Yezhoų bev ha yezhoų en arvar - Ofis Publik ar Brezhoneg

Yezhoù bev ha yezhoù en arvar
Strollad arbennik UNESCO evit ar yezhoù en arvar
I. Evit digeriñ 1 :
Istor nevez-c'hoarvezet
Nevez-flamm eo oberiantiz UNESCO evit souten liesseurted yezhoù ar bed 2 , met en em
ziazezañ a ra war al luskoù a oa bet en ugent vloaz diwezhañ. Er bloavezhioù 1980 e oa krog
UNESCO da sellet ouzh liesseurted ar yezhoù evel un elfenn hollbouezus eus liesseurted
sevenadurioù ar bed. Dindan renerezh Stephen Wurm, Doue d'e bardono, e lañsas Kevrenn
UNESCO an Hêrezh Sevenadurel Dizanvezel ar programm Levr Ruz ar Yezhoù en Arvar a Vont da
Get. E 1997, pa voe savet ar raktres nevez « Banniñ Pennoberennoù Hêrezh Dizanvezel ha Komzet
an Denelezh », ne oa ket ar yezhoù e-barzh evito o-unan. E miz Gwengolo 2001 avat, ez erbedas
izili ar juri etrebroadel evit Banniñ ar Pennoberennoù ma vefe savet ur programm evit ar yezhoù en
arvar gant UNESCO, ouzhpenn Raktres ar Pennoberennoù. Er memes bloaz, e pouezas 31añ dalc'h
Kuzuliadeg Veur UNESCO war talvoudegezh liesseurted ar yezhoù dre zegemer Disklêriadur
Hollvedel al Liesseurted Sevenadurel ha dre he steuñv obererezh.
En eil Kuzuliadeg Etrebroadel war ar Yezhoù en Arvar (dalc'het e Kyoto e 2001 evel ul
lodenn eus ar Raktres evit ar Yezhoù en Arvar en Arvor ar Meurvor Habask 3 ), e voe lakaet sklaer e
oa ar memes pal gant UNESCO ha gant difennerien ar yezhoù en arvar : souten liesseurted ar
yezhoù. E-pad ar guzuliadeg, ez anzavas Noriko Aikawa (rener ar Greizenn Etrebroadel evit
Skiantoù an Den da neuze), Michael Krauss, Osahito Miyaoka, Osamu Sakiyama hag Akira
Yamamoto e oa poent bras gervel difennerien ar yezhoù, ar yezhoniourien hag o frammadurioù da
genurzhiañ o strivoù ha kenlabourat.
Ur prantad nevez zo bet roet lañs dezhañ gant UNESCO evit plediñ gant kudenn ar yezhoù en
arvar. Etre miz Du 2001 ha miz Meurzh 2003 en doa kenlabouret ur strollad yezhoniourien ha
difennerien eus ar yezhoù gant UNESCO evit sevel hentennoù da brizañ bividigezh ar yezhoù.
Diwar o labour ez eus bet savet un hollad pennaennoù sturiañ a vo kavet amañ dindan.
Ur c'hraf hollbouezus evit an holl o deus da blediñ gant ar yezhoù en arvar, ha zo lakaet war
wel en teuliad-mañ, eo labourat dorn-ha-dorn gant ar c'humuniezhoù ar ra gant ar yezhoù-se e-sell
da zastum titouroù, da zerc'hel ha da advevaat o yezhoù. Rankout a ra nep trevell er c'humuniezhoù
a ra gant yezhoù en arvar bezañ renet a-gevret, evel un eskemm.
E miz Meurzh 2003 e voe aozet gant UNESCO, a-gevret gant Bodad Broadel an Izelvroioù
evit UNESCO, ur Vodadeg Arbennik Etrebroadel e-barzh ar programm a denn da « Saveteiñ ar
Yezhoù en Arvar » 4 . Termenañ ha kreñvaat roll UNESCO evit souten ar yezhoù en arvar er bed e
oa ar pal ; e-touez ar berzhidi e oa izili eus ar c'humuniezhoù a ra gant yezhoù en arvar,
yezhoniourien hag ANG (aozadurioù nann-gouarnamantel). Pal ar vodadeg a oa peurgetket : (1)
termenañ petra eo ar yezhoù en arvar ha sevel dezverkoù evit prizañ arvarusted stad ur yezh (ar
pezh a reas d'an teul « Yezhoù bev ha yezhoù en arvar » bezañ degemeret) ; (2) kavout ar poent war
stad ar yezhoù e meur a dolead eus ar bed ; (3) termenañ roll UNESCO ; ha (4) kinnig da rener
meur UNESCO erbedoù ha strategiezhioù e-sell da wareziñ ar yezhoù en arvar ha da zerc'hel ha kas
war-raok al liesseurted sevenadurel er bed.
Pal an teul-mañ
Savet eo bet « Yezhoù bev ha yezhoù en arvar » evit skoazellañ ar c'humuniezhoù yezh, ar

yezhoniourien, ar gelennerien hag ar verourien (en ur gontañ ar gournamantoù lec'hel pe broadel
hag an aozadurioù etrebroadel) da gavout doareoù da wellaat bividigezh ar yezhoù en arvar. Dleout
a rafe an nav dezverk deskrivet en teul-mañ reiñ an tu d'ar re zo e-barzh ar jeu da anavezout an
ezhommoù bras. Peurvuiañ e ranker teurel pled diouzhtu d'an danvezioù-mañ : an teulioù diwarbenn
ar yezh ; an dafar deskiñ ; stummadur yezhoniourien ar vro ; stummadur ar gelennerien ; ar
politikerezhioù nevez ; penaos kizidikaat an dud ; ar skoazell deknikel, ar skoazell arc'hant hag ar
skoazell dafar (digant hiniennoù, arbennigourien war ar yezh anezho, pe digant an ANG, ar
gouarnamantoù lec'hel hag an ensavadurioù etrebroadel da skouer).
Al labourioù bremañ hag al labourioù da zont
En em gavout a ra ar bed dirak daeadennoù nevez evit ober d'e yezhoù chom bev ha
talvoudus. Poent eo da bobloù ar bed boutinañ o danvez ha sevel un dra bennak war-bouez nerzh o
liesseurted yezhel ha sevenadurel. Da-heul e vo dav lodennañ an danvez en holl liveoù : hiniennoù
arbennigourien war ar yezh ; kumuniezhoù yezh lec'hel ; ANG ; aozadurioù gouarnamantel hag
ensavadurel.
Gouest eo an arbennigourien war ar yezhoù da anavezout ar pezh zo ret ha da bourchas
skoazell d'ar c'humuniezhoù yezh evit derc'hel ha gwellaat o yezhoù. Pa vez goulennet skoazell gant
ar c'humuniezhoù yezh da greñvaat o yezhoù en arvar e tlefe an arbennigourien war ar yezhoù
lakaat o barregezh e-kerz ar c'humuniezhoù-se evit a sell ouzh steuñvaat, lakaat da dalvezout ha
prizañ. Ar gumuniezh yezh hag an arbennigourien war ar yezhoù a zlefe kemer perzh o-daou e
kement tra a denn d’an argerzh da advevaat ar yezh, ha dleout a rafe an aozadurioù broadel hag
etrebroadel pourchas ur skoazell ziehan d'an oberoù-se.
Ur maen-bonn evit difenn ar yezhoù en arvar e oa bet Emvod Arbennik UNESCO e 2003 dre
m'en doa sachet evezh an holl er bed war kudenn liesseurted ar yezhoù. Prest eo Kevrenn UNESCO
an Hêrezh Sevenadurel Dizanvezel da c'hoari ur roll pouezus-bras evit skignañ an titouroù.
Kadarnaet en deus rener meur UNESCO e youl da ziorren ar luskoù hollek evit Programm ar
Yezhoù en Arvar e 2004 ha 2005 dre bourchas skoaziadennoù da gregiñ gant an oberoù. A-benn
nebeut e vo stummet ur stroll kuzuliañ a vo dileuriet er bed a-bezh.
Efedusted Programm UNESCO diwar-benn ar Yezhoù en Arvar a vo un tamm mat hervez ar
perzh oberiant a vo kemeret gant ar yezhoniourien ha difennerien ar yezhoù, da lavaret eo, ar perzh
oberiant a vo kemeret war hir dermen. Padal ez eo gant izili ar gumuniezh, ha neket gant diavaezidi,
e vez dalc'het d'o yezhoù pe ne vez ket : dezho eo da choaz hag-eñ e rank o yezhoù bezañ advevaet,
dalc'het bev ha kreñvaet hag e peseurt doare. Setu eo bet savet an teul-mañ evit talvezout da izili ar
c'humuniezhoù kenkoulz ha d'ar yezhoniourien zo e-barzh ar jeu ha da zileuridi an aozadurioù.
II. Liesseurted ar yezhoù en arvar
« Hunvreal a ran e Chamicuro,
met n'hallan ket kontañ ma hunvreoù da zen ebet,
abalamour ma n'eus den all estregedon a gomz Chamicuro.
Digenvez eo an hini ziwezhañ »
(Natalia Sangama,
ur vamm-gozh Chamicuro, 1999)
Ret-holl da hêrezh mab-den eo liesseurted ar yezhoù. E-barzh pep yezh emañ furnez
sevenadurel dibar ur bobl. Koll ur yezh bennak a dalvez ur c'holl evit an denelezh a-bezh. Daoust
ma'z eus war-dro 6000 yezh c'hoazh, un nebeud brav anezho zo en arvar. Ezhomm bras zo da
zastum gouiziegezh diwar-benn ar yezhoù, da reiñ lañs da bolitikerezhioù nevez ha da ginnig dafar

