Kudowski

Pamiętnik 

Kudowski 

kwartalnik społeczno-kulturalny 

Nr 1 (6) 2010 • ISSN 1689-8753 Wiosna 2010 

2 maja 2010 

Święto 

polskiej flagi. 

Wiosną 

niech biało-czerwona 

zakwitnie 

na każdym domu. 

Jeżeli nie będzie jej 

na Twoim domu 

na balkonie, w oknie 

to znak, 

że nie masz jej w sercu. 

W takim razie 

kim jesteś? 

W NUMERZE M.IN.: 

• Wspomnienia 

• Historia granicy w Kudowie 

• Jakubczakowie 

• Sesja Kulturalna 

• Życie polityczne 

•Życie literackie 

• i inne 

Wydawany przez Muzeum Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego w Kudowie-Zdroju

LISTY DO REDAKCJI 

Listy do redakcji 

List z Gdańska od Pani Niny Wójtowicz 

Od Kardynała Henryka Gulbinowicza 

Na ręce Pana Redaktora Naczelnego − kwartalnika „Pamiętnik 

Kudowski”, pięknie dziękuję za dar pamięci o starym 

emerycie i gratuluję treści zawartych w nr 4(5)2009 

− Zima 2009/2010. Gratuluję szczerze za pomysł umieszczania 

pamiętników z lat II wojny światowej i bohaterskich 

zachowań naszych Rodaków na „nieludzkiej ziemi”, 

czy w okresie II wojny światowej, przymusowo wywiezionych 

na roboty do Niemiec. Szczególnie dziękuję za relację 

o majorze Czechu Nowackim. Ten wzór bohatera II wojny 

światowej − to wzór dla wszystkich, a zwłaszcza młodzieży. 

Ucieszyły też mnie wypowiedzi ks. Jana Myjaka. Na rozpoczęty 

już Nowy Rok 2010-ty, proszę przyjąć życzenia dalszych 

osiągnięć i sukcesów redakcyjnych. 

Od Redakcji: 

Życzenia moje ubogacam modlitwą 

+ Henryk Kard. Gulbinowicz 

Wrocław, 12.I.2010. 

* * * 

W imieniu Redakcji, naszych Autorów i Czytelników 

dziękuję Księdzu Kardynałowi za cenną dla nas 

opinię o naszym piśmie, za życzenia i modlitwy. Mieliśmy 

okazję nawiązać do poglądów Księdza Kardynała 

w artykule pt. „Wypędzenia” czyli powroty do swojej ojczyzny 

(PK nr 2(3), lato-2009). Korzystamy z okazji, by 

podziękować Księdzu Kardynałowi za zainspirowanie 

nas do aktywności w tym kierunku. Pamiętamy wizyty 

Księdza Kardynała w Kudowie, rozważania na tematy 

religijne i społeczno-kulturalne, zachęcanie do zgłębiania 

tych zagadnień oraz do budowy kościoła, a upływ czasu 

− o którym Ksiądz Kardynał wspomniał − bierzemy 

także z dobrodziejstwem doświadczenia. Życzymy Księdzu 

Kardynałowi zdrowia i sił w obdarzaniu ludzi wiarą, 

nadzieją i optymizmem. 

Szanowny Panie Redaktorze. 

Z wielką przyjemnością czytam Pamiętnik Kudowski. 

Dziękuję za możliwość spędzenia wielu miłych chwil 

z przeszłością, z dzieciństwem i młodością, a i teraźniejszością 

Kudowy. Do napisania tego maila skłoniła mnie 

opisana historia rodziny dr Beckera, chociaż i wcześniej, 

podczas czytania np. opowieści o rodzinie pana Gałeckiego, 

po obejrzeniu starych zdjęć też miałam chęć napisać. 

Mieszkałam w Kudowie od 1955 do 1973, w Kudowie 

skończyłam szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące. 

A potem pojechałam do Wrocławia na studia i już nie 

wróciłam. Teraz od wielu lat mieszkam w Gdańsku, ale 

w Kudowie jestem co roku, zawsze staram się wygospodarować 

z urlopu choć tydzień i pobyć w swoich ukochanych 

miejscach, naładować akumulatory na cały rok. 

Historia życia dr Beckera przywołała wiele wspomnień. 

To człowiek, który uratował mi życie. Jak twierdziła moja 

Babcia, tylko jemu zawdzięczam, że żyję. Od 1955 r., 

jako niemowlę, bardzo poważnie zachorowałam i właśnie 

dr Becker mimo, że nie był pediatrą, mnie wyleczył. Moja 

Babcia była jego pacjentką i darzyła go ogromnym zaufaniem. 

Po tym, jak inni lekarze nie mogli sobie poradzić 

z moją chorobą, Babcia zaniosła mnie właśnie do niego. 

Jego diagnoza była słuszna, a leczenie skuteczne. Mieszkając 

tyle lat w Kudowie znałam jego i jego żonę, miałam 

też jakąś wiedzę (czytaj − plotki) kim jest. Ale opisana historia 

życia rodziny dr Beckera jest bardzo ciekawa i oddaje 

w pełni poplątaną historię tej ziemi i mieszkających 

tam ludzi. Z dużym przejęciem oglądam stare fotografie, 

szukam znajomych twarzy. I znajduję. Nie zawsze przypominam, 

sobie nazwiska, ale pamiętam gdzie mieszkali, 

albo gdzie pracowali. Rozczuliłam się, rozmarzyłam, a tu 

za oknem zima, mnóstwo śniegu i nic nie nastraja pogodnie… 

wrócę więc do oglądania zdjęć. Dziękuję raz jeszcze. 

Życzę wytrwałości i satysfakcji z dobrze wykonywanego 

zadania. A ja… czekam na kolejny numer. 

Pozdrawiam, z poważaniem 

Nina Wójtowicz 

Pozostajemy z wielkim szacunkiem i oddaniem 

Red. Nacz. Bronisław MJ Kamiński

WSPOMNIENIA 

▶ Jarosław Badacz z Marsylii 

Od Redakcji: Pan Jarosław Badacz − mieszkający we Francji − przybył w grudniu 2009 r. na wypoczynek do Kudowy. Od 16 lat jest 

za granicą. W swojej bogatej działalności inżynierskiej kierował sieciami ciepłowniczymi, a obecnie pracuje w jednej z rafinerii na południu 

Francji. Jako inżynier wie, że rafinerie, przewody ciepłownicze, wodne i energetyczne, infrastruktura komunalna i najbardziej 

wyrafinowane technologie − to ciało miasta. Ale duszą miasta jest jego kultura. Dziękujemy naszemu rodakowi za podzielenie się 

z Czytelnikami „Pamiętnika” swoimi obserwacjami z Kudowy i okolic. 

Mój pobyt w Kudowie w grudniu 

2009 r. nie był przypadkowy. Jak zwykle 

podświadomość podszepnęła mi 

pojechać na pogranicze między dwoma 

światami, a Kudowa właśnie takim 

miejscem jest. W odległej historii „czeski 

kątek”, w obecnie polskiej kotlinie, 

w pięknej górskiej, zdrojowej i europejskiej 

scenerii. 

Od kiedy pamiętam, granice faktyczne 

i przenośne przewijały się bez ustanku 

w moim życiu. Jako brzdąc z zaciekawieniem 

słuchałem opowieści mojego 

dziadka, Lemka ze Smerekowca o arbitralnie 

wytyczonej polskiej granicy gdzie 

ogrody i pola uprawne ojca znalazly sie 

nagle po stronie słowackiej, a jego dom 

po polskiej. Wizja granicy nie opuszczała 

mnie podczas studiów w przygranicznej 

Zielonej Górze, gdy wraz z innymi 

ruszałem na odkrywanie Berlina 

West, w tym czasie jedynego skrawka 

Europy Zachodniej bez obowiązkowej 

wizy wjazdowej dla swych wschodnich 

sąsiadów. To tam właśnie odkryłem indywidualne 

ekonomiczne inwencje od 

handlu rybkami akwariowymi w słoiku 

po konfiturach do stawiania polsko-niemieckiej 

fabryki mebli. To też tam zrozumiałem 

ze przygraniczne więzi kulturalne 

są o wiele trudniejsze do nawiązania 

niż te ekonomiczne. Wystarczyło tylko 

popatrzeć na trudną pracę edukacyjną 

młodych polskich nauczycieli w niemieckich 

przygranicznych miejscowościach 

na sporadycznych lekcjach otwierających 

na polską kulturę... Granica nie opuściła 

mnie podczas pracy w Meksykańskiej 

Kaliforni. Moj dom stał kilometr od granicy. 

Spędziwszy moje dzieciństwo naprzeciwko 

eldorado, doskonale mogłem 

wejść w skórę przeciętnego Meksykanina 

widzącego moją bladą twarz i wykrzykującego: 

„Oye Gringo” (Słuchaj Gringo). 

Na co odpowiadałem, że nie jestem 

Gringo, ale Polakiem pracujacym tak jak 

i on po „naszej stronie”. 

Meksykanin patrzył zazwyczaj na 

mnie z niedowierzaniem: „Polaco”? − 

przypominając sobie nagle, że jestem 

prawdopodobnie z tego samego kraju co 

Jan Pawel II. Po czym następowała braterska 

rozmowa w której udowadniałem, 

że jestem „swój”. 

A teraz jestem na kilkudniowych wakacjach 

w Kudowie z rodziną. Jak i w poprzednich 

miejscach tak i tutaj granica 

jest wszechobecna. W poszukiwaniu sanek 

dla dziecka lądujemy na lokalnym 

bazarze. Naprzód trafiamy na strefę bułgarską, 

a w końcu dochodzimy do polskiej. 

Moja polskość zawsze wydawała 

mi się nie do podważenia ale okazuje 

się, że mój lekko zauważalny obcy akcent 

wzbudza podejrzenia u sprzedawcy. 

− 500 korun − odpowiada. 

− Ale ja jestem Polakiem tak jak i Pan. 

Patrzy nieufnie i ponawia: 

− No to 65 złotych. 

Wychodzimy z naszymi sankami mając 

kolejną misję do spełnienia: wyprać 

gdzieś nasze rzeczy. W poszukiwaniu automatycznej 

pralni w Kudowie trafiamy... 

do pobliskiego Nachodu. 

Pytamy sie o drogę po polsku a uprzejmi 

przechodnie kierują nas na prawo, na 

lewo i do preva naza jak to w piosence „se 

kolebame”. 

W końcu trafiamy na olbrzymi budynek 

„Pradelna” z parkingiem wypełnionym 

szpitalnymi samochodami i innymi 

ciężarówkami. Otwieram nie te drzwi co 

trzeba i odkrywam olbrzymie wirujące 

maszyny wysokie jak parter i piętro i martwieje. 

Otwieram drugie drzwi i natrafiam 

na mistrzynie. Mistrzyni poleca sobie 

przynieść odzież, po czym wraz z innymi 

kobietami poddaje ją wnikliwej lustracji 

Kudowa polske město 

Jarosław Badacz z Marsylii 

i sortowaniu: 

− 3 spodnie 

− Ano, 3 kalhoty. 

− 1 ręcznik 

− Ano, 1 osuška... 

Okazuje się, że pradelnia jest taka olbrzymia 

bo obsługuje wszystkie okoliczne 

miasta jak Hronow czy Nachod. Są to 

pozostałości komunizmu czy dowód wrodzonej 

czeskiej gospodarności? Nie znajdujemy 

na to odpowiedzi za to wieczorem 

zziębnięci trafiamy do dwupiętrowej restauracji 

w Teplicach nad Metuji poleconej 

przez pobliska sprzedawczynie. 

− Nie idzcie do tej na dolu, tam taki 

strasni panaki z pivem ale na horu − radzi 

nam jeszcze przyjaźnie przy wyjściu 

ze sklepu. 

Okazuje się, że restauracja jest całkowicie 

zajęta na noworoczny obiad dla 

okolicznych pielęgniarek i pielęgniarzy. 

Właściciele lokalu litują się jednak nad 

z zziębniętymi Polakami z dzieckiem 

i usadawiają nas przy blacie barowym. 

Tak więc możemy spokojnie wysłuchać 

czeskiego noworocznego przemówienia 

w nietypowej atmosferze. Po sutym obiedzie 

pielegniarki popijają jakiś dziwaczny 

alkoholowy napój, typu Becherovka, wyraźnie 

rozweselone. 

Pokazny Czech rozwiewa moja podejrzenia 

: 

− To nie Becherovka, ale rum. 

− Rum Kubański? − próbuje dociekać. 

− Rum Czeski − Pielęgniarz patrzy na 

mnie z pobłażliwością i z dumą dodaje: 

Kuba ma Fidela, Czechy mają rum – wywołując 

ku mojej konsternacji nowe chichoty 

pielęgniarek. 

2

WSPOMNIENIA 

▶ Aleksander Cząstkiewicz 

Nie jest nam dane odkryć głębi czeskiego 

humoru gdyż nadchodzi dzień odjazdu. 

Przed podróżą marzą nam się jeszcze 

sławne czeskie knedliczki z bigosem. 

Tym razem znajdujemy je.... po polskiej 

stronie w Restauracji „Zdrojowej”, gdzie 

pichci je wyśmienicie prawdziwy czeski 

kucharz. 

Wracając do domu w Marsylii patrzę 

na kolejną granice, tym razem morska. 

Błękit wody łączący się z niebiem podczas, 

gdy gdzieś za horyzontem chowa 

sie czarny afrykański kontynent. Wracam 

myślami do Kudowy. 

Jest to miejsce jakich wiele na ziemi, 

ale jednocześnie jedyne w swoim rodzaju. 

Przeszlość i teraźniejszość zdrojowa 

nadają charakter miastu. Kudowianie 

noszą nazwiska brzmiące po polsku, 

w przeszłości brzmiały po czesku i po 

niemiecku. Istnieje świadomość granicy, 

ale także nawarstwiania się kultur, 

trzech, a może i więcej. Czytałem „Pamiętnik 

Kudowski”, natrafiłem na koncert 

Chopinowski zorganizowany przez 

Teatr Wrocławski, zauważyłem bogate 

życie kulturalne. Błąkałem się myślami 

po różnych pograniczach, które w życiu 

poznałem. Porównywałem przygraniczne 

pomysły, nie związane z ekonomią, 

w różnych miejscach świata. Wspólny 

chór grecko-turecki na podzielonym Cyprze, 

polsko-niemieckie rodzinne spływy 

kajakowe na Sprewie, wieczory poetyckie 

francusko-szwajacarskie w pogranicznym 

Goumois. Kudowianie mają jeszcze 

przed sobą wiele pięknych i ciekawych 

wyzwań na przyszłość i wspaniale miejsce 

do ich zrealizowania. Czyż nie jest 

trafne zdanie Jean Monneta, jednego 

z ojców integrującej się Europy, twórcy 

Unii Węgla i Stali w 1952 i marzyciela 

o wspólnej armii Europejskiej: „Gdybym 

mógł zacząć jeszcze raz, zacząłbym nie 

od ekonomii,... ale od kultury”? 

Od Redakcji: Pan red. Aleksander Cząstkiewicz 

z Paryża utrwalił migawki z Kudowy 

w czerwcu 2009. Przed oddaniem tego numeru 

do druku, zdążył jeszcze uzupełnić je 

PS-em z 16 lutego 2010 r. Z przyjemnością 

przekazujemy je naszym Czytelnikom. 

Migawki z Kudowy-Zdroju 

Aleksander Cząstkiewicz z Paryża 

Paryż, Strasburg, Norymberga, Praga. 

Jeszcze trochę i jestem w Kudowie-Zdroju. 

Raptem 1250 km, dwanaście godzin 

jazdy samochodem po autostradach 

i niewiele ponad 70 km po dobrej czeskiej 

drodze. Ostatni raz byłem tu czterdzieści 

lat temu i mocno ciekaw jestem 

zmian, które myślę z pewnością zaistniały. 

Red. Aleksander Cząstkiewicz i prof. Mari Kobayashi w towarzystwie kudowskich Honorowych 

Dawców Krwi w strojach szlacheckich 

Wspinam się wąską drogą pod górę i po 

około 6 km dojeżdżam do Hotelu Uzdrowiska 

St. Georges, który bez wątpienia 

jest perłą kudowskich hoteli. Położony 

700 m n.p.m. i otoczony zielenią traw i liściastych 

drzew koi ciszą i spokojem. Słonecznie 

uśmiechnięta Monika lokuje nas 

w luksusowym pokoju. Wieczorem jemy 

bardzo smakowitą i jakże polską kolację 

przyrządzoną przez szefa kuchni Marcina. 

Potem wypalony papieros na dużym 

dziedzińcu-parkingu, a przed snem sauna 

i basen. Nic dodać i nic ująć. 

Nazajutrz w gabinecie lekarskim przyjmuje 

mnie niezwykle sympatyczny lekarz 

dr. Janusz Chechelski, który receptą zaleca 

kilka zabiegów na moje bolące plecy, które 

smukłymi palcami masuje śliczna Natalia. 

Dodam tylko, iż cała prawa parterowa 

strona hotelu idąc od wejścia to komleks 

medyczno-rekreacyjny przeznaczony na 

różnorodne zabiegi. Mówiąc po prostu 

– Klinika Zdrowia i Urody. Brawo więc 

Państwu Rutkowskim za pomysł i niebagatelne 

finansowe inwestycje za przetworzenie 

byłych wojskowych koszar w oazę 

hotelowo-leczniczego komfortu. Bez bruderszaftu 

przechodzimy z doktorem na ty 

i Janusz oprowadza nas (towarzyszy nam 

moja żona Japonka, mezzosopran Marie 

3

WSPOMNIENIA 

▶ Aleksander Cząstkiewicz 

Kobayashi) po Kudowie. Zatrzymujemy 

się przed Pomnikiem Trzech Kultur. Znakomity 

pomysł ojców miasta upamietający 

mieszankę kultur czeskiej-niemieckiej 

i polskiej. Pomnik ma kształt łuku tęczy 

wbitego w ziemię. Obok umiejscowiona 

jest statua piastowskiej księżniczki Anny 

Świdnickiej uznanej uchwałą Rady Miejskiej 

Patronką Kudowy-Zdroju. Nieco dalej 

trafiamy na Kaplicę Czaszek usytuowaną 

tuż koło kościoła św. Barbary. Wnętrze 

kaplicy to ściany i sufit wyłożone trzema 

tysiącami czaszek i kości ludzkich, a pod 

podłogą jeszcze ponad 20 tysięcy. Te starannie 

ułożone piszczele to pozostałości 

ofiar wojen śląskich i zarazy. Kudowa jako 

kurort znana już była w XVII w. ze względu 

na swoje walory przyrodolecznicze, 

łagodny klimat i sąsiedztwo pięknych Gór 

Stołowych. 

I oto jesteśmy w sercu Parku Zdrojowego 

w którym znajduje się Pijalnia Wód 

Mineralnych. Prowadzeni przez Janusza 

pijemy wody ze źródeł Jędrzeja Sniadeckiego 

i Leona Marchlewskiego, a według 

Janusza pili je przed nami Winston 

Churchill, Bruno Schultz, Karol Wojtyła 

i wielu, wielu innych. Kudowa liczy wielką 

ilość hoteli, szpitali, domów zdrowia 

i wypoczynku, których w moich małych 

migawkach nie sposób wymienić. Wspomniane 

wody mineralne leczą choroby 

serca, dróg oddechowych, niedokrwistości, 

tarczycy, a spacer po parku pokrytym 

płaszczem świerków, dębów, sosen i wielu 

innych liściastych i kwietnych drzew 

oraz rozmaitości kwiatowych klombów 

i łanów dzikiego czosnku wpływa kojąco 

tak na chorych jak i zdrowych. 

Janusz pokazuje nam stary bo już 

stuletni szpital uzdrowiskowy Polonia 

w którym mieści się Teatr Zdrojowy 

miejsce Międzynarodowych Festiwali 

Moniuszkowskich poświeconych ojcu 

polskich oper Stanisławowi Moniuszce. 

Dzięki Januszowi mam przyjemność poznać 

i rozmawiać z młodym i dynamicznym 

v-ce burmistrzem Kudowy Piotrem 

Maziarzem, który opowiada o planach 

rozwoju tego kurortu i pomocy finansowej 

jaką miastu daje Unia Europejska. 

W Kudowie uderza dbałość o każdy 

skrawek chodnika i ziemi. Nie zawiodły 

mnie moje przewidywania. Kudowa wypiękniała 

i stała się narzeczoną Europy. 

Duszniki-Zdrój gdzie pojechałem po 

paru dniach w porównaniu do Kudowy 

Dyrektor muzeum pokazuje red. Cząstkiewiczowi zabytkowe urządzenia do robienia masła” 

wyglądają sieroco − bo biedne i niezadbane. 

Jedynie Dworek Chopina i jego 

otoczenie mówią coś o dawnej świetności 

tego uzdrowiska. Ale wróćmy do Kudowy 

i do luksusu jedynego 4-gwiazkowego 

Hotelu Kudowa. Pięknie położony 

pięciopiętrowy budynek oddalony nieco 

od głównej ulicy prezentuje sie godnie 

i zachęca do odwiedzin. W dużym holu 

witani jesteśmy przez uroczą i pełną 

wdzięku Izabelę Kozłowicz, która oprowadza 

nas po komfortowych pokojach. 

Na dole w absolutnej ciszy sauna, łaźnia 

parowa, jacuzzi i duży basen. Osobno 

różne urządzenia sportowe dla utrzymania 

formy ciała. Na parterze wspaniałe 

i z gustem urządzone wnętrze restauracji. 

Nic tylko jeść. Zachwyceni obiecujemy 

powrócić w przyszłym roku i pobyć 

co najmniej tydzień, a także namówić 

Francuzów na przyjazd i pobyt, bowiem 

ceny i jakość w porównaniu do tych we 

Francji są więcej niż zachęcające. Skoro 

mowa o Francuzach to koniecznie poradzę 

im wizytę w Muzem Żaby, gdzie 

eksponowanych jest około trzech tysięcy 

żab z dwudziestu krajów świata. Dawna 

malutka osada Pstrążna stała się częścią 

integralą Kudowy. Za namową Janusza 

jedziemy do Gospodarstwa Rybnego 

Marka Maciejewskiego, który opowiada. 

Pochodzę z Mazur i kiedy tu przyjechałem 

brakowało mi wody. Zacząłem więc 

kopać w ziemi z myślą założenia stawów. 

Okoliczni mieszkańcy i sąsiedzi stukali 

się w głowy i brali mnie za wariata. 

Uparty kopałem dalej i teraz mam trzy 

stawy, a w nich ryby. Nikt już się nie stuka 

w głowę. Dominuje zazdrość i zawiść 

co mi zresztą nie przeszkadza. Marek podaje 

wędkę z haczykiem nadzianym ziarnem 

kukurydzy mojej Marysi, która po 

kilku sekundach wyciąga dużego pstrąga. 

Jeszcze jeden rzut wędką i po chwili na 

drewnianym stole lądują dwa przepyszne 

w maśle upieczone pstrągi. Ta gastronomiczna 

rozkosz kosztuje nas dwadzieścia 

dwie polskie złotówki. Wracając wstępujemy 

do Muzeum Kultury Ludowej położonego 

na zboczu góry, gdzie pełno starych 

przedmiotów i sprzętów używanych 

w XVIII wieku. Koroną skansenu jest 

stara i jeszcze czynna zabytkowa kuźnia. 

Siedem dni nie pozwala na zwiedzania 

wszystkich miejsc i uroków Kudowy jak 

i bardzo bliskich gór. Stąd mój tekst nazwałem 

migawkami z…. Nie mogę jednak 

opuścić mojej Polski bez sprawienia 

Marii niespodzianki. Otóż jadąc w kierunku 

Lewina skręciłem na dróżkę wiodącą 

do Jarkowa na końcu której trafiłem 

na coś w Polsce niespotykanego. Upór 

i pasja Pana Majchera i lata pracy doprowadziły 

do stworzenia autentycznej miniatury 

ogrodu japońskiego. Zauroczony 

nie wierzę własnym oczom. To przecież 

4

WSPOMNIENIA 

Celnik czeski zasugerował, żeby 

cofnąć się do Kralików i tam dowiadywać 

się na posterunku milicji czy 

granica jest otwarta. Postanowiliśmy 

przeczekać noc w samochodach niedaleko 

granicy. W międzyczasie kilka 

razy podjeżdżaliśmy do przejścia 

sprawdzając, czy są jakieś nowe informacje. 

Niestety nie było. Noc była 

wyjątkowo mroźna. Do granicy dojeżdżały 

kolejne samochody. 

– 

Rano około godziny 7 00 podjechaliśmy 

ponownie na przejście gdzie 

dowiedzieliśmy się, że jest ono nadal 

zamknięte. Niestety nie udzielono 

nam odpowiedzi do kiedy i dlaczego. 

Zmarznięci i mocno zaniepokojeni 

zdecydowaliśmy się pojechać do 

Kralików i tam poczekać na otwarcie 

restauracji licząc, że być może czegoś 

się dowiemy. Dzień wcześniej, 

zafundowaliśmy sobie obfitą kolację 

w Brnie wykorzystując ostatnie korony 

czeskie bo śniadanie czekało na 

nas już w domu. 

– 

W restauracji w Kralikach poinformowaliśmy 

barmana, że jesteśmy Polakami 

i chcemy się zagrzać i wypić 

coś gorącego lecz nie mamy koron. 

Zapytaliśmy czy możemy zapłacić 

dolarami. Niestety uzyskaliśmy negatywną 

odpowiedź. Poprosiliśmy 

o włączenie radia z polską stacją. 

Usłyszeliśmy przemówienie gen. Jaruzelskiego. 

Słowa „stan wojenny” 

całkowicie nas poraziły. 

– 

Pojawił się lęk i pytania: co się 

dzieje w kraju, co mamy robić i kto 

może nam pomóc. Przy sąsiednich 

stolikach były jeszcze inne polskie 

rodziny znajdujące się w podobnej 

sytuacji. Barman i kelnerzy, młodzi 

ludzie, byli dla nas bardzo mili. 

Przyznali, że oni wiedzą, jak można 

czuć się w takiej sytuacji bo sami pamiętają 

1968 r. i dlatego bardzo nam 

współczują. Poczęstowali nas gorącą 

herbatą i piwem. 

– 

Kilkakrotnie próbowaliśmy dowiedzieć 

się na posterunku milicji jak 

wygląda sytuacja na przejściu. Niestety, 

milicjanci byli bardzo niemili 

i oficjalni. Odmawiali podjęcia próby 

kontaktu z posterunkiem granicznym. 

Podróżni dociekający przyczyn 

zatrzymania ich na granicy byli coraz 

bardziej natarczywi i zdesperowani. 

Milicjanci odpowiadali, proszę 

oddać paszporty to porozmawiamy. 

Nikt tego nie uczynił. Atmosfera była 

coraz bardziej napięta i nerwowa. 

Przez moment pomyślałem co by się 

stało gdybym sforsował szlaban i na 

siłę przejechałbym granicę. Z naszym 

problemem kierowali nas do polskiej 

ambasady. 

– 

Przykra, ale i zrozumiała była również 

reakcja jednego ze starszych 

przechodniów, który zobaczywszy, że 

jesteśmy Polakami ostukał laską koła 

samochodu wypominając nam interwencję 

z 1968 r. 

Poza tą incydentalną reakcją spotykaliśmy 

się z sympatią i troską, myślę, odnoszoną 

szerzej niż do naszego kraju. 

– 

Przerażeni, głodni i bez czeskiej 

waluty postanowiliśmy udać się do 

Kościoła. Nie chcieliśmy wzbudzać 

podejrzeń więc wysłaliśmy tam tylko 

dwie osoby. Właśnie kończyła się 

msza św. Naszą sytuację przedstawiliśmy 

księdzu już na zakrystii. Był tam 

też kościelny i ministrant. 

Ksiądz , stary człowiek ,obawiał się, 

że jeżeli jego tam zabraknie miejscowy 

Kościół zostanie zamknięty. 

Po rozmowie z kościelnym ksiądz 

uzgodnił, że ten zaprowadzi nas do 

mieszkającej tam Polki, matki ministranta, 

która zorganizuje dla nas nocleg 

i posiłki. Poszliśmy za nim trzymając 

się w pewnej odległości, aby 

nie wzbudzać podejrzeń. Kościelny 

zaprowadził nas na osiedle domków 

jednorodzinnych dyskretnie wskazując 

dom, do którego mamy wejść. 

Kobieta, którą zastaliśmy w środku 

już o wszystkim wiedziała. Zaproponowała 

nam pomoc deklarując, że razem 

ze znajomymi zorganizuje nam 

nocleg. W kościele każdy miał dostać 

kartkę z adresem, pod który miał się 

udać. Kobieta zaznaczyła, że boją się 

o księdza, który nam pomógł. 

Nie chciała, żeby miał jakiekolwiek 

problemy związane z powyższą sytuacją. 

Jeżeli zostałby zabrany, jedyny 

Kościół w okolicy zostałby zapewne 

zamknięty. Podziękowaliśmy za pomoc 

i zastrzegliśmy, że przed skorzystaniem 

z niej spróbujemy jeszcze raz 

przekroczyć granicę. 

– 

Około 12.00 przyjechaliśmy na przejście, 

które okazało się być otwarte. 

Czesi przeprowadzili bardzo szczegółową 

kontrolę musieliśmy wyładować 

wszystko z samochodu, nie 

mówili nam czego szukają. Po przeszukaniu 

wszystkiego przejechaliśmy 

na stronę polską. 

Polski celnik sprawdził paszporty 

i poinformował nas, że mamy jechać 

nie zatrzymując się. Uprzedził nas, że 

po drodze możemy napotkać pojazdy 

wojskowe bo w kraju wprowadzony 

został stan wojenny. 

W pewnym momencie napotykamy 

wolno jadący przed nami wojskowy 

transporter opancerzony. 

I tu chwila odreagowania napiętej 

atmosfery, pojawiło się pytanie, czy 

można wyprzedzać pojazdy wojskowe 

i to w stanie wojennym. Spróbowaliśmy 

i udało się. 

(Wypowiedź na spotkaniu legniczan w Ośrodku 

Dziennikarzy w Jakubowicach, we wrześniu 2009 r.) 

Stan wojenny został wprowadzony 

13 grudnia 1981 r. na terenie całego kraju, 

na podstawie uchwały Rady Państwa 

z dnia 12 grudnia 1981 r. Ta uchwała 

Rady Państwa została poparta uchwałą 

Sejmu z dnia 25 stycznia 1982 r. Stan 

wojenny został zniesiony 22 lipca 1983 r. 

7

WSPOMNIENIA 

podróży do Polski, w Warszawie, powiedział 

do księży i kleryków: Kapłan jest po 

to, by głosić Chrystusa i spełniać posługę 

sakramentalną, a nie być biznesmenem, 

czy budowlańcem. 

