wersja elektroniczna - Muzeum Kultury Ludowej PogÃ³rza Sudeckiego

W OBIEKTYWIE KONRADA 

Kudowa o świcie... (fot. Konrad Buss) 

...i o zmierzchu (fot. Konrad Buss) 

W następnym numerze P. K.", m.in.: 

" 

– Rodziny kudowskie 

– Wspomnienia c.d. 

– Stary żołnierz nie umiera 

– Kudowianie w służbie 

Narodów Zjednoczonych 

...i inne 

PAMIĘTNIK KUDOWSKI 

kwartalnik społeczno-kulturalny 

PK ukazuje się w ostatniej dekadzie 

marca, czerwca, września i grudnia. 

Oddano do druku 3.VII.2009. Nakład 500 egz. 

Następny numer ukaże się w III kwartale 2009 

(jesień 2009). 

Redaguje zespół: 

Bronisław M. J. Kamiński (B.K.) – Red. Naczelny 

e-mail: bronislaw.kaminski@neostrada.pl 

Marek Biernacki (M.B.) – Zast. Red. Nacz. 

e-mail: koksip@kudowa.pl 

Urszula Faroń-Bielecka 

Konrad Buss 

Jarosław Charczuk 

Krzysztof Chilarski 

Wojciech Heliński 

Zbigniew Kopeć (Z.K) 

Mikołaj Krzemiński (M.K.) – Sekr. Red. 

Katarzyna Mrowiec 

Agnieszka Stwertetschka 

Skład i oprawa graficzna: 

FeliX, Małgorzata Bełdowska 

Projekt okładki: 

FeliX 

Druk: 

© Wydawnictwo ZET® Wrocław 2009 

tel. 071 793 67 47; fax 071 783 28 64 

e-mail: biuro@wydawnictwozet.pl 

Wydawca: 

Muzeum Kultury Ludowej 

Pogórza Sudeckiego w Kudowie-Zdroju 

Wszelkie prawa zastrzeżone 

Adres Redakcji: 

ul. Pstrążna 14 

57-350 Kudowa-Zdrój 

tel. 074 866 28 43 

e-mail: skansen@kudowa.pl 

Przedruk tekstów bez ograniczeń pod warunkiem podania źródła. 

 

 

 

Nr 2 (3) 2009 • ISSN 1689-8753 Lato 2009 

IVAN 

maliński 

„Mieszko I jedzie po Dobrawę” 

(przez tereny dzisiejszej Kudowy) 

– obraz olejny na płótnie. 

W NUMERZE M.IN.: 

• POWROTY 

• OTWARCIE ORLIKA 2012 

• REWITALIZACJE 

• TKACTWO 

• SUDETY WOŁYŃ 

• ORMIANIE W KUDOWIE 

• JÓZEF ŻÓŁTAŃSKI 

• KZPB W CZASIE WOJNY 

• KAYZEROWIE KUDOWSCY 

Kwartalnik wpisany do rejestru czasopism w Sądzie Okręgowym w Świdnicy nr rej. 267 

zgodnie z Art. 20 Ustawy z dnia 26.I.1984 r. Prawo prasowe. 

Wydawany przez Muzeum Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego w Kudowie-Zdroju

OPINIE 

Listy do Redakcji 

Do Czytelników 

WIERSZE GABRIELI 

▶ Jarek Charczuk 

Nie bójmy się być przyzwoici 

„Czy rodzice wiedzą, co wyrabiają ich młode córki i synowie. 

Wystarczy w piątkowy, sobotni lub niedzielny wieczór pójść 

w okolice dyskotek. Niegdyś kpiliśmy z tzw. zgniłego zachodu 

i teraz mamy zgniły wschód, a nawet centrum Europy. Plaga 

demoralizacji jest coraz większa. Okropny język, niszczenie koszy 

na śmiecie, zaczepne nieprzyjemne odzywki. Gdy reaguję 

to czasem słyszę wiązkę „pobożnych życzeń”. Patrzę na reakcje 

innych i co widzę − obojętność krótkowzroczną, nawet strach. 

Po prostu tchórzostwo dorosłych. Zawsze można wezwać policję, 

ale nie o to chodzi. Postarajmy się zacząć od nas samych 

i naszych własnych dzieci. Nie bójmy się być przyzwoici…”. 

(Ryszard M.) 

➢ Od Redakcji: tak, nie wstydźmy się być odważni. 

Cena „Pamiętnika” 

Moja sąsiadka mówi, że Wasz Pamiętnik to za droga gazeta 

– 4 zł. Ale to przecież kwartalnik, czyli miesięczny wydatek wychodzi 

na mniej niż 1,50 zł. Miesięcznie!!! A pismo jest fantastyczne. 

Na Waszym miejscu dałabym prawdziwą cenę, czyli 

jak wiem to 6 zł. Komu na tym zależy, ten kupi. A komu nie zależy 

− to takim nie warto się przejmować. I tak niczego nie doceni. 

Woli wydać więcej na paczkę papierosów lub piwo. 

(Irena S.) 

➢ Od Redakcji: dziękujemy, Pani Ireno. 

Psy na łańcuchach 

Przyjeżdżam do Kudowy z Wrocławia. Mam oba pierwsze numery 

Waszego Pamiętnika. Wracam do losu psów w Kudowie. 

Jak idę uliczką od stawu do Toronta w Czermnej, to serce mi się 

kraje. Jak przekonać ludzi, że trzymanie psów na łańcuchach 

to gorzej niż średniowiecze? Nie świadczy to dobrze o ludziach. 

Taki, co trzyma psa na łańcuchu sam powinien być na łańcuchu. 

(Teresa Ch.) 

➢ Od Redakcji: Pani Tereso, trochę za ostro. 

Honorowemu Obywatelowi Kudowy-Zdroju 

Ks. Janowi Myjakowi 

najlepsze życzenia z okazji 50-lecia kapłaństwa 

składają: 

Przewodniczący Rady Miejskiej 

Bogusław Burger 

Burmistrz MiastaKudowy-Zdroju 

Czesław Kręcichwost 

Znowu nie pomieściliśmy wszystkich nadesłanych materiałów. 

Nie możemy nadmiernie zwiększać objętości pisma, 

ponieważ wówczas rosną koszty druku. Moglibyśmy to zrobić, 

gdyby znaleźli się sponsorzy dla „Pamiętnika Kudowskiego”. 

Na czym może polegać taki sponsoring? Na zleceniu 

reklamy w formie informacji o jakimś obiekcie, 

zakładzie pracy, usługach, zdarzeniu lub wydarzeniu ważnym 

dla osoby zlecającej − jej rodziny lub towarzystwa, zamieszczeniu 

fotografii itp. Istnieje tu dużo możliwości. Zlecający 

reklamę tego rodzaju równocześnie pozwala 

sprzedawać pismo po cenie dostępnej dla mieszkańców. 

Najuprzejmiej przypominamy , że cała redakcja pracuje 

społecznie, nikt nie ma z tego tytułu żadnego wynagrodzenia. 

Koszt przygotowania i druku wynosi ok. 6 zł od jednego 

egzemplarza, a sprzedajemy po 4 zł. Nadrabiamy sprzedażą 

kartek pocztowych w Muzeum, ale jest to za mało. 

Dlatego apelujemy o pewnego rodzaju sponsoring, który 

może okazać się ważny dla kultury naszego kudowskiego 

środowiska. Pismo nasze jest oceniane bardzo dobrze i poszukiwane 

przez ważne osoby w Polsce i za granicą. Jest to 

dla naszej redakcji wielki zaszczyt. Nie chcemy podwyższać 

ceny, aby nasi Czytelnicy mogli kupować także inne pisma, 

zwłaszcza nasze lokalne, jak Euroregio Glacensis, Nowa Gazeta 

Gmin, Brama i pisemka parafialne. Kupowanie prasy 

lokalnej świadczy o trosce o kulturę i życie społeczne naszego 

środowiska. 

W tym numerze drukujemy więcej wspomnień naszych 

mieszkańców. Chętnie będziemy drukować ich jeszcze więcej. 

Prosimy o nadsyłanie ich do redakcji. 

Na okładce przedstawiamy obraz Iwana Malińskiego 

pt. „Mieszko I jedzie do Czech po Dobrawę”. Jest to wielki 

i piękny obraz olejny na płótnie, w ozdobnych ramach, który 

mógłby być ozdobą szkoły, pensjonatu, hotelu, każdej instytucji 

i każdego dużego domu. Jego wartość wyceniana 

jest na kwotę 15.000 zł. Na prośbę naszej redakcji – i za prezentowanie 

jego malarstwa – autor wyjątkowo zgodził się 

go sprzedać za cenę 7.500 zł. (+ 48 604.298.451) z nadzieją 

że trafimy na kogoś z Kudowy. 

Czy Mieszko I jechał po Dobrawę przez Kudowę? W literaturze 

czeskiej spotykamy takie opisy. Zadaliśmy pytanie 

historykom Uniwersytetu Wrocławskiego czy taką wersję 

można przyjąć jako prawdopodobną. Otrzymaliśmy odpowiedź, 

że dokładnie nie wiemy, ale nie należy wykluczyć, 

że tak mogło być. Wtedy, gdy Mieszko I mógł jechać przez 

Kudowę − naszej miejscowości jeszcze nie było. Mogły być 

jakieś pojedyncze domostwa. Ale były te same góry i te 

same rzeczki i nasz pierwszy polski władca widział te góry, 

takie jakie my dzisiaj widzimy, a jego koń zapewne pił wodę 

z rzeki na Słonem. Już Mieszkowy koń mógł się poznać na 

dobroczynnych kudowskich wodach. 

Lider i historia Orkiestry Zdrojowej, człowiek o wielkim sercu, 

wirtuoz skrzypiec – Marek Jasiński (fot. Konrad Buss) 

Od lewej: Marek Jasiński, Radosław Grzegorczyk, Piotr Podarzecki 

ORKIESTRA ZDROJOWA 

▶ Marek Biernacki 

Nie wyobrażamy sobie, aby nasz kurort 

nie rozbrzmiewał czarownymi melodiami 

Orkiestry Zdrojowej. O jej historii i muzykach 

ją tworzących już w następnym 

numerze naszego Pamiętnika. Aby się do 

niego dobrze przygotować zapraszamy na 

koncerty Orkiestry w środy o godz. 15 00 

do Sali Koncertowej Pijalni Wód Mineralnych 

i soboty o godz. 11 00 do Muszli Koncertowej 

w Parku Zdrojowym. 

Nasze pismo przedstawia oblicza Kudowskich poetów, 

umieszczamy ich wiersze i za każdym razem jest 

to wycieczka w zupełnie nowy, inny styl pisania. W letnim 

numerze „Pamiętnika” mam ogromną przyjemność 

przedstawić Czytelnikom twórczość bardzo młodej poetki 

− przyszłej licealistki Gabrieli Szukszto. Część Kudowian 

pamięta ją i jej wiersze z występów w naszym 

teatrze, gdzie zaprezentowała swoją twórczość większej 

liczbie osób. 

Poezja towarzyszy Gabrieli już od wczesnych lat i jest 

jej metodą na odreagowanie. Dla niewtajemniczonych 

− to receptura dosyć prosta: zamykamy to co nas boli 

i martwi w słowa i tworzymy z tego wiersze. To właśnie 

robi Gabrysia i tak zaczęła pisać. 

„Nie potrafię pisać na zamówienie” – mówi młoda 

poetka i dodaje, że tworzy jedynie pod wpływem natchnienia, 

które niestety, pojawia się – czasami − w niezbyt 

wesołych momentach życia. W rezultacie powstają 

bardzo głębokie i refleksyjne wiersze, które czasami 

emanują smutkiem, ale Gabrysia się tego nie wstydzi, 

bo przecież każdy z nas ma w sobie podobne uczucia. 

Zapewne niektórzy nie mogą się już doczekać poezji 

Gabrysi, a więc bez dalszego przeciągania prezentuję jej 

interesujące wiersze. Nasza redakcja życzy Gabrysi rozwoju 

pisarskiego talentu. 

Krwawe... 

Uczucie przesiąknięte krwią. 

Przychodzi dniami i nocami, 

Nawiedza cały dom, 

lecz nie wchodzi drzwiami. 

Choćbyś nie wiem jak się krył 

Dopadnie cię. 

Serce zamieni w pył , 

ale tak szybko nie odejdzie. 

Choćbyś krzyczał ile w płucach sił, 

Choćbyś przegonić je chciał 

Nie wygrasz z nim 

To ono przewagę ma. 

Redakcja 

Gabriela Szukszto

WYDARZENIA 

Kronika − Orlik 2012 

6 kwietnia 2009 r. nastąpiło uroczyste 

otwarcie kompleksu boisk sportowych 

pod nazwą „Orlik 2012” przy 

Zespole Szkół Publicznych im. Jana 

Pawła II. Jest to w ostatnich latach 

druga ważna inwestycja sportowo-rekreacyjna 

po wybudowaniu krytego 

basenu. Obie te inwestycje są ogromnym 

dobrodziejstwem Kudowy. 

Dzięki funkcjonowaniu basenu nasza 

młodzież jest zdrowsza, jest mniej 

wad postawy. Dobrodziejstwo tej inwestycji 

odczujemy wbardzo szybko. 

Atrakcyjność urządzeń sportowych 

daje młodzieży szansę pożytecznych 

i zdrowych zajęć. Nie każde miasto 

wielkości Kudowy może poszczycić 

się taką inwestycją. Wymagała bowiem 

nie tylko zrozumienia takiej 

potrzeby, ale także wielu zabiegów 

Burmistrza i pracowników Urzędu 

Miasta dla zdobycia środków finansowych. 

Dyrektor Barbara Dziubińska 

w przemówieniu na tej uroczystości 

dziękowała Burmistrzowi Kręcichwostowi 

za doprowadzenie tej sprawy 

do pełnego sukcesu. Słowa wdzięczności 

kierowała także do sponsorów 

wspomagających inwestycję. Otwarcie 

Orlika 2012 miało bardzo uroczysty 

charakter. Kompleks sportowy 

otrzymał imię Mieczysława Łopatki, 

znanego mistrza sportu, koszykarza 

Na zdjęciu: moment otwarcia z symbolicznym przecięciem wstęgi. Od lewej: Barbara Dziubińska 

− Dyrektor Zespołu Szkół, Piotr Borys – Wicemarszałek Dolnośląski, Czesław Kręcichwost − Burmistrz 

Kudowy-Zdroju, Grzegorz Schetyna – Wicepremier Rządu , Mieczysław Łopatka – mistrz 

sportu, koszykarz (Red.) 

i wielokrotnego reprezentanta Polski. 

W otwarciu wzięła udział grupa olimpijczyków, 

mistrzów sportu. Przybyli 

znakomici goście z Wicepremierem 

G.Schetyną, Wicemarszałkiem P.Borysem 

i Biskupem A.Bałabuchem. 

Kudowa-Zdrój, 18 czerwca 2009 r 

Oświadczenie byłych kresowian 

z Kudowy- Zdroju 

i Pogórza Sudeckiego 

w sprawie nadania tytułu dr h.c 

Prezydentowi Ukrainy 

Panu Wiktorowi Juszczenko 

W imieniu grupy moich krewnych i przyjaciół 

mieszkających w Kudowie-Zdroju i na Pogórzu 

Sudeckim mam zaszczyt oświadczyć, że 

Uchwała Rektora i Senatu Katolickiego Uniwersytetu 

Lubelskiego o nadaniu tytułów doktora 

honoris causa Prezydentom obecnych niepodległych 

krajów, a wchodzących niegdyś w skład 

wielonarodowej I Rzeczpospolitej została przez 

nas przyjęta z wielkim zadowoleniem. Wyrażamy 

uznanie i wdzięczność władzom Katolickiego 

Uniwersytetu Lubelskiego za nawiązywanie 

do pięknych kart naszej wspólnej historii. W 

długiej historii, w tym miejscu Europy bywają 

także chwile trudne. Nie powinniśmy zapominać, 

że w tej wielonarodowej Rzeczypospolitej 

byliśmy narodem decydującym o życiu tych 

wielu narodów. Szczycimy się pięknymi kartami, 

ale powinniśmy również z pokorą brać na 

siebie także i zło, które mogło powstać z naszej 

przyczyny. 

Grupa, w imieniu której składam to oświadczenie 

pochodzi z polskiej miejscowości 

na Podolu, w której urodził się i wychował 

ks. dr płk Józef Zator-Przytocki. Nasi ojcowie 

i bracia walczyli z UPA, ale nie traktujemy tego 

tak, że walczyli z Ukraińcami. Było bowiem 

wielu Ukraińców, którzy dla ratowania Polaków 

stracili życie z rąk terrorystów UPA. Pan 

Prezydent Wiktor Juszczenko jest prezydentem 

wszystkich Ukraińców i miejmy ufność, 

że ma na uwadze budowanie przyszłości. My, 

rodacy ks. dr płk Józefa Zatora-Przytockiego 

ustanowiliśmy medal imienia tego bohaterskiego 

kapłana i nadaliśmy temu medalowi 

nazwę „Odwaga dla Przyszłości”. Mam zaszczyt 

oświadczyć w imieniu grupy moich krewnych 

i przyjaciół, że Rektor i Senat Katolickiego Uniwersytetu 

Lubelskiego tą Uchwałą wykazali się 

Odwagą Dla Przyszłości. 

Nie solidaryzujemy się z tymi, którzy protestują 

przeciwko nadaniu tytułu dr h.c. Prezydentowi 

Ukrainy Panu Wiktorowi Juszczence. 

Podzielamy intencje jakimi kierował się Rektor 

i Senat Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. 

Bronisław MJ Kamiński 

Czytaj : art.Sudety-Wołyń, str.11 

1

REWITALIZACJA W KUDOWIE-ZDROJU 

▶ Urszula Karpowicz 

R 

ewitalizacja w Kudowie-Zdroju oznacza kompleksowy, kilkuletni proces przemian rozpoczęty i prowadzony 

przez władze gminy. Program powstał z inicjatywy Burmistrza Czesława Kręcichwosta. Ma doprowadzić 

do poprawy warunków życia mieszkańców osiedla w rejonie ulicy Tkackiej i Fabrycznej, 

znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie nieczynnych obecnie Kudowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego 

(KZPB). 

Rewitalizacja dotyczy szerokiego 

zakresu zjawisk i oddziaływań. Poniższa 

definicja pozwoli na lepsze 

wyjaśnienie zagadnień związanych 

z rewitalizacją. 

Celem rewitalizacji jest przywrócenie 

właściwego działania zdegradowanego 

obszaru, dotkniętego 

problemami i stanem kryzysowym. 

Stan kryzysowy: 

• Oznacza szereg szkodliwych 

i niszczycielskich procesów dotykających 

dany teren, budynki, 

urządzenia techniczne 

• Może dotyczyć sytuacji społecznej 

i gospodarczej na danym 

obszarze 

Założenia rewitalizacji: 

• Zatrzymanie procesów powodujących 

sytuację kryzysową na 

danym obszarze, 

• Zapobieganie dalszym negatywnym 

zmianom, 

• Stworzenie warunków dla 

właściwego rozwoju danego 

obszaru. 

Rewitalizacja 

(łac. Re+vita – dosłownie: przywrócenie 

do życia, ożywienie) 

– działanie skupione na ożywieniu 

zdegradowanych (zniszczonych, 

zdewastowanych) obszarów miast, 

np. poprzemysłowych. 

Osiedle w rejonie ulic Fabrycznej 

i Tkackiej, w okresie świetności 

kzpb, tętniło życiem. W tamtym 

czasie uzdrowisko prosperowało 

bardzo dobrze, ale to tutaj znajdowało 

się prawdziwe centrum miasta. 

Obecnie, po niemal 20 latach od likwidacji 

zakładów przemysłowych, 

postępująca degradacja obszaru 

jest szczególnie widoczna na tle rozwijającego 

się centrum uzdrowiskowego 

i terenów wypoczynkowych. 

Aby nie dopuścić do dalszego 

pogłębiania różnic między poszczególnymi 

rejonami Kudowy-Zdroju, 

władze miasta podjęły działania 

zmierzające do poprawy jakości życia 

mieszkańców tego osiedla. 

W tym celu opracowano dokument 

pt. „Lokalny Program Rewitalizacji 

obszaru miasta Kudowa-Zdrój 

w rejonie ulic Fabrycznej i Tkackiej”. 

W dokumencie tym opisano teren 

rewitalizowany oraz ustalono zada- 

2

nia, które mają być wykonane w ramach 

rewitalizacji. Lokalny Program 

Rewitalizacji został zaakceptowany 

i przyjęty przez radę miasta. 

Zanim opracowano Lokalny Program 

Rewitalizacji dokonano szczegółowej 

analizy terenu, przeprowadzono 

ankietę wśród mieszkańców 

całego miasta oraz kilkakrotnie zorganizowano 

spotkania z mieszkańcami 

osiedla w rejonie ulic Fabrycznej 

i Tkackiej. Dzięki temu można 

było ustalić jakie zadania będą 

najlepiej odpowiadały potrzebom 

mieszkańców. 

Na podstawie konsultacji społecznych 

ustalono jakie projekty 

będą realizowane w ramach rewitalizacji. 

Ustalono listę podstawową 

projektów oraz listę rezerwową. 

Właściciel ma dobry pomysł uruchomienia w tej wierzy kafejki. Czekamy 

Realizacja projektów w ramach 

rewitalizacji będzie w 70% sfinansowana 

ze środków Unii Europejskiej 

(priorytet 9 „miasta” Regionalnego 

Programu Operacyjnego Województwa 

Dolnośląskiego na lata 

2007- 2013). Miasto pokryje 30% 

kosztów. 

Uzupełnieniem projektów inwestycyjnych 

będzie Program Działań 

Społecznych, realizowany w Centrum 

Integracji Społecznej, powołanym 

na obszarze wsparcia, we 

współpracy z Caritas Diecezji Wrocławskiej. 

W 2006 r. Gmina Kudowa-Zdrój 

przekazała Caritas Diecezji Świdnickiej 

niszczejący budynek dawnego 

przedszkola przy ul. Marchlewskiego 

4, za tzw. „Symboliczną złotówkę”. 

Budynek został częściowo wyremontowany 

i przystosowany dla 

osób niepełnosprawnych. Obecnie 

działalność prowadzi tu NZOZ Stacja 

Pielęgniarstwa Rodzinnego Ojca 

Pio. Ośrodek wykonuje zabiegi rehabilitacyjne 

oraz świadczy usługi 

w zakresie codziennej opieki nad 

chorymi i podstawowych usług pielęgniarskich. 

W ramach współpracy gminy Kudowa-Zdrój 

z Caritas, część budynku 

zostanie zaadoptowana na cele 

związane z działalnością Centrum 

Integracji Społecznej, które będzie 

działać na rzecz mieszkańców. 

Lista podstawowa projektów: 

Projekty z listy podstawowej, będą wykonane w pierwszej kolejności i dotyczą 

ogólnodostępnych terenów publicznych. Obejmują dwa duże zadania, 

inwestycyjne. Pierwsze dotyczy ulic i ciągów komunikacyjnych, drugie natomiast 

terenów między budynkami oraz terenów zielonych przeznaczonych 

do rekreacji. 

Lista rezerwowa projektów: 

Projekt umieszczony na liście rezerwowej, związany z mieszkalnictwem, 

może być zrealizowany, jeżeli zaistnieje możliwość uzyskania kolejnej dotacji 

unijnej. 

Uwaga: do przeliczeń wartości projektów 

przyjęto średni kurs złotego 

w stosunku do euro zgodnie z rozporządzeniem 

Prezesa Rady Ministrów 

z dnia 19 grudnia 2007 r. 

W sprawie średniego kursu złotego 

w stosunku do euro stanowiącego 

podstawę przeliczania wartości zamówień 

publicznych 

(Dz.U. z 2007 r. Nr 241, poz. 1763) 

1,00 € = 3, 8771 PLN 

3

Nazwa projektów CWP DOF 

ZADANIE INWESTYCYJNE NR 1 

BUDOWA ORAZ REMONT I MODERNIZACJA ZDEGRADOWANEJ INFRASTRUKTURY PRZESTRZENI PU- 

BLICZNEJ NA OBSZARZE REWITALIZOWANYM W ZAKRESIE CIĄGÓW KOMUNIKACYJNYCH 

Zakres: remont ulicy Tkackiej, Marchlewskiego, Fabrycznej, remont i budowa chodników, zlikwidowanie 

barier architektonicznych, uporządkowanie i wykonanie nowych zatoczek postojowych, 

wykonanie nowego oświetlenia. 

ZADANIE INWESTYCYJNE NR 1 

BUDOWA, REMONT I MODERNIZACJA INFRASTRUKTURY PRZESTRZENI PUBLICZNEJ NA OBSZARZE 

REWITALIZOWANYM W ZAKRESIE DROBNEJ INFRASTRUKTURY PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. 

Zakres: wykonanie kompleksu rekreacyjno-sportowego (boisko wielofunkcyjne, plac zabaw) dla 

dzieci i młodzieży przy budynku Caritas, wykonanie parku rekreacyjnego dla osób starszych (Park 

50+), uporządkowanie publicznych terenów zielonych, zmiana nawierzchni ścieżek, dojść do budynków 

oraz miejsc gromadzenia odpadów. 

Razem 

5415710,00 

PLN 

2562000,00 

PLN 

7 977 710 PLN 

3790997,00 

PLN 

977 791,91 

EUR 

1793400,00 

PLN 

462 562,00 

EUR 

5 598 397 PLN 

1 440 354,13 EUR 

Nazwa projektów CWP DOF 

RENOWACJA 

CZĘŚCI WSPÓLNYCH WIELORODZINNYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH PRZY UL. FABRYCZNEJ 

NR 5,7,9,11,13. 

Zakres: renowacja części wspólnych wielorodzinnych budynków mieszkalnych: remont dachów, 

klatek schodowych, elewacji; 

1500000,00 

PLN 

CWP – całkowita wartość projektu w PLN ◆ DOF – wartość wnioskowanego dofinansowania w PLN i szac. w EUR 

1050000,00 

PLN 

270 820,97 

EUR 

ŻYCIE POLITYCZNE 

▶ Bronisław MJ Kamiński 

„Wypędzenia” 

− czyli powroty do swojej ojczyzny 

„Powrócili do swojej ojczyzny” 

W czasopiśmie „Ziemia Kłodzka” (w numerze z marca 2009 r.) ukazał się artykuł Reinharda Grogera 

napisany po polsku i po niemiecku, jako list do redakcji. Pan Groger ma za złe kardynałowi Gulbinowiczowi, 

że wypowiedział takie oto słowa: „1945/46 Niemcy powrócili do swojej ojczyzny”. Zastanawia 

się, czy to są osobiste przekonania Kardynała. Pan Groger pisze, że wypowiedź Kardynała Gulbinowicza 

jest nierzeczowa i historycznie nie prawdziwa. 

A co tak ubodło pana Grogera? To, że Niemcy powrócili do swojej ojczyzny po II wojnie światowej. 

A co w takim razie − w tym kontekście − nie ubodłoby pana Grogera? Jaka musiała by być wypowiedź 

Kardynała żeby podobała się panu Grogerowi? 

Na naszą polską wiedzę historyczną i naszą wrażliwość, to kardynał Gulbinowicz powiedział prawdę. 

4

GDZIE JEST OJCZYZNA NIEMCÓW? 

Gdy mówimy o ojczyźnie (jakiegoś narodu), 

to na ogół myślimy o ziemiach przodków, najdawniejszych 

siedzibach, o ziemi od dzieciństwa 

tego narodu i tym samym jego dziedzictwie, 

do którego ma odwieczne prawa; to tak, 

jakby sam Stwórca mu to powierzył. Jeśli dany 

naród zajął tereny sąsiadów, to ta zajęta ziemia 

nie jest jego ojczyzną. Nie ma do niej praw. Jest 

zaborcą. Teraz powróćmy do pytania: gdzie jest 

ojczyzna Niemców? Na ogół pierwsze skojarzenie 

− to Berlin. Ale czyżby? Berlin był przecież 

pierwotnie osadą słowiańską. I co się stało 

z tymi Słowianami? Na Dolnym Śląsku mieszkali 

także Słowianie i gdy Mieszko I tworzył 

Państwo Polskie, to częścią tego Państwa Polskiego 

był Dolny Śląsk. Granica przebiegała nawet 

trochę dalej na zachód od linii Odra-Nysa 

Łużycka. Dolny Śląsk był więc ojczyzną Polaków. 

