesia</strong>.<br />

aqedan Cans, rom `somxebi~ arian ara eTnikurad somxebi, aramed socialuri<br />

fena _ vaWrebi da meduqneebi.<br />

`am dros somxebis mier mtroba da devnuloba iqamde gaZlierda, rom am<br />

ambavma evropis mTavrobamdisac miaRwia da maTi gamosarCleba da gul-<br />

Sematkivroba gamoiwvia~. 187


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

717<br />

evsevi nikolaZe, <strong>qarTuli</strong> eklesiis istorikosi, wers, rom grigorianobis<br />

saqarTveloSi gavrcelebis winaaRmdeg medgrad ibrZodnen Cveni kaTalikosebi<br />

nikoloz amilaxvari, domenti, besarioni, aseve anton I. magram qarTvel<br />

samRvdeloebasa da kaTalikosebs zogjer taxts da xandaxan sicocxlesac<br />

ki aTmobinebdnen spars-osmaloebi.<br />

ev. nikolaZe wers, rom saqarTveloSi qarTvelebma <strong>Tavi</strong>dan gulTbilad<br />

da siyvaruliT miiRes Tanamorwmune (qristiani) somxebi. `magram somxebma<br />

qarTvelebs es Rvawli imiT miuzRes, rom daiviwyes maTi amagi da daiwyes<br />

qarTvel xalxSi mwvaleblobis (e.i. grigorianobis) gavrceleba. qarTvelebis<br />

am erT nawils, romelic aRiarebda somexTa sarwmunoebas, maT Seaswavles<br />

somxuri ena da amnairad es xalxi mTel qarTvelobas CamoaSores... aseTi<br />

warmatebiT gamxnevebulni somexTa misionerebi moefinen aRmosavleT saqarTvelos<br />

da daiwyes qarTvelebSi mwvaleblobis gavrceleba. maT winaaRmdeg<br />

gamovidnen saqarTvelos ganaTlebuli kaTalikosebi: nikoloz amilaxvari<br />

(1675-1688), domenti (1705-1724) da gansakuTrebiT besarioni (1724-1739).<br />

saqarTveloSi Zveli droidan moipovebodnen TargmanSi is nawerebi, romlebic<br />

iyvnen mimarTuli somxuri eklesiis mwvaleblobis winaaRmdeg... am<br />

TxzulebaTa SemweobiT saqarTvelos mRvdelmTavrebi advilad imarjvebdnen<br />

somxebTan paeqrobaSi, magram X<strong>VI</strong>II saukunis dasawyisidan garemoeba<br />

Zalze Seicvala. am droidan mxiTaristebis nawarmoebni Zlier gavrceldnen<br />

somexTa Soris da misces saSualeba maT samRvdeloebas saRvTismetyvelo<br />

ganaTlebisa. evropeli mwerlebis sxolastikuri nawarmoebni, romlebic somxur<br />

enaze gadmoiTargmnen, gaxdnen axal wyarod sarwmunoebrivi davisa. sxolastikurma<br />

xerxianobam, romelic gansakuTrebiT aristoteles loRikas emyareboda,<br />

somexTa misionerebs misca mZlavri iaraRi qarTvelebis winaaRmdeg.<br />

somexTa misionerebis monofizituri propaganda, romelic winaT daiwyo, gansakuTrebiT<br />

gaZlierda areulobis dros saqarTveloSi, mefe ieses sikvdilis<br />

Semdeg, Teimuraz II-is qarTlSi gamefebamde (1724-1744) da umaRles wertilamde<br />

avida kaTolikos anton I-is mmarTvelobis pirvel wlebSi (1744-1749). 188<br />

ev. nikolaZe imowmebs TviT anton kaTalikoss da wers, rom somxeTis<br />

eklesiis meTauri kaTalikosi lazare dauaxlovda anton kaTalikoss da<br />

Seecada, antons mieRo grigorianuli sarwmunoeba. antonma, cxadia, ar miiRo<br />

grigorianoba, romelic avaldebulebda mas, <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaurs,<br />

qceuliyo somxuri eklesiis wevrad _ `rogorc kaTalikosi antoni mowmobs,<br />

erTbunebian mwvaleblebs masTan hqondaT kamaTi. somexTa misionerebis me-<br />

Taurad iTvleboda anton I-is Tanamedrove somexTa kaTalikosi lazare<br />

Waukeli. ukanaskneli Zalian dauaxlovda kaTalikos antons da Seecada<br />

mis gamoyvanas marTlmadidebeli eklesiidan, magram es ver moaxerxa~. 189<br />

bunebrivia, SeiZleba daisvas kiTxva, nuTu grigorianebs imis uflebac ki<br />

hqondaT, <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTaur kaTolikosisTvis SeebedaT, rom mas


718 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

somxuri sarwmunoeba eRiarebina? amis nebas da aseT gabedulebas grigorianebs<br />

aZlevda is, rom sparseTi da TurqeTi didad aZlierebdnen somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s da mas faqtobrivad gadasces ufleba <strong>Tavi</strong>s mrevlad eqcia arasomexi<br />

qristianebi.<br />

`somexTa mwvalebloba warmatebiT vrceldeboda qarTvelTa Soris imitom,<br />

rom saqarTveloSi gamocxadebuli iyo sarwmunoebrivi <strong>Tavi</strong>sufleba da<br />

mTavrobas ar SeeZlo sarwmunoebrivi davis akrZalva~, 190 sinamdvileSi ki<br />

saqarTvelo dapyrobili an vasali qveyana iyo, romlis mTavrobasac ar<br />

SeeZlo damoukidebeli sarwmunoebrivi politikis warmoeba, is ver Seaferxebda<br />

grigorianTa moqmedebas.<br />

anton kaTalikosma araTu aRiara grigorianoba, aramed am sarwmunoebis<br />

sawinaaRmdegod dawera vrceli Txzuleba, romelsac Zalze didi mniSvneloba<br />

hqonda. mas XIX <strong>saukuneSi</strong>c ki ruseTis imperatori miiCnevda<br />

saqarTveloSi grigorianobis gavrcelebis Semaferxebel saSualebad.<br />

antonma `...dawera uzarmazari dogmatikur-polemikuri xasiaTis Txzuleba<br />

`mzametyveleba~, romelic `araCveulebriv movlenad unda CaiTvalos<br />

aramcTu qarTul mwerlobaSi, aramed mTeli aRmosavleTis eklesiis saRvTismetyvelo<br />

azrovnebis ganviTarebis istoriaSi~ (k. kekeliZe). es veeberTela<br />

wigni sul raRac weliwadnaxevarze nakleb droSi daiwera (wera daiwyo<br />

1750 wlis 1 oqtombers da daasrula 1752 wlis 11 marts). wigni mimarTulia<br />

marTlmadidebluri eklesiis dasacavad mwvalebelTagan. 191<br />

am Txzulebis didi mniSvneloba iqidan Cans, rom roca XIX <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong><br />

eklesiis <strong>Tavi</strong>sTavadobis gauqmebis gamo somxur <strong>eklesia</strong>s didi SesaZlebloba<br />

mieca saqarTveloSi gaevrcelebina <strong>Tavi</strong>si sarwmunoeba, ruseTis imperators<br />

gankarguleba gaucia amis sawinaaRmdegod daebeWdaT `mzametyveleba~.<br />

`didi xania, erT visme pirs miurTmevia xelmwife imperatorisaTvis Txovna<br />

maszeda, rom saqarTveloSi vrceldeba frangoba, anu frangTa sarwmunoeba<br />

da somxoba da amasTanave daurTavs im pirsa, rom mxolod erTaderTi<br />

saSualeba ariso mosaspobad sxvadasxva sarwmunoebis gavrcelebisa mar-<br />

Tlmadidebel saqarTveloSi, daibeWdos `mzametyveleba~ saqarTvelos swavlul<br />

kaTalikozisa anton I-isa. xelmwife imperators esreTi Txovna gadaucia<br />

sinodSi, 192 egzarxoss gamourkvevia, marTla vrceldeboda Tu ara<br />

saqarTveloSi (eparqiebSi) `frangoba~ da `somxoba~, ris Semdegac mizanSewonilad<br />

iqna miCneuli gamocemuliyo es wigni `gasomxebisa~ da `gafrangebis~<br />

<strong>Tavi</strong>dan asacileblad.<br />

miTumetes X<strong>VI</strong>II <strong>saukuneSi</strong> am wigns hqonda uaRresad praqtikuli mniSvneloba.<br />

es Txzuleba vrceldeboda xelnaweris saxiT. 3-4 weliwadSi<br />

`mzametyveleba~ uTuod Zalze daabrkolebda grigorianobis winsvlas<br />

saqarTveloSi. 1752 wels dasrulebuli wigni 1754-1755 wlebisaTvis ukve<br />

mTel saqarTveloSi iqneboda gavrcelebuli.


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

719<br />

ev. nikolaZe wers: `rodesac anton kaTalikosma Sexeda, rom somexTa misionerebis<br />

propaganda saqarTveloSi marTlmadidebel sarwmunoebisaTvis did<br />

safrTxes warmoadgenda, gadawyvita mis winaaRmdeg gamosuliyo da mwvaleblebis<br />

garyvnil moZRvrebas mecnieruli sityviT Sebmoda. vinaidan somexTa<br />

misionerebi <strong>Tavi</strong>s swavlas amyarebdnen sxolastikasa da somxuri eklesiis<br />

istoriaze, antoni gaxda iZulebuli gacnoboda am wyaroebs laTinur-somxur<br />

enaze. man jer kargad Seiswavla sxolastika da somxuri RvTismetyveleba...<br />

da amis Semdeg somexTa mwvaleblobis gansaqiqeblad dawera didi Txzuleba,<br />

romelsac `mzametyveleba~ uwoda. es nawarmoebi, romelic dasrulda<br />

1752 wels, Seicavs monofizituri moZRvrebis srul ganqiqebas da masSi<br />

yoveli kaci ipovis mza pasuxs mwvalebelTa yvela kiTxvaze~. 193<br />

rogorc aRiniSna, 1753-1755 wlebisaTvis es Txzuleba ukve win aRudgeboda<br />

saqarTvelos mdabio xalxSic ki popularul monofizitur Txzulebebs.<br />

am dromde, Turme, erTi aseTi monofizituri Txzuleba, somexTa kaTalikos<br />

lazares mier dawerili, mravals qristians marTlmadideblobis gzidan<br />

acdenda. somexTa kaTalikosi lazare <strong>Tavi</strong>s TxzulebaSi `somexTa <strong>eklesia</strong>s~<br />

aRiarebda yvela eklesiis ufrosad da somexTa kaTalikoss yvela<br />

qristianis mTavar mbrZaneblad. lazarem Tvisi Txzuleba... mraval xelnawerebSi<br />

gaavrcela qarTvelebSi, rogorc arqiepiskoposi timoTe mowmobs, es<br />

Sroma saqarTveloSi mdabio xalxSi ikiTxeboda da bevri keTilmorwmune<br />

motyuebaSi Seyavda~. 194<br />

swored amgvar qmedebas win aRudga kaTalikosi antoni da mraval qarTvels<br />

SeunarCuna ara marto marTali rwmena, aramed SeunarCuna erovneba _<br />

qarTveloba.<br />

ar SeiZleboda es upasuxod darCeniliyo, antoni aseTi gabedulebisaTvis<br />

unda dasjiliyo da daisaja kidec _ 1755 wels mas CamoarTves sakaTalikoso<br />

taxti da gaaZeves, marTalia, sxva motiviT.<br />

ar aris gamoricxuli, rom antonis marcxSi eria eCmiaZinis xeli, rogorc<br />

wers g. maisuraZe _ `eCmiaZins yvelaze ufro metad erekle II-is frangTmomxreoba<br />

aRizianebda... amasTan, kaTolikeTa momagreba rusuli gavlenis<br />

neitralizebasa da somxuri sarwmunoebis TandaTanobiT gandevnasac iwvevda.<br />

amitom, Tu, erTi mxriv, am Zalaze dayrdnoba erekle II-s diplomatiuri<br />

lavirebis saSualebas aZlevda, meore mxriv, mis winaaRmdeg ruseT-eCmiaZinis<br />

kavSiris Seqmnas uwyobda xels. ar aris gamoricxuli, rom 50-ian wlebSi<br />

erekle II-isa da anton I-is marcxi aseTi kavSiris Sedegi yofiliyo~. 195<br />

anton kaTalikosi monofizitebisaTvis yvelaze miuRebeli piri iyo saqarTveloSi.<br />

grigorianebs didi Zala hqondaT imis Semdeg, rac 1762 wels<br />

erekle II-m antoni daabruna saqarTveloSi da misca kvlav sakaTalikoso<br />

taxti. somxuri eklesiis meTaurma kaTalikosma mkacrad gaafrTxila erekle<br />

II da TiTqmis daemuqra kidec. mis werilSi, cxadia, ara uSualod<br />

antonzea saubari, aramed kaTolikeebze.