• 

Ciągle uważałem i uważam, że proboszcz 

ma traktować swoich parafian jak 

bliskich krewnych i nie robić specjalnych 

różnic między parafianami, na przykład 

na przyjaznych i nieprzyjaznych, 

bo wszyscy są dziećmi bożymi. Ma mieć 

styl życia, jaki mają parafianie. Najwyżej 

może mieć wyższe półki, jak mają przeciętni 

parafianie, ale powinien mieścić się 

w zakresie życia parafian. Każdy wyższy 

styl życia od parafian już parafian dzieli, 

tak samo, jak specjalne pochwały pewnych 

ludzi. Z racji wieku i doświadczenia 

mogę tak powiedzieć. 

Z woli bożej, w czasie mojej pracy 

w parafii Czermna wyrosły dwa powołania 

kapłańskie: ksiądz Wojciech Łata ze 

Słonego i ksiądz Grzegorz Góra z Czermnej. 

Wojciecha uczyłem od drugiej klasy, 

a Grzegorza ochrzciłem na początku 

swojej pracy w Czermnej, prowadziłem 

do pierwszej komunii świętej, do sakramentu 

bierzmowania i na święceniach 

kapłańskich ubrałem w ornat. Obydwom 

asystowałem na prymicjach. 

• 

Wizytacja 1998 

Tak zapracowany przeżyłem w Kudowie-Czermnej 

wiele lat. Miałem nawet 

ze strony parafian zapytania, czy ja nigdy 

nie choruję, bo zawsze jestem i odprawiam. 

Lat jednak przybywało i człowiek 

stopniowo topniał. Sam zaczynałem 

już myśleć o swoim odejściu z parafii, 

ale jeszcze z nikim się tym nie dzieliłem. 

Zbliżył się czas wizytacji biskupiej. 

W 1998 r. dekanat polanicki miał wizytować 

ksiądz biskup Tyrawa, pomocniczy 

biskup wrocławski. 

• 

Zanim przejdę do wydarzeń chcę wcześniej 

przypomnieć i powtórzyć naukę 

o pewnych sprawach kościoła świętego: 

1. Kościół wyraźnie, w oparciu o pismo 

święte uczy, że „każdy kapłan jest 

z ludu wzięty i dla ludu postawiony”. 

Ma iść za Chrystusem, bo takie jest powołanie. 

Chrystus mówi, że przyszedł 

na świat nie po to by jemu służono, ale 

aby służyć. Stąd praca księdza ma być 

pracą służebną we wszystkich jej rozmiarach. 

2. Kościół święty uczy, że istnieje łaska 

stanu. W zależności od realizacji życia 

Bóg pomaga, o ile się z Duchem 

Świętym współpracuje (współmałżonek 

w czasie sakramentu małżeństwa 

ożywia pewne pola na działania Ducha 

Świętego, by mógł być dobrym współmałżonkiem 

i rodzicielem. Ksiądz 

otrzyma też łaskę bożą, by mógł być 

dobrym księdzem, jeżeli z Duchem 

Świętym współpracuje. Nic nie dzieje 

się w życiu bez zgody człowieka). 

Każdy biskup jest kapłanem, ale mamy 

w nim widzieć następcę Apostołów. 

Bez jego zgody Duch Święty sam nie 

działa. W oparciu o taką naukę, ja 

tak przeżywałem każdą wizytację. 

A w swoim długim życiu wizytacji 

miałem wiele. Już w pierwszym dniu 

tej wizytacji, wieczorem było udzielenie 

sakramentu bierzmowania. Kiedy 

wyszedłem przed kościół, aby przywitać 

wizytującego biskupa i wprowadzić 

do kościoła, zorientowałem się z miejsca, 

że coś będzie ciekawego w czasie 

wizytacji. I intuicja mnie nie zawiodła. 

Ksiądz biskup wchodząc do kościoła, 

w którym byli już młodzi ludzie oczekujący 

na sakrament i ja wprowadzający, 

oczekiwaliśmy, że jako następca 

apostołów przy wejściu pobłogosławi 

obecnych, jak to normalnie robią biskupi. 

Nie mogłem doczekać się znaku 

krzyża. Natomiast dostrzegłem skrupulatne 

oględziny całego otoczenia. 

Pozostało czekać na rozwój. 

3. W czasie święceń kapłańskich, każdy 

młody ksiądz składa przysięgę posłuszeństwa 

księdzu biskupowi udzielającemu 

święceń i jego następcom. Ta 

przysięga każdego z nas obowiązuje 

przez całe życie. Życie księdza powinno 

być zbudowane na pokorze 

i posłuszeństwie. Kto wie, czy to nie 

jest korzeniem porządku w kościele, 

często myślę w taki sposób. Każdego 

z nas w sposób bezbłędny oceni sam 

Pan Bóg. 

Wizytacja dobiegła końca i nie trzeba 

było myśleć w sposób szczególny, by wyciągnąć 

wniosek, że ocena będzie taka, 

jaki był cel wizytacji. Mój przełożony 

uznał, że czas pracy mojej dobiegł końca. 

Nie było żadnej rozmowy ze mną, tylko 

same pisma. Tu, w Kudowie spędzał ostatnie 

lata życia mój przyjaciel ks. Bronisław 

Jakubiec i jego rada była taka, by nie starać 

się o specjalną audiencję, a czekać na 

wezwanie, bo może być. Takiego wezwania 

na przyjazd nie doczekałem się. Moja 

rzeczą było posłuchać mojego przełożonego 

i zrobić jak on chce. W międzyczasie 

spotkałem księdza infułata Leona Czaję, 

który doktoryzował się w Rzymie. On 

powiedział mi wyraźnie, że tego życzy sobie 

ksiądz kardynał. Do niego − z własnej 

inicjatywy bez moich sugestii − pojechali 

z Kudowy panowie: Roman Deryło, Czesław 

Kręcichwost, Bronisław Kamiński 

i Andrzej Kowalik, uzgodniwszy telefonicznie 

to spotkanie. Po powrocie, delegacja 

przekazała mi uwagi księdza kardynała. 

Nie miał żadnych do mnie zarzutów, 

miał powiedzieć, że mocno w Czermnej 

siedzę, ale że mam słuchać biskupa. Tak, 

w roku 1999 przestałem proboszczować 

i przeszedłem na emeryturę, zgodnie z życzeniem 

przełożonego. 

Parafię miałem przekazać mianowanemu 

następcy i odejść z parafii 27 czerwca 

1999 r. Obchodziłem w tym dniu 40-lecie 

kapłaństwa. Na 40-lecie kapłaństwa 

i przekazanie parafii przybył ksiądz biskup 

Józef Pazdur. W jego obecności parafia 

została przekazana następcy. W tym 

też dniu, za moją zgodą, otrzymałem Honorowe 

Obywatelstwo Kudowy-Zdroju. 

Kilkanaście dni później źle się poczułem 

i po badaniach dowiedziałem się, że mam 

chorobę Parkinsona. Nabyłem mieszkanie 

w kudowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, 

rozpocząłem leczenie i zamieszkałem 

w tym nabytym mieszkaniu, nie zajmując 

miejsca w domu księży emerytów. 

11

WSPOMNIENIA 

most. Na środku tego mostu była wyznaczona 

linia, która była granicą państwową. 

Most ten przetrwał w stanie nie 

naruszonym do czasu wybudowania nowego 

mostu betonowego w roku 1985. 

W okresie międzywojennym ruch osobowy 

nie podlegał specjalnym ograniczeniom. 

Czesi chodzili do Kudowy na koncerty, 

wycieczki oraz zabawy w lokalach. 

Dużo czeskich zespołów muzycznych 

grało w lokalach w Kudowie i okolicy 

oraz koncertowało w parku zdrojowym. 

Niemieccy turyści także odwiedzali Nachod 

i okolice. Szczególnym zainteresowaniem 

kuracjuszy z Kudowy cieszyła 

się restauracja hotelu „Bohemia” znajdującego 

się w Małej Czermnej, gdzie także 

można było przekraczać granicę. Dnia 

15 marca 1939 r. o godz. 9.45 przez most 

wkroczyły na terytorium Czechosłowacji 

wojska niemieckie i obsadziły wszystkie 

kluczowe urzędy w Nachodzie. Rozpoczęła 

się okupacja Czechosłowacji. 

Z dniem 30 września 1940 r. zniesiono 

granicę celną pomiędzy Rzeszą Niemiecką, 

a powstałym 1 X 1940 r. Protektoratem 

Czech i Moraw. Jak podają 

czeskie źródła, po zniesieniu granicy celnej 

w ciągu kilku dni zostały wykupione 

w Nachodzie i okolicy towary, które nie 

były objęte systemem rozdzielczym. 

W lutym 1945 r. Niemcy podjęli decyzję 

o budowie połączenia kolejowego od 

Stacji w Słonem (dokąd była doprowadzona 

linia kolejowa w 1905 r.) do trakcji 

kolejowej w Beloves. Przy budowie tego 

połączenia pracowali jeńcy rosyjscy, pracownicy 

zakładów naprawy sprzętu lotniczego 

w Nachodzie − Babi oraz więźniarki 

Żydówki z obozu pracy w Kudowie − Zakrzu. 

Budowę linii kolejowej wraz z mostem 

drewnianym zakończono 20 kwietnia 

1945 r.(dzień urodzin Hitlera). Na temat, 

ile i jakich pociągów przejechało tą trasą, 

krąży wiele niesprawdzonych informacji. 

Według najnowszych ustaleń kronikarza 

Beloves, Pana Antonina Samek, sytuacja 

wyglądała następująco: nie licząc jazd 

próbnych, z Nachodzkiego dworca kolejowego 

w dniu 3 maja 1945 r. o godz.11.32 

wyjechał pociąg osobowy kursowy do Kudowy. 

W dniu 5 maja przyjechał od strony 

Próba wytrzymałościowa drewnianego mostu kolejowego na rzece Metuji 

Kudowy i w tym samym dniu odjechał pociąg 

pancerny niemiecki. Członkowie czeskiego 

ruchu oporu z Nachodu przemieścili 

stojący na stacji w Lewinie niemiecki 

skład towarowy z amunicją do Nachodu. 

Na stacji w Nachodzie zauważono, że skład 

ten jest zaminowany. Na szczęście nie nastąpił 

wybuch. Po wyzwoleniu, to jest 12 

maja 1945 r., pojechał do Kudowy pociąg 

Czerwonego Krzyża w celu udzielenia pomocy 

więźniarkom w obozie w Zakrzu. Po 

przyjeździe okazało się, że nie ma komu 

udzielać pomocy, ponieważ wszystkie kobiety 

opuściły już obóz i pociąg wrócił do 

Nachodu. Ponieważ w tym czasie pomiędzy 

Polską a Czechosłowacją panowały 

chłodne stosunki polityczne, to linia ta nie 

była później eksploatowana. W 1947 roku 

po stronie czeskiej linia kolejowa wraz 

z mostem została rozebrana przez oddział 

wojska czeskiego z Pardubic. 

• 

Po stronie niemieckiej urząd celny do 

roku 1934 miał siedzibę w Słonem (aktualnie 

Słone nr 131). W 1934 r. oddano do 

użytku nowy budynek blisko granicznego 

mostu i tam przeniesiono urząd celny 

oraz wyznaczono miejsce odpraw celnych. 

W budynku tym były pomieszczenia służbowe 

oraz mieszkania funkcjonariuszy 

celnych. Natomiast po czeskiej stronie, 

w związku z zniesieniem granicy celnej, 

dnia 30 września 1940 r. przestał funkcjonować 

czeski urząd celny. Po likwidacji 

urzędu celnego, trzech funkcjonariuszy 

zostało przeniesionych do Powiatowego 

Urzędu w Nachodzie, a czterech do niemieckiego 

urzędu celnego w Słonem. Dnia 

4 maja 1945 r. po południu przyszedł do 

budynku czeskiego urzędu celnego (gdzie 

od zamknięcia urzędu mieszkały rodziny 

czeskich celników) czeski oficer z policji 

w Nachodzie, odwołał czeskich celników 

z niemieckiego urzędu celnego i nakazał 

im służyć w czeskim urzędzie celnym. 

Następnie udał się do niemieckiego urzędu 

celnego, gdzie kierownikowi urzędu 

oznajmił, że od tej chwili służba celna 

będzie funkcjonować tylko w czeskim 

urzędzie celnym. Niemieccy urzędnicy 

podporządkowali się temu poleceniu. Po 

przyjęciu do wiadomości tego polecenia, 

niemieccy celnicy prawdopodobnie 

w nocy opuścili budynek, pozostawiając 

swoje mieszkające tam rodziny. W tym 

czasie od strony Kudowy granicę przekraczali 

uciekinierzy z Niemiec oraz niemieckie 

jednostki wojskowe. Szczególnie duży 

ruch był w dniach 7-9 maja. 

• 

W tym czasie granicę przekroczyło około 

40 000 żołnierzy niemieckich. W dniu 9 

maja około godz. 16 ruch zarówno cywili, 

jak i żołnierzy niemieckich zakończył się. 

13

WSPOMNIENIA 

Wszczęto 50 postępowań karno skarbowych. 

Zajęto takie towary, jak: płaszcze 

ortalionowe, zegarki naręczne, paski 

do zegarków, rajstopy i pończochy z włókien 

syntetycznych, bluzki z dzianiny, zapalniczki. 

Pracowało 13 funkcjonariuszy. 

Dnia 2 III 1969 r. ujawniono u obywatela 

włoskiego, wyjeżdżającego z Polski po 

pobycie służbowym, 11 zabytkowych 

ikon o ogólnej wartości 206 000 zł. Natomiast 

w marcu 1970 r. zostaje ujawniony 

w przywozie do Polski przemyt złota i wyrobów 

ze złota o wartości ponad 2 mln zł. 

Przemyt ten ujawniono w samochodzie 

marki „Warszawa”. Miejscem ukrycia był 

zbiornik na paliwo, w którym ujawniono 

zaszyte w bandaż o długości około 5 m, 

100 szt. bransolet ze złota oraz kilkanaście 

sztabek złota. Zwiększający się ruch 

turystyczny i samochodów ciężarowych 

wymagał całkowitej zmiany organizacji 

pracy na przejściu granicznym. Dotychczas 

wszystkie czynności administracyjne 

były dokonywane na małej sali odpraw, 

która znajdowała się w budynku. 

Plac odpraw nie posiadał żadnego zadaszenia. 

Przy nie sprzyjających warunkach 

atmosferycznych, na zewnątrz nie 

można było dokonać żadnych czynności. 

Należało całkowicie zmienić organizację 

odpraw paszportowo-celnych, poprzez 

przeniesienie tych czynności z budynku 

na plac odpraw. 

• 

W 1971 roku zakończono przebudowę 

przejścia granicznego. Wybudowano 

nową wiatę nad placem odpraw celno-paszportowych 

oraz pomieszczenia 

biurowe pod wiatą i tam przeniesiono 

odprawy podróżnych oraz samochodów 

ciężarowych. W budynku pozostały tylko 

pomieszczenia biurowe administracyjne. 

Dzięki temu można było sprawnie 

dokonać odpraw, których ilość znacznie 

wzrosła i wynosiła: w ruchu osobowym 

odprawiono 597 156 osób, w tym na 

podstawie paszportów 121 676 osób, 

samochodów 56 225 w tym 9 077 ciężarowych. 

Wszczęto 99 spraw karno-skarbowych. 

Zatrudnionych było w dalszym 

ciągu 13 funkcjonariuszy celnych. 

Od początku lat siedemdziesiątych, 

w wyniku nowej polityki państwowej, 

zaczyna się z każdym rokiem zwiększać 

ruch turystyczny, zarówno cudzoziemców, 

jak i krajowców. Cudzoziemcy 

w tym okresie, korzystając z bardzo dużej 

różnicy cen, bardzo często usiłują wywozić 

przedmioty zabytkowe, podlegające 

zakazowi wywozu z Polski, to jest wytworzone 

przed 9 V 1945 r. 

• 

W 1972 r. ujawniono kilka prób wywiezienia 

z Polski przedmiotów zabytkowych. 

W jednym przypadku ujawniono 

w samochodzie osobowym przedmioty 

o bardzo dużej wartości muzealnej. Były 

to: rękopis na pergaminie, wystawiony 

w Perugii w 1295 r. w sprawie odpustu 

Św. Klary, rękopis na pergaminie wystawiony 

w Rzymie w 1400 r. zatwierdzający 

inkorporację wsi Kostomłoty na 

rzecz Klasztoru Kanoników Regularnych 

w Kłodzku, pojedyncze kartki – kroniki 

kościelnej z XVII w., Biblii z XIV w. oraz 

rysunki z XVIII w. wykonane na papierze 

czerpanym. 

Przedmioty te wywoził profesor uniwersytetu 

mającego siedzibę w jednym 

z państw w Europie Zachodniej. Jak się 

później okazało, część zajętych przedmiotów 

pochodziła z kradzieży z klasztoru 

Jezuitów w Kłodzku. W 1974 r. 

Widok na przejście graniczne w 1972 r. 

ujawniono u cudzoziemca w wywozie 

z Polski zabytkowe srebrne monety oraz 

znaczki pocztowe o wartości ponad 500 

000 zł. Ujawniono także kilka prób wywiezienia 

ikon. Natomiast krajowcy 

wywożą i przywożą wszystko, co można 

spieniężyć z zyskiem. Taki sposób 

postępowania zaczął się od tego czasu, 

kiedy można było wyjeżdżać za granicę 

w miarę swobodnie, ale przydział dewiz 

był bardzo skromny (książeczki walutowe). 

W tym czasie nie było powszechnych 

kont dewizowych, a wywóz dewiz 

poza przydziałem był nielegalny. Wyjazd 

na urlop był stosunkowo drogi (w kraju 

tanie wczasy zakładowe w tych samych 

ośrodkach i w towarzystwie tych samych 

kolegów z pracy), co było powodem 

do inicjatywy w zakresie zwrócenia się 

przynajmniej części poniesionych kosztów. 

Niektórzy doszli do takiej wprawy, 

że wyjazd na urlop za granicę zwracał 

się im w 100%. Myślę, że te pierwsze doświadczenia 

indywidualne zaowocowały 

później po zmianie systemu politycznego 

w tak wielką kreatywność indywidualną 

ludzi w handlu i gospodarce. W tym 

czasie wywożono z Polski: kosmetyki, 

pościel, aparaty fotograficzne, kryształy, 

narzędzia ślusarskie, łożyska kulkowe, 

sprzęt RTV, sprzęt turystyczny, kawior, 

skóry z lisów i norek, futra, wódkę. 

15

WSPOMNIENIA 

Natomiast przywożono dewizy, koszulki 

„Polo”, pończochy i rajstopy 

z włók. syntetycznych, taśmy ozdobne 

do kwiatów, kamienie syntetyczne, wyroby 

ze złota, szczególnie pierścionki 

i łańcuszki. Przemyt łańcuszków ze złota 

był tak atrakcyjny, że nawet cudzoziemcy 

się tym trudnili. Takim przykładem jest 

ujawnienie przemytu u obywatela Syrii 

2 766 szt. łańcuszków ze złota, 2 419 

wisiorków ze złota, o łącznej wadze 9 kg 

350 g i wartości 9 350 000 zł. Ujawnione 

wyroby znajdowały się w 11 pakunkach 

w samochodzie VW Mikrobus w następujących 

miejscach: wewnątrz przewodu 

łączącego silnik z urządzeniem wentylacyjnym 

oraz wewnątrz metalowych kanałów 

wentylacyjnych znajdujących się 

pod tablicą rozdzielczą. 

Tak intensywny wzrost zarówno ruchu 

turystycznego, jak i obrotu towarowego 

przez granicę, był powodem 

przeprowadzenia reorganizacji administracji 

celnej w 1975 r. Zmieniając Prawo 

Celne, obrót towarowy z zagranicą 

podzielono na handlowy i niehandlowy. 

Uregulowano tryb kontroli celnej 

i postępowania celnego. Od 1 stycznia 

1976 r. wprowadzono po raz pierwszy 

od zakończenia II wojny światowej cła 

importowe pobierane od towarów w obrocie 

handlowym. 

Pismo przesłane przez GUC, mające pomóc celnikom rozwiązać problem wielokrotnego przenoszenia 

towarów przez turystów przez granicę 

Z dniem 1 lipca 1975 r. zlikwidowano 

małe urzędy celne i powołano 18 nowych 

urzędów celnych na czele z Dyrektorami. 

W ramach tej reorganizacji powstaje 

Urząd Celny we Wrocławiu, a tutejszy 

Urząd Celny staje się Oddziałem Celnym 

Urzędu Celnego we Wrocławiu. Ten model 

organizacyjny przetrwał do 2002 r. 

W dniu 17 XII 1980 r. Pan Kazimierz 

Szczurek na własną prośbę został przeniesiony 

do pracy w Urzędzie Celnym 

we Wrocławiu. Od dnia 17 I 1981 r. do 

dnia 19 XII 1985 r. Naczelnikiem Oddziału 

Celnego był Pan Z. Gumieniak. 

Z dniem 20 XII 1985 r. na Naczelnika 

Oddziału Celnego zostaje mianowany 

Henryk Cholawski, który kieruje tą komórką 

organizacyjną do momentu jej likwidacji, 

to jest do dnia 31 lipca 2005 r. 

Z dniem 1 styczna 1977 r. przy wyjeździe 

do europejskich państw socjalistycznych, 

granicę można przekraczać 

na podstawie dowodu osobistego (z specjalną 

pieczątką). Przynajmniej przy tych 

wyjazdach nie trzeba już było jeździć do 

Komend Powiatowych Milicji z prośbą 

o wydanie własnego paszportu. Jak już 

wydawało się, że dalej będzie tylko lepiej, 

z dniem 13 XII 1981 r. wprowadzono 

stan wojenny i ruch przez granicę został 

praktycznie wstrzymany na 9 miesięcy. 

Polacy nie mogli wyjeżdżać z Polski, 

a cudzoziemcy musieli otrzymywać zgodę 

na wjazd od Wojewódzkiego Komendanta 

Milicji. W tym czasie granicę przekraczały 

jedynie polskie kobiety udające się do pracy 

w Czechosłowacji, osoby podróżujące 

służbowo oraz sporadycznie powracający 

Polacy z zagranicy. W 1982 roku rozpoczął 

się przywóz do Polski bardzo dużej ilości 

darów przeznaczonych dla Kościoła, Szpitali 

i Instytucji Charytatywnych. Od roku 

1985 ruch na granicy powrócił do stanu 

sprzed 1981 r. i z każdym rokiem systematycznie 

wzrastał. Bardzo ciekawa sytuacja 

wytworzyła się na przejściu po przegranych 

wyborach przez komunistów w czerwcu 

1989 r. w Polsce i powołaniu koalicyjnego 

gabinetu w dniu 24 sierpnia, pod Przewodnictwem 

Tadeusza Mazowieckiego. W tym 

czasie w Czechosłowacji funkcjonował 

w dalszym ciągu system komunistyczny, 

16

WSPOMNIENIA 

który dotrwał do Aksamitnej rewolucji. 

Czesi w tym czasie zaczęli się interesować 

polską prasą przewożoną przez turystów 

polskich udających się do Czechosłowacji 

pod względem, czy nie zawierają artykułów 

szkodliwych dla ich Państwa. Sprawdzali 

także, czy nie jadą do Czechosłowacji 

osoby niepożądane. Jesienią tego roku wyjeżdżał 

z Polski wraz z kolegami Pan Adam 

Michnik. Czeski funkcjonariusz kontroli 

paszportowej nie wyraził zgody na wjazd 

do Czechosłowacji, ponieważ w tym czasie 

Pan Adam Michnik był w Czechosłowacji 

osobą niepożądaną, a przekraczał granicę 

na podstawie prywatnego paszportu. Będąc 

posłem na Sejm mógł mieć paszport 

dyplomatyczny, ale nie zdążył go wyrobić. 

Polski funkcjonariusz kontroli paszportowej 

poinformował czeskiego kolegę, że Pan 

Michnik jest posłem na Sejm. Wtedy po 

uzgodnieniach ze swoimi przełożonymi, 

Czesi dopiero po pewnym czasie wyrazili 

zgodę na wjazd do Czechosłowacji Panu 

Michnikowi. 

Okres od 1990 do 2005 r. 

Czasy komunizmu pozostają za nami 

i powstaje młody polski kapitalizm. 

Reformy gospodarcze, które weszły 

w życie z początkiem 1990 roku, wprowadzają 

zmiany rewolucyjne w zakresie 

obrotu towarowego z zagranicą. Każda 

osoba fizyczna lub prawna, zarejestrowana 

w Polsce jako podmiot działalności 

gospodarczej, mogła prowadzić 

działalność w obrocie towarowym międzynarodowym. 

Także ustawodawstwo 

dotyczące tego obrotu zostaje zmienione 

radykalnie i w trybie ekspresowym. 

Została zmieniona taryfa celna i tym 

samym stała się ona zgodna ze standardami 

obowiązującymi w EWG. Z dniem 

1 I 1992 r. wprowadzono nowy rodzaj 

zgłoszenia celnego, Jednolity Dokument 

Celny – SAD (Single Administrative Document). 

Dokument ten był dostosowany 

do standardów europejskich i ułatwiał 

dokonywanie odpraw celnych, poprzez 

zastąpienie poprzednich dokumentów. 

O tempie wprowadzanych zmian może 

świadczyć Zarządzenie Prezesa GUC 

wprowadzające SAD, które zostało przesłane 

do granicznych Oddziałów Celnych 

faksem w nocy, w dniu jego wejścia w życie 

(z drugiej strony takie postępowanie 

może być odczytane nawet jako bałagan). 

Wolność polityczna i gospodarcza 

wyzwala drzemiącą u ludzi kreatywność. 

Braki towarów na rynku wewnętrznym 

oraz różnice cenowe powodują, że przywiezienie 

z zagranicy prawie każdego towaru 

i sprzedanie w kraju daje duży zysk. 

Kto może, rusza za granicę po towar. Jedni 

rozpoczynają działalność gospodarczą 

i importują towary. Inni pod pozorem 

turystyki przywożą dla siebie towary. 

Najbiedniejsi przenoszą lub przewożą za 

odpłatnością towary dla innych, jako tzw. 

nosiciele (później przyjmie się określenie 

„mrówki” wylansowane przez GUC). 

Ruch osobowy, samochodowy i autokarowy 

wzrasta na początku lat dziewięćdziesiątych 

o 400%. Nosiciele przekraczają 

granicę po kilkaset razy dziennie. Przenosi 

się i przywozi głównie takie towary, 

jak: piwo, wino, jajka, spirytus „Royal”. 

Brak adekwatnych przepisów i mała ilość 

funkcjonariuszy celnych powoduje, że 

ilości przenoszonych towarów trudno 

jest praktycznie powstrzymać. Próby 

przestrzegania przepisów przez celników 

zgodnie z ich treścią, doprowadzają 

do sytuacji konfliktowych. W związku 

Samochód ciężarowy z ujawnionym przemytem Whisky „Commander” 

(widoczne białe kartony) o wartości 1 000 000 000 zł (wg cen z 1993 r.) 

z tym wytwarza się „gra pozorów”. Celnicy 

od czasu do czasu komuś zatrzymują 

towar (jak przesadził z jednorazową 

ilością), zawracają z powrotem, byle 

nie przesadzali. Jednakże co miało być 

przeniesione, to i tak było zrealizowane 

− tylko, że trwało to dłużej. Próby zahamowania 

nielegalnego importu alkoholu 

oraz innych towarów dokonywane przez 

celników na granicy nie dawały pożądanych 

efektów. Wynikało to stąd, że nie 

było narzędzi prawnych ograniczających 

przewóz towarów dla celów handlowych 

wielokrotnie, ale w małych ilościach. 

Takim charakterystycznym przykładem 

mogą być sławne jajka. Nie było przepisu 

mówiącego o tym, ile jednorazowo turysta 

może przewieść (przenieść) jajek dla 

siebie. Nasze prośby o uregulowanie tego 

problemu centralnie nie dały żadnych 

rezultatów. Dlatego też sami ustaliliśmy, 

że jednorazowo będziemy wyrażać zgodę 

na jedną wytłoczkę z jajkami. Po wprowadzeniu 

tego ograniczenia, przedstawiciele 

nosicieli przyszli do mnie ze skargą, 

że ograniczamy ich prawa konstytucyjne 

i wniosą pozew do Sądu. Można było odnieść 

wrażenie, że Główny Urząd Ceł nie 

znał w tym czasie granicznej rzeczywistości. 

Zamiast szybko reagować i wprowadzać 

formalne rozwiązania bieżących 

problemów, to przesyła pismo, w którym 

17

WSPOMNIENIA 

Widok przejścia granicznego z lotu ptaka 

określa, co to jest „mrówka”, „Janek Wędrowniczek”, 

czy też „wahadłowiec”. 

• 

Pomimo tych formalnych trudności 

zatrzymywano średnio około 5 000 butelek 

wódki tygodniowo. Bardzo dużo 

alkoholu i innych towarów było w tym 

czasie przywożonych autokarami. Turyści 

organizowali się w grupy i wynajmowali 

od biur podróży lub przewoźników 

autokary i wyjeżdżali na jednodniowe 

wycieczki handlowe. Dziennie przekraczało 

takich autokarów kilkaset. Udawali 

się do Czechosłowacji, Budapesztu 

i Wiednia na sławny „Mexiko Platz” 

Wzrósł także przemyt alkoholu w znacznych 

ilościach. Takim typowym przykładem 

jest próba przemytu Whisky Commander 

samochodem ciężarowym. Do 

odprawy celnej były zgłoszone kasety 

magnetofonowe (brązowe kartony). Po 

szczegółowej kontroli tego samochodu, 

polegającej na wyjęciu z tyłu skrzyni ładunkowej 

zgłoszonych do odprawy kaset 

magnetofonowych, ujawniono w przedniej 

części skrzyni ładunkowej 15 000 

butelek Whisky. 

• 

Z powodu znacznego wzrostu ruchu 

zarówno osób, jak i pojazdów samochodowych, 

od roku 1995 rozpoczęto kompleksową 

modernizacje przejścia granicznego, 

którą zakończono w 1999 r. 

Wybudowano nową wiatę, powiększono 

plac odpraw celnych, wybudowano 

w wywozie Pawilon odpraw celnych, wybudowano 

w przywozie do Polski Pawilon, 

w którym mieściła się na parterze sala 

odpraw oraz magazyn, na I piętrze siedzibę 

miał Bank i 10 Agencji Celnych, na II 

piętrze były biura urzędu Celnego, na III 

piętrze pomieszczenia biurowe administratora 

obiektu oraz archiwum urzędu 

celnego. Wybudowano także Pawilon dla 

następujących służb: Inspektorat Weterynarii, 

Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, 

Punkt Kontroli Sanitarnej, 

Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów 

Rolno-Spożywczych. W tym czasie 

zatrudnionych było 67 funkcjonariuszy 

celnych, z których 27 posiadało wyższe 

wykształcenie (40 %). Granice w tym 

czasie rocznie przekracza kilka milionów 

osób, samochodów osobowych około miliona, 

autobusów kilkanaście tysięcy, a samochodów 

ciężarowych około 100 000. 