nevez evit startaat bividigezh ar yezhoù-se. Evit talañ ouzh an argoll e vo ret-holl d'ar
c'humuniezhoù yezh, d'an dud a vicher a bled gant ar yezhoù, d'an ANG ha d'ar gouarnamantoù
strivañ a-gevret. Un ezhomm mallus zo da skoazellañ ar c'humuniezhoù yezh en o strivoù evit reiñ
rolloù nevez ha talvoudus d'o yezhoù en arvar.
Ar yezhoù zo en arvar pa vezont war hent an argoll. Dañjer zo evit ur yezh pa baouez he
c'homzerien d'ober implij anezhi, pa reont ganti en un niver bihanoc'h-bihan a dachennoù kehentiñ,
ha pa baouezont da dreuzkas anezhi eus an eil remziad d'egile. Eleze, n'eus ket a gomzerien nevez,
ha pa vefent oadourien pe bugale.
War-dro 97 % eus poblañs ar bed a vez o komz war-dro 4 % eus yezhoù ar bed ; hag er
c'hontrol, e vez komzet war-dro 96 % eus yezhoù ar bed gant war-dro 3 % eus ar boblañs anezhañ
(Bernard, 1996, p.142). Neuze emañ an darn vrasañ eus liesseurted yezhoù ar bed e dalc'h un niver
bihan-kenañ a dud. Yezhoù gant nouspet miliad a gomzerien zoken ne vezont ket desket gant
bugale ken. Ouzhpenn 6000 yezh a vez komzet er bed ha kollet e vez komzerien gant 50 % anezho
da nebeutañ. Istimañ a reer e c'hallfe 90 % eus ar yezhoù bezañ kemeret o flas gant yezhoù bras a-
benn fin ar c’hentañ kantved warn-ugent.
Ur yezh a c'hall bezañ lakaet en arvar gant nerzhioù diavaez evel ar sujidigezh vilourel,
armerzhel, relijiel, sevenadurel pe desavadurel, pe c'hoazh gant nerzhioù diabarzh evel emzalc'h
disprizus ur gumuniezh e-keñver he yezh dezhi hec'h-unan. Alies o devez ar gwaskadennoù
diabarzh o andon er re ziavaez, ha herzel a reont o-daou treuzkas an henvoazioù yezhel ha
sevenadurel eus an eil remziad d'egile. Kalz a henvroidi, graet ganto ul liamm etre o sevenadur hag
o renkad izel er gevredigezh, zo deuet da grediñ ne dalvez ket ar boan mirout o yezh. Dilezel a
reont o yezh hag o sevenadur gant ar spi tremen dreist ar gwallziforc’h, gounit gwelloc’h o buhez,
gallout sevel er gevredigezh pe bezañ degemeret e-barzh ar marc'had hollek.
Da-heul kement yezh a ya da get e koller da vat un anaoudegezh dibar e-keñver ar sevenadur,
an istor, hag an ekologiezh. Pep yezh zo un doare dibar da ezteurel skiant-prenet mab-den er bed.
Eleze e c'hall anaoudegezh ur yezh hepken bezañ an alc'hwez a ro an tu da respont da c'houlennoù
diazez an dazont. Bewech ma varv ur yezh e chom nebeutoc'h a elfennoù evit kompren framm ha
kefridi lavar mab-den, ragistor mab-den ha kendalc’h ekosistemoù liesseurt ar bed. Dreist-holl, e
c'hall komzerien ar yezhoù-se santout koll o yezh evel koll o hevelepted sevenadurel hag etnek
dibar (Bernard, 1992 ; Hale, 1998).
An oberoù evit mirout ouzh ar yezhoù da vont da get hag evit saveteiñ liesseurted ar yezhoù
ne c'hallint ober berzh nemet pa vo diazezet kefridioù talvoudus ha modern da yezhoù ar
minorelezhioù, evit bastañ da ezhommoù ar vuhez vodern e-barzh ar gumuniezh kenkoulz hag en
endro broadel hag etrebroadel. E-barzh ar rolloù talvoudus ha modern-se en em gav implij ar yezh
er vuhez pemdeziek, er c'henwerzh, en deskadurezh, er skrivañ, en arzoù pe er mediaoù. Evit
diazezañ seurt kefridioù ez eus ezhomm eus skoazell armerzhel ha politikel a-berzh ar
c'humuniezhoù lec'hel hag ar gouarnamantoù broadel.
En holl vroioù pe dost ez eus ezhomm eus titouroù a c'haller fiziout muioc'h enno diwar-benn
saviad ar yezhoù minorelaet. Servijout a raint da ziazez evit ar strivoù da souten ar yezhoù e pep
live.
Roadennoù diazez
E-barzh bonreizh UNESCO ez eus kaoz eus gwareziñ liesseurted ar yezhoù hag he lakaat da
badout, evel ur bennaenn diazez, evit :
Sikour ouzh ar peoc'h hag ar surentez dre gas ar c'henlabour war-raok e-touez ar broadoù war-bouez an
deskadurezh, ar skiant hag ar sevenadur evit ma vo doujet, er bed a-bezh, d'ar justis, d'al lezennoù, da

wirioù mab-den ha d'ar frankizoù diazez zo embannet evit pobloù ar bed gant Karta ar Broadoù Unanet,
hep na vefe lakaet kemm etrezo hervez o gouenn, o reizh, o yezh pe o relijion. (Bonreizh UNESCO, mellad
1).
Evel ma tispleg Noriko Aikawa (2001, p. 13) : « o'n em ziazezañ war ar bennaenn-se en deus
diorroet UNESCO programmoù zo o fal kas ar yezhoù war-raok evel binvioù deskadurezh ha
sevenadur, hag evel doareoù splann da gemer perzh er vuhez vroadel ».
oa :
E-barzh ar programmoù-se e oa Levr Ruz ar Yezhoù en Arvar a Vont da Get. Pal ar raktres a
1.Dastum ingal titouroù diwar-benn ar yezhoù en arvar (en ur gontañ o saviad ha pegen mallus eo
embreger enklaskoù diwar o fenn) ;
2.Kreñvaat an enklaskerezh hag an dastum danvez a denn d'ar yezhoù en arvar n'eus ket bet graet ur
seurt labour evito betek-henn, ha zo e-touez ur rummad dibar evel ar yezhoù digenvez, ar yezhoù
dedennus ispisial evit ar yezhoniezh keñveriet istorel ha yezhoniezh keñveriet ar rummadoù
yezh, hag ar yezhoù zo war-nes mont da get ;
3.Ren oberoù a-benn sevel ur poellgor studi evit ar bed a-bezh hag ur rouedad kreizennoù lec'hel a
dalvezo da lec’hioù kreiz evit toleadoù bras en ur en em ziazezañ war darempredoù zo anezho
dija ; ha
4.Sikour da embann an dafar ha disoc'hoù ar studiadennoù diwar-benn ar yezhoù en arvar.
Mankout a ra ur pal hollbouezus e raktres al Levr Ruz avat : labourat war-eeun gant
kumuniezhoù ar yezhoù en arvar a-benn derc'hel, diorren, advevaat ha treuzkas o yezh. Nep labour
enklask e kumuniezhoù yezhel en arvar a rank bezañ kaset da benn a-gevret ganto ha renet evel un
eskemm. Kement-se a empleg eo dav d'an enklaskerien, n'eo ket hepken kinnig o servijoù en
eskemm ouzh ar pezh a resevont digant ar gumuniezh yezh, met ivez kenlabourat en un doare
oberiant gant ar gumuniezh-se evit empentiñ, seveniñ ha prizañ o raktresoù enklask.
Evel ez eus bet meneget a-us, e voe degemeret a-unvouezh Disklêriadur Hollvedel al
Liesseurted Sevenadurel gant Kuzuliadeg Veur UNESCO e miz Here 2001. Anzav a ra ez eus un
darempred etre liesseurted ar vuhez, liesseurted ar sevenadurioù ha liesseurted ar yezhoù. Ar steuñv
obererezh a ya d'e heul a ali d'ar stadoù ezel kemer diarbennoù, a-gevret gant kumuniezhoù ar
gomzerien, evit gwarantiñ :
1.e vo dalc'het da liesseurted yezhoù an denelezh hag e vo roet skoazell evit implijout ar muiañ a
yezhoù-se ar gwellañ, krouiñ traoù ganto, hag o strewiñ ;
2.e vo kaset al liesseurted yezhel war-raok en holl liveoù an deskadurezh, pelec'h bennak ma vo tu,
hag e vo harpet an deskiñ meur a yezh a-vihanik gant ar vugale ;
3.e vo lakaet, diouzh ma vo, an doareoù deskiñ henvoazel e-barzh an argerzh deskiñ gant ar soñj
mirout hag implijout da vat hentennoù kehentiñ dereat e-keñver ar sevenadur ha treuzkas ar
ouiziegezh. Pa vo aotreet gant kumuniezhoù ar gomzerien, e vo lakaet ivez an titouroù zo en
domani foran e-kerz an holl dre ar Genrouedad, hag e vo kaset al liesseurted yezhel war-raok er
siberegor.
Skoazellañ ar yezhoù en arvar
Roll kumuniezh ar gomzerien