Ziemi wystarczało, powoli pojawiali się 

niemieccy koloniści, jako goście, którym książęta 

piastowscy nadawali ziemię i ulgi na zagospodarowanie 

się. I co dalej? Goście rozrastali 

się, organizowali się i stopniowo, ale systematycznie 

wypierali Polaków. I co się stało z Polakami? 

Tuż, za Bardem, jeszcze w XIV i XV w. 

było pełno Polaków. Wystarczy przeczytać stare 

dokumenty, nawet niemieckie m.in. Księgę 

Henrykowską. Co się więc stało z tymi Polakami, 

że nie dotrwali do 1945 r.? Po prostu, Polacy 

pozwalali osiedlać się kolonistom niemieckim, 

którzy stopniowo i systematycznie opanowywali 

tereny i rugowali Polaków. Potem mieli już 

wsparcie militarne. W późniejszych czasach, 

w XIX w. widzieliśmy to dokładnie na przykładzie 

ziemi wielkopolskiej i naszych… Ślimaków. 

Kulminacja nadeszła w latach hitlerowskiego 

faszyzmu. Jak nie dało się usunąć Polaka „prawem” 

(kaduka), to np. w bydgoskim pojawiali 

się tzw. nieznani sprawcy: pobili, podpalili, potem 

zabili − żeby Polakowi żyć się odechciało. 

W II wojnie światowej zabrali się za centralną 

Polskę. Z żyznej ziemi zamojskiej wysiedlano 

całe wsie i gdzie tych ludzi wysiedlano? Z jednej 

z tych wsi wysiedlono m.in. rodzinę znanego 

kudowianina Romana Deryły. On sam był wte- 

dy małym chłopcem. I dokąd wysiedlono? A do 

obozu koncentracyjnego na Majdanku. Dlaczego 

do obozu zagłady na Majdanku? Co tam 

miało spotkać prawowitych właścicieli − to każdy 

wie, Niemcy też wiedzą. Na żyznej ziemi zamojskiej 

miała być ojczyzna… Niemców. Kiedyś 

musiało się to skończyć. Niemcy przegrali 

II wojnę światową, przegrali ją także z Polską 

i …musieli powrócić do swojej ojczyzny, czyli 

za Odrę i Nysę Łużycką. A gdyby tej wojny nie 

przegrali, to co wtedy? Odpowiedź, jednoznaczną 

zna każdy Polak. Poczucie zwycięstwa nad 

tym strasznym wrogiem pozwala nam spokojniej 

patrzeć na poniesione ogromne ofiary. 

Okazuje się, że zwycięzcy łatwiej zapominają 

o swoich krzywdach, aniżeli pokonani. Może 

dzięki temu (na skutek tego) łatwiej przyszło 

nam przyjąć po wojnie zasadę: „wróg w wojnie, 

przyjaciel w pokoju”. Z większą ufnością traktujemy 

Niemców indywidualnych i rodziny niemieckie, 

aniżeli niemieckie organizacje, czy 

Niemcy, jako naród i państwo. Nie chodzi o to, 

by Polska była tylko ojczyzną Polaków, ale by 

było oczywiste dla każdego obcokrajowca lojalnego 

wobec Rzeczypospolitej, że może mieć tu 

swoją ojczyznę − w ojczyźnie polskiej. Aby zrozumieć 

i docenić postawę Polaków trzeba by − 

w wyobraźni − odwrócić sytuację: jakby wyglądał 

świat powojenny i jak w 2009 r. traktowaliby 

nas Niemcy, gdyby to w 1939 r. Polska zdradziecko 

napadła na Niemcy, zbombardowała 

im Berlin, paliła i grabiła wszystko po drodze, 

potem wymordowałaby im elity intelektualne, 

wybudowała obozy koncentracyjne dla Niemców 

w Auschwitz, Birkenau, Gross-Rosen (nawet 

w Kudowie), na Majdanku itd. − zamordowała 

kilka milionów ludzi, a na koniec zrównała 

z ziemią stolicę, zabijając 200 000 osób – tak jak 

to zrobili z Warszawą w 1944 r. Teraz mamy 

okazję do refleksji nad wrażliwością polską 

i niemiecką. Trzeba pamiętać, by przede wszystkim 

skutecznie chronić swoją ojczyznę. 

CO POWIEDZIAŁ KARDYNAŁ? 

Powiedział, że „w 1945/46 r. Niemcy powrócili 

do swojej ojczyzny”. Rozumiemy to jednoznacznie, 

że Niemcy jako naród i państwo powrócili 

za Odrę i Nysę Łużycką. Ale być może 

Kardynał miał na to szersze spojrzenie, bardziej 

refleksyjne: Niemcy, po straszliwym duchowym 

spustoszeniu spowodowanym przez hitlerowski 

faszyzm musieli powracać do siebie, czyli do 

swoich lepszych tradycji kulturalnych i do sumienia. 

Niemcy powracały z Auschwitz, jako 

ofiary swoich własnych czynów. Nie można 

przypisywać kardynałowi Gulbinowiczowi 

złych intencji, ani historycznych przeinaczeń. 

Był kapłanem pełniącym ważne stanowiska, 

gdy biskupi polscy pierwsi wyciągnęli rękę do 

Niemców w 1966 r., w geście przebaczenia, zapewne 

świadomi tego, że ogół społeczeństwa 

polskiego nie podziela takich wybaczających 

gestów. Chcieli biskupi dać dobry przykład, 

chcieli dobrze, choć teraz widać, że druga strona 

potraktowała to jako naiwność polską, graniczącą 

z sentymentalną niedojrzałością. To, co 

się stało w Niemczech w ostatnich latach, a Erika 

Steinbach to tylko − chcąc nie chcąc − ujawniła, 

spowodowało wielkie rozczarowanie Polaków. 

Jako przykład niech posłużą wyroki sądów 

niemieckich zakazujących mówienia do dzieci 

po polsku w przypadku rozwodu rodziców 

z mieszanych małżeństw polsko-niemieckich, 

a także działalność tzw. Powiernictwa Pruskiego. 

Trzeba było kumulacji zła, by Polacy to dostrzegli 

i zaniepokoili się. Jak w tym kontekście 

można ze spokojem przyjąć wypowiedź pana 

Grogera? 

DLACZEGO O TYM MÓWIMY? 

Kiedy już było tak pięknie, gdy powstawała 

Unia Europejska, gdy narastały sympatyczne 

kontakty polsko-niemieckie (moje osobiste doświadczenia 

były bardzo dobre), diabeł podrzucił 

temat o wypędzeniach. Zaczęli Niemcy, 

a niektórzy nasi podchwycili temat, by przenieść 

go poza granice wschodnie, na Lwów, Tarnopol, 

czy Litwę. Głupich nie sieją, ani w Niemczech, 

ani w Polsce. Wierzę, że jest możliwa 

koalicja odpowiedzialnych ludzi po obu stronach. 

Pochodzę z Podola, mieszkam w Kudowie, 

5

więc mam pewną orientację w całej sprawie 

tzw. wypędzeń. Ani ja, ani moja liczna rodzina 

nie uważamy siebie za wypędzonych. Uważamy 

siebie za przesiedlonych z ziem wschodnich na 

ziemie odzyskane. Taką decyzję o przesiedleniach 

podjęły mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej. 

Koniec, kropka. Nam, polskim przesiedleńcom 

ze wschodu przypadła nowa misja: 

przywrócenia polskości dawnym ziemiom polskim 

na zachodnich rubieżach kraju. To wykonaliśmy 

i przy tym zadaniu trwamy. Nie ma 

mowy w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej 

o granicach Polski sprzed 1939 r. (a jak jest 

w konstytucji RFN, w art. 116?) i nie wolno obywatelowi 

polskiemu występować z jakimikolwiek 

roszczeniami na ziemiach wschodnich 

należących teraz do Ukrainy, Białorusi i Litwy. 

Może występować z roszczeniami, ale tylko 

w stosunku do rządu polskiego w Warszawie. 

Żadne nasze powiernictwo nie działa na Ukrainie, 

Białorusi, czy Litwie tak jak Powiernictwo 

Pruskie w Polsce. Dzięki Bogu, że tego nie ma, 

ale Niemców nie można nakłonić do identycznego 

mądrego rozwiązania. Musimy więc troszczyć 

się o właściwą argumentację dla naszej 

obecności na ziemiach zachodnich i nie tracić 

jej z pamięci. 

Około 1986 r przybył do Kudowy z Niemiec 

− na moje zaproszenie − ceniony ekolog dr Kristian 

von V. W czasie wędrówki po Bukowinie 

doszliśmy do słupków granicznych. Wszystkie 

słupki są tu do siebie podobne i stoją tak od połowy 

XVIII w. Wykute z piaskowca – wystają 

z traw uprzedzając, że tu coś się kończy i coś zaczyna. 

Od połowy XVIII w. oznaczają granicę 

państwową. Słupki się nie zmieniały, zmieniały 

się tylko litery po obu ich stronach, symbolizujące 

nazwy państw. Poprosiłem niemieckiego 

gościa, by przyjrzał się uważnie słupkowi. Wyraźnie 

widać było ładnie wykutą literę „D” i dokuty 

do niej − już inną techniką − ogonek. Tak 

z „D” zrobiono „P”. Ogonki zostały dokute 

szybko, nie przez fachowych kamieniarzy, ale 

przez polskich żołnierzy frontowych w 1945 r. 

Po tamtej stronie było wyryte „CS” (Czechosłowacja) 

i Czesi nie musieli niczego zmieniać. Powiedziałem 

mojemu gościowi, jak niewiele różnimy 

się, tylko …ogonkiem. Ekolog i jego 

asystent przyglądali się słupkom z widocznym 

zainteresowaniem, wykonali kilka zdjęć. Nastrój 

był trochę turystyczno-melancholijny. Powiedziałem 

do moich gości: ale, my Polacy 

mamy w tej sprawie bardzo czystą kartę. Na to 

doktor z Niemiec z zaciekawieniem i dość poważnie 

zapytał mnie: a jak pan to rozumie? Odpowiedziałem 

mu dokładnie tak: przed 1 września 

1939 r. nie było ze strony polskiej żądań 

powrotu do Polski Szczecina, Gorzowa, Zielonej 

Góry, Niemczy, Głogowa, Jeleniej Góry, 

Świdnicy, Legnicy, Jawora, Wrocławia itd. mimo, 

że Polacy mieli świadomość, że ziemie te były 

niegdyś piastowskie, a piastowskie to dla Polaka 

zawsze znaczy polskie. Już o to nie zabiegaliśmy. 

Polska chciała mieć spokój na zachodniej granicy. 

I trzeba było niczym nieuzasadnionej napaści 

niemieckiej 1 września, zniszczenia Warszawy, 

wyniszczenia kraju i wymordowania 

polskiej ludności, by zawrzała wielka wojna i by 

ziemie te wróciły do Polski. Dodałem zdecydowanie, 

że sami Niemcy do tego doprowadzili. 

Mój gość nie zaprzeczał niczemu, dodał tylko, 

że wszystkiemu był winien Hitler. Odpowiedziałem, 

że nikt obcy tego Hitlera Niemcom nie 

narzucił. 

Godzimy się z tym, że winien był Hitler, 

choć wiemy, jak dalekie jest to uproszczenie. 

Z pewnością nie jest prawdą, że wszyscy Niemcy 

popierali hitleryzm. Potrafimy to rozdzielać. 

Cieszymy się z otwartej postawy Niemców, budzącej 

nadzieję na lepszy świat w jednoczącej 

się Europie. My Polacy, doceniamy wkład kulturowy 

i cywilizacyjny na tej ziemi przede wszystkim 

Czechów, ale także Austriaków, Niemców 

i Żydów i innych. Wiemy, że Austria, jako państwowość 

była tu nawet dłużej niż Niemcy, 

a Czechy jako państwo dłużej od Austrii. Dokumentujemy 

to licznymi pracami naukowymi, 

a nawet pomnikami i tablicami pamiątkowymi. 

Narody pragną, by szanowano ślady ich kultury, 

i to robimy − także w Kudowie. Musimy jednak 

patrzeć trzeźwo, bowiem tego nauczyło nas 

smutne doświadczenie i …to co teraz widzimy. 

Nie powinniśmy być głupio zaślepieni naiwną 

wiarą − jak dzieci − że wszystko w przyszłości 

będzie tylko różowe i że już swojego nie trzeba 

chronić i bronić. W dzisiejszej Europie lansuje 

się regiony, a nie państwa narodowe. Aby w regionach 

nie utracić swojej tożsamości, trzeba 

być dojrzałym i świadomym skutków takich 

procesów. Każdy doświadczony naród pragnie 

zachować swoją ojczyznę i zapewnić warunki 

do życia swoim przyszłym pokoleniom. Europa 

już wielokrotnie się integrowała i dezintegrowała 

i nie wiadomo jaka będzie przyszłość. „Zachowajcie 

to dziedzictwo, któremu na imię Polska”− 

prosił nas Jan Paweł II. Jednocześnie 

powinniśmy się bardziej otwierać na ludzi z innych 

narodów, którzy chcą żyć z nami. W Kudowie 

mamy coraz więcej rodzin z innych krajów, 

w tym nawet z Kaukazu i są traktowani 

sympatycznie. Pojawiają się także Niemcy. Pewnie 

nasz kraj stanie się dla ich dzieci nową ojczyzną 

− w ojczyźnie polskiej. Otwieranie się na 

innych w nowoczesnej Europie jest czymś bardzo 

potrzebnym. Ale przede wszystkim trzeba 

czuć się dobrze w swoim własnym domu, mieć 

pewność, że − jako naród − mieszkamy u siebie. 

Wszelkie zakłócanie tej trwałości rodzi niepokój 

o przyszłość. Rozczarowania mogą być wtedy 

ogromnie destrukcyjne, także dla samej istoty 

ruchu europejskiego. Czy mamy być głupi po 

szkodzie? Unia Europejska − którą budujemy 

i chronimy jako wielkie dobro − nie gwarantuje 

jednak, że przerobi ludzi w aniołów i zadba 

o naszą interpretację historii jako podstawy naszej 

narodowej tożsamości. O to musimy sami 

się zatroszczyć. Nasza zdecydowana postawa 

ma sens, bowiem przyczynia się do jasnej i zdrowej 

atmosfery w tym miejscu Europy. Trzymanie 

lęku pod szafą nie daje nic dobrego. 

On stamtąd wylizie silniejszy, chaotyczny i nieprzewidywalny. 

Tak Europy nie powinno się 

budować. Światli Niemcy potrafią zrozumieć 

naszą postawę, jeżeli będziemy otwarci i zdecydowani, 

i na tę część niemieckiej opinii warto 

liczyć. Wypowiedź kardynała Gulbinowicza 

była bardzo właściwa, rzeczowa i historycznie 

prawdziwa. Tak powinien mówić każdy z nas. 

6

TKACTWO KUDOWSKIE 

▶ Krzysztof Chilarski 

T 

kactwo przez kilka stuleci, aż do początku lat 90. XX w. było najważniejszą dziedziną wytwórczości 

i źródłem utrzymania mieszkańców Kudowy i jej okolic. Pierwotnie wyrób tkanin miał formę zarówno 

rękodzieła domowego, które w dużych gospodarstwach działało na własne potrzeby, jak i chałupnictwa, 

produkującego od połowy XVI w. dla rynków krajowych i zagranicznych. Najstarsza wzmianka o 

zawodzie tkacza na Śląsku pochodzi z XII w. Dowodem na to są specjalności włókiennicze wymieniane w spisie 

cechów jak i liczne fragmenty tkanin odnajdywane w trakcie badań archeologicznych. W XV i XVI w. tkactwo 

rozwinęło się w południowej części Śląska, a jego największe skupisko występowało na Pogórzu Sudeckim. 

Surowce i czynności związane z ich obróbką 

Siew lnu 

Podstawowymi tradycyjnymi surowcami 

używanymi w tkactwie były len i wełna. 

Pogórze Sudeckie doskonale nadawało 

się do uprawy lnu ze względu na warunki 

orograficzne oraz fizjograficzne – nasłonecznione 

stoki, duża ilość strumieni, łąk 

i lasów, zapewniających możliwość dobrego 

roszenia i moczenia włókna lnianego. 

Len wysiewano na polach po ziemniakach 

i zbożach w terminie zależnym od 

jakości gleby i rodzaju lnu. W Kłodzkiem 

lnu nie siano wcześniej niż na 9-8 tygodni 

Warsztat tkacki, Pstrążna − II połowa XIX w. Ze zbiorów Muzeum. 

przed Jakubem (25 lipca). Wyróżniano 

tutaj kilka terminów, w które sianie lnu 

zapewniało urodzaj: 18 maj (Wilhelma), 

31 maj (Petroneli) oraz 5 czerwca (Bonifacego). 

Dla zwalczania chwastów i groźnego 

szkodnika, pchły ziemnej, niszczącej 

wschodzący len, stosowano mieszanie 

nasienia lnu z popiołem lub zaprawianie 

go wódką i oliwą, których zapachu pchełka 

miała nie znosić. 

Zbiór lnu 

Pora zbioru lnu zależała od terminu za- 

siewu, gatunku lnu oraz jego przeznaczenia. 

Len powinien rosnąć około 14 tygodni. 

Jeżeli przeznaczony był na włókno, 

trzeba go było zrywać jeszcze gdy był zielony 

tzn. wkrótce po opadnięciu kwiatów 

i zawiązaniu się nasion. Len wyrywano 

ręcznie (nie koszono) aby móc ominąć 

chwasty i otrzymać pełną długość włókna. 

Len powiązany w garście, a następnie 

w snopki suszono na polu. Po wysuszeniu 

należało oddzielić główki z nasionami od 

łodygi. Oderwane główki młócono cepem 

w celu wydostania z nich siemienia. Drugim 

sposobem było młócenie cepem główek 

bez odrywania ich od łodyg. Nasienie 

zużywano do siewu, gorsze natomiast 

przeznaczano na olej i smary do wozów 

itp. Gotowane siemię wykorzystywano 

także jako lekarstwo dla ludzi oraz jako 

napój dla krów, zwłaszcza po ocieleniu. 

Roszenie, międlenie 

i czesanie lnu 

Pierwszym etapem obróbki lnu było roszenie 

rozścielonego na łąkach lnu przez 

rosę i deszcze lub zanurzanie w wodzie 

czyli moczenie (w sadzawkach, jeziorach, 

stawach). Na obszarze górskim częściej 

występowało roszenie na łąkach, które 

trwało od 5-8 tygodni. Zabieg ten miał 

spowodować oddzielenie włókna od 

naskórka oraz wewnętrznych zdrewniałych 

tkanek, czyli paździerzy. Wyroszony 

7

lub wymoczony len ponownie wiązano 

w snopki i przesuszano na słońcu. Dopiero 

po wysuszeniu przewożono do zagrody 

i przystępowano do dalszej obróbki. 

Len dosuszano także w piecach chlebowych. 

Kolejnym etapem było oddzielanie 

włókna od paździerzy za pomocą międlicy. 

Stąd też ta czynność nazywana była 

międleniem. Międlica łamała paździerze, 

a następnie na cierlicy pocierano garście 

lnu usuwając w ten sposób paździerze. 

Tak przygotowane włókno poddawano 

czesaniu, które ostatecznie usuwało resztę 

paździerzy. Podczas czesania sortowano 

len. Długie, dobrej jakości włókno 

przeznaczano do produkcji tkanin, krótkie 

– do produkcji sznurów, powrozów, 

worków. 

Przędzenie 

Przygotowane włókno poddawano przędzeniu. 

Pierwotnie za pomocą wrzeciona, 

a od XVI w. przy użyciu kołowrotka. 

Wrzeciono to prosty drewniany przyrząd, 

ostro zakończony z jednej strony, z drugiej 

zaś pogrubiony i zaopatrzony w 2-3 rowki 

na całej średnicy. Na wrzeciono nakładano 

przęślik w postaci krążka lub stożka 

z centralnie pionowo umieszczonym 

otworem. Przęśliki wykonywano najczęściej 

z gliny lub kamienia. Wynalezienie 

kołowrotka usprawniło i udoskonaliło 

czynność przędzenia, ponieważ możliwe 

było jednoczesne skręcanie i nawijanie 

nici. 

Wełna 

Drugim obok lnu surowcem tkackim była 

wełna. Wełnę pozyskiwano poprzez strzyżenie 

owiec. Uzyskaną wełnę należało 

oczyścić za pomocą specjalnych szczotek 

(prymitywnych gręplarek), a następnie 

przygotować z niej kądziel do przędzenia. 

Gotowe tkaniny wełniane poddawano 

procesowi spilśniania w foluszach. Duże 

młoty (stępory) napędzane siłą wody 

uderzały w tkaninę złożoną w harmonijkę 

i polewaną wrzącą wodą. Folowany materiał 

tracił zwykle 30% swojej powierzchni. 

Bawełna 

Na początku XIX wieku pojawiła się na 

omawianym terenie bawełna. Włókna 

bawełny otrzymuje się z rośliny zwanej 

bawełnicą. Wewnątrz jej owocu znajdują 

się porastające włóknem nasiona. Do 

Europy włókno bawełny trafiło ze Stanów 

Zjednoczonych, Chin, Ameryki Południowej 

i Afryki. 

Budowa krosna i proces tkania 

Cierlica, Pogórze Sudeckie koniec XIX w. 

Krosno tkackie zwane inaczej warsztatem tkackim, w tkactwie ludowym 

nie zmieniło swej formy od czasu powstania w XIII w., aż do czasów 

współczesnych. Na warsztat tkacki składają się: 

• staciwa – boki warsztatu, inaczej ściany w postaci drewnianych 

ram, między które wchodzą wszystkie mechanizmy krosna. 

• wał osnowowy – nawój, wał na który nawijana jest osnowa, nazywany 

też wałem tylnim. 

• wał towarowy – tkaninowy, podawczy, przedni, do nawijania gotowej 

tkaniny 

• nicielnice – prostokątne ramki, ze strunami wewnątrz wykonanymi 

z metalu lub grubych konopnych nici. Przy tkaniu prostych tkanin 

stosowano dwie nicielnice. Każda struna posiada oczko. Jedna nitka 

osnowy w pierwszej nicielnicy przechodzi przez oczko, w drugiej 

miedzy strunami, następna nić najpierw przechodzi między strunami, 

zaś w drugiej nicielnicy przez oczko struny. Nicielnicami przesuwano 

w dół i w górę nici osnowy. 

• bidło – podłużna ruchoma rama, stanowiąca oprawę dla umieszczonej 

w jej dolnej części płochy. Bidłem dobijano kolejne nici wątku. 

• płocha – także zwana grzebieniem tkackim. Długa niska ramka 

z pionowymi drucikami, patyczkami drewnianymi lub trzcinowymi. 

Pomiędzy nimi przewlekani nici osnowy. 

• podnóżki – drewniane pedały w dolnej części krosna w postaci długich 

deseczek, za pomocą których podnoszono nicielnice tworząc 

przesmyk (ziew), przez który przechodziło czółenko z wątkiem. 

Tkanina powstaje przez połączenie dwóch prostopadłych układów 

nici: wątku i osnowy. 

8

Tkactwo wiejskie od XVII do XIX w. 

Organizacja produkcji 

Do XVII w. tkacze wiejscy sami 

uprawiali len, poddawali go obróbce, 

przędli i produkowali z niego tkaniny. 

Z biegiem czasu nastąpiła specjalizacja. 

Cały proces obróbki lnu i tkactwa 

został rozbity na fazy produkcyjne 

w zakresie których doskonaliły się 

różne okolice Dolnego Śląska: w jednych 

uprawiano len i poddawano go 

wstępnej obróbce, inne wsie trudniły 

się jego przędzeniem. Mieszkańcy 

Kudowy i okolic specjalizowali się 

w tkactwie. Chałupnicy zajmujący się 

przędzeniem kupowali len od kmieci, 

a w okresach późniejszych najczęściej 

od specjalnych handlarzy włókna 

lnianego. W gotowe nici zaopatrywali 

się tkacze przeważnie za pośrednictwem 

handlarzy, którzy często do górskich 

wiosek przybywali z nizinnych 

terenów Dolnego Śląska. Większość 

tkaczy − płócienników pracowała na 

własny rachunek, tzn. kupowała nici 

od handlarzy, a wykonane płótno 

sprzedawała kupcom miejskim. System 

nakładczy polegający na tkaniu 

płócien z nici powierzonych przez 

nakładców był do XIX w. sporadyczny, 

a rozwinął się dopiero w tkactwie 

bawełnianym. 

Tkacze w Kudowie 

Pod koniec XVIII w. w Czermnej 

ze 108 zagrodników i chałupników 

77 tkało len, a kolejnych 5 rozprowadzało 

przędzę. We wsi były wówczas 

123 dymy. Do liczby 108 należy dodać 

jeszcze 9 kmieci. Na pozostałych 

6 dymów składać się musiały zabudowania 

folwarczne, szkoła i plebania. 

W Słonym w tym samym 

czasie na 70 zagrodników i chałupników 

61 było tkaczami. W Pstrążnej 

z 22 gospodarstw 18 trudniło się 

tkactwem. 

Warsztat tkacki, Pstrążna − II połowa XIX w. Ze zbiorów Muzeum. 

W pierwszej połowie XIX w. miała 

miejsce na omawianym terenie, tak 

jak i na całym Śląsku eksplozja demograficzna. 

Nastąpił niespotykany 

wzrost ludności, który spowodował 

rozdrobnienie gospodarstw i powstanie 

nowych sadyb. W Czermnej w latach 

40. XIX w. mamy już 198 domów, 

w Słonym 108, a w Pstrążnej 

z kolonią Bukowina 79 domów. Około 

roku 1830 dokonało się w tkactwie 

domowym przejście z lnu na 

bawełnę. W Pstrążnej w tym roku 

obok już tylko 14 krosien lnianych 

pracowało już 35 krosien bawełnianych. 

W Czermnej krosien lnianych 

31, a bawełnianych 98. W Słonym 

wszystkich krosien w tym czasie 

pracowało 49. W pierwszej ćwierci 

XIX w. zanotowano znaczny spadek 

liczby warsztatów tkackich. W drugiej 

ćwierci XIX w. dzięki nowemu 

surowcowi liczba ich zaczęła rosnąć. 

W Słonym w latach 40. XIX w. pracuje 

już 88 krosien, w Pstrążnej 156, 

a w Czermnej? Trudny czas dla tkaczy 

to lata 40. i 50. XIX w. Wybuchały 

epidemie cholery, następowało załamanie 

koniunktury, a bezrobociu 

tkaczy towarzyszył głód. Najbardziej 

wahania koniunktury odczuwały 

Czermna i Lewin, gdzie absolutna 

większość mieszkańców utrzymywała 

się z tkactwa. Walką z kryzysem 

było wprowadzenie tkaniny półbawełnianej 

na osnowie lnianej. Sytuacja 

materialna tkaczy poprawiła się 

około 1880 roku wraz ze specjalizacją 

produkcji materiałów na chustki, fartuchy, 

suknie oraz tkanin podszewkowych 

„Creas” i „Novas”, nazwanych 

ironicznie „kociokwikiem”. Określenie 

wiąże się prawdopodobnie 

z bardzo niską ceną pracochłonnych 

materiałów tkanych głównie przez 

starszych ludzi za 3-4 marki tygodniowo. 

Najbardziej opłacalne było 

tkanie materiałów na suknie. Utkanie 

sztuki trwało 14 dni, ale tygodniowy 

zarobek wynosił 6 marek. 

9

Szczyt tkactwa chałupniczego w rejonie 

Kudowy przypada około 1890 r. 

Największą liczbę krosien w tym 

czasie posiadała Czermna (623) wyprzedzając 

nawet pobliski Lewin 

(575), Kudowa (409), Bukowina (278), 

Pstrążna (263), Brzozowie (106), Zakrze 

(60), Słone (25), Jakubowice (21). 