720 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

`ra moulodnelic ar unda iyos, kaTolikosis sityvebSi ara marto protesti<br />

ismis erekles politikisadmi, aramed erTgvari faruli muqarac. es<br />

miT ufro sayuradReboa, rom cota xanSi eCmiaZini qarTveli mefis sawinaaRmdego<br />

moqmedebas gamoamJRavnebs. motanili werili 1765 wlis gazafxuliTaa<br />

daTariRebuli. imave wlis dekemberSi ki ereklem amxila qarTlis<br />

TavadTa SeTqmuleba paata batoniSvilis meTaurobiT, romelSic eCmiaZinis<br />

warmomadgeneli aRaloc aRmoCnda CaTreuli... ruseTis kavSiri paatas SeTqmulebasTan<br />

TiTqos aSkaraa. Tu es mosazreba Sesawynarebelia, maSin erekle<br />

II-is winaaRmdeg ruseTisa da eCmiaZinis kavSiri am SemTxvevaSic savsebiT<br />

dasaSvebia~. 196<br />

aRsaniSnavia, rom ajanyebulebi ereklem sastikad dasaja, xolo eCmiaZinis<br />

warmomadgeneli aRalo ar dasaja. 197 es miuTiTebs, Tu ra Zlier Zalas<br />

warmoadgenda saqarTveloSi somxuri <strong>eklesia</strong>.<br />

10 wliT adre, 1755 wels, iseve rogorc wina X<strong>VI</strong>I saukunisa da X<strong>VI</strong>II<br />

saukunis sxvadasxva wlebSi, grigorianTa TaosnobiT moewyo saqarTveloSi<br />

myofi kaTolikeebis sastiki devna. aRsaniSnavia, rom maSin am devnaSi<br />

qarTvelebs, kerZod, mefe Teimurazsac monawileoba miuRia. saqarTvelodan<br />

ganidevnen ara marto evropeli misionerebi, aramed anton kaTalikosic,<br />

romelic `kaToliked~ iqna gamocxadebuli.<br />

iyo Tu ara anton I kaTolike? rogorc masalebi uCvenebs, antoni iyo ara<br />

kaTolikuri sarwmunoebis mimdevari, aramed `frangTmomxre~, mas kaTolikeebi<br />

grigorianebis Semaferxebel saSualebad miaCnda.<br />

`Tbilisis somex vaWrebs evropelTa konkurenciisa eSinodaT, somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s ki _ kaTolikeTa gavlenis zrdisa. am mxriv, eCmiaZins arc ereklesa<br />

da anton I-is frangTmomxreoba moswonda. niSandoblivia, rom 1755 wels<br />

TbilisSi mowyobil kaTolikeTa darbevaSi eCmiaZinis xeli eria~. 198 swored<br />

1755 wels gandevnes antoni.<br />

anton I kaTolike rom yofiliyo, mas ruseTis wmida sinodi ar Caabarebda<br />

vladimiris centralur eparqias, ar miscemda mTavarepiskoposis maRal<br />

tituls (maSin sul ramdenime mTavarepiskoposi iyo ruseTSi), da mere XIX<br />

<strong>saukuneSi</strong> rusi imperatoris nebiT ar gamoscemdnen `mzametyvelebas~, romelic<br />

swored `frangobis~, anu kaTolikobisa da gasomxebis Semaferxebel saSualebad<br />

miiCneoda.<br />

anton I qarTvelebma gandevnes mxolod subieqturi interesebis gamo,<br />

kerZod, mefe Teimuraz II_s (kaxeTis taxtis memkvidres) eSinoda antonisa,<br />

rogorc qarTlis samefo taxtis erTaderTi kanonieri memkvidrisa, mefesTan<br />

daaxloebul zogierT qarTvel samRvdelo pirs anton I-is nayofierma<br />

moRvaweobam Suri aRuZra da amitomac cili daswames, xolo grigorianebs<br />

antoni ar moswondaT `mzametyvelebis~ dawerisaTvis da kaTolikeebis<br />

mfarvelobisaTvis. 1755 wlis kaTolikeTa devnaSi swored im qarTvelma


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

721<br />

saxelmwifo moxeleebma miiRes aqtiuri monawileoba, romelTac grigorianuli<br />

sarwmunoeba hqondaT miRebuli. cota mogvianebiT erTi misioneri<br />

werda _ `am ambavze saqarTvelos yvela adgilebidan Semoikribnen mefis<br />

nacvlebi da msajulebi, romlebic sqizmatiki somxebi arian. imaT ufro<br />

Seagulianes mefe Cven winaaRmdeg~. 199<br />

aq `sqizmatik somxebSi~ swored qarTveli grigorianebi igulisxmeba,<br />

radganac SeuZlebelia mTel saqarTveloSi mefis nacvlebi da msajulebi<br />

ara qarTvelebi, aramed erovnebiT ucxoelebi yofiliyvnen.<br />

miuxedavad imisa, rom anton I-ma grigorianobis sawinaaRmdego uzarmazari<br />

Txzuleba gamoaqveyna, 1753 wels masTan mividnen grigorianebi da<br />

Seecadnen miecaT didZali qrTami, raTa misionerebi ganedevna saqarTvelodan.<br />

antonma misionerebis darbeva ara marto usamarTlobad miiCnia, aramed<br />

pirobac dado, aseT raimes arasodes Caidenda. uTuod es momentic safuZvlad<br />

daedo ciliswamebas, TiTqosda antoni TviTve iyo kaTolike.<br />

erTi misioneri swerda roms _ `somxebi winaaRudgnen patrebs, 1753 wels<br />

maTma moTavem, saxelad aRa meliqma, tfilisis qarTvelebis patriarqs miutana<br />

erTi qisa fuli 500 Tumani da sTxova, an gaaZeveT aqedan kafucinebi, an<br />

arada <strong>eklesia</strong> CamoarTviTo. patriarqma upasuxa: maT winaaRmdeg araferi<br />

maqvs da aseTs usamarTlobas maT arasdros vuzamo~. 200 1753 wels saqarTvelos<br />

patriarqi swored antoni iyo.<br />

aRsaniSnavia, rom antonis damokidebuleba kaTolikeebisadmi arafriT<br />

gansxvavdeboda misi winamorbedebis da agreTve afxazeTis kaTalikosebis<br />

damokidebulebisagan kaTolikeebisa da misionerebisadmi. antonamde saqarTvelos<br />

kaTalikosi nikoloz xerxeuliZe, rogorc aRvniSneT, 1742 wels werda<br />

roms, rom is da misi wre gansakuTrebuli siyvaruliT epyroboda misionerebs,<br />

natrobdnen maT sikeTesa da bednierebas `...magram Cemi didi xnis<br />

wadilis Sesruleba somxebma ar damacales, radgan isini Cven ar gvijereben<br />

da am qveyanaSi <strong>Tavi</strong>anTi nebisaebr batonoben...~ 201<br />

cnobilia, kaTalikosi nikoloz xerxeuliZe 1744 wels mokles.<br />

saqarTvelos keTilganwyoba misionerebisadmi imiT iyo gamowveuli, rom<br />

isini ase Tu ise aferxebdnen qarTvelTa gagrigorianebas. amas, albaT,<br />

ekonomiuri mniSvnelobac hqonda, radganac qarTvelebi gagrigorianebis<br />

Semdeg ukve somxuri eklesiis wevrebi xdebodnen da mas aZlevdnen Semosaval-Sesawirs,<br />

xolo qarTveli e.w. viTomda _ `kaTolikebi~ qarTl-kaxeTSi<br />

kvlav <strong>qarTuli</strong> eklesiis wevrebadve rCebodnen. Semosaval-Sesawirs romis<br />

paps ar ugzavnidnen. zemoT naxsenebi misioneri wers, rom imis Semdeg, roca<br />

1753 wels anton kaTalikosma grigorianebisagan qrTami ar aiRo, maT mefes<br />

mimarTes `1754 wels tfilisisa da goris somxebi erTad SeerTdnen, mefesTan<br />

mividnen da daiwyes Civili Cveni aqedan gaZevebisTviso~. 202


722 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

1755 wels moxda didi devna kaTolikeebisa, am dros antonic maTTan<br />

erTad daisaja. m. TamaraSvili fiqrobda, rom qarTvelebi am devnaSi naklebad<br />

monawileobdnen, Tumca mefe mdevnelebs exmareboda _ `1955 wels moxdenili<br />

devnuleba kafucinebis winaaRmdeg Teimuraz mefisgan miewereba ufro<br />

berZnebsa da somxebs, vidre qarTvelebs~. 203<br />

antoni uaryofda <strong>Tavi</strong>s gakaTolikebas da mas ciliswamebas uwodebda, `am<br />

SemTxvevaSi antoni mtkiced uaryofs mis winaaRmdeg wamoyenebul braldebas<br />

da mas `ciliswamebas~ uwodebs, romelic sxvadasxva politikuri miznebiT<br />

inspirirebuli iyo ZiriTadad misi biZis, Teimuraz II-is mier, romelmac<br />

ukanonod daisakuTra qarTlis taxti~. 204<br />

marTalia, imis Semdeg, rac 1755 wlis krebaze antoni daamxes da daapatimres,<br />

is iZulebuli gaxda TeimurazisaTvis gamoeTxova ruseTSi wasasvleli<br />

sarekomendacio baraTebi, amitomac <strong>Tavi</strong> Zlier daimdabla da braldebaSi<br />

<strong>Tavi</strong> damnaSavedac aRiara Teimurazis winaSe, magram es iyo xerxi,<br />

uromlisodac mas ruseTSi arc miiRebdnen. antoni kaTolike rom yofiliyo,<br />

romsa da evropaSi gaemgzavreboda da ara ruseTSi.<br />

ramdenime saukuniT adre giorgi mcire werda: `...viTarca Teslni arawmidani<br />

Soris Cuensa daTesul iyvnes borotni _ igi Teslni somexTani, gularZnilni<br />

da manqanani da amis mier friad gvevnebodao...~ 205 aq `somexTa<br />

TeslSi~ giorgi mcire, rogorc konteqstidan Cans, gulisxmobda qarTvel<br />

grigorianebs, anu somxuri eklesiis wevr qarTvelebs. amis gamoo, werda is<br />

da sxva imdroindeli moRvaweni, berZenTa Soris mravlad gamoCndnen `mayvedrebelni~<br />

da `mabralobelnio~, romelnic gvisworebdnen da gvaswavlidnen,<br />

rogori saxisa unda yofiliyo <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>o.<br />

aseTi istoria ganmeorebula mogvianebiT, antonis epoqaSi. oRond axla<br />

ukve piriqiT. axla ara berZnebi, aramed TviT grigorianebi `aswavlidnen~<br />

da `ayvedridnen~ qarTvelebs, Tu rogori saxis unda yofiliyo <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong>. ase wers anton I <strong>Tavi</strong>s `mzametyvelebaSi~. `664.12. aqvs ukve<br />

sakuTrad <strong>eklesia</strong>sa somexTasa xelis dasxma ueklesiod episkoposTa... gvaswaveben<br />

Cven, xolo amxilebsTca maT beWedi igi...~<br />

`666.14. aqvs ukve <strong>eklesia</strong>sa somexTasa sakuTrad, rameTu ara wmidad<br />

Seuracxies dedani... gvayvedrian Cven, viTarca dedaTagan gamocxobilisa<br />

SemwirvelTa~... da sxva. 206 e.i. `somxebi~ qarTvelebs saeklesio wesebs `aswavlian~<br />

da `ayvedrian~ am wesebis ucodinarobas antonis dros.<br />

`lazare kaTalikosi somexTa, ese aw, romelica cxovrobs JamTa CvenTa...<br />

aman lazare aRwera wigni, romelsa uwoda `sawadeli samoTxe~, garna ara<br />

sawadel ars igi Cemda, aramed friadca saZagel... gansakvirvelTa gmobaTa<br />

ityvis, viTarmed eSmakica SeZrwundebian~ 207 , _ wers antoni.<br />

grigorianebs, cxadia, ar SeeZloT uyuradRebod daetovebinaT antonis<br />

antigrigorianuli qmedeba, miT umetes, rom saqarTveloSi grigorianebs


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

723<br />

<strong>qarTuli</strong> ena, <strong>Tavi</strong>anTi mSobliuri ena kargad esmodaT da SeeZloT waekiTxaT<br />

antonis Sroma iranisa da osmaleTis mier gaZlierebulni amgvar kritikas<br />

verc moiTmendnen.<br />

`iran-osmaleTisaTvis SedarebiT ufro mosaTmeni iyo rusulisagan gansxvavebuli<br />

qristianoba, ris gamoc aRmosavleTSi TviT kavkasiis araqarTul<br />

provinciebSi qarTvelni `farulad qristianobdnen, somexni ki cxadad~.<br />

ufro metic, osmaleTTan loialuri urTierToba konfesiuri eqspansiis<br />

saSualebasac aZlevda eCmiaZins. italieli misioneri leone werda: `eCmiaZinis<br />

patriarqi portas mieraa damtkicebuli da kargadaa daculi TviT<br />

sulTanis mier, amitom mbrZaneblobs mTel <strong>Tavi</strong>s erze... da Turqebis firmanis<br />

ZaliT yvela sxva qristiani morCilebaSi mihyavs~. am mxriv is qarTul<br />

interesebsac upirispirdeboda. araerTi SemTxvevaa aRricxuli, roca osmaleTis<br />

mflobelobaSi moqceul samcxe-javaxeTis qarTvel marTlmadideblebs<br />

eCmiaZini ZaliT somxur sarwmunoebaze aqcevda~. 208<br />

`somxebis patriarqisave CagonebiT iyo, rom xvanTqarma axalcixis kaTolikeebi<br />

dauqvemdebara eCmiaZinis patriarqs...~ 209<br />

aRsaniSnavia, rom ara marto TurqeTi da sparseTi aZlierebdnen somxur<br />

<strong>eklesia</strong>s, aramed qarTveli mefe-mTavrebic gansakuTrebuli mzrunvelobiT<br />

epyrobodnen grigorianebs.<br />

qarTvel mefeTa keTil mopyrobas grigorianebisadmi upirveles yovlisa,<br />

gansazRvravda ekonomikuri motivebi, magram isicaa aRsaniSnavi, rom maT<br />

arc SeeZloT emoqmedaT grigorianTa winaaRmdeg. qarTli da kaxeTi iranis<br />

provinciebi iyo da aq unda gatarebuliyo igive sarwmunoebrivi politika,<br />

rogoric iranSi, qarTl-kaxeTis samefoebis aRdgenis Semdeg ki isini iranis<br />

vasali qveynebi gaxdnen.<br />

somexTa mimarT keTilad iyo ganwyobili da maT pirobebs uqmnida rostom<br />

mefe, mariam dedofali (mariams walkaSi grigorianebisaTvis <strong>eklesia</strong><br />

augia), vaxtang <strong>VI</strong>. 210<br />

mefe simon I `...somexTa didi mosiyvarule da vardapetebis didi pativismcemeli<br />

iyo~ (somexi mematianis sityvebia). 211<br />

grigorianebisaTvis rostom mefes da mariam dedofals augiaT qalaqi<br />

(qarTlis axalqalaqi) grigorianuli saydrebiTa da monastrebiT, rogorc<br />

es iq mdgomi eklesiis warweridan Cans. 212 am warweraSi ar aris naTqvami,<br />

rom es qalaqi `somxebisaTvis~ aSenda, aramed naTqvamia, rom is aSenda<br />

`saxasod vaWarTa~. 213 im dros grigorians, somexsa da vaWars erTmaneTTan<br />

aigivebdnen da saerTod, `somexi~ da `vaWari~ sinonimebi iyo. amitomac aq<br />

`vaWrebSi~ qarTveli grigorianebic igulisxmebian.<br />

male, rostomis karze, maRali saxelmwifoebrivi postebic grigorianebma<br />

daiWires, kerZod, Tbilisis qalaqisTavoba, es kargadaa aRwerili. rostomi,<br />

rogorc sparseTis warmomadgeneli qarTlSi, grigorianebis mimarT atareb-


724 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

da sparsul politikas, icavda da mfarvelobda maT. amave dros ki marTlmadidebelTa<br />

