Wzorce i poradniki dobrego gospodarowania adresowane do elit ...

natomiast wyraźne zmiany obserwuje się w radach i wskazówkach gospodarskichprzeznaczonych dla włościan, powstałych w latach 60. i później, co związane byłoniewątpliwie z likwidacją zależności prawnej chłopów od właścicieli ziemskich orazz procesem emancypacji gospodarki chłopskiej. Autorzy wspomnianych poradników,zwłaszcza tych wydanych na terenie zaboru rosyjskiego, wyraźnie zresztą adresują swojedzieła pisząc, że nadchodzi czas, gdy „włościanin usamowolniony” nie będzie mógł sięoglądać na niczyją opiekę i będzie musiał radzić sobie sam, „jak to czynią włościaniew dobrach rządowych, drobna szlachta zagonowa na swoich cząstkach i mieszczanie, a razemgospodarze roli w miasteczkach” 16 . Jak wobec tego należy w tych nowych warunkachpostępować, aby „mieć się dobrze, umieć sobie poradzić w przygodzie, przychodzić dogrosza” – pytają – i od razu udzielają na to pytanie odpowiedzi.Zestaw proponowanych cnót nie różni się specjalnie od znanego z poradników z pierwszejpołowy XIX wieku, ale zmienił się w sposób zasadniczy cel, który dzięki tym cnotommożna było osiągnąć. Jak dawniej, na pierwszym miejscu stawiano pracowitość. Zagrodnik,morgownik, wyrobnik i parobek muszą gorliwie pracować, zapędzając do roboty także żonęi dzieci, bo tylko wówczas mogą „uciułać zapasik i może do własnego kiedyś przyjść kącikaalbo i gospodarstwa” 17 . Dobra praca wymagała poszanowania czasu. Pilny gospodarz, gdy jużnie odrabia pańszczyzny i pracuje u siebie, musi pamiętać, że czas jest największym skarbem:„pańszczyznę przestał odbywać nie na to, żeby nic nie robił, ale żeby tydzień cały albow swoim gospodarstwie pracował, albo w chwilach wolnych u ludzi zarabiał”. W przeciwnymrazie na przednówku bieda zawita do jego chaty, nie będzie czym obsiać pola, nie będziepieniędzy na czynsz i w efekcie trzeba się będzie wynosić z gospodarstwa 18 . Także czaswolny od pracy (święta, wieczory zimowe) nie może być marnotrawiony. Należy go wykorzystaćna kształcenie umysłu, na czytanie, ponieważ trzeba wiedzieć, jak inni ludzie żyją,16 Obywatel ziemski [F. S. Dmochowski], Gospodarstwo domowe włościan polskich, Warszawa 1863, s. 1.Por. też A. Goltz, Rady gospodarskie dla użytku wieśniaków ziemi naszej. Wyd. 2, Warszawa 1862 [wyd. 1 pt.Rady gospodarskie w pytaniach i odpowiedziach dla użytku wieśniaków ziemi naszej, Warszawa 1861], s. 8–9,21, 79.17 A. Goltz, op. cit., s. 7–9; [F. S. Dmochowski], op. cit., s. 1; por. także F. S. Dmochowski, Naukagospodarstwa rolnego na małych udziałach gruntu, dla użytku włościan, Warszawa 1867; J. A. Schlipf, Naukagospodarstwa wiejskiego podług najnowszych zasad popularnym sposobem wyłożona dla użytku praktycznychgospodarzy. Przetłumaczył z [… ] niemieckiego wydania P. E. Leśniewski. Wyd. 3, Warszawa 1870; S. Górski,Pogadanka z włościanami o gospodarstwie, [Kraków 1884]; K. Godzień, Gospodarstwo w chacie wiejskiej,Rzeszów 1884 [wyd. 2 – Rzeszów 1886].18 A. Goltz, op. cit., s. 21–22; [F. S. Dmochowski], op. cit., s. 60 i in.