Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong><br />
<strong>Rapor</strong>
T.C.<br />
MALİYE BAKANLIĞI<br />
T.C.<br />
MALİYE BAKANLIĞI<br />
YILLIK EKONOMİK RAPOR<br />
2013<br />
YILLIK EKONOMİK RAPOR<br />
2013<br />
i
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong>, Maliye Bakanlığı internet sitesinde (http://www.maliye.gov.tr)<br />
yer almaktadır.<br />
ii
İÇİNDEKİLER<br />
YÖNETİCİ ÖZETİ...........................................................................................................1<br />
GİRİŞ.............................................................................................................................5<br />
I. KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER.........................................................................9<br />
A. Küresel <strong>Ekonomik</strong> Görünüm...........................................................................9<br />
1. Gelişmiş Ülkelerde <strong>Ekonomik</strong> Faaliyetler...............................................9<br />
2. Gelişmekte Olan Ülkelerde <strong>Ekonomik</strong> Faaliyetler................................13<br />
3. Emtia Piyasası ...................................................................................15<br />
4. Enflasyon...........................................................................................17<br />
5. Finansal Piyasalar...............................................................................18<br />
B. Küresel Riskler..............................................................................................20<br />
1. Gelişmiş Ülkelerdeki Mali Sorunlar......................................................20<br />
2. Gelişmiş Ülkelerde Genişletici Para Politikasından Çıkış......................22<br />
3. Gelişmekte Olan Ülkelerde Yavaş Büyüme..........................................24<br />
II. BÜYÜME .................................................................................................................29<br />
A. 2013 Yılının İlk Yarısında Büyüme..................................................................29<br />
1. Harcamalar Yönünden GSYH.............................................................31<br />
2. Üretim Yönünden GSYH.....................................................................33<br />
B. 2013 Yılının İkinci Yarısına Dair Büyüme Göstergeleri....................................35<br />
III. İŞGÜCÜ PİYASASI ..................................................................................................45<br />
A. İşgücü Göstergeleri ......................................................................................45<br />
B. İşgücü Piyasasının Yapısal Özellikleri..............................................................50<br />
1. Sektörlere Göre İşgücü Verileri...........................................................50<br />
2. Eğitim Durumuna Göre İşgücü Verileri...............................................52<br />
3. Kadın/Erkek İşgücü Verileri.................................................................53<br />
4. Kayıt Dışı İstihdam.............................................................................55<br />
IV. KAMU MALİYESİ ...................................................................................................59<br />
A. Merkezi Yönetim Bütçesi...............................................................................59<br />
1. Bütçe Dengesi....................................................................................59<br />