<strong>eklesia</strong>s devnida. qarTveli kaTalikosi evdemoni man daaxr-<br />

Cobina da cixidan gadmoagdebina.<br />

rostomi daxvewili politikosi iyo da <strong>Tavi</strong>si gamocdilebiT icoda, rom<br />

qarTvelebTan pirdapiri da aSkara midgomiT verafers gaawyobda. amitomac<br />

man cbier xerxs mimarTa, roca nadirobis dros mokles ufliswuli (rostomis<br />

Svilobili), am mkvlelobas qarTvelebi (e.i. marTlmadideblebi) abralebdnen<br />

somxebs (e.i. grigorianebs), xolo grigorianebi marTlmadideblebs. simarTlis<br />

gamosakvlevad rostomma daniSna dueli SioS baraTianisa (mar-<br />

Tlmadidebelsa) da baadur Tumanians (grigorians) Soris. orTabrZolaSi<br />

vinc gaimarjvebda, marTalic is iqneboda. isini rostomma gaagzavna erT<br />

trial, ukacriel mindorze da Tan gaatana sami TaTari. swored es TaTrebi<br />

iqnebodnen aRmsrulebelni rostomis nebisa: duelis dros SioSma baadurs<br />

mucelSi Subi Caartya ise Zlier, rom Subis wveri gadatyda da baaduris<br />

mucelSive CarCa, magram miuxedavad amisa, damarcxebulad mainc SioSi<br />

gamocxadda, radganac, is Turme, baadurma miwaze dasca. Tu es marTla ase<br />

moxda, warmoudgenelia, `sami TaTris~ daxmarebis gareSe saR-salamaTi Sio-<br />

Si miwaze rogor unda daeca sastikad daWril baadurs, magram movlenebi<br />

amis Semdeg viTardeba. es kerZo SemTxveva ganzogaddeba _ `gamarjvebul~<br />

baadurs sixaruliT Seegebnen qalaqis TaTrebi da somxebi _ `da haosianni<br />

da TaTarni SejarviT gamovidnen da misrulTa aRamaRles baadur da moiyvanes<br />

mefisadmi, da pativs scemda da misca mkurnalTa gankurnebad da<br />

Seiyvara umetes ufros zomisa...~ (1645 wlisaTvis miZRvnili somxuri sigeli<br />

qarTulad Targmnili somexTa mier XIX <strong>saukuneSi</strong>, Cans, qarTveli grigorianelebis<br />

saWiroebisaTvis). 214<br />

rostomma SioSis mTeli qoneba gadasca baadurs _ `amis Semdgomad<br />

qarTvelni mciredre damdabldnen zvaobaTagan TvisTa vinaiTgan haosianTa<br />

simRerani sayvedrebulni Seawyves enaTa maTsa zeda da yovelisa taepisa<br />

dasasrulisa ityodnen: `SioS wadi, baadur movida~, romel ars `SioS gaiqec,<br />

baadur modis~. simRerisa amas zeda haosianTagan qarTvelTa ercxvinebodaT.<br />

esma ese mefesa saniabazs, e.i. mciresa Sahabazs da miuwoda baadurs da<br />

misca mTavroba didi tfilisis qalaqisa. iqmna ese 1650 welsa...~ 215 ase<br />

gadaeca Tbilisis qalaqisTavoba grigorianebs.<br />

am somxur sigelSi rostomi ara qarTvelad, aramed somxad, anisel somex<br />

mefeTa STamomavladaa gamocxadebuli. 216<br />

marTlac, rostomi <strong>Tavi</strong>si anti<strong>qarTuli</strong> da prosparsuli politikis gatarebisas,<br />

ar hgavda qarTvel politikur moRvawes. miuxedavad imisa, rom<br />

rostomis meuRle qristianobisadmi (rogorc marTlmadideblobis, ise<br />

monofizitobis) kargad iyo ganwyobili, rostomi mainc mtrulad iyo ganwyobili<br />

<strong>qarTuli</strong> eklesiis mimarT. saqme is iyo, rom <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> gamox-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

725<br />

atavda im qarTvelebis miswrafebas, romelTac surdaT Teimuraz I-is samefo<br />

taxtze ayvana, xolo rostomis saqarTvelodan gaZeveba.<br />

`rogirc aRiniSna, rostom mefesa da Teimurazs Soris dapirispirebam <strong>qarTuli</strong><br />

feodaluri sazogadoebis or banakad gayofa gamoiwvia. dauRalavi Teimurazi<br />

rostomisa da yizilbaSebis winaaRmdeg brZolas wlebis manZilze imereTidan<br />

ganagrZobda. mis mTavar amocanas qarTlidan rostomis gaZeveba, iranis batonobis<br />

damxoba da aRmosavleT saqarTvelos gaerTianeba Seadgenda... qarTl-<br />

Si rostomis moRvaweobis pirvelma 15 welma sxvadasxva brZolebiT, ajanyebebiT<br />

da SeTqmulebebiT damZimebul situaciaSi ganvlo. qarTlSi rostomis<br />

mosvlisTanave qarTvelebis erTi nawili mahmadiani mefis mmarTvelobas ar<br />

daemorCila, maT qristianobis rjulisaTvis `batoni Teimurazi erCivnaT~. 217<br />

Teimurazi iyo gansaxiereba marTlmadideblobisa, anu, rogorc maSin miiCneoda,<br />

`qarTvelobisa~. qarTvelebs swored Teimurazi surdaT. amis gamo<br />

`...rostom mefis laSqarSi Teimurazis sasargeblo ganwyobileba sufevda...~ 218<br />

ise, rogorc wina wlebSi `1642 wels rostom mefis winaaRmdeg kvlav<br />

didi SeTqmuleba moawyes. Sah-abas II-is istorikosis mohamed Taheris informaciiT,<br />

`Teimurazi SeuTanxmda zaal erisTavs _ yara-yalxans, nodar da<br />

ioTam amilaxvrebs... raTa rogorme mospon mefobis safarveli rostom<br />

mefe~. rostomis winaRmdeg mowyobil am axal SeTqmulebaSi monawileobdnen:<br />

zaal eris<strong>Tavi</strong>, ioTam amilaxvari, nodar ciciSvili, kaTalikosi evdemon<br />

diasamiZe, giorgi goCaSvili, somxeTis meliqi yorxmazbeg aTabegisSvili da<br />

sxva qarTvelni. SeTqmulTa Soris yvelaze aqtiurad qarTlis kaTalikosi<br />

evdemon diasamiZe moqmedebda. dadebuli pirobis Tanaxmad, SeTqmulTa mizans<br />

`cotas kaciT~ cxireTs myofi rostom mefis mokvla da mis adgilze<br />

Teimurazis gabatoneba warmoadgenda~. 219<br />

magram `qarTvelTa~ (marTlmadidebelTa) es SeTqmuleba gasca somxeTis meliqma<br />

(Cans, qarTvelma grigorianma), romelmac Sahs SeTqmuleba gaumJRavna~. 220<br />

ar SeiZleba <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauris monawileoba am SeTqmulebaSi<br />

avxsnaT piradi dainteresebiT, aramed es iyo gamoxatva <strong>qarTuli</strong> eklesiis<br />

brZolisa mahmadianobis (da sxva gavrcelebuli religiuri mimarTulebebis)<br />

winaaRmdeg.<br />

rostomma Zalian kargad icoda, rom mis winaaRmdeg ibrZoda zogadad<br />

qarTveloba, romlis meTauric kaTalikosi iyo. amitomac man gansakuTrebuli<br />

sisastikiT dasaja datyvevebuli kaTalikosi. saerTod, rostomi ajanyebulTa<br />

mimarT Semwynarebeli iyo da erCia maTi Semorigeba. 1642 wlis<br />

ajanyebulebic mcired dasaja, kerZod, mxolod ramdenime kaci gaaxeibra da<br />

Tvalebi daTxara, magram kaTalikosi ki ara marto moakvlevina, aramed<br />

sikvdilis Semdegac Seuracxyo _ cixidan gadmoagdebina.<br />

`kaTalikosi qalaqis cixeSi daamwyvdies, Semdeg `daarCves da cixidan<br />

gadmoagdes~. 221


726 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

rostomis dros (da saerTod, X<strong>VI</strong>I saukunis 30-iani wlebidan) gaizarda da<br />

ganviTarda qarTlis saqalaqo cxovroba, xelosnuri warmoeba, vaWroba, dawinaurda<br />

Tbilisi, dasaxlda qalaqebi. es gulisxmobda grigorianobis raodenobis<br />

gazrdas, radganac saerTod im dros vaWrobas da xelosnobas ZiriTadad<br />

isini misdevdnen. am grigorianebSi uTuod didi iyo qarTvelTa ricxvi.<br />

`aRebuli xanisaTvis qarTvel-somexTa ekonomikuri urTierTobis aseve<br />

<strong>Tavi</strong>sebur formad gvevlineba eCmiaZinis msxvili feodaluri organizaciis<br />

garkveuli kavSiri qarTul feodalur mflobelobasTan da <strong>qarTuli</strong> qalaqebis<br />

vaWroba-warmoebasTan.<br />

<strong>qarTuli</strong> da somxuri wyaroebis mowmobiT, eCmiaZini qarTlsa da kaxeTSi<br />

flobda soflebs, calkeul zvrebs, baRebs, saxnav-saTes farTobebs, xolo<br />

qalaq adgilebSi duqnebs. aqve igulisxmebian mis ymobaSi moqceuli Sesabamisi<br />

mwarmoeblebi da xelosan-vaWrebi~. 222<br />

eCmiaZinis gavlena iseTi didi iyo, rom mas TviTon marTlmadidebeli<br />

qarTveli mefeebic ki ymebsa da soflebs Cuqnidnen. qarTveli glexebi am<br />

gziT grigoriandebodnen.<br />

`kaxeTis batons~ Teimurazs da mis SviliSvils erekles eCmiaZinisaTvis<br />

SeuwiravT sofeli Tasmaluri <strong>Tavi</strong>si mcxovreblebiT, venaxebiTa da wylebiT~.<br />

(iqve, gv. 173); es sofeli kaxeTsa da qiziys Soris yofila. `1657 wels ukve<br />

rostom mefes Seuwiravs eCmiaZinisaTvis sofeli naxiduri~. 223<br />

es <strong>qarTuli</strong> soflebi, cxadia, gagrigoriandnen, anu, `gasomxdnen~. `qarTvel<br />

xelisufalTa garda eCmiaZins yma-mamulsa da sxva saqonlebs swiravdnen<br />

saqarTveloSi mcxovrebi somxuri warmoSobis SeZlebuli pirebi, riTac<br />

isini xarks uxdidnen <strong>Tavi</strong>s konfesiur kuTvnilebas. magaliTad, 1678 wels<br />

sofel SulaverSi javanSiris Svilebs eCmiaZinisaTvis SeuwiravT kargad<br />

mowyobili zvari, 1664 wels Tbilisel moqalaqes aslan behbuTaSvils<br />

`sulisa da <strong>Tavi</strong>s sadRegrZelod~ somexTa mTavari eklesiisaTvis sami<br />

qulbaqi Seuwiravs, axalqalaqel ambardanianT muradaSvils ki mis mier<br />

cxinvals nayidi ori biWi Seuwiravs eCmiaZinisaTvis~. 224<br />

cxadia, es ori nayidi biWi gagrigorianda, amis Tqmis nebas iZleva ara<br />

marto 1634 wels nikoloz irbaxis mier sasamarTlo darbazSi warmoTqmuli<br />

sityvebi, romlebsac yvela daeTanxma `yoveldRiv, Cvenis TvaliT vxedavT,<br />

rom mravalni qarTvelni somxdebian~-o, aramed, `patri ambrozis moxseneba,<br />

romSi 1640 wels gagzavnili, romelic ase ambobs: `am qristianebis qveyana-<br />

Si kvalad SeiZleba bevri keTilis qmna ravdenime mamul-soflebis yidviT,<br />

rogorTac Svrebian somxebi, romlebisac Tumca didi simZulvare aqvsT<br />

qarTvelebs sarwmunoebis saqmeSi, magram raki maTi xelqveiTi gaxdebian,<br />

bevri maTgani gadadis somxis weszed, amazed uaresic vnaxeTa: zogierTma<br />

saqarTveloSi mcxovrebma mdidarma uriebma gaauriaves ramdenime <strong>Tavi</strong>anTi<br />

yma da mosamsaxure. amisaTvis Tvinier raime eWvisa, bevri qarTvelebi siamovnebiT<br />

miiRebdnen laTinis wessa, ukeTu Seiqmnebian Cvenni xelqveiTni~. 225


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

727<br />

amis gamo eCmiaZini dainteresebuli iyo SeeZina da mieRo <strong>qarTuli</strong> soflebi<br />

yma-glexebiT.<br />

`eCmiaZini yoveli RoniT cdilobda xeli Seewyo aseTi ganwyobilebisaTvis<br />

saqarTvelos somxur mosaxleobaSi da rac SeiZleba metad gaezarda<br />

sakuTari ymaTa kontigenti~. 226<br />

qarTvelTa masiur gagrigorianebas xels isic uwyobda, rom maSin damkvidrebuli<br />

wesis Tanaxmad vaWari, meduqne, xelosani, amqari, moqalaqe grigorianuli<br />

sarwmunoebisa unda yofiliyo. ufro metic, sxvadasxva xelobis<br />

mosaqmeni qmnidnen gaerTianebebs, romelSic SesvlisaTvis aucilebelad<br />

saWiro iyo gagrigorianeba.<br />

`aSkaraa, <strong>qarTuli</strong> qalaqebis profesiuli gaerTianebebi vaWrobaSi somex-<br />