Odprawy celne dokonywane są w pełnym 

zakresie w ciągu całej doby. Funkcjonariusze 

celni pełnią funkcje koordynatorów 

ds. obrotu towarami strategicznymi 

i podwójnego przeznaczenia, Konwencji 

CITES, ochrony praw własności intelektualnej. 

W związku z zamontowaną wagą 

samochodową do wyznaczania dynamicznego 

obciążenia osi pojazdów, funkcjonariusze 

celni wykonują czynności 

związane z obsługą tej wagi, to jest ważą 

pojazdy, pobierają opłaty za przeciążenie 

oraz wydają pozwolenia w tym zakresie. 

Poza tym sprzedają przewoźnikom karty 

opłaty drogowej. 

• 

W 2002 r. dokonano zasadniczej reorganizacji 

Służby Celnej, zmieniając jej 

strukturę istniejącą od 1975 r. Utworzono 

Izby Celne i podległe im urzędy celne. 

Dyrektorzy Izb Celnych zachowali kompetencje 

kadrowe i finansowe. W związku 

Wizyta we wrześniu 2000r Bogdana Michajluka , reprezentującego Urząd Celny we Wrocławiu 

(pierwszy z lewej) u Naczelnika Oddziału Celnego Henryka Cholawskiego 

18

WSPOMNIENIA 

Wizyta Wojewody Dolnośląskiego Henryka Krochmala (pierwszy z lewej) i Starosty Klodzkiego 

Dariusza Mikosy (pierwszy z prawej) w związku z zakończeniem modernizacji przejścia 

granicznego 

z likwidacją Głównego Urzędu Ceł, przejęli 

zadania organów II instancji. W miejsce 

GUC utworzono stanowisko Szefa 

Służby Celnej, działającego w strukturach 

Ministerstwa Finansów. W ramach tej reorganizacji 

powstał z dniem 1 V 2002 r. 

Urząd Celny w Kudowie-Zdroju z siedzibą 

na przejściu granicznym. Naczelnikiem 

Urzędu Celnego został Henryk Cholawski. 

W skład Urzędu Celnego wchodziły 

Oddziały Celne w Kłodzku, Międzylesiu, 

Boboszowie i Tłumaczowie. W Urzędzie 

Celnym służyło 148 funkcjonariuszy celnych, 

w tym 71 bezpośrednio na przejściu 

granicznym w Kudowie Słonem. Urząd 

Celny w takiej strukturze funkcjonował 

do 30 IV 2004 r. 

W tych latach następuje bardzo intensywny 

wzrost zarówno ruchu osobowego, 

jak i też ruchu samochodów 

ciężarowych. W 2003 r. na obu kierunkach 

(przywóz i wywóz) przekroczyło 

4 888 944 osób, 1 129 728 pojazdów osobowych, 

121 116 samochodów ciężarowych. 

Wpływy należności państwowych 

tylko na przejściu granicznym wyniosły 

72 254 205 zł. w stosunku rocznym. 

W tym czasie zmienił się rodzaj towarów 

przewożonych przez podróżnych. Czesi 

wywozili z Polski odzież, obuwie, materiały 

do wyposażenia wnętrz domowych 

(słynne rozkładane drzwi), artykuły pościelowe, 

przetworzoną żywność. Polacy 

przywozili oprócz alkoholi, artykuły 

sportowe, sprzęt AGD (zwrot VAT). 

Zmienił się także rodzaj przemytu, nabierając 

formy bardziej wyszukanej. Jako 

przykład podać można próbę uszczuplenia 

należności przy przywozie pszenicy 

z Czech do Polski. Polski importer zgłaszał 

do odprawy import pszenicy „Durum” 

z Czech (na którą stawka celna wynosiła 

zero procent). Na tę okoliczność 

przedstawił świadectwo pochodzenia tej 

pszenicy z Czech. Według naszej wiedzy, 

pszenica „Durum” nie była uprawiana 

w Czechach ze względów klimatycznych. 

Mając te wątpliwości, pobrano próbki 

i wysłano do specjalistycznego laboratorium. 

Badania laboratoryjne potwierdziły, 

iż zgłoszona do odprawy pszenica, nie 

jest pszenicą „Durum”. Była też ujawniona 

próba zgłaszania mąki, jako półproduktu 

do produkcji knedli. W obu przypadkach 

odzyskano znaczne należności 

państwowe. 

• 

Narada służbowa urzędu celnego, 

w której uczestniczą, zaczynając od lewej: 

Za-ca Naczelnika Marek Biernacki, Z-ca 

Naczelnika Kazimierz Bryja, Naczelnik 

Henryk Cholawski, Dyrektor Izby Celnej 

we Wrocławiu Romuald Brykman, Naczelnik 

Działu Kadr Barbara Błońska. 

• 

Z dniem 1 V 2004 r. Polska przystępuje 

do Unii Europejskiej i jednocześnie z tym 

dniem przestaje istnieć granica celna pomiędzy 

Polską a Czechami. W tej nowej 

sytuacji zostaje zlikwidowany z dniem 30 

IV 2004 r. Urząd Celny w Kudowie-Zdroju 

i z dniem 1 V 2004 r. zostaje powołany 

Oddział Celny w Kudowie-Zdroju, podległy 

Urzędowi Celnemu w Wałbrzychu. 

Na podstawie Zarządzenia nr 15 Ministra 

Finansów z dn. 7 VII 2005 r. Oddział 

Celny w Kudowie-Zdroju zostaje zlikwidowany 

z dniem 31 VII 2005 r. 

Na przejściu granicznym pozostaje 

Straż Graniczna, która funkcje kontrolne 

realizuje do dnia 21 XII 2007 roku. Z tym 

dniem na podstawie Układu z Schengen 

przejście graniczne zostaje zlikwidowane, 

a granicę państwową można przekraczać 

w każdym miejscu bez formalnych 

ograniczeń. W tej sytuacji zanika w zasadzie 

pojęcie granicy państwowej, co bardzo 

korzystnie wpływa na rozwój ruchu 

turystycznego. A tym samym staje się 

pomyślną perspektywą dla przyszłości 

tutejszego regionu, zarówno po stronie 

czeskiej, jak i polskiej. 

• 

Dziękuję za prowadzenie kroniki 

Urzędu Celnego w Kudowie-Zdroju Pani 

Małgosi Kućce i Sylwii Oparce 

Za udostępnienie materiałów tekstowych 

i zdjęciowych serdecznie dziękuję 

Panom: Antonin Samek (Nachod), Otto 

Mach (Nachod). 

Bibliografia: 

1. Kronika Urzędu Celnego 

w Kudowie-Zdroju. 

2. www.beloves.wz.cz 

3. Piotr Pregiel, Tomasz Przerwa, 

Dzieje Śląska, 2005 r. 

4. Vaclav Sadlo, 

Beloveska tragedie, 2006 r. 

5. Praca zbiorowa, 

Nachod, 2004 r. 

19

Święta Wielkanocne 

i zwyczaje wiosenne w Kudowie 

Krzysztof Chilarski 

W poprzednim numerze „Pamiętnika 

Kudowskiego” pisałem o Bożym Narodzeniu 

w Kudowie. Niniejszy artykuł jest kontynuacją 

poprzedniego, zatem nie będę przybliżał 

już czytelnikowi specyfiki ludnościowej 

rejonu kudowskiego. 

W okresie wiosennym najważniejszym 

momentem są święta Wielkiej Nocy, w które 

wkraczamy przez próg Wielkiego Postu, Niedzieli 

Palmowej i Wielkiego Tygodnia. W tradycyjnym 

kalendarzu ludowym wiosenny 

cykl świąteczny trwał od Środy Popielcowej 

do Zielonych Świątek. Wielkanoc jest świętem 

ruchomym. Jej najwcześniejszy termin 

(pierwsza niedziela po wiosennej pełni księżyca) 

to 22 marca, a najpóźniejszy 25 kwietnia. 

Od jej terminu zależą daty Zielonych 

Świątek i Bożego Ciała. 

Przywoływanie wiosny 

W IV niedzielę Wielkiego Postu (w tym 

roku to 14 marca) tutejsza ludność czeska 

„paliła śmierć”. Na dwóch skrzyżowanych 

żerdkach wykonywano kukłę ze słomy ubraną 

w odzież kobiecą rzadziej męską. Kukłę z wielkim 

hałasem imitującym muzykę wynoszono 

na najwyższe wzniesienie na granicy wsi i tam 

ją podpalano. Następnie wszyscy z wielkim 

krzykiem zbiegali z góry, a kto był ostatni, 

temu wróżono rychłą śmierć. We wsiach 

podkudowskich, przez które przepływa rzeka, 

kukła była podpalana i wrzucana do wody. 

Słomę na kukłę zbierali chłopcy chodząc od 

domu do domu. W ten sposób każdy gospodarz 

mógł w symboliczny sposób wypędzić 

z domu zło i choroby. Kukła będąca personifikacją 

zimy – śmierci, przez Polaków nazywana 

marzanną, tutaj nie posiadała konkretnego 

imienia. W Polsce obrzęd unicestwiania 

marzanny znany był głównie na terenie Śląska 

i Wielkopolski. Po wojnie topienie marzanny 

przyjęło się jako element obchodów pierwszego 

dnia wiosny (21 marca), nazwanego 

współcześnie dniem wagarowicza. Zwyczaj 

w formie ludycznej, zabawowej, praktykowany 

jest przez kudowskie dzieci i młodzież 

do dzisiaj. Warto na koniec dodać, że IV niedziela 

Wielkiego Postu nazywana była śmiertelną, 

czarną i białą. Kolory biały i czarny były 

barwami żałoby. 

Niedziela Palmowa 

W ostatnią niedzielę Wielkiego Postu 

zwaną kwietną (dawniej także wierzbną czy 

różdżkową) lub powszechnie palmową święci 

się w Kościele katolickim palmy. Czescy 

mieszkańcy Kudowy wyznania katolickiego 

święcili dawniej duże bukiety wierzbowe. 

Z poświęconych gałązek robiono małe bukieciki, 

które razem z krzyżykami wykonanymi 

z drzewa nadpalonego w Wielką Sobotę przy 

kościele, zatykano na rogach pól dla ochrony 

i urodzaju. 

Po wojnie w Kudowie rodziny przesiedleńców 

(z Kresów Wschodnich) święciły 

po trzy palmy, które wykonywano na wzór 

bukietów z dłuższą rączką okręconą wstążką 

lub trawką. Jedną z tych poświęconych palm 

zostawiano w domu, drugą w stodole, zaś 

trzecią zatykano na polu. Wykonywano je 

z wierzby, bukszpanu, barwinku, gałązek 

porzeczek, malin itp. Odmienne były palmy 

przesiedleńców z Wileńszczyzny. Oparte 

były na bazie suszonych i barwionych traw 

i kwiatów. Współcześnie ten rodzaj palmy 

stał się dominujący ze względu na jej trwałość 

i powszechność w sprzedaży. Zakupione 

palmy mieszkańcy dodatkowo przyozdabiają 

gałązkami barwinku, bukszpanu, mirtu itd. 

Kontynuowana jest także tradycja wykonywania 

palm z prętów wierzbowych. Poświęcona 

w kościele palma nabierała wyjątkowej 

mocy, stąd jej powszechne zastosowanie 

w zabiegach mających zapewnić pomyślność 

w gospodarstwie, zdrowie oraz wysokie plony 

(uderzanie palmą ludzi i zwierząt, połykanie 

kotków wierzbowych, zatykanie na polach, 

stawianie w oknie podczas burzy itp.). 

W Niedzielę Palmową dziewczynki 

z czeskich rodzin katolickich i ewangelickich 

uczestniczyły w zwyczaju nazywanym 

„litovaniem”. Dziewczynki odwiedzały domy 

z „litovačkami” i śpiewając następującą piosenkę 

oznajmiały nadejście wiosny: 

„Lito, lito nesu 

aš se cela třesu, 

u studánky u vody 

rozsipala jahody, 

nemohla je sebrati, 

musela je nechati. 

Aš tamtady pudu, 

sebirat je budu. 

Budte páni vesele, 

dlouho mě stát nenechte 

a mně brzy něco dejte. 

Pochválen but Pan Ježiš” 

Wspomniana „litovačka” lub inaczej 

„lito” wykonywana była z czubka małego 

świerka. Gałązki okorowywano, wyginano do 

góry i związywano razem. Każda gałązka owinięta 

była kolorową bibułą. Dziewczęta za tę 

kolędę wiosenną otrzymywały jajka, słodycze, 

rzadziej pieniądze. 

Wielki Tydzień 

Nie przetrwało do czasów współczesnych 

zbyt wiele zwyczajów skupionych dawniej 

wokół Wielkiego Tygodnia. Wielka Środa 

20

ZWYCZAJE 

▶ Krzysztof Chilarski 

była dniem, w którym palono, topiono lub 

wieszano kukłę Judasza. Wielki Czwartek 

nazywany był przez tutejszych Czechów 

„zielonym”, a spożywali w tym dniu na obiad 

ziemniaki z jajkiem sadzonym i szpinakiem. 

W tym dniu milkną we wszystkich kościołach 

dzwony, które zostają zastąpione przez drewniane 

kołatki – symbol ciszy. Biskupi tego 

dnia obmywają nogi dwunastu starcom na 

znak pokory i równości. W nocy z Wielkiego 

Czwartku na Wielki Piątek, na pamiątkę przejścia 

Chrystusa przez rzekę Cedron, kąpano 

się w stawach i rzekach, wierząc w lecznicze 

właściwości wody. W Wielki Piątek zasłaniano 

w domach krzyże i lustra, zatrzymywano 

zegary, przyodziewano ciemne ubrania, 

mówiono szeptem. Ukrzyżowanie Chrystusa 

przeżywano tak samo jak śmierć osób bliskich. 

Wielka Sobota znana jest głównie ze 

święcenia pokarmów, wody i ognia. Zwyczaj 

święcenia pokarmów znany był wszystkim 

grupom regionalnym, które przybyły do 

Kudowy. Pokarmy przygotowywane w dużym 

koszu wiklinowym zanosiły do kościoła 

osoby dorosłe. W koszu musiała się znaleźć 

większość pokarmów spożywanych podczas 

Wielkanoc 

uroczystego śniadania wielkanocnego: malowane 

jaja, kiełbasa, szynka, chrzan, marchew, 

masło, baba wielkanocna, baranek, chleb 

i sól. Święcenia pokarmów, będącego polską 

tradycją, nie znała tutejsza ludność czeska. 

Współcześnie święcenie pokarmów odbywa 

się w symbolicznej formie, w małym, ładnie 

przybranym koszyczku. Święci się z reguły 

w większości to co dawniej, lecz w skromnej 

ilości. Ze święconką do kościoła posyłane są 

najczęściej dzieci w wieku szkolnym. 

Niedziela Wielkanocna 

Uroczyście jest nadal obchodzona Niedziela 

Wielkanocna. Po powrocie z porannej 

mszy zwanej rezurekcją spożywa się śniadanie 

świąteczne. Zachował się zwyczaj rozpoczynania 

śniadania od dzielenia się jajkiem 

oraz wzajemnego składania sobie życzeń. 

Podstawą świątecznego śniadania są do dzisiaj 

gotowane i poddawane barwieniu jajka. 

Dawniej do barwienia jaj używano oprócz 

cebuli także buraków, młodego żyta i kory 

dębowej. Jednobarwne malowanie jaj było 

najprostszą technika zdobniczą. Do bardziej 

pracochłonnych technik należały technika 

batikowa i rytownicza. Technika batikowa 

stosowana nadal, także w Kudowie, polega 

na nanoszeniu wosku na skorupkę jajka za 

pomocą specjalnego pisaka. Następnie jajko 

zanurza się w barwniku, a po usunięciu 

wosku otrzymuje się biały wzór na barwnym 

tle. Jajka zdobione techniką batikowa 

nazywa się pisankami. W technice rytowniczej 

ornament wyskrobuje się przy pomocy 

ostrego narzędzia na powierzchni barwionej 

wcześnie skorupki. Jajka zdobione tą technika 

nazywamy kraszankami lub kroszonkami. 

Jajka poddawane są także oklejaniu papierem, 

sitowiem lub włóczką. W większości 

kudowskich domów spożywa się obok jaj – 

symbolu początku życia i Zmartwychwstania 

Chrystusa – barszcz biały z chrzanem, białą 

kiełbasę, pieczone mięsa i ciasta. Sporadycznie 

przyrządza się tradycyjną paschę z sera 

białego oraz baby parzone. 

Poniedziałek Wielkanocny 

Najwięcej różnic spowodowanych odmiennym 

pochodzeniem regionalnym mieszkańców 

Kudowy występowało w zwyczajach 

ludowych praktykowanych w Poniedziałek 

Wielkanocny. Miejscowa ludność czeska kultywowała 

do lat 60. zwyczaj nazywany „dinovaniem”. 

W tej formie kolędy wielkanocnej 

uczestniczyli wyłącznie chłopcy. Każdy miał 

rózgę splecioną z od dwóch do sześciu prętów 

wierzbowych o długości od 50-100 cm. Takie 

rózgi nazywano „dinovačkami”. Chłopcy 

chodząc po domach uderzali po nogach 

dziewczyny, co miało spowodować ich rychłe 

wyjście za mąż. Smagani rózgami byli także 

gospodarze. Miało im to przynieść szczęście. 

Kolędzie towarzyszyła piosenka o następującej 

treści: 

„Dini dini, velikonoce, 

Panimámo, dejteveice, 

esli mnĕ ho nedáte 

vaši ceru nevdáte. 

Bude sedět v koutku 

na zeleným proutku” 

Za kolędę chłopcy byli obdarowywani 

jajkami i słodyczami. W Czechach takie 

rózgi wykonuje się do dzisiaj. Nazywane są 

„pomlazkami”. 

Praktykowany w Poniedziałek Wielkanocny 

śmigus – dyngus w tradycji polskiej 

oznaczał pierwotnie dwa różne obrzędy. 

Pierwszy z nich to uderzanie zielonymi gałązkami, 

drugi – polewanie wodą połączone 

z wypraszaniem datków. Mieszkańcy Kudowy 

w zależnie od pochodzenia znali z rodzinnych 

wsi pierwszą lub drugą tradycje. Pochodzący 

m.in. z północnej Polski znali uderzanie się 

gałązkami brzozowymi. Chłopcy chodzili 

z tymi gałązkami po domach i uderzali po 

nogach niezamężne dziewczyny i gospodarzy, 

za co otrzymywali do specjalnie uszytych 

woreczków jajka, ciasto lub kiełbasę. Wchodząc 

do domu śpiewali piosenkę: 

„Ja tu chodzę po dyngusie 

i wam powiem o Jezusie. 

Jezus wstał, dyngus dał, 

a wy państwo nie dumajcie, 

tylko w torbę jaja walcie” 

Uderzanie ludzi i zwierząt zielonymi 

gałązkami związane było z magią płodnościową. 

Podobne znaczenie miało znane 

większości mieszkańców oblewanie się wodą. 

Rodziny z Krakowskiego znały z dawnego 

miejsca zamieszkania, nie kontynuowane już 

w Kudowie, chodzenie mężczyzn przebranych 

za Cyganów, przepasanych powrósłami 

i trzymających w rękach cepy. Mężczyźni 

wchodzili do domów, śpiewali piosenkę 

i wypraszali datki. 

Z dawnych ludowych tradycji występujących 

w okresie wiosennym zachowało się 

zdobienie gałęziami brzozy domów i ogrodzeń 

na Zielone Świątki, ubieranie ołtarzy na 

Boże Ciało i łamanie z nich gałązek podczas 

procesji, które jako magiczne środki ochronne 

zatyka się w zagrodzie i na polu. 

21

Bogusław 

Jakubczak 

i jego rodzina 

Bogusław Jakubczak 

Bronisław MJ Kamiński 

Z ZAMOJSZCZYZNY 

DO KUDOWY 

Po II wojnie światowej przybyli do 

Kudowy także ludzie z Zamojszczyzny, czyli 

z powiatów zamojskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego 

i tomaszowskiego. Przybyli 

stamtąd m.in. znani w Kudowie Bogusław 

Jakubczak, Roman Deryło i Jan Mulawa. 

Ten ostatni mieszka w Lewinie i przez cały 

czas pracy zawodowej znany był z Gminnej 

Spółdzielni (GS) w Jeleniowie. Deryło osiągnął 

doktorat z ekonomii, pełnił w Kudowie 

różne ważne funkcje, był m.in. burmistrzem 

miasta, otrzymał zaszczytny tytuł Honorowego 

Obywatela Kudowy-Zdroju. Jakubczak 

przez cały czas pracował w Kudowskich 

Zakładach Przemysłu Bawełnianego. 

Po ukończeniu Technikum Włókienniczego 

pracował w księgowości, przewodniczył 

Komisji Rozjemczej w sporach pracowników 

z dyrekcją zakładu, na końcu kierował Działem 

Socjalnym, zaś społecznie przewodniczył 

Kołu Kombatantów i Byłych Więźniów 

Politycznych. Z walk wojennych wyniósł najwyższe 

odznaczenia partyzanckie i stopień 

oficerski porucznika. W swoim kole kombatantów 

był traktowany tak, jakby to nie był 

ostatni stopień, jakby jego awanse na wyższe 

stopnie oficerskie były jeszcze w drodze. 

Życie każdego z nich ułożyło się inaczej, 

a początki mieli podobne. Jakubczak urodził 

się w Chomęciskach Dużych pod Zamościem, 

Deryło w Księżopolu, Mulawa w Tarnogrodzie, 

niedaleko od Księżopola. Mulawów 

i Deryłów Niemcy wysiedlili z Zamojszczyzny 

w ramach akcji wysiedleńczo-deportacyjnej 

prowadzonej w latach 1942-1943. Deryłów 

zabrano do obozu koncentracyjnego na Majdanku, 

stąd na roboty do Niemiec, a Mulawów 

do pobliskiego Bełżca − do jeszcze 

dymiącego miejsca po straszliwym obozie 

zagłady; Jakubczak − starszy od nich poszedł 

do Armii Krajowej. Mulawów, po przejściowym 

pobycie w Bełżcu także wywieziono 

na roboty, do Niemiec, pod Hamburg. Tutaj 

otrzymywali 1 kg chleba na osobę na tydzień, 

1 kg mięsa na osobę na miesiąc i kartofle, 

które pozostawały po segregacji dla zwierząt. 

W tych warunkach Janek, 10-letni chłopiec 

zachorował na gruźlicę. Przeżył dzięki 

wyzwoleniu przez Amerykanów. Po wojnie, 

w 1945 r. wszyscy trzej nasi bohaterowie 

znaleźli się znowu na Zamojszczyźnie. Tu, 

wszystko było w ruinie, spalone były domy 

i ziemia, i ludzie. Jeszcze w 2009 r. Eurostat 

notował, że najbiedniejszym regionem w Unii 

Europejskiej jest Lubelszczyzna. W 1945 r. 

Janek Mulawa miał już 14 lat i płuca przeżarte 

gruźlicą. Jakby tego było mało, matka, 

wycieńczona pracą, chorobami i głodem 

niebawem zmarła. Jednak, organizująca się 

opieka medyczna pomogła chłopcu i wyjechał 

do sanatorium w Beskidy. Gruźlicę jakoś 

zaleczono. Lata płynęły szybko, minęło 18, 

pracy nie było i ktoś doradził młodemu człowiekowi 

wyjazd na Dolny Śląsk. W Kłodzku 

otrzymał propozycję pracy w Szczytnej lub 

w Kudowie. Wybrał Szczytną. W pociągu, 

zmęczony zasnął, przespał Szczytną i obudził 

się dopiero w Lewinie, jeden przystanek przed 

Kudową. Ładnie tu, więc pozostał. Znany stał 

się nie tylko z tego, że był zamojszczakiem, 

pracowitym, dobrym i życzliwym człowiekiem, 

ale także i z tego, że ożenił się z siostrą 

głośnej piosenkarki Violetty Villas. Z upływem 

lat, bardziej był kojarzony z głosem 

siostry swojej żony, aniżeli z patriotycznymi 

echami Zamojszczyzny. Takie jest życie. 

ZANIM WOJNA RZUCIŁA 

ICH W ŚWIAT 

W latach II wojny światowej ziemia zamojska 

była terenem szczególnej walki z terrorem 

niemieckim. To na tej ziemi, hitlerowcy przeprowadzali 

eksperyment tworzenia tzw. niemieckiej 

przestrzeni życiowej przez usunięcie 

z niej Polaków drogą wysiedlenia, przez depor- 

22

RODZINY KUDOWSKIE 

▶ Bronisław MJ Kamiński 

tację, prowadzoną w nieludzkich warunkach, 

celowe stwarzanie warunków, by jak najwięcej 

ludzi zginęło „z powodu choroby”. Ludzie 

ginęli z zabijania na miejscu, gwałtów, głodu, 

stresu, bicia, wywózek do obozów zagłady, 

m.in. w Auschwitz i Majdanku. Piękna, urodzajna 

i dobrze zagospodarowana ziemia 

zamojska miała stać się Himmlerlandem. 

Gdyby udał się hitlerowcom ten eksperyment, 

los Polaków na innych ziemiach byłby taki 

sam, a nawet gorszy, bowiem nie byłoby już 

żadnego schronienia. A czemóż miałoby się 

hitlerowcom nie udać, skoro mieli tu potężne 

siły wojskowe i policyjne, a w pobliżu jeden 

z najokrutniejszych obozów zagłady Majdanek, 

o bardzo dużej wydajności zabijania? 

Wojna na froncie wschodnim ustabilizowała 

się, armie niemieckie szły w stronę Stalingradu 

i Kaukazu. Hitlerowcy postanowili zrealizować 

plan osiedlenia Niemców na tworzonych 

tzw. germańskich marchiach przesiedleńczych 

obejmujących pas ziem od Leningradu, 

Prus Wschodnich, przez Zamojszczyznę, aż 

do Siedmiogrodu. To miała być faza pierwsza. 

Potem miały przyjść fazy następne na 

pozostałych ziemiach polskich i sąsiednich, 

z wyniszczeniem ludności rdzennej, a ponieważ 

z technicznego punktu widzenia nie 

mogli naraz wymordować tak wielkiej ilości 

ludności, więc zaplanowali kolejność i etapowość: 

najpierw Żydzi, potem Polacy, potem 

pozostali. Zanim zostaną zabici, czyli bardziej 

enigmatycznie „zlikwidowani”, mieli jeszcze 

być poróżnieni między sobą, wzajemnie się 

nienawidzić, jak np. Polacy i Ukraińcy, mieli 

ciężko pracować dla potrzeb III Rzeszy, w głodzie, 

zimnie, w biegu, by jak najtaniej pracować 

i jak najkrócej żyć, by zrobić miejsce 

dla następnych. Mieli produkować żywność, 

wyroby przemysłowe, a także produkować 

kule i bomby kierowane i rzucane na swoich 

rodaków. To mógł wymyśleć tylko diabeł 

i jego niby-ludzie. Każdy, kto czytał książkę 

Hitlera „Mein Kampf ” o tym wiedział, 

a w Niemczech hitlerowskich każdy dorosły 

obywatel miał obowiązek jej przeczytania. 

Czytała także młodzież. To, co hitlerowskie 

stawało się niemieckie. Zamojszczyzna miała 

pełnić rolę szczególną w realizacji planów 

na wschodzie. Nie trudno więc dostrzec, że 

ta − nazywana po niemiecku − „akcja wysiedleńczo-osadnicza” 

na Zamojszczyźnie była 

samym centrum hitlerowskich projektów 

organizowania „niemieckiego ładu” i jednym 

z głównych hitlerowskich celów wojny. Każdemu 

Niemcowi miało być lepiej. Dla ludności 

Zamojszczyzny układ sił był wyjątkowo 

niekorzystny. Miała bowiem przeciwko sobie 

potężne siły wojskowe, rozbudowany aparat 

represji gestapo i współdziałające z Niemcami 

oddziały ukraińskie UPA, a także volkdeutschów 

ściąganych przez Niemców, w tym 

osadników z Besarabii, nawet z Rosji − i ściśle 

współdziałających z machiną zbrodni. Hitlerowcy 

wyrzucili z Zamojszczyzny ok. 150 tys. 

Polaków, z 297 wsi, w tym wyrzucono ok. 

30 tys. dzieci. Słowo „wyrzucony”, czy „wypędzony” 

nie odpowiada, temu, co się tu działo. 

Wiele z tych dzieci poznało obozy zagłady 

Auschwitz, Majdanek i odległe ziemie niemieckie. 

Zaczęło się w mroźną listopadową 

noc 1942 r., gdy Niemcy przystąpili do wysiedlania 

pobliskiej dla Jakubczaka wsi Skierbieszów. 

Od razu też ruszyli na wieś rodzinną 

Jakubczaków Chomęciska i wioski okoliczne. 

Dwoje starszych osób z jego rodziny 

uznali najeźdźcy za nieprzydatnych do pracy. 

Powieźli więc ich wraz z innymi prosto do 

komór gazowych w Auschwitz. Działo się 

wtedy tak, jakby zło otrzymało swój czas 

do szaleństw, ale w takich miejscach, gdzie 

mogło natknąć się na opór, by w roznieconym 

przez siebie ogniu samo mogło się spalić. 

Zdarza się, że w takim ogniu − nawet wśród 

zła − rodzi się jakaś nowa nadzieja. W tymże 

Skierbieszowie osiedlili Niemcy rodzinę 

niemiecką Köhlerów, która wcześniej była 

w Besarabii. Wśród licznego potomstwa przyszedł 

tu na świat 22 lutego 1943 r. chłopiec 

imieniem Horst. Nasz Bogusław Jakubczak 

nieraz przechodził koło tego domu w akcji 

konspiracyjnej i odwetowej. Szczęśliwie dla 

tej rodziny partyzanci pomijali ich. Matka 

zdążyła z dziećmi zbiec razem z wojskiem 

niemieckim do Niemiec. Chłopiec wyrósł 

na wybitnego polityka CDU; w 2004 r. został 

prezydentem Niemiec i jest nim obecnie. 

Bogusław Jakubczak odznaczany Krzyżem Walecznych 

Lekcja z Zamojszczyzny nie poszła jednak na 

marne. Jako Prezydent Niemiec, Horst Köhler 

wybrał na swoją pierwszą podróż Polskę. Na 

zjeździe tzw. niemieckich wypędzonych prezydent 

Köhler odważnie przypomniał swoim 

rodakom, że Niemcy ponoszą winę za śmierć 

sześciu milionów obywateli polskich, odciął 

się od żądań i działań tzw. powiernictwa 

pruskiego. Gdy o tym teraz rozmawialiśmy 

z panem Bogusławem, zdawało mi się, że go 

to poruszyło. Nie wiedział o tym, że prezydent 

Köhler był z jednego z domów w Skierbieszowie, 

jakby poczuł ulgę, że dom ten pomijał, 

a obecną postawę Köhlera uznał za promyk 

nadziei. 

