A. J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej

Algirdas Julien Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologiilitewskiej, przekł. z francuskiego Bogusława Marszalik,Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2007, ss. 266.Publikacje poświęcone mitologii litewskiej czy ogólnie bałtyjskiej są na polskim rynkuwydawniczym ostatnich kilkudziesięciu lat niezwykłą rzadkością. Czytelnik chcącyzapoznać się z tym problemem ma do wyboru zaledwie kilka pozycji o różnej wartościnaukowej, m.in. Starożytną Litwę. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczneAleksandra Brücknera z roku 1904 (wyd. II, 1979), Mitologię bałtyjską Jerzego Suchockiego(1991) czy też opracowania Marcelego Kosmana: Drogi zaniku pogaństwau Bałtów, 1976; Zmierzch Perkuna czyli ostatni poganie nad Bałtykiem, 1981; Litwapierwotna. Mity, legendy fakty, 1989. Materiał w nich zgromadzony jest już jednakczęsto nieaktualny, a zbudowany na jego podstawie obraz religii dawnych Litwinówzdecydowanie niepełny, czasem wręcz zafałszowany. Wart odnotowania jest więc faktukazania się niezwykle ważnej dla badań nad religioznawstwem bałtyjskim książki zatytułowanejO bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej (tyt. oryg. Apie dievus iržmones: lietuvių mitologijos studijos, Chicago 1979; wyd. francuskie Des dieux et deshommes: études de mythologie lithuanienne, Paris 1985) autorstwa Algirdasa JuliusaGreimasa, litewskiego językoznawcy, semiotyka i badacza mitologii.Greimas znany jest przede wszystkim jako wybitny językoznawca, a dopiero późniejbadacz mitologii litewskiej, chociaż, jak sam podkreślał, jego przygoda z semiotykąrozpoczęła się właśnie od mitologii, od wygłoszonego w roku 1965 referatu poświęconegolitewskim mitom 1 . We wstępie do polskiego wydania Studiów MagdalenaZowczak pisze, że jest to jedyna obok kilku wczesnych artykułów praca poświęcona tejtematyce powstała w języku litewskim 2 , co jednak nie jest prawdą. W 1990 r. ukazałsię drugi zbiór szkiców do mitologii litewskiej Tautos atminties beieškant (W poszukiwaniupamięci narodu) i co więcej, ukazał się on w jednym tomie wraz z Apie dievus iržmones, z którym od tej pory stanowić będzie nierozerwalną całość. Ponadto, w DzialeRękopisów Uniwersytetu Wileńskiego przechowuje się 4579 kartek z wypisami doprzygotowywanego przez Greimasa słownika mitologii litewskiej, który stanowićmiał kontynuację dwóch wcześniejszych tomów 3 . W roku 2005 w wydanym na Litwieobszernym zbiorze Lietuvių mitologijos studijos (Studia o mitologii litewskiej) opróczwspomnianych już prac, ukazały się także rozproszone w czasopismach, niepublikowanewcześniej lub nieukończone pisma Greimasa dotyczące m.in. genealogii rodu1R. Repšienė, Mitinių prasmių beieškant: Algirdas Julius Greimas, Kultūrologija. Asmenybė: menas, istorija,dabartis, 2007, nr 15, s. 110.2M. Zowczak, O technikach tworzenia sensu według Algirdasa J. Greimasa, [w:] A.J. Greimas, O bogachi ludziach. Studia o mitologii litewskiej, Kęty 2007, s. 7.3K. Nastopka, Mitų archeologija, [w:] A.J. Greimas, Lietuvių mitologijos studijos, Vilnius 2005, s. 750.Pruthenia, 2010, t. V, s. 269–273