2. Bütçe Giderleri...................................................................................63<br />
3. Bütçe Gelirleri....................................................................................66<br />
B. Genel Devlet Dengesi....................................................................................69<br />
iii
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
C. Kamu Borç Dinamikleri.................................................................................71<br />
1. Borç Stoku Göstergeleri.....................................................................71<br />
a. AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stoku.....................................71<br />
b. Kamu Net Borç Stoku.............................................................73<br />
c. Merkezi Yönetim Borç Stoku....................................................74<br />
2. Borçlanma.........................................................................................77<br />
V. PARA POLİTİKASI VE ENFLASYON..........................................................................83<br />
A. Para Politikası................................................................................................83<br />
B. Enflasyon Görünümü....................................................................................87<br />
1. Tüketici Fiyatlarındaki Gelişmeler.......................................................87<br />
2. Üretici Fiyatlarındaki Gelişmeler.........................................................90<br />
VI. YURT İÇİ FİNANSAL PİYASALAR............................................................................95<br />
A. Borsa İstanbul...............................................................................................95<br />
B. Tahvil ve Bono Piyasaları...............................................................................98<br />
C. Döviz Kurlarındaki Gelişmeler......................................................................101<br />
D. Bankacılık Sektörü......................................................................................102<br />
VII. ÖDEMELER DENGESİ.........................................................................................111<br />
A. Cari İşlemler Hesabı....................................................................................111<br />
1. Cari İşlemler Dengesi.......................................................................111<br />
a. Dış Ticaret Dengesi...............................................................113<br />
b. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler.............122<br />
2. Sermaye ve Finans Hesabı...............................................................123<br />
B. Reel Efektif Döviz Kuru................................................................................127<br />
C. Dış Finansman............................................................................................128<br />
1. Uluslararası Yatırım Pozisyonu...........................................................128<br />
2. Özel Sektör Dış Borç Stokundaki Gelişmeler....................................129<br />
TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER........................................................................135<br />
KAYNAKÇA................................................................................................................137<br />
iv
KISALTMALAR<br />
AB<br />
ABD<br />
Ar-Ge<br />
BDDK<br />
BLS<br />
BİST<br />
BOJ<br />