Łącznie w Kudowie i okolicznych 

wsiach pracowało 1785 krosien. 

Produkcję organizowało wówczas 

31 hurtowników. 

Znaczący spadek w Słonym gospodarstw 

utrzymujących się z tkactwa 

można tłumaczyć tym, iż Słone, 

podobnie jak Brzozowie, należało do 

wsi o charakterze rolniczo-chałupniczym 

w odróżnieniu od Czermnej 

czy Pstrążnej, które należały do wsi 

typowo chałupniczych. W Słonym 

istniały dostateczne możliwości pracy 

najemnej w rolnictwie. Drugą sprawą 

jest to, że rzemiosło tkackie nie miało 

w Słonym tak silnych podstaw ekonomicznych 

jak w innych wsiach podkudowskich 

i nie potrafiło się oprzeć 

kryzysowi jaki je dotknął w drugiej 

połowie XIX w. wraz z konkurencją 

produkcji fabrycznej. W Czermnej 

w okresie 1830-1890 nastąpił 5-krotny 

wzrost liczby krosien. 

A tak pracę tkaczy kudowskich 

opisuje czeski etnograf i folklorysta 

Josef Kubin: 

„Z každé chalpy hrči stav svou piseň 

monotonni, ten je jejich světem 

i životem. Varhany smrti! Sedi za nim 

vyhudlý muž nebo žena, šneluje od božiho 

rána pozdĕ do soumraku,...” 

Określenie „organy śmierci” wiąże 

się prawdopodobnie z tym, że przędza 

bawełniana moczona w krochmalu 

pszenicznym powodowała w trakcie 

tkania duże zapylenie, a w rezultacie 

choroby płuc. 

Szczotka do czesania lnu. Koniec XIX w., zbiory Muzeum 

10

Tkactwo fabryczne 

Pierwsze zakłady 

Kudowę jako miejsce budowy przyszłej fabryki 

włókienniczej wybrał Christian Dierig, który 

przebywał tutaj z rodziną pod koniec XIX w.. Posiadał 

już wówczas taką fabrykę w Bielawie. Za 

tym wyborem przemawiało połączenie kolejowe 

z Kłodzkiem, które Kudowa otrzymała w 1905 r., 

a także możliwość zatrudnienia w niej miejscowych 

tkaczy-chałupników. Rozpoczętą w 1905 r. 

w Kudowie-Zakrzu budowę fabryki ukończono 

w r. następnym, a 10 lipca 1906 r. odbyło się oficjalne 

otwarcie. W tym dniu rozpoczęło pracę 

138 osób na 201 krosnach (wg „Dierig Blätter”). 

Inne źródła wymieniają 120 krosien i 168 pracowników. 

W czasie I wojny światowej ze względu 

na brak bawełny zakład produkował tkaniny 

papierowe z przeznaczeniem na bandaże, sienniki, 

worki i torby żołnierskie. 

W 1910 r. powstała w Czermnej manufaktura – 

tkalnia ręczna „Moritz Fuhrmann, Teppichweberei” 

produkująca tkaniny frotte, między innymi 

ręczniki kąpielowe. Wyroby eksportowano do 

Szwecji, Norwegii, Szwajcarii, częściowo Danii, 

Anglii, Holandii i Australii. Firma „Moritz Fuhrmann” 

organizowała także pracę nakładczą. Na 

jej zlecenie tkała kobierce większość chałupników 

w okolicznych wsiach. Również zakład 

Dieriga z Bielawy wprowadził system nakładczy. 

Dzięki temu tkactwo domowe jako źródło utrzymania 

dużej grupy mieszkańców przetrwało aż 

do II wojny światowej, oczywiście z dużą tendencją 

spadkową. W tym czasie uruchomiono także 

w Czermnej małą tkalnię mechaniczną „Paul und 

Erich Stanke”. 

W latach 20. XX w. w kudowskiej tkalni Dieriga 

pracowało 700 krosien. W roku 1926 zakład powiększono 

budując nową halę. Około 1930 r 

zakład zatrudniał 800 osób, a w 1938 r. już 958. 

W czasie II wojny światowej zakład produkował 

ze sztucznego jedwabiu tkaninę na spadochrony, 

płótna nieprzemakalne z bawełny oraz bandaże 

elastyczne i gazę opatrunkową. W 1943 r. 

część zakładu została przejęta przez firmę Vereinigte 

Deutsche Motorenwerke produkującą 

silniki i części samolotowe. Podobny los spotkał 

tkalnię „Paul und Erich Stanke” w Czermnej. 

Po II wojnie światowej 

18 sierpnia 1945 r. zdewastowany zakład Dieriga 

w Kudowie – Zakrzu przejęła polska administracja 

nadając mu nazwę Kudowskie Zakłady 

Przemysłu Bawełnianego. Zakład pozbawiony 

był większości krosien i maszyn, które w czasie 

wojny wywieziono do różnych miejscowości 

(część ukryta była w tkalni „Stanke” w Czermnej). 

Pierwszy pracownik KZPB Tadeusz Krzemiński 

na 65-metrowym kominie fabrycznym zawiesił 

biało- czerwony sztandar. Tak rozpoczęła się 

nowa era zakładu. Produkcję tkanin rozpoczęło 

we wrześniu 1945 r. 420 osób na 528 krosnach. 

Po wojnie tkalnia mechaniczna „Stanke” uległa 

likwidacji i rozbiórce. W tym miejscu wybudowano 

remizę Ochotniczej Straży Pożarnej. Tkalnia 

frotte w Czermnej jako 5 oddział Głuszyckich 

Zakładów Włókienniczych przemysłu terenowego 

funkcjonowała do 1977 r. Od 1951 r. nastąpił 

rozwój budownictwa przyzakładowego. 

Powstał żłobek, przedszkole i świetlica. W 1960 r. 

w zakładzie podejmuje pracę już 1650 osób. 

W 1964 r. następuje modernizacja zakładu. Stare 

krosna tkackie zastąpiono nowoczesnymi krosnami 

„saurer” polskiej produkcji. Powstają nowe 

zabudowania fabryczne, warsztatowe oraz handlowo-usługowe. 

Lata 70. i 80. to czas dalszego 

rozwoju zakładu. W 1980 r. w KZPB podejmowało 

pracę 2100 osób i była to najwyższa liczba 

pracowników jaką zakład osiągnął. Produkowano 

50 różnych asortymentów tkanin z przeznaczeniem 

na ubrania, pościel, dekorację, a także 

do powlekania kabli i gazę. Za wysokie wyniki 

zakład był nagradzany i odznaczany pucharami, 

odznakami i dyplomami. 

Trudne lata 80. spowodowały załamanie się 

rynku odbiorców surowych tkanin. Zakład swoje 

tkaniny musiał odsyłać do Bielawy i Łodzi 

w celu ich dalszej obróbki. Wyjściem z kryzysu 

miało być uruchomienie szwalni, w której szyto 

pościel. Ograniczono zatrudnienie tak, że na początku 

1991 r. pracowało 1400 osób. Deficytowy 

wówczas zakład dnia 20 czerwca 1991 r. postawiono 

w stan likwidacji. W halach fabrycznych 

powstało kilka spółek zatrudniających zaledwie 

kilkadziesiąt osób. Dzisiaj osób zatrudnionych 

w tkactwie jest jeszcze mniej. Dodajmy na koniec, 

że w dawnym zakładzie pracuje obecnie 

kilkanaście krosien obsługiwanych przez trzy 

tkaczki. 

Zaskakujący koniec dziedziny wytwórczości, która 

przez kilka wieków opierała się z powodzeniem 

wszelkim klęskom, kryzysom i zawirowaniom. 

BIBLIOGRAFIA 

Bittner-Szewczykowa H., Uprawa lnu i wstępna obróbka jego włókna, 

[w:] „Wieś Dolnośląska”, tom XX, Wrocław 1970, s. 265-319. • 

Dymarski M., Goliński M., Nawotka K., Czermna, Pstrążna, Słone. 

Studium historyczne, Wrocław 1986. • Kubin J., České Kladsko, Praha 

1926. • Malczewski B. Przemysł w uzdrowisku czyli wspomnienie 

o jednej fabryce, [w:] „Kudowa, zdrój, miasto, ludzie”, Kłodzko 2002. 

• Z dziejów tkactwa ludowego, Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego, 

Kamienna Góra 2008. • 30 Jahre Werk Gellenau – Sackisch, „Dierig 

Blätter“, nr 3, 1937, s, 22-24. 

Konferencja Sudety-Wołyń, czerwiec 2009. 

Od lewej: Jacek Kowalczyk, Burmistrz 

Kudowy-Zdroju − Czesław Kręcichwost 

i wygłaszający przemówienie 

prof. dr Jaroslav Vaculik 

CENTRUM EDUKACJI ETNOLOGICZNEJ (CEE) 

Sudety-Wołyń 

W Kudowie i na całym pogórzu sudeckim (od Międzylesia, 

aż po Zgorzelec) osiedliło się wielu ludzi z kresów wschodnich, 

w tym także z Wołynia. Jeszcze kilka lat temu nie wielu z nas 

wiedziało, że tuż za granicą, w Czechach, osiedlili się po II wojnie 

światowej także ludzie z kresów wschodnich, popularnie 

nazywani Wołyńscy Czesi. Po naszej stronie granicy mamy więc 

Polaków z Wołynia, a po czeskiej stronie Czechów z Wołynia. 

Znowu się spotykamy. Skąd się wzięli Czesi na Wołyniu, ilu ich 

tam było oraz dlaczego tak mało o sobie wiedzieliśmy? 

Z Czech na Wołyń w 1868 r. 

Przypomnijmy więc, że przed rozbiorami, które nastąpiły 

w 1794 r. Wołyń był częścią Rzeczypospolitej. W rozbiorach 

Rosja zagarnęła Wołyń i w 1868 r. sprowadziła na Wołyń osadników 

z Czech. Ziemi urodzajnej było na Wołyniu dużo. Carska 

Rosja zaproponowała Czechom osadnictwo na Wołyniu na 

dogodnych warunkach, licząc że Czesi − na ogół sympatycznie 

nastawieni do Rosji – wniosą na teren Wołynia nowoczesne metody 

gospodarowania i rozwiną ekonomicznie te ubogie obszary. 

I tak się rzeczywiście stało. W okresie międzywojennym na 

Wołyniu było ok. 1.700 tys. Ukraińców, około 300 tys. Polaków 

i ponad 30.000 Czechów. Mieszkała tam także ludność żydowska 

i były także rodziny niemieckie. 

11

W czasie II wojny światowej ukraińska organizacja terrorystyczna 

UPA – wspierana przez hitlerowskie Niemcy 

− usiłowała pozyskać Czechów do walki przeciwko Polakom. 

Terroryści z UPA wręczali Ukraińcom tzw. rozkazy 

mobilizacyjne i nie stawienie się na taki „rozkaz” było 

zagrożone śmiercią. Na całej Ukrainie zachodniej zginęło 

z rąk UPA około 80.000 Ukraińców, a Polaków trzy razy 

tyle. Najkrwawsze mordy miały miejsce na Wołyniu. Polskie 

rodziny doznały wyjątkowych cierpień i strat. W tamtych 

krwawych dniach Czesi na Wołyniu solidaryzowali 

się z Polakami. Nie poszli na współpracę z UPA. Zapłacili 

za swoją odwagę śmiercią kilkuset Czechów. Po wojnie 

opuścili Wołyń Polacy i Czesi. 

Sudety-Wołyń po 2000 roku 

CEE działające przy Muzeum na Pstrążnej postanowiło 

zorganizować na Pstrążnej w 2008 r. spotkanie wołyńskich 

Polaków i Czechów mieszkających w Sudetach. 

Czesi – mimo zawansowanego wieku − przybyli dość licznie. 

Niektórzy mieszkają w okolicach Nachodu, Jaromierza, 

Broumova, a parę osób przybyło prawie spod Śnieżki. 

Są dobrze zorganizowani, mają swoje stowarzyszenie, wydają 

gazetki informacyjne. Mimo upływu tylu lat mówią 

dobrze po polsku. Wspominają z uznaniem polskie szkoły, 

swoje domy, gospodarstwa, wykonywane rzemiosła i pracę 

kulturalną na Wołyniu. Odróżniają się od wołyńskich 

Polaków większym dystansem emocjonalnym do tragedii 

spowodowanej na Wołyniu przez terrorystyczną organizację 

ukraińską UPA . 

Postawa Czechów wołyńskich przybliża dialog z Ukraińcami 

w odniesieniu do pamięci z lat II wojny światowej. 

Czesi zwracali uwagę na los samych Ukraińców, którzy żyli 

w zacofanym państwie caratu rosyjskiego, a potem może 

nazbyt wolno byli pobudzani kulturowo i ekonomicznie 

w II Rzeczypospolitej. Bardziej niż Polacy dostrzegają dobrych 

i odważnych Ukraińców nie popierających UPA. Za 

ten opór wobec UPA płacili Ukraińcy życiem, tak samo, jak 

Polacy, Czesi i Żydzi. Może trzeba przybliżyć się do spojrzenia 

Czechów i lepiej rozumieć Ukraińców. Wszystko to 

najgorsze zło wydarzyło się w czasie okupacji hitlerowskiej, 

w której okupant celowo wywoływał i pogłębiał wszelkie 

uprzedzenia narodowościowe, grając na najniższych instynktach 

i wprzęgając je w zaplanowaną z premedytacją 

machinę wojenną wzajemnego wyniszczania się ludzi. 

W tym celu hitlerowcy wspierali UPA, także kierując terror 

w stronę Ukraińców. Ten fakt sterroryzowania Ukraińców 

przez UPA nie znalazł jeszcze reakcji odważnych ludzi na 

Ukrainie do głębokich ocen tego terroryzmu. Polskich turystów 

niepokoi zjawisko pojawiania się pomników i tablic 

pamiątkowych Stefana Bandery i innych banderowskich 

przywódców na Wołyniu i Podolu. Na głębsze ukraińskie 

oceny trzeba jeszcze poczekać. Bardzo skomplikowana 

sytuacja polityczna na Ukrainie – po odzyskaniu niepodległości 

od ZSRR – utrudnia temu narodowi dokonania 

rozrachunków z przeszłością. Nawet tak straszne wydarzenie 

jak głód na Ukrainie w latach 30-tych jakby przycichło. 

Można zakładać , że takie oceny nastąpią. Może, 

my Polacy, powinniśmy wykazać większą cierpliwość dla 

przebiegu tych procesów na Ukrainie. Nie powinniśmy 

zapominać, że antypolski terror miał miejsce na ziemiach 

należących niegdyś do Polski i może trzeba się zastanowić, 

czy jakimiś niewłaściwymi działaniami lub zaniechaniami 

rząd Polski nie wywoływał niezadowolenia Ukraińców 

w latach międzywojennych. Pewną nadzieją jest to, 

że ruch banderowski nie znajduje wyrozumiałego poparcia 

na wschodniej Ukrainie. Także parlament ukraiński 

nie uznał UPA za organizację kombatancką. Może pewna 

powściągliwość wołyńskich Czechów jest postawą godną 

naszej uwagi, zwłaszcza w kontekście nowych europejskich 

uwarunkowań, poszukiwania pomostów do dialogu i wzajemnego 

zrozumienia. W tworzącej się unijnej Europie nie 

będzie miejsca dla tolerowania terroryzmu. UPA i podobne 

organizacje stoją na pozycjach przegranych. To może 

wesprzeć najlepsze siły duchowe Ukrainy. W spotkaniach 

Sudety-Wołyń brali udział naukowcy, dziennikarze i pisarze, 

m. in. Wybitny znawca dziejów wołyńskich Czechów 

prof. dr Jarosław Vaculik z Brna. Na tych dwóch spotkaniach 

w czerwcu 2008 i w czerwcu 2009, Centrum Edukacji 

Etnologicznej kończy debatę Sudety-Wołyń. 

W następnych latach pojawią się spotkania kultur 

ludowych Pogórza Sudeckiego i Karpat Wschodnich, na 

które to radosne śpiewy i wystawy muzeum kudowskie 

serdecznie zaprasza. Programy będą ogłaszane na stronie 

www.skansen.kudowa.pl. 

(Muz.) 


Wiersze Wojciecha Helińskiego z tomiku pt.”Czecholada„ 

wydanego w wersji polskiej i czeskiej. 

Pan Sudoku 

przynosi wiersze 

z kotem na karku 

jestem czarownicą 

piszę 

Księgę Czarów 

potem 

wybiorę słowa pojedyncze 

pozbieram jak liście 

w Zaczarowanym Ogrodzie 

ułożę zaklęcie 

wtedy mnie pokochasz 

na zawsze 

i 

weźmiesz kota na ręce 

a na razie 

niech siedzi 

jest cieplej 


Pan Sudoku 

přináší básně 

s kočkou na krku 

jsem čarodějka 

píšu 

Knihu kouzel 

potom 

vyberu jednotlivá slova 

nasbírám jako listí 

v Začarované zahradě 

složím zaklínadlo 

v tu chvílí se do mě zamiluješ 

navždy 

a 

vezmeš do rukou kočku 

ať zatím 

sedí 

je tepleji 


12

KUDOWSKA KUCHNIA TRZECH KULTUR 

▶ Wojciech Heliński 

Nadchodzi lato. Naród ruszył na 

działki, łąki, pola i przydomowe 

ogródki oddając się nowej polskiej 

specjalności − grillowaniu. Które stało się naszą 

specjalnością − co zauważył nawet sam prezydent. 

Od czasu kiedy pod koniec lat 80 trafiły do 

nas pierwsze NRD-owskie grille za 9,99 marek 

wschodnich, a na rusztach pociły się jedynie 

kiełbachy i kaszanka, minęła epoka. Polacy zdobyli 

nawet tytuł Mistrza Świata, Puchar Europy 

i ciągle zdobywają laury na światowych mistrzostwach 

w grillowaniu. Na stół trafiły obok mięs 

marynowanych − ryby, warzywa, owoce i wspaniałe 

dodatki. 

Jest dobrze. Dogoniliśmy Europę i świat. 

Ba, przeganiamy. Ciągle nie udało się polskim 

naukowcom opatentować grillowanej wódki 

co byłoby kolejnym dowodem na to, iż jesteśmy 

narodem wybranym. Ale naród główkuje 

i wszystko przed nami. 

Obok globalizującego grilla pojawiło się 

jednak w zjednoczonej Europie hasło − regionalizmy. 

Przyjęte chętnie, bo w końcu nie 

chcemy, aby droga naszym sercom UE stała się 

drugim ZSRR. Poszukując tradycji regionalnych 

nie dało się pominąć kwestii kulinariów. 

I tu, że tak powiem po kucharsku − klops. 

My, mieszkańcy „Ziem Odzyskanych”, mamy 

z tym problem. Nie mamy folkloru, nie mamy 

kuchni regionalnej. 

Po Niemcach przejęliśmy domy, sanatoria, 

dary natury… dary kultury wyjechały. 

Ziemia Kłodzka – dawne Hrabstwo Kłodzkie, 

nie jest tutaj wyjątkiem. Nasi dziadkowie, 

przywieźli co prawda ze sobą tradycje swoich 

regionów (wiele więcej wziąć nie mogli). 

Że wspomnę tutaj smakowite elementy kuchni 

lwowskiej w sztuce gotowania p. Kazimierza 

Ferenza (Kaprys). Ale skuteczność PRL-owskiej 

unifikacji uczyniła z niego kociołek pełen wielu 

składników o wątpliwym smaku. Taki bigos z 

burakami, dżemem, serem i pietruszką. 

Na szczęście, jesteśmy tego świadomi 

i wzięliśmy się za definiowanie swojej tożsamości. 

A jak pisałem wcześniej, kuchnia jest jednym 

z elementów określenia siebie jak mawiali Chińczycy 

w czasach gdy nie było jeszcze chińskich 

zupek zalewajek. 

Aby odpowiedzieć na pytanie: jaka jest kuchnia 

kudowska dziś? − dobrze by było przypomnieć 

jaka była kiedyś. Próbuję zatem. 

Obchodzące w tym roku swoje 550-lecie, 

Hrabstwo Kłodzkie, było terenem mieszanki kulturowej. 

Kudowa znana jako „czeski kącik” tym 

bardziej. Przyglądając się przedwojennej kuchni 

naszego kurortu nasuwa się refleksja, iż kudowski 

stół był taki jak kudowski język. Mówię tutaj 

o gwarze „glätzisch”, którą posługiwali się mieszkańcy 

Hrabstwa. Ba, był nawet „glätzisch” północny 

i południowy. Jak dla mnie to był język, 

który był pisemnym zderzeniem niemieckoczeskiej 

fonetyki. 

Może kilka przykładów: 

Niemieckie słowo ojczyzna – Heimat 

– w „glätzisch” brzmiało: Häämte, "on powiedział" 

(niem: er hat gesagt) – a hoot gesäät, 

"wózek" (niem: kleiner Wagen) – kläänes 

Wäänla; "domek" (niem: Häuschen) – Hoisla . 

Podobnie wyglądał kudowski stół. Oczywiście 

królowała u nas kuchnia śląska. 

Ale i… Zwyczaje czeskie i niemieckie, zmieszane 

tworzyły często nowe potrawy. 

Faktem jest, kiedyś o charakterze kuchni stanowiła 

geografia. Jadano rzeczy dostępne, tanie, 

dary natury regionalnej. Dlatego też, naturalną 

siłą rzeczy, obok wody mineralnej, bez specjalnej 

pompy ideowej, ostał się nam pstrąg. Ba, ma 

się wyśmienicie. Może i przyrządzany w prosty 

sposób – pstrąg z kudowskich łowisk jest naszą 

wielką atrakcją (tu brawa dla wszystkich punktów 

i ukłon dla Restauracji w Starym Młynie). 

Królowały zatem kiedyś w Kudowie knedle 

i kluski, dużo kapusty i ziemniaków czyli kartofli. 

Na marginesie – wyczytałem ostatnio, iż czeskie 

słowo „brambor”– ziemniak, pochodzi od słowa 

Brandenburgia, gdyż to właśnie wojska z Brandenburgii 

podczas wojny o sukcesje bawarską 

(XVIII wiek), sprowadzili tutaj indiańskiego „potato”. 

Wykorzystywano „swoje” warzywa , owoce 

i dostępne zioła (słynna nalewka z czosnku 

niedźwiedziego czy szampan z bzu). Przyprawy 

kupowano w sklepach kolonialnych. Zacytuję 

tutaj Wioletę Suzańską, która w książce „Kudowa-Zdrój, 

miasto i ludzie” pisała: „Z opowiadań 

rdzennych mieszkańców wiemy że jadano 

bardzo skromnie. Raz w tygodniu spożywano 

danie mięsne. Była to przede wszystkim wieprzowina, 

rzadziej jadano drób i ryby. Ludność 

trudniła się głównie uprawą roli i tkactwem. Ziemie 

na tych terenach były mało urodzajne, toteż 

i plony były marne. Hodowano bydło, głownie 

krowy i kozy, które dawały niezastąpiony napój 

– mleko.” Można zatem powiedzieć, iż kuchnia 

codzienna nie była zbyt wyrafinowana. Można , 

ale w tym miejscu, przypomina mi się, moja samorządowa 

wizyta we włoskim mieście Anzio, 

sprzed kilku lat. Po pięciu dniach, spożywania 

niemal wyłącznie, dumy naszych gospodarzy 

− „owoców morza” nawet najbardziej wyrafinowani 

członkowie naszej delegacji zapłaciliby 

100 euro za schaboszczaka. 

Wracając do Kudowy. Ponieważ byliśmy 

światowym kurortem w kudowskich restauracjach 

pojawiały się także potrawy polskie (bywaliśmy 

tutaj), koszerne (w końcu przyjeżdżali tutaj 

najbogatsi Żydzi z całego świata), fantazjowano 

z kuchnią śródziemnomorską czy nawet orientalną. 

Co innego jednak restauracje, a co innego 

tradycje mieszkańców. 

Dzisiaj w Kudowie też możemy zjeść dobrą 

pizzę (Fanaberia − szacun), gyros (Samos – 

mniam), gulasz z knedlami (Zdrojowa-pycha), 

roladke z nadzieniem runa leśnego (Złota Oberża 

− wspaniałe i nie drogie) czy sushi (Verde 

Montana – znakomite) i owoce morza 

(Amalia – cudo), Nie mamy co prawda 

McDonalda przez co, biedne dzieciaki muszą 

pod pretekstem wyjazdu do teatru jeździć aż do 

Wrocławia. Ale mamy bar McEdi z dużo lepszym 

jedzeniem. 

A Kudowianie i tak kochają „Bar Ania” – za domowe 

schabowe i niedrogie pierogi. 

Jest różnorodnie co wcale nie świadczy 

13

CENTRUM EDUKACJI ETNOLOGICZNEJ 


że jesteśmy polsko-czesko-turecko-włosko-japońskim 

kurortem. I dobrze. 

Żyjemy co prawda w czasach, w których 

o naszym menu, decyduje nie geografia ale 

portfel. Polacy jednak, wg wszelkich badań, 

dbają coraz bardziej o swoje zdrowie i uważniej 

przyglądają się temu co jedzą. Osobiście, wierzę 

że do dobrych przepisów wrócimy. Zarówno do 

tych „zza Buga” jak i do tych dawnych regionalnych. 

Dlatego na koniec przepis na kultową potrawę 

regionalną: 

Ormianie w Kudowie 

„Śląskie niebo” 

zwane też „Ciapkapustą” 

Jest to jeden z wariantów , podobnie jak 

polski bigos, „niebo” sporządzano na wiele sposobów. 

W zależności od urodzaju, okoliczności, 

pory roku i tego co gospodyni miała pod ręką. 

Składniki: 0,5 kg kapusty kiszonej, 0,5 kg ziemniaków, 

1 cebula, masło do smażenia pieprz, sól, 

maggi 

SPOSÓB PRZYRZĄDZANIA: 

Ziemniaki obrać, ugotować w osolonej wodzie. 

W osobnym garnku ugotować kapustę. 

Odcedzić ziemniaki i kapustę (kapustę przez sito 

odcisnąć, by nie zawierała wiele soków). Na patelni 

podsmażyć cebulkę wcześniej pokrojoną 

w kostkę. Ziemniaki i kapustę utłuc tłuczkiem 

do ziemniaków, podczas tłuczenia dodać zawartość 

patelni (cebulkę wraz ze stopionym 

masłem − ja daje więcej masła do smażenia, aby 

później kapusta i ziemniaki dobrze się zasklepiły). 

Wszystko razem wymieszać, doprawić pieprzem 

− posolić jeśli taka potrzeba − kwestia indywidualna. 

Ja dodaję jeszcze 2 kropelki maggi, 

po prostu odpowiada mi ten smak) Oczywiście 

opcja ta jest niekonieczna. Potrawa gotowa! 

Ciapkapusta to typowo śląskie danie. Często 

serwowana ze smażonymi żeberkami czy też 

karminadlami (kotlety mielone). Danie proste, 

nieskomplikowane, a pyszne. 

Smacznego! 

2009 r. mieszka w Kudowie pięcioro Ormian, w tym jedna 

rodzina ormiańska trzyosobowa (mąż, żona, syn), oraz 

pani Arpienik z córką Soną. Pani Arpienik (która przybyła 

do Kudowy jako wdowa) wyszła za mąż za Polaka mieszkańca Kudowy 

i jej córka Sona także wyszła za Polaka kudowianina. Druga córka 

pani Arpienik – o imieniu Nune − mieszka w Moskwie, wyszła za mąż za 

Rosjanina i tam żyją. Mamy zatem w Kudowie jedną pełną rodzinę ormiańską 

i dwie rodziny mieszane polsko-ormiańskie. Zapewne jest więcej 

osób, które mają w sobie kroplę ormiańskiej krwi, po swoich przodkach. 