Er bed a-bezh e tilez muioc'h-mui izili ar minorelezhioù etnoyezhel o yezh-vamm evit ober
gant yezhoù all, betek en desevel bugale hag en deskadurezh e diavaez ar skol.
Er c'humuniezhoù etnoyezhel e c'haller gwelet meur a veno disheñvel diwar-benn diaweladoù
o yezh. Darn eus ar re a gomz yezhoù en arvar a sell ouzh o yezh dezho evel unan warlerc'hiet ha
diaes ober ganti. Emzalc'hioù nac'hus evel-se a vez liammet alies ouzh gwask kevredigezhel hag
armerzhel ur gumuniezh yezh vestronius. Padal, re all e-touez komzerien ar yezhoù en arvar a glask
talañ war-eeun ouzh ar gourdrouzoù d'o yezh. Gallout a ra ar c'humuniezhoù-se diazezañ frammoù
evel diwallerezhioù bugale, skolioù, pe da nebeutañ klasoù ma ne vez komzet nemet o yezh.
Ar gomzerien eo, a-benn ar fin, a zalc'h d'o yezh pe a zilez anezhi, ha n'eo ket diavaezidi.
Koulskoude, ma c'houlenn kumuniezhoù zo bezañ skoazellet evit kreñvaat o yezhoù en arvar, e
tlefe an arbennigourien war ar yezhoù kinnig o barregezh ha labourat gant ar minorelezhioù
etnoyezhel-se.
Arbennigourien diavaez ha kumuniezhoù yezh
Labour kentañ an arbennigourien diavaez war ar yezhoù, yezhoniourien, kelennerien ha
stourmerien anezho dreist-holl, eo an teuliaouiñ, da lavaret eo dastum, notennañ ha dielfennañ
roadennoù a denn da yezhoù en arvar. Kemer perzh ent oberiant er programmoù deskadurezh eo
o eil labour. Muioc'h-mui e c'houlenn ar gomzerien kaout un tamm kontroll war an doareennoù
da ren an enklask ; ouzhpenn se e c'houlennont gwirioù war an disoc'hoù hag an implijoù a vo
graet eus an enklask.
Muioc'h-mui a dud er minorelezhioù etnoyezhel a c’houlenn kalz eus an enklask ivez : da
gentañ e c'houlennont un tamm kontroll war an doareennoù da ren an enklask ; da eil e c'houlennont
gwirioù war an disoc'hoù hag an implijoù a vo graet eus an enklask. Fellout a ra dezho, da skouer,
kaout gwir da vezañ kelaouet a-raok asantiñ ha kaout ur galloud veto ; fellout a ra dezho gouzout
penaos e tennint splet eus an disoc'hoù ; ha fellout a ra dezho dreist pep tra e vefe darempredoù
kendere gant an enklaskerien diavaez, ha bezañ oberiant en un argerzh zo dezho o-unan ha neket da
dud all.
Petra a c'hall bezañ graet
Dres evel ma vez ersavioù disheñvel gant izili ur gumuniezh zo he yezh en arvar, e vez
respontoù disheñvel gant ar yezhoniourien, ar gelennerien hag ar stourmerien pa vez goulennet
skoazell diganto gant ar c'humuniezhoù-se. Seurt goulennoù a denn peurvuiañ da bemp tachenn
bouezus evit derc’hel bev ar yezhoù en arvar :
1.Stummadur diazez war ar yezhoniezh hag ar bedagogiezh : reiñ ur stummadur diazez war ar
yezhoniezh d’ar gelennerien, hentennoù ha teknikoù ar c'helenn yezhoù, sevel programmoù skol,
hag sevel dafar kelenn.
2.Diorren padus an deskiñ lenn ha skrivañ hag ar barregezhioù war an teuliaouiñ lec'hel : stummañ
ar re a labour war o yezh war al lec'h da sevel reizhskrivadurioù ma vez ezhomm, da lenn,
skrivañ ha dielfennañ o yezh dezho ha da aozañ dafar pedagogel. Unan eus an hentennoù efedus
amañ eo diazezañ kreizennoù enklask lec'hel ma vo stummet komzerien ar yezhoù en arvar da
studiañ, titourañ ha diellañ o danvez yezhel dezho o-unan. Talvoudus eo deskiñ lenn ha skrivañ
evit kelenn ha deskiñ seurt yezhoù.
3.Souten ha diorren ar politikerezh yezh broadel : rankout a ra ar politikerezhioù yezh broadel

souten liesseurted ar yezhoù, en o zouez ar yezhoù en arvar. Dav e vefe da vuioc'h a
arbennigourien war ar skiantoù sokial, ha da gomzerien ar yezhoù en arvar o-unan, bezañ lakaet
a-zevri da sevel ar politikerezhioù yezh broadel.
4.Souten ha diorren politikerezhioù deskadurezh : e kevrenn UNESCO an deskadurezh e oa un
toullad arbennigourien o pleustriñ da ziazezañ programmoù evit kelenn ar yezhoù-mamm, hag a
oa brudetoc’h-brudetañ. Abaoe 1953, ha dreist-holl er pemzek vloaz diwezhañ, en deus c'hoariet
UNESCO ur roll pouezus en diorren-se dre e zisklêriadurioù politikerezh. Alies, koulskoude, ne
denn ket ar c'helenn yezhoù-mamm zo anv anezhañ d'ar c'helenn dre yezhoù kozh ar
minorelezhioù etnoyezhel (da lavarout eo ar yezhoù en arvar), met kentoc'h da gelenn ar yezhoùse
evel un danvez skol. An doare boutinañ da gelenn bugale ar minorelezhioù etnoyezhel er
skolioù zo ober gant ar yezhoù lec'hel pe broadel pennañ. Kelenn war-bouez ar yezhoù-se hepken
a skoazell o emled diwar-goust ar yezhoù en arvar. Da skouer, nebeutoc'h eget 10 dre gant eus an
2000 yezh, pe dost, eus Afrika a vez implijet er c'helenn er mare-mañ, ha n’eus hini ebet anezho
zo ur yezh en arvar. Sevel a reomp a-du gant implij yezhoù bras en deskadurezh e-barzh ar
skolioù, met pas diwar-goust ar minorelezhioù etnoyezhel. (Erbedadennoù an Haag diwar-benn
Gwirioù Skoliañ ar Minorelezhioù Broadel, 1996-97, Skutnabb-Kangas, 2000). Diskouez a ra un
nebeud brav a enklaskoù ne vez ket disteraet ar varregezh er yezh ofisiel gant an divyezhegezh.
5.Gwellaat an aozioù bevañ hag an doujañs evit gwirioù mab-den er c'humuniezhioù komzerien :
daoust ma n'emañ ket an diellerien yezh e-barzh jeu an diorren armerzhel ha sokial, e c'hallont
skoazellañ ar gouarnamantoù da anavezout strolladoù tud gwalleget. Ar programmoù kizidikaat
broadel a-enep ar VIH/SIDA pe ar programmoù evit stourm ouzh ar baourentez ne zalc'hont ket
kont alies eus ar minorelezhioù, dreist-holl pa n'ouzont na lenn na skrivañ. Hanterourien
pouezus-bras a c'hall bezañ ar yezhoniourien hag ar gelennerien dre skoazellañ ar c'humuniezhoù
da sevel klemmoù diwar-benn o gwirioù yezhel pe o gwirioù all. Er c'hontrol, ret eo d'an
arbennigourien kemer perzh er jeu pa vez anv eus produiñ dafar a denn d'ar servijoù yec’hed, da
ziorren ar gumuniezh pe d'an deskiñ yezh evit ar c'humuniezhoù-se a lezer a-gostez alies. Ar
meizadoù hag an dafar o deus ezhomm da vezañ degaset en un doare en deus ur ster a-fet
sevenadur.
Liesseurted yezhel ha liesseurted ekologel
E-touez an 900 ekobro eus ar bed zo bet kartennaouet gant WWF, ez eus 238 (a reer anezho
an ekobroioù Global 200) zo bet kavet hollbouezus evit gwareziñ bevusted ekologel ar bed. E-barzh
an ekobroioù Global 200-se e kavomp un nebeud brav a strolladoù etnoyezhel. Dastumet o deus an
dud-se un tamm mat a anaoudegezh ekologel e-pad ar prantad hir m'o deus bevet war o douaroù.
Dav eo lakaat ar saveteiñ bevoniel keñver-ha-keñver gant ar saveteiñ yezhel. Emañ an
enklaskerien oc'h ergerzhout n'eo ket hepken ar c'heñver, met ivez al liammoù zo etre liesseurted ar
bevien ha liesseurted ar yezhoù pe ar sevenadurioù, kenkoulz hag abegoù ha heuliadoù ar c'holl
liesseurted e pep keñver. Al liamm e-unan zo arouezus, rak lakaat a ra da soñjal eo bet savet
liesseurted ar vuhez diwar al liesseurted zo en natur, er sevenadur hag el lavar. An dra-se zo bet
graet « liesseurted bevsevenadurel » anezhañ gant Luisa Maffi ; ha Michael Krauss en deus kinniget
ar ger « logosferenn » da verkañ ar rouedad a ere yezhoù ar bed (heñvel ouzh « bevsferenn », ar
rouedad a ere ekosistemoù ar bed ; Maffi, Krauss ha Yamamoto, 2001, p. 74).
Teulioù saveteiñ
Ar yezhoù na c'hallont ket bezañ dalc'het nag advevaet a zellez memestra bezañ studiet en
doare klokañ ma c’haller, abalamour ma vez enkorfet e pep yezh un anaoudegezh dibar e-keñver ar
sevenadur hag an ekologiezh. Pouezus eo kaout teulioù diwar-benn ar yezh a seurt-se evit meur a