BOTAŞ<br />
BRICS<br />
DİBS<br />
ECB<br />
EFTA<br />
EIU<br />
ESM<br />
EUROSTAT<br />
Fed<br />
GOÜ<br />
GSYH<br />
ILO<br />
İŞKUR<br />
IMF<br />
KDV<br />
m.a.<br />
MENA<br />
MSCI<br />
OECD<br />
OVP<br />
ÖTV<br />
PMI<br />
ROK<br />
ROM<br />
SGP<br />
TCMB<br />
TÜFE<br />
TÜİK<br />
ÜFE<br />
VIX<br />
Avrupa Birliği<br />
Amerika Birleşik Devletleri<br />
Araştrma Geliştirme<br />
Bankaclk Düzenleme ve Denetleme Kurumu<br />
Amerika Birleşik Devletleri İşgücü İstatistikleri Bürosu<br />
Borsa İstanbul<br />
Japonya Merkez Bankas<br />
Boru Hatlar İle Petrol Taşma A.Ş.<br />
Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney Afrika<br />
Devlet İç Borçlanma Senedi<br />
Avrupa Merkez Bankas<br />
Avrupa Serbest Ticaret Birliği<br />
Economist Intelligence Unit<br />
Avrupa İstikrar Mekanizmas<br />
Avrupa Topluluğu İstatistik Ofisi<br />
ABD Merkez Bankas<br />
Gelişmekte Olan Ülkeler<br />
Gayri Safi Yurtiçi Hasla<br />
Uluslararas Çalşma Örgütü<br />
Türkiye İş Kurumu<br />
Uluslararas Para Fonu<br />
Katma Değer Vergisi<br />
Mevsimsellikten Arndrlmş<br />
Ortadoğu ve Kuzey Afrika<br />
Morgan Stanley Capital International<br />
<strong>Ekonomik</strong> Kalknma ve İşbirliği Örgütü<br />
Orta Vadeli Program<br />
Özel Tüketim Vergisi<br />
Satnalma Yöneticileri Endeksi<br />
Rezerv Opsiyon Katsays<br />
Rezerv Opsiyon Mekanizmas<br />
Satnalma Gücü Paritesi<br />
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas<br />
Tüketici Fiyat Endeksi<br />
Türkiye İstatistik Kurumu<br />
Üretici Fiyat Endeksi<br />
Oynaklk Endeksi<br />
v
vi<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
YÖNETİCİ ÖZETİ<br />
Küresel Görünüm<br />
2013 yılının ilk yarısı itibarıyla küresel ekonomide toparlanmanın ılımlı bir seyir<br />
izlediği gözlenmektedir. Bu dönemde ABD potansiyelin altında büyürken Avro<br />
Bölgesi’nde uzun süreli durgunluğun ardından sınırlı bir toparlanma<br />
görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde ise büyüme yavaşlamış, sermaye<br />
hareketlerindeki oynaklığa bağlı olarak finansal kırılganlıklar artmıştır.<br />
2012 yılında beklenenin altında bir performansla yüzde 3,2 büyüyen küresel<br />
ekonominin 2013 yılında yine beklenenin altında bir performansla yüzde 2,9<br />
oranında büyümesi beklenmektedir. Avro Bölgesi’nde uzun süren resesyon ve<br />
başlıca gelişmekte olan ülkelerde göze çarpan zayıf iç talep ve dolayısıyla<br />
yavaşlayan büyüme birçok uluslararası kuruluşun tahminlerini aşağı yönlü revize<br />
etmelerine neden olmuştur.<br />
Dünyada işsizlik, krizin üzerinden geçen uzun zamana rağmen halen kriz öncesi<br />
seviyelerine inememiş ve birçok gelişmiş ülkede yüksek seviyelerini korumuştur.<br />
Küresel ekonomi halihazırda üç temel risk ile karşı karşıyadır. Bunlar; gelişmiş<br />
ülkelerde devam eden mali sorunlar, gelişmiş ülkelerde genişletici para<br />
politikasından çıkış ve gelişmekte olan ülkelerdeki yavaşlamadır. Son dönemde<br />
sermaye hareketlerinde gözlenen oynaklık, kredi ve beklenti kanalı üzerinden<br />
gelişmekte olan ülke ekonomilerine dair aşağı yönlü riskleri artırmaktadır.<br />
Türkiye Ekonomisi<br />
2012 yılında ekonomide “yeniden dengelenme” politikası ile birlikte beklentilerin<br />
altında yüzde 2,2 büyüyen Türkiye ekonomisi 2013 yılının ilk yarısında yurt içi<br />
talebin katkısıyla yüzde 3,7 büyümüştür. Bu dönemde zayıf küresel talebe bağlı<br />
olarak yatay seyir izleyen ihracat nedeniyle dış talebin büyümeye katkısı giderek<br />
azalırken iç talebin katkısı artmaya başlamıştır.<br />