Ta, wspomniana pełna ormiańska rodzina postępuje trochę wbrew ormiańskim 

zwyczajom, bowiem ma tylko jedno dziecko, a to w tradycjach 

rodzin ormiańskich stanowczo za mało. Ormianie uważają, że dziecko 

ma mieć brata lub siostrę, a na jedno dziecko − jak mówią Ormianie 

− nie należy „zajmować” kobiety. Pani Arpienik z mężem Józefem mają 

już gotowy do zamieszkania dom na ul. Okrzei w Kudowie, a na razie 

mieszkają w domku w Jeleniowie. Pani Arpienik prowadzi z córką sklep 

spożywczy „Góralka” na Górnej Kudowie, a pan Józef ma warsztat samochodowy 

w Jeleniowie. Czytelnikom naszego Pamiętnika przybliżymy 

życie Ormian na przykładzie pani Arpienik. 

14

W muzeum kudowskim powołane zostało 

w 2007 r. Centrum Edukacji Etnologicznej 

(CEE) i w ramach jego działalności 

przybliżamy tutejszym mieszkańcom 

życie, obyczaje, zwyczaje i religie ludzi 

osiedlających się współcześnie wśród nas, 

a pochodzących z innych krajów, często 

bardzo od nas odległych. W dzisiejszym 

świecie ludzie mogą wybierać ojczyznę 

Polaków do osiedlenia się i powinniśmy 

znać ich zwyczaje i tradycje, by ich rozumieć, 

by ich włączyć do życia w naszej 

polskiej społeczności. Ormianie są chrześcijanami. 

Ale spotykamy się w Kudowie 

także z muzułmanami. Ich również zechcemy 

przybliżyć naszym Czytelnikom. 

Pamiętajmy bowiem, że wiara i religia to 

nie to samo. Religia może nas dzielić, ale 

wiara łączy nas wszystkich. Bóg jest jeden 

− i jeżeli tak na to spojrzymy, to nie ma 

przepaści między ludźmi. W tym miejscu 

przypomnijmy spotkania w Asyżu, inicjowane 

przez Jana Pawła II. Jako mieszkańcy 

miasta nadgranicznego jesteśmy 

Polakami pierwszego kontaktu. To nas 

niejako zobowiązuje do poznawania 

zwyczajów innych narodów. Do Kudowy, 

jako uzdrowiska o międzynarodowej 

renomie przyjeżdżają ludzie z różnych 

krajów i powinniśmy być otwarci na ich 

potrzeby i ich widzenie świata. 

Armenia 

Armenia położona jest na Zakaukaziu, 

pomiędzy morzami Czarnym i Kaspijskim. 

Od południa i zachodu graniczy 

z Turcją oraz Iranem, od wschodu z Azerbajdżanem, 

od północy z Gruzją. Jest państwem 

niepodległym, obszarowo o takiej 

wielkości jak województwo dolnośląskie 

i opolskie razem wzięte (ok. 30.000 km2). 

Mieszkańców około 3 mln. W byłych republikach 

Związku Radzieckiego, a taką 

republiką do 1991 r.była także Armenia, 

zamieszkują również Rosjanie. W Armenii 

stanowią tylko 1% ludności, a 98 % 

to Ormianie. Na świecie jest obecnie ok. 

10 mln Ormian. Są niemal we wszystkich 

krajach świata, także w Polsce. Naród ormiański 

należy do najstarszych kulturowo 

i cywilizacyjnie narodów na naszym 

globie. Legendarne początki sięgają dawnych 

czasów biblijnych. Ormianie nazywają 

swój kraj Hajastan i początki narodu 

wywodzą od legendarnego Hajka, tak jak 

my Polacy od Lecha (na Polskę mówią na 

Kaukazie i w Turcji − Lechistan). Nasz 

legendarny Lech i jego legendarni bracia 

Czech i Rus żyli − wg legendy − trochę 

więcej niż 1000 lat temu. Mojżesz prowadził 

swój lud przez pustynię do Ziemi 

Obiecanej około 1300 lat przed n.e. Ale 

cóż to jest wobec Hajka, który w 2492 r. 

przed n.e (czyli 4500 lat temu) pokonał 

wojska babilońskie i stał się patriarchą narodu 

ormiańskiego. Wtedy Armenia była 

wielką potęgą. Ale potężna jest także legenda 

dziejów początków. Hajk, bowiem 

− wg legendy − był synem Tagarmy, wnukiem 

Gomera, prawnukiem Jafeta i tym 

samym praprawnukiem Noego, tego praojca 

budowniczego wielkie biblijnej Arki, 

która miała także dopłynąć do Armenii, 

do góry Ararat. Jak widać, nie wiele już 

pozostało do Adama i Ewy. 

Legenda ma to do siebie, że jest na ogół 

piękna, nie koniecznie musi być prawdziwa. 

Najważniejsza jest jej siła w świadomości 

danego narodu i miejsce w tożsamości 

narodowej. Na przykład: odległość 

od Egiptu do Palestyny można przejść pieszo 

w ciągu kilkunastu dni, drogą okrężną 

po Synaju nawet w kilka tygodni lub 

miesięcy. A biblijni Żydzi szli pod wodzą 

Mojżesza 40 lat. To, czy Żydzi szli przez 

pustynię do Ziemi Obiecanej 40 lat, czy 

mniej lub więcej, a nawet czy w ogóle szli, 

w zasadzie nie ma znaczenia. W naszej 

świadomości, w naszych wyobrażeniach 

szli 40 lat i to ma największe znaczenie. 

W legendzie nie chodzi o prawdę historyczną, 

ale o przesłania, czyli o najważniejsze 

drogowskazy, o przeznaczenie, 

o najważniejsze zasady etyczne i takie 

legendy znajdują się w fundamentach narodu 

i jego tożsamości. 

Legendy dziejów początków Ormian 

dają temu narodowi siły do przetrwania 

w bardzo trudnych warunkach geograficznych 

i geopolitycznych. Kraj położony 

jest w górach Kaukazu, średnio na 

wysokości około 1000 m. n.p.m. Dookoła 

potężne góry sięgające 3000 m i wyżej, 

a najwyższy szczyt Aragac ma 4090 m. 

Najstarszy chrześcijański naród świata 

– jakim są Ormianie – graniczy z muzułmanami 

(Turcja, Azerbajdżan, Iran). 

Używając konserwatywnego języka, to 

właśnie tu przebiega linia przedmurza 

chrześcijańskiego. W wojnach z sąsiednimi 

państwami − szczególnie z Turcją 

− zginęło wielu Ormian, najwięcej i najtragiczniej 

w 1915 r. w zagładzie blisko 

półtora miliona Ormian. 

Zagrożenia są nie tylko od sąsiadów. 

Także natura nie skąpi strat i cierpień. Armenię 

nawiedzają trzęsienia ziemi, czasami 

o dużej skali. W ostatnim wielkim 

trzęsieniu ziemi zginęło ok. 40 tys. ludzi. 

W akcji pomocy brali udział także Polacy. 

Tak więc położenie w górach, trudne warunki 

komunikacji przez sąsiednie kraje 

przy braku dostępu do morza, trzęsienia 

ziemi , wojny − to już wystarcza, by 

pojawiła się emigracja w poszukiwaniu 

lepszych warunków życia. Inteligentni 

i pracowici Ormianie ruszyli w kierunku 

Rosji, Europy i Ameryki. Przywędrowali 

także do Polski. 

Ormianie polscy 

Ormianie pojawili się w Polsce w XIV w., 

za czasów Kazimierza Wielkiego. W tym 

samym czasie napływali także do Polski 

Żydzi, z krajów zachodnich. Z wyglądu 

Ormianie i Żydzi są do siebie podobni. 

Z tego powodu niektórzy mylnie traktują 

Ormian jako semitów. Ich dzieje na 

terenie Polski układały się jednak inaczej. 

Ormianie osiedlali się w miastach i miasteczkach 

ziem wschodnich ówczesnego 

15

państwa polskiego. Silniejsze ośrodki 

osadnictwa ormiańskiego były w Kamieńcu 

Podolskim, Barze, Brzeżanach, 

Stanisławowie, Kutach, we Lwowie, a dalej 

na zachód w Zamościu,. Lublinie, Krakowie. 

Zajmowali się głównie handlem ze 

wschodem, jubilerstwem, rękodziełem. 

W rodzinach ormiańskich dbano o dobre 

kształcenie dzieci. Polacy zauważyli 

i bardzo doceniali to, że Ormianie lubili 

kulturę polską, uczyli się języka polskiego, 

językowo całkowicie się polonizowali, 

kulturowo asymilowali. Rychło stali się 

znakomitymi Polakami. Mówiono nawet: 

bądź pewny (rzetelny) jak Ormianin. Ormianom 

zawdzięczamy znaczną orientalizację 

polskiej kultury szlacheckiej 

i umacnianie jej charakteru sarmackiego. 

W stroju szlacheckim można odnaleźć 

wpływy ormiańskie. Polacy odwdzięczali 

się Ormianom pełnym zaufaniem. 

Ormianie mieli więc w Polsce dobre warunki 

do życia i rozwoju. W historii Polski 

zapisali się złotymi zgłoskami. Byli 

świetnymi wynalazcami, dyplomatami, 

wojskowymi, artystami. Chrześcijaństwo 

Ormian było bardzo bliskie rzymsko-katolickiemu 

i pod tym względem nie było 

żadnych problemów religijnych. Wśród 

wybitnych polskich Ormian i osób o pochodzeniu 

ormiańskim wymieńmy Ignacego 

Łukasiewicza − wynalazcę lampy 

naftowej i twórcy przemysłu naftowego, 

Juliusza Słowackiego, Szymona Szymonowicza, 

Zbigniewa Herberta, wybitnego 

reformatora szkolnictwa i współtwórcy 

Konstytucji 3 Maja ks. Grzegorza Piramowicza 

, malarza Teodora Axentowicza. 

Współcześnie zaliczają się do nich m.in. 

Krzysztof Penderecki, Anna Dymna, Robert 

Makłowicz, ks. Isakowicz-Zaleski. 

Ormiańskiego pochodzenia był poeta 

Jan Lechoń. Ordynariuszem wiernych 

kościoła ormiańskiego w Polsce jest arcybiskup 

Kazimierz Nycz. Obecnie w Polsce 

może być około 80 tys. Ormian. 

Niektóre zwyczaje 

Ormian 

Matach − ormiańska tradycja poczęstunku 

Pani Arpienik opowiada jak przygotowuje się taki poczęstunek dziękczynny 

i kiedy się go sporządza. Może mieć miejsce z okazji uroczystości rodzinnych, 

kościelnych, towarzyskich. „Matach” to może oznaczać „ofiarę”, ale 

także „młody”, „delikatny”. Jest to ofiara dokonana z młodego rocznego baranka. 

Arpienik mówi, że to biblijne echo ofiary Abrahama. Anioł powstrzymał 

rękę Abrahama przed ofiarowaniem Izaaka, wskazując mu baranka. 

Wybranego baranka prowadzi się do kościoła lub pod kościół, gdzie zostaje 

poświęcony. Potem, nakarmiony solą zostaje zabity i ugotowany w wodzie 

bez dodawania przypraw. Zanim rozpocznie się poczęstunek dziękczynny 

trzeba zanieść siedmiu rodzinom dar w postaci kawałka mięsa z baranka z 

chlebem , zwanym „ławasz”( jest to maca w formie małej płachty wielkości 

ok. 40 x 50 cm lub nawet większe). Te dary nie są duże, niesie się je na talerzu. 

Daje się je nie po to, aby się najeść, ale ma to być symboliczny poczęstunek 

jedności i przyjaźni. Także uczta z mięsa baranka nie jest obiadaniem się 

jak przy ognisku, ale uroczystym, skromnym poczęstunkiem. 

− A co z tym talerzem, czy go zwracają − zapytałem . 

− Oczywiście, że trzeba zwrócić, ale nie zwraca się przecie pustego − wyjaśniła. 

− A to chytre ormiaszki 

Matach czasem gromadzi znaczne ilości ludzi, np. w przypadku święta lub 

uroczystego większego spotkania religijnego. Także ile razy wychodzi się na 

cmentarz zabiera się ze sobą jedzenie, takie, jakie lubił ów zmarły. Jedzenie 

to jest opakowane i składane na grobie. Zjeść je może ktoś głodny. Tacy, jak 

wiadomo zawsze się znajdą. Czasami bierze się także wódkę, którą zebrani 

nad grobem wypijają po kieliszku, ale bez stukania się kieliszkami. Resztę 

alkoholu wylewają na grób, ale nie pozostawiają w butelce. Wylewają, żeby 

ziemia była mu nadal lekka. 

Już po wysłuchaniu tych wspaniałych opowieści, wracając do domu myślałem 

jak bardzo praktyczni są Ormianie. My kupujemy kwiaty, stawiamy 

na grobie, więdną, albo jakiś złodziej je podbierze, i w zasadzie korzyść 

z tego żadna. A tam, mądrzy Ormianie niemal zastawiają stoły na grobach. 

Jakże miłe muszą być cmentarze dla zgłodniałych. Pewnie tylko żałują, że 

„złośliwi” uczestnicy matachu potraktowali niezbyt praktycznie pozostałości 

alkoholu. U nas takie „marnotrawstwo” nie miałoby miejsca. Znam takich 

w Kudowie, którzy dzień i noc modlili by się na tak zastawionych cmentarzach. 

Chaszłama, czyli ognisko ormiańskie 

To powinniśmy zrobić w Kudowie , by poznać praktycznie co to takiego. Pani 

Arpienik wyciągnęła w moją stronę jakiś długi na ok.70 cm pręt ze stali nierdzewnej 

dość ostro zakończony . 

− To szampur –powiedziała. Na to nadziewamy szaszłyk. 

− Szaszłyk to potrawa tatarska, czy ormiańka – zapytałem 

− A jaka tam tatarska. Oni jeszcze na drzewie siedzieli, jak Ormianie robili 

16

najsmaczniejsze szaszłyki. Czy pan zauważył, że Ormianom wszyscy dookoła 

kradną cudowne wynalazki i pomysły. I tak jest z szaszłykami − mówiła 

ze śmiechem. A chaszłama to fantastyczne danie na ognisko ormiańskie. Teraz 

zaczęła omawiać skład i sposób wykonania. 

No, więc np. dla 40 osób trzeba wziąć: 

− baraniny 10 do 15 kg 

− pomidorów ze 3 kg 

− papryki ze 3 kg 

− cebuli 2 kg 

− po pęczku: pietruszki, bazylii, kopru, kolendry 

− ziemniaków z 10 kg 

Wszystko to układa się warstwami: baraninę, pomidory, paprykę, cebulę, 

przyprawy, pietruszkę zieloną i zalewa piwem. Teraz trzeba to gotować, 

a gdy już się wyraźnie całość podgotuje wtedy dołożyć na sam wierzch obrane 

ziemniaki. Teraz te ziemniaki mają się tak gotować, i gdy się ugotują − to 

całość jest już dobra. 

Pani Arpienik zapewnia mnie, że nieraz już te cuda jadła i że jest to naprawdę 

fantastyczne. Powiedziałem jej, że zrobimy spotkanie z Czytelnikami 

Pamiętnika na które ona ma przygotować chaszłamę. Zgodziła się i posmakujemy. 

Ławasz 

Teraz pokażę panu ormiański chleb ławasz − to powiedziawszy zaczęła rozsupływać 

zawiniętą paczkę jakichś zwojów, jakby starych papierów lub firanek. 

Urwała rękami kawałek takiej rolki i podała mi do zjedzenia. Zaproponowała 

, bym dodał do tego trochę białego słonego sera, który ona sama 

wyrabia. Spróbowałem. Bardzo smaczne. Zauważyłem że piesek Pani Arpienik, 

mała i sprytna Lusia porwała kawałeczek tego chleba i jadła z dużym 

apetytem. A pies wie co jest dobre. Zabrałem cześć tego pakunku do domu 

i oboje z żoną zajadaliśmy się ławaszem. Jest to po prostu maca, tylko nie 

chrupiąca, łatwa do smarowania, układania w dowolne formy i powtarzam 

− bardzo smaczna. 

− Od tego się nie tyje − dodała Arpienik. To jest właśnie ludowy, tradycyjny 

chleb ormiański. 

Poprosiłem, by zechciała upiec taki chleb na najbliższe cepowisko w skansenie 

na Pstrążnej. Miejmy nadzieję, że to zobaczymy i posmakujemy. 

Uwaga: W czwartym tygodniu 

września br. odbędzie się w Klubie 

Seniora spotkanie organizowane 

przez CEE pt: „Kultura 

chrześcijańska i kultura islamu 

− pomosty do dialogu kultur”. 

Wykład wygłosi 

dr Someer Ayyoub z Jordanii, 

(sunnita). 

Lew Kiedrowskich 

Na cmentarzu w Czermnej , 

tuż nad murem cmentarnym od 

strony parkingu jest zabytkowy 

polski grób 

Tadeusza Kiedrowskiego. 

Na okazałej płycie nagrobnej 

pod lwem z korona jest napis: 

Tadeusz Kiedrowski, 

ur. w Kępnie 6.12.1866 r., 

Zm. w Kudowie 21.9.1913 r. 

Zdrowaś Mario. 

Wychodzenie tyłem 

Pani Arpienik powiedziała, że aczkolwiek wielkich różnic nie ma pomiędzy 

katolicyzmem ormiańskim i rzymskim − to jednak wychodzenie z kościoła 

po zakończonym nabożeństwie różni się. Ormianie wychodzą po nabożeństwie 

cofając się aż do progu, patrząc w stronę ołtarza. 

− I nikt się nie potknie − zapytałem 

− Nie − odpowiedziała 

− A dlaczego tak dziwnie wychodzą Ormianie? 

− A dlatego, że z domu Boga nie wychodzi się do Niego tyłem. Z twarzą, 

a nie z tyłkiem w Jego stronę! 

Zabrałem wszystko, co mi dała Arpienik na drogę i wychodząc tyłem dziękowałem. 

Zapowiedziałem rychłą następną wizytę. 

Jeden z rodu Kiedrowskich herbu 

Lew, z rodu zasłużonego Polsce 

spoczął w Kudowie, naprzeciw 

kaplicy czaszek, by zaświadczać 

− jak piszą w przewodnikach turystycznych 

− o naszej miłości do 

tej ziemi. Od kilku lat grób jest 

zapomniany i zaniedbany. (Red.) 

17

POEZJE 

Lucjan Anczykowski, 

lekarz pracujący niegdyś w Kudowie 

Opatrzność tej ziemi 

Chociażbym chodził ciemna doliną, 

Zła się nie ulęknę, 

Taka jest opatrzność tej ziemi. 

Przynajmniej tutaj pochylę głowę, 

Wobec cierni i skał zwieńczonych 

A sumienie wyrzuci ostatni swój grzech 

Znam to z pieśni ukojenia 

I sączącej dobroci z krwią męczennika 

Mam serce do tych stron, 

Szeptami zmysłów rzeźbioną 

I tęsknotę modlitewną 

Lucjan Anczykowski 

O, Panie 

daj nam duchowość 

Najgodniejszej Księgi, 

taką, 

jaka była kiedyś, 

z tematyką pastoralną 

i błękitniejszym niebem 


Listki wspomnień 

Od kiedy wtargnął w me serce 

Słoneczny skraj lasu 

Z roślinkami żywych wcieleń, 

Myśli pną się i pną 

Wplątane w listki wspomnień 

Z ukrywanym anielstwem. 


Tęsknota rąk 

tęsknię 

wyciągam bezradnie ręce 

szukając twoich dłoni 

tęsknię 

ranię się sama o siebie 

gdy tylko pomyślę o tobie 

tęsknię 

wiem, że do mnie wrócisz 

i przygarniesz bezdomne ręce 

Gdzie? 

Słyszę ciągle onomatopeje. 

Widzę wszędzie personifikacje. 

A gdzie pauza? 

Gdzie zdrobnienia? 

Pełno tu zwrotów grzecznościowych. 

Z każdej strony wypełza fałszywy 

uśmiech. 

A gdzie szczerość? 

Radość? 

Miłość? 

Gabriela Szukszto 

W tłumie nie ma mnie... 

Ile rzeczy różni ludzi 

tyle strachu to w nas budzi. 

Każda najmniejsza odmienność 

wywołuje nienawiść, niepewność. 

Będąc sobą 

nie jestem w pełni sobą... 

W tłumie nie ma mnie... 

Agnieszka Dziecinna-Drewniak (ADD) 

ADD 

Gabriela Szukszto 

18

MISJONARZE KLARETYNI W KUDOWIE 

▶ O. Krzysztof Kaniowski CMF 

W tym uroczym zakątku naszej Ojczyzny jakim jest Kudowa-Zdrój, Zgromadzenie 

Misjonarzy Synów Niepokalanego Serca Maryi (w skrócie: Misjonarze 

Klaretyni) nabyło w formie zakupu budynek przy ul. Lubelska 3, 

który stanowił dotychczasową własność Parafii Miłosierdzia Bożego. 

Od końca sierpnia 2003 roku zamieszkali tu pierwsi misjonarze, tworząc 

Wspólnotę o charakterze formacyjnym dla kandydatów pragnących poświęcić 

swoje życie Bogu poprzez misjonarską służbę Słowa. Pierwszym 

przełożonym tej wspólnoty został mianowany o. Adam Bartyzoł, który 

pełnił również funkcję prefekta postulantatu. Ten etap formacji początkowej 

zwanej postulantatem przygotowuje do kolejnego etapu formacji misjonarskiej 

jakim jest nowicjat. Czas formacji w postulantacie trwa jeden 

rok. 

Założyciel zgromadzenia- mzaika 

Od samego początku swej działalności 

w Kudowie-Zdrój 

Wspólnota Misjonarzy Klaretynów 

angażuje się m.in. w życie tutejszej 

społeczności kudowskiej poprzez 

posługę kapłańską w tutejszej wspólnocie 

parafialnej. 

Na prośbę Stowarzyszenia na rzecz 

Rozwoju Miasta Kudowy-Zdroju prowadzimy 

spotkania modlitewne. Odbywają 

się one każdego drugiego dnia miesiąca 

o godz. 21 00 przy tablicy upamiętniającej 

pobyt kard. Karola Wojtyły, przyszłego 

papieża − Jana Pawła II − w domu zakonnym 

Sióstr Służebniczek NMP. W miarę 

możliwości, bracia postulanci, w każdą 

sobotę spotykają się z osobami niepełnosprawnymi 

w świetlicy "Skrzacik", by 

tam nabierać doświadczeń służby charytatywnej 

i apostolskiej. 

Św. Antoni Maria Klaret 

– Założyciel Zgromadzenia 

Antoni Klaret urodził się 23 grudnia 

1807 r. w miejscowości Sallent, w Hiszpanii 

jako piąte z jedenaściorga dzieci. 

Od najmłodszych lat wychowywał się 

w atmosferze pobożności i życzliwości 

domowego ogniska. Początkowo uczył 

się i pracował w małym przydomowym 

warsztacie tkackim. Szybko okazało się, 

że posiada wielki talent tkacki oraz umiejętności 

techniczne. Jego ojciec marzył, 

aby te zdolności były wciąż rozwijane. 

Młody Antoni dalszą naukę i umiejętności 

pogłębiał podczas kształcenia się 

i pracy w dużej fabryce w Barcelonie. 

Miał wtedy 18 lat. W Barcelonie, sam własną 

pracą zarabiał na utrzymanie oraz na 

naukę. Pomimo osiągniętych sukcesów 

i bardzo obiecującej przyszłości Antoni 

z biegiem czasu odkrywa u siebie powołanie 

do służby Bogu. Słowa z Ewangelii, 

które kiedyś zapadły głęboko w jego 

serce: „Cóż bowiem za korzyść odniesie 

człowiek, choćby cały świat zyskał, a na 

duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek 

w zamian za swoją duszę?” [Mt 16,26], 

rozpaliły w nim pragnienie poświęcenia 

się głoszeniu Ewangelii i ratowaniu dusz. 

Postanawia więc odtąd dalsze swoje życie 

realizować służąc Bogu jako kapłan. 

W roku 1829 wstępuje do Seminarium, 

gdzie dla Klareta rozpoczyna się epoka, 

w której lektura Biblii jeszcze mocniej 

wzbudziła w nim pragnienie bycia apostołem 

i misjonarzem. Po ukończeniu 

Seminarium, 13 czerwca 1835 r. został 

wyświęcony na kapłana. Przynaglony 

wezwaniem do głoszenia słowa Bożego, 

a nie mogąc tego realizować w swojej 

ojczyźnie z powodu złożonej sytuacji politycznej 

w kraju i prześladowania religijnego 

podjął − za zgodą swojego biskupa 

ordynariusza − decyzję, aby wyruszyć na 

pracę w charakterze wędrownego misjonarza 

apostolskiego. Z biegiem czasu 

jeszcze bardziej rozpala się u Klareta duch 

misyjny. Pojawia się myśl, aby założyć 

centrum misyjne: ekipę misjonarzy oddaną 

wyłącznie głoszeniu Słowa Bożego. 

Do tego projektu udało mu się przekonać 

kilku gorliwych kapłanów, z pośród 

których za kilka lat założy Zgromadzenie 

Misjonarzy. Wkrótce drogi misyjne Klareta 

zaprowadziły go na Wyspy Kanaryjskie, 

gdzie gromadził ogromne tłumy 

pragnących słuchać jego kazań. Tam też 

niestrudzenie prowadził rekolekcje, nauczał 

katechezy dzieci i dorosłych, odwiedzał 

chorych. Po upływie kilkunastu 

miesięcy Klaret wraca do Vic w Hiszpanii, 

aby tu uskutecznić od dawna noszony 

w sercu pomysł założenia Zgromadzenia. 

Za wiedzą, błogosławieństwem i wyraźną 

zachętą miejscowego biskupa Klaret 

prowadzi dla pięciu kapłanów rekolekcje, 

które zostaną uwieńczone powstaniem 

nowego, wielkiego dzieła. Dnia 16 lipca 

1849 r. sześciu młodych kapłanów dało 

początek istnienia nowego instytutu − 

19

Zgromadzenia Synów Niepokalanego 

Serca Maryi. Jeszcze tego samego roku 

Klaret otrzymuje nominację na arcybiskupa 

Santiago na Kubie. Od tej pory 

życie misjonarskie Klareta obrało kurs 

w niewyobrażalnym kierunku – Kubie, 

gdzie przez sześć lat z niezwykłą gorliwością 

oddaje się tytanicznej pracy głoszenia 

Słowa Bożego, rozsiewając miłość 

i sprawiedliwość na wyspie, gdzie jeszcze 

panoszyło się agresywne niewolnictwo, 

wielka bieda i brak cywilizacji. Kraj pogrążony 

był w nieokiełzanej niesprawiedliwości 

społecznej. Wszystko to rodziło 

napięcie i sprzyjało konfliktom. Nowy 

pasterz na wyspie występował bardzo 

stanowczo przeciwko jawnej niesprawiedliwości. 

W wyniku wielkiego zaangażowania 

apostolskiego, a także aktywności 

na rzecz równości i sprawiedliwości społecznej, 

arcybiskup Klaret doświadczał 

fali prześladowań, płacąc za to osobistym 

cierpieniem. W roku 1856 odniósł bolesne 

rany w wyniku zamachu na jego życie. 

To doświadczenie Klaret postrzegał 

jako szczególną łaskę, iż mógł przelać 

swą krew z miłości do Jezusa i Maryi oraz 

przypieczętować własną krwią prawdy 

przez siebie głoszone. 

Akademia Św. Michała 

W czasie rekonwalescencji pojawiło 

się w nim pragnienie założenia Akademii 

św. Michała. Miało to być stowarzyszenie 

integrujące literatów, poetów, artystów, 

ludzi nauki i kultury, w służbie Kościoła 

i ewangelizacji społeczeństwa. Ta idea 

została zrealizowana dopiero w 1859 r. 

Po sześciu latach gorliwej pracy na Kubie 

Klaret zostaje wezwany do Hiszpanii, 

by podjąć nowe obowiązki. Tym razem 

królowa Hiszpanii Izabela II wybrała 

Klareta na swego spowiednika. Była to 

nieoczekiwana nominacja, która wprowadziła 

go w zakłopotanie. Ale i tym 

razem nic nie zdołało przeszkodzić w realizowaniu 

dzieła, które nosił w sercu. 