abeg : 1) pinvidikaat a ra gouiziegezh mab-den ; 2) diskouez a ra ur savboent sevenadurel a c'hall
bezañ nevez e-keñver hon anaoudegezh vremañ ; ha 3) alies e vez skoazellet an den a ra war-dro ar
yezh gant an argerzh teuliaouiñ evit advevaat an anaoudegezh yezhel ha sevenadurel.
Istimañ pegen arvarus eo stad ar yezh ha pegement a vall zo war an teuliaouiñ
Ur berz
Liesseurt ha kemplezh eo ar c'humuniezhoù yezh ; diaes eo istimañ niver komzerien ur yezh
zoken. Anavezout a reomp c'hwec'h dezverk evit istimañ bividigezh ur yezh hag arvarusted he stad,
daou zezverk all evit istimañ an emzalc'h e-keñver ar yezh, hag un dezverk ouzhpenn evit istimañ
mallusted an teuliaouiñ. Talvoudus eo an nav dezverk-se, kemeret a-gevret, evit merkañ saviad
sokioyezhel hollek ur yezh. Ne c’haller ket ober gant un dezverk hepken evit istimañ bividigezh ur
yezh, pe hec'h ezhommoù a-fet teuliaouiñ.
Istimañ bividigezh ur yezh : dezverkoù prizañ pennañ
Bez' ez eus c'hwec'h dezverk bras evit prizañ bividigezh ur yezh. Ne zlefed ket implijout hini
ebet anezho e-unan. Ur yezh renket uhel hervez un dezverk a c'hall dellezout preder mallus
abalamour da zezverkoù all. Ar c'hwec'h dezverk anavezet amañ zo : (1) Treuzkas ar yezh a
remziad da remziad ; (2) An niver a gomzerien en holl ; (3) Feur ar gomzerien e-keñver ar boblañs ;
(4) Ar c'hemmoù e tachennoù implij ar yezh ; (5) An implij en tachennoù nevez hag er mediaoù, ha
(6) An dafar evit kelenn ar yezh ha kelenn lenn ha skrivañ.
Dezverk 1 : Treuzkas ar yezh a remziad da remziad
Daoust ha treuzkaset e vez ar yezh eus an eil remziad d'egile pe ne vez ket eo an dezverk a
vez implijet an aliesañ evit istimañ bividigezh ur yezh (Fishman 1991). Ar yezhoù en arvar a c'hall
bezañ rummataet en un doare didroc'h, eus ar stabilded d'ar steuziadur. Gant «diogel » zoken, ne
c'haller ket gwarantiñ e chomo bev ar yezh, abalamour ma c'hall ar gomzerien paouez da dreuzkas o
yezh d'ar remziad a zeu forzh pegoulz. C'hwec'h derez arvarusted a c'haller diforc'hañ evit a sell
ouzh an treuzkas a remziad da remziad :
Diogel (5) : Komzet e vez ar yezh gant an holl remziadoù. N'eus bet arsav ebet en treuzkas a
remziad da remziad.
Stabil met en arvar (5-) : Komzet e vez ar yezh en darn vrasañ eus an degouezhioù gant an
holl remziadoù ha didroc'h eo chomet chadenn ar yezh. Koulskoude ez eus bet aloubet degouezhioù
kehentiñ pouezus gant al liesyezhegezh er yezh vamm hag en ur yezh vras pe meur a hini. Dav eo
notennañ n'eo ket dre ret ur seurt liesyezhegezh hec'h-unan un dañjer evit ar yezhoù.
En arvar (4) : An darn vrasañ eus ar vugale pe eus ar familhoù er gumuniezh-mañ-kumuniezh
a gomz o yezh-vamm evel yezh kentañ, met n'eo ket an holl. Gallout a ra bezañ miret evit
tachennoù sokial difer (evel er gêr, pa gaoze ar vugale gant o zud pe o zud-kozh).
En arvar da vat (3) : Ne vez ket desket ar yezh ken gant ar vugale evel yezh-vamm er gêr.
Eleze ez eo ar gomzerien yaouankañ eus remziad tud ar vugale. D'ar poent-se e c'hallont c'hoazh
mont en o yezh d'o bugale, met peurliesañ ar re-se ne respontont ket er yezh-se.
En arvar a-zevri (2) : Ne vez komzet ar yezh nemet gant an dud-kozh ha tud ar remziadoù
koshañ ; daoust ma c'hall remziad tud ar vugale kompren ar yezh c'hoazh, ne gaozeont ket anezhi
d'o bugale nag etrezo peurliesañ.
En arvar ken-ha-ken (1) : Emañ ar gomzerien yaouankañ eus remziad an dud-kuñv, ha ne vez
ket implijet ar yezh er vuhez pemdez. An dud kozh-se ne zalc'hont soñj nemet eus un darn eus ar

yezh alies, ha ne reont ket ganti en un doare ingal, dre ma ne chom ket nemeur a dud da gaozeal
ganto.
Marv (0) : Den ebet ne c'hall komz ar yezh na kaout soñj anezhi.
Derez arvarusted Renk Komzerien
Diogel 5 Implijet e vez ar yezh gant an holl
strolladoù oad, gant ar vugale e-barzh.
En arvar 4 Implijet e vez ar yezh gant bugale zo, en
holl dachennoù ; implijet e vez gant an
holl vugale e tachennoù zo.
En arvar da vat 3 Implijet e vez ar yezh dreist-holl gant
remziad tud ar vugale hag ar re goshoc'h
egeto.
En arvar a-zevri 2 Implijet e vez ar yezh dreist-holl gant
remziad tud-kozh ar vugale hag ar re
goshoc'h egeto.
En arvar ken-ha-ken 1 Nebeut a gomzerien a oar ar yezh. Eus
remziad tud-kuñv ar vugale ez int.
Marv 0 Ne chom komzer ebet.
Dezverk 2. An niver a gomzerien en holl
En arvar e vez bepred ur gumuniezh yezh vihan. Kalz aesoc'h e c'hall bezañ kaset da get ur
bobl vihan (gant ar c'hleñved, ar brezel, pe ur walldro naturel, da skouer) eget unan vras. Gallout a
ra ivez ur strollad yezhel bihan meskañ aes gant ur strollad amezek ha dilezel e yezh hag e
sevenadur dezhañ e-unan.
Dezverk 3. Feur ar gomzerien e-keñver ar boblañs
Ur merk a-feson, evit gouzout pegen bev eo ar yezh-mañ-yezh, eo an niver a gomzerien eus ar
yezh kozh e-keñver poblañs hollek ar strollad etnoyezhel. Ar skeul amañ war-lerc'h a c'hall bezañ
implijet evit istimañ an derez arvarusted.
Derez arvarusted Renk Komzerien
Diogel 5 An holl a gomz ar yezh.
En arvar 4 Tost an holl a gomz ar yezh.
En arvar da vat 3 Ar muiañ-niver a gomz ar yezh.
En arvar a-zevri 2 Ur bihanniver a gomz ar yezh.
En arvar ken-ha-ken 1 Nebeut-tre a dud a gomz ar yezh.
Marv 0 Den ebet ne gomz ar yezh.

Dezverk 4. Kemmoù e tachennoù implij ar yezh
Pelec'h ha gant piv e vez implijet ar yezh, peseurt danvezioù a c'haller kaozeal diwar o fenn
dre implijout ar yezh, sed aze krafoù hag a c'hall efediñ war-eeun war an treuzkas d'ar remziad warlerc’h.
Gallout a reer digemmañ an derezioù arvarusted amañ da-heul :
Implij hollek (5) : Yezh ar strollad etnoyezhel a vez implijet a-zevri en holl dachennoù al
lavar evit forzh peseurt kefridi.
Parelezh liesyezhek (4) : Implijout a reer ur yezh vras pe meur a hini, kentoc'h eget yezh ar
strollad etnoyezhel, da yezh kentañ en darn vrasañ eus an tachennoù ofisiel : gouarnamant, burevioù
publik, hag ensavadurioù kelenn. Gallout a ra ar yezh zo anv anezhi kenderc'hel da vezañ implijet
hec'h-unan en un toullad tachennoù foran koulskoude, dreist-holl en ensavadurioù relijiel
hengounel, er stalioù lec'hel, hag el lec'hioù m'o devez izili ar gumuniezh darempred kenetrezo. Dre
ma kenvev ar yezh vras hag ar yezh vihan, e ra ar gomzerien gant an eil yezh pe eben evit kefridioù
disheñvel (diglosiezh), hag ar yezh vihan a vez implijet er gêr pe e degouezhioù n'int ket furmel tra
ma vez implijet ar yezh vras en degouezhioù ofisiel pe foran. Ar gomzerien a c'hall sellet ouzh ar
yezh vras evel an hini a ro an tu d'ober berzh er gevredigezh hag en armerzh. Evelkent e c'hall izili
goshañ ar gumuniezh kenderc'hel da implijout o yezh hengounel hepken. Dav eo notennañ ne gas
ket dre ret al liesyezhegezh, anezhi un dra voutin er bed, da goll ar yezh.
Tachennoù implij o tigreskiñ (3) : Ar yezh vihan a goll tachenn, hag er gêr e krog an dud da
implijout ar yezh vras en o darempredoù pemdez gant o bugale. Dont a ra ar re-se da vezañ
« hanter-gomzerien » eus o yezh dezho o-unan (« tud divyezhek dioberiant »). Tud ar vugale ha tud
kozh ar gumuniezh a vez techet d'ober ken gant ar yezh vras ken gant yezh ar vro : kompren ha
kaozeal a reont an eil hag eben. Bugale zivyezhek a c'hall bezañ kavet er familhoù ma vez implijet
a-zevri yezh ar vro.
Tachennoù krennet pe furmel (2) : Gallout a ra ar yezh hengounel bezañ implijet e lec’hioù
foran ar gumuniezh, da-geñver gouelioù pe lidoù m'o devez tro izili gozh ar gumuniezh da gejañ an
eil re ouzh ar re all. Tu zo da gontañ ar gêr e-touez an tachennoù krennet pa vez tud-kozh ar vugale,
pe kozhidi eus ar familh o chom eno. Kalz a dud a c'hall kompren ar yezh met n'int ket evit kaozeal
anezhi.
Tachennoù strizhaet (1) : Implijet e vez ar yezh hengounel e tachennoù krennet-mat da-geñver
degouezhioù ispisial, gant nebeut-kenañ a dud peurliesañ, ar re a ra war-dro ul lid da skouer. Tud all
a c'hall kaout soñj eus un tamm eus ar yezh da nebeutañ (« eñvorerien » a reer anezho).
Marv (0) : ne vet komzet ar yezh e neblec'h da nep keñver.
Derez arvarusted Renk Komzerien
Implij hollek 5 Implijet e vez ar yezh en holl dachennoù
evit nep kefridi
Parelezh liesyezhek 4 Div yezh pe muioc'h a vez implijet en darn
vrasañ eus an tachennoù sokial hag evit an
darn vrasañ eus ar c'hefridioù ; peurliesañ
e vez rouez ar yezh hengounel en dachenn
foran.
Tachennoù implij 3 Implijout a reer ar yezh hengounel en
o tigreskiñ
tachennoù a denn d'ar gêr hag evit kalz