23


POWSTANIE 

ZAMOJSKIE 

Powróćmy do walki. Najeźdźcy nie spodziewali 

się aż tak wielkiego oporu, na jaki 

natknęli się na Zamojszczyźnie. Pojawiła się 

twarda samoobrona i silne oddziały partyzanckie 

Armii Krajowej (AK) i Batalionów 

Chłopskich (BCH). Na Zamojszczyznę przybył 

w grudniu 1942 r. komendant główny 

BCH gen. Franciszek Kamiński. Jego bliska 

krewna, mieszkanka Kudowy, Anna Norowska-Kieca 

opowiadała o determinacji generała, 

żywiołowego atakowania okupanta na 

każdym kroku, na wojsko, policję, niemieckich 

osiedleńców, na ugrupowania kolaborantów 

ukraińskich, na linie komunikacyjne. 

Partyzanci palili wioski zasiedlane przez 

Niemców i niszczyli tzw. osiedleńców, którzy 

byli dobrze uzbrojeni, mieli uprawnienia do 

rządzenia Polakami, byli więc funkcjonariuszami 

okupanta i mogli spodziewać się 

akcji odwetowych. Niektórzy mieszkańcy 

palili swoje własne obejścia, by wróg nie miał 

łatwej zdobyczy. Była to najprawdziwsza 

wojna na śmierć i życie. W tych akcjach bojowych 

brał czynny udział Bogusław Jakubczak 

jako partyzant AK w oddziale specjalnym do 

akcji odwetowych. W tym oddziale, wymagającym 

szczególnej odwagi, zdecydowania 

i odporności psychicznej walczył do końca 

wojny. Tzw. pacyfikacyjne akcje niemieckich 

oddziałów wojskowych wzmacnianych ukraińskimi 

kolaborantami i stosowany terror 

nie były w stanie złamać polskiego oporu. 

Ochronę oddziałom polskim zapewniały 

wielkie, trudnodostępne lasy i solidarna 

pomoc walczącego kraju. W historii polskiego 

oporu w II wojnie światowej nie poświęca 

się wojnie na Zamojszczyźnie właściwego 

miejsca. Pan Bogusław uważa, że prawdziwym 

wymiarem byłoby uznanie walki na 

Zamojszczyźnie jako jednego z wielkich 

zwycięskich polskich powstań. Zmusiliśmy 

hitlerowców w sierpniu 1943 r. do zaprzestania 

brutalnych akcji wysiedleńczych. 

Ponieśli więc klęskę w samej istocie swojego 

tzw. generalnego planu wschodniego. To był 

odpowiednik klęski stalingradzkiej − nie 

w sensie militarnym − ale w ideologicznych, 

dalekosiężnych i niezwykle niebezpiecznych 

planach niemieckiej przestrzeni rasowo-germanizacyjnej. 

To smutne − powiedział pan 

Bogusław − że po wojnie i po dzień dzisiejszy, 

chętniej mówimy o naszych klęskach, aniżeli 

o zwycięstwach. A były to wielkie zwycięstwa, 

zwłaszcza, gdy uświadomimy sobie fakt, że na 

nasz kraj napadły naraz i w zmowie dwie największe 

potęgi ówczesnego świata. Wyszliśmy 

z tego mocno przerzedzeni, ale zwycięsko. 

Prędzej czy później − mówi pan Bogusław 

− odmienią się te nasze postawy. Stanie się 

to pewnie wtedy, gdy zapomnimy upokorzenia 

i cierpienia, a upamiętni się bohaterstwo 

i solidarność. 

JAK HARTOWAŁA 

SIĘ POLSKA STAL 

Spójrzmy jeszcze na dzieciństwo naszego 

kudowskiego Jakubczaka, by mieć wyraźniejszy 

obraz kudowian z pierwszego powojennego 

pokolenia, ojców założycieli polskiej 

Kudowy. Bogusław urodził się w 1922 r. 

we wspomnianych Chomęciskach Dużych, 

w gminie Stary Zamość. Wieś znana była 

już w dokumentach z XIV wieku. Należała 

do Chomęckich. W XV wieku pojawia się 

w tej wsi rodzina, która stanie się rychło 

najważniejszym rodem w całej ówczesnej 

i przyszłej Rzeczypospolitej. Z województwa 

Łęczyńskiego przybyła skromna zrazu 

rodzina, gałąź rodu Łaźnińskich herbu Jelita, 

która wykupiła dwie wsie Wierzbę i Zamość; 

od tej ostatniej wsi nazwali się Zamoyskimi. 

Pierwszy z tych właścicieli, Tomasz, ciężką 

pracą torował drogę rodowi. Jego syn Florian 

był już wójtem w Chomęciskach. Syn 

tegoż Floriana, Stanisław Zamoyski otrzymał 

od ojca w dziedzictwie wieś Skokówkę 

z zamkiem. W rodzinie Stanisława i Anny 

Herburtównej, primo voto Lipskiej, przyszedł 

na świat w 1542 r. Jan Zamoyski, najznaczniejszy 

w rodzie, późniejszy kanclerz 

i hetman wielki koronny, najwyższy cywilny 

i wojskowy urzędnik w państwie polskim, 

który dowodząc wojskami Stefana Batorego 

pokonał wojska moskiewskie Iwana Groźnego 

i miał bezpośrednio największy wpływ 

na pozycję Polski jako największego wówczas 

mocarstwa w Europie. Gdy rozmawiam 

z 88-letnim Bogusławem Jakubczakiem 

o Zamojszczyźnie, to często przewija się w tej 

rozmowie postać Jana Zamoyskiego, jednego 

z największych sarmatów, człowieka wszechstronnie 

i znakomicie wykształconego, wzór 

obywatela − jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli 

− sztandarowa postać przyszłych i współczesnych 

nam polskich republikanów. Był on 

dla mnie w latach szkolnych i jest po dzień 

dzisiejszy wzorem i symbolem człowieka 

i Polaka − mówi pan Bogusław. Wyrastałem 

w bardzo biednej rodzinie, zwalały się na nas 

okropne nieszczęścia, ale szczęśliwie potrafiliśmy 

patrzeć ponad naszą nędzą. Bez przesady 

– zawdzięczam to wielkiemu Zamoyskiemu. 

Słuchałem tych przejmujących opisów 

dzieciństwa pana Bogusława i o niektórych 

z nich wspomnę, by tym lepiej poznać 

doświadczenia naszych ojców założycieli, ich 

duchowość i to upamiętnić. W Chomęciskach 

Małych były początki rodu Jakubczaków. 

Potem rozszerzyli się na Chomęciska 

Duże i Stary Zamość. Nie mieli szczęścia do 

wielkiej fortuny ziemskiej. Pradziadek Bogusława, 

patriotycznie wychowany brał udział 

w powstaniu styczniowym 1863 r. Carskie 

władze surowo obeszły się z powstańcami 

i ich majętnościami. Za udział w powstaniu 

konfiskowano dobra, rodziny wpadały 

w jeszcze gorsze warunki. To jednak nie 

powstrzymywało Jakubczaków. Ojciec Bogusława 

− wierny tradycji − poszedł do legionów 

Piłsudskiego. Był ideowcem, nie skorzystał 

materialnie na tej wojnie. Zresztą, na 

ziemi mu nie zależało, był dobrym rzemieślnikiem, 

cenionym stolarzem i kołodziejem. 

Rodzina była liczna, pięcioro dzieci, w tym 

trzy córki. Nic nie zapowiadało klęski. I właśnie, 

gdy Bogusław miał siedem lat wybuchł 

w Chomęciskach pożar, który strawił połowę 

wsi, w tym dom i warsztat naszych Jakubczaków. 

Na szczęście, wcześniej ojciec zakupił 

w sąsiednim Starym Zamościu trzy hektary 

ziemi, pobudował tam dom i rodzina mogła 

się uratować. Kiedy już zaczęło się trochę 

w życiu rodziny układać, nadeszło kolejne 

nieszczęście: w 1934 r. w samym środku lata, 

gdy pojawiają się burze w piorunami, właśnie 

piorun uderzył w ich nowy dom, spłonęła 

stodoła i budynki gospodarcze. Tego 

24



Pomnik i cmentarz partyzancki w Osuchach 

było już za wiele na nadszarpnięte zdrowie 

ojca. Zachorował na tzw. galopujące suchoty. 

Nie zdążył już odbudować części gospodarczej 

i obory. W rok po pożarze ojciec 

umarł. Pozostała 35-letnia wdowa, z pięciorgiem 

dzieci i dobytkiem. Koń, krowa i kury 

zamieszkały wraz z rodziną pod jednym 

dachem, niejako wszyscy razem. Sytuację 

ratowała krowa o imieniu Łaciata, była karmicielką. 

Konia matka musiała sprzedać, by 

utrzymać dom. Było coraz trudniej i jajko 

stawało się luksusem. Matka troszczyła się 

jednak o wychowanie dzieci. Chodziły do 

szkoły, Bogusław brał udział w chórze parafialnym 

i należał do harcerstwa. W 1936 r. 

ukończył szkołę podstawową, a ponieważ 

był uczniem wyróżniającym się, kierownik 

szkoły wystąpił do Urzędu Gminy o ufundowanie 

dla Bogusława stypendium na naukę 

w gimnazjum. Urząd stypendium przyznał, 

ale Bogusław nie mógł pójść do gimnazjum, 

był potrzebny matce do pomocy w utrzymaniu 

pozostałego rodzeństwa. Na tym jednak 

nieszczęścia się nie skończyły. W 1937 r. 

ich Łaciata pasła się na młodej koniczynie, 

wzdęło ją i nie dało się jej uratować. Zmarła 

wielka żywicielka. Mieszkali z nią pod 

jednym dachem, była osobą, kimś kochanym 

i świętym, najcudowniejszym bożym darem 

dla ludzi. Ból nie miał granic. Skończyło się 

mleko, masło, sery. Katastrofa. Za resztki pieniędzy 

kupiła matka na targu mocno wychudzoną 

krowę, która była tak słaba, że dwa 

dni prowadziła ją z dziećmi do domu, choć 

było tylko paręnaście kilometrów i jedna 

wieś po drodze. Odkarmili, do pyska przynosili 

trawę i mieli nową pomoc w życiu. Te 

trudności nie załamywały ani matki, ani nie 

zniechęcały dzieci do pomagania. Bogusław 

śpiewał nadal w chórze parafialnym i działał 

w harcerstwie. Z tego okresu pamięta 

harcerskie gawędy o Janie Zamoyskim. Jak 

człowiek jest wielki duchem, to nie da się 

przygiąć codziennym trudnościom, nawet 

bardzo dotkliwym. Myśli biegły w stronę 

wielkich ludzi, ich czynów, tego co widzieli 

i o czym słyszeli, i to uskrzydlało. Po szkole 

podstawowej, Bogusław zamiast do gimnazjum 

wstąpił do drużyny strzeleckiej. Był rok 

1937. Został przyjęty mimo bardzo młodego 

wieku. Było to już przysposobienie obronne, 

strzelcy byli szkoleni wojskowo przez oficera, 

była nadzieja na mundur i już znaczącą pozycję 

w środowisku młodzieżowym. Matka 

bardzo wspierała w tym Bogusława. W drużynie 

było ich około dwudziestu. Szkolił 

porucznik Jerzy Malinga z 9 Pułku Piechoty 

Legionów. Chłopcy byli bardzo zdyscyplinowani, 

a ponieważ sytuacja międzynarodowa 

pogarszała się, porucznik Malinga coraz 

częściej mówił o wojnie i coraz więcej czasu 

poświęcali na ćwiczenia. Nadszedł rok 1939. 

9 Pułk Piechoty wchodził w skład Armii 

Lublin, dowodzonej przez gen. Piskora. Ku 

wielkiemu szczęściu chłopców, wyjątkowo 

ich drużyna strzelecka została ujęta w planie 

mobilizacji wojennej. Nadszedł 1 września 

1939 r. 

c.d.n. 

25

BAL CHARYTATYWNY 2010 

Bal z przesłaniem 

13 lutego 2010 r. ku radości mieszkańców, po dwóch latach przerwy w rytmie flamenco i poloneza 

powrócił do naszego Miasta Bal Charytatywny, organizowany przez Stowarzyszenie na 

Rzecz Rozwoju Kudowy-Zdroju pod patronatem i z aktywnym wsparciem Burmistrza Miasta 

Czesława Kręcichwosta. Tym razem odbył się on w przepięknych wnętrzach Sali Lustrzanej 

Sanatorium Polonia, która sama w sobie nadała mu niebanalnego i niezwykle eleganckiego 

wymiaru, a rozpoczął się pokazem tańca flamenco w Teatrze Zdrojowym, z którego wszyscy 

uczestnicy tanecznym krokiem, w takt poloneza przeszli do sali balowej. 

Organizatorzy zadbali o urozmaicenie 

ostatniej soboty karnawału wieloma 

atrakcjami, które miały służyć zarówno 

dobrej zabawie jak i głównemu celowi jaki 

przyświeca idei Balu, a mianowicie zgromadzeniu 

maksymalnej ilości środków 

finansowych na cele dobroczynne, w tym 

szczególnie na potrzeby dzieci z najuboższych 

kudowskich rodzin. 

W tym celu zorganizowano loterię z 

fantami oraz licytacje przekazanych przez 

darczyńców przedmiotów – jak zwykle 

wspaniałego tortu ufundowanego przez 

Pana Adama Gierackiego, dwóch ikon autorstwa 

Pana Antoniego Szafrańskiego, 

pięknego albumu o tematyce łowieckiej 

oraz latarki łowieckiej przekazanych przez 

sanatorium MSWiA „Bristol” w Kudowie-Zdroju, 

50-letniej paczki papierosów 

„Sport” ze zbiorów kudowskiego kolekcjonera 

Pana Tadeusza Szełęgi, dwóch karnetów 

na dwa dni na wszystkie narciarskie 

trasy zjazdowe Spółki Winterpol z Zieleńca, 

gipsowych aniołków wykonanych podczas 

warsztatów artystycznych przez dzieci niepełnosprawne 

z kudowskiego Stowarzyszenia 

Pomocy Osobom Niepełnosprawnym, 

26

BAL CHARYTATYWNY 2010 

a pomalowane przez Burmistrza Czesława 

Kręcichwosta oraz niespodzianki przygotowanej 

przez Pana Wiesława Bobera Szefa 

Kuchni Hotelu Verde Montana – dwóch 

wędzonych udźców prosiaka o niebiańskim 

smaku, o czym mogli przekonać się wszyscy 

goście Balu poczęstowani przez Panią 

Małgorzatę Młynarską, która wylicytowała 

to wyjątkowe danie. O czym mogli przekonać 

się wszyscy goście Balu poczęstowani 

przez Panią Małgorzatę Młynarską, która 

wylicytowała to wyjątkowe danie. Do sukcesu 

finansowego – bo aż 23 tys. zł. czystego 

zysku przyczynili się uczestnicy Balu, Ci 

którzy kupili bilety by wesprzeć 

jego ideę, a z zaproszenia do zabawy 

nie skorzystali, właściciele 

sklepów, którzy bezpłatnie przekazali 

towary konsumpcyjne 

oraz fanty, osoby które z wielką 

hojnością licytowały podczas 

balu – najwyższa uzyskana kwota 

to 2000 zł. za tort, wszyscy 

wolontariusze, którzy pracowali 

przy przygotowaniu i obsłudze 

tej wyjątkowej imprezy oraz 

Zespół Uzdrowisk Kłodzkich, 

który bezpłatnie udostępnił salę 

balową i konsumpcyjną. 

Uczestnicy Balu w szampańskich humorach, 

nie opuszczający parkietu od pierwszego 

do ostatniego utworu, znakomita 

muzyka, piękna sala i smakowite kulinaria 

to elementy tworzące wyjątkową atmosferę 

kudowskiego Balu Charytatywnego. Organizatorzy 

zachęceni tegorocznym sukcesem 

już myślą o przygotowaniach do przyszłorocznego 

Balu, na który serdecznie zapraszają 

i obiecują tradycyjnie loterie i licytacje, 

tańce, hulanki i swawole do białego rana. 

Tekst: Elżbieta Hendler-Bolechała 

Zdjęcia: Rafał Gałecki 

27

SESJA KULTUROWA 

„Ateny i Jerozolima w kulturze europejskiej” 

Jarosław Charczuk 

W czwartek 14 stycznia 2010 roku 

w naszym teatrze odbyła się sesja kulturowa 

organizowana przez Muzeum 

Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego, 

Kudowski Referat Kultury Sportu i Promocji 

oraz Zespołu Szkół Ogólnokształcących 

i Zawodowych. 

Wybiła godzina 11. Kudowski teatr 

wypełnił się niemal po brzegi ludźmi, 

głównie młodzieżą z Liceum i Gimnazjum. 

Przybyły również Panie Dyrektor 

tych instytucji, Pani Ewa Różewicz oraz 

Pani Barbara Dziubińska. Nauczyciele 

obu szkół momentami opiekowali się niesfornymi 

uczniami. 

Sesję rozpoczęli pracownicy Referatu 

Kultury Sportu i Promocji, pani Elżbieta 

Hendler-Bolechała i pan Marek Biernacki, 

oboje ubrani w stroje uszyte na wzór tych, 

które nosili starożytni Ateńczycy wieki 

temu. W tym niezbyt wygodnym odzieniu 

przywitano wszystkich gości oraz 

powiedziano kilka słów wstępu. 

Wspomniano również, że sesja może 

okazać się trudna w odbiorze dla gimnazjalistów, 

delikatnie nastawiając część 

publiczności na to, co miało ich czekać 

w ciągu następnych trzech godzin. 

Po kilku zdaniach wstępu, na scenie 

pojawił się dr Ignacy Einhorn, lekarz 

z Kłodzka, świetny znawca kultury 

hebrajskiej i Biblii, który wygłosił swój 

wykład „Medycyna i żywienie w Biblii. 

Co zawdzięczamy Biblii ?” Jak się okazuje, 

znaczna część dzisiejszej wiedzy medycznej 

znana i opisywana była już w Biblii. 

Sylwia Bielawska, nauczyciel historii 

kudowskiego Liceum i Szkoły Zawodowej 

opowiedziała o czterech głównych 

kulturach i ich wpływie na dzisiejszą 

cywilizację. Słuchacze dowiedzieli się 

o wspólnym dziedzictwie kultury, myśli 

i rozwoju, jakie zawdzięczamy antycznym 

cywilizacjom. 

Następna w kolejności była prezentacja 

multimedialna przedstawiona przez 

mgr Agnieszkę Stwertetschke. Jej tematem 

był motyw Arkadii w kulturze. Pani 

Agnieszka, inspirując zapewne niejednego 

maturzystę, mówiła o miejscu znajdującym 

się w środkowej części Półwyspu 

Peloponeskiego. Zaznaczyła, że starożytna 

Arkadia ma wiele synonimów i odpowiedników 

w literaturze i sztuce. Arkadia, 

miejsce rozsławione przez Teokryta, dziś 

może być postrzegana nie tylko jako raj, 

ale również stan ducha i umysłu. 

O starożytnych wzorcach kobiecego 

piękna mówiła Dyrektor Zespołu Szkół 

Ogólnokształcących w Dusznikach, pani 

Dorota Axmann-Fabia. W jej niezwykle 

interesującym wystąpieniu (zwłaszcza dla 

męskiej części publiczności) o symbolach 

piękna wspomniane były również utwory 

literackie wielkich polskich poetów, 

takich jak: Poświatowska, Miłosz i Różewicz. 

Pani dyrektor przestrzegła jednak 

zebrane w teatrze dziewczęta przed bezwzględnym 

dążeniem do piękna, pokazując 

w swojej prezentacji zdjęcia kobiet 

cierpiących na anoreksję. Konkluzją było 

stwierdzenie, że prawdziwe piękno istnieje 

w nas samych, w naszych duszach i sercach, 

a uroda przemija bardzo szybko. 

Niezwykle ciekawym momentem była 

sztuka, do której scenariusz napisał Bronisław 

MJ Kamiński, dyrektor Muzeum 

Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego 

jako adaptację sceniczną powieści 

Ryszarda Kurylczyka pt. „Od Maratonu 

do Arderikki”. Sztukę zatytułował 

„Hippiasz i Szirik”. Reżyserem i jednym 

z głównych aktorów był Wojciech Heliński. 

Z powodu choroby jednego z aktorów 

na scenie pojawił się nawet sam autor, 

który zaprezentował postać Sziszszitiego, 

kronikarza króla królów Kserksesa. Swój 

udział aktorski miał też Jacek Kowalczyk, 

który, należy dodać, w wolnych chwilach 

jest zaangażowany w polsko-czeski 

teatralny projekt. W pięknych historycz- 

28


Od Redakcji: Sesja kulturowa okazała się wydarzeniem bardzo znaczącym. Wszystkim organizatorom 

i zaangażowanym w Sesję − z Muzeum, Referatu Kultury Urzędu Miasta i Zespołu Szkół 

Ogólnokształcących i Zawodowych należą się słowa wdzięczności. Oby takich sesji było jak najwięcej. 

Niektóre referaty są publikowane w tym numerze PK. Zachęcamy do uważnego wczytania się. 

Organizatorzy dziękują Szkole w Sanatorium „Jagusia” i Operze Wrocławskiej za wypożyczenie 

pięknych strojów do prezentowanej sztuki. 

nych kostiumach udostępnionych przez 

Operę Wrocławską wystąpili również 

uczniowie liceum, głównie z klasy II „c”. 

Po skrzypiącym wzniesieniu się kurtyny 

obejrzeliśmy zawiłe dzieje Hippiasza 

(J. Kowalczyk) i Szirika (W. Heliński). 

Sztuka przedstawiała czasy i wydarzenia 

nam bardzo odległe, ale dzięki ciekawej 

grze aktorskiej, temat ten stał się interesujący. 

Ukazane były różnice pomiędzy kulturą 

ateńską a hebrajską, różnice w myśleniu 

i postrzeganiu świata, a także w technikach 

działania. Sztuka oglądana była 

w skupieniu i została nagrodzona przez 

publiczność wielkimi brawami. 

Po zapaleniu się teatralnych świateł, 

na scenę wszedł aktualny przewodniczący 

Rady Miejskiej w Kudowie-Zdroju, 

doktor Bogusław Burger. Z jego pasjonującego 

wystąpienia, pt. „Dziedzictwo 

starożytnej Grecji w medycynie i kulturze 

zdrowotnej” dowiedzieliśmy się więcej 

o praktykach medycznych, niezwykłych, 

jak na tamte czasy, obszernej wiedzy dotyczącej 

ciała i jego zachowań. Dr Burger 

wspomniał między innymi o Hipokratesie, 

którego przysięgę składają lekarze na 

całym świecie po dzisiejszy dzień. Wykład 

ten był uświetniony pokazem slajdów, co 

spowodowało, że stał się jeszcze bardziej 

interesujący. 

Ostatnim prelegentem był prof. dr hab. 

Bogdan Sujak − znakomity uczony-fizyk 

(którego wywiad mogliśmy przeczytać 

w pierwszym numerze PK). Jego barwny 

wykład mówił o pierwszych eksperymentach 

z dziedziny fizyki i o teoriach, które 

pozostają niezmienne do dziś. Powiedział 

zebranym o wielkości i geniuszu Archimedesa, 

zdaniem profesora, jednego z największych 

fizyków wszech czasów. Przemówienie 

profesora Sujaka, choć ostatnie, 

było odebrane niezwykle entuzjastycznie 

przez młodzież, zapewne żałującą, iż nie 

mieli tak wspaniałego nauczyciela, który 

prof. dr hab. Bogdan Sujak 

w tak znakomity sposób poprowadziłby 

ich przez, często zawiły i niezrozumiały 

świat fizyki. 

Sesję podsumował Bronisław MJ 

Kamiński, wygłaszając ostatni tego dnia 

referat. Czy potrafimy docenić spuściznę 

antyku? Czy jesteśmy w ogóle w stanie 

dostrzec to wszystko co, mamy dziś, a co 

zawdzięczamy dwóm najważniejszym 

w dziejach historii nurtom, kulturze 

greckiej i hebrajskiej? – Dyrektor Kamiński, 

pomysłodawca tej sesji kulturalnej 

próbował odpowiedzieć na te pytania. 

Dostrzegł on niezwykłość tych dwóch 

rzek, dwóch nurtów wpływających na 

dzisiejszego człowieka i zauważył, że są 

one zupełnie różne. 

Grecy żyjący w klimacie sprzyjającym 

rozwojowi nauki, filozofii do teraz 

oddziaływają na nasze ciała i umysły. 

Zawdzięczamy im, jako prekursorom 

wielu nurtów filozoficznych i zagadnień 

naukowych, nie tylko wynalazki czy 

wiedzę medyczną, ale przede wszystkim 

nastawienie do otaczającego nas świata 

i otwartość umysłu, bowiem obecna 

kultura europejska jest kulturą przemian 

i połączeń najrozmaitszych innych 

kultur. 

Hebrajczycy zaś, co bardzo obrazowo 

opisał Bronisław Kamiński, poszli w zupełnie 

inną stronę. Egzystując w srogim 

klimacie, miejscach otoczonych przez 

spalone słońcem pustynie, zagłębili się 

wewnątrz własnych umysłów. Ponieważ 

nie mogli odnaleźć piękna w otaczającym 

ich świecie, odnaleźli je wewnątrz 

samego człowieka. Odszukali sprawiedliwość, 

dobroć i wiarę. Wiarę w nieśmiertelność 

ludzkiego ducha i w łaskę 

samego Stwórcy, który, chociaż poddaje 

nas próbie, jest dobry i miłosierny. Cywilizacja 

jerozolimska, która jako jedyna ze 

wszystkich, o których była mowa na sesji, 

przetrwała. Do dziś wpływa na naszą 

mentalność i to nie tylko na postrzeganie 

świata zewnętrznego, ale co równie 

ważne, odbieranie sfery niewidocznej, 

części duchowej naszego życia, bowiem 

wiara jest równie znacząca jak sama chęć 

przetrwania i wola życia. 

Pytanie, które pozostawił organizator 

tej sesji, brzmiało: Czy czasem dziś nie 

poszliśmy nazbyt daleko w stronę nauki 

i cywilizacji technicznej, czyli w stronę 

Aten, z pewnym zaniedbaniem ludzkiej 

głębi, wiary i nadziei, czyli drogi do 

Jerozolimy? – Czy nie zabrnęliśmy zbyt 

głęboko zarówno w kwestiach mentalnych, 

jak i społecznych? Warto spojrzeć 

na historię starożytnych cywilizacji, zaakceptować 

to, jak wiele z nich czerpiemy, 

a następnie zastanowić się, jakich błędów 

nie należy nigdy więcej popełnić. 

29


Integrująca się Europa 

wobec swoich korzeni kulturowych 

Sylwia Bielawska 


W 

pływ kultury greckiej, rzymskiej, żydowskiej 

i chrześcijańskiej na kulturę 

europejską. Wpływy mało oczywiste, ale 

równie ważne. 

Czy istnieje wyraźnie wyróżniająca się 

kultura europejska? Tyleśmy przecież wzięli 

od ludzi i cywilizacji Bliskiego i Środkowego 

Wschodu, a dziś wiele bierzemy od Amerykanów. 

Znaczna część dorobku europejskiego 

to już przecież dorobek całej ludzkości. 

Ghandi pytany o ocenę cywilizacji europejskiej 

odpowiedział kiedyś ironicznie: „Cywilizacja 

europejska − to ciekawy pomysł”. Myślał 

zapewne o głębokich podziałach między 

różnymi tradycjami europejskimi. 

Mieszkańcy tego niezbyt dużego półwyspu 

na krańcach Azji stanowią, z małymi 

wyjątkami, konglomerat plemion indoeuropejskich 

Italów i Iberów, Celtów i Germanów, 

Słowian i Bałtów, wnoszących doń 

swoją własną plemienną mentalność, dorobek 

i doświadczenie. Dorobek ten został 

jednak przepojony potężnym działaniem 

czterech kultur starożytnych z rejonu Morza 

Śródziemnego: kultury greckiej, rzymskiej, 

żydowskiej i chrześcijańskiej. Dodajmy, że 

nie było to działanie harmonijne. Przebiegało 

wśród nieustannych konfliktów i walk. 

Oczywiście zawdzięczamy też wiele nadrzecznym 

cywilizacjom znad Nilu i Eufratu 

– nie tylko w zakresie uprawy roli, sztuki 

budowlanej czy metalurgii, ale również idei 

religijnych i państwowych. Jednakże dla 

tego, co określiło specyficzne cechy europejskiej 

cywilizacji i szczególny europejski wkład 

do kultury ludzkiej, znaczenie powyższych 

czterech cywilizacji śródziemnomorskich 

jest decydujące. 

Od Greków przejęliśmy nie tylko ich 

poczucie piękna, głębokie idee religijne 

i moralne oraz idee obywatelstwa i demokracji 

ich państw − miast; i nie tylko tradycje 

igrzysk olimpijskich. Zawdzięczamy im 

przede wszystkim zmysł krytyczny w opisie 

i ocenie zjawisk, który stał się podstawą rozwoju 

zarówno starożytnej, jak i współczesnej 

filozofii i nauki. Bez tego nie byłoby odkryć 

czasów nowożytnych, które przyspieszyły 

rozwój ludzkości, ale także zapewniły dominującą 

pozycję Europie. 

Ciekawą hipotezę dotyczącą tworzenia 

się zmysłu krytycznego Greków usłyszałam 

kiedyś na wykładzie profesora Rsotworowskiego, 

który przypisał to zjawisko wielkiej 

roli literatury i poetów w formowaniu mentalności 

i tożsamości różnorodnych plemion 

greckich. W przeciwieństwie do Egiptu, Babilonu 

czy Persji, a także Żydów, gdzie autorytet 

oficjalnej religii i kapłanów był bardzo 

duży, wśród Greków przekaz wierzeń i mitów 

pomieszany z opowieściami z dawnych lat 

był dziełem poetów i różnych opowiadaczy, 

z Homerem na czele. To oni wytworzyli 

grecką tożsamość i więzi duchowe. Poeci 

byli znani i kochani. Szanowano ich, ale był 

to zupełnie inny szacunek niż wobec kapłanów 

religii wschodnich, którzy strzegli prawd 

niepodważalnych i mieli nad ludźmi władzę. 

Grecy cenili swoich poetów, znali na pamięć 

ich utwory, ale też było oczywiste, że poeci 

również koloryzują, a nawet kłamią. I stąd − 

być może − wziął się grecki krytycyzm. 

Od Rzymian przejęliśmy doświadczenie 

organizacji państwa, a zwłaszcza zmysł prawa 

jako czynnika stabilizacji stosunków między 

ludźmi. Znany i powszechnie akceptowany 

przepis prawny dawał poczucie bezpieczeństwa 

i był podstawą społecznego ładu. 

Rzymianie wytworzyli niezmiernie sprawną 

organizacyjnie społeczność zdobywców, 

którzy na przestrzeni stuleci niszczyli, podbijali 

i potem eksploatowali wiele ludów. 

Mieli świetną armię i świetnych budowniczych. 