W ciągu 11 lat spędzonych na dworze 

królewskim w Madrycie Klaret, przesycony 

apostolską gorliwością, wykorzystywał 

każdą okazję, by prowadzić działalność 

ewangelizacyjną i misyjną. Jednym 

z najbardziej genialnych dzieł powołanych 

do życia była wspomniana wyżej 

Akademia św. Michała, która w swoich 

zamierzeniach miała łączyć ludzi sztuki, 

kultury, dziennikarzy i wszelkiego rodzaju 

wspólnoty kościelne. Celem tego było 

przygotowanie ludzi świeckich do bardziej 

owocniejszej służby Bożej. Warto 

zauważyć, że Klaret, pomimo bycia arcybiskupem 

i życia na dworze królewskim, 

gdzie pełnił odpowiedzialne funkcje, nie 

przestał żyć w duchu prawdziwie zakonnym. 

Dzieło, które założył − Zgromadzenie 

Misjonarzy, Synów Niepokalanego 

Serca Maryi − zawsze otaczał wielkim 

zainteresowaniem. Dbał o jego rozwój 

i umocnienie, cieszyło go każde nowe 

dzieło misyjne, które było dla niego 

ogromną radością. Tymczasem sytuacja 

polityczno-społeczna Hiszpanii przyczyniła 

się do wybuchu rewolucji. Miało to 

miejsce 18 września 1868 r. Spowodowało 

to ogłoszenie detronizacji Izabeli II. 

Działania rewolucyjne objęły wszystkie 

większe hiszpańskie miasta. Rodzina 

królewska wraz ze służbą i spowiednikiem 

była zmuszona udać się do Francji. 

Klaret miał już 60 lat. Rewolucja w Hiszpanii 

przyniosła młodemu Zgromadzeniu 

pierwszych męczenników, których 

krew przyczyniła się do szybszego rozwoju 

Zgromadzenia w świecie. W skutek 

wyczerpania fizycznego nadludzką pracą 

ewangelizacyjną doświadczany ciągłym 

prześladowaniem Klaret zapada na zdrowiu. 

Prawie od początku 1870 r. powoli 

odczuwa, że jego zdrowie gaśnie i zbliża 

się koniec jego ziemskiej wędrówki. Spokojny 

i przygotowany, aby oddać swoje 

życie w ręce Boga, dnia 24 października 

1870 r., Antoni Klaret, Misjonarz, Syn 

Niepokalanego Serca Maryi, oddał ostatecznie 

swoje życie Panu. Umiera na wygnaniu 

w cysterskim opactwie w Fontfroide 

w południowej Francji. Napis na 

jego grobie brzmiał następująco: „Umiłowałem 

sprawiedliwość, a znienawidziłem 

nieprawość, dlatego umieram na wygnaniu”. 

Papież Pius XII dnia 7 maja 1950 r. 

ogłosił go świętym. W czasie uroczystości 

kanonizacyjnej powiedział: „Święty Antoni 

Maria Klaret to wielka dusza, która 

łączyła w sobie kontrasty: ze swej natury 

skromny, wywyższony jednak w oczach 

świata. Niski wzrostem, ale wielkiego ducha. 

Niepozorny, ale zdolny wzbudzać podziw 

u monarchów tego świata. Mocnego 

charakteru, lecz i wielkiej łagodności... 

Stale stawiał siebie w Bożej obecności, 

nawet w najbardziej zajętych pracą chwilach”. 

Zgromadzenie 

Jesteśmy wspólnotą kapłanów i braci 

zakonnych, którzy zostali powołani do 

głoszenia Słowa Bożego na wzór św. Antoniego 

M. Klareta. 

Dziś Zgromadzenie liczy ponad 

trzy tysiące Misjonarzy pracujących w 

ponad sześćdziesięciu krajach na pięciu 

kontynentach, realizując dzieło Ojca 

Klareta. Polscy Klaretyni pracują w Rosji 

na Syberii, w Afryce na Wybrzeżu Kości 

Słoniowej, w Chile, na Filipinach, na 

Kubie, Białorusi, w Niemczech, Republice 

Czeskiej i Anglii. W Polsce jest 

siedem wspólnot: w Warszawie, Łodzi, 

Wrocławiu, Krzydlinie Małej, Miedarach, 

Paczynie i w Kudowie-Zdroju. 

Więcej informacji można uzyskać na 

stronach: 

www.klaretvni.pl 

www.start-klaretyni.pl. 

20

Ks. Jan Myjak 

Moje pierwsze spotkanie 

z Wrocławiem 

i Dolnym Śląskiem 

cz.3 

LATA KAPŁAŃSKIE 

Redakcja 

Pamiętnika Kudowskiego 

składa 

Ks. Janowi Myjakowi 

życzenia 

wielkich sił duchowych 

z okazji 50-lecia Kapłaństwa 

Czas pobytu w seminarium dobiegł końca. Dnia 

21 czerwca 1959 r w Katedrze Wrocławskiej z rąk 

Jego Ekscelencji Księdza Bolesława Kominka 

w liczbie 64 diakonów otrzymaliśmy święcenia prezbiteriatu. 

Z 72 rozpoczynających studia doszło do kapłaństwa 44. 

Pozostali, to czekający na święcenia koledzy. 

Ks. Piotr Mrówka był proboszczem w Pieszycach. Poprosił 

Księdza Biskupa Kominka o to, bym w tym samym dniu 

odprawił prymicje w jego parafii. I tak rozpoczęła się moja 

droga kapłańska. W dniu święceń otrzymaliśmy z miejsca 

nominacje na parafie. Pierwszym miejscem mojej pracy 

było miasto powiatowe Strzelin. Do Strzelina poszło 

nas dwóch: ksiądz Aleksander Matyka i ja. Zajechaliśmy 

do pierwszego swojego proboszcza. Był nim ksiądz Michałkiewicz, 

mający już 50 lat kapłaństwa, były proboszcz 

z Łoszniowa, diecezja lwowska. Do obsługi był również 

cały wieniec otaczających wiosek. Podzieliliśmy się pracą. 

Ja objąłem katechizację w jedenastolatce, szkole zawodowej 

i technikum samochodowym. Godzin prawie 30. Do tego, 

zostałem jeszcze wikariuszem w parafii. Trzecim wikarym 

był ksiądz Szuflad. Był to ksiądz grecko-katolicki, były proboszcz 

Łemków z okolic Gorlic. W krótkim czasie, głównie 

za sprawą księdza Matyki, wzrosła nam liczba ministrantów. 

Na reakcję ze strony władz nie musieliśmy czekać długo. 

Otrzymaliśmy wezwania do złożenia wizyt w Urzędzie Bezpieczeństwa. 

Z każdym z nas szef tegoż urzędu rozmawiał 

indywidualnie. Kiedy wszedłem do gabinetu szefa urzędu 

nie dostrzegłem kawałka papieru na żadnym miejscu. Szef 

rozkazał mi usiąść naprzeciw swojego biurka, otworzył szufladę 

i wyjął z niej pistolet. To było dla mnie wielkim zaskoczeniem 

i pierwszy zabrałem głos: 

− Jako małe dzieci w czasie wojny rozbieraliśmy pistolety 

i składali, a teraz jestem w Polsce, nie jestem przestępcą, to po 

ten pokaz? 

Funkcjonariusz ten schował pistolet i od razu przeszedł 

do sedna sprawy. 

− Po co Wam tylu ministrantów? Czyżbyście zakładali organizację 

specjalną? 

Moja odpowiedź była jednoznaczna: 

− Nigdzie ksiądz sam mszy nie odprawia tylko z ministrantem, 

zaś duża liczba ministrantów w parafii świadczy 

o zainteresowaniu chłopców i o opiece nad nimi. 

Pouczony przez szefa o spokojnej pracy zakończył rozmowę. 

To było pierwsze spotkanie z Urzędem Bezpieczeństwa. 

Potem nami „opiekował się” już IV Wydział SB. 

W ciągłej pracy minął rok i na prośbę kolegi ze studiów 

i święceń księdza Telesfora Ordakowskiego, wikariusza 

z Nowej Rudy Drogosławia, który zachorował na nerki 

i chciał być bliżej Wrocławia (mając na uwadze leczenie), 

zgodziłem się na zamianę. Tak zostałem wikarym w drugiej 

parafii, pod wezwaniem Świętej Barbary, w Drogosławiu. 

Wtedy, w Drogosławiu mieszkańcami byli głównie górnicy, 

repatrianci z Francji. Mieściła się tam też szkoła górnicza. 

Proboszczem był ksiądz Szczepan Sadowy, święcony jeszcze 

we Lwowie. Duszpasterstwo było szalenie trudne, gdyż repatrianci 

nie byli nauczeni uczęszczać do kościoła. Chrzcili 

dzieci, doprowadzali do I Komunii Świętej, brali śluby kościelne 

i życzyli sobie katolickiego pogrzebu. I to im wystarczało. 

Po roku pracy otrzymałem przeniesienie do Bielawy, 

miasteczka leżącego obok Pieszyc. Ksiądz Sobolik nie mógł 

tam podołać pracy. Parafia liczyła około 10 tys. mieszkańców. 

Było dużo dzieci, nie rzadko wychowywane przez 

c.d. na str. 24 

21

MALARSTWO JADWIGI GODZIK 

▶ Urszula Faroń-Bielecka 

Urodzona we Lwowie. Od 1951 r. 

mieszka w Krakowie. Rysunku i malarstwa 

uczyła się od prof. Adama 

Hoffmana w Państwowym Liceum Plastycznym 

w Krakowie. Uczęszczała 

również na Studium Wiedzy o Sztuce 

prowadzone przez prof. Wiktora 

Zina. 

Specjalizuje się w pejzażach i kwiatach. 

Obrazy Jadwigi to nastrojowe, 

w naturalnych barwach przekazy 

naturalnego świata. Jadwiga odsłania 

nam świat w romantycznym 

nastroju światła, temperatury kolorów, 

bogactwa i piękna przyrody. 

Wolna jest od panującej mody i manieryzmów. 

Swoje malarstwo opiera 

na rzetelnym rysunku i zrozumieniu 

formy. Przyrodę polską, polski pejzaż 

oraz piękno kwiatów możemy zobaczyć 

na jej obrazach. 

W swoim dorobku artystycznym 

ma ponad 60 wystaw indywidualnych 

i udział w ok. 200 wystawach 

zbiorowych. Prace Jadwigi Godzik 

zdobywają nagrody i wyróżnienia 

m.in. I nagroda na Ogólnopolskiej 

Poplenerowej Wystawie Malarstwa 

„Kraków – świadectwo historii” 

(1998), I nagroda w konkursie plastycznym 

„50 lat Nowej Huty” (1999). 

Dwie z jej prac pozostały w Muzeum 

w Wieliczce namalowane na plenerze 

organizowanym pod ziemią w kopalni. 

Jadwiga Godzik jest członkiem 

Grupy Twórczej NATURA w Nowej Hucie, 

Fundacji Osób Niepełnosprawnych, 

Stowarzyszenia Marynistów 

Polskich. Od lat najsilniej związana 

jest z nowohuckim środowiskiem 

twórczym. Tutaj mieszka i tworzy, 

nadając swym pracom indywidualny, 

niepowtarzalny charakter oparty 

na rzetelnym warsztacie i znakomitym 

wyczuciu barw, światła, nastroju 

chwili i piękna. 

Przyroda i pejzaż przyciąga artystkę 

i przymusza niejako do pokonywania 

dziesiątków kilometrów 

na ogólnopolskich i międzynarodowych 

plenerach malarskich. W ten 

właśnie sposób (podczas pleneru) poznała 

kudowskich malarzy skupionych 

w DPT „Cyganeria”. Zaprzyjaźnili 

się i aktualnie artystka wystawia 

swoje prace w Muzeum Kultury Ludowej 

Pogórza Sudeckiego w Kudowie 

– Pstrążnej. Od lipca prace te i dużo 

innych będzie można zobaczyć na indywidualnej 

wystawie w DPT „Cyganeria” 

w Kudowie – Zdroju. 

22

POLA I MAGDA 

MALARSTWO MATKI I CÓRKI 

Małgorzata i Kamila Duda 

Magda Burger „Baletnica”, pastel 

Pola Śleziak "Jabłko" (pastel) 

Małgorzata Kayzer – Duda, obraz olejny (fragment) 

Na życzenie czytelników. 

Redakcja przeprasza młode adeptki sztuk plastycznych, 

że nie autoryzowała zamieszczonych w 

poprzednim nr Kwartalnika Kudowskiego rysunków 

i obrazów . Naprawiamy nasz błąd przedstawiając 

obraz Magdy Burger zatytułowany „Baletnica” oraz 

obraz Poli Śleziak zatytułowany „Jabłko”. 

Mamy nadzieję, że usłyszymy jeszcze o naszych 

malarkach, które od najmłodszych lat związane były 

z Domem Pracy Twórczej „Cyganeria” i jeszcze teraz 

możemy je tam spotkać mimo przygotowań do matury 

(Pola) i dużej ilości obowiązków związanych z nauką 

(dodatkowe zajęcia − Magda). Życzymy im dużo 

sukcesów w każdej dziedzinie, którą wybiorą. 

Małgorzata Kayzer – Duda (olej) 

Kamila Duda (pastel) 

Redakcja. 

23

same matki. Tam, przygotowywałem sam do I Komunii 

około 150 dzieci. Na spotkaniu z rodzicami zorientowałem 

się, że większość jest samotnych matek, które chciały być 

matkami, a nie mogły wyjść za mąż, bo było więcej kobiet 

niż mężczyzn. Matkom powiedziałem: musicie podwójnie 

kochać swoje dzieci, za matkę i za ojca i razem jak najlepiej 

przygotujmy dzieci do komunii. W dniu udanej I Komunii 

Świętej otrzymałem mnóstwo kwiatów i nierzadko koperty 

z pieniężnym datkiem, tak, że wakacje miałem zupełnie zapewnione. 

W tym czasie proboszczem tej parafii był ksiądz 

Wiszniewski, ziemianin z terenów wschodnich. Ukończył 

gimnazjum jezuickie w Chyrowie, gdzie jednym z wychowawców 

był ojciec Bejzym, który był później misjonarzem 

trędowatych i został wyniesiony na ołtarze. Ksiądz Wiszniewski 

miał od niego prezent − krzyż zrobiony przez samego 

ojca Bejzyma. W czasach I wojny światowej ksiądz 

Wiszniewski był kapelanem w legionach Piłsudskiego i zostawił 

wojsko w stopniu pułkownika. Następnie został proboszczem 

w Sztrusowie, diecezja lwowska. 

W Bielawie pracowałem również jeden rok i otrzymałem 

przeniesienie do Kątów Wrocławskich. Razem ze mną 

przybył nowy proboszcz, był nim ksiądz Zieliński. Drugim 

wikarym był ksiądz Kilan, mój kolega kursowy. Parafię 

opuścił ksiądz Piszczor − przeszedł na emeryturę. Kąty 

Wrocławskie miały wieniec wiosek, w których było sześć 

kościołów plus kościół parafialny. Do tego mnóstwo dzieci 

i młodzieży. Ksiądz Józef Zieliński również pochodził 

ze Lwowa i część studiów odbył w Rzymie, gdzie rektorem 

kolegium polskiego był ks. Andrzej Wronka, późniejszy 

pierwszy administrator w diecezji gdańskiej, a nastepnie 

biskup pomocniczy we Wrocławiu. Już wtedy wielu z nas 

zdawało sobie sprawę z roli jaką odegrał Lwów w formacji 

życia na Ziemiach Odzyskanych. W Kątach Wrocławskich 

pracowałem prawie dwa lata. Wikariaty moje okazały 

się nie łatwe. Pewnego razu, po niedzielnej Mszy Świętej, 

ostatniej i po posiłku , zaproszony do proboszcza usiadłem 

w fotelu i straciłem przytomność. Obudziłem się po dwóch 

godzinach na własnym tapczanie w otoczeniu siostry pielęgniarki, 

księdza proboszcza i księdza Dominika Mazana, 

drugiego wikariusza. Potem badania lekarskie i rehabilitacja, 

a w niej pobyt w Świnoujściu. W tym samym czasie 

przebywał w Świnoujściu Biskup Nowicki, ordynariusz 

gdański. Rad był z mojej obecności i na jego życzenie często 

razem spędzaliśmy czas. Przed nominacją na ordynariusza 

gdańskiego był administratorem gorzowskim. Do Gorzowa 

należał wtedy Szczecin, a w Szczecinie Dąbiu z mojej 

parafii rodzinnej pracował ks. Faron. Dlaczego to dla mnie 

tak ważne? Ksiądz Faron odszedł z kościoła katolickiego do 

polsko-katolickiego, inaczej narodowego i został biskupem 

narodowym, a po wojnie prymasem narodowców. Wnet 

jednak, wraz z większością swoich kurialistów powrócił do 

kościoła katolickiego. Przyjmował ich właśnie Ks. Infułat 

Nowicki, późniejszy biskup gdański. Jego wypowiedzi na 

ten temat były ciepłe i pozytywne. 

W kwietniu 1964 r otrzymałem z Wydziału Wyznań Wojewódzkiej 

Rady Narodowej we Wrocławiu pismo, że mogę 

objąć parafię Lewin Kłodzki. Był to czas gdy Ordynariusz 

bez zgody urzędnika państwowego nie mógł mianować administratora 

w żadnej parafii. Z tym pismem pojechałem 

do Kurii, do Księdza Infułata Wacława Szetelnickiego, który 

był kanclerzem i zapytałem, co to wszystko znaczy. Odpowiedział: 

posłaliśmy listę kandydatów na proboszczów 

i przyszły dwa zatwierdzenia. Teraz nasza kolej. Uważam, 

że ksiądz obejmie wyznaczoną parafię. Wróciłem do Kątów 

już jako nominowany proboszcz. Aby zameldować się 

w miejscu nadgranicznym w Lewinie, trzeba było jeszcze 

mieć pozwolenie od wojewody. Podanie takie napisałem 

i czekałem. Po jakimś czasie otrzymałem wezwanie do pana 

Skórczyńskiego, który był referentem wyznaniowym, celem 

złożenia ślubowania, że nie będę działał na szkodę państwa. 

Pani pracująca w referacie wyznań dała mi do podpisania 

wydrukowane na papierze ślubowanie, ponieważ pan referent 

musiał wyjść służbowo. Byłem więc przygotowany 

do objęcia placówki. W Kątach Wrocławskich pozostałem 

do wakacji. W międzyczasie, z ks. Mazanem i aptekarzem 

Labusem złożyłem wizytę w Lewinie Kłodzkim u ks. proboszcza 

Dominika Milewskiego. Staruszek czekał już długi 

czas na swojego następcę i okazał radość, że wreszcie będzie 

mógł przekazać parafię. W czerwcu 1964 r. objąłem parafię 

w Lewinie Kłodzkim. Protokół zdawczo-odbiorczy pisał 

dziekan dekanatu Polanica ksiądz Modest Gajewski z parafii 

św. Katarzyny w Kudowie-Zdroju. Okazało się, że jestem 

najmłodszym proboszczem w dużym dekanacie, który przyjął 

mnie bardzo ciepło. I tak nastały lata proboszczowania, 

prowadzenia samodzielnie parafii. Plebania była zaniedbana. 

Na plebanii mieszkała rodzina Wilczyńskich złożona 

z pięciu osób. Małżeństwo plus troje dzieci. Pan Wilczyński 

pełnił funkcję organisty i równocześnie był taksówkarzem 

w Dusznikach. Żona jego, była krewną ks. Milewskiego. Samochód 

Warszawę otrzymali od księdza Milewskiego, zaś 

ksiądz Milewski nabył ten samochód za pieniądze otrzymane 

od państwa, jako odszkodowanie za lata spędzone 

w więzieniu, po niesprawiedliwym wyroku. 

c.d.n. – w nr 4 

24

ŚWIRZAŃSKIE NOCE I DNIE 

▶ Józef Żółtański 

Wspomnienia cz. 1 

Pan Józef Żółtański z córką Marią 2009 r. 

Od Redakcji: Zamieszczamy wspomnienia pana Józefa Żółtańskiego, mieszkającego w Kudowie-Zdroju 

przy ul. Tkackiej. Pan Józef przybył do Kudowy ze Świrza w powiecie przemyślańskim, z dawnego województwa 

tarnopolskiego, z dróg wojennych. Wielu mieszkańców Kudowy zostało przesiedlonych po II wojnie światowej 

z tamtych stron. Tu, w Kudowie trzeba było zaczynać od zera, gdy chodzi o sprawy bytowe. Ale, żadne 

pokolenie nie zaczyna od zera, gdy chodzi o kulturę duchową. Polskie dziedzictwo kulturowe przywieźliśmy 

w naszych sercach i tu rozkrzewiliśmy. Tam już jest teraz inny świat. Jednakże, nasze współczesne kudowskie 

zwyczaje i sposób życia mają swoje korzenie w poprzednich pokoleniach. Trzeba je upamiętnić, aby nasi następcy 

potrafili zrozumieć nas i siebie. Wspomnienia pana Józefa zamieścimy w kolejnych numerach naszego „Pamiętnika”. 

Zapisy pana Józefa mają pewne wartości etnograficzne. Pan Józef był bystrym obserwatorem życia. 

Pisał nie tylko o życiu w Świrzu. Opisał także swoje wojenne dzieje, spisał pieśni wówczas śpiewane i śpiewnik 

pana Józefa oraz jego poezje (!) czekają na stosowną chwilę. Wspomnienia pana Józefa Żółtańskiego drukowane 

były w czasopiśmie „Spotkania Świrzan”. Za zgodą wydawcy tego pisma, pana Józefa Wyspiańskiego − bardzo 

popularnego wśród dawnych mieszkańców powiatu przemyślańskiego − drukujemy niektóre z tych wspomnień. 

Siedzi najczęściej w altance na swojej działce koło ronda i pisze. Ta działka trzyma go przy życiu. 

Świrz 

Świrz, to miasteczko położone w powiecie 

przemyślańskim, w woj. tarnopolskim. Do 

Lwowa było stąd bliżej, aniżeli do Tarnopola. 

W latach trzydziestych, kiedy zaczyna 

się moja opowieść − czerpana z pamięci 

ledwie dziesięcioletniego chłopca − była 

to malownicza miejscowość położona 

wśród niewysokich wzgórz i przeważnie 

liściastych lasów. w których pełno było 

buków, grabów, dębów, między którymi 

pojawiały się gdzieniegdzie świerki. Świrz 

leży w odległości 42 km na południowy 

wschód od Lwowa, przy drodze na Bóbrkę, 

od której dzieliło tę miejscowość 

11 km. W latach trzydziestych XX w. 

miasteczko liczyło sobie 2,5-3 tys. mieszkańców. 

Przeważnie Polaków, poza tym 

Ukrainćów i Żydów. Było siedzibą gminy 

zbiorowej, do której należały wsie: Kopań, 

Kimirz, Chlebowice, Niedzieliska. 

Gminą zarządzał wójt. W miasteczku 

znajdował się komisariat policji, poczta, 

dwie szkoły: polska i ukraińska, Dom 

Związku Strzeleckiego, Urząd Gminy. 

Mieszkańcy, w zależności od pochodzenia 

i religii mieli do swojej dyspozycji kościół 

rzymsko-katolicki, cerkiew oraz bożnicę. 

Na wzgórzu otoczonym wodą znajdował 

się zamek hrabiego Komorowskiego, 

który w czasie II wojny światowej był Komendantem 

Głównym Armii Krajowej. 

Świrz, w mojej pamięci i w moim wierszu 

był „piękny, niebogaty, każdy miał tu swoją 

chatę, a w niej zawsze piękną żonę”. Ludzie 

„żyli jak hrabiowie, choć mieli po jednej 

krowie”. Byli raczej zadowoleni z życia, 

jedno jest pewne – nie narzekali! W tej 

społeczności wszyscy dobrze się znali 

i mogli liczyć na sąsiedzką pomoc. 

Moja opowieść układa się w cykl zależny 

od pór roku i świąt, tak, jak to zachowała 

moja pamięć. Widocznie, tak bardzo 

wpisani byliśmy w powracający cykl kalendarzowych 

wydarzeń, w ten wieczny 

scenariusz ranków i wieczorów, wiosen 

i jesieni. W niezmienność, która bezpowrotnie 

odeszła. 

Świrz był miejscowością rolniczą i posiadał 

dwa majątki ziemskie. Właści- 

25

Zamek w Świrzu 

cielem jednego był wspomniany hrabia 

Komorowski. Pracowało u niego sporo 

ludzi − zwłaszcza bez ziemi i małorolni. 

Średnio bogaci tylko okresowo sobie 

dorabiali, np. przy koszeniu trawy, przy 

czym obowiązywał następujący „podział”: 

trzy kopice szły do majątku, a czwartą 

pracujący zabierał dla siebie. To samo 

działo się ze zbożem. Nad rozdziałem 

czuwali „polowi”, czyli chłopi wyznaczeni 

do sprawowania porządku w majątkach. 

Oni zapisywali dniówki pracujących i pilnowali 

plonów na polach. Poza tym wielu 

mieszkańców było zatrudnionych w zamku 

hrabiego. Drugi majątek należał do 

Żydów. 

Wiosna 

Wraz z nadchodzącą wiosną słońce 

zaczęło z wysoka zagrzewać ziemię, spędzając 

z niej resztki śniegu. Rzeczka Świrzanka 

robiła się coraz większa i szersza, 

miejscami wychodząc z koryta, zalewała 

doliny, łąki i pola. Ludzie mówili: „Jak 

się rzeczka rozkieckała, to nam pola i łaki 

pozalewała, jeśli komuś coś zabrała,to innemu 

trochę dodała”. Mówiliśmy nawet 

o „zmiennych humorach” tej rzeczki, 

bo tak wesoło pluskała opuszczając granice 

Świrza i rwąc ku Chlebowicom. Gdy 

się wiosna na dobre rozgościła, zakwitały 

pąki drzew, strojąc cały Świrz na różowo 

i biało. Naprzód kwitły czereśnie w sadach 

i lesie. Potem obsypały się kwiatami pozostałe 

drzewa owocowe. Królestwo kolorów 

i zapachów. Lękaliśmy się, aby nie 

przyszły przymrozki i nie ścięły kwiatów. 

W zagrodach zawrzało. Gospodarze zabierali 

się do sprzątania po zimie. Czyścili 

podwórka , rozbierali „zachaty”, którymi 

przez zimę otulali swoje drewniane domy. 

Były to snopki siana lub liście ułożone 

przy ścianach chat, aż po okapy dachów. 

Zimy przecież bywały srogie, śnieg bez 

mała przysypywał domy, w środku palono 

najczęściej tylko w jednej kuchennej izbie, 

druga – bardziej wystawna, była słabiej 

ogrzana. Gospodarze bielili na biało domostwa, 

a nawet płoty przy gościńcu, jeżeli 

przy gościńcu mieszkali. Był taki zwyczaj 

bielenia przydrożnych chat i płotów, 

zwyczaj, który stał się potem państwowym 

nakazem. Bociany wracały już z ciepłych 

krajów, ciekawie sprawdzając, czy 

im gniazda poprawiono. Każdy z mieszkańców 

radował się serdecznie, kiedy jego 

domostwo obrał za siedzibę ten przybysz 

z południa, który w powszechnym odczuciu 

przynosił zapowiedź dobrobytu. 

Potem nadchodził czas na orkę i zasiewy. 

Zboże siano z płachty, którą siejący 

wiązał na ramieniu, wybierając z podołka 

ziarno. Na każdym kawałku przygotowanej 

roli gospodarz wysiewał ziarno 

w pierwszej kolejności na znak krzyża, 

że Bóg Stwórca oceni ten wysiłek, pomnoży 

to ziarno, przynosząc duży urodzaj, 

by było więcej chleba. Gospodynie 

też miały swoje siewy. W rozsadnikach 

siały nasiona warzywne, bo każda musiała 

mieć własne flance do sadzenia w swoich 

ogrodach. Nie było możliwości zakupienia 

rozsady u ogrodników. Gosposie 

wymieniały między sobą różne gatunki 

sadzonek warzyw. 