kefridioù, met krog eo ar yezh vras da
intrañ tachennoù ar gêr.
Tachennoù krennet pe furmel 2 Implijout a reer ar yezh e tachennoù
sokial pe furmel krennet hag evit meur a
gefridi.
Tachennoù strishaet 1 Implijout a reer ar yezh e tachennoù
krennet-mat hag evit nebeut-kenañ a
gefridioù.
Marv 0 Ne vez ket implijet ar yezh e tachenn ebet.
Dav eo notennañ ez eo al liesyezhegezh ur fed en darn vrasañ eus rannoù ar bed. N'eo ket ret
d'ar gomzerien bezañ unyezhek d'o yezh da vezañ hollbouezus. Pouezus-bras eo e vefe ur gwir
gefridi gant yezh ar vro e tachennoù talvoudus evit a sell ouzh ar sevenadur.
Dezverk 5 : Implij war dachennoù nevez hag er mediaoù
Tachennoù nevez evit implij ur yezh a c'hall en em ziskouez pa vez stuz ar vuhez er
gumuniezh o cheñch. Tra ma teu lod kumuniezhoù yezhoù a-benn da astenn o yezh dezho o-unan
d'an dachenn nevez, an darn vrasañ anezho ne reont ket. Ar skolioù, an endroioù labour nevez, ar
mediaoù nevez en ur gontañ ar programmoù radio ha skinwel hag ar Genrouedad, a servij hepken
da astenn led ha galloud ar yezhoù bras diwar-goust ar yezhoù all d'an ordinal. Daoust ma ne vez
ket kollet marteze tachennoù zo anezho dija er yezhoù en arvar, ez eus ur galloud teogiñ gant implij
ar yezh vras en dachenn nevez, evel ma vez kont gant ar skinwel. Ma ne zeu ket yezh hengounel ur
gumuniezh a-benn da dalañ ouzh daeadennoù ar bed modern, e teu da vezañ didalvoud ha karezet
muioc'h-mui. Derezioù an arvarusted a zeu da-heul an dra-se, ha zo roet en daolenn-mañ.
Derez arvarusted Renk Tachennoù ha mediaoù nevez degemeret
gant ar yezh en arvar
Buhezek 5 Implijet e vez ar yezh en holl dachennoù
nevez.
Solut/oberiant 4 Implijet e vez ar yezh en darn vrasañ eus
an tachennoù nevez.
Digor 3 Implijet e vez ar yezh e kalz tachennoù
nevez.
O'n em dennañ 2 Implijet e vez ar yezh e tachennoù nevez
zo.
Izel 1 Implijet e vez ar yezh en un nebeud
tachennoù nevez hepken.
Dioberiant 0 Ne vez ket implijet ar yezh e nep tachenn
nevez.
En deskadurezh e c'haller lakaat dezverkoù o'n em ziazezañ war daou boent : betek peseurt
live e vez graet gant ar yezh en arvar, ha pegen ledan e vez implij ar yezh e programm ar skolioù.

Kalz uheloc'h en em gavo ur yezh en arvar a vez implijet evel ur benveg deskiñ evit an holl
gentelioù hag en holl liveoù eget unan a vez kelennet un eurvezh ar sizhun hepken.
An holl dachennoù nevez, ha pa vefent e bed al labour, en deskadurezh pe er mediaoù, a rank
bezañ sellet outo a-gevret pa vuzulier respont ur gumuniezh yezhel en arvar.
Dezverk 6 : Dafar evit kelenn ar yezh ha kelenn lenn ha skrivañ
An deskadurezh er yezh end-eeun zo a bouez bras evit bividigezh ar yezh. Bez' ez eus
kumuniezhoù yezh n'o deus ket c'hoant e ve skrivet o yezh, daoust d'un hengoun dre gomz kreñv. E
kumuniezhoù all e vez lorc'h en dud pa ouzont lenn ha skrivañ. Peurliesañ avat e vez liammet wareeun
al lenn ha skrivañ ouzh an diorroadur sokial hag armerzhel. Ezhomm zo eus levrioù ha dafar
war an holl danvezioù hag evit strolladoù oad ha liveoù yezh a bep seurt.
Renk
Dafar skrivet en diraez
5 Ur reizhskrivadur zo diazezet, un hengoun lenn ha skrivañ zo,
gant oberennoù faltazi, oberennoù all ha mediaoù pemdeziek.
Implijet e vez ar yezh gant ar velestradurezh hag en
deskadurezh.
4 Dafar skrivet zo hag er skol e tesk ar vugale lenn ha skrivañ.
Ne vez ket implijet ar yezh skrivet er velestradurezh.
3 Dafar skrivet zo hag ar vugale a c'hall en em gavout gant ar
yezh skrivet er skol. Ne vez ket kaset al lenn ha skrivañ warraok
gant ar mediaoù moullet.
2 Dafar skrivet zo, met ne c'hall talvezout nemet da lod tud er
gumuniezh ; evit ar re all, e c'hall kaout ur ster aroueziek.
N'emañ ket ar c'helenn lenn ha skrivañ e programm ar
skolioù.
1 Ur reizhskrivadur pleustrek zo anavezet gant ar
gumuniezh, hag un tamm dafar skrivet zo.
0 N'eus reizhskrivadur ebet evit ar gumuniezh.
Emzalc'hioù ha politikerezhioù yezh
Gallout a ra ar sevenadur yezhel pennañ, pe rannvroel pe broadel e vefe, lakaat derc'hel, kas
war-raok pe dilezel ar yezhoù bihan. Gallout a ra politikerezhioù yezhel ur stad broudañ ar
minorelezhioù yezhel da lakaat o fobloù da zerc'hel d'o yezhoù, pe d'o rediañ d'o dilezel. Un nerzh
kreñv e c'hall bezañ an emzalc'hioù yezhel-se, ken evit kas o yezhoù war-raok, ken evit o c'holl.
Izili ar sevenadur pennañ a stumm an endro ideologel, en ur strewiñ ur reizhiad talvoudoù ma
vez gwelet o yezh dezho o-unan evel un dra vat ha ma kreder ez eo un arouez unvaniñ evit ar
rannvro pe ar stad. Pa vez meur a gumuniezh yezh vras o stourm evit ar memes tachenn politikel pe
kevredigezhel, e c'hall bezañ gant pep hini anezho emzalc'hioù yezhel enebet. Kement-se a ra d'an
den krediñ e kas liesseurted ar yezhoù d'an dizunvaniezh, hag e c'hall lakaat an unvaniezh vroadel
en arvar. Ober gant ur yezh vras hepken zo un doare da blediñ gant ar arvar-se, pe e vefe gwir, pe e
vefe santet hepken. Evit se e c'hall ar gouarnamant lezenniñ diwar-benn implij ar yezh. Da-heul e
c'hall ar politikerezhioù dialiañ pe zoken difenn an implij eus yezhoù all. Forzh penaos, ar

politikerezh broadel, en ur gontañ an diouer a bolitikerezh sklaer, he deus levezon war-eeun war
emzalc'h ar gumuniezh e-keñver ar yezh.
Istimañ an emzalc'h e-keñver ar yezh
Bez' ez eus daou zezverk evit istimañ an emzalc'hioù e-keñver ar yezhoù hag ar
politikerezhioù yezh, a denn d'ar yezhoù bras evel d'ar yezhoù bihan : (7) Emzalc'h ha politikerezh
ar gouarnamant hag an aozadurioù e-keñver ar yezhoù, en ur gontañ ar statud hag an implij ofisiel,
ha (8) Emzalc'h izili ar gumuniezh e-keñver o yezh dezho o-unan.
Dezverk 7 : Emzalc'h ha politikerezh ar gouarnamant hag an aozadurioù e-keñver ar yezhoù, en ur
gontañ ar statud hag an implij ofisiel
Gallout a ra ar broioù kaout ur politikerezh splann evit he lies yezh. Kasomp an traoù d'ar
penn pellañ : diouzh un tu, e c'hall ur yezh bezañ lakaet da yezh ofisiel nemeti ur vro, tra ma vez
dilezet ar re all ; diouzh an tu all, e c'hall ar memes statud ofisiel bezañ roet da holl yezhoù ur stad.
Koulskoude ne warant ket ur statud lezennel kevatal e talc'ho hag e chomo bev ur yezh war hir
dermen. Ar skoazell ofisiel d'ar yezhoù bras ha bihan a c'haller muzuliañ war-bouez an daolennmañ
:
Skoazell gevatal (5) : Sellet e vez ouzh holl yezhoù ar vro evel ur glad da virout. Gwarezet e
vez an holl yezhoù gant al lezenn, hag ober a ra ar gouarnamant evit ma vo dalc'het d'an holl yezhoù
dre lakaat politikerezhioù splann e plas.
Skoazell disheñvelaet (4) : Gwarezet e vez splann ar yezhoù bihan gant ar gouarnamant, met
kemmoù sklaer zo etre an degouezhioù ma vez implijet ar yezh(où) bras / ofisiel hag ar yezh(où)
bihan (gwarezet). Broudañ a ra ar gouarnamant ar strolladoù etnoyezhel da zerc'hel ha da implijout
o yezh, en dachenn brevez peurliesañ kentoc'h eget en dachenn foran. Kalz a vri a zouger da lod eus
tachennoù implij ar yezh vihan (al lidoù da skouer).
Heñvelaat dioberiant (3) : Ar galloud kreiz ne ra ket van pe e vez komzet ar yezhoù bihan pe
ne vez ket, keit ha ma chom ar yezh vras hini an darempredoù en dachenn foran. Ar yezh ofisiel eo
yezh ar strollad zo an tu kreñv gantañ evit gwir. Ne zouger ket nemeur a vri d'ar yezhoù bihan.
Heñvelaat oberiant (2) : Broudañ a ra ar gournamant ar strolladoù bihan da zilezel o yezh
dezho o-unan dre ginnig deskadurezh er yezh vras hepken da izili ar strolladoù-se. Ne vrouder ket
an dud da gomz na da skrivañ yezhoù bihan.
Heñvelaat dre heg (1) : Ar gouarnamant en deus ur politikerezh yezh splann evit souten ar
yezh vras tra ma n'eo ket anavezet na soutenet ar yezhoù bihan.
Berz (0) : Berzet eo implij ar yezhoù bihan e forzh peseurt tachenn. Gallout a ra ar yezhoù-se
bezañ degemeret e tachennoù prevez.
Derez skoazell Renk Emzalc'h ofisiel e-keñver ar yezh
Skoazell gevatal 5 Gwarezet e vez an holl yezhoù.
Skoazell disheñvelaet 4 Gwarezet e vez ar yezhoù bihan evel
yezhoù eus an dachenn brevez dreist-holl.
Bri a zouger da implij ar yezhoù bihan.
Heñvelaat dioberiant 3 N'eus ket a bolitikerezh splann evit ar