270Recenzje i omówieniaPalemona, Nykštukasa (Krasnoludka), Grigo ratus i Žvėruny Medeiny oraz przetłumaczonyz języka francuskiego tekst O poszukiwaniu strachu. Rozważania na tematpewnej grupy bajek ludowych (La quête de la peur. Réflexions sur un groupe de contespopulaires, 1970). Należy zauważyć, że prace poświęcone językoznawstwu powstawaływ języku francuskim, ale już te o mitologii prawie wyłącznie po litewsku.Zaskakujący jest fakt, iż o obszernym dziele W poszukiwaniu pamięci narodu niewspomniano we wstępie w ogóle, nie zostało ono również wymienione w spisie ważniejszychprac Greimasa, a przecież w tym właśnie tomie autor analizował jedyny znanydzisiaj litewski mit o Sowim, pisał o tak ważnych dla litewskiej mitologii postaciachjak Velnias, Kalevelis, Perkūnas czy Saulė, tłumaczył powody, dla których obie te pozycjew ogóle powstały. Istnieje jednak nadzieja, że Tautos atminties beieškant ukaże sięniebawem w języku polskim, a zwiastunem tego jest opublikowany w „Tekstualiach”niewielki fragment zatytułowany Saulė przetłumaczony z litewskiego przez ZuzannęMrozikową 4 .Oba tomy to właściwie zbiory pytań, na które Greimas poszukiwał odpowiedzi,nierzadko katalog hipotez, który pomóc miał innym badaczom w znalezieniu właściwegorozwiązania 5 . We wstępie do Tautos atminties beieškant badacz wyjaśniał, żepierwszy tom jego szkiców był jedynie wprawką początkującego mitologa, był poszukiwaniemodpowiedniego „tonu”, który z jednej strony pozwoliłby zachować charakternaukowy publikacji, a z drugiej – spowił ją w mityczną atmosferę i oddał intensywnośćreligijnego przeżywania codzienności, bez czego opis świata sakralnego byłby niemożliwy6 . Tom drugi zawiera rozważania na tematy bardziej istotne, dyskusyjne i z założeniamiał być bardziej ambitny niż pierwszy, aczkolwiek brak czasu i dostępu do źródełsprawił, że i w nim pozostało wiele znaków zapytania.W pierwszej recenzji do chicagowskiego wydania O bogach i ludziach Jonas Balyszarzucał Greimasowi przede wszystkim bezkrytyczne traktowanie źródeł takich autorówjak Jan Łasicki, Teodor Narbutt czy Mieczysław Dowojna-Sylwestrowicz oraznieznajomość najnowszych opracowań. Oskarżał go także o posługiwanie się w niektórychprzypadkach zbyt bujną wyobraźnią i stwarzanie mitologii z niczego 7 . Mimowszystko jednak Balys przyjął tę pozycję z radością i wdzięcznością, gdyż osobiściebardzo mu się podobało, że „znajdują się jeszcze tacy, którzy piszą książki na takietematy” 8 . Chociaż stosunek do badacza i jego rozważań nie uległ w ostatnich latachzasadniczej zmianie, to jednak wydanie w roku 2005 pism zebranych Greimasa ponowniespotkało się z dużym entuzjazmem zarówno ze strony badaczy religii i mitologii,jak i zwykłych czytelników. Trudności i pułapki, w które bez trudu wpaść możnastudiując bez przygotowania O bogach i ludziach oraz W poszukiwaniu pamięci narodu4A.J. Greimas, Saulė, Tekstualia, 2006, nr 4 (7), s. 127–131.5A.J. Greimas, Tautos atminties beieškant. Apie dievus ir žmones, Vilnius–Chicago 1990, s. 66.6Ibidem, s. 349–350.7J. Balys, Apie dievus ir žmones (Algirdas J. Greimas), Aidai, 1981, nr 1, s. 60.8Ibidem.