Kościół 

W Środę Popielcową wszyscy katolicy 

szli do kościoła. Ksiądz posypywał ich 

głowy popiołem i to był znak początku 

Wielkiego Postu. Skończyły się wesela, zabawy, 

różne rozrywki. W każdą niedzielę 

chodziło się dodatkowo do kościoła po 

południu na Gorzkie Żale. Nabożeństwo 

trwało długo, bo śpiewano wszystkie trzy 

jego części. Młodzież trochę się niecierpliwiła, 

jednak nikt nie okazywał niezadowolenia 

pod srogim spojrzeniem rodziców. 

Nieuważnych czekała domowa 

reprymenda, szedł czasem w ruch pasek 

lub kijek z łoziny. W domach dzieci zwracały 

się do rodziców tato, mamo. Używano 

określeń różnych rodzinnych koligacji. 

26

Mówiono: stryjku, stryjno, wujku, wujno, 

szwagrze i szwagrowo, teściu i teściowo, 

nawet w odniesieniu do zżytych sąsiadów, 

co nie jest obecnie przyjęte. 

W Wielkim Tygodniu trwały już przygotowania 

do świąt. Najpierw wielkie 

sprzątanie. Każdy z domowników miał 

swoją „działkę”, jednemu przypadło podwórko, 

innemu – stajnia, stodoła lub sad 

do pielęgnacji. Kobiety miały swoje zajęcia. 

Także, w tym czasie odbywało się świniobicie 

i domowy wyrób wędlin, a więc 

ich marynowanie i wędzenie. Do świąt 

miało być wszystko zapięte na ostatni guzik. 

Każdy z nas musiał iść do spowiedzi. 

Przed kościołem obowiązkowo trzeba 

było przeprosić rodziców słowami „odpuście 

mi grzechy”. A matka i ojciec odpowiadali: 

„Niech Pan Bóg ci odpuści”. 

Po ucałowaniu rąk rodziców można było 

przystąpić do konfesjonału. W Wielką 

Sobotę ze wszystkich stron szli ludzie 

do kościoła na „święcone”: mężczyźni, 

kobiety, młodzież, dzieci. Odświętnie, 

choć skromnie ubrani. Z dalszych wiosek 

przyjeżdżali furmankami z pokarmem 

do święcenia. A było tego sporo. Niektóre 

kobiety przynosiły nawet po dwa kosze 

w płachtach na plecach, żeby wszystko, co 

miało być zjedzone na wielkanocnym stole, 

zostało pobłogosławione. 

W Wielki Piątek od rana w kościele 

przy Bożym Grobie stała straż honorowa. 

Po trzy osoby po dwóch stronach: strzelec 

z karabinem, strażak z toporkiem, „Sokół” 

w zielonym mundurku i w rogatywce 

z pawim piórem. Grób był zrobiony w lewej 

kaplicy naszego kościoła. Strojono 

go w zielone gałęzie świerków i doniczki 

z zasianym i zielonym już owsem. Przed 

grobem świeciły się lampki ulepione 

z wosku pszczelego. Elektryczności w kościele 

i miasteczku wtedy jeszcze nie było. 

Warta przy grobie Chrystusa trwała do 

godziny 6-tej rano w niedzielę wielkanocną. 

Wtedy to znikał Zbawiciel z grobu, 

a dzwony obwieszczały światu Jego zmartwychwstanie. 

Rankiem była rezurekcja, 

podczas której wierni trzykrotnie obchodzili 

kościół w uroczystej procesji. W tych 

dniach świątecznych ludzie pozdrawiali 

się słowami: „Chrystus zmartwychwstał”. 

I odpowiadali: „Prawdziwie powstał”. 

Drugi dzień świąt był oblewanym poniedziałkiem. 

Uciecha dla wszystkich. Starsi, 

młodzież, dzieci chwytali za wiadra i bez 

względu na pogodę lali wodę jak z cebra. 

A potem nadchodził maj i Świrz stawał 

w pełnej krasie. 

Generał Tadeusz Bór-Komorowski, 

Komendant Główny AK, 

ostatni właściciel Zamku w Świrzu 

Maj w Świrzu 

W kościele i przy figurach stojących 

na rozdrożach zbierali się mieszkańcy 

na „majówki” – nabożeństwa do Matki 

Boskiej. Jedna z figur Matki Boskiej 

stała obok młyna, druga − Św. Rozalii 

na rozdrożu ul. Trzeciego Maja z drogą 

do Chlebowic; kolejna Św. Jana − przy 

szosie między miasteczkiem a Szuwarówką. 

Ta przy młynie była dodatkowo 

oświetlona żarówkami, gdyż młyn miał 

własną elektryczność ze swojego dynama. 

W wieczór poprzedzający święto narodowe 

Trzeciego Maja władze organizowały 

majowy capstrzyk. Rozpoczynał 

go pochód na trasie z rynku do przysiółka 

Świrzyk i z powrotem. Prowadziła orkiestra 

strażacka, w uroczystym pochodzie 

kroczyła młodzież, harcerze, „Sokoły” 

i „Strzelcy” oraz mieszkańcy Świrza 

i okolic. Następnie, przy cmentarzu, gdzie 

stał pomnik powstańca 1864 r., zapalano 

ognisko i do rana śpiewano pieśni narodowe 

i żołnierskie. Już w sam dzień Trzeciego 

Maja udawano się na mszę świętą. 

Po mszy, na rynku odbywały się przemówienia, 

występy młodzieży, podczas 

których chłopcy i dziewczęta recytowali 

patriotyczne wiersze. Najprzyjemniejsza 

była zabawa na wolnym powietrzu, 

skoczna, zwiewna, na nutę harmonii i aż 

do nocy. 

Rozrywek na wsi nie było zbyt wiele, 

brakowało czasu. Przypominam sobie 

jednak, że często gospodarze, po dniu 

ciężkiej pracy zbierali się u Kutyna (właściciela 

restauracji), żeby wychylić kufel 

złocistego piwa z pianką. Niektórzy 

pozwalali sobie na kieliszek lub butelkę 

napitku silniejszego procentowo. Każdy 

jednak dbał o swój honor i nie dopuszczał 

do tego, żeby się „zabaniaczyć” do utraty 

pamięci. Wracali spokojnie od Kutyna, 

podśpiewując wesoło, czasem ukradkiem, 

aby nie widziały ich żony i dzieci. Upić się 

− to dyshonor! W majowe dni, gospodarze 

po raz pierwszy wyganiali krowy na pastwisko. 

Prowadzili je na powrozach, nie 

puszczając luzem, bo po zimowym przebywaniu 

w oborze bydło „szalało” pędząc 

na oślep i skacząc. Zwierzę z okaleczoną 

lub złamaną nogą można było już tylko 

dobić. Strata krowy, to nie rzadko strata 

środków do życia. Więc starsi gospodarze 

„odczarowywali” bydło wielkanocnymi, 

poświęconymi przez księdza „palmami”. 

To był rytuał, który odprawiano, aby zachować 

pogłowie w zdrowiu, mleczności 

i ewentualnie chronić przed czarownicą, 

aby im mleka nie „zabrała”. Potem, już 

27

nasze krówki, nasycone pierwszą zieloną 

trawą, wracały luzem do obory. Wypas 

trwał przez całe lato. Krowami opiekował 

się przydzielony pastuch. 

Świrzanie mieli jeszcze jedną radość 

− żabi chór, który można było słuchać 

wieczorami. Skrzek żab, na różną nutę 

rozchodził się daleko po okolicy. Często 

dzieciaki naśladowały żaby dotrzymując 

im rytmu: „barszcz, barszcz, buraki, kie, 

kie, kie, kum, kum, kum…”− tak wyśpiewywali 

wspólnie − w wodzie żaby, a na 

brzegu − dzieciarnia. 

Pod koniec maja sadzono ziemniaki. 

Wczesne, w małej ilości, w ogrodach. Taki 

sposób sadzenia nazywano „za łopatą”: jeden 

z nas kopał dołki, inny wrzucał w nie 

ziemniaki, następnie przykrywał je ziemią 

z następnego dołka. I tak posuwając się 

rządkami obsadzano całe zagony. W polu, 

sadzono końmi „za pługiem”. Lemiesz odrzucał 

skibę, a w nią, postępujący za pługiem 

ludzie wrzucali ziemniaki. Następna 

skiba je przykrywała. Ten sposób sadzenia 

dotrwał do dziś. 

Na przednówku, to jest przed nowymi 

zbiorami, gdy kończyły się zapasy w chatach, 

biedni ludzie po nocach chodzili 

i wyciągali z gleby posadzone ziemniaki. 

Głód zaglądał w oczy. Nazywano tych 

biedaków „nocnymi stróżami”. Ale tak naprawdę, 

to nikt się nie dziwił, bo niedostatek 

na przednówku dawał się ludziom 

we znaki. Nie było pracy, pola obsadzone 

jeszcze nie obrodziły. Niektórzy nawet 

wybierali się na żebry. Chodzili do bogatych 

gospodarzy, klękali na progu modląc 

się głośno za ich zdrowie i powodzenie. 

Chwalili jednocześnie piękne dzieci, zaradną 

żonę i wspaniałe gospodarstwo. 

Robili, co mogli by uzyskać możliwie największy 

dar. I najczęściej otrzymywali. Pamiętam, 

był we wsi człowiek kaleki, który 

nie mógł chodzić, więc przemieszczał się 

na stołeczku po izbie. Gospodarze chętnie 

otwierali przed nim drzwi swoich chat. 

„Chodził” więc od domu do domu. Dbano 

o niego, karmiono i zatrzymywano 

na noc. Zapewne nie miał łatwego życia, 

prawie każdą dobę u kogoś innego, ale też 

najlepiej wszystko o wszystkich wiedział, 

słuchano więc z zainteresowaniem nowinek 

z życia wsi. Ten kaleka umiał ładnie 

i ciekawie opowiadać. 

c.d.n. – w nr 4 

Od Redakcji: Pan Zbigniew Kopeć (ART. "MATERIAŁY I DOKUMeNTY") przedstawia funkcjonowanie 

kompleksu obozu hitlerowskiego w Kudowie przy ul. Łąkowej w ścisłym powiązaniu 

z zakładami przemysłu bawełnianego (późniejsze KZPB). Pan Zbigniew jest jednym 

z najlepszych znawców historii tego kompleksu obozu hitlerowskiego i pokazuje 

jak w sposób „przemysłowy” eksploatowano i wyniszczano ludzi z podbijanych krajów. 

W swoich badaniach współdziała ze Społecznym Komitetem Ochrony Miejsc Pamięci, 

Walk i Męczeństwa w Kudowie-Zdroju powołanym w 2007 r. przez Burmistrza Czesława 

Kręcichwosta. Muzeum Gross-Rosen z siedzibą w Wałbrzychu doceniło działalność pana 

Zbigniewa i w kwietniu br. dyrektor tego muzeum wręczył panu Zbigniewowi specjalną 

legitymację konsultanta społecznego Muzeum Gross-Rosen, która ułatwi panu Zbigniewowi 

dostęp do archiwów, akt sądowych z procesów nadzorców nad więźniami oraz 

do akt państwowych. We współczesnych Niemczech, jak w każdym wolnym kraju, mogą 

działać różni ludzie i organizacje. Są także i takie, które zafałszowują pamięć. Zła nie 

powinno się przemilczać, aby nie odrastało. Pan Zbigniew to pokazuje, ale równocześnie 

poszukuje akcentów ludzkich, tego, co dobre – dla lepszej przyszłości. Artykuły 

pana Zbigniewa zainteresowały Instytut Badań nad Antysemityzmem na Uniwersytecie 

Technicznym w Berlinie, czego wyrazem była wizyta pracownika naukowego Instytutu 

w Kudowie-Zdroju. W miarę poznawania źródeł oraz pozyskiwania relacji żyjących 

byłych więźniów, Czytelnicy „Pamiętnika Kudowskiego” otrzymywać będą najświeższe 

wiadomości i odkrycia. Nasza Redakcja zwraca się do Czytelników z prośbą o udostępnianie 

nam zdjęć i różnych materiałów dotyczących kompleksu obozu hitlerowskiego 

na ul. Łąkowej, stanu KZPB w 1945, 1946 r. oraz danych dotyczących byłych więźniów 

i nadzoru nad nimi. Równocześnie składamy podziękowanie tym wszystkim osobom, które 

pomogły nam przekazując szereg ważnych informacji i zdjęć. 

28

MATERIAŁY I DOKUMENTY 

▶ Zbigniew Kopeć 

Jak funkcjonowały 

w czasie II wojny światowej 

kudowskie zakłady bawełniane 

(późniejsze KZPB) 

Widok ogólny fabryki KZPB – w głębi osiedle przy ul. Łąkowej 

Różna pamięć 

Czy o mrocznych czasach II wojny światowej należy pamiętać, a tym bardziej pisać? 

Pokazują one nie tylko zło, lecz także bohaterstwo ludzi, ich cierpienia i morale. Sprawcy zła zawsze dążą do 

przerzucania win, a nawet zbrodni na ofiary. Pamiętamy jak pojawiło się w Niemczech i w świecie sformułowanie: 

„Polskie obozy koncentracyjne”. Ludzie początkowo jakby nie dojrzeli groźnego kłamstwa. Dopiero zdecydowany 

polski protest i przypomnienie, kto i dla kogo tworzył obozy śmierci w czasie II wojny światowej − ratuje 

prawdę i pamięć. W tym proteście wsparli nas Żydzi. Dramatyczne lekcje historii, a zwłaszcza te, które przeżywamy 

osobiście, także przekazane nam przez najbliższych kształtują naszą świadomość, stają się drogowskazem. 

Nasza tożsamość budowana jest od najmłodszych lat i przyjmujemy świat nie tylko taki, jaki nas otacza tu i teraz, 

ale także ten, który jest w pamięci narodu. Mieszkając ponad pół wieku w Kudowie zdaję sobie sprawę jak 

krucha jest świadomość historyczna ludzi i jak łatwo, jako społeczeństwo, możemy być manipulowani. 

Zło, nie daje za wygraną, odrasta jak głowa hydry. We współczesnych Niemczech pojawiają się wydawnictwa, 

w których nie pisze się o „napaści” Niemiec hitlerowskich na Polskę w 1939 r., ale o „wejściu” wojsk niemieckich 

do Polski dla …obrony niemieckiej mniejszości przed Polakami. Np. w publikacji ,,Der Tod sprach polnisch: Dokumente 

polnischer Grausamkeiten an Deutschen 1919-1949” wydawnictwo Arndt-Verlag z 1998 r. stron 318, 

ISBN-10: 3887411544, ISBN 978-3887411541. W Niemczech, w ostatnich latach ukazuje takich książek coraz 

więcej. Powinniśmy, więc baczniej przyglądać się temu i tym więcej troszczyć się o naszą własną pamięć zbiorową. 

Trzeba także umacniać te osoby, organizacje i instytucje w Niemczech, które patrzą na przeszłość z troską, 

rzetelnie i zgodnie z prawdą. 

Jak było w Kudowie w czasie II wojny światowej? Szukam odpowiedzi na to pytanie w archiwach, publikacjach 

z tamtych czasów, zbieram materiały i wywiady z rozmów ze świadkami życia i zdarzeń. Jak na Dolnym 

Śląsku, a także tu w Kudowie potraktowano wytyczne Hitlera z przemówienia 22 sierpnia 1939 r. na naradzie 

wysokich rangą oficerów Wehrmachtu, gdy niemiecki führer wyznaczył im ważne cele (tuż przed atakiem na 

Polskę), mówiąc, że, „Celem (wojny) jest usunięcie sił żywych, a nie osiągnięcie jakiejś określonej linii […] Nie 

dopuszczać do serca współczucia. Brutalnie postępować. Osiemdziesiąt milionów ludzi musi otrzymać swoje 

prawa. Musi być zabezpieczona ich egzystencja. Silniejszy ma rację. Największa bezwzględność […] Każdą nowo 

tworzącą się polską siłę żywą trzeba natychmiast unicestwić. […] Polska zostanie wyludniona i zasiedlona przez 

Niemców”2. 

Znalazłem jednak w Kudowie inne mechanizmy niż spektakularne uderzenia wojsk i gwałtowne masowe 

zabijanie. Znalazłem tu podstawowy mechanizm codziennego życia III Rzeszy, w którym w sposób skuteczny 

połączono mechanizm zysku ekonomicznego z wyniszczaniem życia ludności zajmowanych krajów. 

29

Obozy jeńców wojennych 

W latach II wojny światowej Dolny 

Śląsk pokryty był siecią różnego rodzaju 

obozów pracy przymusowej. Jedne były 

zarządzane przez administrację resortu 

pracy III Rzeszy i skupiały dziesiątki 

tysięcy cudzoziemskich robotników cywilnych, 

inne podlegały tzw. Organizacji 

Schmelt skupiającej w 1943 r. 160 obozów. 

SS-Brigadeführer Albrecht Schmelt 

był specjalnym pełnomocnikiem Reichsführera 

SS do spraw zatrudnienia obcoplemiennych, 

wyłącznym dysponentem 

żydowskiej siły roboczej na Górnym 

i Dolnym Śląsku. Obok nich istniały liczne 

oddziały robocze jeńców wojennych 

ze stalagów podległych pod zarząd Oberkomando 

der Wehrmacht (OKW). 

W numerze 2 Pamiętnika Kudowskiego 

opisałem historię marynarza 

włoskiego Luigi Baldana jeńca wojennego 

przebywającego w Kudowie w latach 

1944-1945 − człowieka, który nazwał siebie 

niewolnikiem Hitlera. 

Dziś wiadomo, że Luigi Baldan był 

jeńcem wojennym obozu podległego pod 

OKW, a nie KL Gross-Rosen. Korzystając 

z pomocy Działu Naukowo-Badawczego 

Muzeum Gross-Rosen uzyskałem materiały, 

z których wynika, że na obszarze Śląskiego 

Okręgu Wojskowego w III Rzeszy, 

który oznaczony był cyfrą (VIII) istniały 

następujące Stalagi (skrót od Stammlager 

für kriegsgefangene Mannschaften und 

Unteroffiziere) tj. obóz jeniecki dla szeregowców 

i podoficerów. 

• Stalag VIII A Görlitz (Zgorzelec), 

• VIII B Lamsdorf (Łambinowice), 

• VIII C Sagan (Żagań), 

• VIII D Teschen (Cieszyn) , 

• VIII E Neuhammer (Świętoszów), 

• VIII F/318 Lamsdorf. 

Każdemu stalagowi macierzystemu 

podlegały liczne oddziały robotników 

przymusowych – jeńców wojennych, 

tworzone wedle zapotrzebowania na siłę 

roboczą. Z materiałów zawartych w wydawnictwie 

Głównej Komisji Badania 

Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i Rady 

Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa pt. 

,,Obozy Hitlerowskie na ziemiach 

polskich 1939-1945” wyd. 

w 1979 r. wynika, że w Kudowie-Zdroju 

(Bad Kudowa- 

Sackisch) istniały dwa oddziały 

robocze Stalagu VIII A 

Görlitz .W jednym przebywali 

jeńcy radzieccy, a w drugim włoscy. Obóz 

dla Włochów został założony w 1944 r. 

L. Baldan wspomina, że przybył do obozu 

z początkiem kwietnia 1944 r. 

Obozy pracy przymusowej 

i kobiece obozy 

Cytowane wydawnictwo lokuje w Zakrzu 

(Sackisch) jeszcze obóz dla robotników 

przymusowych (ZAL) i podaje 

liczbę osadzonych, przeciętnie 3200 osób. 

Stwierdzono, że w obozie przebywali Polacy, 

Rosjanie i Żydzi. Do całości opisu 

obozów w Kudowie-Zdroju należy dodać 

dwa obozy kobiece. 

Frauenarbeitslager Sackisch (FAL zewnętrzny 

obóz kobiecy podległy pod zarząd 

KL Gross-Rosen) związany z przemieszczeniem 

produkcji zbrojeniowej na 

tereny bezpieczne w III Rzeszy. Sytuacja 

na froncie w 1943 r. wymogła konieczność 

ewakuowania m.in. na Dolny Śląsk 

zakładów przemysłu zbrojeniowego obszarów 

nękanych alianckimi nalotami. 

Zaistniała pilna potrzeba ewakuacji zakładu 

VDM z Hamburga. Pełna nazwa 

zakładu to Vereinigten Deutschen Metallwerke. 

W tym czasie była to wielka 

spółka akcyjna, która posiadająca kilka 

siedzib na terenie Niemiec. Niemiecka 

30 

Kobiety z obozu Sackisch parę miesięcy po wyzwoleniu. 

W drodze do domu – niektóre jeszcze w pasiakach obozowych

Zakłady Dieriga – rycina z początku istnienia zakładu 

inspekcja zbrojeniowa nakazała przyjąć 

VDM do części zakładu w Jeleniowie, 

czyli fabryce wyrobów włókienniczych 

Christian Dierig (byłe powojenne: Kudowskie 

Zakłady Przemysłu Bawełnianego). 

Prace adaptacyjne wizytował tutaj 

16 września 1943 r. szef niemieckiej wrocławskiej 

komendy uzbrojenia Geissler. 

Zakład, który w 1944 roku nosił nazwę 

VDM Luftfahrtwerke Sackisch obsługiwali 

więźniowie, ulokowani w 20 barakach, 

stojących z powodu bagnistego 

podłoża na palach przy obecnej ul. Łąkowej. 

W lecie 1944 r. pięć baraków zostało 

odłączonych i otoczonych drutem kolczastym, 

wybudowano własną kuchnię, 

magazyn i wartownię dla żołnierzy SS. 

Obóz ten od tej chwili podlegał pod zarząd 

Gross-Rosen. 

Pierwszy transport do obozu FAL 

Sackich z 300-ma aresztowanymi polskimi 

kobietami, narodowości żydowskiej, 

przywieziony został z Łódzkiego 

Getta w ostatnich dniach sierpnia 1944 r. 

W drugim transporcie z 12 października 

1944 r. przywieziono do obozu 250 węgierskich 

i polskich Żydówek, którym 

wytatuowano numery od 66501-66750. 

Dalsze 250 czeskich i węgierskich Żydówek 

przywieziono w połowie października 

1944 r. nadając im numery od 67051- 

67300. Ostatni znany transport z 150-ma 

czeskimi Żydówkami, które oznaczono 

numerami 86001-86150, przybył 28 listopada 

1944 r. Przynajmniej 950 aresztowanych 

kobiet z Polski, Węgier, Czechosłowacji 

i Jugosławii trafiło do tego obozu. 

Kilkanaście kobiet z FAL Sackisch 

w listopadzie 1944 r. przeniesiono do 

obozów Bernsdorf /Austria/, Parschnitz 

/Trutnow-Czechy/ , Langenbielau /Bielawa/. 

Szerzej napisałem o tym w artykule 

z cyklu „Nieznana i zapomniana historia 

Kudowy-Zdroju” w Nowej Gazecie Gmin 

Nr 21 z 2008 r. 

Zwangsarbeitslager für Juden (ZALfj 

Gellenau) – drugi żydowski obóz pracy 

przymusowej umiejscowiony był w dzisiejszym 

Jeleniowie graniczącym z Kudową. 

Data założenia tego obozu nie jest 

znana. Archiwalne akta z Bad Arolsen 

zawierają datę luty 1941 r. 

W Bad Arolsen znajduje się największe 

na świecie archiwum danych osobowych 

z czasów II wojny światowej gromadzące 

wiele danych ofiar prześladowań, osób 

przemieszczonych, jeńców, robotników 

przymusowych i ofiar obozów koncentracyjnych. 

W materiałach źródłowych: “Acta Universitatis 

Vratislaviensis No 2136, Studia 

nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, 

Wrocław 1999 T. XXII autorstwa 

prof. dr hab. Alfreda Koniecznego, wspomniana 

jest data założenia tego obozu 

− marzec 1943 r. W tym przypadku pojawiają 

się ciekawe fakty dotyczące spółki 

Christiana Dierig. Początki firmy sięgają 

1805 r., kiedy to Christian Gottlob Dierig 

założył w Bielawie zakład włókienniczy. 

W 1928 r. zakład przekształcono w spółkę 

akcyjną i zaliczono do czołówki śląskiego 

przemysłu bawełnianego, a w 1930 r. 

dał początek koncernu Debag (Deutsche 

Baumwoll). 

Zakład w Jeleniowie 

Przed wybuchem II wojny Światowej 

koncern zatrudniał ponad 11 tysięcy 

robotników w 12 zakładach produkcyjnych. 

Na Dolnym Śląsku były cztery zakłady 

w Bielawie, Jodłowniku, Jeleniowie 

i Jeleniej Górze. Kierownictwo zakładów 

leżało w rękach Gottfrieda Dieriga, którego 

zastępcą był dr Hans Christian Dierig. 

Na początku 1945 r. dyrekcja zakładów 

ewakuowała się do swego bawarskiego 

centrum. Po wojnie spółka kontynuowała 

swą działalność i w 1950 r. zatrudniała 

3 tysiące robotników, dysponując kapitałem 

zakładowym w wysokości 47 mln 

marek. 

Zakład w Jeleniowie został wzniesiony 

w latach 1905-1906 jako mechaniczna 

tkalnia, rozruch nastąpił 10 VII 1906 r. 

z 201 krosnami i 138 pracownikami. 

Od 1935 r. dyrektorem zakładu był Alfred 

Graf, który mieszkał w budynku dyrekcji 

zakładu. W 1939 r. w stopniu kapitana 

artylerii wziął udział w agresji na Polskę. 

Firma Dieriga, w której Wehrmacht lokował 

duże zamówienia, produkowała materiały 

do wyrobu plandek, spadochronów, 

mundurów itp. Wspomniany obóz 

kobiecy w Jeleniowie, został zlikwidowany, 

a Żydówki przetransportowane do 

Bielawy. Pierwsza część transportu kobiet 

odeszła w marcu 1944 r., a kierowniczką 

obozu w Bielawie została Niemka Helene 

Kubetschek. Za marzec 1944 r. dokonano 

jeszcze obliczenia kosztów zatrudnienia 

Żydówek w zakładzie C. Dieriga, gdzie 

31

Śmigło produkowane przez Zakłady VDM w Kudowie-Zdroju. 

ustalono kwotę 7819,04 RM. 

Natomiast suma z dochodów, przekazana 

organizacji SS za zatrudnienie 

tych Żydówek za okres od października 

1943 r. do lutego 1944 r. wyniosła 

60 099,00 RM (suma za eksploatację 

194 Żydówek) Zbliżoną kwotę przekazano 

na zakład C. Diering. Można sobie 

wyobrazić na przykładzie Jeleniowa jakie 

krociowe zyski osiągano z przymusowego 

zatrudnienia tych kobiet przez SS, firmę 

C. Dierig i VDM. Wnioskuję, że były 

one jeszcze większe w przypadku więźniów 

z obozu w Sackisch. W obozach, 

które wymieniłem przebywało ponad 

4000 więźniów. 

Dla porównania odszukałem ceny detaliczne 

artykułów codziennego użytku 

z 1941 r. w Niemczech: 

1 kg chleba − 0,35 RM, 1 kg cukru 

− 0,74 RM, 1 L mleka − 0,26 RM, 1 kg 

wieprzowiny − 1,60 RM. 5 kg ziemniaków 

− 1,49 RM, 50 kg węgla kamiennego 

− 2,08 RM (Reich Mark). 

Relacje naocznych świadków 

W numerze Nr 2 Pamiętnika Kudowskiego 

opisałem losy obozowe Luigi 

Baldana, któremu jeśli zdrowie pozwoli 

odwiedzi nasze miasto i spotka się 

z Redakcją. Intensywne poszukiwania 

żyjących świadków czynione wraz z redaktorem 

Bronisławem Kamińskim doprowadziły 

nas do pani Janiny Radzik 

Obecnie obywatelki USA, urodzonej 

w Polsce w miejscowości Sosnowiec 

w 1926 r. Jako 17-letnia dziewczyna, wyznania 

mojżeszowego, została aresztowana 

przez Niemców i przewieziona 

pociągiem razem z innymi kobietami, 

w marcu 1943 r. do obozu w Jeleniowie 

Niżej – Opis patentowy nr 23968 

− Urządzenie do łączenia jednolitego kaptura 

z piastą śmigła. 

Vereinigte Deutsche Metallwerke A.G. 