Ale fakt, że ich państwo trwało prawie 

tysiąc lat, a ideowi spadkobiercy bizantyjscy 

kontynuowali te tradycje przez następne 

tysiąclecie, trzeba przypisać również trwałości 

i skuteczności prawa. Podstawy tego 

systemu dali prawnicy rzymscy (m.in. Ulpianus, 

Gaius i Papinianus), ale oparty na nich 

słynny kodeks Justyniana z VI wieku naszej 

ery był już opracowany głównie przez prawników 

greckich i syryjskich. Z tego dorobku 

korzystały wszystkie późniejsze europejskie 

systemy prawne. Oczywiście, władcy państw 

w różnych ustrojach narzucali zwykle swoją 

wolę poddanym, jednakże odziedziczony 

po Rzymianach szacunek dla prawa powodował, 

że starano się, by było ono stabilne, 

a nie zmieniane dowolnie pod wpływem 

okoliczności, by było zespołem reguł, które 

obowiązują zarówno poddanych, jak też 

władcę jego urzędników. 

Tradycje monarchiczne długo dominowały 

w Europie, chociaż już od późnego 

średniowiecza zaczęły się w republikach 

miejskich Italii i Hanzy, a także w niektórych 

państwach narodowych (Anglia, Szwajca- 

30


▶ Sylwia Bielawska 

ria, Holandia, Polska) kształtować tradycje 

obywatelskie i republikańskie. Rozszerzał 

się udział obywateli w osiąganiu konsensu 

prawnego (co przejęliśmy również z obyczajów 

plemiennych), a później też w stanowieniu 

prawa, by dojść przed 200 laty 

do idei suwerennego narodu, który stanowi 

o swoim losie. Ten sposób traktowania 

prawa i ewolucja społeczności obywatelskiej 

nie występują, lub występują dużo słabiej 

w innych cywilizacjach, np. u Chińczyków, 

którzy słusznie szczycą się kilkoma tysiącami 

lat ciągłości politycznej. Nie znajdziemy go 

także u Rosjan. W Rosji rola władcy miała 

większe znaczenie. Z kolei ludziom z teokratycznych 

tradycji islamu traktowanie prawa 

jako stabilnej, choć ewoluującej normy życia 

osiąganej przez konsens i często przez kompromis, 

może wydawać się dziwaczne i niepoważne 

wobec pewności religijnej norm 

prawa kanonicznego. 

Ustroje dyktatorskie XX wieku zakwestionowały 

nadrzędną rolę i stabilność prawa 

(„Der Führer hat immer recht”, „prawo służy 

interesowi i walce klas”). Ale tym bardziej 

dziś, po tych doświadczeniach, istotą cywilizacji 

europejskiej jest państwo oparte na 

stabilnym prawie. 

Żydom natomiast zawdzięczamy, pośrednio 

prawa człowieka. Jest to element 

dziedzictwa duchowego religii Mojżesza 

i proroków Izraela wyróżniającego się szczególnym 

szacunkiem dla każdego człowieka 

jako człowieka. Początkowo chodziło jednak 

i przede wszystkim o ludzi z „narodu wybranego”. 

Na tle obyczajów i praw innych ludów 

uderza w przepisach żydowskich − mimo 

wielu okrucieństw w dziejach biblijnych − 

humanitaryzm i troska o konkretnych ludzi. 

Ma to niewątpliwie związek z podstawową 

ideą „człowiek (każdy człowiek) został stworzony 

na obraz i podobieństwo Boga” i że 

Bogu zależy na człowieku. Rzecz niezwykła 

w innych religiach: ci pustynni semiccy 

nomadzi spierają się z wszechmocnym 

Bogiem, dochodzą swych praw, walczą 

z nim. Patriarcha Jakub po swej walce z Aniołem 

otrzymuje imię Izrael, co w popularnej 

żydowskiej interpretacji znaczy „ten, który 

przeciwstawił się, który walczył z Bogiem”. 

Na podstawie tej religijnej tradycji rozwinął 

się personalizm chrześcijański i jego idea 

dziecięctwa bożego wszystkich ludzi. Było 

to odległe zarówno od greckiego, jak i rzymskiego, 

a także chińskiego traktowania np. 

niewolników czy barbarzyńców. 

Na tym też gruncie religijnym w czasach 

nowożytnych uformowała się doktryna praw 

człowieka oraz oświeceniowa ideologia praw 

człowieka i obywatela, która do dziś stanowi 

podstawę politycznej ideologii europejskiej. 

W swej istocie jest natomiast ona obca cywilizacjom 

Wschodu. 

Chrześcijaństwo, pogłębiając motywy 

żydowskie, dodało do tego ewangeliczny 

uniwersalizm: „Idźcie, nauczajcie wszystkie 

narody...” oraz rewolucyjną formułę apostoła 

Pawła: „nie ma już Żyda ani poganina, nie 

ma niewolnika ani wolnego, nie ma mężczyzny 

ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście 

czymś jednym w Chrystusie”. Mimo wszystkich 

nieprawości, które niosła z sobą ekspansja 

europejska, misjonarze chrześcijańscy 

od prawie dwóch tysięcy lat głoszą uniwersalizm 

i braterstwo ludów, przejęte później 

przez ideologie świeckie. Do dziś jednak 

euroamerykańska otwartość na współpracę 

ponadnarodową napotyka na opory i nie 

ma swego odpowiednika np. na Dalekim 

Wschodzie. 

Wreszcie wspólne dziedzictwo kultury 

jest czymś niezaprzeczalnym. Każdy region, 

każdy naród ma tu swój niezastąpiony 

wkład. Ale przecież jest jasne, że dziedzictwo 

naukowe jest wspólne. Wzięliśmy sporo od 

starożytnych czy Arabów, ale Bacon i Kopernik, 

Newton, Pasteur i Einstein tworzyli 

przede wszystkim wspólną naukę europejską, 

która później stała się nauką światową. 

To samo można powiedzieć o wielkich filozofach 

i humanistach, od Tomasza z Akwinu 

przez Erazma, Kartezjusza, Spinozę, Kanta, 

encyklopedystów, aż po dzień dzisiejszy. 

W sztuce pewne szczególne cechy narodowe 

są bardzo widoczne. Ale czy można ich 

wartość oceniać w oderwaniu od dorobku 

innych? Poezje trubadurów i Dante, Szekspir 

i Molier; Goethe i Mickiewicz, Cervantes 

i Tołstoj, tak jak śpiew gregoriański, Bach, 

Mozart i Chopin oraz Leonardo, Rembrandt 

i impresjoniści, architekci romańscy, gotyku 

i baroku, wszyscy oni korzystali z dorobku 

swych europejskich poprzedników i, oczywiście 

współtworzyli kulturę Europy. Oddziałuje 

ona na wszystkie kraje regionu, które ją 

na swój sposób podejmują i przetwarzają. 

Literatura i muzyka, architektura, malarstwo 

i rzeźba – te elementy wspólnego dziedzictwa 

można odczuć od Lizbony do Sankt 

Petersburga, od Dublina do Aten. 

Nie do pomyślnie byłaby tak skuteczna 

ekspansja Europy na tych polach, gdyby nie 

judeochrześcijańska wiara w postęp, wyraźnie 

przeciwstawna cyklicznemu pojmowaniu 

historii przez Azjatów i Greków, a także 

sceptycyzmowi prawosławia, które ma duże 

wątpliwości, czy można „poprawiać świat”. 

Najbardziej jednak znamiennymi cechami 

cywilizacji europejskiej, które trudno 

traktować rozłącznie, są i pozostaną umiłowanie 

wolności i akceptacja różnorodności. 

Te cechy kształtowały się długo na przestrzeni 

stuleci, bo nieraz próbowano narzucić 

Europejczykom uniformizm. Jednakże 

już od XVI wieku zarówno różnorodność 

tradycji narodowych umocnionych przez 

wynalazek druku, jak i orientacji religijnych 

stała się faktem, który trzeba było uszanować. 

Natomiast pragnienie wolności pojmowanej 

bardzo różnie przez Greków, Rzymian, 

Celtów, Germanów, później przez rycerzy, 

mieszczan czy przywódców ludowych − jest 

nieporównywalne z niczym w cywilizacjach 

afrykańskich czy azjatyckich, gdzie wymogi 

ładu kosmiczno-religijnego czy też państwowego 

dominują w społecznej świadomości 

i narzucają członkom społeczności postawę 

dostosowawczą. Azjaci i Afrykanie na ogół 

nie rozumieją wolności jako idei najwyższej. 

W Europie zaś od wielu pokoleń, mimo usiłowań 

uniformizujących, zawsze znajduje 

się dostateczną liczbę jednostek aktywnych 

w różnych grupach społecznych, które dążą 

do wyłamania się z uznanych czy narzuconych 

konwencji społecznych, kwestionują 

zastane prawdy i szukają na swój sposób 

sensu własnego życia. 

31


Arkadia 

w literaturze starożytnej 

i współczesnej 

Agnieszka Stwertetschka 


A ty mnie na wyspy szczęśliwe zawieź… 

Słowami wiersza Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Prośba 

o wyspy szczęśliwe” chciałabym rozpocząć moje rozważania na 

temat Arkadii w kulturze. 

Starożytna literatura grecka i rzymska to, obok Biblii, najważniejsze 

źródła naszej kultury i literatury. 

Współczesny znawca antyku − Stanisław Stabryła − profesor 

filologii klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego pisał, że antyk, 

podobnie jak Biblia, stanowi wspólną ojczyznę kultury europejskiej, 

a więc także polskiej. Kultura starożytnej Grecji, poprzez 

liczne wątki i motywy, przeniknęła do sztuki i literatury późniejszych 

epok. 

Raj, Eden, Pola Elizejskie, kraina szczęśliwości, szczęście, 

ziemia obiecana, eldorado, niebo, kraina mlekiem i miodem płynąca, 

kraina marzeń, świat idealny to synonimy słowa arkadia. 

Gdzie znajdowała się ta szczęśliwa kraina, którą nazywano 

Arkadią? Takie pytanie zadała w swej piosence nieżyjąca artystka 

− Anna Jantar: 

Czy wiesz gdzie jest Arkadia 

szczęścia kraj, gdzie nie ma smutku ani łez 

gdzie zamiast zim jest zawsze tylko maj 

czy ty wiesz gdzie to jest 

Czy wiesz gdzie noc zakwita tęczą dnia 

gdzie się na jawie rodzą sny 

Czy wiesz gdzie jest Arkadia szczęścia kraj 

gdzie to jest? 

Powiedz mi! 

Prawdziwa Arkadia mieściła się w środkowej części greckiego 

Peloponezu. (półwysep w Grecji, znajdujący się między Morzem 

Jońskim a Egejskim). Był to urodzajny, rolniczy obszar ze wszystkich 

stron otoczony górami, odseparowany od reszty półwyspu. 

Żyjąca tam ludność trudniła się wypasem trzody, uprawą roślin 

i winorośli. Wiodła spokojne i pełne radości życie na łonie przyrody. 

Pasterze nie mieli wielkich zmartwień ani kłopotów. Arkadia 

stała się od tego czasu symbolem miejsca, gdzie ludzkie życie toczy 

się według reguł idealnego porządku i harmonii, miejsca, którego 

szuka każdy człowiek. 

W starożytnej Grecji to Teokryt w bukolikach, czyli utworach 

ukazujących życie wiejskich pasterzy, rozsławił Arkadię. Był 

mistrzem w oddawaniu nastroju; w scenach rodzajowych i idyllicznych 

wiernie kreślił uroki natury. 

Pisarzem, który w swojej twórczości nawiązywał do Teokryta, 

był Wergiliusz, reprezentujący literaturę starożytnego Rzymu. 

Bukoliki i Georgiki Wergiliusza sprawiły, że Arkadia stała się dla 

ówczesnych ludzi oazą szczęśliwości. Wergiliusz w swoich utworach 

opiewał piękno przyrody Italii oraz naturalny cykl życia 

i pracy rolników: 

Tutaj ciągle panuje wiosna, a lato przeciąga się poza wyznaczone 

miesiące. Dwa razy do roku brzemienne są owce, drzewa 

dwa razy w roku owocują… 

Spod pióra Wergiliusza wyrasta Italia żyzna, obdarzona wspaniałymi 

warunkami klimatycznymi, żywicielka ludzi. Arkadia 

Wergiliusza jest piękna i silna, życzliwa ludziom i zwierzętom. 

Renesans to epoka, w której antyk „odżył” na nowo. Odwoływano 

się do pism starożytnych poetów i filozofów, kontemplowano 

sztukę. Włoski pisarz, Jakub Sannazaro, urodzony w Neapolu 

w 1456 roku, napisał powieść pasterską zatytułowaną „Arkadia”. 

Opowiada w niej, jak dostał się do greckiej Arkadii, uciekając 

z Neapolu, aby odzyskać równowagę duchową zachwianą miłosnymi 

rozterkami. Bierze udział w życiu arkadyjskich pasterzy, 

słucha ich pieśni, przypatruje się zabawom. Niestety, nie może 

zapomnieć o swej miłości i odzyskać spokoju ducha. Pomimo tego, 

autor chwali się w powieści, że był pierwszym poetą umiejącym 

„rozbudzić uśpione lasy i nauczyć pasterzy zapomnianych już 

pieśni” 

32


▶ Agnieszka Stwertetschka 

Innym, renesansowym poetą, tworzącym napolskiej ziemii, 

był Jan Kochanowski. W „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” − inspirowanej 

II epodą Horacego − ukazał życie na „wsi spokojnej, wsi 

wesołej”. Wpisany w krajobraz wiejski człowiek odczuwa jedność 

z naturą, która jest mu bliska, przychylna i życzliwa. 

Arkadia stała się szczególnie popularna w romantyzmie. Pisarze, 

tworzący na emigracji, bardzo tęsknili za ojczyzną. W ich 

wspomnieniach Polska jawiła się jako kraj wiecznej szczęśliwości, 

beztroski, wspaniały. Przepiękny obraz ojczyzny – Litwy − rysuje 

na kartach epopei Adam Mickiewicz. Idealizuje ojczyznę, do której 

tęsknił, będąc na emigracji we Francji. Litwa przypomina Arkadię, 

miejsce, w którym był bardzo szczęśliwy: 

„Ten kraj szczęśliwy ubogi i ciasny! 

Jak świat jest boży, tak on był nasz własny! 

Jak pomnim wszystko, co nas otaczało: 

Od lipy, która koroną wspaniałą 

Całej wsi dzieciom użyczała cienia 

Aż do każdego strumienia, kamienia.” 

Po II wojnie światowej, Czesław Miłosz − emigrant, w „Dolinie 

Issy”, w barwny i malowniczy sposób ukazał uroki utraconej Wileńszczyzny. 

Tak o dziele Miłosza wypowiedział się Cezary Leżeński, 

pisarz i dziennikarz: „…to książka o krajobrazie, o ludziach w nim 

usytuowanych, o losach splatających się w barwny kilim zwany 

życiem”. Pełną liryzmu krainę szczęśliwości ukazują słowa: 

„Piękny wieczór. Jeszcze jasność, ledwie pochodząca różowością 

zza czarnej masy na widnokręgu, zaznaczonej ostro szczytami 

jedlin, a już księżyc − opłatek, echo niesie się od grania gdzieś 

pastucha na długiej tubie z drewna owiniętego brzozową korą” 

Bruno Schulz − pisarz, grafik, malarz-urodzony w Drohobyczu 

koło Lwowa, w swoich „Sklepach cynamonowych” ukazuje niezwykłą 

Arkadię. Kreuje świat za pomocą udziwnionego języka. Jest 

to język poetycki przesiąknięty bogactwem metafor, personifikacji, 

porównań. Arkadia Schulza to świat dziecięcych marzeń, niezwykłości, 

cudowności, próba odnalezienia świata szczęśliwego: 

„Splątany gąszcz traw, chwastów, zielska i bodiaków buzuje 

w ogniu popołudnia. Huczy rojowiskiem much popołudniowa 

drzemka ogrodu. Złote ściernisko krzyczy w słońcu, jak ruda szarańcza; 

(…) A ku parkanowi kożuch traw podnosi się wypukłym 

garbem-pagórem, jak gdyby ogród obrócił się we śnie na drugą 

stronę i grube jego, chłopskie bary oddychają ciszą ziemi. Na tych 

barach ogrodu niechlujna, babska bujność sierpnia wyolbrzymiała 

w głuche zapadliska ogromnych łopuchów, rozpanoszyła się płatami 

włochatych blach listnych, wybujałymi ozorami mięsistej 

zieleni. Tam te wyłupiaste pałuby łopuchów wybałuszyły się jak 

babska szeroko rozsiadłe, na wpół pożarte przez własne oszalałe 

spódnice”. 

Człowiek ma w swojej naturze tęsknotę za beztroskim i szczęśliwym 

życiem. Nieżyjący już bard, śpiewający w czasach stanu 

wojennego − Jacek Kaczmarski − napisał wiersz „Powrót”, w którym 

poszukuje raju. Znajduje go w sobie, w swojej duszy, która wreszcie 

osiągnęła spokój. Dla poety arkadią jest wolność: 

Ścichł wrzask szczęk i śpiew, 

Z ust wypluwam lepki piach 

Przez bezludny step 

Wieje zimny wiatr 

Tu i ówdzie strzęp 

Lub stopy ślad 

Przysypany 

Dokąd teraz pójdę kiedy nie istnieją już narody 

Zapomniany przez anioły porzucony w środku drogi 

Nie ma w kogo wierzyć nie ma kochać nienawidzić kogo 

I nie dbają o mnie światy martwy zmierzch nad moją drogą 

Gdzie mój ongiś raj 

Chcę wrócić tam 

Jak najprościej 

Szukasz raju! 

Szukasz raju! 

Na rozstajach wypatrując śladu gór?! 

Szukasz raju! 

Szukasz raju! 

Wszystkie drogi teraz moje kiedy wiem jak dojść do zgody 

Żadna burza cisza susza nie zakłóci mojej drogi 

Nie horyzont coraz nowy nowa wciąż fatamorgana 

Ale obraz świata sponad szczytu duszy oglądany 

Tam dziś wspiąłem się 

Znalazłem raj 

Raj bez granic 

Jesteś w raju 

Jesteś w raju 

Arkadia to głównie miejsce, ale oznacza również stan ducha, 

przestrzeń naszych marzeń, pragnień i możliwości. Świat ludzkich 

pasji i namiętności. Dla młodzieży, która pisała na ten temat zadanie 

domowe, arkadią jest własny pokój, miejsce bezpieczne, przyjaciele, 

rodzina, dom. 

Dla Anny Jantar arkadią jest drugi człowiek, ukochany: 

Już wiem gdzie jest Arkadia 

szczęścia kraj, gdzie słońce świeci poprzez deszcz 

gdzie można dni jak świeże kwiaty rwać 

Przy Tobie jest Arkadia szczęścia kraj 

tak piękna nawet w blasku świec 

i taką mi krainę kiedyś dasz 

ty ją też będziesz mieć. 

W przytoczonym na początku wierszu K. I. Gałczyńskiego 

„Prośba o wyspy szczęśliwe” arkadią jest miłość: 

A ty mnie na wyspy szczęśliwe zawieź… 

wiatrem łagodnym włosy jak kwiaty rozwiej, zacałuj 

ty mnie ukołysz i uśpij, snem muzykalnym zasyp, otumań… 

Każdy człowiek dąży do szczęścia, marzy o nim, poszukuje. 

Należy jednak pamiętać, że szczęście nie może być pretekstem do 

tego, aby się odwracać od rzeczywistości, od cierpienia. Papież 

Benedykt XVI powiedział na spotkaniu z młodzieżą: ”Każdy 

młody człowiek ma ambicję do szczęścia”. Powinien go szukać 

wokół siebie, ale nade wszystko w sobie, ukrytych zakamarkach 

swego serca, duszy. Jeśli znajdzie choćby namiastkę… to już będzie 

szczęście. Życzę państwu, by arkadia nie była tylko marzeniem… 

33


Dziedzictwo Starożytnej Grecji 

w medycynie 

i kulturze zdrowotnej 

Bogusław Burger 

Bogusław Burger 

Kiedy szukamy początków, wyobrażeń i idei, zwracamy się 

w stronę starożytnych Greków. 

Mówimy: już starożytni Grecy… 

Spróbuję powiedzieć, co w rzeczywistości 

pozostało z tamtych czasów 

w naszej świadomości, tradycji, a może 

również we współczesnej praktycznej 

medycynie. Czy współczesny lekarz 

posługuje się poza mianownictwem 

i dość niejasnym poczuciem tradycji 

i ciągłości spuścizną starogreckich 

„przodków”. 

W każdej niemal dziedzinie ludzkiej 

działalności zdołano stworzyć 

w tamtych czasach dzieła zapierające 

dech w piersiach. Do czasów odrodzenia 

nie było podobnej erupcji 

ludzkiej myśli. Początki medycyny 

greckiej związane są z religią Greków, 

zwłaszcza ze świątyniami, poświęconymi 

tym bóstwom, które według 

mitologii roztaczały opiekę nad zdrowiem 

i życiem człowieka. Najbardziej 

czczony był, jako bóg medycyny, 

znany też z „Iliady” Asklepios, któremu 

wystawiono liczne świątynie (ponad 

320), z których najsławniejsze i najbardziej 

uczęszczane były świątynie 

w Epidaurze i na wyspie Kos. Asklepiosa 

przedstawiano jako pięknego 

mężczyznę, opierającego się na lasce, 

z wężem dookoła niej. 

Postać ta jest dziś przedstawiana 

jako symbol medycyny. Asklepios 

miał córki: Higieja − bogini zdrowia 

(stąd dzisiejsza higiena) i Panacea 

− wszystko lecząca (stąd lek, który 

pomagać ma na wszystkie dolegliwości, 

nazywamy dziś panaceum). 

Wierzono, że chorobę zsyłają bogowie 

jako karę. Zadaniem lekarza było 

rozpoznać, jaką ofiarę należy złożyć, 

by przebłagać rozgniewane bóstwo. 

Rzesze chorych nawiedzały świątynie 

Asklepiosa, by po kąpieli, piciu wód 

zdrojowych, oczyszczeniu, poście 

i ofiarach złożonych bóstwom, spędzić 

noc w świątyni. Sen służył temu, 

by następnego dnia opowiedzieć 

kapłanom o tym, co się śniło i zastosować 

odpowiednie leczenie. Chorzy, 

którzy odzyskiwali utracone zdrowie 

składali dary tzw. vota, wyobrażające 

chore części ciała. 

W VI w. p.n.e. rozpoczyna się 

w Grecji ruch umysłowy, który w ciągu 

paru stuleci zakresem rozwiązywanych 

zagadnień sięgnął wyżyn filozofii, 

na jakie umysł ludzki mógł kiedykolwiek 

dotrzeć. Doprowadziło to 

do powstania systemów filozoficznych, 

mających olbrzymie znaczenie 

w historii myśli ludzkiej w ogóle, 

a także w dziejach medycyny i filozofii 

przyrody. 

Demokryt (460-360 p.n.e.) zapoczątkował 

system mechanistycznego 

pojmowania przyrody. Zdaniem 

Demokryta, cały świat składa 

się jedynie z drobnych, dalej już niepodzielnych 

ciałek, które poruszają 

się w pustej przestrzeni, nazwał je 

atomami. Rozmaitość przedmiotów 

pochodzi stąd, że atomy układają się 

i poruszają w najrozmaitszy sposób. 

Barwy, dźwięki nie są rzeczywiste, ale 

pochodzą z różnego układu i ruchu 

atomów. Zadziwiające jak teoria ta 

znajduje potwierdzenie w naszej 

współczesnej wiedzy. 

Amoksymenes z Miletu uznawał za 

pramaterię powietrze, co znalazło swój 

odpowiednik medyczny w poglądach 

szkoły krotolońskiej. 

Tales z Miletu przyjmował za pramaterię 

wodę, co stanowiło podstawę 

teorii humoralnej, tworzącej przez 

34


▶ Bogusław Burger 

długie wieki podstawę medycyny. 

Za podstawowe składniki organizmu 

uznawano żółć i śluz, krew i czarną 

żółć. Ich równowaga decyduje o stanie 

zdrowia człowieka. Właściwą przyczynę 

życia stanowi ciepło naturalne, 

które za pośrednictwem pneumy roznoszone 

jest po całym organizmie, 

poprzez naczynia krwionośne. Mózg 

jest siedzibą ducha, dzięki swej gąbczastej 

budowie chłonie wilgoć. Stąd 

np. traktowano wydzielinę z nosa, 

jako wydzielinę mózgu. 

Głównym przedstawicielem szkoły 

knidyjskiej był Hipokrates. Mówimy: 

Hipokrates pater medicinae est, przysięga 

Hipokratesa, ale co o nim wiemy 

i czy to, co mu przypisujemy to jego 

osiągnięcia? Hipokrates urodził się 

na wyspie Kos ok. 460 r. p.n.e.. Medycyny 

uczył się od swego ojca, po czym 

podróżował po całej Grecji. Bliższe 

szczegóły jego życia nie są znane. 

Już za życia cieszył się sławą i uznaniem. 

Zakładał on, że choroba jest nie 

tylko cierpieniem, ale przede wszystkim 

zaburzeniem czynności. Hipokrates 

nie wyszukiwał wydzielonych 

chorób, ale na podstawie objawów, 

w opisywaniu których był niedościgłym 

mistrzem, starał się zrozumieć 

do jakiego zaburzenia doszło i wtedy 

dopiero określał rokowanie i ustalał 

postępowanie lecznicze. Koncepcja 

ta z modyfikacjami dotarła do XVIII w. 

Stworzenie podstaw patologii opartej 

na filozofii miało służyć zasadniczemu 

celowi: przywróceniu zdrowia choremu. 

Pisma Hipokratesa po śmierci 

autora zostały zebrane. To, co spisano 

nosi dziś nazwę Corpus Hipokraticum. 

Hipokratesa nazywamy ojcem medycyny. 

Sąd ta wydała historia z wielu 

powodów. Pisma jego są najstarszym, 

pełnym podręcznikiem medycyny. 

Hipokrates zajmował stanowisko 

czysto lekarskie. Wypowiadał głębokie 

prawdy ogólne, które po wsze 

czasy były i są prawdziwe. W genialny 

sposób przeczuł i przewidział wiele 

poglądów z dziedziny fizjologii i patologii. 

Był pierwszym, który oddzielił 

medycynę od filozofii spekulacyjnej. 

Przyznawał też, że medycyna ma 

swoje ograniczenia, ale niewątpliwie 

jest sztuką pożyteczną. Primum non 

noce re − przede wszystkim nie szkodzić. 

Ten aforyzm powtarzany jest do 

dziś. Contraria contrariis curantur − 

przeciwne niech będzie leczone przeciwnym, 

np. ciepłe − zimnym, mokre 

− suchym; miało to na celu przywrócenie 

zaburzonej równowagi. 

Lekarze wiedzą, ze opisana przez 

niego twarz „facies Hipokratica”, 

której wygląd to „nos kończysty, oczy 

wpadłe, uszy zimne, skóra wokoło 

czoła twarda, napięta i sucha, barwa 

całej twarzy zielonkawoblada albo 

sina albo ołowista” − to oznaki zbliżającej 

się śmierci. 

Chirurgia Hipokratesa stała wysoko. 

Greckie gimnazja i szkoły atletów 

przyczyniły się do rozwoju chirurgii. 

Najlepiej opisywano uszkodzenia kości 

i stawów. Podane przez Hipokratesa 

leczenie złamań, zwichnięć i ran, 

będzie uważane za wzorowe przez 

długie wieki. Staw biodrowy po zwichnięciu 

ciągle nastawiamy metodą 

Hipokratesa, a estetyczny i trwały opatrunek 

głowy, to czepiec Hipokratesa. 

Nie zszywano ran, a penetrujące rany 

klatki piersiowej uważano za śmiertelne. 

Znano powikłanie ran tężcem 

i zgorzelą gazową. W urazach głowy 

rozróżniano porażenie przeciwległej 

połowy ciała. Instrumentarium chirurgiczne 

było bardzo bogate. Stosowano 

narzędzia z brązu, zgłębniki, 

skalpele, raspatory, trepany, kleszcze, 

były też używane szyny i wyciągi. 

„Vita brevis, ars longa, tempus praeceps experimentum periculosum, 

iudicium difficile” − życie krótkie, sztuka długa, 

sposobność przemijająca, doświadczenie złudne, wyrokowanie 

trudne. 

Hipokrates 

Medycyna Hipokratesa imponuje 

swoim wysokim poziomem, świadcząc 

również o bardzo dawnym, wieki 

trwającym pochodzeniu i rozwoju. 

Hipokrates uporządkował empirię 

kapłanów greckich, opierając ją na 

umiarkowanym racjonalizmie, na 

teoriach ujętych po raz pierwszy 

w pewien całokształt naukowy, na 

patogenezie humoralnej i na rozumowaniu. 

Tym sposobem medycyna 

hipokratejska jest racjonalno-empiryczna. 

Jest przede wszystkim sztuką, 

ale zaczyna też być młodą nauką, niewolną 

od spekulacji, niepopartą jeszcze 

eksperymentem, ale niewątpliwie 

nauką, wymagającą ścisłego postrzegania 

i bardzo systematyczną. Trudności, 

z którymi walczy medycyna 

Hipokrates doskonale widział. Ujął je 

w swoim najpiękniejszym aforyzmie: 

Vita brevis, ars longa, tempus praeceps 

experimentum periculosum, iudicium 

difficile − Życie krótkie, sztuka długa, 

sposobność przemijająca, doświadczenie 

złudne, wyrokowanie trudne. 

W tym aforyzmie zawarty jest ogólny 

pogląd filozoficzny Hipokratesa na 

medycynę. Najważniejsze jest osobiste 

doświadczenie, cóż, kiedy życie 

jest takie krótkie. Natomiast sztuka 

lekarska, przechodząca z pokolenia 

na pokolenie, ciągnie się i rozwija bez 

końca. Zawód lekarski był w owym 

czasie jakby rzemiosłem, któremu 

każdy mógł się poświęcić. Zapewne 

sami więc lekarze starali się o stworzenie 

i utrzymanie godności i powagi 

lekarza wyuczonego. Przemawia za 

tym tzw. przysięga Hipokratesa, który 

młody lekarz musiał składać po ukoń- 

35


▶ Bogusław Burger 

czeniu nauki. Nie jest ona ani jedyna, 

ani najstarsza. Starsza jest egipskiego 

lekarza Imenhotepa, z ok. 2600 p.n.e.. 

Jednak to przysięga Hipokratesa była 

przez wieki fundamentem etycznym 

cywilizowanej medycyny. 

Dlaczego archaiczny tekst jest tak 

ważny? Po pierwsze odwołuje się do 

najgłębszej z możliwych motywacji. 

Motywacji religijnej. Nie chodzi 

o dosłowne przywoływanie Apollona 

lub Asklepiosa. Grecka postawa 

filozoficzna doskonale zgadzała się 

z chrześcijańskim podejściem, symbolizowanym 

przez ewangeliczną 

przypowieść o miłosiernym Samarytaninie. 