Fed’in genişletici para politikasından çıkış stratejisine yönelik belirsizlikler,<br />
bölgemizde artan jeopolitik gerginliklere bağlı olarak finansal risk algısının<br />
1<br />
1
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
artması, sermaye hareketlerindeki oynaklık ile kurun ve faizlerin yükselmesi<br />
büyüme göstergelerini olumsuz etkilemiştir. Ancak güçlü istihdam verileri, sanayi<br />
üretimindeki yükseliş trendi, PMI, tüketici güveni, toplam krediler gibi bazı<br />
göstergelerin güçlü seyri büyüme görünümüne ilişkin iyimser işaretler<br />
vermektedir. Bu çerçevede 2013 yılında Türkiye ekonomisinin yüzde 3,6<br />
büyümesi beklenmektedir.<br />
Küresel krizden çıkış sürecinde istihdama yönelik tedbirlerin ve ekonomideki<br />
güçlü toparlanmanın etkisiyle istihdamda önemli bir artış görülmüştür. Türkiye,<br />
IMF verilerine göre 2007-2012 döneminde yıllık ortalama istihdam artışı en<br />
yüksek olan ülkelerden biri olmuştur. İşsizlik oranı ise 2011 yılının ikinci<br />
çeyreğinden itibaren kriz öncesi seviyelerin altına inmiştir. Ancak 2013 yılının ilk<br />
yarısında ekonomideki toparlanmanın beklentilerin altında kalması ve küresel<br />
belirsizlik ortamı işgücü piyasasına da yansımıştır. Bu dönemde yaşanan istihdam<br />
artışına rağmen işgücündeki artışın da etkisiyle işsizlik oranlarında ılımlı bir artış<br />
yaşanmıştır.<br />
Ülkemizde 2002 yılından bu yana uygulanan ihtiyatlı maliye politikaları<br />
makroekonomik istikrarın temel unsuru olmuştur. Bu dönemde küresel krizin<br />
etkilerinin en çok hissedildiği dönem olan 2009 yılı hariç kamu mali dengeleri<br />
sürekli iyileşmiştir.<br />
2013 yılının ilk sekiz ayında merkezi yönetim bütçesi, iç talepteki canlanmayla<br />
birlikte vergi gelirlerinde yaşanan belirgin artış ve özelleştirme gelirleri sayesinde<br />
geçen yılın aynı dönemine göre önemli bir iyileşme göstermiştir.<br />
2013 yılında kamu borç dinamikleri güçlü yapısını korumaya devam etmiştir.<br />
Yürütülen ihtiyatlı kamu borç yönetimi politikaları, mali disiplin ve makro<br />
göstergelerdeki olumlu seyir sonucunda kamu borç yükü azalmaya devam etmiş,<br />
borçlanmanın reel maliyeti düşük seviyelerde gerçekleşmiş, borç stokunun<br />
ortalama vadesi uzamış, borç stoku içinde faiz ve döviz kuruna duyarlı borç<br />
senetlerinin payı azalmıştır.<br />
2<br />
2
TCMB, 2010 yılının sonlarından itibaren benimsediği fiyat istikrarının yanında<br />
makro finansal riskleri de gözeten para politikası çerçevesini 2013 yılında da<br />
uygulamaya devam etmiştir. 2012 yılının son çeyreğinden itibaren enflasyon<br />
görünümündeki iyileşme ve sermaye hareketlerinin güçlü seyretmesinin etkisiyle<br />
finansal istikrara dair riskleri dengelemek amacıyla bir yandan kademeli bir şekilde<br />
faiz indirimi yapılırken diğer yandan döviz rezervlerini artırıcı yönde makro ihtiyati<br />
tedbirler uygulanmıştır. 2013 yılı Mayıs ayından itibaren ise finansal piyasalardaki<br />
gelişmelerin etkisiyle TCMB para politikası duruşunu değiştirerek parasal<br />
sıkılaştırmaya gitmiştir.<br />
2012 yılında yüzde 6,2 ile son 44 yılın en düşük seviyesine gerileyen TÜFE, 2013<br />
yılının ilk sekiz ayında işlenmemiş gıda ve tütün ürünleri fiyatlarındaki artış ve Türk<br />
Lirasındaki değer kaybı nedeniyle hedefin üzerinde yüzde 8 civarında seyretmiştir.<br />
2013 yılının ilk beş aylık döneminde sermaye hareketlerinin güçlü seyri,<br />
gelişmekte olan ülkelere karşı olumlu bakış ve yurt içindeki makroekonomik<br />