(ZAL fj Gellenau). Nadano 

jej numer obozowy 

49820. Z pisemnej relacji, 

jaką otrzymaliśmy 

wynika, że w transporcie 

tym było około 200 kobiet. 

Rozmieszczono je 

w 2 barakach, wyposażonych 

w piętrowe prycze 

drewniane. Baraki były 

ogrodzone drutem kolczastym, 

a administrację 

obozu sprawowała niemiecka 

kobieca cywilna 

obsada. Baraki były 

podzielone na kilka pomieszczeń 

i standartowo 

w jednym pomieszczeniu 

było ,,zakwaterowanych” 

20 osób. Kobiety były 

zatrudnione w zakładach 

C. Dierig SA, przy 

obsłudze maszyn tkackich na dwie zmiany 

na dobę przez 6 dni w tygodniu. Pani Janina 

zapytana o warunki wyżywienia w obozie 

odpowiedziała − niedostateczne. Rano kobiety 

otrzymywały kawałek chleba, gorącą wodę 

zwaną kawą i wieczorem miskę wodnistej zupy − 

to wszystko. Wskutek tego chorowały na gruźlicę 

i inne choroby. Warunki sanitarne były 

okropne − panował świerzb i ropne 

wrzody. Nie było żadnych le- 

32

karstw i opieki medycznej. Mycie ciała 

odbywało się pod bieżącą zimną wodą, 

przeważnie sodą. Czasami otrzymywały 

małe kawałki szarego mydła. Czesi, 

którzy pracowali w zakładach, starali się 

skrycie pomagać i w miarę możliwości 

dostarczali lekarstwa. Postawa Czechów 

w tych czasach brutalnego zła, zasługuję 

na szczególną uwagę. To nie pierwszy 

udokumentowany przypadek udzielania 

pomocy więźniom kudowskich obozów, 

za którą karano surowo − karą śmierci. 

Po likwidacji tego obozu w maju 1944 r. 

Pani Janina Radzik przeniesiona została 

do obozu w Langenbielau (Bielawa) 

gdzie doczekała wyzwolenia w dniu 

8 maja 1945 r. 

Nadmienić też należy o nieznanej liczbie 

robotników przymusowych z Polski 

osadzonych poza strefą obozów i przydzielonych 

do pracy u miejscowych rolników, 

właścicieli pensjonatów, rzemieślników, 

przedsiębiorców. 

Posiadane materiały wskazują na obecność 

takich robotników przymusowych 

na terenie Kudowy i okolic już w 1941 r. 

Kolejny nieznany dokument dotyczący obozów nazistowskich 

w Kudowie-Zdroju. Ten dokument został 

odnaleziony na Pstrążnej i dotyczy obozu w Bukowinie 

(Tannhübel), do tej pory nie znanego. Dokument 

dotyczy 42 osób i datowany jest 18 lipca 1941 r. 

Badamy losy tych ludzi. 

Bibliografia: 

1. G. Eisenblätter, Grundlinien der Polityk des Reiches gegenüber 

dem Generalgouvernement 1939-1945, Frankfurt 

1969 r., s. 29 

2. W. Baumgart, Akten zur Deutschen Auswärtigen Politik 

1918-1945, seria D, tom 7, Baden-Baden 1956, nr 192-193, 

3. H. Bohm, Zur Ansprache Hitlers vor den Führern der 

Wehrmacht am 22 August 1939, 1968, t 16, r. ? 

4. prof. dr hab. Alfred Konieczny, Żydowski obóz pracy 

przymusowej w Jeleniowie z lat 1943-1944 

5. Luigi Baldan i Janina Radzik, Korespondencja redakcji 

Pamiętnika Kudowskiego 2008-2009 

6. Barbara Sawicka − Konsultacja naukowa z Działem Naukowo-Badawczym 

Muzeum Gross-Rosen 

Wykaz obozów: 

Zwangsarbeitslager für Juden (ZALfj Gellenau) − Obóz 

pracy przymusowej dla Żydów − Jeleniów 

Zwangsarbeitslager (ZAL Sackisch) − Obóz pracy przymusowej 

− Zakrze 

Dwa oddziały robocze Stalagu VIII A Görlitz (Sackisch) − 

Obóz jeniecki dla Rosjan i Włochów. 

Frauenarbeitslager Sackisch (FAL) − Kobiecy obóz pracy 

w Zakrzu podległy pod KL Gross-Rosen (Konzentrationslager- 

obóz koncentracyjny) 

7. Kopia dokumentów Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej 

Polskiej z 7.12.1936 r. 

Uwagi : 

Położenie obozów: 

Dzisiejsze osiedle przy ul.Łakowej, teren fabryki byłego 

zakładu KZPB.Inne miejsca wskazujące na lokalizację 

baraków dla więźniów są w trakcie badań. 

Uwaga: 

Jeżeli ktoś z Czytelników znałby sprawę tego obozu i losy tych ludzi 

prosimy o kontakt z redakcją. 

Na poprzedniej stronie – Identyfikatory 

stosowane w zakładach VDM 

w Kudowie-Zdroju 

33

RODZINY KUDOWSKIE 


Kim są współcześni kudowianie, jakie są ich dzieje rodzinne i droga 

do Kudowy. W każdym numerze Pamiętnika Kudowskiego zamieszczamy 

rodzinne sagi. Największą bowiem wartością są ludzie. 

Oni są naszą historią. 

Kayzerowie kudowscy. 

SKIEROWANIE DO KUDOWY 

Lekarz Zbigniew Kayzer przybył do 

Kudowy z żoną Barbarą, lekarką młodą 

i piękną − bezpośrednio po otrzymaniu 

dyplomów lekarskich w Akademii Medycznej 

w Łodzi. Przybyli z tzw. nakazu 

pracy i zamieszkali najpierw w budynku 

sanatorium IV, czyli późniejszej „Kogi”. 

Był rok 1953 r. Mijało 8 lat od zakończenia 

wojny. W Kudowie mieście nadgranicznym 

wyczuwało się aktywność wojskową, 

bardziej niż w głębi kraju. Ochrona 

granicy państwowej była jedną z ważniejszych 

funkcji systemu państwowego 

i politycznego. Żołnierze Wojsk Ochrony 

Pogranicza (WOP) z zielonymi otokami 

na czapkach byli wszędzie widoczni. 

Mieszkańcom Kudowy to − jak się zdaje 

− nie dokuczało. Oficerowie i podoficerowie 

WOP byli mieszkańcom znani, 

a żołnierze służby czynnej zachowywali 

się przyzwoicie, podobnie, jak wszyscy 

inni żołnierze. Dla ludzi mieszkających 

po wioskach górskich, oddalonych kilka 

kilometrów od centrum miasta, wopiści 

byli wtedy czymś w rodzaju dzisiejszych 

ochroniarzy. Milicjantów (tak wtedy nazywali 

się ówcześni policjanci) nie było 

zbyt wielu, a demoralizacja po kilku latach 

wojny była jeszcze odczuwalna. Przez 

granicę uciekali nie tylko ludzie godni 

zaufania jak działacze polityczni ścigani 

przez władze bezpieczeństwa, ale także 

zwykli kryminalni przestępcy uchodzący 

przed karą. Widok wopisty był dla mieszkańca 

odległego domu w górach lub położonego 

gdzieś na uboczu czymś niemal 

sympatycznym. Każdy wiedział, o czym 

można, a o czym nie powinno się z nimi 

rozmawiać. Żołnierz mógł być porządnym 

człowiekiem, ale formacja w której 

służył, lub musiał służyć, to trochę inna 

sprawa. Wojna nauczyła ludzi ostrożności 

i trochę nieufności. Niemal w każdej rodzinie 

ktoś w czasie wojny zginął, został 

zabrany do obozu koncentracyjnego, albo 

zesłany na Sybir, zakatowany albo − w najlepszym 

razie − zginął w walce na froncie. 

Na niektórych bliskich czekano, że może 

skądś powrócą. Wielu, podejrzanych 

o wrogość wobec systemu komunistycznego 

wtrącano do więzień. W początkach 

lat pięćdziesiątych wszystko, co działo się 

w latach wojny było bardzo świeże. Zdawało 

się, że nie wolno zapominać, by nie 

zasnąć, jak zając pod miedzą i nie obudzić 

się wśród sfory psów. 

Do Kudowy zjechali ludzie w większości 

z repatriacji z ziem wschodnich. 

Stamtąd przywieźli także swoje przeżycia 

z okupacji sowieckiej lat 1939-1941, 

potem z walki z Niemcami i związanymi 

z nimi banderowcami ukraińskimi. Nasi 

Kayzerowie mieli za sobą doświadczenia 

z akowskiej konspiracji. Barbara była 

w AK i brała udział w powstaniu warszawskim. 

Niedawno odnaleziono dokument 

z poczty powstania warszawskiego, 

w którym wymieniana jest pani Barbara 

jako uczestniczka powstania od pierwszego 

dnia walk. Zbigniew zaś, ze względu 

na wojskowy zawód ojca wędrował gdzie 

rzucały ojca losy wojskowego i w momencie 

wybuchu wojny znalazł się w Wilnie. 

Po zajęciu Wilna przez sowietów ojciec 

− jako oficer KOP − musiał ukrywać 

się przed wywózką w głąb ZSRR. Jak się 

później okazało niemal wszyscy oficerowie 

KOP zostali przewiezieni do Katynia 

i tam zamordowani. Uciekali więc 

w stronę Skierniewic, do swoich i swego 

rodzinnego domu. Gdy tylko trochę 

podrósł, w 1943 r. przyjęty został do AK 

i zaprzysiężony. Był wtedy w wieku dzisiejszej 

młodzieży rozpoczynającej naukę 

w liceum. Wojnę spędził więc w Skierniewicach 

i w obszarze pomiędzy Skierniewicami 

a Warszawą. Kto wojnę przeżył, 

ten miał życie bardzo bogate, bywało że 

przedłużane, jakimś szczęśliwym zbiegiem 

okoliczności, ochroną Opatrzności 

i Bóg wie czym jeszcze. Po wojnie ludzie 

mieli o czym ze sobą rozmawiać i nawet 

bez słowa wiedzieli kto jest kim. 

Kayzerowie przybyli do Kudowy 

w marcu 1953 r. Akurat w tym czasie 

zmarł Stalin. Zaczęło się więc od nie lada 

emocji. „Słońce wolności” i „przyszłości 

naszej blask” zgasło. Jedni radowali się po 

cichu, innym świtały jakieś złudne nadzieje, 

że coś pęknie – tak też myśleli Kayzerowie, 

a byli i tacy, którzy płakali. Niektórzy 

traktowali te łzy jako świadectwo, że nie 

wszystko co czerwone przyszło tylko na 

sowieckich bagnetach. Ujawniały się bowiem 

zastarzałe rachunki społecznych 

krzywd i nadzieja wielu ludzi na zmianę 

statusu społecznego. Ta okazja do zmiany 

sytuacji społecznej stawała się nową 

szansą i nie musiała być czymś złym. Idea 

ta stanie się w III RP źródłem siły lewicy. 

34

Nadchodziło głębokie przewarstwienie 

społeczne stymulowane przez radziecką 

dominację. Młody lekarz Zbigniew Kayzer 

mógł mieć jednak powody do niepokoju. 

Jego ojciec był przed wojną oficerem, 

Akowska przeszłość młodego lekarza, to 

także nie najlepsza wtedy karta polityczna 

w ocenie władz. Takich jednakże było 

wielu i na ziemiach zachodnich można 

było czuć się nie zauważonym. To, że 

młody lekarz nie wstępuje do partii, już 

mogło być zauważone. A wtedy wszystko 

mogło się niekorzystnie zsumować. Prognozy 

nie były więc najlepsze. 

Oboje mieli jednak trochę szczęścia. 

Tak uważa pan Zbigniew. W czasie okupacji 

mogli wielokrotnie zginąć, a żyją. 

Gdyby w czasie studiów przyczepiono 

się do nich „politycznie”, to nie zostaliby 

lekarzami. Ich zawód także miał trochę 

barw ochronnych. Lekarze byli potrzebni 

w każdym systemie, niemal każdemu 

i w tej profesji łatwiej można było zmylić 

czujność polityczną służb ideologicznych. 

KUDOWA 

Młodzi lekarze Barbara i Zbigniew 

Kayzerowie przybyli do Kudowy-Zdroju, 

miasta, którego wcześniej nie znali, 

by pracować w uzdrowisku zgodnie 

z nakazem pracy. Jaka była Kudowa, 

wtedy w 1953 r.? Po obu stronach głównej 

arterii miasta jaką była ul. Zdrojowa 

(od ul. Głównej do wysokości pawilonu) 

pasły się krowy, a sama ul. Zdrojowa 

była pokryta kostką granitową, po której 

bardzo źle się jeździło. O mieście można 

było mówić mniej więcej od „Bajek” 

do Poczty przy ul. 1 Maja. Miejscowość 

nie była przygotowana na przyjęcie tak 

dużej ilości ludzi, jaka zaczęła napływać 

do uzdrowiska i zakładów bawełnianych 

(KZPB). Nie było wydolnej oczyszczalni, 

odpowiedniej ilości wody, bezpiecznej 

sieci energetycznej i dostatecznie rozbudowanej 

sieci gazowej. Mimo tych braków, 

miejscowość robiła dobre wrażenie 

i była oazą na powojennym obrazie kraju. 

Park Zdrojowy wyglądał pięknie i cały 

teren wokół parku. Kayzerowie, jako lekarze 

widzieli Kudowę od tej piękniejszej 

strony. Wędrowali po okolicy, poznawali 

ludzi i historię tej ziemi. Dla nowoprzybyłych 

mieszkańców, a także kuracjuszy 

najciekawsza była Czermna, rozpoczynająca 

się tuż za stawem parkowym. Ludzie 

dowiedzieli się, że uzdrowisko kiedyś 

zaczęło się od Czermnej, jak zresztą cała 

Kudowa. Już w średniowieczu mówiono 

na teren uzdrowiska „Czermnenske Lazne”, 

co po czesku oznaczało „Czermneński 

Zdrój” Stopniowo teren wokół stawu 

i parku opanowywali lekarze i różni obrotni 

ludzie, budując sanatoria i pensjonaty. 

Tak stopniowo wydzielał się zdrój 

kudowski. Czermna pozostała uroczą 

wsią, pełną tkaczy i drobnych rolników 

mówiących po czesku. Ci ambitni czermnianie 

nazywali tych z „Lazne” − „chudobą” 

czyli po prostu dziadostwem. Wiadomo 

przecie, że porządny człowiek ma 

żyć z porządnej pracy, najlepiej z roli lub 

dobrego rzemiosła, a taki , co to „służył” 

w „lazne” to był nic nie wart, ot chudoba 

i tyle. Na Kudowę mówili więc Czesi 

„Chudoba”(i nadal tak mówią). Austriacy 

słyszeli tę nazwę trochę inaczej i w języku 

niemieckim zapisywali po swojemu: 

„Ch” zmieniali na „K”, a „W” na „B” (jak 

np. Wrocław − Breslau) i tak w języku 

niemieckim mówili i pisali „Kudowa”. 

Po wojnie przyszli tu Polacy. Zawsze tu 

byli, czy bywali, ale teraz już całym narodem. 

Zgodnie z decyzjami zwycięskich 

mocarstw Polska miało dojść do granic 

Rzeszy i doszła. Jak się coś bierze w posiadanie, 

to trzeba to jakoś po swojemu 

nazwać. Jak nazwać: „Chudoba” czy „Kudowa”? 

O brzmieniu nazw decydowała 

rządowa komisja do spraw nazewnictwa. 

Zanim ta komisja wypowiedziała się, ludzie 

już wymyślali swoje propozycje. Ktoś 

czecholubny forsował dość mocno swój 

pomysł i − dla stworzenia faktów dokonanych 

– wydał pocztówkę z pięknym widokiem 

na sanatorium „Polonia”, z zamaszystym 

napisem „Chudobice”. Jakże musiał 

być rozczarowany, gdy komisja rządowa 

wybrała „Kudowę Zdrój”. Wprawdzie 

szanujemy Czechów, ale trzeba przyznać, 

że gust niemieckiego wystroju, nazw itd. 

jakoś nam podchodzi. Nie obyło się tu 

jednak bez zamierzonych złośliwości. 

Oto, sekretarka tej komisji − jakaś woluntarystycznie 

nastawiona osóbka (może 

były partyzant), − wpakowała w protokole 

komisji kreskę pomiędzy słowa 

„Kudowa” a słowo „Zdrój” i tak zamiast 

„Kudowa Zdrój” mamy „Kudowa-Zdrój”. 

Nikt jej do tego nie upoważnił, sama tak 

zrobiła. Można by powiedzieć z przekąsem… 

i masz babo placek. Na nic się 

zdały próby odwrócenia sprawy. Weszło 

do papierów urzędowych, metryk, ksiąg 

i koniec. W tamtych latach, gdy Kayzerowie 

przybyli do Kudowy ludzie przyjezdni 

z ciekawości szli do Czermnej, by popatrzeć 

na granicę idącą pomiędzy domami 

i sprawdzić, czy to prawda, że niektórzy 

mają ustępy po drugiej stronie granicy. 

Ludzi zawsze ponosi wyobraźnia. Tak 

naprawdę, to granicę pomiędzy domami 

orano i bronowano, najdalej jak się dało 

widzieć, by wróg klasowy i wraży szpieg 

wiedział, że nie przemknie się nawet nakładając 

na swoje szpiegowskie buty żelazne 

raciczki dzika. Mieszkańcy jednak 

wiedzieli, że tędy ludzie idą na zachód, 

bo w górach, skałach, krzakach i strumyczkach 

nie upilnuje się wyszkolonych 

w wojnie, a uchodzących teraz przed 

więzieniem, torturami i prześladowaniami. 

Nasi Kayzerowie nie mieli zbyt dużo 

czasu na zajmowanie się wszystkim, co 

się pojawiało. Lekarzy było w uzdrowisku 

nie wielu, musieli więc zając się przede 

wszystkim lecznictwem, wchodzili do 

środowiska lekarskiego, które gromadziło 

się wokół profesorów Eufemiusza 

Hermana przyjeżdżającego z Łodzi i An- 

35

Sanatorium Polonia w którym mieszka Dr. Zbigniew Kayzer (fot. Konrad Buss) 

toniego Falkiewicza z Wrocławia. W społeczności 

kudowskiej dr Barbara Kayzer 

była nawet bardziej znana od swojego 

męża. W latach 50. i 60. było w Kudowie 

mało lekarzy. Pani Barbara była lekarzem 

uzdrowiskowym, kardiologiem, a z braku 

pediatrów (zanim przybył do Kudowy pediatra 

Stefan Kubisa) zajmowała się także 

lecznictwem dzieci. Jeździła więc do chorych 

dzieci w różnych zakątkach Kudowy, 

czasami wozem konnym. Ponadto, przez 

blisko dwadzieścia lat była sekretarzem-protokolantem 

jednego z najważniejszych 

wydarzeń lekarskich w dziejach 

powojennych Kudowy, jakim były konsultacje 

naukowe i praktyczne lekarzy 

kudowskich z wybitnym uczonym klinicystą 

prof. Antonim Falkiewiczem. 

MOJA POLSKA 

Aby jakoś zrozumieć i ocenić lata powojenne, 

pan Zbigniew sięga do ostatnich 

lat wojny, w których rodziły się nowe 

drogi. W 1943 r ojciec Zbigniewa otrzymał 

z konspiracji ostrzeżenie o grożącym 

aresztowaniu i rodzinie polecono szybkie 

przeniesienie się w inne miejsca. Zbigniew, 

wraz z matką i siostrą powędrowali 

w jedna stronę, ojciec w drugą. Tak 

Zbyszek znalazł się na wsi pod Mszczonowem. 

Zaczął pracę w małym majątku 

państwa Bojanowskich, który to majątek 

Bojanowscy wydzierżawili po przeniesieniu 

się z Grudziądza. Dla zmylenia 

czujności okupanta zmienili nazwisko na 

„Niewolscy”. W gospodarstwie utrzymywali 

jako rezydenta niejakiego pana Korejwo, 

wielkiego oryginała, o manierach 

szlachecko-ziemiańskich. W czasie okupacji 

ludzie musieli umieć wykonywać 

niemal wszystko, co trzeba było zrobić. 

Zbyszkowi przypadło teraz ponad półroczne 

zajmowanie się gospodarstwem 

rolnym. Musiał się tego szybko nauczyć. 

Doglądał krów, koni, orał, bronował, robił 

wszystko, co trzeba w gospodarstwie 

wiejskim. A że był chętny do pracy, więc 

okazał się bardzo potrzebny. Orki miał 

dosyć dużo, bo akurat trafił na ten okres 

polnych prac. Zdaje się, że to pozostało 

Zbigniewowi do dziś. Gdy widzę jak 

idzie długim krokiem, lekko pochylony 

do przodu − a tak go widzimy na ulicach 

Kudowy − to, ten kto zna chód rolników 

wie, że to pozostaje po chodzeniu za pługiem. 

W początkach 1944 r. kazano mu 

przenieść się dalej. Bocznymi drogami, 

przez lasy i pola − po ok. 50 km − dotarł 

do Sobikowa koło Góry Kalwarii. Tu zaliczył 

kilka wsi będąc po trochu w każdej. 

Praca i konspiracja. W Sobikowie poznał 

ks .Mientka, i to już zaczęło zmieniać dalsze 

życie. Ks. Mientek, wikary w tamtejszej 

parafii, uczył na tajnych kompletach, 

m.in. języka polskiego i francuskiego. 

Od księdza poznał jedną z tajemnic rodziny 

wikarego, że każdy, kto w rodzinie 

osiągnie jakieś wykształcenie i stanowisko 

ma obowiązek pociągnąć z rodziny 

co najmniej jednego w górę. Gdyby Polacy 

chcieli dzisiaj o tym pamiętać − dodał 

Zbigniew. Samego ks. Mientka ciągnął 

jego stryj, który był lekarzem. A tak ciągnął, 

że nawet wyciągnął go z… seminarium 

duchownego i skierował na prawo, 

które nasz duchowny ukończył. Uparł się 

jednak Mientek, powrócił do seminarium 

i został księdzem. Teraz ks. Mientek ciągnął 

wielu, w tym i Zbigniewa, bowiem 

jemu właśnie zawdzięcza Zbigniew naukę 

na tajnych kompletach i złożenie 

36

tzw. małej matury. Przede wszystkim 

jednak, ks. Mientek przekazał swoim 

uczniom ważne wartości duchowe. Mądry 

ksiądz wiedział, że w tych mrocznych 

czasach młodzi ludzie muszą nabywać 

coś więcej od umiejętności strzelania do 

wroga. Do dzisiaj pan Zbigniew uważa, 

że to ks. Mientek uformował z nich ludzi 

zdolnych patrzeć ponad ciemnościami 

wojny. Dzielny ks. Mientek uratował także 

życie Zbigniewa, jego matki i siostry 

Ireny. Ukrywający się przed hitlerowcami 

Kayzerowie byli przez niektórych mieszkańców 

tej wsi uważani za Żydów. Matka 

miała trochę semicką urodę, a nazwisko 

„Kayzer” także brzmiało jak żydowskie. 

Ks. Mientek znał te niebezpieczne pogłoski, 

ochraniał ich i pewnego dnia uratował. 

Przypadkowo naszli ich hitlerowcy 

i kto wie jakby skończyły się podejrzliwe 

spojrzenia Niemców, gdyby nie ksiądz, 

który zaświadczył, że są rodziną polską. 

Podobne zdarzenie miało miejsce w mojej 

rodzinie. Matka moja, mająca również 

semickie rysy została zgarnięta przez 

Niemców z ulicy we Lwowie i gdyby nie 

interwencja kościelna także nie wiadomo 

jakby to się skończyło. Niedługo później 

ten semicki wygląd matki okazał się zbawienny. 

Gdy do naszego domu wpadło 

gestapo z Pomorzan w poszukiwaniu 

Żydów, obie ukrywające się Żydówki nie 

wzbudzały wątpliwości jako nasze „ciocie” 

i gdy głośno zaczęły z nami odmawiać 

„Ojcze nasz” i „Zdrowaś Mario”− gestapowcy 

odeszli. 

W 1946 r. Zbyszek zdał maturę w Liceum 

Ogólnokształcącym im. Mikołaja 

Kopernika w Łodzi. Zapisał się na wydział 

prawa, na kierunek ekonomiczno-prawniczy. 

Z legitymacją studenta wydziału 

prawa mógł chodzić na rozprawy sądowe, 

jakie niedawnym wojennym bohaterom 

fundowały nowe władze. Zorientował się, 

że takie studia to nie dla niego. Marzył 

o tym, by ludziom pomagać, myślał o medycynie. 

Już w następnym roku rozpoczął 

studia medyczne. Tu spotkał Barbarę. 

Oboje ukończyli studia w 1953 r., pobrali 

się i tak ze skierowaniem, zwanym nakazem 

pracy zjawili się w Kudowie. 

Do cichego uzdrowiska docierały wieści 

z każdego zakątka kraju. Przywozili je 

osiedlający się ludzie, kuracjusze, wczasowicze 

i różni ludzie poszukujący miejsca 

gdzieś w górach, na uboczu, by zgubić 

za sobą ślady i zejść z wszechobecnych 

oczu bezpieki. Ludzie, którzy przeszli 

przez piekło walk z hitlerowcami chcieli 

wreszcie mieć Polskę do życia. W każdym 

miejscu w kraju cieszyli się z otwieranych 

szkół, z tworzonych wyższych 

uczelni, z budowanych domów, fabryk, 

otwieranych przychodni, szpitali. Ruszyła 

normalna komunikacja, powrócił sport, 

można było jechać na wczasy, a nawet 

do uzdrowiska. Ale, w parze z odbudową 

powojenną szły jednak prześladowania 

i poszukiwanie wrogów. Ludzie wytrzymywali 

to wszystko, bowiem niedawno 

minęło coś znacznie gorszego, ale miara 

przebierała się. Powoli, może zbyt wolno 

nadchodził rok 1956. 

W czerwcu 1956 r. dotarły do Kudowy 

wieści z buntów w Poznaniu. Kilka 

miesięcy później, w październiku 1956 r. 

następuje − to, co pan Zbigniew nazywa 

− wielkie przeobrażenie. Identyfikowałem 

się − mówi pan Zbigniew − z Polską 

walcząca w czasie wojny, ale nie mogłem 

identyfikować się ideowo z Polską okresu 

stalinowskiego. Był to jednak mój kraj 

i moja Polska. Identyfikowałem się wtedy 

z tym wszystkim, co było po stronie życia 

narodu, a więc z ludźmi troszczącymi 

się by naród odbudować z wojennej 

ruiny, by był lepiej wychowywany, by lepiej 

funkcjonowały urzędy, by jedni byli 

lepsi dla drugich. Po tej stronie , o której 

mówię byli nauczyciele, lekarze i kościół, 

i wojsko także. Z pewnością nie była po 

tej stronie bezpieka i aparat polityczny. 

Nie zapominajmy jednak, że państwa 

zachodnie z zimną krwią pozwoliły Moskwie 

na zapanowanie nad nami. Trzeba 

było znaleźć jakieś godne ludzi warunki 

do życia i zachować się z godnością. 

Tak mówił pan Zbigniew, człowiek doświadczony 

i mający swoje zdanie. Po 

październiku 1956 r. powiedział − było 

dla mnie jasne, że tę ułomną ekonomicznie 

i uzależnioną politycznie Polskę trzeba 

rozwijać i umacniać na każdym kroku 

i ciągnąć jeden drugiego w górę, jak w rodzinie 

ks. Mientka. Od niego nauczyłem 

się takiego myślenia. 

Słuchałem tej opowieści ponad 80-letniego 

lekarza w 2009 r. Próbowałem zbudować 

jakiś możliwie przejrzysty obraz 

życia w tak trudnym czasie. Urodził się 

w centrum Polski, w polskiej rodzinie 

Zwierzchowskich, Głowackich, Sułkowskich, 

Cieleckich, Kayzerów – to grupa 

rodzinna pana Zbigniewa, syn przedwojennego 

oficera, w czasie wojny jako dzieciak 

dorastał w AK., po wojnie student 

prawa i medycyny, lekarz. Nie wstąpił do 

partii komunistycznej, mimo nalegań. 