Po drugie stawia w centrum 

pacjenta i jego dobro. Dziś jest to akt 

zwyczajowy, nie powodujący skutków 

prawnych, ale ważny dla absolwentów 

medycyny, bo uświadamiają 

sobie odpowiedzialność, która na nich 

spoczywa. 

Dziedzictwo Hipokratesa, twórczo, 

ale i krytycznie rozwijane przez 

Galena w Rzymie, a następnie porzucone 

i zapomniane stanowi w naszym 

kręgu kulturowym nie tylko podstawę 

medycyny, ale jest również symbolem 

ciągłości w nauce. 

Ale przecież człowiek w starożytnej 

Grecji chorował tylko od czasu do 

czasu. Wychowywany był np. w Sparcie, 

na surowych zasadach, gdzie 

porzucano słabe i chore noworodki; 

oddawał się szkoleniu wojskowemu, 

gdzie również z wielką dbałością 

traktowano tężyznę fizyczną, czego 

najbardziej dobitnym przykładem 

był sport i sprawność, które swoje 

apogeum znajdowały w igrzyskach 

olimpijskich. Miał je zainaugurować 

Herakles w 776 r. p.n.e.. Olimpijskie, 

bo odbywały się w Olimpii − głównym 

ośrodku kultu Zeusa, łącząc pobożność 

z rywalizacją. Każde szanujące 

się miasto miało własny stadion. 

Atleci, wyłącznie mężczyźni, współzawodniczyli 

w dziesięciu dyscyplinach 

np. skoku w dal, rzucie dyskiem, 

oszczepem, biegach, zapasach. Pankration 

był formą walki na pięści, 

gdzie należało zmusić przeciwnika do 

poddania się. Lekkoatletą wszechczasów 

okazał się Milon z Krotonu, który 

„Należy budzić się wcześniej, ale wstawać nie wcześniej, niż 

zniknie ociężałość i odurzenie nocne. Kto młody i krzepki, 

powinien możliwie przed wschodem Słońca odbyć spacer. 

Po wstaniu należy masować kark i głowę, i natrzeć całe 

ciało oliwą.” 

Diokles z Korytos 

zwyciężył w zapasach w pięciu kolejnych 

olimpiadach. Ostatnie igrzyska 

odbyły się 389 r. n.e. Wznowiono je po 

ponad 1500-letniej przerwie, w 1896 r. 

Zwycięstwa na Olimpiadach przynosiły 

wielką sławę atletom i ich rodzinnym 

miastom. Na czoło wybijała się 

Sparta. Święty Paweł zapewne też był 

kibicem, a może i zawodnikiem. Napisał 

przecież: „W dobrych zawodach 

wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiarę 

ustrzegłem”. 

W miastach greckich funkcjonowały 

też zasady higieny, które w nie 

zawsze uświadomiony sposób przeciwdziałały 

powstawaniu epidemii 

− odpowiednik naszych stacji sanitarno-epidemiologicznych. 

Miasta posiadały 

studniarza. Policjanci pilnowali, 

aby śmieci i nieczystości wywożono 

za miasto, nie bliżej niż 2 km za 

mury. Gdy ktoś umarł na ulicy niewolnicy 

państwowi zbierali jego zwłoki. 

Dozorcy targowi pilnowali, aby żywność 

była czysta i nie fałszowana. 

Rozprawy hipokratejskie wymieniają 

zdrowy tryb życia jako naczelną 

zasadę zapobiegania chorobom. Hipokrates 

zaleca dla zachowania zdrowia 

umiarkowanie w jedzeniu, śnie 

i życiu płciowym oraz pochwala 

kąpiele i masaże. Diokles z Korytos 

tworzy schemat idealnego rozkładu 

dnia: dbanie o zdrowie zaczyna się już 

w chwili obudzenia: „Należy budzić się 

wcześniej, ale wstawać nie wcześniej, 

niż zniknie ociężałość i odurzenie 

nocne. Kto młody i krzepki, powinien 

możliwie przed wschodem Słońca 

odbyć spacer. Po wstaniu należy 

masować kark i głowę, i natrzeć całe 

ciało oliwą.” 

Prosta dieta starożytnych Greków, 

którą dziś nazywamy w pewnym 

przybliżeniu dietą śródziemnomorską, 

zbliżona jest do ideału piramidy 

żywieniowej. Nadal zaleca się jedzenie 

dużych ilości warzyw i owoców, ryb 

i owoców morza, ziarnistego chleba, 

a unikanie zwierzęcych tłuszczów 

i czerwonego mięsa. 

Ta, w wielkim skrócie pokazana 

tradycja medycyny leczniczej i kultury 

zdrowotnej, stanowi dziś dla nas 

dowód, że to, co wielkie w ludzkiej 

myśli i działaniu, pozostaje na zawsze 

oraz jest źródłem wiedzy i spuścizny, 

do której można, a nawet należy 

ciągle się odwoływać, chyląc czoła 

przed wielkością dokonań naszych 

przodków. 

36


▶ Ignacy Einhorn 

Medycyna i żywienie 

w Biblii 

co zawdzięczamy Biblii 

Dr. Ignacy Einhorn 

Dr. Ignacy Einhorn 

Geneza medycyny żydowskiej 

oraz całokształtu zagadnień 

związanych z szeroko 

rozumianą ochroną zdrowia sięga Biblii 

i czasów rozwoju nauk talmudycznych 1 . 

Nie rozwijała się ona samoistnie − na 

medycynę talmudyczną duży wpływ 

wywarły m.in. nauki babilońskie. W Torze 

znajduje się zapis, że to kapłani rozstrzygali 

o tym, czy chory jest czysty bądź 

nieczysty rytualnie i czy w ogóle został 

dotkniety chorobą. Świadczy to o znajomości 

anatomii, fizjologii i patologii. 

W początkowym okresie wiele dolegliwości 

(zwłaszcza ogólne infekcje, choroby 

skóry i choroby umysłowe) traktowano 

jako zrządzenie boskie, którego 

właściwie nie można było wyleczyć, ale 

można było „odwrócić” przez modły 

i pokutę. Do czasów średniowiecza choroby 

postrzegane były jako działanie Boga 

lub demonów, dlatego też odwoływano się 

do magicznych recept. Najważniejszymi 

metodami leczniczymi było wówczas 

zamawianie choroby, a także metody naturalne 

(ziołolecznictwo i kuracje wodne). 

Jedną z najstarszych chorób, która 

została wspomniana już w Torze był 

trąd 2 . Uważany on był za skutek działania 

tajemniczych sił lub za boski sąd za 

popełnione grzechy (Kpł 13, 14). Była 

to dolegliwość niekoniecznie tożsama 

z prawdziwym trądem − atakująca skórę, 

włosy, odzież, a nawet domy. Interpretowano 

ją m.in. jako karę za oddawanie 

się złośliwemu plotkowaniu lub piętno, 

jakie dotykało dzieci zrodzone ze stosunków 

płciowych z kobietą miesiączkującą. 

Jednak już w czasach biblijnych dostrzegano 

konieczność izolowania chorych 

i przestrzegania szczególnych zasad profilaktyki: 

„Przez cały czas trwania tej choroby 

będzie nieczysty. Będzie mieszkał 

w odosobnieniu. Jego mieszkanie będzie 

poza obozem” (Kpł 13, 46). Po wyleczeniu 

się ozdrowieniec musiał poddać się rytualnemu 

oczyszczeniu − powinien złożyć 

w ofierze zwierzęta, wyprać ubranie, 

zgolić włosy i wykąpać się (Kpł 14, 1-20). 

W Biblii ponadto wymieniono i opisano 

rzeżączkę, padaczkę i liczne schorzenia 

psychiczne. 

W Talmudzie można odnaleźć wiele 

interesujących fragmentów, które nie 

tylko obrazują stan ówczesnej wiedzy 

medycznej, ale stanowią swoistą kompilację 

paramedycznej wiedzy z wierzeniami 

pogańskimi. Wiele ze współczesnych 

dziedzin medycyny nie było obce Izraelitom. 

Zaskakiwali wiedzą anatomiczną: 

„Uważano, że ciało ludzkie składa się 

z 248 członów (określano w ten sposób 

kości z przyczepionymi do nich mięśniami 

lub ścięgnami). I tak naliczono 

100 członów występujących parami, 

symetrycznie (razem 200 członów), oraz 

48 członów występujących pojedynczo. 

Każdy z owych członów miał swoją 

nazwę i jego funkcje były ściśle określone” 

(Ohalot 1, 8). 

Medykom żydowskim nie były obce 

takie dziedziny wiedzy medycznej jak 

chirurgia i położnictwo: „W dziedzinie 

położnictwa uważano, iż w trzech 

pierwszych miesiącach ciąży dziecko 

leży w dolnej części macicy, w następnych 

trzech miesiącach zajmuje jej część 

środkową, a w ostatnich trzech miesiącach 

dziecko znajduje się w górnej części 

macicy. A gdy przychodzi czas porodu, 

dziecko się obraca, powodując bóle porodowe. 

Uważano także, że dziecko płci 

żeńskiej powoduje silniejsze bóle aniżeli 

dziecko płci męskiej”. (Nida 31 A). 

Rola medyka, a później lekarza w tradycyjnej 

gminie żydowskiej była specyficzna. 

Samą chorobę przez długi czas 

traktowano jako karę zesłaną przez Jahwe 

− medyk więc stawał się kimś, kto niejako 

ingeruje w boskie wyroki. Najtrafniej 

oddaje to cytat z Talmudu: „Życie ludzkie 

jest podobne do rośliny stworzonej 

przez Boga, ale która wymaga nawożenia, 

podlewania i pielęgnacji, aby lepiej rosła. 

Ciało ludzkie jest ową rośliną, a lekarz jest 

podobny do rolnika”. (Midrasz Samuel 4). 

37



Społeczność żydowska przywiązywała 

duże znaczenie do zdrowia, w związku 

z czym medyk odgrywał istotną rolę 

w życiu społecznym gminy żydowskiej. 

Mędrcy żydowscy zalecali: „Uczeń mędrców 

nie powinien mieszkać w mieście, 

gdzie nie ma lekarza” (Sanh. 17 b), ponieważ 

w przypadku choroby jego niedyspozycja 

mogła się przeciągać, a wówczas 

musiałby przerwać naukę na dłuższy czas. 

Profesja lekarza była bardzo szanowana, 

ale o ludziach ją wykonujących wyrażano 

się różnie, często potępiając ich postępki: 

„Najlepszy z lekarzy nadaje się do gehenny” 

(Kid. 82 a) 3 . Przyczyn takiego podejścia 

szukać można w innym zdaniu: „Lekarz 

za nic nie wart nic, a z lekarza, który jest 

daleko, (pożytek taki jak ze) ślepego oka” 

B.k. 85 a). Ale także w Talmudzie można 

znaleźć opowieści o lekarzach, którzy nie 

pobierali honorariów lekarskich od ubogich 

− za usługi lekarskie płacili im tylko 

ci, których było na to stać, a samą zapłatę 

uważali za słuszną. 

Dbałość o własne ciało wynikała 

w religii żydowskiej z nakazów religijnych. 

Ciało i dusza są według mędrców 

żydowskich zespolone i będą sądzone 

jednakowo, stąd też zainteresowanie sprawami 

ciała miało swój aspekt religijny. 

W narodzie żydowskim bardzo popularny 

był pogląd, że ciało i dusza są w równym 

stopniu odpowiedzialne za sposób, w jaki 

człowiek prowadzi się za życia, gdyż jedno 

oddziałuje na drugie. Zła dusza deprawuje 

ciało, a chore ciało nie może być 

skutecznym narzędziem, dzięki któremu 

może funkcjonować czysta dusza. Stąd też 

religia determinowała nakazy dotyczące 

higieny, ale także sposób odżywiania się 

i stosowanie się do zaleceń lekarskich. 

Tematem często poruszanym w Torze 

było rytualne obmywanie się wodą. Ablucje 

te (hebr. twila) wynikały z zasad czystości 

i nieczystości rytualnej. Najważniejszą 

formą rytualnego obmycia się było 

całkowite zanurzenie ciała w mykwie, 

czyli zbiorniku „wody żywej” (bieżącej). 

Mykwa powinna być utworzona na bazie 

wody deszczowej w połączeniu z wodociągową. 

Żydzi zanurzali się w niej w określonych 

sytuacjach − kobiety po menstruacji 

(nida), nawróceni na judaizm oraz mężczyźni 

przed świętem Jom Kipur. Inną 

formę ablucji stanowiło rytualne mycie 

rąk, które polegało na polewaniu każdej 

z rąk z osobna wodą z naczynia. Tej czynności 

należało dokonywać rano po obudzeniu 

się, przed modlitwami, spożywaniem 

chleba, po powrocie z cmentarza czy 

„Życie ludzkie jest podobne do rośliny stworzonej przez Boga, ale która 

wymaga nawożenia, podlewania i pielęgnacji, aby lepiej rosła. Ciało 

ludzkie jest ową rośliną, a lekarz jest podobny do rolnika”. 

(Midrasz Samuel 4). 

po kontakcie ze zmarłym. Przestrzeganie 

tej zasady wielokrotnie chroniło Żydów 

przed epidemiami nękającymi średniowieczną 

Europę, gdzie poziom higieny 

i profilaktyki wśród ludności chrześcijańskiej 

pozostawał na bardzo niskim poziomie. 

Jednym z podstawowych zaleceń 

było prowadzenie higienicznego trybu 

życia. Talmud przestrzegał, aby unikać 

nadmiaru w różnych dziedzinach życia: 

„W ośmiu rzeczach nadmiar jest szkodliwy, 

a umiarkowanie korzystne: podróż, 

stosunki płciowe, bogactwo, praca, wino, 

sen, gorąca woda (do picia i mycia) i puszczanie 

krwi” (Git. 70 a). Ponadto należało 

przestrzegać odpoczynku nocnego: „Noc 

stworzona została do spania” (Eruw 65 a) 

− jak mówił jeden z mędrców. 

W Talmudzie dostrzeżono nawet 

związki pomiędzy psyche a somą, dlatego 

też doradzano, aby zachować pogodny 

i radosny nastrój. Mędrcy twierdzili, że 

„wzdychanie łamie całe ciało człowieka” 

(Ber. 58 b), a „Złe oko (zawiść), złe skłonności 

i nienawiść do bliźnich wypędzają 

człowieka z tego świata” (Awot 2, 16). 

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, 

że już kilkaset lat temu uczeni żydowscy 

posiadali wiedzę na temat wpływu środowiska 

na kondycję człowieka. Prawo 

zabraniało wszystkiego, co mogło stanowić 

zagrożenie dla zdrowia mieszkańców 

miasta. W jednym z rozporządzeń dotyczących 

tej dziedziny czytamy: „Miejsce 

składania padłych zwierząt, cmentarz 

oraz garbarnia nie mogą leżeć w odległości 

mniejszej niż pięćdziesiąt łokci od 

miasta. Garbarnie wolno założyć jedynie 

na wschód od miasta” (B. b. 2, 8 i nast.). 

Inne wskazówki lekarskie dotyczyły 

nacierania ciała, masaży i puszczania 

krwi. Wierzono, że: „Gdy przybywa krwi, 

przybywa chorób skórnych” (Bech. 44 b), 

dlatego zalecano zabiegi stawiania baniek 

i puszczania krwi. 

Tradycją związaną z zasadami przestrzegania 

higieny, a wywodzącą się 

z Biblii jest obrzezanie 4 . Stanowi ono 

bardzo stary zwyczaj, znany i stosowany 

przez wiele ludów. W starożytnym Egipcie 

zabieg ten zarezerwowany był tylko dla 

wyższych klas społecznych − arystokracji 

i kapłanów. W religii żydowskiej bierze 

swój początek z Księgi Rodzaju (Bereszit), 

od praojca Abrahama: „Przymierze 

moje, które zawieram między Mną a tobą 

oraz twoim potomstwem, będzie trwało 

z pokolenia na pokolenie jako przymierze 

wieczne (...). Wszyscy wasi mężczyźni 

mają być obrzezani: będziecie obrzezywali 

ciało napletka na znak przymierza 

waszego ze Mną. Z pokolenia w pokolenie, 

każde wasze dziecko płci męskiej, gdy 

będzie miało osiem dni, ma być obrzezane. 

Przymierze moje, przymierze obrzezania, 

będzie przymierzem na zawsze” 5 . Operacji 

obrzezania dokonywał specjalista w tej 

dziedzinie (mohel); pierwotnie obowiązek 

ten spoczywał na ojcu chłopca. 

Z obowiązku obrzezania zwolnieni 

byli chorzy na hemofilię, co jednak nie 

przeszkadzało im zostać pełnoprawnymi 

członkami religijnej społeczności żydowskiej. 

Na marginesie warto dodać, że 

Żydzi już w czasach starożytnych potrafili 

38



dobrze zdiagnozować hemofilię, a w II w. 

n.e. została ona dokładnie opisana w Talmudzie 

(w Europie rozpoznano tę chorobę 

dopiero w XVII w.). 

Zdrowotne i higieniczne znaczenie 

obrzezania, zwłaszcza wśród ludów semickich 

żyjących w gorącym klimacie, znane 

było od dawna. Jednakże należy pamiętać, 

że w judaizmie, a później także w islamie 

zabieg ten miał i ma po dziś dzień przede 

wszystkim wymiar religijny. 

W życiu religijnych Żydów zjawiskiem 

obcym nie była także regulacja urodzin. 

Jednakże podstawowy nakaz, jaki judaizm 

stawiał przed swoimi wyznawcami, 

dotyczył właśnie prokreacji. Już Adam 

otrzymał od Jahwe polecenie: „Bądźcie 

płodni i rozmnażajcie się” (Rdz 1, 28). 

Zdanie to stanowiło podstawę żydowskiego 

podejścia do kwestii kontroli 

urodzin. Twierdzono, że każda żydowska 

rodzina powinna się przynajmniej 

odtworzyć, wydając na świat jednego syna 

i córkę, natomiast duża rodzina stanowiła 

znak Bożego błogosławieństwa. Talmud 

dopuszczał niektóre metody antykoncepcji 

(zwłaszcza te, które jak najmniej ingerowały 

w sam akt płciowy), którymi kobiety 

mogły się posługiwać w określonych okolicznościach. 

Uzasadniano to faktem, że to 

przecież Adam, a nie Ewa otrzymał nakaz 

rozmnażania się. Zdecydowanie zakazany 

był coitus interruptus, za który to ukarano 

biblijnego Onana (Rdz 38, 9-10). 

Formę kontroli urodzin stanowiły 

także zasady czystości rodzinnej (tohorat 

ha − miszpacha) − nakazy rytualne 

powstrzymania się od współżycia związane 

z naturalnym cyklem płodności 

kobiet. 

Zasady odżywiania 

Żydowskie reguły odżywiania 

określane są pojęciem 

kaszrut i zostały ustanowione 

na podstawie Tory. Jednym ze sposobów 

interpretacji powstania i znaczenia 

praw dotyczących żywności były względy 

zdrowotne. Ponadto dostrzegano w nich 

sposób samodoskonalenia i samokontroli, 

a także drogę wybraną przez Stwórcę do 

uświęcenia narodu wybranego (Kpł 11, 

44-45). Przestrzeganie zasad kaszrut jest 

jednym z ważniejszych sposobów uczenia 

się i przestrzegania dyscypliny moralnej. 

Została im poświęcona ogromna literatura, 

co wynikało z faktu, że problem ten 

był niezwykle skomplikowany i wymagał 

częstej konsultacji rabinów. Reguły 

kaszrut ograniczają się do kilku podstawowych 

zasad: 

− zakazu spożywania krwi: „Nie 

będziecie jedli mięsa z duszą jego, to 

jest z krwią jego” (Rdz 17, 10), z którego 

wynika nakaz specjalnego przygotowania 

mięsa, czyli uboju rytualnego (szechity); 

czyli metody rytualnego zabijania ssaków 

i ptaków przez szybkie przecięcie ostrym 

nożem gardła zwierzęcia; dokonywana 

była przez wyszkolonych rzezaków (szochetów); 

− zaleceń spożywania mięsa zwierząt 

określanych według Tory mianem rytu- 

alnie „czystych” − „To są zwierzęta, które 

będziecie jeść: woły, owce, kozy, jelenie, 

gazele, daniele, kozice, antylopy, bawoły, 

sarny. Będziecie jedli każde bydlę mające 

kopyto, rozszczepioną na dwoje racicę 

i przeżuwające” (Pwt 14, 4-7); 

− oddzielenia potraw mięsnych od 

potraw mlecznych, która to zasada również 

bierze swój początek z Tory: „Nie 

będziesz jadł koźlęcia w mleku matki 

jego” (Wj 23, 13). 

Nakaz ten został uściślony i drobiazgowo 

opracowany w Talmudzie. Pojawiły 

się w nim dokładne wytyczne dotyczące 

sposobu spożywania określonego rodzaju 

potraw. Ustalono nawet, że pomiędzy zjedzeniem 

potraw mięsnych a spożyciem 

mleka i jego przetworów powinno upłynąć 

sześć godzin (jednakże odwrotnie, tzn. 

między mlekiem a mięsem − tylko dwie 

godziny). Warto dodać, że rozdzielenie 

potraw pochodzenia mięsnego i nabiału 

miało swoje następstwa nie tylko w jedzeniu, 

ale także w przygotowaniu potraw. 

W związku z powyższym w miejscach, 

gdzie przygotowywano posiłki, powinny 

istnieć dwa komplety naczyń, garnków 

i sztućców. 

Z pokarmów roślinnych Żydom wolno 

spożywać prawie wszystkie, uznawane za 

„obojętne”, czyli produkty roślinne: owoce, 

warzywa, zboża, nasiona, korzenie, zioła, 

kwiaty, kawę, orzechy; oraz zwierzęce 

pozbawione krwi, a także jajka (z wyjątkiem 

tych, pochodzących od ptaków 

niekoszernych) i ryby. Wyjątkiem były 

owoce zaliczane do kategorii orla (owoce, 

których nie należy zrywać w ciągu pierwszych 

czterech lat od zasadzenia drzewa), 

a także chleb pieczony z ziarna pochodzącego 

z nowych zbiorów; produkty zaliczane 

do grupy tewel (tj. przed oddaniem 

dziesięciny do Świątyni Jerozolimskiej); 

gatunków roślin zaliczanych do kategorii 

kilajim (czyli powstałych ze skrzyżowania 

gatunków); trunków określanych mianem 

nesech (czyli wyprodukowanych czy nawet 

tylko dotkniętych przez nie-Żyda). 

Na przestrzeni dziejów, w diasporze 

reguły kaszrut odegrały istotną rolę jako 

cecha, która odróżniała „żydowski styl 

życia” od nieżydowskiego otoczenia. Tym 

samym przyczyniły się one do zachowania 

przez społeczeństwo żydowskie odrębności 

kulturowej. 

Istnieją różne hipotezy dotyczące 

źródeł żydowskich nakazów odżywiania. 

Część z nich z pewnością bierze swój 

początek z Tanachu − jak chociażby cały 

system podziału pożywienia dozwolonego 

na „mleczne” i „mięsne”, który to 

wywodzi się z jednego zdania trzykrotnie 

39



powtórzonego w Biblii: „Nie gotuj koźlęcia 

w mleku jego matki”. Jednakże spora 

grupa przepisów higienicznych stanowi 

uprawomocnienie prastarych zakazów 

magicznych, obowiązujących hodowców 

bydła. 

Już dawni mędrcy żydowscy byli przekonani, 

że sposób odżywiania się ma 

zasadniczy wpływ na ludzkie zdrowie, 

dlatego też w Talmudzie odnaleźć można 

wiele zaleceń dotyczących tego, co należy, 

a czego nie powinno się spożywać. Podstawą 

diety miał być chleb, który powinien 

być sporządzony z dobrej, pszennej 

mąki i spożywany na zimno: „W Babilonie 

krąży powiedzenie, że gorący chleb 

ma u swego boku gorączkę” (Szab. 4 b). 

Oprócz tego zalecano spożywanie soli: 

„Po każdej potrawie jedz sól, po każdym 

napoju pij wodę, a nie doznasz szkody 

(unikniesz choroby)” (Ber. 40 a). 

Jarzyny stanowiły drugą kategorię 

pokarmów, których spożywanie było 

zalecane. Żydowskie przysłowie mówiło 

nawet, że uczeń mędrców nie powinien 

mieszkać tam, gdzie nie ma jarzyn. 

Niektóre jarzyny uważano za zdrowsze 

niż inne − do tych zdrowych zaliczano 

soczewicę, bób, kapustę, buraki, rzodkiew 

oraz czosnek i cebulę. Oprócz jarzyn 

− za zdrowe uważano także ryby: „Kto 

nabiera zwyczaju jedzenia ryb, nie będzie 

cierpiał na niestrawność; co więcej, ryby 

sprawiają, że całe ciało człowieka staje 

się silne i dziarskie” (Ber. 40 a). Ważną 

rolę w diecie wyznawcy judaizmu miały 

odgrywać także jajka: „Jajko jest lepsze od 

wszelkiego innego rodzaju jedzenia mającego 

tę samą wielkość. Smażone jajko jest 

lepsze od sześciu miarek dobrej mąki, 

a ugotowane na twardo − lepsze od czterech” 

(Ber. 44 b). 

Jedna z zasad ściśle przestrzeganych 

dotyczyła zalecenia, aby jeść tylko do 

jednej trzeciej objętości żołądka, nie do 

pełnej sytości. Umiarkowana dieta stanowiła 

− obok przestrzegania rytualnej czystości 

− drugi niezbędny warunek zachowania 

zdrowia. 

Biblia hebrajska i Talmud zawierają 

wiedzę medyczną na niezwykłym na 

ówczesne czasy poziomie. Wiedza ta 

została sprowadzona do prostych zasad 

higieniczno-profilaktycznych i dietetycznych, 

które z czasem jednak zostały pozytywnie 

zweryfikowane przez współczesną 

medycynę i do dziś zachowują swoją 

aktualność. 

1. Biblia (hebr. Tanach) − jej nazwa hebrajska 

pochodzi od pierwszych liter 3 działów Biblii 

− Tory, Newiim i Ketuwim, obejmujących 

łącznie 24 księgi; Talmud (z hebr. „nauka”, 

„studiowanie”) to najważniejsze opracowanie 

ustnej Tory, spisane w formie obszernego 

aramejskiego komentarza do działów Miszny, 

czyli najstarszego zachowanego dzieła literatury 

rabinicznej, zredagowanego przez Jehudę 

ha-Nasi, a po jego śmierci uzupełnione 

przez uczonych z jego kręgu w III w. n.e. 

2. Hebr. caarat. 

3. Gehenna (hebr. Ge-Hinnom − Dolina Jęku lub 

Dolina Synów Hinnoma) − w teologii judaizmu 

oznacza miejsce potępienia wiecznego. 

4. Hebr. brit mila = dosł. przymierze obrzezania, 

przen. znak przymierza; jid. bris, brismile. 

5. Rdz 17, 7-13. 

Literatura 

Einhorn I,, 

Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności 

Żydowskiej w Polsce 

w latach 1921-1950, 

Toruń 2008. 

red. J. H. Schoeps, 

Nowy Leksykon Judaistyczny , 

Warszawa 2007. 

Unterman A., 

Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, 

Warszawa 2003. 

Zespół realizujący sztukę o Hippiaszu i Sziriku (Sesja Kulturowa 14 styczeń 2010 r.). 

40


Ateny i Jerozolima 

– dwa filary kultury europejskiej 



Teoria końca historii 

w odniesieniu 

do początków 

W 

1989 r. amerykański profesor 

ekonomii politycznej Francis 

Fukujama opublikował głośny 

esej pt „Koniec historii”. Ten tytuł koniec 

historii silnie działa na wyobraźnię już ponad 

20 lat. Świat − wg Fukujamy − jakby ideowo 

wypalił się i coś się kończy. Poezja to, czy rzeczywistość, 

− to mowa Fukujamy, czy mowa 

świata? Jakaś beznadziejność, czy wołanie 

o nową nadzieję? Gdy coś się kończy, to 

powinno się coś nowego zaczynać, choć tak 

wcale nie musi być w prostym następstwie. 

Wiemy, że słońce się kiedyś wypali, zgaśnie, 

a zanim zgaśnie spali wszystko na naszej 

Ziemi. Nasza wyobraźnia nie dopuszcza 

jednak jakiegoś absolutnego końca Wszystkiego. 

Rozum mówi, że może być koniec 

tego wszystkiego, ale duch ludzki jest inaczej 

zaprogramowany, jest zaprogramowany 

na Nadzieję. Mamy więc w zanadrzu 

program ratunkowy. Może to on wiedzie 

nas w stronę budowy rakiet kosmicznych 

i poszukiwania nowych miejsc do życia 

w kosmosie? Nawet groźnie brzmiącą Apokalipsę 

Św. Jana odczytują współcześni teo- 

logowie − m.in. ks. dr Antonio Salas − jako 

orędzie nadziei. „Nie musi wcale nastąpić 

koniec świata” − mówi Salas. Zmierzajmy 

bardziej w stronę inaczej rozumianego 

końca świata, mianowicie: do uwolnienia 

się od lęków egzystencjalnych i negatywnych 

nastawień. To one − w naszej głowie − 

mogą być tym końcem wszystkiego. Akurat, 

jest tu stosowne miejsce by powtórzyć za 

Janem Pawłem II − Nie lękajcie się! Ufajmy, 

że wiedział, co mówi. Z tej dalekiej kosmologicznej 

odskoczni powróćmy na ziemię, do 

Fukujamy. 

Idee końca historii mające swoje źródła 

w pracach Hegla i Marksa zawładnęły nie 

tylko sferą rozważań teoretycznych, ale 

także miały wpływ na potężne przeobrażenia 

praktyczne. Rewolucje i wojny światowe 

− w rezultacie wielkich dramatycznych 

zmagań − spowodowały lub przyspieszyły 

procesy zmian systemów prawnych, rozszerzenie 

się praw człowieka, upowszechnienie 

się demokracji i liberalizmu. Europa zachodnia, 

jaka wyłoniła się po II wojnie światowej, 

a w szczególności w postaci wspólnoty 

europejskiej wydaje się niektórym myślicielom 

politycznym pewnego rodzaju końcowym 

stadium rozwojowym uniwersalnego 

państwa. Nie dostrzegają w nim zasadniczych 

konfliktów o tzw. wielkie sprawy, nie 

ma miejsca na wielkich wodzów, stają przed 

społeczeństwami i rządami głównie sprawy 

ekonomiczne. W pewnym skrócie można by 

myśli Fukujamy ująć tak, że zasadnicze cele, 

do których ludzie zmierzali w trakcie dziejów 

zostały osiągnięte w państwie liberalnym 

o uporządkowanej gospodarce rynkowej. 