istikrar sayesinde finansal piyasalar olumlu bir seyir izlemiştir. Yurt içinde ikinci not<br />
artırımı beklentilerinin fiyatlanması ve politika faizinde düşüş beklentisi olumlu<br />
havayı desteklemiştir. İlk beş aylık dönemde faiz oranlarındaki düşüş, kurdaki<br />
istikrar ve BIST-100 endeksinde gözlenen artışlar bunun göstergesi olmuştur.<br />
2013 yılı Mayıs döneminden itibaren gerek küresel gerekse yurt içindeki bazı<br />
gelişmeler nedeniyle finansal piyasalarda aşağı yönlü ve dalgalı bir hareketlenme<br />
yaşanmıştır. Bu hareketlenmede Fed’in genişletici para politikasından çıkış<br />
stratejisine ilişkin belirsizlikler ve jeopolitik riskler etkili olmuştur. Ayrıca Türkiye’nin<br />
yatırım yapılabilir kredi notunu alması sonucunda zirve yapan piyasaların doğal bir<br />
düzeltme hareketi yaşaması da söz konusu dalgalanmalarda etkili olmuştur.<br />
Ancak Fed’in 18 Eylül’de açıkladığı para politikası kararlarında parasal<br />
genişlemeye aynı düzeyde devam edileceğini belirtmesi ile piyasalarda risk iştahı<br />
yeniden yükselişe geçmiştir.<br />
Bankacılık sektörü 2013 yılında aktif kalitesi, özkaynak yeterliliği, fonlama yapısı ve<br />
kârlılık kapasitesi itibarıyla güçlü ve sağlıklı konumunu muhafaza etmiştir. Güçlü<br />
likidite oranları ve sermaye yapısı ile aktif kalitesini korumuştur.<br />
3<br />
3
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Ekonomide yeniden dengelenme yılı olan 2012 yılında 47,8 milyar dolar<br />
seviyelerine kadar gerileyen cari açık 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda<br />
55,8 milyar dolar seviyelerine çıkmıştır. Bu artışta küresel ekonomideki zayıf<br />
görünüm ve en büyük ticaret ortaklarımızdan AB’deki borç krizinin devam etmesi<br />
nedeniyle özellikle son dönemde ihracatta yaşanan nispî durgunluk, iç talepteki<br />
canlanmaya bağlı olarak ithalatın artması ve net altın ticaretinin olumsuz etkisi<br />
önemli rol oynamıştır.<br />
Türkiye ekonomisinin, 2014 yılında yüzde 4 oranında büyümesi hedeflenmektedir.<br />
Türkiye ekonomisinin kısa vadeli büyüme görünümü küresel ekonomideki<br />
kırılganlıklardan olumsuz etkilenmektedir. OVP (2014-2016) döneminde yapısal<br />
politikaların yanı sıra büyümenin potansiyel seviyelerine doğru yükseltilmesi için<br />
gerekli kısa vadeli politikalar da uygulanacaktır. İstihdam yaratma kapasitesi,<br />
düşük bütçe açığı, düşük kamu borç yükü, sağlam bankacılık sektörü, risklilik<br />
seviyesi düşük hanehalkı ve özel sektör bilançoları, ihracat piyasalarının<br />
çeşitlendirilmesi ve esnek kur sistemi kısa ve orta vadeli perspektifte büyümeyi<br />
destekleyici ve dış şoklara karşı Türkiye ekonomisini daha dirençli kılan faktörler<br />
olarak göze çarpmaktadır.<br />
4<br />
4
GİRİŞ<br />
Bu <strong>Rapor</strong> 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 18’inci<br />
maddesi gereğince, 2014 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanun Tasarısının Türkiye<br />
Büyük Millet Meclisinde görüşülmesi sırasında dikkate alınmak üzere<br />
hazırlanmıştır.<br />
<strong>Rapor</strong>da, küresel ekonomideki gelişmeler büyüme, işgücü, emtia fiyatları ve<br />
mali göstergeler gibi temel makroekonomik değişkenler üzerinden küresel<br />
ekonomiyi etkileme gücü yüksek, gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeler<br />
ekseninde değerlendirilmektedir.<br />
Türkiye ekonomisine ilişkin analizler ise büyüme, işgücü piyasası, kamu<br />
maliyesi, para politikası ve enflasyon, finansal piyasalar ve ödemeler dengesi<br />
alanlarında kısa vadeli makroekonomik görünümü ortaya koymaktadır.<br />