yezhoù bihan ; emañ an tu kreñv gant ar
yezh vras en dachenn foran.
Heñvelaat oberiant 2 Broudañ a ra ar gouarnamant an heñvelaat
ouzh ar yezh vras. N'eus tamm gwarez ebet
evit ar yezhoù bihan.
Heñvelaat dre heg 1 Ar yezh vras eo ar yezh ofisiel nemeti, tra
ma n'eo ket anavezet na soutenet ar yezhoù
bihan.
Berz 0 Berzet eo ar yezhoù bihan.
Dezverk 8 : Emzalc'h izili ar gumuniezh e-keñver o yezh dezho o-unan
Peurliesañ ne chom ket neptu izili ur gumuniezh yezh e-keñver o yezh dezho o-unan. Gallout
a reont sellet outi evel un dra ret-holl d'o c'humuniezh ha kas anezhi war-raok ; gallout a reont
implijout anezhi hep kas anezhi war-raok ; gallout a reont kaout mezh ganti ha chom hep kas anezhi
war-raok hag e-se ; pe gallout a reont sellet outi evel un dra noazus ha mirout a-zevri da implijout
anezhi.
Pa vez pozitivel da vat emzalc'h izili ar gumuniezh e-keñver o yezh e c'hall ar yezh bezañ
sellet evel un arouez eus identelezh ar strollad. Evel ma vez tomm an dud ouzh an hengounioù
familh, ar gouelioù hag an degouezhioù a bep seurt er gumuniezh, e c'hall an izili sellet ouzh o yezh
evel un dalvoudegezh sevenadurel a bouez bras d'o c'humuniezh ha da identelezh o fobl. Ma sell
izili ar gumuniezh ouzh o yezh evel ur skoilh d'ar sevel er gevredigezh ha d'an enframmañ er
gevredigezh dre vras, e c'hallont dont da sellet outi evel un dra noazus. Emzalc'h izili ar gumuniezh
e-keñver o yezh dezho o-unan a c'haller istimañ war-bouez an daolenn-mañ.
Renk
Emzalc'h izili ar gumuniezh e-keñver o yezh
5 An holl izili a zoug bri d'o yezh hag a garfe e vefe kaset warraok.
4 An darn vrasañ eus an izili zo mat dezho derc'hel d'o yezh.
3 Kalz izili zo mat dezho derc'hel d'o yezh ; lod all zo
diseblant pe prest da cheñch yezh zoken.
2 Lod izili zo mat dezho derc'hel d'o yezh ; kalz zo diseblant pe
prest da cheñch yezh zoken.
1 Un nebeud izili hepken zo mat dezho derc'hel d'o yezh ; kalz
zo diseblant pe prest da cheñch yezh.
0 Den ebet ne ra van ma vez dilezet ar yezh ; an
holl zo gwell ganto implijout ur yezh vras.
Emzalc'hioù ha politikerezhioù yezh : ober an eil re war ar re all hag efedoù sokial
Emzalc'hioù an dud e-keñver ar yezh, pe e vefent tomm, diseblant pe enebet outi, a efed a-
gevret gant politikerezh ar gouarnamant ha gwask ar gevredigezh da zisoc'h gant un implij eus ar
yezh war gresk pe war zigresk hervez an tachennoù.

Peurliesañ e vez dilezet o yezh gant izili ar gumuniezh abalamour ma kred dezho n'eus ket da
zibab, pe abalamour ma n'ouzont ket a-walc'h diwar-benn heuliadoù o « dibaboù » war hir dermen.
Alies ez eus bet kaoz eus un « dibab tu pe du » evit an dud e degouezhioù ar seurt-se (pe e talc'hit
d'ho yezh-vamm ha d'ho hevelepted met ne gavot labour ebet, pe e tilezit ho yezh hag e tennot ho
plegoù er vuhez). E gwirionez e c'hall an den tennañ gwelloc'h c'hoazh e blegoù er vuhez ma talc'h
ha ma implij an div yezh.
Pa vez ur c'heñver nerzh digempouez etre yezhoù, e komz peurliesañ izili ar strollad bihan o
yezh-vamm hag ar yezh vras war un dro, tra ma vez unyezhek alies komzerien ar strollad bras.
Gallout a ra ar gomzerien en em lakaat tamm-ha-tamm da gomz ar yezh vras hepken. A-hend-all e
c'hall ar strollad bihan herzel ouzh ar gwask yezhel, hag engervel e izili evit advevaat pe kreñvaat o
yezh. Rankout a ra ar strategiezh evit un hevelep stourm yezhel bezañ savet diouzh ar saviad
sokioyezhel. Peurliesañ e vez unan eus an tri seurt-mañ :
. Advevaat ar yezh : adlakaat en implij ur yezh zo bet nebeut implijet evit ur mare, evel
an hebraeg war-lerc'h krouidigezh stad Israel, pe an iwerzhoneg en Iwerzhon ;
. Kreñvaat ar yezh : lakaat ur yezh vihan da vezañ muioc'h war wel a-benn stourm ouzh
ur gourdrouz a santer a-berzh ur yezh vras, evel evit ar c'hembraeg ;
. Derc'hel ar yezh : skoazellañ implij stabil ur yezh vihan, dre gomz ha dre skrid (pa'z eus
ur reizhskrivadur), en ur vro pe ur stad zo dezhi meur a yezh ouzhpenn ur yezh vras (lingua
franca), evel ar maori e Zeland-Nevez.
Evit ma vo bev o yezh, e rankfe ar gomzerien, n'eo ket hepken derc'hel start d'o yezh, met ivez
gouzout e peseurt tachennoù sokial he deus ezhomm da vezañ skoazellet. Un emzalc'h pozitivel zo
rekis d'ar yezhoù da chom stabil war hir dermen.
Istimañ mallusted an teuliaouiñ
A-benn istimañ mallusted an teuliaouiñ evit ur yezh e ranker gouzout peseurt dafar yezhel zo
dija ha petra eo e dalvoudegezh. An dra-se a ya d'ober an elfenn diwezhañ evit istimañ hag-eñ emañ
ar yezh-mañ-yezh en arvar.
Dezverk 9 : Seurtoù teulioù hag o zalvoudegezh
Pouezus-kenañ eo an testennoù skrivet, en ur gontañ enrolladennoù eus ar yezh naturel bet
treuzskrivet, troet ha notennet. Prizius eo seurt titouroù evit skoazellañ izili ar gumuniezh yezh da
dermenañ labourioù resis hag evit reiñ an tu d'ar yezhoniourien da zanzen raktresoù enklask a-
gevret gant izili ar gumuniezh yezh.
Talvoudegezh an dafar Renk Teuliaouiñ ar yezh
Dispar 5 Bez' ez eus yezhadurioù ha geriadurioù
klok, testennoù niverus hag ingal e teu
dafar yezh er maez. Bez' ez eus e-leizh a
enrolladennoù son ha skeudenn a-zoare,
gant notennoù da heul.
Mat 4 Bez' ez eus ur yezhadur mat da nebeutañ,
un nebeud geriadurioù, testennoù,
lennegezh, ha mediaoù pemdeziek ;