Historia ludzkości była przede wszystkim 

historią konfliktów wielkich idei i systemów 

społeczno-politycznych, wojen militarnych 

i ekspansji terytorialnych, czy walką o rynki 

zbytu. Ponieważ, w uporządkowanym świecie 

liberalnej demokracji wszystkie te problemy 

przestają mieć charakter bezpośredniej 

konfrontacji, więc wojny przestają być 

sposobem ich rozwiązywania. Zdawałoby 

się więc, że wraz z zanikiem historii wojen, 

zaniknie i sama historia, tak rozumiana. 

Fukujama nie twierdzi, że nastąpi kres konfliktów 

międzynarodowych w ogóle. Mogą 

one pojawiać się na tle etnicznym, czy 

nacjonalistycznym, ponieważ wiele narodów 

− według Fukujamy − nie wyleczyło się 

z dawnych urazów. Ale konflikty na wielką 

skalę, angażujące duże państwa staną się 

mniej prawdopodobne, jako że te wielkie 

państwa stopniowo schodzą ze sceny. Prof. 

Fukujama kończy swoje rozważania w tym 

eseju słowami, że „koniec historii będzie 

41



bardzo smutną epoką”. W miejsce dramatów, 

ofiar cierpień ale także idealizmu, odwagi, 

bohaterstwa, współczucia i poświęcenia 

nastanie czas kalkulacji ekonomicznych, 

technicznych, zainteresowań środowiskiem 

naturalnym i zaspakajaniem wyszukanych 

potrzeb konsumpcyjnych. Zaniknie według 

niego sztuka, artyzm i filozofia, a pozostanie 

właściwie tylko opieka nad muzeami z ludzkiej 

przeszłości. Jest to perspektywa zastoju 

i nudy, świat wyprany z ludzkich wartości, 

wyobrażeń i emocji . 

Prof. Fukujama poszedł w swoich teoriach 

dalej i głosi, że nadchodzi także koniec 

człowieka, w tym sensie, że obecny historyczny 

człowiek może ulec tak głębokim 

zmianom z powodu stosowania biotechnologii 

i modyfikacji genetycznych, że to już nie 

będzie człowiek. Opisał to w swojej książce 

„Koniec człowieka”. Trzeba jednak zaznaczyć, 

że Fukujama ma wielu oponentów. Niektórzy 

nie pozostawili na nim suchej nitki. Teza 

Fukujamy, że wraz z postępem liberalizmu 

wygaszają się konflikty nie da się utrzymać. 

Tak to ujął znany publicysta Leon Wieseltier 

(„Niepożądani goście”) w swoich błyskotliwych, 

zaprawionych mocną ironią uwagach. 

Ten pożegnalny bankiet Fukujamy, jak 

Wieseltier nazwał teorię końca historii psuje 

kilku gości, w tym m.in. sam liberalizm, 

nacjonalizm i religia. Antropolodzy kultury 

wyrażają również ostrożne poglądy. Zauważają 

procesy tak zwanego ulokalniania się 

konfliktów. Niektórzy wręcz prognozują 

powroty do państw narodowych i konfliktów 

między narodami. Takie poglądy rozwija 

m.in. niemiecki socjolog Ulrich Beck. Nawiązując 

do Fukujamy można powiedzieć, że 

zachód, jako krąg cywilizacyjno-kulturowy 

ideowo wypalił się. Wyczerpał swoje ideowe 

możliwości. 

Samuel Huntington, współczesny amerykański 

pisarz polityczny uważa, że światu 

zagraża… zderzenie cywilizacji, obejmujące 

wielkie konflikty w sferze religii, nauki, 

gospodarki, sposobu życia i obyczajów. 

Zachód − wg Huntingtona („Zderzenie 

cywilizacji” oraz „Z historii nie ma wyjścia”) 

− próbuje zapobiec temu zderzeniu przez 

politykę wchłaniania innych kultur, zwłaszcza 

wschodnich, licząc, że to pozwoli utrzymać 

pokój i dodatkowo wzbogacić zachód 

duchowo. Huntington nazywa takie działanie 

zachodu − polityką bezmyślnego otwarcia. 

Jego zdaniem, zachodowi nie uda się 

zasymilować kulturalnie wschodu (w tym 

islamu) i nastąpi głębokie w skutkach zderzenie. 

Od tego rodzaju teorii już tylko krok 

do czarnowidztwa, w stylu „koniec świata 

w roku 2012” itp., czego pełno mamy 

w internecie, telewizji i w prasie. Dlaczego tu 

o tym mówimy? Dlatego, byśmy byli świadomi 

pewnych pułapek myślowych, jakie 

wytwarzają się przez upowszechnianie się 

sugestywnych pojęć, opanowujących naszą 

niespokojną umysłowość i zatruwających 

racjonalne myślenie. Tym bardziej trzeba 

znać takie teorie, jak Fukujamy czy Hungtingtona. 

Może jest tak, że gdy kończy się 

i dogasa jakaś epoka to pojawia się poczucie 

końca czasu. Takich końców historii było 

już wiele. Może dzisiejsze niepokoje, takie 

jak Fukujamy − to zwiastun, że idzie nowe? 

Filozof, prof. Ryszard Legutko powiada, że 

teorie dotyczące przyszłości mają to do 

siebie, że w ich ocenie „wszyscy jesteśmy 

jednakowo mądrzy i jednakowo głupi”. Czy 

spojrzenie wstecz, na przebytą drogę ludzkości, 

na historię, pozwala nam zrozumieć 

sens tego wszystkiego, co się dzieje? Jaki 

był początek, jaki był przebieg i ku czemu 

świat zmierza? Czy nasze działanie ma sens, 

czy może jesteśmy bezsilni wobec jakiegoś 

nieokreślonego zła i sił, przerastających nasz 

rozum i wolę? Pytania zaczną się mnożyć, 

odpowiedzi będą płynąć znacznie wolniej. 

I gdzie szukać odpowiedzi na te dramatyczne 

pytania? Na wstępie nadmieniliśmy, 

że rozum ludzki jest nastawiony na badanie 

świata materialnego, w którym istnieją 

ograniczenia i przemijanie, ale ludzki duch 

zaprogramowany jest w stronę ideałów, 

nieśmiertelności, nieograniczonej kontynuacji 

i Nadziei. Mądrzy ludzie, uczeni, filozofowie, 

mędrcy, pisarze, wielcy mężowie stanu, 

przywódcy narodów i wielkich ruchów społecznych 

i religijnych, a także całe ludzkie 

masy − poszukiwali odpowiedzi w życiu, 

bowiem w Życiu łączą się obie te rzeczywistości. 

Ta, z pozoru bardzo skromna konstatacja 

− poszukiwanie w życiu − przeniknęła 

całą wyobraźnię, duchowość, wolę i czynne 

działanie jednego z najdziwniejszych ludów 

w historii świata − ludu biblijnego, który 

stał się jednym z najpotężniejszych filarów 

naszej europejskiej kultury, nadał ludzkości 

nieprawdopodobny dynamizm i siłę 

przetrwania w najbardziej niepomyślnych 

zdarzeniach. Co również niezwykłe: lud 

ten, jako jedyny ze starożytnych przetrwał 

do naszych czasów, czym jakby udowodnił 

właściwe wybranie swojej drogi. Złożył przy 

tym tak wielkie ofiary, że wielokrotnie nie 

powinien był istnieć. A istnieje. Zatem, droga 

musi być dobra. Dodajmy, że ta droga stała 

się jedną z dwóch najważniejszych dróg 

naszej kultury, czyli naszą własną drogą. 

Korzenie naszego kręgu 

kulturowego 

Kultura europejska to dwie wielkie 

duchowe rzeki; jedna to świat 

grecki symbolizowany przez Ateny, 

druga to świat biblijny symbolizowany przez 

naród żydowski. Obie te rzeki duchowe, 

z dopływami w postaci rzek, rzeczek i strumyków 

zbierają i toczą swoje wody od kilku 

tysiącleci. Oba miasta istniały już w drugim 

tysiącleciu przed Chrystusem, ale przejęły 

dziedzictwo jeszcze wcześniejszych wieków 

od ludów, które tędy wędrowały, tworzyły 

i pozostawiały ślady swojej kultury. Gdy 

Grecy zdobywali Troję, w tym samym mniej 

więcej czasie Mojżesz prowadził swój lud 

przez pustynię. Gdy w Grecji w VIII wieku 

przed Chrystusem, Homer pisał swoje 

poematy, to w Judei zapisywał zwój księgi 

jeden z największych proroków biblijnych 

− Izajasz, niewątpliwie genialny poeta. 

Archeolodzy i znawcy pisma starożytnego 

ciągle coś odkrywają i odsuwają nas w czasie 

coraz głębiej. Kultura grecka i judaistyczna 

wyrastają w zupełnie innych warunkach. 

W środowisku naturalnym Bałkanów i półwyspu 

greckiego, wśród zielonych gajów, 

strumyków, drzew owocowych i urodzajnych 

poletek, myśl ludzka biegła w inne 

strony, aniżeli u ludów pustyni, do jakich 

należeli hebrajczycy. Zainteresowania 

Greków poszły w stronę tego pięknego 

świata materialnego, który widzieli dookoła. 

Zainteresowała ich nauka, pytali z czego jest 

ten świat zbudowany, jaka jest jego natura 

i jaki jest wszechświat. W łagodnym świecie, 

42



łagodni byli także bogowie. Na pustyni, 

wśród piasków, ubóstwa środków do życia, 

szarej przestrzeni i niebezpieczeństw trzeba 

nie lada wyobraźni, by dostrzec piękno niezbyt 

przyjaznego otoczenia. Zainteresowania 

hebrajczyków poszły więc nie w głąb 

świata materii − jak to było u Greków − ale 

w głąb człowieka. Okazało się, że ta głębia 

jest równie nieskończona, jak wielkiego 

wszechświata. Dla ludów pustyni mniej 

ważne było z czego ten świat jest zbudowany, 

w większej cenie była… nadzieja. 

W groźnych warunkach bogowie także są 

bardziej surowi i wymagający. Mamy więc 

u naszych źródeł owe dwie wielkie duchowe 

rzeki kultury płynące w całkowicie różnych 

krajobrazach. Każdy chce mieć lepiej niż ma. 

Ludom pustyni marzyła się inna ziemia, 

mlekiem i miodem płynąca, pełna ogrodów, 

gdzie nie brak niczego, gdzie można leżeć 

na zielonych pastwiskach i odpoczywać 

nad wodami. Czujemy to w psalmie 23 

Dawida. Grecki Odyseusz pragnie powrócić 

do swojej pięknej Itaki, a hebrajski pustynny 

nomada zmierza przed siebie do ziemi, 

obiecanej przez wymagającego, ale wiernego 

Boga. Z obu tych światów greckiego 

i biblijnego odziedziczyliśmy inne spojrzenia 

na przestrzeń, czas i życie. Dla Greków 

czas miał charakter cykliczny, wszystko jakby 

powracało, jak ów Odys co powracał do 

Itaki, wszystko niejako już było, nic się tak 

bardzo jednoznacznie nie kończy, nawet 

życie jakoś może powracać. Wszystko kołem 

się toczy. U hebrajczyków, czyli w Biblii jest 

zupełnie inaczej: nic nie powraca, czas jest 

linearny, żyje się raz i trzeba iść tylko do 

przodu. Jest to droga bez powrotu. W tak, 

niemal zatrważających uwarunkowaniach 

strzeże cię twój Bóg, wierny, sprawiedliwy, 

ale także miłosierny. On wywodzi z domu 

niewoli, on wiedzie przez pustynię twardego 

życia, on jest jedyną nadzieją, ku 

niemu, a nie ku szarym piachom kierują 

wędrowcy swoje fizyczne i duchowe oczy. 

On wreszcie powie kim jest i jakie jest jego 

imię. On powie o sobie, że „Jest, który jest” 

czyli Jahwe − w hebrajskim języku. Powiedział 

o sobie dużo i prawie nic. Nakazał swojemu 

biblijnemu ludowi poszukiwać go nie 

w kosmosie, nie w akademickich dysputach 

− jak w greckich gajach, czy na agorze, ale 

wskazał, by człowiek poszukiwał go w swoim 

sercu. Takiej perspektywy, takiego zdawałoby 

się niczego, Grecy nie potrafiliby pojąć. 

Grecki najwyższy bóg Zeus musiał wyglądać 

na boga. W reprezentacyjnej świątyni 

starożytnej Grecji, spod dłuta Fidiasza, pojawił 

się Zeus 13 metrowej wysokości ze złota 

i kości słoniowej, siedzący na tronie, trzymający 

w lewej ręce złote berło, a w prawej 

posążek Nike. Na głowie miał laurowy wieniec. 

Na jego włosy, płaszcz i sandały zużyto 

ponad 200 kg złota, a na tors i inne miejsca 

owego boga poszło życie wielu słoni. 

W hebrajskiej świątyni Salomona, w Jerozolimie, 

biblijny Bóg wyznaczył jako miejsce 

spotkania z nim małe pomieszczenie, zajmujące 

ostatnią trzecią cześć świątyni, 

zacienione, bez okien, odgrodzone od ludu 

i ołtarza zwykłą zasłoną. W tym zacienionym 

miejscu nazywanym Miejscem Najświętszym, 

albo Święte Świętych stała Arka Przymierza, 

po prostu skrzynia wielkości ok. 

140x80x80 cm, której towarzyszyły rzeźby 

dwóch aniołów. W skrzyni zaś nie było złota, 

ani kości słoniowej ale tylko dwie kamienne 

tablice, które niegdyś otrzymał Mojżesz od 

Pana, laska Aarona, po prostu kij i dzban 

manny. To wszystko. Grecy mogliby to tylko 

wyśmiać. Ale dla nas pozostał nie grecki 

śmiech, lecz ta wielka wiara hebrajczyków 

i zawierzenie niewidzialnemu Panu. Pozostała 

także wielka nauczka, jakbyśmy to dzisiaj 

powiedzieli. Hebrajczycy, pewni swego 

Boga i mając go niejako w swoim ogródku, 

czyli w tym najświętszym miejscu w świątyni 

− mogli popatrzeć z góry na wszystkie 

inne narody i ich bogów. Czuli swoje 

wybraństwo, nikt inny nie był aż tak uprzywilejowany. 

Ich bóg stał się ich własnością. 

I wtedy przyszła próba i otrzeźwienie. Nadszedł 

wróg z Persji, wyznający innych 

bogów, zniszczył i spalił świątynię Jahwe 

w Jerozolimie, a elitę tego narodu pognał 

w niewolę do Babilonu. Arka Przymierza 

gdzieś zaginęła. Trudno wyobrazić sobie 

większą katastrofę. Zadali sobie dramatyczne 

pytanie; gdzież jest teraz Bóg, skoro 

nie ma świątyni, ani Arki, ani zwoju Tory? 

Czyżby inni, pogańscy bogowie byli silniejsi 

od Jahwe, jak ów perski bóg Ahura Mazda? 

Ten fragment dziejów okazał się potem niezwykle 

ważny dla naszej kultury, i to po 

dzień dzisiejszy. Pojawili się biblijni prorocy. 

Jeden z nich, Ezechiel, na wygnaniu, w niewoli 

babilońskiej dawał zgaszonemu ludowi 

nową nadzieję. To Ezechiel, w tych warunkach 

niewoli uświadomił Żydom, że źle 

rozumieli i traktowali swojego Boga. On nie 

mieszka w świątyni, on mieszka w ludzkim 

sercu i nie ma dla niego przeszkód, zburzenia 

i niewoli. Nic nie jest w stanie go zniszczyć. 

Nadał ludowi nową perspektywę 

i w Biblii nam ją przekazał. W późniejszych 

ludzkich dziejach, naszego kręgu kulturalnego 

ta teologia niewoli przynosiła owoce 

stokrotne. Przekazał nam Ezechiel i inni prorocy 

teorię Wiernej Reszty. Nic nie jest 

w stanie zniszczyć wiary, nadziei, miłości 

i obrazu swojego kraju, jeżeli znajdzie się 

Wierna Reszta, która w pełnym zawierzeniu 

wytrwa i zdecyduje się na ową drogę 

naprzód i bez powrotu. To wielkie doświadczenie 

ludu biblijnego, zapisane w księgach 

Biblii zostało nam przekazane, stało się 

naszym dziedzictwem i kontynuowanym 

doświadczeniem. To właśnie zawdzięczamy 

Jerozolimie. Co więc zawdzięczamy Jerozolimie? 

Zawdzięczamy naszą tożsamość, nasze 

siły duchowe, nasza niegasnącą nadzieję, 

w sytuacji, gdy robi się na świecie ciemno 

od zła. A czy na tym samym polu coś 

zawdzięczamy Atenom? Okazuje się, że niezwykle 

dużo. Po Zeusie zostały mity, tylko 

Jahwe pozostał żywy. Grecy o swoich 

bogach mówili, zaś Hebrajczycy ze swoim 

Bogiem rozmawiali. Naszą wyobraźnię 

zawładnął jednak klimat i piękno Grecji. 

Ufając biblijnemu Jahwe, poszła nasza kultura 

w stronę chrześcijaństwa, ale rozumianego 

bardzo po grecku. Z tych dwóch 

fascynujących miast Aten i Jerozolimy, czujemy 

uśmiech i urok Aten. W naszej zachodniej 

kulturze poszukiwania poszły w stronę 

filozofii, literatury i sztuki greckiej. Na próżno 

szukalibyśmy w historii filozofii hebrajskich 

proroków. Myśl zachodnia sięgnęła do dzieł 

„pogańskiego” Platona, Arystotelesa i Sokratesa. 

W ławie szkolnej, w XXI wieku nie 

sposób nie znać Pitagorasa i Archimedesa. 

Rozum, mędrca szkiełko i oko − to tradycja 

idąca z nami od Greków. Wszystko jednak, 

co płynie z zauroczenia może zaciemniać 

dalszą drogę. Powracając do wspomnianych 

na wstępie myśli Fukujamy i jego porażającej 

wizji „ostatniego człowieka” może 

trzeba zastanowić się, teraz u początków 

XXI wieku, czy nie za daleko poszliśmy 

w stronę Aten? Czy my z Bogiem rozmawiamy, 

czy tylko o nim mówimy? Czy wahadło 

historii nie popychamy za mocno 

w stronę Rozumu, w stronę Aten, z pewnym 

zaniedbaniem Wiary i Nadziei, czyli drogi do 

Jerozolimy? 

Niech ta refleksja szerzy się i przyniesie 

owoce. 

43

ŻYCIE LITERACKIE 


ilustracje: Magdalena Sip 

Dwa płatki śniegu zatańczyły na nocnym tle. Inne 

zaczęły im zazdrościć i po chwili całe niebo wypełniło 

się zimnym puchem. Biały korowód wypełnił puste 

ulice. Gdzieniegdzie pomiędzy śniegiem dostrzec można 

było pozostałości po hucznej sylwestrowej nocy. 

Pub „Sangreal” świecił pustkami. Ostatni pijany 

klient wytoczył się stąd prawie godzinę temu. Barman 

zasłonił usta, ziewając. Spojrzał na swój dorobek 

znakomitych trunków zastanawiając się, kiedy będzie 

musiał zamówić nowe alkohole. Ciężkie dębowe drzwi 

prowadzące do wnętrza knajpy zaskrzypiały. 

Zimne powietrze wtargnęło do pomieszczenia, niwecząc 

starania dogasającego kominka o ciepło. Przybysz 

zrobił kilka niesłyszalnych kroków i zamknął za sobą 

drzwi, które głośno uderzyły o futrynę. 

− Zapraszam, zapraszam! − przywitał go barman 

i podobnie jak przybysz zrobił krok w stronę lady 

baru. 

Mężczyzna miał najwyżej czterdzieści lat. Ściągnął 

właśnie flauszowy płaszcz, zupełnie nienaruszony 

przez śnieg i odsłonił elegancki garnitur. Położył 

na podłodze niewielką skórzaną teczkę i usiadł przy 

barze. 

− Zimna noc, co? Napije się pan drinka? − zaproponował 

barman i wskazał na półkę z trunkami. 

− Skoro już tu jestem… − westchnął mężczyzna 

i zamówił Krwawą Mary. 

Barman uśmiechnął się i wyciągnął długą szklankę 

spod lady. Kiedy naczynie wypełniło się szkarłatnym 

płynem, rozpoczął dodawać przyprawy przymykając 

jedno oko, jakby liczył każde ziarenko pieprzu czy objętość 

kropel sosu Tabasco. Postawił przed mężczyzną 

koktajl i skinął głową. 

− Wraca pan z pracy? − zapytał, odkładając sok 

pomidorowy na swoje miejsce. − Miło wiedzieć, że 

ktoś też kończy robotę nad ranem. 

− Niestety… − mężczyzna pociągnął drinka przez 

czarną rurkę. − U mnie nie ma żadnego grafiku, ani wolnego. 

Cały czas jestem w pracy. 

− Naprawdę? − barman stanął naprzeciw mężczyzny. 

− To coś w rodzaju służby? Nie ma pan na sobie 

munduru. 

− Chcesz posłuchać o mojej robocie? − mężczyzna 

znów pociągnął koktajl i przestał dopiero, kiedy ze 

szklanki wydobył się siorbiący dźwięk. 

− Nalej mi jeszcze jednego i zrób sobie jakiegoś… 

Ja płacę. 

Przed lokalem kłębił się oślepiający puch, lecąc to 

w jedną, to w drugą stronę. Na drewnianej ladzie baru 

stanęły dwa drinki, a mężczyzna poluźnił krawat i rozpoczął 

swoją historię. 

− Pracujesz na barze nie od dzisiaj i na pewno 

słyszałeś wiele niewiarygodnych historii od mniej lub 

bardziej wypitych klientów… Możesz mi wierzyć lub 

nie, twoja sprawa. Wiedz jednak, że nie mam zamiaru 

kłamać, to wbrew mojej profesji. 

44

OPOWIADANIE 

▶ Jarosław Charczuk 

Barman zrobił poważną minę i napił się swojego 

trunku. 

− Nie odpowiem ci, kiedy zacząłem swoją pracę. Nie 

jestem również w stanie powiedzieć, kiedy ją skończę. 

− mężczyzna otworzył srebrną zdobioną cygaretkę, 

wyciągnął z niej papierosa i odpalił go od dogasającej 

już świecy. − Można powiedzieć, że to taka „umowa 

na czas nieokreślony”. − uśmiechnął się szyderczo 

i wypuścił chmurę dymu z ust. 

− Pracuję w Departamencie Umierania. − wypowiedział 

to zdanie powoli, podnosząc głos z każdym kolejnym 

słowem, po czym zrobił pauzę i spojrzał barmanowi 

prosto w oczy. − W pracy mówią na mnie 

„Rozpacz”. Chociaż nie jest to zbyt dokładny pseudonim. 

Powinni mnie nazywać „Tym, który przynosi rozpacz”, 

ale wiesz, jak to jest… − mężczyzna strzepnął 

popiół do metalowej popielniczki. − Moim zadaniem jest 

przekazywać ludziom wiadomość o tym, że umarła ich 

mniej lub bardziej bliska osoba. Powiem w skrócie… 

Śmierć idzie do osoby i zabiera od niej życie, a ja idę 

do najbliższych, czy to pod postacią innego człowieka, 

czy telefonu, listu, cokolwiek, i przekazuję im tę wiadomość. 

− To musi być straszna robota… − stwierdził 

barman, wciąż zachowując poważną minę i przechylił 

swoją szklankę. 

− Praca jak praca… − westchnął mężczyzna. − Do 

wszystkiego można się przyzwyczaić, nawet, że czasami 

przekazuję kobietom wiadomość w postaci intuicji. 

− dogasił papierosa i wziął łyk Krwawej Mary. − 

Chociaż, przyznam ci, że reakcje ludzi potrafią być 

najróżniejsze… Widziałeś kiedyś matkę, która dowiaduje 

się o śmierci swojego syna? Spokojnie mógłbym 

już napisać cały podręcznik psychologiczny prawiący 

o etapach żałoby, bezpośrednio po wiadomości 

o śmierci dziecka. Wiele razy musiałem potwierdzać, 

stanowczo mówić, że to nie jest żart, że wiem na 

pewno. Później patrzyłem, jak kobiety osuwają się na 

kolana i potrafią płakać całymi godzinami… Często te 

sytuacje są do siebie podobne, ale… − mężczyzna odpalił 

kolejnego papierosa. − Kiedyś przyszedłem do jednego 

bankiera, jak był na przerwie obiadowej. Powiedziałem 

mu, że jego ciotka zmarła. Facet ukroił sobie kawałek 

kotleta, wziął go do ust, przełknął, cały czas na 

mnie patrząc, aż w końcu zapytał, czy zostawiła mu 

coś w spadku… Pieprzony finansista! Prawie się przewróciłem 

ze śmiechu! − mężczyzna zamilkł i głęboko 

zaciągnął się papierosem. − Jeden major był dobry… 

Powiedziałem mu o śmierci jego syna, który też był 

żołnierzem. Chłopak młody, trochę po dwudziestce. 

Trafił do Iraku, wysłany do kontyngentu, który przylegał 

do Iranu. Ten major pierwsze o co mnie zapytał, 

to czy zginął w walkach. − Rozpacz wypuścił biały 

dym przez nos. − Jak mu oznajmiłem, że jego synalek 

puknął sobie w łeb, bo nie mógł znieść napięcia, prawie 

mnie rozszarpał na kawałki… Też mi pomysł wysyłać 

gówniarzy na wojnę! 

− Pobił cię? − zapytał barman, sięgając do kieszeni 

po swoją paczkę papierosów. 

− Mnie samego nie pobił, ale wybił zęby osobie, którą 

akurat byłem, takiemu jednemu porucznikowi… − odpo- 

45


wiedział mężczyzna, spoglądając na dno szklanki. 

− Jak to w ogóle jest…? − zagadnął barman, odpalając 

papierosa i zaciągając się łapczywie. − Możesz 

stać się każdym, kto akurat przekazuje wiadomość? 

− Oczywiście. Każdym, wszystkim… Kiedyś telegramem, 

teraz telefonem komórkowym, nekrologiem. 

Zależy co jest potrzebne. Jednak najczęściej wcielam 

się w drugiego człowieka. 

− Byłeś kiedyś mną? − barman przymknął oczy przerażony. 

46

OPOWIADANIE 

▶ Jarosław Charczuk 

− A przekazałeś kiedyś komuś wiadomość o śmierci 

bliskiej osoby? − Rozpacz uśmiechnął się i dokończył 

drinka. − Nie. Tobą nigdy nie byłem. Ale przekazywałem 

kiedyś wiadomość jednemu barmanowi, nawet był 

trochę podobny do ciebie… Umarł mu ojciec. Zginął 

w wypadku budowlanym. Ciało było tak zmasakrowane, 

że nawet nie otworzyli trumny na pogrzebie. 

− Jak zareagował? 

− Na początku dosyć dobrze. Znaczy, wiadomo, 

były łzy, żal, oskarżanie. Okazał się na tyle silny, że 

pomógł swojej siostrze sobie z tym poradzić… − Rozpacz 

podniósł szklankę na kilka centymetrów i upuścił 

ją, tak, że wydała głośny brzęk. − Zapłacił jednak za to 

cenę. Biedak chyba wykorzystał swoje ostatnie zapasy 

siły… Po kilku miesiącach odwiedziłem jego siostrę 

i powiedziałem, że jej brat zapił się na śmierć. 

− To okropne… − stwierdził barman i nalał mężczyźnie 

pokaźny kieliszek czystej. 

− Okropne to są reakcję klechów! Słowo daję, 

gdybym był Śmiercią, to skosiłbym ich wszystkich, 

za to ich opanowane duchowne podejście! − Rozpacz 

gwałtownie złapał kieliszek i wypił jego zawartość 

jednym haustem. − Przyszedłem do jednego księdza, 

proboszcza w małej miejscowości. Przekazałem mu, że 

wikary, który pojechał na wycieczkę do Częstochowy, 

zginął. Umarł razem ze wszystkimi, którzy jechali 

autobusem. Głównie młode dzieciaki, które miały się 

pomodlić w intencji dobrze zdanej matury. − barman 

napełnił dwa kieliszki. − Wiesz, co powiedział ten proboszcz, 

niech go licho! Stwierdził, że teraz jest im 

lepiej, że są w lepszym miejscu, po czym polazł po 

książkę telefoniczną, aby zawiadomić rodziców tych 

dzieciaków… Zero płaczu, żalu, smutku! Nic! − Rozpacz 

i barman wychylili swoje kieliszki i równocześnie 

położyli je na barze. 

Śnieg przestał padać. Jedynie pojedyncze płatki 

leniwie spadały, aby dołączyć do swoich braci na ziemi. 

Samochód powoli przeciął skrzyżowanie, zabuksował 

kołami i zniknął w białym pustkowiu. 

− Jakieś zachowanie, które wiesz, że się na pewno 

nie powtórzy…? − zapytał barman napełniając kieliszki 

kolejny raz. 

− Od tysiącleci człowiek zachowuje się w miarę 

podobnie dowiadując się, że bliska mu osoba opuściła 

ten świat. Można spokojnie zapisać gdzieś typowe 

reakcje dla większości osób no i kilka mniej spotykanych, 

które i tak się pojawiają. − mężczyzna poprawił 

okulary, które pokryły się warstwą pary wodnej. 

− Żeby reakcja była nietypowa, musi to być naprawdę 

szczególna osoba. Raz poszedłem do zakładu psychiatrycznego 

do faceta, który tam siedział od wielu, wielu 

lat. Powiedziałem mu, że zamordowano jego byłą żonę, 

a ten na to, że to mnie zamordowano i to ja nie żyję. 

Fakt, trochę miał rację… Przyszedłem tam pod swoją 

normalną postacią, tak jak widzisz mnie teraz. 

− Muszę przyznać, że jak na jakąś nierealną, astralną 

istotę wyglądasz dosyć ludzko i przekonywująco. − 

przyznał barman chcąc, napełnić kolejne kieliszki, jednak 

butelka była już pusta. 

− Zmieniam się na potrzeby czasu. Nie mogę przecież 

chodzić między ludźmi, wyglądając tak jak na przykład 

wasze wyobrażenie o Śmierci. − Rozpacz obserwował, 

jak barman wyrzuca butelkę i wyciąga z lodówki 

następną. − Moim zadaniem nie jest straszyć. − odpalił 

kolejnego papierosa i poczęstował barmana. − Przypomniała 

mi się jedna reakcja, której już na pewno nigdy 

nie doświadczę! To było jakieś dwa tysiące lat temu… 

Wciąż wspominacie to zdarzenie. Kiedy przyszedłem do 

Boga i powiedziałem mu, że jego syn, Jezus Chrystus 

właśnie umarł w wielkim cierpieniu na krzyżu, 

ten roześmiał się, poklepał mnie po plecach i powiedział, 

że wszystko idzie zgodnie z jego planem i że 

nie jestem mu już potrzebny. − Rozpacz zaciągnął się 

papierosem i wypuścił kółko z dymu, które zamieniło 

się w krzyż. − No nic, miło się rozmawiało, ale na mnie 

już czas. − podał dłoń barmanowi, a w niej banknot 

o wysokim nominale. − Nigdy tego nie robię, ale dam Ci 

bardzo cenny napiwek. Wątpię, czy kiedykolwiek dostaniesz 

coś równie cennego… 

− Słucham… − powiedział barman zaintrygowany. 