Ta upiratesobis gamo, umTavresad monofizitur <strong>eklesia</strong>sTan unda yofiliyvnen<br />

dakavSirebuli, amitom am gaerTianebebSi Sesvla da mis safuZvelze<br />

garkveuli privilegiebis miReba, gasagebia, mxolod somxur sarwmunoebaSi<br />

gadasvliT SeiZleboda. <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis erTi nawilis somxur sarwmunoebaze<br />

gadasvla sxva gziTac xdeboda, jer kidev m. TamaraSvilma vatikanis<br />

arqivis masalebis safuZvelze gamoTqva mosazreba, rom somexTa mier<br />

soflis, e.i. yma-mamulis SeZenis Semdeg iq mosaxle qarTvelTa nawili<br />

somxur sarwmunoebaSi gadadioda~. 227<br />

miuxedavad imisa, rom <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba masobrivad iRebda grigorianobas,<br />

isini ar uaryofdnen qarTul enas, wes-Cveulebebs, qarTul xasiaTs.<br />

marTalia, grigoriani qarTvelebi <strong>Tavi</strong>anT Tavs `somexs~ uwodebdnen, magram<br />

am terminSi (`somexSi~) isini debdnen ara eTnikur Sinaarss, aramed<br />

mxolod sarwmunoebrivs.<br />

qarTvel grigorianebs mxolod sarwmunoebrivad miaCndaT <strong>Tavi</strong>anTi <strong>Tavi</strong><br />

`somxebad~, eTnikurad ki _ `saqarTvelos Svilebad~. mxolod XIX saukunis<br />

dasawyisidan aRricxes qarTvelebi grigorianebi erovnebiT somxebad, aseve<br />

erovnebiT somxebad aRricxes somxuri tipikonis mqone qarTveli kaTolikeebi.<br />

m. TamaraSvili werda: `am qarTvelebma Tu sarwmunoeba uaryves, gvartomoba<br />

ar uaruyviaT da arc <strong>Tavi</strong>anTi saxelebi dautovebiaT, radgan danarCeni<br />

marTlmadidebeli qarTvelebi ar edavebodnen gasomxebul qarTvelebs<br />

<strong>Tavi</strong>anTi gvarisa da saxelis Senaxvas~. 228<br />

ratom iRebdnen qarTvelebi grigorianobas da kaTolikeebi ratom gaxdnen<br />

somxuri kaTolikuri eklesiis wevrebi?<br />

iqneb grigorianoba mxolod sarwmunoebriv aRmsareblobas ar niSnavda?<br />

unda vifiqroT, rom grigorianobis miReba _ es iyo socialuri kategoriis<br />

Secvla. es iyo raRac msgavsi socialuri revoluciisa. SinaomebiT, lekianobiT,<br />

mahmadianuri agresiiT gatanjul, dazaralebul glexebsa da xelosnebs<br />

omi aRar surdaT. Cans, gadasaxadebiT da omebiT gaRatakebuli xalxis<br />

masebi ise xvdeboda grigorianul sarwmunoebas, rogorc ganma<strong>Tavi</strong>suflebels


728 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

siRatakisa da omebisagan, marTlac, es sarwmunoeba a<strong>Tavi</strong>suflebda glexs<br />

da xelosans omis begarisagan, da Cans, sabatono gadasaxadisaganac.<br />

maTi mfarveli xdeboda Zlieri da mdidari somxuri <strong>eklesia</strong>, romelic<br />

uSiSroebis da siRatakisagan daxsnis garantias aZlevda maT, samagierod<br />

arafers ar iTxovda glexobisa da xelosnebisagan, garda eCmiaZinis religiuri<br />

upiratesobis aRiarebisa. marTlac, ekonomikurad dauZlurebul<br />

da amiT avtoritetSelaxul mcxeTasTan (qarTul <strong>eklesia</strong>sTan) SedarebiT<br />

mdidar eCmiaZins didi garegnuli brwyinvaleba hqonda.<br />

magram glexisa da xelosnisaTvis arsebiTi iyo is, rom grigorianobis<br />

miRebiT igi Zalze xSirad <strong>Tavi</strong>sufldeboda batonymuri urTierTobisagan,<br />

anda Tu ymad rCeboda, is icvlida socialur kategorias _ glexidan, miwis<br />

dammuSaveblidan, is iqceoda vaWrad, romelic gacilebiT didi <strong>Tavi</strong>suflebiT<br />

sargeblobda da qonebis dagrovebis Semdeg ymobidan gamoxsnac ki<br />

SeeZlo maSin, roca es glexisaTvis gacilebiT ufro Zneli iyo.<br />

grigorianobis miRebiT, is, rogorc `somexi~, anu vaWari, <strong>Tavi</strong>sufldeboda<br />

omis begarisagan, es im dros, roca yovel mebatones <strong>Tavi</strong>si mamuli patara<br />

saxelmwifod miaCnda da gametebiT ibrZoda am `saxelmwifos~ sazRvrebis<br />

gafarToebisaTvis.<br />

im dros, roca mebatoneebi miwis yoveli mtkavelisaTvis gaafTrebiT<br />

ebrZodnen erTmaneTs (da ebrZodnen yma-glexebis saSualebiT) mudmivi lekianobisa,<br />

omebisa da ajanyebebis dros, samxedro begarisagan ga<strong>Tavi</strong>sufleba<br />

didi SeRavaTi iyo.<br />

amis garda, grigorianebs Seqmnili hqondaT erTgvari korporaciebi, urTierTdaxmarebis<br />

salaroebi <strong>Tavi</strong>anT eklesiebTan. <strong>eklesia</strong> exmareboda Rataks,<br />

aZlevda bavSvebs ganaTlebas, aswavlida vaWrobas da rac mTavaria, tyved<br />

wayvanil ojaxebsac ki ixsnidnen fuliT da abrunebdnen <strong>Tavi</strong>anT sacxovrebel<br />

adgilze. es didad mimzidvels xdida grigorianobas.<br />

saqarTveloSi im dros `somxoba~ aRniSnavda ara erovnebas, aramed socialur<br />

fenas, socialur kategorias. qveyanaSi arsebobda yma, anu glexi,<br />

mebatone da `somexi~, anu vaWar-xelosani.<br />

`somexi~, rogorc wesi, niSnavda grigorian adamians ganurCevlad misi<br />

erovnebisa (umeteswilad qarTvels), romelic vaWari an potenciuri vaWari<br />

iyo (xelosnebic vaWrobdnen).<br />

`somxoba~ _ es iyo vaWar-xelosanTa fena da ara erovneba da isini ar<br />

idevnebodnen spars-osmalTa mier. frederiko diubua werda: `saocari isaa,<br />

rom marto qarTvelebs devnidnen da ara somxebs...~ 229 iranSi somxebs yovelgvari<br />

upiratesoba eniWebodaT, somxebi rogorc iranis, ise TurqeTis ekonomikuri<br />

warmatebis sayrdeni iyo. somxebs swored vaWroba-xelosnoba evalebodaT.<br />

somxoba religiur-ekonomikuri organizacia iyo. aman gamoiwvia<br />

is, rom erT periodSi Sida qarTlis barSi miuxedavad mosaxleobis siWar-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

729<br />

bisa, gauqmda yvela <strong>qarTuli</strong> saepiskoposo (ruisis, urbnisis, niqozis, sam<strong>Tavi</strong>sis<br />

da sxva), radganac mosaxleoba gagrigorianda da eCmiaZins Seemata. amitomac<br />

erekle II-is droisaTvis mcxeTidan vidre lixis qedamde aRarcerTi<br />

<strong>qarTuli</strong> saepiskoposo aRar arsebobda. mxolod mcxeTa-Tbilissa da kaxeT-<br />

Si isxdnen qarTveli episkoposebi!<br />

z. WiWinaZe werda _ `ZvelTaganve Tbilisis namdvil somxis STamomavali<br />

moqalaqeni <strong>Tavi</strong>suflad yidulobdnen qarTvel yma-glexebs. maT hflobdnen<br />

rogorc undodaT da Tan <strong>Tavi</strong>anT sjulzedac miaqcevdnen. devnilni ymani<br />

eTvisebodnen somexTa, devnilni somxur gvarsa da saxels irqmevdnen, somxurad<br />

inaTlebodnen da miT gadairCendnen xolme Tavebs~. 230<br />

`Tbiliseli vaWrebi yidulobdnen marTlmadideblebs, amasTan ara mxolod<br />

saxlis saWiroebisaTvis, aramed saxelosnoebSi samuSaodac. somxuri<br />

sarwmunoebis pirTa ymobaSi moxvedrili marTlmadideblebis patronis sarwmunoebaSi<br />

nebiT Tu uneblieT gadasvla, Cans, zogjer farTo xasiaTs iRebda,<br />

ris gamoc xelisuflebi drodadro am procesis damuxruWebas arapirdapiri<br />

gziTac cdilobdnen~. 231<br />

qarTvelebis grigorianul sarwmunoebaSi masobrivad gadasvlis Semdeg<br />

somxuri <strong>eklesia</strong> dainteresebuli iyo, maT SeeTvisebinaT sarwmunoeba, magram<br />

qarTvelebma ar icodnen somxuri ena _ grigorianuli saeklesio ena, amitomac<br />

qarTvelebisaTvis <strong>qarTuli</strong> asoebiT daweril somxurenovan saxarebebs,<br />

locvebs, saeklesio wignebs avrcelebdnen saqarTvelos somxur eklesiebSi.<br />

qarTveli grigoriani xelosnebi, vaWrebi da amqrebi saqmes awarmoebdnen<br />

qarTul enaze. moRweulia uamravi qarTulenovani aseTi davTrebi.<br />

qarTveli grigoriani poetebic ki qarTul enaze werdnen leqsebs (aseTi<br />

poeti mravali iyo).<br />

qarTveli grigoriani istorikosebic ki (magaliTad, farsadan gorgijaniZe<br />

da sxva wvrili mTxzvelebi) qarTul enaze werdnen.<br />

qarTveli grigoriani saxelmwifo moxeleebi da aznaurebi qarTul enaze<br />

awarmoebdnen saqmes.<br />

saerTod, qarTvel grigorianebs uyvardaT saqarTvelo, <strong>qarTuli</strong> kultura,<br />

<strong>qarTuli</strong> adaT-wesebi da yovelive mamapapuri, saqarTvelos istoria. es<br />

aRniSnulia mcodneTa mier: `gvelis perangSi~ aseTi adgilia: moqmedeba<br />

xdeba ara saqarTveloSi, aramed sparseTSi. `somxebis sufraze Taria, viRac<br />

gasaocrad ukravs. Tari neldeba da meore kaci dairas iRebs, SeaTamaSebs<br />

xelSi da yurTan miitans da TiTqos ybayuraao, gahkivis baiaTs: `rusTaveli<br />

aRar gvyavs, gamkiTxavi vin ari... aRsdeg, Tamar dedofalo! SenTvis tiris...~<br />

uecrad petriZe wamoxteba: _ vin kiTxavs mag ubedurs an rusTavels an<br />

Tamars? vahme, istoriav!~ 232<br />

Tumca, marTlmadideblebi qarTvel grigorianebs qarTvelebad aRar miiCnevdnen,<br />

magram isini qarTulenovanni iyvnen da aRwerilis msgavsad uyvar-


730 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

daT saqarTvelo, anu <strong>Tavi</strong>si istoria da winaprebi. aseTi `somxebi~ gansxvavdebian<br />

namdvili somxebisagan da namdvil somxad arc miaCndaT <strong>Tavi</strong>anTi<br />

<strong>Tavi</strong>, xolo somxeTSi maT somxebad ar miiCnevdnen.<br />

somxeTis ajanyebis cnobil meTaurs, daviT-begs, somxebi somxad ar miiCnevdnen<br />

da qarTvels uwodebdnen. somxuri eklesiis moRvawe artem ararateli<br />

gadmogvcems: `1796 wels yizlarSi usaxlkarod da ulukmapurod darCenili<br />

artemi TanamoZme somxebTan eZebs TavSesafars. kidevac axerxebs erTi<br />

somxis moZebnas, magram es ukanaskneli gulcivad istumrebs gareT. a. araratelis<br />

SeniSvniT, `imitom, rom me qarTveli somexi ara var da namdvili<br />

somxeTis mkvidri var; amasTan dasZina: wadi Sens Tanamemamule mRvdelTan,<br />

iqneba man Segifaroso~. 233<br />

aqedan cxadia, rom `qarTveli somxebi~ sxvaa, xolo `namdvili somxeTis<br />

mkvidri~ _ sxva. qarTveli somexi eTnikurad qarTvelia da mxolod sarwmunoebrivad<br />

aris `somexi~.<br />

artem ararateli aRniSnavs saqarTveloSi <strong>qarTuli</strong> enis sayovelTao xmarebis<br />

Sesaxeb grigorianTa mier _ `aqauri somxebis umravlesobam srulebiT ar<br />

icis somxuri da qarTulad laparakobs... am adgilebis gavla miT ufro Zneli<br />

iyo, rom somxebma ar icodnen somxuri ena da qarTulad laparakobdnen~. 234<br />

a. ararateli ar wers, rom saqarTveloSi yvela somexi laparakobda<br />

qarTul enaze. is wers _ `umravlesobam ar icis somxurio~, es imaze unda<br />

migviTiTebdes, rom somxuris mcodne grigorianebi `namdvili somxebi~ iyvnen,<br />

gadmosaxlebulni somxeTidan, xolo am enis ucodinari ki adgilobrivi<br />

mkvidri qarTveli grigorianebi.<br />

erTi mxiTaristi werda, rom XIX saukunis 20-iani wlebisaTvis `saqarTveloSi<br />

mosaxle somxebi somxuris ucodinarni iyvnen da qarTulad laparakobdnen~. 235<br />

iv. gvaramaZe werda _ `ukeTu Cveni winaparni somxebi iyvnen, ra eWvia,<br />

<strong>Tavi</strong>danve somxuri ena eqnebodaT Sin Tu gareT saxmareblad, rogorc sasuliero<br />

pirni <strong>eklesia</strong>Si wirva-locvas somxurad asrulebdnen, erSic imave<br />

enas gaavrcelebdnen, metadre qalaq adgilas, sadac wera-kiTxvis codna<br />

ueWvelad saWiroa moqalaqe movaWre mozardis axalTaobisaTvis! ra dasajerebelia,<br />

rom somxis mRvdelma <strong>Tavi</strong>s mowafes <strong>qarTuli</strong> wera-kiTxva aswavlos<br />

da somxuri ara? vTqvaT, xmarebaSi <strong>qarTuli</strong> ena yofiliyo da mis gamo<br />

somxurisaTvis <strong>Tavi</strong> daunebebiaT da <strong>qarTuli</strong> SeutaniaT xmarebaSi, Sin, gareT<br />

da eklesiebSic, maSin imaT qarTulSi, xom <strong>Tavi</strong>anTi somxuri deda enis<br />