enrolladennoù son ha skeudenn a-zoare,
gant notennoù da heul, evel ma tere.
Dereat 3 Gallout a ra bezañ ur yezhadur dereat, un
nebeud geriadurioù ha testennoù, met
media pemdeziek ebet ; gallout a ra bezañ
enrolladennoù son ha skeudenn, dizingal o
zalvoudegezh, gant notennoù pe hep
notennoù.
Darnel 2 Bez' ez eus un nebeud divrazoù
yezhadur, rolloù gerioù ha testennoù
talvoudus evit un enklask yezhoniel
strizhik, nemet eo skort an dachenn
goloet ganto. Gallout a ra bezañ
enrolladennoù son ha skeudenn, dizingal o
zalvoudegezh, gant notennoù pe hep
notennoù.
Amzere 1 Un nebeud divrazoù yezhadur zo
hepken, rolloù gerioù berr ha testennoù
darnel. N'eus ket a enrolladennoù son ha
skeudenn, pe n'eus ket tu d'o implijout ken
fall eo o zalvoudegezh, pe n'eus notenn
ebet d'o heul.
Teul ebet 0 N'eus tamm dafar ebet.
Meneger eus bividigezh ar yezhoù : Prizañ talvoudegezh an dezverkoù
Er pennad-mañ e tispleger penaos e c'haller implijout an nav dezverk a-us. Ar skeulioù,
kemeret a-gevret, zo ur benveg talvoudus evit istimañ stad yezh ur gumuniezh hag an doare
skoazell zo ezhomm a-benn he derc'hel, hec'h advevaat, hag he zeuliaouiñ.
Kemmañ a ra kalz bividigezh ar yezhoù hervez saviadoù ar c'humuniezhoù yezh. An ezhomm
teuliaouiñ a gemm ivez diouzh divizoù a bep seurt. N'eus ket tu da brizañ ar yezhoù dre sammañ an
niveroù a-us hepken ; dizaliañ a reomp neuze da implijout ur sammadur hepmuiken. E-lec'h ober se,
e c'haller sellet ouzh an dezverkoù bividigezh zo roet a-us hervez pal an istimadur.
N'eus nemet pennaennoù sturiañ eus an deskrivadurioù zo roet a-us. Dav eo da bep implijer
azasaat ar c'huzulioù ouzh doareoù al lec'h hag ouzh ar pal a glasker tizhout.
Skouer 1. Istimadur gant ur gumuniezh yezh hec'h-unan
Gallout a ra ur gumuniezh yezh sellet da gentañ ouzh an dezverkoù evit istimañ saviad he
yezh ha klask gouzout hag-eñ ez eus ezhomm eus un ober bennak, ha mard emañ kont evel se, petra
zo d'ober da gentañ. Evit ar pal-se, daoust d'an holl dezverkoù bezañ pouezus, eo talvoudusoc’h ar
c'hwec'h kentañ. Gallout a ra ar gumuniezh merzout e vez komzet he yezh gant an dud kozh dreistholl,
neuze e c'hallfe bezañ lakaet e-touez ar yezhoù « en arvar a-zevri » (renk 2) evit a denn d'an
dezverk 1 « Treuzkas ar yezh a remziad da remziad ». Ouzhpenn se, e c'hall ar gumuniezh merzout
e vez implijet ar yezh da-geñver lidoù ha gouelioù ar gumuniezh dreist-holl. Evit a sell ouzh an
dezverk 4 neuze « Kemmoù e tachennoù implij ar yezh », e c'haller lakaat implij ar yezh el live

« Tachennoù strishaet pe furmel » (renk 2). Diouzh an tu all, e c'hall ar gumuniezh merzout eo
« mat d'an darn vrasañ eus hec'h izili derc'hel d'o yezh (renk 4, dezverk 8 « Emzalc'h izili ar
gumuniezh e-keñver o yezh »). Diwar se e c'hall izili ar gumuniezh dezastum emañ o yezh en arvar
bras da vezañ kollet war verr dermen ma ne vez graet netra war he zro. Kavet o deus ivez ez eo mat
da dud ar gumuniezh klask cheñch penn d'ar vazh a-fet ar c'hemm yezh hag o deus embannet o
skoazell d'ar strivoù evit advevaat ar yezh. Goude ma vo studiet an holl dezverkoù gant ar
gumuniezh, echu ganti hec'h istimadur hec'h-unan, he do un diazez soliet-mat da harpañ warnañ evit
klask skoazell a-berzh an aozadurioù a zere.
Skouer 2. Istimadur diavaez
Tu a vefe ivez da implijout ar pennaennoù sturiañ evel ur benveg politikel evit aozadurioù
ofisiel pe ofisieloc'h a bled gant derc'hel pe advevaat ar yezhoù, diorren al lenn hag ar skrivañ pe an
teuliaouiñ.
Pa bleder gant ouzhpenn ur yezh e c'hall pep hini eus an dezverkoù a-us dont da vezañ ur
poent keñveriañ pouezus. Da-heul ur geñveriadenn ar seurt-se ez eus ur bern doareoù da greñvaat
liesseurted ar yezhoù er vro-mañ-bro. Talvoudus e c'hall bezañ evit gouzout pegen arvarus eo stad
ar yezh a-benn souten anezhi ; evit deskiñ d'an dud pegen pouezus eo liesseurted ar yezhoù ; evit
termenañ ur politikerezh yezh a-benn derc'hel liesseurted ar yezhoù ; evit bodañ arbennigourien war
ar yezhoù a-benn talañ ouzh ar c'hemm yezh ; pe evit kemenn d'an aozadurioù broadel pe
etrebroadel emañ madoù speredel mab-den o koazhañ (s.o. Ar stagadenn 1 evit kavout ur skouer eus
ur geñveriadenn yezhoù e Venezuela).
Evezhiadennoù klozañ
Emañ ar bed dirak daeadennoù nevez evit derc'hel liesseurted ar yezhoù. Poent eo da bobloù
ar bed boutinañ o barregezhioù e pep keñver ha diorren nerzhioù o liesseurted yezhel ha
sevenadurel.
Er c'humuniezhoù lec'hel, e-pad an dekvedoù diwezhañ, da skouer, o deus labouret ur bern tud
da ziorren programmoù deskiñ yezhoù, gant dafar teknikel skort-kenañ peurliesañ. Er c'hontrol d'ar
gelennerien war yezhoù bras ar bed, e vank dezho, n'eo ket hepken ur stummadur ofisiel war kelenn
ar yezh, ar pezh a vez goulennet alies bremañ gant ar gouarnamantoù lec'hel, met ivez programmoù
skol evit ar yezh, ha pouezusoc'h c'hoazh, deskrivadurioù diazez, a c'haller implijout, eus ar yezh. A
bep seurt barregezhioù o deus ezhomm ar gelennerien-se : barregezhioù pedagogel (da sk. sevel
dafar ha programmoù, teknikoù da gelenn ar yezhoù ha hentennoù) ; barregezhioù sokioyezhoniel
(da sk. dielfennañ an darempredoù zo oc'h efediñ etre ar yezhoù, dielfennañ kargoù tremenet ha
kargoù bremañ ar yezhoù kozh) ; barregezhioù yezhoniel (da sk. dastum dafar, dielfennañ ha
deskrivañ).
Memes mod, ar yezhoniourien, ar stourmerien evit ar yezhoù, hag ar re a sav ar
politikerezhioù o deus ul labour war hir dermen evit daspugn ha skignañ an erbedoù efedusañ,
dezho chañsoù bras d'ober berzh, a-benn souten hag advevaat ar yezhoù en arvar er bed. Dreist-holl,
tonket eo dezho labourat a-gevret gant kumuniezhoù ar yezhoù en arvar zo kenlodek er raktresoù.
An holl ac'hanomp zo endalc'het evit suraat ned ay yezh ebet da get enep youl ar gumuniezh
zo anv anezhi hag e vo dalc'het ha treuzkaset ar muiañ a yezhoù ar gwellañ d'ar remziadoù da zont.
Eztaolet eo bet gant ur c'hozhiad Navajo perak e rankomp kreñvaat liesseurted ar yezhoù :
Ma ne alanit ket,
n'eus banne aer ebet.

Ma ne gerzhit ket,
n'eus tamm douar ebet.
Ma ne gomzit ket,
n'eus bed ebet.
(Meneget gant Akira Yamamoto diwar gerioù ur c'hozhiad Navajo, PBS-TV Millennium Series, Tribal Wisdom and the
Modern World, kaset en-dro gant David Maybury-Lewis, skignet d'ar 24 a viz Mae 1992)
Stagadenn 1 : Ur skouer eus prizadur bividigezh yezhoù e Venezuela (prientet gant María E.
Villalón)
Nav dezverk zo bet kinniget en teul-mañ evit prizañ bividigezh ar yezhoù. Tu zo d'ober ganto
evit meur a yezh war un dro a-benn keñveriañ o nerzh, prizañ o saviadoù sokioyezhoniel disheñvel
ha sevel ur roll oberoù da ren kentañ-wellañ. Diskouez a ra ar skouer da-heul implij an dezverkoù e-
sell da geñveriañ teir yezh henvroadel eus Venezuela, ur vro a anavez hag a warez he yezhoù bihan.
Ur yezh karibek eo ar mapoyo. Ne vez ket komzet ken ent naturel, met un nebeud kozhidi o deus
soñj anezhi, hag int o vevañ en ur gumuniezh liezetnek a ra an holl izili anezhi gant ar spagnoleg en
o darempredoù, ar spagnoleg o vezañ ivez ar yezh kentañ a vez kelennet d'an holl vugale Mapoyo.
Ur yezh karibek eo ar c'h-kari'ña ivez, nemet kalz muioc'h a gomzerien he deus, divyezhek an darn
vrasañ anezho. Kozhidi zo o doa desket kari'ña da yezh kentañ ha gouest int da gomz anezhi riel,
daoust m'eo ar spagnoleg yezh an darempredoù evit al lodenn vrasañ eus ar g-Kari'ñaed hiziv an
deiz, ouzhpenn un 8000 anezho. Ar sanima, kar d'ar yanomami, en deus daou vil a gomzerien, padal
nebeut-tre anezho zo divyezhek er yezh vras, ar spagnoleg.
Tennañ a ra an « niver a gomzerien » en daolenn amañ dindan d'an niver a gomzerien barrek
da vat. Istimadennoù hepken eo ar sifroù roet evit ar c'h-kari'ña hag ar sanima, rak n'eus ket bet
embannet nevez zo stadegoù a c'haller fiziout enno. Resisoc'h eo sifroù ar mapoyo ha diazezet int
war un enklask lec'hel nevez a-walc'h. Lakaet int bet etre krommelloù evit diskouez e verkont
« eñvorerien » kentoc'h eget komzerien. Evit a sell ouzh an « Dafar evit kelenn ar yezh ha kelenn
lenn ha skrivañ », em eus roet un 1 d'ar mapoyo, abalamour ma'z eus bet savet ur reizhskrivadur
evit ar wech kentañ, a vo kinniget d'ar gumuniezh a-benn nebeut, a-gevret gant dafar deskiñ son ha
skeudenn. Erfin, daoust da sanima Venezuela bezañ dibourvez-krenn a-fet teulioù, ez eus
enrolladennoù dizingal o zalvoudegezh, hep notenn ebet, hag ivez un divraz yezhadur eus ar yezh
kar-tost a gomzer e Brazil, ha zo teuliaouet gwelloc'h. Neuze e c'haller dereiñ un 1 dezhañ evit
« Talvoudegezh an teulioù ».
Istimadenn eus pegen bras eo an arvar ha pegement a vall zo teuliaouiñ :
Degouezh teir yezh henvroadel eus Venezuela
Yezhoù
Dezverkoù Mapoyo Kari'ña Sanima
Treuzkas ar yezh a remziad 0 2 5
da remziad
Niver a gomzerien en holl (7) 650 2500
Feur ar gomzerien e-keñver 1 2 5
ar boblañs