Recenzje i omówienia 271opisał najlepiej Gintaras Beresnevičius: „Dla mnie, powiedzmy, piszącego na mitologicznetematy, ważne jest rozpocząć od źródeł i innych autorów, dopiero po zagłębieniusię w temat sięgnąć można po Greimasa. Jeśli zrobić inaczej i rozpocząć objaśnianie»według Greimasa«, od razu dasz się ponieść jego poglądom, myślom, metodomi pozostaniesz pod ich wpływem. To w mitoznawstwie materiał wybuchowy, z którymtrzeba się obchodzić ostrożnie. Co prawda, jest pewien przypadek, który mnie nieraz ratował: kiedy znajdziesz się w ślepym zaułku, a twoje badania utkną w martwympunkcie, trzeba otworzyć Greimasa, który o tym pisał i w kilku zdaniach wyraził jakiśpogląd czy teorię. Wtedy na pewno, ujrzawszy problem w nieoczekiwanej perspektywie,znów, posługując się cytatem, odkryciem, ideą będziesz mógł pójść dalej” 9 . Istniejewięc niebezpieczeństwo, że polski czytelnik mając do dyspozycji starsze i nieaktualneopracowania poświęcone litewskiej mitologii oraz książkę Greimasa wybierze właśnietę drugą, a wówczas może go ona już na zawsze zaślepić. Wprowadzenie MagdalenyZowczak nie przygotowuje niestety na spotkanie z pracą Algirdasa Juliusa Greimasa,ani nawet z mitologią litewską. Na nieuzbrojonego czytelnika czyhają jednak w polskimwydaniu nie tylko liczne niebezpieczeństwa wynikające często z intuicyjnych poszukiwańautora, ale także i te, które zrodziły się w wyniku pośredniego tłumaczeniaz języka francuskiego.W wydaniu polskim zabrakło czterech dużych podrozdziałów rozdziału czwartegopoświęconych bóstwom Gabjaujis, Gabjauja i Gawenisowi oraz całego rozdziałupiątego – ostatniego, w którym Greimas omawia kilka mniejszych bóstw litewskichznanych z dziełka O bogach żmudzkich Jana Łasickiego (Pizius, Ganda, Tavvals i TratitasKirbixtu). W pozostałych partiach książki spotkać się można z innym uszeregowaniemakapitów, a niekiedy nawet z całkowitą rezygnacją z niektórych z nich. Tajemniczobrzmią tytuły niektórych rozdziałów i podrozdziałów, m.in. Człowiek bedalisi poszukiwanie laimė, Biciulystė, Martavimas, Czas i Gegutė, co można było przetłumaczyćjako Człowiek bez losu (doli) i poszukiwanie szczęścia, Przyjaźń, Od zmówin ponarodziny pierwszego dziecka, Czas i Kukułka. Taki jednak zabieg zastosowano wcześniejw wersji francuskojęzycznej i nie jest winą tłumaczki, że w niektórych miejscachnagromadzenie słów litewskich w istotnym stopniu zmniejszyło czytelność tekstu.Najwięcej błędów znalazło się w przekładach tekstów folklorystycznych, na którychGreimas nierzadko opiera przecież całe swe rozważania. Przykładowo, omawiającsymbolikę jabłek, autor odwołuje się do pieśni ludowej opowiadającej o tym, jak to„młodzieńcy przechadzają się po swym sadzie jabłoni, (jak) dziewczęta po rucianymogródku” 10 . Zarówno jabłonie, jabłka, jak i ruciany ogródek, symbolizują w tym przypadkunarodziny miłości, utratę niewinności, wkraczanie w dorosłość. Ten sam wersw tłumaczeniu na język polski ma już zupełnie inną wymowę: „młodzi ludzie space-9G. Beresnevičius, Žaibuojančios intuicijos ir struktūros, Šiaurės Atėnai, 2006, nr 799. Wersja on-line:http://www.culture.lt/satenai/?leid_id=799&kas=straipsnis&st_id=4015, dane dostępne: sierpień2009.10A.J. Greimas, Tautos atminties beieškant..., s. 126.

