You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Sefydliad lles<br />
A welfare organisation<br />
Roedd yna rywun yn ffugio rhyw salwch neu’i<br />
gilydd ym mhob glofa, ond yn Oakdale, roedd<br />
gennym gryn dipyn o bobl hynod ddidwyll a<br />
barhaodd i weithio er gwaethaf anafiadau neu<br />
anhwylderau eraill gan gynnwys clefyd coronaidd y<br />
galon a phroblemau’r frest oherwydd y dwst. Cafodd<br />
dynion ag anhwylderau’r frest eu cynghori i osgoi<br />
parhau i weithio dan amodau llychlyd, ond roeddynt<br />
am wella eu safon byw. Roedd ganddynt blant yn y<br />
brifysgol ac ati felly bydden nhw’n parhau i weithio<br />
yn yr amodau hyn. Wrth gwrs, bydden nhw’n gorfod<br />
rhoi’r gorau iddi ar unwaith heddiw, ond nid felly’r<br />
oedd hi'r dyddiau hynny. Roedden ni’n arfer clywed<br />
hanes teuluoedd y dynion drwy’r adeg. Doedd y<br />
dynion hŷn byth yn trafod eu pryderon, roedd rhaid<br />
iddyn nhw fod yn wrol fel dynion go iawn, ond roedd<br />
y dynion iau yn rhannu’u gofidiau, yn enwedig os<br />
oedd eu gwragedd yn dost. Roedden nhw’n dod i<br />
eistedd wrthych chi a bwrw’u calonnau. Rwy’n mynd<br />
yn grac iawn pan fydd pobl yn dweud nad yw dynion<br />
yn gofidio – maen nhw, dy’n nhw ddim yn gwybod<br />
sut i ddangos hynny, dyna’r cwbl.<br />
Roedd y ganolfan feddygol yn debycach i<br />
sefydliad lles na dim arall. Os oedd dyn yn yr ysbyty<br />
gyda salwch difrifol, roedden ni’n mynd i’w weld ar<br />
ôl iddo ddod gartre. Byddwn i’n gofyn a oedd e’n falch<br />
o fod gartre, a oedd yn teimlo’n well, ac yna byddai ei<br />
wraig yn cerdded gyda chi at y gât a byddech yn<br />
gofyn, ‘Sut ydych chi’n teimlo?’. A byddai hi’n dweud,<br />
‘A dweud y gwir Sister, dwi ofn cysgu’. ‘Pam?’ ‘Achos<br />
yn yr ysbyty mae’r holl offer a chyfarpar ar gael petai<br />
rhywbeth yn mynd o’i le, a dwi ar ben fy hunan fan<br />
hyn ac yn ofni y bydde rhywbeth yn digwydd.’ Felly,<br />
roeddwn i’n gorfod bod yn gefn ac yn gysur i’r wraig<br />
a’r teulu hefyd. Roedd rhai o’r dynion yn poeni’u<br />
henaid am eu plant a oedd yn sâl iawn a bydden<br />
nhw’n dod aton ni am sgwrs fach. Doedd y dynion<br />
hŷn ddim eisiau gwybod, ond roedd y rhai iau wastad<br />
eisiau gwybod beth oedd yn digwydd, a beth oedd<br />
modd ei wneud i wella’r sefyllfa.<br />
Roedd un dyn a ddoi i’r ganolfan feddygol yn<br />
ffeiarman, ac wedi magu ei frawd iau gan fod eu rhieni<br />
wedi marw. Roedd y ddau’n gweithio yn y pwll, a dyma’r<br />
brawd hŷn yn cerdded i mewn un diwrnod gan ddweud,<br />
‘Oeddech chi’n gwybod Sister fod Dai ni wedi ’whare<br />
dros Gymru?’ ‘Dofe wir? Jiw, mae’n rhaid bod hynny<br />
wedi bod yn brofiad gwych iddo fe’, atebais. ‘O, oedd,<br />
bendigedig.’ Gofynnais, ‘Es ti i weld e?’. ‘Do’, atebodd, ‘es<br />
i lawr i’w weld e’. A dyma fi’n gofyn, ‘Shwt deimlad o’dd<br />
i weld e’n rhedeg mas ar y cae?’ ‘Dim syniad Sister’,<br />
atebodd, ‘weles i mohono fe’. ‘Beth ti’n feddwl weles ti<br />
mohono fe?’ Ac meddai, ‘R’on i mor browd, bues i’n<br />
llefen reit drwyddo!’ Wel, am chwerthin!<br />
Pan gaeodd y glofeydd, aeth llawer o’r sisters<br />
nyrsio i weithio mewn meddygfeydd, eraill i gartrefi<br />
nyrsio preifat ac ati. Fe wnes i ymddeol. Roeddwn i’n<br />
55 oed, ond cafodd fy ngŵr ei daro’n wael ac aethon<br />
ni i fyw i’r Gorllewin. Ond merch y Cymoedd ydw i<br />
o hyd! Roedd y diwydiant glo wedi ’nysgu i sefyll dros<br />
yr hyn sy’n gyfiawn. Roeddwn i’n arfer mynd i’r<br />
cyfarfodydd, a byddai’r dynion yn edrych arnoch chi<br />
fel rhyw druan fach ddiniwed, ond roeddwn i’n<br />
meddwl, ‘Meiddiwch chi bois, meiddiwch chi!’<br />
Roeddwn i’n barod i sefyll yn gadarn yn erbyn y<br />
rheolwyr a’r undebau.<br />
Mrs Iris E. Evans<br />
Sister O'Shea o Lofa St John’s (chwith), Harry<br />