W 1960 r. przeszedł z pracy w uzdrowisku 

do pracy w kudowskim Szpitalu Wojskowym 

i w tej pracy, jako zastępca komendanta 

ds. lecznictwa, osiągnął stopień 

pułkownika. Zawsze widziany był z żoną 

w kościele. Ojciec doszedł przed wojną do 

stopnia majora, a syn po wojnie do stopnia 

pułkownika, obaj w wojsku polskim, 

i obaj na rubieżach kraju. Czy to nie jest 

także jeden z kudowskich obrazów naszej 

Polski? 

Idźmy więc dalej i wejdźmy do ich 

domu . 

SPRAWIEDLIWI 

WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA 

Po przeprowadzce z budynku sanatorium 

IV (Kogi), zamieszkali Kayzerowie 

w budynku „Polonia”, w narożniku 

tego okazałego dworu, w widokiem na 

ul. Zdrojową, Moniuszki i park. Gdy żyła 

żona Barbara, gdy było z nimi dwoje ich 

dzieci, Wojtek i Małgorzata, to raźno było 

37

Od lewej: dr Fiałkowski, dr Feć, doc. Warszlewicz, dr Lhose, dr Kayzer 

w tym rozległym mieszkaniu. Ale gdy 

zmarła żona, a dzieci poszły w świat swoimi 

drogami, pozostał sam. Otacza pana 

Zbigniewa coraz więcej duchów jego 

dawnych przyjaciół. Ryszard Pollak z kudowskiej 

Bukowiny mawiał: co to za życie, 

gdy coraz więcej zmarłych mnie otacza. 

Nie ulegał jednak przygnębiającym 

myślom i dodawał, że życie za to nawet 

mocniej świeci, jeśli już nie zdrowiem 

to… właśnie życiem. 

Rozglądam się po mieszkaniu pana 

Zbigniewa. W pokojach stare meble 

z rodzinną historią, wszystko urządzone 

gustownie. Na ścianach różne obrazy 

i pamiątki, dużo książek. W jednym 

z pokoi, na ścianie wisi za szkłem dyplom 

odróżniający się krojem liter i przez to 

bardzo rzucający się w oczy. Krój hebrajski. 

To odznaczenie dla rodziny pana Zbigniewa, 

Józefa i Marii Cieleckich. Maria, 

z domu Kayzer była siostrą ojca Zbigniewa. 

Instytut Yad Vashem z Jerozolimy 

− nadał im to odznaczenie jako Sprawiedliwym 

Wśród Narodów Świata za 

ratowanie Żydów w latach II wojny światowej. 

W czasie wojny hitlerowcy zabili 

ich syna Zdzisława. Był nadzieją rodziny. 

W 1939 r. miał być studentem ostatniego 

roku medycyny. Prawie lekarz i został 

zamordowany. A oni, rodzice, jakby na 

przekór największemu złu i bólowi poszli 

pod prąd, by zmierzyć się z największym 

dla nich wyzwaniem: w Fordonie, gdy dogasała 

wojna, Józef i Maria Cieleccy, przygarnęli 

pod opiekę niemieckiego chłopca, 

sierotę Konrada. Jeśli to nie świętość, 

to co to jest? Po kilku latach uratowany 

chłopiec powrócił do Niemiec. 

Oboje bohaterowie już zmarli i ich 

bliski krewny, pan Zbigniew Kayzer przechowuje 

z dumą tę rodzinną pamiątkę. 

Panie Zbyszku − powiedziałem, pan 

ma taki piękny rodzinny dokument, pogadajmy 

więc trochę o Żydach. Co Pan 

myśli o tej czyjejś tam opinii, że Polak to 

antysemita ? 

− Ale, gdzież tam, to bzdury − mówi 

pan Zbigniew. Zdarzają się różni ludzie, 

także antysemici i to w każdym narodzie, 

ale wiązanie takich zachowań z Polakami, 

jakby to było coś wrodzonego, to 

kompletne nieporozumienie. Historycznie 

biorąc, do Polski chronili się Żydzi 

z innych krajów i to w Polsce rozkwitła 

ich kultura najsilniej w Europie, a może 

i w świecie. Nieraz wspominam − tu 

zwrócił się do mnie − tę pana opowieść 

o wysokiej poprzeczce, jaką ciągle jest 

kultura żydowska w świecie. W życiu, jak 

38

w skoku wzwyż − trzeba tę poprzeczkę 

przeskakiwać, być coraz lepszymi etycznie 

i intelektualnie. Antysemita nie rywalizuje 

w rozwoju, nie ćwiczy się duchowo 

w przeskakiwaniu wysokich poprzeczek, 

ale wali w poprzeczkę kijem. Z takim nie 

pogadasz. Na szczęście jest to zupełnie 

nieistotny margines. Czym innym mogą 

być normalne krytyczne uwagi, jakie niesie 

życie społeczne, także pod adresem 

Żydów i traktowanie takiej krytyki jako 

antysemityzmu byłoby nadużyciem, równie 

złym jak antysemityzm. Nie tak trudno 

wyczuć granicę. 

A odnośnie tego dokumentu z Yad 

Vashem, to rzeczywiście jestem dumny 

z mojej rodziny. Mam wielu przyjaciół 

Żydów, w Polsce i w Izraelu. Ta przyjaźń 

i spotkania przynoszą czasami jakieś 

odkrycia. Kiedyś mojemu przyjacielowi 

z Izraela powiedziałem, że pewien nasz 

wspólny znajomy dorobił się majątku 

i pięknej willi i że ja mam wątpliwości, 

czy on to zdobył uczciwie. Mój przyjaciel 

spojrzał na mnie wymownie i powiedział: 

„Zbyszku, nie wstyd ci tak myśleć?”. Rzeczywiście 

zrobiło mi się wstyd. To te nasze 

stereotypy . 

LEKARZ I PRZYJACIEL 

Z dr Kayzerem spotykałem się przez 

kilka lat u naszego wspólnego przyjaciela 

Daniela Udoda, dziennikarza i przewodnika 

turystycznego. W jego bardzo 

skromnym mieszkaniu, na poddaszu przy 

ul. 1 Maja 5 można było spotkać dziennikarzy, 

pisarzy, różnych działaczy i piękne 

kobiety. Daniel miał pewną zdolność 

przyciągania ludzi. Pochodził z Borysławia. 

Ojciec jego pracował w górnictwie 

naftowym i był przed wojną znanym tam 

działaczem lewicowym. Za swoją miłość 

do socjalizmu zapłacił dość drogo. Sowieci, 

zaraz po wkroczeniu 17 września 

1939 r. postanowili pokazać mu Sybir, 

przykuć do taczek w kopalni i przetrzymać 

do końca wojny, ażeby wszystko 

dokładnie poznał i odczuł. Udało mu się we odnoszenie się przez niego do pana 

powrócić do Polski, pożył jeszcze kilka lat Zbigniewa. Zdawało się, że gdyby w całej 

wizycie dr Kayzer nie wypowiedział 

koło Nowej Rudy, niedaleko od Kudowy. 

Ale, jak jabłko spada niedaleko od jabłoni, 

tak też i syn poszedł w ślady ojca, tyle, zachodziło. Są tacy ludzie, że wystarczy 

nawet jednego słowa, to i tak leczenie by 

że na zachód. Gdy w 1941 r. wkroczyli do sama ich obecność, a wszystko idzie jak 

Borysławia Niemcy, to Daniel najpierw trzeba. Dobroć i życzliwość − to ogromna 

siła, większa od niejednego leku. 

znalazł się w chwalebnej konspiracji, 

a potem – po wpadce – wylądował w obozie 

koncentracyjnym w Dachau. Był tylko pan Zbigniew jeszcze jakby nadal przy 

Kiedy w 2003 r Daniel zmarł w szpitalu, 

o rok starszy od pana Zbigniewa. Można nim był. Pilnował, by na grobie Daniela 

powiedzieć, że to samo dorastające wojenne 

pokolenie. Może przez te wojenne o Dachau. Tłumaczył mi, że powinno 

były odpowiednie napisy ze wzmianką 

przygody, obaj z doktorem dobrze się rozumieli. 

W ostatnich latach życia Daniel to mianowicie, że on wybaczył swoim 

być napisane nawet więcej, niż napisano, 

mocno chorował. Pan Zbigniew wtedy już prześladowcom to wszystko co, go spotkało 

w Dachau. W tym działaniu najle- 

był na emeryturze i nie prowadził praktyki 

lekarskiej, ale stale przychodził do piej widać było pewną głęboką zdolność 

Daniela, by pomóc, doradzić, uspokoić, do wybaczania, jaką miał pan Zbigniew. 

dodać otuchy. Gdy pan Zbigniew stanął Zdawało mi się, że wybaczanie stało się 

w drzwiach, Danielowi wszystko najgorsze 

od razu przechodziło. Jako przyjaciele mu wszystko wybaczyć, nawet gdyby nie 

jakąś jego obsesją i że gotów jest każde- 

Daniela czuliśmy wobec doktora wdzięczność, 

że tak bezinteresownie, za darmo nie, w tym samym duchu wypowiadał 

było nic do wybaczenia. Konsekwent- 

opiekuje się chorym. Daniel, kulturalny się przeciwko karze śmierci. Ta zdolność 

i wspaniały kolega był jednak − oględnie i śmiałe, zdeterminowane stawianie sprawy 

była jego wielką wewnętrzną siłą. Nie 

mówiąc − nie zbyt uprzejmy dla służby 

zdrowia. Lekarzom i pielęgniarkom − nie przejmowało go, że ktoś się z tym nie zgadza. 

Drugą jego potężną siłą była głębo- 

wiedzieć czemu − wręcz urągał i mnie się 

czasami oberwało od znajomych lekarzy ko żywiona wdzięczność wobec każdego, 

za takiego niewdzięcznego przyjaciela. komu coś zawdzięczał. Za wykonaniem 

Tym bardziej ciekawe było to cierpli- 

tablicy w parku dla uczczenia prof. An- 

24 Wojskowy Szpital Uzdrowiskowo-Rehabilitacyjny w Kudowie-Zdroju (fot. Konrad Buss) 

39

toniego Falkiewicza chodził wytrwale 

jak i Tadeusz Pecyna i Joanna Piotrowska 

− Iwanow i Aleksander Safir. Zaprojektował 

Pecyna i jest. Marzy, by jeszcze, jakąś 

tablicą uczcić w Kudowie prof. Hermana. 

Bardzo piękna i pouczająca wdzięczność. 

W czasie pisania tej rodzinnej historii, 

natknąłem się na trudności, które 

nie pozwoliły mi bardziej szczegółowo 

i głębiej przedstawić różne interesujące 

szczegóły. Pan Zbigniew obawiając się, 

że Czytelnicy mogą odebrać ten artykuł 

jako nadmierne pokazywanie jego osoby, 

hamował opisy. Wyjaśniałem, że to mój 

i nasz redakcyjny opis, a nie jego. Powiedziałem 

nawet wprost, że dla niego, jako 

ponad 80-letniego człowieka nie ma to 

większego znaczenia. Może nie doda mu 

zdrowia, ani pewnie nie przedłuży życia, 

choć nigdy nic nie wiadomo. Ale dzieje 

nie opisane i rzeczy nie nazwane po 

prostu nie istnieją. Zatroszczmy się więc, 

by przyszli kudowianie, za lat 50, 100, 

czy 200 (a przyjdzie to szybciej niż nam 

się wydaje) mogli znać dzieje mieszkańców 

i tym samym lepiej rozumieć siebie. 

To nasz obowiązek wobec przyszłości. Jeżeli 

my tego nie zrobimy − to kto? 

W trakcie pracy w Szpitalu Wojskowym 

w Kudowie, który był wysokiej 

klasy sanatorium dla wojskowych i ich 

rodzin, pan Zbigniew miał okazję poznać 

wielu znanych polityków i generałów. 

Byli wśród nich m.in. generałowie 

Barszczewski, Bobecki, Kiszczak, Michałowski, 

Molczyk, Oliwa, Ziemiński, i inni. 

Wśród pacjentów doktora było także 

dwóch moich bliskich znajomych, ówczesnych 

wysokich oficerów i obaj mieli 

jak najlepsze zdanie o opiece lekarskiej 

dr Kayzera. O swoich pacjentach pan 

Zbigniew mówi ciepło, z lekarską dyskrecją, 

jest w tym elegancki i trzyma się 

zasady „gość w dom − Bóg w dom”. Jako 

lekarz i zastępca komendanta ds. lecznictwa 

kudowskiego Szpitala Wojskowego 

przysłużył się wojsku i naszemu miastu 

w dobrym funkcjonowaniu lecznictwa 

uzdrowiskowego i serdecznym traktowaniu 

ludzi, którzy w Kudowie poszukiwali 

zdrowia i sił. W redakcji „Pamiętnika” 

pozostawiono mi pismo pokazujące pana 

Zbigniewa od jak najlepszej strony. Pan 

Zbigniew prosił, by jednak oszczędzić mu 

sympatii, aby nikt nie pomyślał, że zabiega 

o pochwały. 

RODZINA 

Myślę, że nie wychowaliśmy naszych 

dzieci na ludzi pragmatycznych − mówi 

do siebie z pewnym wyrzutem pan Zbigniew. 

Bywam u znajomych − mówi dalej 

− ostatnio wróciłem z takiej wizyty. Powodzi 

im się bardzo dobrze, mają po prostu 

zawody praktyczne. Jednak, jakiś poziom 

zamożności jest potrzebny do normalnego 

życia. A dwójka naszych dzieci, dzieci lekarzy 

to… poloniści. Małgosia ukończyła 

studia polonistyczne i Wojtek także polonistyczne. 

Jakby tego było za mało, to Wojtek 

jeszcze dodatkowo ukończył filozofię 

o kierunku teologicznym. Tu zaśmiał się 

głośno − jakby zachęcając mnie do równie 

otwartych wyznań. Czy z tego mogą 

być dzisiaj pieniądze? Powiedział gdzieś 

w przestrzeń, jakby niemą i bezwzględną. 

Ale, są porządnymi ludźmi i to mnie raduje. 

Pocieszyłem doktora, że ja także podobnie 

nie praktycznie synem pokierowałem 

i także mam podobne zgryzoty, 

choć to też dobry człowiek. Pogadaliśmy 

więc sobie w podobnym nastroju i przeszliśmy 

do wnuków. Wojtek mieszka poza 

granicami i powrócimy do niego w innym 

artykule. Małgosia z mężem i dziećmi 

− Dudowie − mieszka w Jaworze. Mają 

trzy córki − Magdę, Malwinę i Kamilę oraz 

syna Filipa. Magda jest lekarzem okulistą, 

Malwina studiuje bankowość, finanse oraz 

iberystykę, Kamila studiuje architekturę 

wnętrz i jest także studentką AWF. Filip, 

już po AWF wyjechał do Anglii. Córki są 

utalentowane nie tylko w sporcie, ale również 

w sztukach artystycznych. Są jednak 

bardziej pragmatyczne, to pewnie po ojcu, 

dodaje lojalnie pan Zbigniew. Miałem okazję 

oglądnąć kolekcje prac malarskich Kamili. 

Mogą się podobać. Malwina ma zdolności 

literackie. Aby trochę rozjaśnić nieco 

przygaszony uśmiech pana Zbigniewa powiedziałem, 

że w któymś z najbliższych 

numerów PK zamieścimy obszerne fragmenty 

jednego z opowiadań Malwiny, napisanego 

jeszcze w gimnazjum. Nasi Czytelnicy 

będą mieli okazję poznać te piękne 

rzeczy i niech to pocieszy niepotrzebnie 

strapionego doktora. Przysłuchiwałem się 

rozmowie pana Zbigniewa z córką Małgorzatą 

o jej pracach plastycznych. Mówił 

o swoich wrażeniach, zdawało mi się bardzo 

ciekawie i trafnie, przekładał prace, 

segregował wskazując, które są technicznie 

dobre, które dojrzałe, które najlepsze. 

W końcu powiedział do mnie: Małgosia te 

prace malowała dla swoich podopiecznych 

niepełnosprawnych, z którymi pracowała. 

Ci niepełnosprawni i chorzy ją zainspirowali 

do malarstwa. I wie pan − powiedział 

do mnie − odczułem, że moja córka jakby 

się na nowo narodziła, jestem z niej bardzo 

dumny. Pomyślałem sobie: teraz już wiem 

po kim jest tak nie pragmatyczna i Bogu 

niech będą za to dzięki. W mieszkaniu 

skromnego, starszego wiekiem doktora, 

wśród starych mebli i dokumentów, z pismem 

od Yad Vashem, pośród tych prac 

plastycznych patrzyłem na niezwykłą kudowską 

rodzinę, która żyje jakby nie dla 

siebie. O takich mówi się, że są solą ziemi. 

Słona jest krew, słony jest pot, a także 

i skorupa ziemi i słone są łzy. Soli nie zjesz 

wiele, ale bez niej nie da się żyć. Tacy są 

niezbędni do życia innych. 

Do pamięci naszego miasta wpisuje się 

rodzina lekarska, bardzo charakterystyczna, 

przykładna przez szanowanie najważniejszych 

wartości duchowych, nadająca 

ciepły i ludzki charakter naszemu społecznemu 

życiu i działalności Kudowy 

jako uzdrowiska. 

40

KONKURS ORTOGRAFICZNY 

▶ Monika Dziewa 

Konkurs Ortograficzny 

„Wybory Mistrza Ortografii Naszej Szkoły 2009” 

Od Redakcji: Poniżej zamieszczamy artykuł polonistki z kudowskiego Liceum Ogólnokształcącego Pani 

mgr Moniki Dziewy o tegorocznym konkursie ortograficznym. Z przyjemnością zamieszczamy tekst 

dyktanda. Każdy może spróbować swoich sił. W gronie naszej redakcji nie wypadlibyśmy tak dobrze, 

jak uczniowie naszego LO. Serdecznie gratulujemy. 

Dyktando Uchatki 

13 marca 2009 r. po raz kolejny 

odbył się licealny konkurs 

ortograficzny. Celem tego 

konkursu było propagowanie 

zasad poprawnej polszczyzny 

wśród młodzieży, sprawdzenie 

umiejętności posługiwania się 

językiem ojczystym , oraz wyłonienie 

trzech uczniów do 

udziału w X edycji Powiatowego 

Konkursu Ortograficznego 

„Mistrz i Mister Ortografii”, 

który odbył się w Nowej Rudzie 

27 marca 2009 r. 

Zwycięzcami zostali : 

• Aleksandra Sip – II c 

• Katarzyna Witkowska – II c 

• Marta Pokojowczyk – II a 

Dyrektor Liceum Ogólnokształcącego 

Pani Ewa Różewicz 

(pierwsza z lewej) 

z pedagogami i uczniami 

Pół dżdżem, pół suszą będąc, w półśnie pogrążony, 

właśniem miał w okamgnieniu w mróz się przepoczwarzyć, 

kiedy mój współlokator, z tych niewydarzonych, 

chrząknął niby przypadkiem tuż-tuż przy mej twarzy. 

Chcąc nie chcąc i rad nierad, nie jestem bezuchy, 

widzę, skonfundowany, choć się oczy plączą, 

pejzaż spod Igołomi popstrzony przez muchy 

i konterfekt Nietzschego odzianego w poncho. 

Tak złorzeczył zazwyczaj, bo zawżdy przegrywał, 

choć koleżków miał przecie niegłupich skądinąd: 

ryży skrzypek, co hurtem crescenda mógł grywać, 

ornitolog amator, majster-klepka pilot. 

Muzyk chow-chow hodował, płowożółte zwierzę, 

ponad dwu i półletnie, superrozczochrańca, 

które na równi w uczuć burzy czcił prawie że 

z rondem capriccioso a-moll u Saint-Saënsa. 

Drugi z druhów, zrzędliwy dość ekspingpongista, 

chyży, hardy, o cerze sczerniałej z latami, 

świetnie tańczył jiveęa, paso doble, twista, 

a w marzeniach przeżywał rendez-vous z ptakami. 

Lotnik bujał w przestworzach, w jakim bądź naprędce 

skleconym wehikule, tak na łapu-capu. 

Napowietrzne swe harce dedykował Helce, 

pół-Rosjance z abchaską prababką spod Baku. 

Zwycięzcy pojechali na Powiatowy Konkurs Ortograficzny 

do Nowej Rudy 27 marca 2009 r. 

W Nowej Rudzie Katarzyna Witkowska zajęła IV miejsce. W kategorii 

szkół ponadgimnazjalnych Zespół Szkół Ogólnokształcących 

z Kudowy zajął III miejsce. Warto nadmienić, że liceum kudowskie 

ma w swoim dorobku I miejsce zdobyte w roku…. Do reprezentacji 

kudowskiego L.O. należały wtedy uczennice klasy I a: Natalia Szpak, 

Ewa Kulis, Alina Nowak. 

41

KUDOWIANIE ZA GRANICĄ 

▶ Natalia Kilb (Wnuk) 

Pod greckim niebem 

Kreta… Korfu…, a teraz 

Rodos − skrywające tajemnice 

historii, urzekające 

przepięknymi krajobrazami, turkusową 

taflą wody i różnorodnością krajobrazu 

ale nie tylko… greckie wyspy 

to także ludzie − otwarci, pełni pozytywnej 

energii, gotowi pomóc zawsze 

i w każdej sytuacji, dla nich rodzina 

jest największą świętością. Siga siga 

(czyli powoli, wszystko w swoim czasie) 

to wyznacznik tempa życia, nie 

warto się nigdzie śpieszyć i szargać 

swoich nerwów bez powodu, to życiowe 

motto Greków początkowo wydaje 

się nie do przyjęcia, ale z czasem 

trzeba się dostosować i wtedy świat 

wydaje się piękniejszy. 

Moja przygoda z Grecją zaczęła się 

cztery lata temu od stażu studenckiego 

na Krecie, miałam okazję spełnić 

swoje marzenia pracując jako pilot 

wycieczek. To była dla mnie nie lada 

szkoła… w bardzo krótkim czasie 

musiałam przyswoić znaczną ilość informacji, 

nie tylko z historii czy geografii, 

ale także o tym jak w rzeczywistości 

wygląda codzienne życie na 

wyspie, o ludziach. Pierwsze chwile 

nie były łatwe, sporo stresu i obaw czy 

sobie poradzę, w końcu byłam odpowiedzialna 

za moich gości. Tego lata 

jednak usłyszałam wiele pozytywnych 

opinii na swój temat, nie tylko 

od kolegów ale przede wszystkim od 

klientów, co dało mi największą satysfakcję 

i utwierdziło w przekonaniu, że 

to jest właśnie taka praca, jaka odpowiada 

mi najbardziej. 

Ten pierwszy sezon na Krecie nie 

tylko dał mi możliwość realizacji planów 

zawodowych, także przyczynił się 

do wielu zmian w życiu prywatnym. 

Poznałam mężczyznę, z którym połączyły 

mnie wspólne pasje i marzenia 

oraz podejście do życia. Od tego 

pamiętnego lata jesteśmy razem, a od 

16 miesięcy jesteśmy szczęśliwymi 

rodzicami. Bardzo prawdopodobne 

jest to, że nasza pociecha odziedziczy 

ciekawość świata po rodzicach i szybciej 

niż nam się wydaje zacznie szukać 

własnego miejsca na ziemi. 

Polaków na wyspach greckich nie 

ma zbyt wielu, zdarzało mi się spotkać 

młodych ludzi, którzy przyjeżdżali 

głównie do pracy sezonowej w restauracjach 

i barach. Ich pobyt ograniczał 

się do męczącej pracy wieczorami, 

kiedy to po zachodzie słońca zaczyna 

się prawdziwie życie i odsypiania zarwanych 

nocy do południa. 

Nie bardzo mieli oni okazję zobaczyć 

co tak naprawdę oferują im wyspy. 

Także wielu z moich gości swoje 

wakacje ograniczało do wyjścia na 

plażę i odbycia ewentualnie jednej 

wycieczki, jeśli tylko coś wydawało 

im się wystarczająco atrakcyjne. 

Dla mnie największą radością jest 

odkrywanie najciekawszych zakątków 

na własną rękę. W wolne dni 

spakować prowiant i ruszyć w drogę 

do miejsc, które nie są opisane w przewodnikach, 

które często jest trudno 

odnaleźć na mapie. O drogę pytamy 

mieszkańców maleńkich wiosek, których 

życie płynie niezmiennym od lat 

Natalia z mężem Tomasem i córeczką Leą 

rytmem. Na obiad zatrzymujemy się 

w tawernach ukrytych w cieniu drzew 

i wsłuchując się w naturę pałaszujemy 

przepyszne greckie potrawy przygotowane 

według starych receptur, ze 

świeżych, dojrzewających w słońcu 

warzyw, doprawione niesamowitą 

mieszanką ziół. Niektóre z tych smaków 

pozostają w pamięci na całe życie, 

nigdzie indziej nie zjem już nic 

równie pysznego. 

Po kilku miesiącach spędzonych 

w śródziemnomorskim klimacie, wysokich 

temperaturach i wilgotności 

z przyjemnością wracam do domu, 

do Kudowy. Szczególnie przyjemne 

jest to, że za każdym razem mogę 

dostrzec wiele zmian, dzięki którym 

miasto pięknieje w oczach i staje się 

jeszcze bardziej atrakcyjne dla turystów 

− to cieszy. 

Nasza miejscowość czasami przypomina 

mi taką grecką wyspę, na 

której praktycznie wszyscy się znają 

i traktują jak jedna wielka rodzina, 

jeszcze tylko gdyby tempo życia nieco 

zwolniło… 

Z gorącymi pozdrowieniami 

dla Czytelników „PK” 

Wasza Natalia 

42

ŻYCIE KUDOWY NA STARYCH FOTOGRAFIACH 

Ludzie odchodzą, pozostają 

po nich pamiątki, dokumenty, 

są wśród nich stare fotografie. 

Na nich bliskie osoby które 

znaliśmy lub już nikt nie pamięta kto 

zaś… Wydarzenia utrwalone na poblakłej 

fotce… Miejsca, które znamy 

i codziennie mijamy... Jak wyglądały 

10 lub 50 lat temu? Zmieniły się? Czy 

są do rozpoznania? 

Zapraszamy zainteresowanych powojenną 

historią miasta do podzielenia 

się na łamach „Pamiętnika Kudowskiego” 

swoimi zbiorami. Interesują 

nas zdjęcia z rodzinnych uroczystości, 

wydarzeń politycznych i społecznych 

oraz kulturalnych. (Praktycznie można 

je zeskanować w Referacie Kultury, 

Sportu i Promocji Urzędu Miasta 

w Kudowie-Zdroju). Dzisiaj kilka fotografii 

z lat 1945-1970. 

Lata pięćdziesiąte ubiegłego wieku 

– stanowisko Poczty Polskiej 

przed nieistniejącym pawilonem w PArku Zdrojowym, 

pocztowcy: bracia Stankiewiczowie i p. Madejski 

mk 

1959 r. Akademia z okazji 42. rocznicy 

Rewolucji Październikowej, 

Dom Młodego Robotnika KZPB 

(dzisiaj osiedle przy ul. Łąkowej). 

W prezydium m. Kaźmierczak 

przewodniczący 

Miejskiej Rady Narodowej 

w Kudowie-Zdroju, 

dyrektor KZPB Sitek, 

Szulc, Bocheńska 

Początek lat sześćdziesiątych. 

Kudowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego. 

Sekcja sanitarna obrony cywilnej 

z dr Podwyszyńskim 

43

1946 r. teren Kudowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego – wiec 1-majowy 

Grudzień 1973 r. Zakładowy Dom Kultury Kudowskich Zakładów 

Przemysłu Bawełnianego – Inauguracyjna sesja 

Miejskiej Rady Narodowej w Kudowie-Zdroju. 

W 

prezydium m.in. Płukarz, Zub, Szubert, Szulc, Adamowicz 

Świetlica dziecięca przy Kudowskich Zakładach Przemysłu Bawełnianego 

– listopad 1968 r. – wieczornica z okazji 50-lecia uzyskania 

niepodległościości 

44

wersja elektroniczna - Muzeum Kultury Ludowej PogÃ³rza Sudeckiego

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?