− Zaraz jak skończę mówić, od zaplecza wpadnie 

zamaskowany mężczyzna z bronią. Dzięki za rozmowę 

i uważaj na siebie… 

Kiedy mężczyzna skończył mówić, z tyłu otworzyły 

się drzwi, tak jakby ktoś je wyłamał. Barman odwrócił 

się i kiedy znów spojrzał w miejsce, gdzie stał Rozpacz, 

nie zastał nikogo. Kiedy pośpiesznie skierował 

się w stronę zaplecza, poczuł na czole zimny dotyk 

lufy pistoletu. Oto stał przed nim zamaskowany mężczyzna, 

nerwowo trzymając broń w ręku i palec na 

spuście. 

47

ROZMOWY z uczniami mającymi pasje 

Pasje Łukasza Żurka 


Pracując wiele lat w szkolnictwie dochodzę do 

wniosku, że „grzeczni” uczniowie to tacy, którzy 

dobrze się uczą (mają piątki ze wszystkich przedmiotów), 

mówią „dzień dobry” na ulicy itp., ale 

naprawdę zdolni i wartościowi, to ci, którzy mają 

swoje pasje i poświęcają im swój wolny czas, a przez 

to świetnie się rozwijają. Często jest też tak, że chcą 

im poświęcić resztę swojego życia. Oczywiście tacy 

uczniowie zdarzają się bardzo rzadko, bo mało kto 

w wieku 14, 15 czy nawet już 18 lat wie, co chce 

robić w życiu. 

Chciałabym na łamach „Pamiętnika Kudowskiego” 

przybliżyć Czytelnikom takich właśnie 

uczniów, być może w przyszłości staną się kimś 

ważnym, kimś jeszcze bardziej interesującym, 

kimś z kogo my Kudowianie będziemy mogli być 

dumni. 

Pierwszą taką osobą, na którą zwróciłam uwagę 

jest Maciej Niechwiadowicz, uczeń trzeciej klasy 

LO w Kudowie. Teraz chciałabym przedstawić 

absolwenta gimnazjum Łukasza Żurka. 

− Ukończyłeś w tym roku gimnazjum w Słonem. Dlaczego 

właśnie to? 

Bo kiedy była wprowadzona w Kudowie rejonizacja 

szkół przydzielono mnie do Słonego, 

a potem kiedy powstała szkoła społeczna po 

prostu już tam zostałem, chociaż moja młodsza 

siostra przeniosła się wówczas na Buczka. 

− Co dalej? 

Złożyłem podanie do szkoły średniej w Dęblinie. 

− Dlaczego właśnie tam? 

Od zawsze chciałem być pilotem. Zawsze 

budowałem modele samolotów sam i ze 

wszystkiego, nawet z pudełka po pizzy. Kilka 

modeli też kupiłem, tych zdalnie sterowanych, 

ale jeden taki też sam wykonałem. Fascynowało 

mnie to, że latają, że nie spadają. Zdecydowałem 

się po tym, jak przeleciałem się 

szybowcem. Było to w Czechach w ubiegłym 

roku na wakacjach. Poza tym chcę być pilotem 

wojskowym i latać na wojskowych myśliwcach. 

W Polsce jest to jedyna szkoła średnia o takim 

profilu. 

− Będziesz daleko od domu, jakieś 500 km. Nie przeraża 

cię to? 

O nie, w tej chwili nie. 

− Myślisz, że się tam dostaniesz? (Artykuł był pisany 

w czerwcu, przed ogłoszeniem wyników. Wiadomo, że 

Łukasz dostał się do swojej wymarzonej szkoły z pierwszą 

lokatą, czego mu serdecznie gratuluję) 

Myślę że tak, bo otrzymałem kategorię zdrowia 

Z1A, to znaczy, że jestem zdrowy i gotowy 

do pilotażu samolotów. Mam wysoką średnią 

5,67, dobre oceny z matematyki, fizyki a one 

się tam liczą przede wszystkim. 

− Zawsze się tak dobrze uczyłeś? Średnia 5,67 to chyba 

najwyższa w Kudowie? 

Tak, zawsze byłem najlepszy w klasie. 

− Dlaczego lubisz się uczyć? 

Nie lubię się uczyć. 

− To skąd taka wysoka średnia? 

Jestem inteligentny. Nie potrzebuję dużo czasu 

żeby się czegoś nauczyć. Mam dobrą pamięć. 

Poza tym lubię się uczyć robiąc coś praktycznego, 

np. budując samoloty uczyłem się matematyki 

i fizyki. Kiedyś zbudowałem makietę Kudowy na 

konkurs z ochrony środowiska, w której umieściłem 

np. podświetlaną fontannę. Kiedyś zrobiłem 

nawet zdalnie sterowaną motorówkę. 

− Jesteś ścisłowcem, ale masz też oceny celujące z języka polskiego 

i angielskiego, czyli z przedmiotów humanistycznych. 

Czy to znaczy, że jesteś wszechstronnie uzdolniony? 

Pewnie tak, ale wolę coś obliczyć niż przeczytać. 

− Skoro zawsze byłeś najlepszy, to pewnie nie miałeś łatwego 

życia w klasie? Czy przezywali cię kujonem? 

Nie nigdy, koledzy zawsze mieli dla mnie szacunek. 

− A który przedmiot lubisz najbardziej i dlaczego? 

Matematykę i fizykę, bo można je zastosować 

w praktyce. 

− Wiem, że interesuje cię też informatyka. 

Tak, zacząłem się nią interesować na poważnie 

jakiś roku temu na wakacjach. Zawsze chciałem 

mieć swoją grę internetową i wtedy zacząłem się 

uczyć programowania. 

48

KONKURS 

− Sam?! 

Tak. Miałem podstawową wersję gry (szablon) 

i metodą prób i błędów dochodziłem do tego 

co i na jakiej zasadzie działa. Jeśli czegoś nie 

wiedziałem, to szukałem informacji w Internecie. 

Dzięki temu poznałem podstawy czterech 

języków informatycznych. No i w końcu 

udało mi się stworzyć własną grę. Właśnie na 

tym szablonie. Wprowadziłem własną grafikę, 

popoprawiałem błędy, dodałem nowe funkcje 

i ogólnie całą ją rozbudowałem. 

− Jak nazywa się ta gra i gdzie można ją znaleźć? 

Grę „Mroczny Rycerz” można znaleźć pod adresem 

www.mrycerz.pl. Stale wprowadzam do 

niej jakieś zmiany, udoskonalam ją. Poza tym 

zajmuję się jeszcze pozycjonowaniem i reklamowaniem 

mojej gry. 

Obecnie zbieram kasę na nową reklamę. Teraz 

gra znajduje się na płatnym serwerze, który 

pozwala grać jednocześnie wielu graczom. Nie 

gra w nią tak wiele osób, ale w kilku rankingach 

na polskie gry internetowe znajduje się 

w czołówce. Stale też rośnie ilość graczy. 

− Jak dostaniesz się do Dęblina nie boisz się, że nie będziesz 

miał czasu na grę? 

Do tego czasu znajdę osoby, które mogą nią 

zarządzać. Mam już kilka osób, które grają 

w nią od początku i mogę im zaufać. 

− Czy cały swój wolny czas spędzasz przy komputerze? 

Nie, jeszcze jeżdżę na motorze. Teraz mam 

trzeci już motor. Obecnie jest to Yamaha 

Enduro. W sumie już tak ze dwa lata jeżdżę 

z kolegami po kudowskich pagórkach. Lubię 

też grzebać przy motorze. 

− Na zakończenie naszej rozmowy chciałam cię zapytać 

czego ci życzyć? 

Chciałbym w przyszłości brać udział w pokazach 

lotniczych i być członkiem grupy Akrobatycznej 

Żelazny. 

− Życzę ci więc tego z całego serca i dziękuję za rozmowę. 

BANK dobrych pomysłów 

Podróżując, służbowo czy też turystycznie 

po naszym pięknym kraju nad Wisłą, kierowany 

pobudkami zawodowymi człowiek 

notuje. 

I nie koniecznie w notesie, czy też wzorem 

polityków w dyktafonie. 

I nie tylko wrażenia, obrazki, wzruszenia. 

Również towarzyszy mi często, jak pewnie 

wielu Kudowianom − pytanie dlaczego tutaj 

jest tyle ludzi, tyle i tak się dzieje? 

U źródła tego pytania leży troska o naszą 

małą ojczyznę − jej rozwój w każdym aspekcie. 

Jestem głęboko przekonany, iż od mądrych 

można, ba, wręcz trzeba się uczyć. 

Dlatego zapraszam wszystkich, którym nie 

obce jest dobro Kudowy do dzielenia się swoimi 

refleksjami − dobrze by było jeśli potraficie je 

Państwo połączyć z konkretnym − konstruktywnym 

pomysłem. 

Być może będzie to lista pozytywnych porad 

dla kudowskich włodarzy − po wyborach jakie 

nastąpią jesienią. 

Warto jest zastanowić się nad rzeczami 

pozornie małego kalibru. Czasem kilka małych 

kroczków jest drogą ku lepszej jakości całych 

procesów. To uwaga do tych, którzy postanowią 

napisać, że przydałoby się lotnisko, metro 

i skocznia narciarska... pewnie, ale zacznijmy 

od rzeczy „drobnych”. Wiele zmian nie wymaga 

wielkich inwestycji, a może przynieść wiele 

korzyści nam wszystkim. 

Dlatego w imieniu Redakcji „Pamiętnika 

Kudowskiego” i Stowarzyszenia Fundus Glacensis 

z Kudowy-Zdroju (które reprezentuję) 

pragnę zaprosić wszystkich czytelników do 

konkursu pod tytułem: 

„ Bank dobrych pomysłów”. 

Prosimy o przysyłanie tekstów mailem na 

adres redakcji. 

Najciekawsze wypowiedzi opublikujemy 

i nagrodzimy upominkami. 

I aby samemu dać dobry przykład podzielę 

się z Państwem pierwszą refleksją: 

Jak wielu z Państwa często zastanawiałem 

się nad faktem − jak to jest że tygodniowy urlop 

nad polskim morzem jest droższy niż tydzień 

w Egipcie. Z całym szacunkiem dla naszego 

Bałtyku − jednak tam (w Egipcie) i pogoda 

stała i atrakcje często w cenie nie byle jakie, 

standard hotel ,,hmm, tez inny”. 

Jako mieszkańcowi Kudowy przyszła mi do 

głowy refleksja, że co tam Bałtyk. 

Kudowa to też jedno z najdroższych miast 

w Polsce. Jak się popatrzy i porówna ceny 

w kraju. Ekonomia to matematyka, a liczby 

mówią same za siebie. 

Oczywiście ja też jestem przekonany, iż 

jesteśmy najwspanialszym miastem w Polsce 

i Europie. Ale, no właśnie… jest małe… ale. 

A nawet kilka. 

Czy wszyscy w kraju i Europie o tym 

wiedzą? Czy dajemy im szanse, aby się przekonali, 

skoro traktujemy, mam smutne wrażenie 

− topniejącą ilość gości, ceną iście zaporową? 

Wiem, że wszystko z czegoś wynika, i standard 

wyższy i trzeba było inwestować i miesiące 

puste nadrobić, a ZUS, podatki itd. itp. 

Ale tak sobie pomyślałem, że może by tak 

na przykład ogłosić, iż „Listopad w Kudowie – 

miesiącem spadku cen o 50%” (wzorem supermarketów.) 

Oczywiście wymagałoby to wspólnej decyzji 

i zgody gestorów − których tą droga zapytuję 

– co Wy na to? 

Zapraszamy do dyskusji – czy to na forum 

Pamiętnika, czy też spotkań otwartych, bądź 

roboczych zamkniętych. 

Tak myślę sobie, że narzekać każdy potrafi 

(oj ostatnio jakoś mam szczęście do takich 

postaw − ale może dlatego, że kryzys?), ale 

lepszy jest każdy pomysł o którym można 

podyskutować niż żaden. 

Zapraszam 

Wojtek Heliński 

49

Życie Kudowy na starych fotografiach 

▶ redaguje Mikołaj Krzemiński 

Ludzie odchodzą, pozostają po nich pamiątki, dokumenty, są wśród nich stare fotografie. Na nich bliskie osoby, które znaliśmy lub 

już nikt nie pamięta kto zaś… Wydarzenia utrwalone na poblakłej fotce… Miejsca, które znamy i codziennie mijamy… Jak wyglądały 

10 lub 50 lat temu? Zmieniły się? Czy są do rozpoznania? 

Zapraszamy zainteresowanych powojenną historią miasta do podzielenia się na łamach „Pamiętnika Kudowskiego” swoimi zbiorami. 

Interesują nas zdjęcia z rodzinnych uroczystości, wydarzeń politycznych i społecznych oraz kulturalnych (zdjęcia można zeskanować 

w Referacie Kultury, Sportu i Promocji Urzędu Miasta w Kudowie-Zdroju lub w Miejskiej Bibliotece Publicznej). 

Dzisiaj kilka fotografii z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Udostępniła je Zofia Fidali z domu Bieniek, za co Jej serdecznie 

dziękujemy. Starsi mieszkańcy pamiętają panią Zofię zapewne z kina „Capitol”, gdzie przez wiele lat pracowała jako bileterka. 

Do Kudowy przyjechała pod koniec lat czterdziestych z nakazem pracy po ukończeniu szkoły włókienniczej w Częstochowie. Pracę 

rozpoczęła w Państwowych Zakładach Przemysłu Bawełnianego w Kudowie, tak się wtedy nazywały Kudowskie Zakłady Przemysłu 

Bawełnianego, mieszkała w Domu Młodego Robotnika (dzisiaj osiedle przy ul. Łąkowej, a zwane kiedyś „Meksykiem”). Jednym 

z epizodów w jej życiu w tamtych latach była praca w zakładach bawełnianych w Nachodzie w Babi dokąd dziewczęta z Kudowy 

oddelegowane codziennie dojeżdżały. 

Początek lat pięćdziesiątych 

przedstawiciele kudowskich 

włókniarzy w pochodzie 

1-majowym w Nachodzie (wówczas 

Czechosłowacja) 

Za przejściem granicznym przed 

czeskim urzędem celnym pani Zofia 

Fidali − druga z prawej 

50

Życie Kudowy na starych fotografiach 

▶ redaguje Mikołaj Krzemiński 

Życie artystyczne w Domu Młodego 

Robotnika kwitło, istniał tam 

m.in. zespół folklorystyczny, 

tutaj podczas występów w czasie 

akademii z okazji rocznicy rewolucji 

październikowej w Rosji. Pani Zofia 

klęczy, pierwsza z prawej. 

Na moście granicznym w Kudowie- 

Słonem, pierwsza z lewej Zofia Fidali, 

w środku pani Dowsinowa. 

W stołówce Domu Młodego 

Robotnika, tu rozpoznaliśmy 

panów Skoka i Klausa, pani 

Zofia, druga od prawej przy 

stole. Warto zwrócić uwagę na 

metalowe miski-talerze. 

Pracownicy KZPB pomagają 

rolnikom w Bielicach, pani Zofia 

w środku, drugi od lewej Sadowski, 

obok Wilczak, wysoki z wąsami 

w kapeluszu Szymczuk 

51


Strach mnie ogarnął i drżenie, 

że wszystkie się kości zatrzęsły 

Księga Joba 4,14 

Przenikanie 

Kazimierz Burnat 

Urodził się 1 lipca 1943 r. w Szczepanowicach nad 

Dunajcem. Od 1968 r. mieszka we Wrocławiu. Ukończył 

prawo na Uniwersytecie Wrocławskim; organizację i zarządzanie 

oraz handel zagraniczny na Akademii Ekonomicznej. 

Wieloletni dyrektor w ZZSD „Polar” i spółkach prawa 

handlowego. Brał udział w misjach handlowych do Indii, 

Japonii, Kanady i krajów europejskich. Działał na rzecz 

samorządu pracowniczego, spółdzielczości pracy dla 

niewidomych oraz sportu (WKS Śląsk, KS Polar). Twórca 

harcerstwa dla młodzieży trudnej w ramach Nieprzetartego 

Szlaku. Spadochroniarz, były żołnierz czerwonych 

beretów. 

Jego dewizy życiowe to: pamięć o zmarłych – źródłem 

długowieczności; czynienie dobra drogą do człowieczeństwa. 

Interesuje się numizmatyką, medalierstwem, podróżami, 

filozofią, literaturą… 

Poeta, publicysta, edytor, tłumacz wierszy z języka 

czeskiego i ukraińskiego, dziennikarz, animator kultury. 

Autor tomów poetyckich W kolejce po (1995), Cichnące 

(2003), Przenikanie (2006), Am Rande des Erwachens/Na 

skraju przebudzenia (2007), Za obzor (Broumov 2008), 

Вивернути час на ліву сторону (Kijów 2008) i Wiew przeznaczenia 

(2008). Książka Przenikanie została nagrodzona 

Wielkim Laurem XVI Międzynarodowej Galicyjskiej Jesieni 

Literackiej i wyróżniona na XXIX Międzynarodowym 

Listopadzie Poetyckim w Poznaniu. Opracował i opatrzył 

w posłowie lub wstęp ponad czterdzieści różnych 

książek. Przełożył i wydał dwa tomy poetyckie: z języka 

czeskiego – Vĕra Kopecká, Śladami cieni (2009); z języka 

ukraińskiego – Jurij Zawgorodnij, Pogwar dzikiego stepu 

(2009). Współautor ponad siedemdziesięciu antologii, 

almanachów i monografii wydanych w kraju i za granicą, 

m.in. w USA, Serbii, Czechach, Izraelu, na Ukrainie... Swoją 

twórczość prezentował w czasopismach i na spotkaniach 

autorskich w kraju i za granicą, radiu i telewizji. Jego wiersze 

tłumaczono na język amharski, angielski, białoruski, 

chiński, chorwacki, czeski, esperanto, francuski, hiszpański, 

litewski, łotewski, mongolski, niemiecki, rosyjski, serbski, 

słowacki, ukraiński i wietnamski. Autor esejów i wielu artykułów 

publicystycznych. 

Kazimierz Burnat jest prezesem Grupy Literackiej 

Dysonans przy Śląskim Okręgu Wojskowym, redaktorem 

naczelnym pisma społeczno-kulturalnego Bez Kurtyny, 

redaktorem kwartalnika kulturalnego „Obok” i współpracownikiem 

kilku pism literackich. Przewodniczący Głównego 

Sądu Koleżeńskiego Związku Literatów Polskich, 

członek Stowarzyszenia Dziennikarzy RP. Brał udział w Sesji 

Literackiej w Kudowie Zdroju w 2008r. 

(Red.) 

Słony wiatr 

rozplątuje niebu 

czarne włosy 

wokół księżyca 

poświata z sukienek dziewcząt 

komponujących mozaikę 

sześćdziesięciu gwiazd Dawida 

na apelu unicestwionych 

niewielu ocalałych 

wykrzykuje pamięć 

zawstydzony Bóg pamięta 

za własny grzech 

nam zadaje pokutę 

zapalam menorę 

niegasnącym ogniem 

Świnoujście, 27 stycznia 2005 r. 

Bliżej 

Powietrze coraz rzadsze 

spłycone oddechy 

dojrzalszy uśmiech 

pojąłeś pismo kory 

swojej brzozy i mowę istot 

ukrytych w zakamarkach 

prowadzą spór o przeznaczenie 

ściąć i z dymem puścić 

czy krzyże stawiać 

komu 

przecież nie objąłeś wszystkich odgałęzień 

nie dotarłeś do korzeni 

jeszcze nie wypatrzyłeś drogi 

wiodącej do przecięcia czasów 

Brakuje mi paru chwil 

na własność 

dystansu w zadumie 

nad dogasającym żarem 

zamykam oczy 

czuję przelotny szept jutra 

księżyc ustępuje miejsca 

miękkiemu światłu Poranka 

ciepłym pulsem 

wpisuję się w jego świeżość 

aby nadać sens bliskości 

wtulam w pień 

własny skrawek nieba 

Kamień 

W dzieciństwie 

pachniał nim świeży chleb 

iskry uwalniały ciepło 

czasem gniew 

dziś 

okaleczony dłutem 

wykrzykuje nadzieję 

„non omnis moriar” 

coraz głębiej wciskając 

w ziemię 

to tylko epitafium 

podarowane przez żyjących 

żyjącym 

Kazimierz Burnat 

52

LISTY OD REDAKCJI 

List do pisarza 

List do Józefa Wyspiańskiego z Lubina, autora książki pt. „Barbarzyństwo OUN-UPA”, wydanej przez Drukarnię 

MCKK w Lubinie, w 2009 r., stron 310 z licznymi zdjęciami. Ponieważ w Kudowie i okolicach mieszka wiele 

rodzin przesiedlonych z ziemi przemyślańskiej i sąsiednich powiatów w woj. tarnopolskim, przeto o książce tej 

informujemy, zamieszczając list do Autora. 

Szanowny Panie. Pana książka „Barbarzyństwo 

OUN-UPA” − to bardzo 

ważna dokumentacja zbrodni dokonanych 

w powiecie przemyślańskim. Tak to 

powinno być spisane: wieś za wsią, powiat 

za powiatem. Trzeba pokazać każdą ofiarę 

UPA, tak Polaka, jak i Ukraińca. Książka 

ta powinna zostać przetłumaczona na język 

ukraiński i do każdej wsi tego powiatu 

powinno trafić po kilka egzemplarzy. Najważniejszym 

naszym celem powinno być 

obudzenie sumień na Ukrainie, przede 

wszystkim w miejscach zbrodni. To, że 

my będziemy pamiętać − to ważne, ale 

o wiele ważniejsze, by ludzie tam mieszkający, 

krewni i sąsiedzi morderców lub ludzi 

związani z UPA lub sympatyzujący z UPA, 

a przede wszystkim nieświadomi tego, 

co zrobiła UPA − dowiedzieli się więcej 

o metodzie walk UPA i ofiarach, polskich 

i ukraińskich i zrozumieli ogrom tych 

zbrodni. Pojawia się wśród nas Polaków 

pytanie: jak to jest, że nasz kościół powiedział 

− w naszym imieniu − do Niemców 

(w 1965 r) − „przebaczamy i prosimy 

o przebaczenie”, a nie może tego powiedzieć 

do Ukraińców, którzy nie dokonali 

aż tak gigantycznych zbrodni jak Niemcy 

hitlerowskie − i do tego także owi Niemcy 

są winni organizowania Ukraińców do 

zbrodni. 

Otóż, powinniśmy na to popatrzeć 

trzeźwymi oczami: nie powiedzieliśmy 

niemieckim zbrodniarzom „przebaczamy 

i prosimy o przebaczenie”, ale nasz kościół 

wypowiedział tą chrześcijańską formułę 

do… tych Niemców, którzy byli świadomi 

zbrodni i nad nimi stanęli bezradni, 

jako nad strasznym grzechem dokonanym 

w imieniu narodu niemieckiego. Mieliśmy 

świadomość, że są tacy Niemcy którzy 

doznali cierpień, że trzeba ich poprosić 

o przebaczenie za to, że się ich obciążyło 

winą. To, zostało powiedziane tylko 

do tych Niemców. Tak to rozumiem i tak 

traktuję moją zgodę − jako jednego z Polaków 

− na tą formułę wypowiedzianą wtedy 

przez kościół w Polsce. Czy należy przebaczać 

zbrodniarzom, gdy zbrodnie przechodzą 

wszelkie wyobrażenia, gdy zbrodniarze 

nie żałują swoich czynów, gdy nie 

proszą o wybaczenie, gdy miękkie przebaczenie 

łamie sprawiedliwość osądu i nawet 

rozzuchwala zło? Nie uważam, aby nasz 

naród wybaczył niemieckim zbrodniarzom 

z ss, gestapo, wehrmachtu i innym 

za Auschwitz, Majdanek, dziesiątki innych 

obozów i setki podobozów, straszne kaźnie, 

wymordowanie elity intelektualnej naszego 

narodu, niszczenie dorobku kulturowego 

i materialnego. To przebaczenie byłoby nie 

ważne. Musieliby przemówić zamordowani, 

a oni nie przemówią. To samo dotyczy 

Ukraińców z UPA współdziałających 

z hitlerowcami w mordowaniu Polaków 

i Żydów. To nie nacjonalizm ukraiński, 

rozumiany jako dążenie do suwerenności 

jest przez Polaków negatywnie traktowany, 

ale współpraca i kolaboracja ze zbrodniarzami 

hitlerowskimi i nieludzkie metody 

walki. Wobec Ukraińców UPA zastosowała 

zbrodniczy terror, a wobec Polaków ludobójstwo. 

W naszym odczuciu, na zachodniej 

Ukrainie nie widać Ukraińców, którzy 

mają świadomość, że OUN-UPA dokonała 

strasznych zbrodni na Polakach, a także 

na Ukraińcach. To rzuca się w oczy na 

publicznych manifestacjach na Ukrainie 

zachodniej, w czasie różnych uroczystości, 

co gorzej z udziałem duchowieństwa 

cerkiewnego, gromadzonej młodzieży, 

odsłaniania pomników Bandery itd., itd. 

Akceptacja terroryzmu zamyka drogę do 

Europy. Takich siewców Europa nie potrzebuje. 

Czy mamy do kogo wypowiedzieć 

te słowa: „przebaczamy i prosimy o przebaczenie” 

za… ból zadany w odwecie 

i za krzywdy wcześniej doznane? Trzeba 

zbliżać się do Ukraińców z zachodniej 

Ukrainy, pomóc im poznać fakty o tamtych 

zbrodniach − w tym dokonane przez 

UPA także na Ukraińcach − i wtedy może 

nastać ten czas, w którym będziemy mogli 

sobie wzajemnie wypowiedzieć to wielkie 

wyznanie. W tej książce, to nie Pan mówi, 

ani działacze kresowi, ani polscy politycy, 

ale naoczni świadkowie. Może zacznie to 

do nich docierać. Najpierw więc powinny 

pojawić się tam takie książki, jak ta, którą 

Pan napisał i jest to dla nas zadanie bardzo 

ważne. Z uznaniem myślę o Pana wielkiej 

pracy zgromadzenia tak wielkiej ilości 

dowodów. 

Bronisław MJ Kamiński

SKRZYNIA CZASU 

W sobotę, 18 września 2010 r., w związku z XX-leciem 

samorządów terytorialnych, w Kudowie- 

Zdroju będzie mieć miejsce jedno z wielkich wydarzeń 

w życiu, a może i w historii naszego miasta: 

zostanie zakopana Skrzynia Czasu, w której 

dzisiejsi mieszkańcy Kudowy-Zdroju przekażą 

dary i pamiątki mieszkańcom Kudowy-Zdroju, 

którzy otworzą Skrzynię 18 września 2110 r., czyli 

za równe 100 lat. 

Co znajdą w Skrzyni? Znajdą nasze listy, fotografie, 

wykaz wszystkich mieszkańców, albumy, książki, 

gazety, stroje, pamiątki osobiste − różne, wyroby 

kudowskich rzemieślników i artystów, dary od 

szkół dla szkół za 100 lat, podobnie dary od instytucji, 

od sportowców, straży pożarnej, zakładów 

pracy i osób prywatnych, od rodziny dla rodziny, 

od dzisiejszego domu dla tego samego domu za 

100 lat, itd., itd. Będzie także dar od naszego dzisiejszego 

Burmistrza i Rady Miejskiej dla Burmistrza 

i Rady Miejskiej za 100 lat. Poprosimy policję 

kudowską o odpowiednie dary, niech za 100 lat 

dowiedzą się jak i czym nasi policjanci nas chronili. 

Artyści, zwłaszcza młodzi przekażą namalowane 

przez siebie wizje, jak widzą Kudowę za 

100 lat, czyli w 2110 r. 

Z projektem zakopania Skrzyni Czasu wystąpiło 

kudowskie muzeum – skansen na Pstrążnej 

w 2008 r. Redakcja „Pamiętnika Kudowskiego” 

zwraca się do wszystkich mieszkańców o przygotowanie 

darów, tak, by nasi następcy za 100 lat 

mieli obraz naszego życia, naszych życzeń i nasze 

pamiątki. Szczegóły zostaną ogłoszone do końca 

kwietnia br. Dary będą zbierane w czerwcu br. i na 

oczach wszystkich zgromadzonych złożone uroczyście 

w Skrzyni, następnie zamknięte i zakryte 

grubą płytą żelbetową z odpowiednim napisem. 

Skrzynię Czasu podjęło się wykonać Wemeco, 

w czynie społecznym, z blachy nierdzewnej, jako 

dar mieszkańców Kudowy-Zdroju z 2010 r. dla 

mieszkańców Kudowy-Zdroju, w 2110 r. 

(Red.) 

W następnym numerze " 

P. K.", m.in.: 

- Teresa Karch 

- Rozmowy z uczonym 

- Wspomnienia 

- Stare fotografie 

- Historia sportu w Kudowie 

...i inne 

Wszystkich zainteresowanych postacią Teresy Karch przpraszamy, że z powodu obszernego 

materiału tekstowego i fotograficznego Redakcja zmuszona była przełożyć jego zamieszczenie 

do nastepnego numeru "Pamiętnika". 

PAMIĘTNIK KUDOWSKI 

kwartalnik społeczno-kulturalny 

PK ukazuje się w ostatniej dekadzie 

marca, czerwca, września i grudnia. 

Oddano do druku 20.03.2010. 

Następny nr ukaże się lato 2010. 

Redaguje zespół: 

Bronisław M. J. Kamiński (B.K.) – Red. Naczelny 

e-mail: bronislaw.kaminski@neostrada.pl 

Marek Biernacki (M.B.) – Zast. Red. Nacz. 

e-mail: koksip@kudowa.pl 

Urszula Faroń-Bielecka 

Konrad Buss 


Krzysztof Chilarski 

Wojciech Heliński 

Mikołaj Krzemiński (M.K.) – Sekr. Red. 

Katarzyna Mrowiec 


Współpraca: 

Zbigniew Kopeć (Z.K) 

Skład i oprawa graficzna: 

Korben, FeliX 

Projekt okładki: 

FeliX 

Druk: 

©Wydawnictwo ZET® Wrocław 2010 

tel. 71 793 67 47; fax 71 783 28 64 

e-mail: biuro@wydawnictwozet.pl 

Wydawca: 

Muzeum Kultury Ludowej 

Pogórza Sudeckiego w Kudowie-Zdroju 

Wszelkie prawa zastrzeżone 

Adres Redakcji: 

ul. Pstrążna 14 

57-350 Kudowa-Zdrój 

tel. 074 866 28 43 

e-mail: skansen@kudowa.pl 

Kwartalnik wpisany do rejestru czasopism w Sądzie Okręgowym w Świdnicy nr rej. 267 

zgodnie z Art. 20 Ustawy z dnia 26.I.1984 r. Prawo prasowe.

Kudowski

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?