TiTo-orola nawyvetebic aras darCeboda ueWvelad... xolo radgan aravi-<br />

Tari somxuri enis amgvari elementebi ar daSTenila Cvens qarTuls enaSi,<br />

cxadi WeSmariteba aris, rom Cveni winaparni qarTvelTa modgmis STamomavlobisani<br />

arian, misTvis wminda <strong>qarTuli</strong> ena hqoniaT xmarebaSi~. 236<br />

imis gamo, rom axlad gagrigorianebulma qarTvelebma somxuri ena ar<br />

icodnen da amave dros ki maTi ricxvi Zalze didi iyo (didi Tu patara


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

731<br />

qalaqebis vaWar-xelosani, moqalaqeni, gzispira soflebis glexebi, Sewiruli<br />

soflebis ymebi), saWiro gaxda maTTvis <strong>qarTuli</strong> asoebiT daeweraT<br />

somxuri locvebi, wignebi, saxarebac ki. `somxuri saeklesio literatura<br />

<strong>qarTuli</strong> transkripciiT, eWvi araa, somxuri sarwmunoebis qarTvelebisaTvis<br />

unda Sedgeniliyo, romelTa didma umravlesobam, bunebrivia, somxuri<br />

wera-kiTxva ar icoda. mosaxleobis amave nawilis sulieri moTxovnilebebis<br />

dasakmayofileblad zogi somxuri locva iTargmneboda qarTul enaze.<br />

erT-erTi aseTi naTargmni krebulis daniSnulebis Taobaze giorgi goreli<br />

gvauwyebs: `gadmoTargmanebuli somxis enidgan qarTvelTa enazed goreli<br />

gevorg uRirsi varTapetisagan sargoT yrmaTa somxeTis eklesiisaTa, visac<br />

somxeTis ena ar esmis~. am cnobaSi isaa sayuradRebo, rom giorgi gorelis<br />

es saeklesio dogmaturi krebuli somex `yrmaTa sargoT~ ki ar uTargmnia,<br />

aramed `yrmaTa somxeTis eklesiisaTa~, e.i. imaTTvis, vinc somxur <strong>eklesia</strong>s<br />

ekuTvnoda da amave dros somxuri ar icoda. aseTebi ki, gasagebia, somxuri<br />

sarwmunoebis qarTvelebi, e.i. qarTveli monofizitebi iyvnen. sxvaTa Soris,<br />

XIX saukunisaTvisac dasturdeba <strong>qarTuli</strong> transkrifciiT Sesrulebuli<br />

somxuri locvis wignebis gavrceleba qarTvel monofizitTa Soris... <strong>qarTuli</strong><br />

transkrifciiT Sesrulebuli da qarTul enaze Targmnili somxuri saeklesio<br />

dogmaturi literatura, vfiqrobT, kidev erTi damatebiTi sabuTia<br />

saqarTveloSi somxuri sarwmunoebis qarTvelTa sakmaod mravalricxovani<br />

koleqtivis arsebobisa. amitom yvela im cnobaSi, sadac mosaxleobis somxuri<br />

sarwmunoebisadmi kuTvnilebaze mxolod aqcentireba (magaliTisaTvis<br />

sakmarisi iqneboda, albaT vaxuStis geografiac) marTebuli iqneboda isini<br />

qarTvel monofizitebad migveCnia. aseve qarTul-somxuri epitafiebi, Tbilisis<br />

somxur sasaflaoze qarTulwarweriani saflavis qvebi, orenovani qarTulsomxuri<br />

samoxeleo da piradi beWdebi, ueWvelia, qarTveli monofizitebis _<br />

eTnikurad qarTvelisa da sarwmunoebiT somexis gaorebuli bunebis gamomxatvelebi<br />

unda iyvnen.<br />

amis garda, sabuTebis erT wyebaSi daculia personaluri miTiTebebi<br />

qarTvel monofizitebze~. 237<br />

qarTvel monofizitebs vaxuSti bagrationi `sarwmunoebiT somxebs~ uwodebda,<br />

xolo maTi ena, qceva-zne da cxovrebis wesi <strong>qarTuli</strong> iyo.<br />

is qvemo qarTlis `somxobis~ Sesaxeb wers: `am adgilTa Sina mosaxleni<br />

arian sarwmunoebiT somexni da mciredad qarTlis sarwmunoebisa, aramed<br />

qceva-zniTa <strong>qarTuli</strong>Ta~ (t. IV, gv. 312). vaxuStis am cnobaSi, rogorc vxedavT,<br />

yuradReba TiTqos ZiriTadad gamaxvilebulia sarwmunoebriv momentze,<br />

romlis gverdiT eTnikurobis cneba sadRac qreba. 238<br />

`niSandoblivia, rom sarwmunoebrivi kuTvnilebis gareSe moxsenebuli<br />

Tbilisis somxebis mimarT vaxuSti kulturuli qarTvelobis aRmniSvnel<br />

imave gamoTqmas iyenebs~. 239


732 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

z. WiWinaZe saqarTveloSi mcxovreb yvela somexs ar uwodebda qarTvel<br />

grigorians. is mxolod somxuri eklesiis wevr qarTvelebs uwodebda am<br />

saxels. agreTve z. WiWinaZe ar fiqrobda, rom TbilisSi mcxovrebi yvela<br />

somexi erovnebiT qarTveli iyoo. is werda, rom Tbilisis somxebSi SeiZleba<br />

naxevari somxuri sarwmunoebis mqone qarTveli aRmoCndeso. mas amis<br />

Tqmis uflebas aZlevda <strong>Tavi</strong>si piradi dakvirveba da gamokiTxva cocxali<br />

adamianebisa _ swored amgvari `somxebisa~. is werda _ `...dRes mTeli<br />

qarTl-kaxeTi da masTan imereTic savsea qarTvel grigorianebiT. maT yvelas<br />

kargad etyobaT, rom igini STamomavlobiT namdvili qarTvelebi unda<br />

iyvnen da ara somexni, yvela es kargad etyobaT maT, vinc daakvirdeba, yvela<br />

cxadad SeniSnavs, rom Tu sul ara, umetesi nawili am grigorianebisa unda<br />

iyvnen namdvilad STamomavlobiT qarTvelni. amas eWvi da yoymani ar unda.<br />

Tuki vinme daakvirdeba, samwuxarod, amis dakvirveba ki qarTvelebs srulebiT<br />

ara aqvT... dRes mTelma saqarTvelos erma rom grigorianT sarwmunoeba<br />

miiRos, mis Semdeg igic <strong>Tavi</strong>s gvar-tomobas e.i. qarTvelobas unda gamoeTxovos?!...<br />

Tamamad vityviT, rom rac qarTvelTagan gafrangebulan, asi imdeni<br />

gasomxebula, axalcixe erT dros gasomxebul qarTvelebiT iyo savse. iq<br />

qarTvelTa ricxvi gafrangebul da gasomxebul qarTvelTagan Sesdgeboda<br />

da orive ki mainc somxebad iwodebodnen... qarTvels grigorianebTagan<br />

ZvelTaganve yovelive Sinauri, Tu gareuli, baraTebis wera sul qarTulad<br />

swarmoebda. maTSi somxurad TviT mRvdlebic ar swerdnen da gind rom<br />

eweraT, mere amiTi ras gaxdebodnen, arafers. qarTlis qarTvel grigorianebTagan<br />

<strong>qarTuli</strong> mwerlobis asparezzed sxvadasxva SesamCnevi mwerlebic<br />

gamosulan Zvel dros... madaTovi, qiCiknova, CamCi, melqo, saiaTnova, wyaloba<br />

bebuTovi, osef amirovi... zurab antonovi... _ komediebis mwerali da cnobili<br />

gvari mixeil birTvelis Ze TumaniSvili, mwerali da meleqse, romelic<br />

`ciskarSi~ swerda daarsebiTganve da 1869 wels `ciskris~ erTi nomris<br />

`salayboSi~ is hazri gamoTqva, rom `Cven tomiT qarTvelni varT da mxolod<br />

sjuliT somexnio~, amaT garda nikoloz xudadovi, anastasia TumaniSvili-wereTlisa...<br />

ter fili pe yaiTmazaSvili, Tfilisis gegmis damxati ter<br />

Smovani da mravali sxvani, eniT dauTvlelni, yvelas moTvla aq Znelia,<br />

xolo imas ki vityviT, rom Zveladganve Tfilisis qarTvel grigorianebs Tu<br />

somxis STamomavalTaTvis saxalxo enas <strong>qarTuli</strong> ena Seadgenda. am eniT<br />

suldgmulobdnen igini... sikvdilis Semdegac ki saflavis qvebzec qarTulad<br />

awerdnen, aseTis Zvelis <strong>qarTuli</strong>s warwerianis qvebiT savsea Zveli<br />

xojivanqis sasaflavo, aseve iyo vanqis galavanSi da sxva saydrebTa maxlobladac<br />

ase iyo, TviT saydris SenebaTa cnobebsac ki swerdnen qarTulad...<br />

Tbilisis somxoba iseve hpatronobda qarTul enas, rogorc qarTvelni,<br />

uamisod ar SeiZleboda, radganac maSindeli somexic tomiT qarTveli iyo.<br />

igi qarTvel grigorianad unda Seracxuliyo. aseT pirTagan qarTuls enazed


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

733<br />

Zlier bevri wignebia nawer-naTargmni... Cveni mosazreba iyo, rom gvesaubra<br />

da dagvesabuTebina is garemoebac, rom qarTvelebSi arian iseTnic, romelic<br />

grigorianTa sarwmunoebas aRiarebdnen da dRes mis meoxebiT igini somxis<br />

gvaradac iricxebian. aseTi mosazrebis dasamtkiceblad saWiroa cocxali<br />

cnobebi, namdvili ambebi WeSmaritebasTan axlos mdgari. aseT WeSmaritebas<br />

emorCileba yoveli ganaTlebuli kaci, am WeSmaritebas veravin ewinaaRmdegeba...<br />

ai, esec zogi gvarebi qarTvel grigorianebisa... alaverdaSvili, alaverdovi,<br />

mTawmindeli, mamapapiT <strong>qarTuli</strong>s eniT molaparake, dRes alaverdovi,<br />

gagvarebuli... igi swers Semdeg sayuradRebo cnobas, romelic umniSvnelo<br />

iqneba, rom moviyvanoT aq: `me vswavlobdi Tbilisis saxelosno skolaSi.<br />

me somexi var, magram somxuri ar vicodi, saqarTvelos somxebi martod<br />

sjuliT varT somxebi, Torem erovnebiT qarTvelebi varT, rogorc frangebi<br />

da TaTrebic, somxebis ganyofilebaSi <strong>qarTuli</strong> ena akrZaluli aqvsT, iq<br />

aravis aswavlian am enas, arc me maswavlidnen, <strong>qarTuli</strong> wera me Cemis SromiT<br />

da malviT Seviswavle, amitom amxanagebi me `vracas~ meZaxdnen, e.i. qarTvels,<br />

roca es ambavi somxuri enis maswavlebelma da mRvdelma Seityes, maT amis<br />

gamo sastikad gamkicxes, qarTul enas nu swavlobo, aseTi vai-vaglaxiT Seviswavle<br />

Cemi RviZli ena _ <strong>qarTuli</strong>~. 240<br />

z. WiWinaZe CamoTvlis qarTveli grigorianebis gvarebs: alxazaSvili _<br />

gvaris gadakeTebis Semdeg _ alxazovi; aWriani; areSiZe _ areSovi;<br />

abulovi _ abulianci _ Zveli gvari abulaZe; baraTaSvili; baqraZe _<br />

basilaSvili _ basilovi; begTabegisSvili; gigauri; giorgaZe _ axali<br />

gvari giorgianci; gvelesiani _ axali gvari gvelianci; durgliSvili;<br />

berZeniSvili; dalaqiSvili; gulaSvili _ ivangulaSvili _ ivangulovi;<br />

mamulaSvili _ mamulovi; RaribaSvili _ karibovi; lolaZe; ambardana;<br />

kuxtievi; mamacaSvili; maCabeli; sandaZe; turiaSvili; TarxniSvili; mzareuli;<br />

sosiaSvili; SaburiSvili _ Saburovi; RarliaZe; muCaiZe; TuSiSvili<br />

_ TuSurianci, laziSvili; obolgogianci; RambaraSvili; rostomaSvili;<br />

jaSitaSvili; aTabegovi _ jayeli; zurabiSvili; did-zurabiSvili _<br />

did-zurabovi; qoniaSvili _ gvaris gadakeTebis Semdeg _ salovi; mesanTliSvili<br />

_ gvaris gadaTargmnis Semdeg _ sveCnikovi; meliaSvili _<br />

gvaris gadaTargmnis Semdeg _ lisiciani; xuciSvili; gomelauri; sulxaniSvili;<br />

zoziaSvili; lomiZe; panCuliZe _ panCuliani; fridonaSvili;<br />

malxaziSvili; elisbarovi; nadiraZe; menTeSaSvili _ manTaSovi; wamalaSvili;<br />

koxtaSvili; iasamanovi; aRniaSvili; buxraSvili; alaverdiSvili; namuraZe;<br />

qoCoraSvili _ qoCrianci; mamajanaSvili; maminaSvili; SanSeSvili;<br />

mirazaSvili; TavqalaSvili _ Tav-qalianci; puradSvili _ puradovi; TumaniSvili;<br />

javaxiSvili; mirianaSvili; narimanaSvili; wereTeli; martiaSvili;<br />

faniaSvili; Zikovi; xidarbegiSvili; xaxanaSvili; zaliaSvili; xizanovi;<br />

meRvinovi; bainduraSvili; CxeiZe; dadiani; doRaSvili; koSkaSvili;


734 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

gozalovi; safariSvili; ximSiaSvili; wmindoaSvili; dondarovi; giorgaZe;<br />

qitiaSvili; xaraziSvili; meRoriSvili; CareqaSvili; metiviSvili; xaxutaSvili;<br />

manvelovi; afxaziSvili; xublaria; WipaSvili; RvTisievi... 241<br />

arc erTi zemoT dasaxelebul avtors ar miaCnia, rom saqarTveloSi<br />

mcxovrebi yvela somexi warmoSobiT uTuod qarTvelia, ara, isini weren, rom<br />

saqarTveloSi cxovrobda somxeTidan gadmosaxlebul `namdvil somexTa~<br />

garkveuli raodenoba, magram maT gverdiT cxovrobdnen is qarTvelebi,<br />

romelTac miiRes grigorianuli sarwmunoeba da agreTve is qarTvelebi,<br />

romelTac miiRes kaTolikuri sarwmunoeba somxuri tipikoniT. Semdgom,<br />

radganac xalxi im dros erTmaneTisagan ver arCevda erovnebasa da sarwmunoebriv<br />

mimarTulebas, somxur <strong>eklesia</strong>sTan dakavSirebuli yvela qarTveli<br />