<strong>Rapor</strong>daki değerlendirmeler 30 Eylül 2013 tarihine kadar kamuoyuna açıklanan<br />
veriler ve 2014-16 Orta Vadeli Programla uyumlu olarak hazırlanmıştır.<br />
2013 <strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong>, genel ekonomik koşulların gerekleri<br />
doğrultusunda ekonomik ve mali değerlendirmeler yapılmasına imkan sağlaması<br />
niteliğiyle kamu kaynaklarının tahsis edildiği bütçe sürecinde rasyonaliteyi, hesap<br />
verebilirliği ve saydamlığı artırması açısından önem arz etmektedir.<br />
5
6<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
2 0<br />
I<br />
1 3<br />
KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER<br />
7
8<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
I. KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER<br />
2013 yılının ilk yarısı itibarıyla küresel ekonomide toparlanmanın ılımlı bir seyir<br />
izlediği gözlenmektedir. ABD’de büyüme potansiyelin altında seyrederken Avro<br />
Bölgesi’nde uzun süreli durgunluğun ardından sınırlı bir toparlanma görülmektedir.<br />
Başlıca gelişmekte olan ülkeler ise daha yavaş büyüme riski ile karşı karşıya<br />
bulunmaktadır. Küresel finansal piyasalar, Fed’in genişletici para politikasından çıkış<br />
stratejisindeki belirsizliklerin yarattığı dalgalı bir sürecin ardından normalleşme<br />
sürecine girmiştir.<br />
2012 yılında beklenenin altında bir performansla yüzde 3,2 büyüyen küresel<br />
ekonominin 2013 yılında ise yine beklenenin altında bir performansla yüzde 2,9<br />
oranında büyümesi beklenmektedir. 1 Avro Bölgesi’nde uzayan resesyon ve başlıca<br />
gelişmekte olan ülkelerde göze çarpan zayıf iç talep ve dolayısıyla yavaşlayan<br />
büyüme birçok uluslararası kuruluşun tahminlerini aşağı yönlü revize etmelerine<br />
neden olmuştur. İşsizlik de halen kriz öncesi seviyelerine inememiş ve birçok gelişmiş<br />
ülkede yüksek seviyelerini korumuştur.<br />
Küresel ekonomi önümüzdeki döneme ilişkin üç temel risk ile karşı karşıyadır. Bunlar;<br />
gelişmiş ülkelerde devam eden mali sorunlar, gelişmiş ülkelerde genişletici para<br />
politikasından çıkış ve gelişmekte olan ülkelerde yavaşlamadır.<br />
A. Küresel <strong>Ekonomik</strong> Görünüm<br />
1. Gelişmiş Ülkelerde <strong>Ekonomik</strong> Faaliyetler<br />
Gelişmiş ülkelerde 2012 yılında yüzde 1,5 olarak gerçekleşen büyümenin 2013 yılında ise<br />
yüzde 1,2 olması öngörülmektedir. ABD’de 2012 yılında yüzde 2,8 olan büyümenin 2013<br />
yılında yüzde 1,6’ya gerilemesi beklenmektedir. 2012 yılında yüzde 0,6 oranında daralan<br />
Avro Bölgesi’nin ise 2013 yılında da yüzde 0,4 oranında daralması beklenmektedir. 2<br />
1<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u, Ekim 2013.<br />
2<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u, Ekim 2013.<br />
1<br />
9
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 1: Gelişmiş Ülkelerde Büyüme<br />
(%)<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
2,8<br />
1,6<br />
2,6<br />
2,0<br />
2,0<br />
1,2<br />
2012<br />
2013T<br />
2014T<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
-0,5<br />
-1,0<br />
Kaynak: IMF, WEO Ekim 2013<br />
T: Tahmin<br />
ABD Japonya Avro Bölgesi<br />
-0,6<br />
-0,4<br />
ABD ekonomisinin 2012 yılı sonunda yakaladığı ılımlı çıkışı 2013 yılında da sürdürdüğü<br />
gözlenmektedir. Ancak maliye politikasındaki belirsizlikler ABD’de büyüme performansını<br />
olumsuz etkilemeye devam etmektedir. ABD, 2013 yılının ilk yarısında ortalama yüzde<br />