272Recenzje i omówieniarują po jabłkowych ogrodach, (jak) młode dziewczęta po ogródkach ulic” (s. 111).Przekłady tekstów folklorystycznych to jeden z najsłabszych punktów polskiego wydania,niejednokrotnie zatraciły one całkowicie swój urok i charakter, a poprzez błędyw tłumaczeniu stały się często bezużyteczne. W podrozdziale Laima nie zapraszaSaulė przeczytać można taki oto fragment ludowej piosenki: Przez dziewięć poranków/ Nie podnoszę się / A przez dziewięć innych poranków / Nie osuszam róży (s. 213), któryw rzeczywistości brzmi: Przez dziewięć poranków / Nie wzejdę / Przez innych dziewięć/ Rosy nie osuszę 11 . Inny podrozdział zawiera istotny dla prowadzonych rozważań diagram,który w wersji polskiej przedstawia się następująco:Laima Gwiazdy Saulė________ = ___________ = _________________morze dziewczęta starsza dziewczynachoć Greimas posłużył się takim zapisem:Laima Gwiazdy Saulė________ = ___________ = _________________matka córeczki starsza córka 12Szczególnie w tym ostatnim przypadku słowo ‘morze’ powoduje, że analiza przeprowadzonaprzez Greimasa staje się nieczytelna, niepełna, tym bardziej, że homologiata ma podkreślić „pewne hierarchiczne relacje pomiędzy z jednej strony Laimą,reprezentującą generację starszych bogów i gwiazdy, a Saulė należącą do generacjimłodszych istot mitycznych” (s. 214; w oryginale: „podkreśla jednak pewne hierarchicznerelacje pomiędzy Laimą – przedstawicielką starszego pokolenia, i Gwiazdamioraz Słońcem, przynależącymi do młodszego pokolenia istot mitycznych” 13 ). Takichnieścisłości, pomyłek oraz błędów tłumaczeniowych, nie wynikłych zapewne z winypolskiej tłumaczki jest w O bogach i ludziach niezmiernie dużo. Odbiór tekstu zakłócarównież pozostawienie w treści wyrazów litewskich, które z powodzeniem mogłybyzostać przetłumaczone na język polski:„Ostateczne wejście w »stan« kobiecy następuje, kiedy po chrzcie pierwszegodziecka „kobieta wychodzi po raz pierwszy do kościoła bez nuometas, uczesania bogatozdobionego, ale muturas – długiej chuście utkanej z lnu, której dwa końce opadająjej na ramiona”. I dalej: „[…] kobieta rozpoczynając życie jako młoda dziewczynaw warkoczykach, przekształca się w marti najpierw w koronie, następnie noszącą nuometas,ale dopiero ustroiwszy się w maturas, oznakę kobiety zamężnej i matki, kończyznaczący okres swojego życia” (s. 239).‘Nuometas’ to po prostu namiotka, ‘muturas’ – chusta czepcowa, a ‘marti’ –dziewczyna gotowa do małżeństwa i macierzyństwa lub bezdzietna mężatka. Po po-11Ibidem, s. 239.12Ibidem, s. 240.13Ibidem, s. 247.

Recenzje i omówienia 273prawieniu innych błędów, jakie wystąpiły w tym fragmencie, staje się on o wiele bardziejczytelny:„I w końcu, ostatecznie przechodząc w stan kobiecy, pierwszy raz po chrzcinachjadąc do kościoła, kobieta zawiązuje już nie namiotkę, to pięknie uszyte nakrycie głowyz woalką, ale chustę czepcową (w oryginale: moteres) – lnianą chustę z końcami opadającymina plecy. […] Tak więc, rozpoczynająca swoje życie dziewczyna w warkoczachprzemienia się w dziewczynę w wianku, potem – w kobietę w namiotce, a ostateczniejako kobieta w czepcu, osiąga końcowy etap tego procesu” 14 .Powyższe przykłady to jedynie drobny wycinek tego, z czym zmagać się musi odbiorcapolskiej wersji książki Algirdasa Juliusa Greimasa. Pozostaje tylko wyrazić żal, że takważna dla litewskiego religioznawstwa pozycja nie została potraktowana z należytymszacunkiem i uwagą. Nie ulega wątpliwości, że studia O bogach i ludziach powinnyukazać się raz jeszcze, tym razem w wersji poprawionej i tłumaczonej oczywiście z językalitewskiego.Justyna Prusinowska14Ibidem, s. 278.