`somxad~ iqna CaTvlili.<br />

aseTi mdgomareoba gamonaklisi ar aris. cnobilia, rom is qarTvelebi,<br />

romlebmac mahmadianoba miiRes _ `TaTrebad~ iwodebodnen qristianTa mier.<br />

xolo is qarTvelebi ki, romelTac kaTolikoba miiRes, `frangebad~ iwodebodnen<br />

marTlmadidebelTa mier. aseve grigorian qarTvelebs `somxebs~<br />

uwodebdnen. cota mogvianebiT ki somxurti pikoniani qarTveli kaTolikeebic<br />

`somxebad~ iqna aRricxuli.<br />

qarTveli kaTolikeebi rom `somxdebian~, es dadasturebulia mecnierTa<br />

mier. m. TamaraSvilma vatikanSi moZiebul dokumentebze dayrdnobiT es<br />

daamtkica <strong>Tavi</strong>s wignebSi.<br />

`rac Seexeba qarTvel kaTolikeebs, imis gamo, rom vatikanSi kongregaciis<br />

mier <strong>qarTuli</strong> ena ar iyo damtkicebuli RvTismsaxurebisaTvis moqmed enad,<br />

gabatonda laTinuri da somxuri enebi. imis gamo, rom TurqeTma X<strong>VI</strong>-X<strong>VI</strong>I<br />

ss. Caketa evropaSi misasvleli gzebi da misionerebs aukrZales aq Semosvla,<br />

TandaTan <strong>qarTuli</strong> kaTolikuri eklesiebidan gamoidevna laTinuri<br />

enac (misi ucodinarobis gamo) da qarTveli kaTolikeebi SerCnen somxur<br />

enas, xSir SemTxvevaSi qarTvel kaTolikeTa mrevls somex kaTolikeTa<br />

warmomadgenlebi Tu gasomxebuli qarTvelebi winamZRvrobdnen. aseTi vi-<br />

Tareba qarTvel kaTolikeTa srul dabnevas iwvevda, radgan metyvelebdnen<br />

qarTulad, aiZulebdnen elocaT somxurad, adidebdnen romis paps da cxovrobdnen<br />

Turquli politikis qveS.<br />

somxur-kaTolikuri <strong>eklesia</strong> xelmZRvanelobda maT jvriswera-monaTvlas.<br />

monaTvlisas arqmevdnen somexi kaTolike episkoposis mier rekomendebul<br />

saxelebs da ase TandaTan icvleboda maTi namdvili vinaoba. xSirad axal<br />

saxels axali gvaris xelovnurad Seqmna da gadakeTebac mosdevda. Sovinisti<br />

kaTolike moZRvarni yvelafers akeTebdnen imisaTvis, rom qarTvel<br />

kaTolikeebs daeviwyebinaT mSobliuri ena, gvari, warmomavloba da bolos,<br />

radganac kongregacias maT saeklesio enad somxuri hqonda damtkicebuli,<br />

somxebad gamoecxadebinaT. samwuxarod, rogorc ukve zemoT vnaxeT, sof.<br />

velis magaliTze, mesxeTis sinamdvileSi es nawilobriv kidec gakeTda~. 242


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

735<br />

m. TamaraSvili wers, Turq-osmalebis batonobam Tu rogor gaanadgura<br />

mesxeTi, amas `..dResac RaRadebs gaveranebuli qveyana, auracxeli nangrevebi<br />

da metadre samcxis didebuli 19 saepiskoposos erTianad mospoba. am<br />

uwyalo svras vinc ki gadaurCa qarTveli marTlmadidebelTagani, Zalauneburad<br />

mahmadianoba miiRo, radgan X<strong>VI</strong> <strong>saukuneSi</strong>ve osmaleTma mouspo gza<br />

evropel misionerebsa, umwyemsod datovebul samcxis qarTvel kaTolikebsac<br />

igive Savi dRe daadgaT, xolo maTma mcire ricxvma SeirCina ukve<br />

miRebuli kaTolike sarwmunoeba somxis tipikonis miRebiTa, radgan am<br />

dros somxobas osmaleTi ise ar awuxebda, rogorc sxva tomis qristianebs,<br />

romlebic daixsna ara marto sikvdilisagan, aramed sxva bevrnairi Sewuxebisganac.<br />

am garemoebis wyalobiT, isini SeuerTdnen somxis tomis kaTolikebs<br />

ara marto sarwmunoebiT, aramed erobrivadac, raTa maTsaviT uSiSrad<br />

yofiliyvnen gamZvinvarebuls osmaleTis mTavrobis xelSi. verc gabedes<br />

Semdeg <strong>qarTuli</strong> tibikonis miReba, radgan maTi mtarvali batonisagan<br />

moelodaT an sikvdili, an gamahmadianeba~. 243<br />

m. TamaraSvili aRwers srul suraTs, Tu ra mizezis gamo iRebdnen<br />

qarTvelebi somxurenovan wirva-locvas <strong>Tavi</strong>anT eklesiebSi da Tu ratom<br />

aRiarebdnen isini <strong>Tavi</strong>anT Tavs somxebad da ara qarTvelebad. aRniSnavs,<br />

rom amgvari `gasomxebiT~ qarTvelebi ara marto qristianobas inarCunebdnen,<br />

aramed xSirad sicocxlesac ki. somxurma <strong>eklesia</strong>m SeZlo sikvdilisagan<br />

daexsna da qristianobisaTvis SeenarCunebina uamravi qarTveli. igive<br />

iTqmis qarTveli grigorianebis Sesaxebac _ isinic somxur <strong>eklesia</strong>s efarebodnen<br />

<strong>Tavi</strong>anTi col-Svilis, sicocxlisa Tu qonebis gadarCenis mizniT.<br />

qarTul <strong>eklesia</strong>s ki, rogorc cnobilia, ebrZodnen osmaleTic da sparseTic,<br />

ara marto <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebrioba iyo maTTvis miuRebeli, aramed<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong>c. SeiZleba iTqvas, am uTanasworo brZolaSi <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>eklesia</strong> gamarjvebuli gamovida dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi.<br />

mesxeTis, saingilosa da lore-taSiris garda man TiTqmis mTel saqarTveloze<br />

gavlena SeinarCuna.<br />

XIX saukunis bolos aRmoCnda, rom saqarTvelos zogierTi daba-qalaqis,<br />

soflisa Tu kuTxeebis mosaxleobis erT nawils somxebi Seadgendnen. m.<br />

TamaraSvilma, romelic dainteresebuli iyo am sakiTxiT, moiZia sxvadasxva<br />

ucxoenovani wyaroebi da ganacxada: `raodenic ki SegveZlo, TiTqmis yvela<br />

SesaniSnavi aRmosavleTis istoria da mgzavrTa werilebi gamoviZieT, magram<br />

veraferi vpoeT somxebis gadmosaxlebis Sesaxeb saqarTveloSi uwinares<br />

X<strong>VI</strong>I saukunisa. amisaTvis unda vTqvaT, rom somxebs gadmosaxleba da<br />

saqarTveloSi damkvidreba dauwyiaT X<strong>VI</strong>I saukunis damdegs~... 244<br />

somxebi SeiZleba gadmosaxlebuliyvnen 1615-1618 wlebSi Sah-abasis mier<br />

saqarTvelos mooxrebis dros. 1687-1747 wlebSi nadir-Sahis dros, 1780<br />

wels erekles mier. 245


736 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

magram maTi raodenoba didi ar iyo.<br />

somexTa Zalze didi gadmosaxleba iwyeba XIX <strong>saukuneSi</strong>, 1804 wlis<br />

dasawyisSi, 1828 wels sparseTidan gadmosaxlda 40 aTas sulze meti somexi,<br />

1829 wels TurqeTidan gadmosaxlda 70 aTas sulze meti somexi. 246 gadmosaxldnen<br />

agreTve 1895 wels.<br />

miuxedavad amisa, rogorc paata guguSvili werda, XIX saukunis dasawyis-<br />

Si somexTa procentuli raodenoba amierkavkasiaSi didi ar iyo da 6%-s<br />

Seadgenda.<br />

gadmosaxlebuli somxebi srulebiT ganirCeodnen saqarTvelos adgilobrivi<br />

`somxebisagan~ eniT, qceva-zniT, wes-CveulebiT, cxovrebis saxiT da<br />

yovelmxriv.<br />

`vaxuSti borCalos aRweraSi asaxelebs esred: `am adgilTa Sina mosaxleni<br />

arian sarwmunoebiT somexni da mciredad qarTlis sarwmunoebisa,<br />

aramed qceva-zniTa <strong>qarTuli</strong>Ta~. amnair somxebis tomiT qarTvelobisa Cven<br />

eWvi ara gvaqvs, radgan sazogadod SeniSnulia, rom somxebi saca wavlen,<br />

<strong>Tavi</strong>anT zne-Cveulebas ar stovdnen da sxvisas ar scvlian, sxvaTa Soris,<br />

TviT mogzauri gambac mowmobs, rom saqarTveloSi somxebi arafriT emsgavsebian<br />

qarTvelebs da maTSi irCevian <strong>Tavi</strong>anTi zne-CveulebiT. am faqts<br />

yvelani cxadad davinaxavT, ukeTu CavukvirdebiT am erTi saukunis wineT<br />

saqarTveloSi gadmosaxlebul somxebs, romlebsac <strong>Tavi</strong>anTi ararai dautovebiaT<br />

da sxva zne-Cveuleba ar SeuTvisebiaT. dResac yvelaferSi iseTi<br />

somxebi arian, yovelis mxriT, rogorc iyvnen am erTi saukunis wineT, aq<br />

gadmosaxlebis dros. es faqti sabuTs gvaZlevs qarTvel tomad SevracxoT<br />

yvela isini, romlebsac somxebisa marto sarwmunoeba aqvT da ara zne-<br />

Cveuleba. is sakiTxi, rom qarTvelobaSic moipovebian somxis merjuleni _<br />

e.i. qarTveli grigorianebi, jer b. kldiam aRZra `iveriaSi~ 1902 wels,<br />

xolo Semdgom imave wels moskovis lazares aRmosavleTi enebis institutis<br />

profesorma b. xaxanaSvilma `kavkaz~ _ rusul gazeTSi. amave sagans<br />

Seexo batoni lasi 1904 wlis ianvris dRis `iveriaSi~. 247<br />

qarTvel grigorianebs, rogorc cnobilia, `somxebs~ uwodebdnen. agreTve,<br />

qarTvel kaTolikeebsac, gansakuTrebiT ki somxurenovani wirva-locvis mqoneT.<br />

amitomac qarTvelTa gadagvarebis am saxes unda ewodos qarTvelTa<br />

armenizacia.<br />

m. TamaraSvili wers _ `axlaxans gorSi da axalcixeSi (1703 da 1705 w.)<br />

dawerili sabuTebi aRmoaCines, romlebic cxadad gvimtkiceben iqauri kaTolikebis<br />

qarTvelobas naTlisRebis saxelebiT da sxva garemoebiT... ai, xsenebul<br />

axlad napovn sabuTebSi zogierTi saxelebi: mindoraTi, mananaZe, waldaZe,<br />

nebieriZe, miqelaZe, xurciZe, qaTamaTi, zazaTi, beroTi, beromelaTi, malxazaTi,<br />

keJeraTi, gulspaTi, tetiaTi, batonaTi... xizanaTi, cxelaTi, TeliaTi, tyavaZe,<br />

omiaZe, maisuraZe, horovelaTi, meCxuaTi, filiWamiaTi, godelaTi, godermaTi,


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

737<br />

TuTelaTi, xuTqalTi... naxvretaTi, qvaTi, fufulaTia, gediaTi, kenWianTi, xrinwianTi...<br />

kbilaTi, koWibrolaTi, sardalaTi, kandelakianTi, ZamaTi, puwkaTi,<br />

xaxianaTi, gelaWamiaTi, WotuaTi, eTeraTi, puradaTi, qoCoraTi, RviniaTi, CitirekaTi,<br />

amzerianTi, qoniaaTi da sxva... (kacebis saxelebi) qristesa, RvTisa,<br />

aRdgomela, maxara, darCia, oWia, gania, beruka, Cita, Sermazana, erekle, ramaza,<br />

sava, niko, gogita, farsadana, nadira, xoSa, maxarobeli, kikina, zaali, elizbara,<br />

glaxa, saba, JoJua, beJana, zuraba, amirana, papua, mamuka, paata, gogia, beJua,<br />

mamula, Saqro, nikaSa, malaqia, nono, nonia, iordane, sayvarela, Sio, Tamaza da<br />

sxva. dedakacis saxelebi: mzeqala, mzisadara, vardigula, gulsunda, iagunda,<br />

naTelo, dediqala, dedijanu, darejana, TuTa, TvalSvenieri, ZuZuna, Tamara,<br />

lelo, ybawiTela, gundo, batondeda, gulgula, ybaCua, bangiani, vardo, gundo,<br />

dedeba, TeTrua, loyawiTela, gedo, kakalo, yayaCo da sxva~. 248<br />

yvela eseni qarTveli kaTolikeni somxebad iwodebodnen. simarTle gairkva<br />

mixeil TamaraSvilisa da sxva qarTvel moRvaweTa gmiruli TavdadebiT.<br />

Tbilisis moqalaqeTa gagrigorianebis Semdeg grigorianTa ubnebSi arsebuli<br />

qarTvelTa eklesiebi umrevlod da umoqmedod darCenilni _ grigorianebs<br />

rCebodaT. maTi marTlmadidebeli winaprebis mier iyo aSenebuli<br />

kidec es eklesiebi. eklesiis mrevli mxolod sarwmunoebas icvlida, saeklesio<br />

Senoba ki kvlav Zveli rCeboda. TamaraSvili wers _ `ai, sxvaTa Soris,<br />

ravdeni eklesiebi daiCemes da maTSi <strong>qarTuli</strong> warwerebi gaaqres _ tfilisSi<br />

meidnis Tavze yofila patara gumbaTiani <strong>eklesia</strong>, dRes surf-georqad<br />

wodebuli wm. nikolozis <strong>eklesia</strong>, dRes jigraSenis <strong>eklesia</strong>d wodebuli,<br />

avlabris xidis iqiT myofi isnis <strong>eklesia</strong>, feTxainis <strong>eklesia</strong>, Zvelad beTlemis<br />