Harris, swyddog hyfforddi yn Oakdale a Mrs Iris<br />
Evans ar fin mynd i lawr i Lofa Oakdale.<br />
Sister O'Shea of St John’s Colliery (left), Harry<br />
Harris training officer at Oakdale and Mrs Iris<br />
Evans waiting to descend Oakdale Colliery.<br />
Every colliery had people who put it on but in<br />
Oakdale we had quite a few genuine people<br />
who continued to work very hard in spite of<br />
injuries or other ailments including coronaries and<br />
chest problems due to working in dust. Men with<br />
chest complaints were advised not to continue<br />
working in dusty conditions but they wanted to<br />
improve their standard of living. ey had<br />
youngsters in university and things like that so they<br />
would continue to work in these conditions.<br />
Nowadays they would be stopped immediately but<br />
they weren’t in those days. We used to hear all about<br />
the men’s families. e older men never spoke about<br />
their worries, they had to be very mannish, very<br />
brave, but the younger generation did, especially if<br />
their wives were ill. ey used to come and talk to<br />
you about it and they’d just sit down and tell you their<br />
worries. I get very angry when they say that men don’t<br />
care, they care alright they just don’t know how to<br />
express it.<br />
e medical centre acted as a welfare organisation<br />
as much as anything else. If a man was in hospital<br />
with a serious illness we’d go to see him when he came<br />
home. I’d ask him if he glad to be home, if he was<br />
feeling better and then the wife would walk you to the<br />
gate and you’d say, “How are you feeling?” And she’d<br />
say, “To be honest Sister, I’m afraid to sleep.” “Why?”<br />
“Because in hospital there’s all the equipment if<br />
something goes wrong and now he’s home and I’m all<br />
on my own and terrified that something will happen.”<br />
So I would have to comfort the wife and family as<br />
well. We had chaps who were very concerned about<br />
their children who were very ill and they used to<br />
come and chat about it. e older men didn’t want to<br />
know but the younger ones wanted to know what was<br />
going on and what could be done about it.<br />
One chap who came into the medical centre was<br />
a fireman and he had brought up his younger brother<br />
because their parents had both died. e two of them<br />
were working in the pit and the elder brother came<br />
in one day and said to me, “Did you know Sister that<br />
our Dai played for <strong>Wales</strong>?” “Did he? Well gosh that<br />
must have been great for him” I answered. “Oh yes it<br />
was wonderful.” I said, “Did you go and see him?”<br />
“Yes” he said, “I went to see him”. I said, “How did<br />
you feel like when you saw him running onto the<br />
field?” “I don’t know Sister” he said, “I didn’t see him”.<br />
“What do you mean you didn’t see him?” He said, “I<br />
was so proud that I cried all the way through!” You’ve<br />
got to laugh haven’t you?<br />
When the collieries closed down a lot of nursing<br />
sisters went into doctors’ surgeries, some of them<br />
went into private nursing homes and things like that.<br />
I just retired, I was 55 but my husband became ill and<br />
we went to live in west <strong>Wales</strong>. However, you can take<br />
the girl out of the Valleys but you can take the Valleys<br />
out of the girl. Being in the mining industry taught<br />
me to stand up for what I thought was right. I used<br />
to go to meetings and the men there used to look at<br />
you as a poor little woman coming in, but I used to<br />
think “Try it boys, you try it!” I was willing to stand<br />
up to both management and unions.<br />
Mrs Iris E. Evans<br />
28 29