Kemmoù e tachennoù implij 0 2 5
ar yezh
Implij war dachennoù nevez hag 0 1 ---
er mediaoù
Dafar evit kelenn ar yezh ha 1 3 0
kelenn lenn ha skrivañ
Emzalc'h ha politikerezh ar 5 5 5
gouarnamant hag an ensavadurioù
e-keñver ar yezh, en ur
gontañ ar statud hag an implij
ofisiel
Emzalc'h izili ar gumuniezh 2 3 5
e-keñver o yezh dezho o-unan
Kementad teulioù hag o zalvoudegezh 1 3 1
Stagadenn 2 : Trugarekadennoù
Dalc'het e oa bet un emvod labour stank-ha-stank evit peurlipat an teul-mañ e Kyoto (Japan) d'an
22-25 a viz Du 2002. Eno e oa Alexandra Aikhenvald, Matthias Brenzinger, Arienne Dwyer, Tjeerd
de Graaf, Shigeki Kaji, Michael Krauss, Osahito Miyaoka, Nicholas Ostler, Hinako Sakamoto,
Fumiko Sasama, Suzuko Tamura, Tasaku Tsunoda, Maria E. Villalón, Kimiko Yasaka, hag Akira
Yamamoto. E-pad ar pevare kuzuliadeg etrebroadel diwar-benn ar yezhoù en arvar en arvor ar
Meurvor Habask a voe dalc'het er memes koulz d'an 23 a viz Du, e voe pourchaset alioù talvoudus
gant kalz eus an dud a gemere perzh er guzuliadeg, en o zouez Sachiko Ide, Oscar E. Aguilera F.,
Hinako Sakamoto, ha Yukio Uemura.
Trugarekaat a reomp ivez ar gelennerien war ar yezhoù indian eus Oklahoma ha Kansas, zo a-
berzh pevarzek kumuniezh yezh disheñvel, evit o harp en doare da c'heriañ hon erbedadennoù en
teul-mañ. Ar gelennerien-se a gemere perzh en un heuliad seminarioù pleustriñ daou zevezh e-pad
ar bloavezh 2002, harpet gant an Diazezadur Ford, Kevredigezh Yezhoù indian Oklahoma, ha Skoluhel
ar Yezhoù Henvroadel.
E-pad ar prantad prientiñ a badas meur a viz, e voe degaset un toullad evezhiadennoù war
stummoù kozh an teul-mañ gant un toullad arbennigourien : Alexandra Aikhenvald, Deborah
Anderson, Marcellino Berardo, H. Russell Bernard, Steven Bird, Sebastian Drude, Nick Evans,
Bernard Comrie, Bruce Connell, Östen Dahl, Bruna Franchetto, Raquel Guirardello, K. David
Harrison, Tracy Hirata-Edds, Mary Linn, Luisa Maffi, Doug Marmion, Jack Martin, Mike Maxwell,
Steve Moran, Gabas Nilson Jr., Lizette Peter, Nathan Poell, Margaret Reynolds, Hinako Sakamoto,
Gunter Senft, Tove Skutnabb-Kangas, Peter Wittenburg ha Kimiko Yasaka. En Emvod
Arbennigourien Etrebroadel diwar-benn programm UNESCO evit Gwareziñ ar Yezhoù en Arvar
(Pariz, Sez UNESCO, 10-12 a viz Meurzh 2003) e voe graet evezhiadennoù hag e voe roet alioù
talvoudus gant ar berzhidi. Trugarekaat a reomp anezho a-greiz kalon, ha dreist-holl e zreistelezh
an ao. Olabiyi Babalola Joseph Yai.
An dud-mañ o deus kemeret perzh er pennad « Yezhoù bev ha yezhoù en arvar » evel izili eus ar
strollad-labour arbennik :
Matthias Brenzinger
matthias.brenzinger@uni-koeln.de

Arienne M. Dwyer
Tjeerd de Graaf
Colette Grinevald
Michael Krauss
Osahito Miyaoka
Nicholas Ostler
Osamu Sakiyama
Maria E. Villalón
Akira Y. Yamamoto
Ofelia Zepeda
anthlinguist@ku.edu
degraaf@let.rug.nl, tdegraaf@fa.knaw.nl
Colette.Grinevald@univ-lyon2.fr
ffmek@uaf.edu
omiyaoka@utc.osaka-gu.ac.jp
nostler@chibcha.demon.co.uk
sakiyama@shc.usp.ac.jp
atchim@etheron.net
akira@ku.edu
ofelia@u.arizona.edu
Notennoù
1
Pajennoù kentañ an destenn-mañ zo bet skrivet gant Arienne Dwyer, Matthias Brenzinger hag Akira Y. Yamamoto.
2 Hed-da-hed an teul-mañ eo bet implijet an termen « yezh » evit ar yezhoù sinoù ivez, ha « kumuniezhoù yezh en
arvar » a dalvez ivez evit kumuniezhoù a ra gant yezhoù sinoù.
3 Sellet amañ dindan ar pennad gant Miyaoka diwar-benn raktres Arvor ar Meurvor Habask.
4 S.o. www.unesco.org/culture/heritage/intangible/meetings/paris_march2003.shtml#_ftn2
5 Villalón, M. E. ; T. Granadillo. Los marcadores de Persona de la Lengua Mapoyo. E-barzh : H. van der Voort ha S.
van de Kerke (emb.), Indigenous Languages of Lowland South America. CNWS Publications, 90, (ILLA) Levr. 1.
Leiden, Skol-veur Leiden, 2000, 197-211.
6 Villalón, M. E. Registro y Documentación de las Lenguas Indigenas Mapoyo y Kari'ña del Estado Bolivar. Parte I :
Mapoyo. Caracas, Instituto del Patrimonio Cultural, 1999.
7 Borgman, D. M. ; Sanuma. E-barzh : D. C. Derbyshire ha G. K. Pullum (emb.), Handbook of Amazonian Languages,
Levr. 2. New York, Mouton de Gruyter, 1990, 16-248.
Daveoù
Aikawa, N. UNESCO's Programme on Languages. E-barzh : Conference Handbook on Endangered
Languages of the Pacific Rim. Osaka, Endangered Languages of the Pacific Rim Project,
2001, 13-24
Bernard, H. R. Preserving Language Diversity. Human Organization 51 (1) (1992), 82-89.
____________ Language Preservation and Publishing. E-barzh : N. H. Hornberger, Indigenous
Literacies in the Americas : Language Planning from the Bottom up. Berlin, Mouton de
Gruyter, 1996, 139-156.
Brenzinger, M. The Endangered Languages of the World. Kinniget da-geñver ar c'hendael :
Language Endangerment, Research and Documentation – Setting Priorities for the 21 st
Century (aozet gant Matthias Brenzinger ha harpet gant an diazezadur Volkswagen). 12-17 a
viz C'hwevrer 2000. Karl-Arnold-Akademie, Bad Godesberg, Alamagn.
Fishman, J. A. Reversing Language Shift : Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to
Threatened Languages. Clevedon, Multilingual Matters, 1991.
The Hague Recommendations on the Education Rights of National Minorities. International
Journal on Minority and Group Rights (Special Issue on the Education Rights of National
Minorities) 4.2. (1996/1997). http://www.osce.org/hcnm/.
Hale, K. On Endangered Languages and the Importance of Linguistic Diversity. E-barzh : L. A.
Grenoble ha L. J. Whaley (emb.), Endangered Languages : Language Loss and Community
Response. Cambridge, Cambridge University Press, 1998, 192-216.
Krauss, M. Preliminary Suggestions for Classification and Terminology for Degrees of Language
Endangerment. Kinniget da-geñver ar c'hendael : Language Endangerment, Research and
Documentation – Setting Priorities for the 21 st Century (aozet gant Matthias Brenzinger ha
harpet gant diazezadur Volkswagen). 12-17 a viz C'hwevrer 2000. Karl-Arnold-Akademie,
Bad Godesberg, Alamagn.
Maffi, L., M. Krauss, hag A. Yamamoto. The World Languages in Crisis : Questions, Challenges,
and a Call for Action. Kinniget evit kendivizout gant perzhidi an eil Kuzuliadeg Etrebroadel
diwar-benn ar Yezhoù en Arvar en Arvor ar Meurvor Habask, Kyoto, Japan. 30 a viz Du - 2 a

viz Kerzu 2001. E-barzh : Conference Handbook on Endangered Languages of the Pacific
Rim, Osaka, Endangered Languages of the Pacific Rim Project, 75-78.
Skutnabb-Kangas, T. Linguistic Genocide in Education – Or Worldwide Diversity and Human
Rights Mahwah, New Jersey : Lawrence Earlbaum Associates, 2000.
Wurm, S. A. Threatened Languages in the Western Pacific Area from Taiwan to, and including,
Papua New Guinea. Kinniget da-geñver ar c'hendael : Language Endangerment, Research
and Documentation – Setting Priorities for the 21st Century (aozet gant Matthias Brenzinger
ha harpet gant an diazezadur Volkswagen). 12-17 a viz C'hwevrer 2000. Karl-Arnold-
Akademie, Bad Godesberg, Alamagn.
WWF International and Terralingua. Indigenous and Traditional Peoples of the World and
Ecoregion Conservation : An Integrated Approach to Conserving the World's Biological and
Cultural Diversity. 1196 Gland, Suis, WWF-World Wide Fund for Nature, 2001.