1,8 oranında büyüyerek geçen yılın aynı dönem ortalamasına göre (yüzde 2,5)<br />
yavaşlamıştır.<br />
ABD’de işsizlik oranı da 2013 yılı başından itibaren gerileme eğilimine girmiş ve Ağustos<br />
ayı itibarıyla yüzde 7,3 seviyesinde gerçekleşerek 2009 yılından bu yana en düşük<br />
seviyeye gelmiştir. Bununla birlikte ülkede işgücüne katılım oranı çok düşük bir seviyede<br />
(son 35 yılın en düşüğü-yüzde 63,4) seyretmeye devam etmektedir. 3 Dolayısıyla işsizlik<br />
oranındaki düşüşte ülkede işgücüne katılımın daralmasının da etkili olduğu<br />
görülmektedir. 4<br />
ABD’de büyümeye ilişkin bazı göstergeler yılın ikinci yarısında daha iyimser bir görünüme<br />
işaret etmektedir. Haziran ayıyla beraber tekrar eşik değerin üzerine çıkan İmalat Sanayi<br />
PMI verisi Ağustos ayında 55,7’ye kadar yükselmiştir. Endeks, Eylül ayında da artışını<br />
sürdürerek 56,2 seviyesinde gerçekleşmiştir.<br />
3<br />
ABD İşgücü İstatistikleri Bürosu (BLS)’na ait veriler kullanılmıştır.<br />
4<br />
Fed of Atlanta, “ The ABCs of LFPR”, September 17, 2013.<br />
10<br />
2
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
Avro Bölgesi’nde uzun süren resesyonun (2011 yılı son çeyreğinden bu yana) ardından<br />
bölge ekonomisi ikinci çeyrekte bir önceki çeyreğe göre ilk kez pozitif büyüme (yüzde<br />
0,3; m.a.) kaydetmiştir. Avro Bölgesi yılın ilk yarısında ise ortalama yüzde 0,9 oranında<br />
daralma kaydetmiştir. Bölge genelindeki ılımlı toparlanmaya rağmen İtalya ve İspanya<br />
gibi birçok ekonomide resesyon hala sürmektedir.<br />
Avro Bölgesi’nde işsizlik 2013 yılı ilk yarısında yüzde 12 civarında seyrederek yüksek<br />
seviyesini korumuştur. Bölgede İmalat Sanayi PMI verisi ise Nisan ayında 46,7 seviyesine<br />
geriledikten sonra istikrarlı bir artış eğilimi yakalamıştır. Endeks, Eylül ayında 51,1<br />
seviyesine kadar gelmiş ve yılın ikinci yarısı için ılımlı bir toparlanmaya işaret etmiştir.<br />
Japonya’da yılın ilk yarısında, hükümet ve merkez bankası ekonomiyi destekleyici yönde<br />
politikalarını devreye sokmuştur. 5 Merkez Bankası süregelen deflasyona karşı olağanüstü<br />
genişletici para politikasını benimsemiştir. Japonya ekonomisi 2013 yılında alınan tüm<br />
önlemlere rağmen beklentilerin altında bir performans sergilemiştir. Ekonomi, 2013<br />
yılının ilk çeyreğinde sadece yüzde 0,1 oranında (m.a.), ikinci çeyrekte ise hızlanarak<br />
yüzde 1,3 oranında (m.a.) büyüme kaydetmiştir. Japonya’da 2013 yılı ilk yarısında yüzde<br />
4 civarında seyreden işsizlik; Temmuz ayı itibarıyla yüzde 3,8 seviyesine inmiştir.<br />
Şekil 2: Gelişmiş Ülkelerde GSYH<br />
105<br />
103<br />
(2007 Ç4=100, m.a.)<br />
101<br />
99<br />
97<br />
95<br />
93<br />
91<br />
2007-Ç4<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
Kaynak: Eurostat<br />
ABD Avro Bölgesi Japonya<br />
5 Japonya Başbakanı Şinzo Abe’ye atfen “Abenomics” olarak adlandırılan ekonomi politikasına göre ekonomi içinde bulunduğu<br />
durgunluktan “parasal genişleme ve kamusal altyapı harcamalarında artış” kombinasyonu ile kurtulacaktır.<br />
3<br />
11
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 3: Gelişmiş Ülkelerde İşsizlik<br />
(Aralık 2007=100, m.a.)<br />
220<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
ABD Avro Bölgesi Japonya<br />
Kaynak: Eurostat<br />
Şekil 4: İmalat Sanayi Satınalma Yöneticileri Endeksi<br />
65<br />
60<br />
55<br />
(Endeks, Aylık)<br />
50<br />
45<br />
40<br />
Avro Bölgesi<br />
35<br />
ABD<br />
30<br />
Kaynak : Bloomberg<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
12<br />
4