PRUTHENIATom VOlsztyn 2010

PrutheniaPismo poświęconePrusom i ludom bałtyjskimRada Naukowa:Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech NowakowskiRedagują:Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec (sekretarz),Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),Ryszard Sajkowski, Joachim StephanTłumaczenia streszczeń i spisu treści:Joachim StephanOpracowanie graficzne, skład i projekt okładki:Marek M. PacholecWydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyższegoEdycja wspólnaTowarzystwa Naukowego „Pruthenia”orazTowarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowychim. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie,ISSN: 1897-0915Olsztyn 2010

PrutheniaBand VZeitschrift für Geschichte und Kulturder Pruβen und der baltischen VölkerWissenschaftlicher Beirat:Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech NowakowskiRedigiert von:Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,Jerzy M. Łapo, Marek Pacholec (Sekretär),Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),Ryszard Sajkowski, Joachim StephanÜbersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses:Joachim StephanVorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf:Marek M. PacholecWissenschaftlicher Verein „Pruthenia”undWojciech-Kętrzyński-Wissenschaftlicher Vereinund Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in AllensteinISSN: 1897-0915Olsztyn 2010

326Pruthenia, 2010, t. V, Spis treściSpis treściOd redakcji 5Bartosz Kontny, Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowiw osiemdziesiątą rocznicę urodzin 7I. Studia i artykułyMateusz Bogucki, Między wagą a mieczem. Kupcy wikińscy w świetleźródeł pisanych i archeologicznych 17Marek M. Pacholec, Pruskie obrzędy religijno-magiczne sfery wojny 67Grzegorz Białuński, Ród Pipina 91Alicja Dobrosielska, Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej 113Seweryn Szczepański, Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaruhistorycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich 133Izabela Lewandowska, Stosunek władz i społeczeństwa Warmii i Mazur do dziedzictwaarcheologicznego regionu po 1945 roku. Wprowadzenie do zagadnienia 161II. Materiały i źródłaJoachim Stephan, Przywileje lokacyjne komornictwa Huntenau 201III. Polemiki i dyskusjeMateusz Bogucki, Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich 253Robert Klimek, O dirhamach, Prusach i poszanowaniu prawa, czyliw odpowiedzi dr. Mateuszowi Boguckiemu 259IV. Recenzje i omówieniaV. Sprawozdania i komunikatyA.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologiilitewskiej ( Justyna Prusinowska) 269А.С. Кибинь, Ятвяги в Х–XI вв.: «балтское племя» или«береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżackaw komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu – symboledziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie undWirkung – historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297Sprawozdanie z działalności Towarzystwa „Pruthenia” zarok 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301Sprawozdanie z działalności Towarzystwa „Pruthenia”za rok 2009 (Bogdan Radzicki) 313

Pruthenia, 2010, Bd. V, Inhaltsverzeichnis 327InhaltsverzeichnisVon der Redaktion 5Bartosz Kontny, Professor Jerzy Okulicz-Kozaryn zum achtzigsten Geburtstag 7I. Studien und ArtikelMateusz Bogucki, Zwischen Waage und Schwert. Die frühmittelalterlichenKaufleute im Ostseeraum 17Marek M. Pacholec, Die mit Krieg verbundenen prußischen religiös-magischen Riten 67Grzegorz Białuński, Das Geschlecht Pipins 91Alicja Dobrosielska, Bemerkungen zur Beteiligung von Jadwingern amLandesausbau des Deutschen Ordens 113Seweryn Szczepański, Sind es heilige Orte der Prußen? Ortsnamen und physiographischeNamen aus dem historischenRaum Pomesanien und denNachbargebieten in Dokumenten des Deutschen Ordens 133Izabela Lewandowska, Das Verhältnis der Behörden und der Gesellschaft inErmland und Masuren zum archäologischen Erbe derRegion nach 1945. Einführung ins Problem 161II. Materialien und QuellenJoachim Stephan, Die Handfesten des Kammeramtes Huntenau 201III. Polemiken und DiskussionenMateusz Bogucki, Das Vorkommen von Dirhems in den prußischen Gebieten 253Robert Klimek, Über Dirhems, Prußen und die Achtung des Rechts,oder eine Antwort an Dr. Mateusz Bogucki 259IV. Rezensionen und BesprechungenV. Sprawozdania i komunikatyA.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologiilitewskiej ( Justyna Prusinowska) 269А.С. Кибинь, Ятвяги в Х–XI вв.: «балтское племя» или«береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżackaw komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu – symboledziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie undWirkung – historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297Tätigkeitsbericht des Vereins „Pruthenia” für das Jahr2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301Tätigkeitsbericht des Vereins „Pruthenia” fürdas Jahr 2009 (Bogdan Radzicki) 313