RvTismSoblisad wodebuli, tfilisis axlos TeleTis wmida giorgis<br />

<strong>eklesia</strong>, Savnabadas <strong>eklesia</strong>, Telavis RvTismSoblis <strong>eklesia</strong>, romelic erekle<br />

mefis saxlis ezoSi yofila, javaxeTSi kumurdos <strong>eklesia</strong> da sxva~. 249<br />

marTlac, giuldenStedti, romelmac imogzaura saqarTveloSi, CamoTvlis<br />

Tbilisis somexTa eklesiebs. mas <strong>Tavi</strong>s teqstSi ucvlelad gadaaqvs <strong>eklesia</strong>Ta<br />

saxelebi, romlidanac Cans, rom am eklesiebs ixsenieben <strong>qarTuli</strong><br />

saxeliT `saydari~, kerZod, am somxur eklesiebs hqviaT _<br />

`Zichis Sagdari~ _ e.i. `cixis saydari~,<br />

`Petcherno Sagdari~ _ e.i. `feTxainis saydari~,<br />

`Wankis Sagdari~ _ e.i. `vanqis saydari~,<br />

`Melikis und Subsarnisi Sagdari~ _ e.i. `meliqis, anu subsarqisis saydari~,<br />

`sagaSeni~, `noraSeni~, `moRnini~, `jigraSeni~, `surbniSani~, `kozmani~, `qamoani _<br />

qamoanT <strong>eklesia</strong>~, `zirkiani _ zirkianT <strong>eklesia</strong>~, `subkarapetesa~, `kasebis~, `petros~,<br />

anu `subkarapetas~ saydari an <strong>eklesia</strong>; `kasebis~ <strong>eklesia</strong>, `petros <strong>eklesia</strong>~. 250<br />

sxvaTa Soris, aRsaniSnavia, rom giuldenStedtis dakvirvebiT lekebis<br />

garemocvaSi mcxovrebi qarTvelebi lekdebodnen, xolo osTa Soris mcxovrebi<br />

qarTvelebic aseve kargavdnen enas da religias.


738 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

`kavkasiel mTielTa Soris, gansakuTrebiT lekebsa da osebSi arian<br />

bevri qarTvelebi, romelTac religiasTan erTad, enac daiviwyes. 251<br />

mogzauri aRniSnavs, rom qarTveloba im soflebisa, romlebic moeqca<br />

mahmadianebis xelqveiT, gamahmadiandnen da amiT gaTaTrdnen~, _ igulisxmeba<br />

saingilo.<br />

`...Warma Semdegi soflebi mostaca kaxeTs _ alianaTi, kaxi, varxiani da<br />

inguxi. isini ekuTvnian ukve dasaxlebul Warel patara mTavrebs. maTi<br />

mosaxleoba jerac qarTvelebia, magram cota aqvT <strong>qarTuli</strong> Cvevebi da<br />

TiTqmis ureligiod arian. Tumca, meti wili mosaxleobisa qarTvelebia,<br />

mainc isini sarwmunoebiT mahmadianebi arian... es mxare TebelTan erTad<br />

adre emorCileboda kaxeTis mefes da iyo qristianuli. axla is damoukidebelia.<br />

ara aqvs religia. gansakuTrebiT Wari Zalian yaCaRuria. isini Tvlian<br />

Tavs sunis seqtis mahmadianebad~. 252<br />

giuldenStedti aRwers, Tu rogor icleboda qarTlis mTianeTi <strong>qarTuli</strong><br />

mosaxleobisagan da rogor upatronod da umrevlod rCeboda qarTvelTa<br />

eklesiebi. cxinvalis CrdiloeTiT aCabeTis cixidan 15 wuTis savalze aris<br />

sofeli qurTa, romelic dasaxlebulia qarTvelebiTac da osebiTac... sofel<br />

sxlebSi jer kidev aris patara Zveli qviTkiris <strong>eklesia</strong>, romelSic jerec<br />

dgas vercxliT moWedili jvari, is aris 2 futis simaRlis da 40 wlis<br />

winaT Tavad maCabelma da misma meuRlem Semoswires. Tavads ar hqonia<br />

sazafxulo saxli. es <strong>eklesia</strong> axla mxolod damnaSave osebs emsaxureba<br />

TavSesafarad~. 253<br />

n. berZeniSvili wers, rom Crdilokavkasieli tomebi saqarTvelosaken<br />

jer kidev XIII <strong>saukuneSi</strong> daiZrnen, magram erTiani saqarTvelos saxelmwifos<br />

daSlis Semdeg (X<strong>VI</strong> saukunidan) isini TandaTanobiT Semovidnen<br />

saqarTveloSi da adgilobriv mcxovreblebs Seerivnen.<br />

`XIII <strong>saukuneSi</strong> oqros urdos monRolebma imierkavkasiis velebi daiWires<br />

da <strong>Tavi</strong>s samomTabarod aqcies. mTas Semoxiznuli adgilobrivi mosaxleoba<br />

_ afxazni, Cerqezni, osni, RunZ-RliRvni TandaTan amierkavkasiisaken moiwevdnen<br />

da piraqeT kavkasiis tomebs _ dvalebs, fxovelebs ereodnen~. 254<br />

Tu XIX saukunemde, ase Tu ise, <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> icavda saqarTvelos<br />

<strong>qarTuli</strong> mosaxleobis `qarTvelobas~, imis Semdeg, rac saqarTvelos avtokefalia<br />

gauqmda, kidev ufro gaRrmavda qarTvelTa rogorc armenizaciis, ise<br />

sxva tomebsa da xalxebSi asimilaciis procesi, rogorc amas imdroindeli<br />

aRweris masalebi uCveneben.<br />

qsnis xeobaSi `sof. zodexis ZiriTadi mkvidrni 1774 wels iyvnen odiSvilebi...<br />

sainteresoa eTnografiuli masala odiSvilebis Sesaxeb. `Cveni<br />

warmoSoba sul sxva gvari iyo. Zir-gvari yofila cecxlaZe. <strong>Tavi</strong>dan mejudis<br />

xeobis sofel ardisSi ucxovriaT. mand yofilan sami Zmani cecxlaZeebi<br />

(aRsaniSnavia, rom cecxlaZeebi 1744 wlis aRweris Tanaxmad WurTisxe-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

739<br />

vis mkvidrni arian _ r.T. ixileT javax. gv. 184). erTs erqva bedo, meores _<br />

mela, mesames _ odi. eseni Camosulan da daukargavT namdvili gvari ceclxlaZe<br />

da gadakeTebulan sam gvarad: odiSvilad, bedoSvilad da melaZed.<br />

melaZis winapari dasaxlda WerTSi, odiSvilisa _ zodexSi, bedoSvilisa _<br />

safarSeTSi. melaZeebi da bedoSvilebi _ gaosdnen. xevSic arian odiSvilebi.<br />

papaCemis gadmocemiT isini zodexSi modiodnen salocavad~. 255<br />

`XIV saukunidan qarTlis mTaSi iwyeba osuri nakadis SemoRweva~. 256<br />

osebi jer didi da patara liaxvis saTaveebTan, xolo ufro mogvianebiT<br />

qsnis xeobis saTaveebSi esaxlebian. dvaluri mosaxleoba osuri dafenebis<br />

qveS eqceva. osuri dafenebis qveS moeqca adgilze mosaxle qarTveloba,<br />

romelTac osebisagan Seiswavles salaparako ena da gadmoiRes maTi zne-<br />

Cveulebani, es procesi daiwyo XIV saukunidan da dRemde grZeldeba. 257<br />

rogorc aRiniSna, XIX <strong>saukuneSi</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiis avtokefaliis gauqmebis<br />

Semdeg qarTvelTa gagrigorianebas farTo xasiaTi hqonia _ `es SeRavaTi<br />

da kidev bevri sxvac (rom mahmadianuri samyaro somxur <strong>eklesia</strong>s<br />

naklebad aviwroebda) qarTvelTaTvis erTgvar satyuaras warmoadgenda, rasac<br />

Raribi glexoba Tu Raribi qarTveli moqalaqe advilad etaneboda. am<br />

niadagze bevrma qarTvelma miiRo grigorianoba da somexad mogvevlina.<br />

gasomxeba mimdinareobda ara marto qalaqebSi, aramed soflebSic.<br />

XIX saukunis meore naxevarSi batonymobis gadavardnis Semdeg, mravali<br />

qarTveli mebatonis mamuli uvardeboda somex didvaWars. zogjer am mamulze<br />

msxdomi glexebi axali mebatonis sarwmunoebasac Rebulobdnen~. 258<br />

eTnograf n. volkovas 1976 wels dmanisis raions sof. vardisubanSi aseTi<br />

saintereso masala aqvs dafiqsirebuli: vardisubanSi cxovroben qarTvelebi<br />

da somxebi. somxebi ewerebian minasiancebad, miqeliancebad, avaqianebad<br />

da marqarianebad, pasportSic uweriaT, rom arian somxebi. maT somxuri ena<br />

ar ician. maTi mSobliuri ena <strong>qarTuli</strong>a. yofiTi wes-CveulebiT da kulturis<br />

yvela niSniT qarTvelebi arian, somxur yofasTan araferi akavSirebT.<br />

TiTqos iseTi suraTi iqmneboda, rom somxebis qarTvelebTan asimilacias<br />

unda hqonoda adgili, sinamdvileSi ki es ase ar ariso, wers n. volkova.<br />

gamokiTxvis Sedegad gairkva, rom aqauri somxuri gvarebis matareblebi<br />

warmoSobiT qarTvelebi arian da aq asiode wlis win mosulan sxvadasxva<br />

raionebidan. ase, magaliTad, minasiancebis da miqaeliancebis winapari diRmeli<br />

TeTraZeebi yofilan, romlebic diRmidan sami Taobis win gadasulan. marqarovebis<br />

winapari goreli menabdiSvilebi yofilan. marqarovebs vardisubanSi<br />

axlac menabdianTs eZaxian (patronimiul saxels) da ara marqarovebs.<br />

aqaurebs kargad axsovT, Tu rogor Seucvala adgilobrivma somexma memamulem<br />

qarTvelebs <strong>qarTuli</strong> gvarebi somxurad.<br />

Cvens mier 1985 wels amave sofelSi igive masala iqna damowmebuli. mag.<br />

simoniSvilebs somexma mebatonem simoniancebad gadaukeTa gvari.


740 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

somxebi im<strong>Tavi</strong>Tve xels hkidebdnen vaWroba-xelosnobas. grigorianuli<br />

<strong>eklesia</strong> <strong>qarTuli</strong> eklesiisgan erTgvarad ganze idga. somxur mosaxleobas<br />

mRvdelmsaxurebisaTvis XX saukunis dasawyisSi Sida qarTlis raionebSi<br />

133 <strong>eklesia</strong> da 137 mRvdeli tertera emsaxureboda. maTi mrevli 100<br />

aTasamde kacs Seadgenda~. 259<br />

`...gansakuTrebiT Rirebulia XIX <strong>saukuneSi</strong> ramdenjerme Catarebuli mosaxleobis<br />

kameraluri aRweris masalebi da 1886 wlis saojaxo siebi (ss).<br />

qarTveli monofizitebi (grigorianebi) xSir SemTxvevaSi somxuri erovnebisadmi<br />

arian miTvlili. am SemTxvevaSi gadamwyveti azri aRmwerTa mier<br />

sarwmunoebriv momentzea gadatanili. Tu qarTveli, marTlmadidebluri<br />

rwmenis garda aRiarebda sxva sarwmunoebas, is mosaxleobis SexedulebiT<br />

qarTveli aRar iyo. ase moinaTlnen somxebad aRmosavleT da samxreT<br />

saqarTvelos mosaxleobis garkveuli nawili, frangebad (da somxebad) _<br />

kaTolike qarTvelebi samcxe-javaxeTSi, ingiloebad _ mahmadiani qarTvelebi<br />

istoriul hereTSi, Turqebad _ mahmadiani qarTvelebi samxreT-dasavleT<br />

saqarTveloSi... cnobilia, rom saqarTveloSi monofizituri qristianoba<br />

gavrcelda qarTvelTa Sorisac da Camoyalibda qarTvel grigorianTa <strong>Tavi</strong>seburi<br />

jgufi... goris mazris Tarianis sazogadoebis sofel axaldabaSi<br />

sxvadasxva gvaris qarTvelebTan erTad mosaxleoben papuaSvilebi, TaTriSvilebi,<br />

nacvliSvilebi, TandilaSvilebi, giorgaSvilebi, kutiSvilebi, javaxiSvilebi.<br />

CamoTvlil gvarTa warmomadgenlebi somxuri eTnikuri fenisadmi<br />

arian mikuTvnebuli. Cveni Rrma rwmeniT, sarwmunoebrivi momentis gamo,<br />

aRniSnuli gvar-saxelebis matarebelni amave ss-is mixedviT saqarTvelos<br />

sxva regionebSic arian gansaxlebulni da yvelani qarTvelebs ekuTvnian...<br />

saerTod, 1886 wlis ss-iT SeiZleba gamoTvla, Tu ramdeni komli, gvari, suli<br />

aris Camocilebuli xelovnurad qarTul eTnoss da meqanikurad sxva eTnosze,<br />

am SemTxvevaSi somxurze miwerili... axalqalaqi (qarTlis) somxuri<br />

gvarsaxelebis CamoTvlas aq ar SevudgebiT, magram unda davasaxeloT zogierTi<br />

`somxuri~ gvarsaxeli: mamasaxliSvili, qvriviSvili, xuciSvili, mezurniSvili,<br />

goginaSvili, oqromWedliSvili, CalaSvili, tatanaSvili, abuaSvili,<br />

gabrieliZe, wverianaSvili, mWedliSvili, nasyidaSvili, iverianovi, firaliSvili,<br />

goderZiSvili, mamacaSvili... CamoTvlil gvarsaxelebs <strong>qarTuli</strong> Zirebi<br />

aqvT, eTnografiuli masalebiTac isini grigoriani qarTvelebi iyvnen... goris<br />

mazris sof. berbukSi mosaxleobdnen gigaurebi. ss-iT gigaurebi somxurgrigorianuli<br />

sarwmunoebis gamo, somxuri eTnosisadmi arian mikuTvnebulni...<br />

verxviaSvilebis erTi komli Tu somxuri grigorianuli sarwmunoebis<br />

mimdevari da erovnebiT `somexia~, meore _ marTlmadidebelia da qarTvelia.<br />

goris mazris sofel vayaSi somxuri eTnosisadmi arian mikuTvnebulni<br />

imedaSvilebi, mamulaSvilebi, mekariSvilebi... grakalSi _ papuaSvilebi, goginaSvilebi,<br />

durgliSvilebi, tatiaSvilebi; did garejvarSi _ TuSiSvilebi,<br />

munjiSvilebi, dirbSi _ kulumbegaSvilebi (am gvaris warmomadgenlebi, saerTod,


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

741<br />

osebi arian), doliaSvilebi, moZmanaSvilebi, TeTruaSvlebi, qoTuaSvilebi,<br />

berianaSvilebi, paataSvilebi... zemorexSi _ kakitaSvilebi, mamukelaSvilebi,<br />

qarTveliSvilebi, kabulaSvilebi (es gvaric osuria), tyviavSi _ qarelebi,<br />

merabiSvilebi, giguaSvilebi, xabaziSvilebi da mravali sxva. sof. kavTisxev-<br />

Si somxur-grigorianuli rwmenis gamo somxuri erovnebisadmi arian mikuTvnebulni:<br />

nanikaSvilebi, qsovrelebi, iremaSvilebi, basiaSvilebi, biWikaSvilebi...<br />

qvaxvrelSi _ berikaSvilebi, papiaSvilebi, gogolaSvilebi, meTiaSvilebi, xuciSvilebi,<br />

gigolaSvilebi... axalgorSi mosaxleoben iseTi gvarebic, romlebic<br />

somxuri eTnosisadmi konfesiuri mikuTvnebulobis gamo arian miwerili.<br />

aseT grigorian qarTvelebs Soris SeiZleba davasaxeloT: mzareulovi,<br />

burdinovi, mearayovi, kakilovi, kikolaSvili, xubaSvili (ZiriTadad<br />

osi), xocuelaSvili, beriaSvili, loseuraSvili, gaTenaSvili, geliaSvili,<br />

daTiaSvili, gremelaSvili, cagareli. eTnografiuli masalebiTac, CamoTvlili<br />

gvarebi qarTvelebi arian, romlebmac garkveuli mizezebis gamo<br />

miiRes somxur-grigorianuli sarwmunoeba da Sesabamisad, miekuTvnen somxur<br />

erovnebas... qarTveli grigorianebis CamoTvla 1886 wlis ss-is mixedviT<br />

SeiZleba gagvegrZelebina agreTve Tbilisis, Telavis, siRnaRis mazrebidan...<br />

aviRoT magaliTad, Tbilisis mazris sofeli _ axalsofeli, sadac mosaxle<br />

kazarovebis erT nawils miwerili aqvT _ `eseni maTiaSvilebi arian~. meore<br />

nawils _ `eseni marTiaSvilebi arian~. sofel kumisSi mkvidrobda~ keklovi<br />

(eseni alaverdaSvilebia)~. kumisis mosaxleobis didi nawili qarTvelebi<br />

iyvnen (grigorianuli rwmenis gamo ki somxebad arian Cawerili)... babalaSvili,<br />

guraspaSvili (Seadare guraspauli), sayvarelaSvili, maTuraZe, TaTaraSvili,<br />

gziriSvili, garsevanovi, xoritovi, guramovi, gabievi, JuJiaSvili,<br />

tetiaSvili, kaxelaSvili, qobulaSvili, olqiaSvili, dedilaSvili, niniaSvili,<br />

soziaSvili, maisuraZe, sayevarovi, kaxurovi, rostiaSvili... patara ergneTSi<br />

_ `griquraSvili (eseni mestviriSvilebi arian)~, sarTiWalaSi _<br />

`stefanovi (eseni garsiaSvilebia)~, sanioreSi _ `oxanaSvili (orkodaSvilebia)~,<br />

`sarqisaSvili (kikuaSvilebia)~, yandaurSi _ `kuzanaSvili (gamtkiculaSvilebia)~;<br />

CumlaySi _ `demurovi (menabdiSvilebia)~; ananaurSi _<br />

`stepanovi (muxaSvilebia)~... mTeli Sua saukuneebis manZilze saqarTveloSi<br />

somxuri mosaxleoba iyo, da Sesabamisad, qarTveli grigorianebic, magram am<br />

ukanasknelTa raodenobis zrda gansakuTrebiT igrZnoba XIX saukunis Sua<br />

xanebidan (araerTi magaliTi SeiZleboda mogvetana XIX saukunis sxvadasxva<br />

periodis kameraluri aRwerebidan, romlebSic esa Tu is gvarebi jer<br />

marTlmadideblebad da qarTvelebad, Semdeg ki grigorianebad da somxebad<br />

arian Cawerili). saqarTveloSi XIX <strong>saukuneSi</strong> qarTveli grigorianebis<br />

zrda, Cveni azriT, dakavSirebuli unda iyos qveyanaSi kapitalisturi urTierTobis<br />

swraf zrdasa da 1811 wlidan saqarTvelos marTlmadidebluri<br />

eklesiis avtokefaliis dakargvasTan~. 260<br />

zemoT aRwerili procesi saqarTveloSi XX <strong>saukuneSi</strong>c unda gagrZelebuliyo,<br />

magaliTad, aviRoT mesxeTi. aq 5 raionSi axalqalaqis, bogdanovkis, aspin-


742 mitropoliti mitropoliti anania anania jafariZe<br />

jafariZe<br />

Zis, axalcixisa da adigenis raionebSi, 1923-24 wlebidan 1980 wlamde, aRar<br />

moqmedebda arc erTi <strong>qarTuli</strong> <strong>eklesia</strong> (arc marTlmadidebluri da arc<br />

qarTul-kaTolikuri), 1980 wels, axalcixis wmida marines eklesiis gaxsnamde,<br />

amave periodSi ki aq uwyvetad moqmedebdnen somxur-grigorianuli eklesiebi<br />

axalqalaqsa da axalcixeSi da somxur-kaTolikuri <strong>eklesia</strong> _ axalcixis<br />

raionis sof. sxvilisSi. amis gamo, mTeli mosaxleoba (da 1944 wlidan aq<br />

Camosaxlebuli imerloba) monaTluli iyo somxur eklesiebSi. am ambis TviTmxilveli<br />

meca var da amJamad mcxovrebTa umravlesobac amas adasturebs. 1924-<br />

1980 wlebSi qarTvelebi somxebTan inaTlebodnen <strong>qarTuli</strong> eklesiis umoqmedobis<br />

gamo, im motiviT, rom `mironi xom mainc erTiao~. `mironi xom mainc<br />

msoflioSi yvelgan somxeTidan modis, Cvenc xom somxuri mironi gvaqvso~.<br />

cxadia, aseTi Tvalsazrisi arasworia da SeiZleba gangeb gavrcelebuli.<br />

qarTvelTa armenizaciis sxvadasxva meTods Soris SeiZleba gamoirCes:<br />

mosaxleobis darwmuneba da ekonomiuri zemoqmedeba. pirvelis Sesaxeb miu-<br />

TiTebs 1813 wels qarTul enaze eCmiaZinSi dabeWdili da saqarTveloSi<br />

gavrcelebuli sigeli. am sigels xels aweren (<strong>Tavi</strong>anTi beWdiT adastureben)<br />

somexTa 6 arqiepiskoposi da 2 varTapeti, magram samwuxarod, sigelSi sicrue<br />

simarTledaa gamocxadebuli, kerZod, TiTqosda rostom mefe somxuri<br />

warmoSobisa iyo, TiTqosda misi Svili qarTvelebma mokles, samarTali gamomJRavnda,<br />

qarTvelebi daisajnen da ganidevnen xelmwifis karidan, xolo<br />

Tbilis-qalaqis mmarTveloba da ufrosoba somxebs gadaecaT. 261<br />

ekonomiuri zemoqmedebis Sesaxeb wers q. SaraSiZe, matenadaranSi daculi<br />

<strong>qarTuli</strong> xelnawerebis erT nawilze muSaobis Semdeg. `am jgufSi sayuradRebod<br />

iyo ramdenime sabuTi, romlebic cxadyofdnen, rom somexTa <strong>eklesia</strong>,<br />

saqarTvelos zogierT raionSi, Tu SeiZleba iTqvas, fuladi Tanxis gamsesxebeli<br />

dawesebulebebis funqcias asrulebda ara marto somexi, aramed<br />

qarTveli mosaxleobisaTvisac~. 262<br />

`sayuradReboa somexTa kaTalikos nerses humanuri pirovneba (1760-1857)...<br />

man daaarsa somxuri seminaria da dawyebiTi skolebi TbilisSi, umaRlesi<br />

saswavlebeli... nersesi daxmarebis xels uwvdida qvriv-oblebs. Telaveli<br />

qvrivis, somxis qalis mimarTva xsenebuli pirovnebisadmi mowmobs, rom<br />

nersesis daxmarebiT izrdebian, Sesabamis asakSi mziTvdebian da qorwindebian<br />

qvrivis oboli gogonebi da sxva. aRsaniSnavia, rom nersesis qvelmoqmedeba<br />

ar aris Semofargluli nacionaluri da religiuri zRudeebiT.<br />

nersesma Cinebulad icis <strong>qarTuli</strong>... sayuradReboa, rom nersesi, etyoba, piradad<br />

midioda qarTlis soflebSi zogierTi saqmis mosagvareblad. XIX<br />

saukunis I naxevarSi am kaTalikoss nivTieri daxmarebisa da mfarvelobisaTvis<br />

qarTvelebic mimarTaven... nersess mimarTavs vinme Tamari. etyoba,<br />

didi Tavadis meuRle, romlis qmaric tyveobaSi daRupula. daRupuli, Cans,<br />

garkveul politikur rols TamaSobda, vinaidan misi ojaxisTvis CamourT-


saqarTvelos saqarTvelos samociqulo samociqulo eklesiis eklesiis istoria<br />

istoria<br />

743<br />

meviaT yma da mamuli, qvrivi sastik siRaribeSi Cavardnila. Tamari metad<br />

Tavdaxrilad sTxovs nersess nugeSs da daxmarebas. 263 aRsaniSnavia, rom am<br />

qarTveli Tavadis meuRle qarTul enaze mimarTavs somxuri eklesiis me-<br />

Taurs. amave dros ki gauqmebuli <strong>qarTuli</strong> eklesiis meTauri rusi egzarxosebi<br />

sastikad devnidnen qarTul enas. Tavadis qvrivisaTvis qoneba swored<br />

ruseTis (marTlmadidebelTa) xelisuflebas CamourTmevia, somexi xelisufali<br />

ki mas xels umarTavs. cxadia, gasomxebisaTvis pirobebi Seqmnilia.<br />

q. SaraSiZe wers _ `axali ambavi ar aris, rom saqarTveloSi mcxovrebi<br />

somxebisaTvis <strong>qarTuli</strong> ena saukuneebis manZilze mSobliuri ena gaxda da<br />

<strong>qarTuli</strong> mwignobroba maTi udidesi nawilisaTvis erTaderTi iyo, romelsac<br />

isini flobdnen. matenadaranis Cven mier anotirebuli sabuTebi erTxel<br />

kidev adastureben am faqts. qarTulad iwereba mokiTxvis baraTebi, qarTulad<br />

warmoebs saqmiani mimowera ojaxis wevrebs Sorisac, qarTulad iwereba<br />

ara Tu kerZo pirebis angariSebi, davTrebi, Tamasuqebi, aramed somexTa<br />

eklesiebis oficialuri angariSebic.<br />

sayuradReboa, rom sami vaWari Zma, romelTagan erTi TbilisSi vaWrobs,<br />

meore _ erevanSi, da mesame kidev _ yarsSi, erTmaneTTan <strong>qarTuli</strong> mimoweriT<br />

arian dakavSirebuli. am TvalsazrisiT CvenTvis yvelaze sayuradRebo iyo<br />

nerses kaTalikosis mimarT 1826 wlis axlos dawerili baraTi...~ 264<br />

XIX <strong>saukuneSi</strong>, im dros, roca <strong>qarTuli</strong> ena amierkavkasiis da saqarTvelos<br />

mosaxleobis umTavresi ena iyo, TbilisSi ar arsebobda arc erTi<br />

qarTulenovani skola Tu saswavlebeli (XIX s-is 60-70-ian wlebamde) maSin,<br />

roca imave TbilisSi arsebobda somxurenovani seminaria, sxvadasxva somxuri<br />

saxelosno saswavlebeli da umaRlesi saswavlebelic ki. mosaxleoba,<br />

da maT Soris qarTveli mosaxleobac (gansakuTrebiT moqalaqeni), <strong>Tavi</strong>anT<br />

Svilebs am somxur saswavlebelSi abarebdnen, sadac isini swavlobdnen<br />

kidec somxur enas, maTTvis ucxo enas.<br />

unda davaskvnaT, rom erTiani saqarTvelos saxelmwifos daSlis Semdeg<br />

(XV s) erTiani qarTveli xalxic ganicdis denacionalizacias, sxvadasxva<br />

qarTul samefo-samTavroebSi danawilebul qarTvelobas uCndeba kuTxuri<br />

patriotizmi, yalibdeba imerloba, qarTleloba, kaxeloba Tu megreloba,<br />

amave dros qarTvelTa erTi nawili `TaTrdeba~, `frangdeba~, `somxdeba~,<br />

gansakuTrebiT ki mimdinareobda qarTvelTa armenizacia. mTiani nawilis<br />

qarTvelobac denacionalizacias ganicdida. es procesi gagrZelda XIX<br />

<strong>saukuneSi</strong>c, Tumca amave saukunis bolos daiwyo konsolidaciis procesi. am<br />

dros qarTvelTa erovnuli konsolidaciisadmi antagonisturad ganewyo<br />

somxuri burJuazia. g. meliqiSvili wers _ `meore mxriv, qarTvelTa erovnuli<br />

konsolidaciis procesisadmi antagonisturad ganwyobili aRmoCnda<br />

agreTve Zlieri somxuri burJuazia, romelic gabatonebul mdgomareobas<br />

aRwevs am xanis saqarTveloSi da kavkasiis zog sxva raionSi~. 265 da es<br />

cxadia xels uwyobda grigorianeli qarTvelebis somxebSi asimilacias.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!