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
2. Gelişmekte Olan Ülkelerde <strong>Ekonomik</strong> Faaliyetler<br />
Gelişmekte olan ülkeler, 2008 finansal krizinden bu yana küresel büyümenin öncüsü<br />
olmuştur. Ancak son dönemde, gelişmiş ülkelerin aşırı gevşek para politikasına son<br />
vereceğine ilişkin beklentiler ve dünyanın ikinci en büyük ekonomisi Çin’in iç ve dış<br />
dinamiklerinde görülen değişimin büyümeyi yavaşlatması gelişmekte olan ülkeler<br />
bakımından yeni kırılganlıklar oluşturmaya başlamıştır. 6 Bu nedenle uluslararası<br />
kuruluşlar da gelişmekte olan ülkeler için tahminlerini aşağı yönlü revize etmiştir.<br />
2012 yılında yüzde 4,9 oranında büyüyen gelişmekte olan ülkelerin 2013 yılında yüzde<br />
4,5 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir. 7 Bu grup içerisinde 2012-13 dönemi için<br />
sırasıyla yüzde 6,4 ve yüzde 6,3 gibi yüksek büyüme oranları ile dikkat çeken alt grup<br />
Gelişmekte Olan Asya ülkeleri olmuştur. Gelişmekte olan ülkelerde ortalamayı düşüren<br />
grup ise yüzde 1,4 ve yüzde 2,3 ile Orta ve Doğu Avrupa ülkeleridir. 8<br />
Şekil 5: Gelişmekte Olan Ülkelerde Büyüme<br />
4<br />
3,7<br />
4,1<br />
2,7<br />
3,1<br />
2,9<br />
2,7<br />
3,1<br />
2,3<br />
(%)<br />
2<br />
1,4<br />
0<br />
Orta ve Doğu Avrupa Çin Hariç Gelişmekte Olan Ülkeler Latin Amerika<br />
2012 2013T 2014T<br />
Kaynak: IMF, WEO Ekim 2013<br />
T: Tahmin<br />
6<br />
Rogoff, K., “Are Emerging Markets Submerging?”, Project Syndicate, September 2, 2013.<br />
7 IMF’nin Ekim 2012’deki tahmini ile kıyaslandığında 1, 1 puanlık aşağı yönlü revize söz konusudur.<br />
8<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u, Ekim 2013.<br />
5<br />
13
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
BRICS ülkeleri, emtia fiyatlarının ihracatı azaltmasından olumsuz etkilenirken Güney<br />
Afrika, yurt içindeki sorunlar ve zayıf dış talepten olumsuz etkilenmektedir. Orta Doğu ve<br />
Kuzey Afrika’daki bazı ülkelerde ise zorlu siyasi ve ekonomik değişim süreçleri ekonomiyi<br />
zora sokmaktadır.<br />
Şekil 6: Gelişmekte Olan Ülkelerde Çeyrekler İtibarıyla Büyüme<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
(%)<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
-8<br />
Brezilya<br />
Çin<br />
Rusya<br />
Meksika<br />
Hindistan<br />
-10<br />
-12<br />
2007-Ç4<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
Gelişmekte olan ülkelerin motoru olan Çin ekonomisi yılın ilk yarısında beklenenin altında<br />
bir performans göstererek ortalama yüzde 7,6 oranında büyüme kaydetmiştir. Çin, 2013<br />
yılı ilk çeyreğinde azalan tüketim ve zayıflayan ihracat nedeniyle gerileme kaydederek<br />
yüzde 7,7 oranında, ikinci çeyrekte de yavaşlama eğilimini sürdürerek yüzde 7,5 oranında<br />
büyümüştür. Ancak Çin ekonomisinde yılın ilk yarısında gözlenen durgunluk işaretleri<br />
son aylarda yerini toparlanmaya bırakmıştır. Çin İmalat Sanayi PMI verisi Haziran ayında<br />
50,1 seviyesine kadar inmişken Ağustos ayından itibaren toparlanarak Eylül’de 51,1’e<br />
yükselmiştir.<br />
Çin’de sanayi üretiminin Eylül’de son 17 ayın en hızlı büyümesini kaydetmesi, kredi<br />
büyümesinin son dört çeyrektir ilk kez artış kaydetmesi ve ihracatın beklentinin üzerinde<br />
gelmesi ile ekonominin bu yıl yüzde 7,5 büyüme hedefini tutturma ihtimali kuvvet<br />
kazanmıştır.<br />
14<br />
6
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
Diğer yandan Çinli liderlerin, finansal riskler pahasına büyüme hedefini koruma kararıyla<br />
birlikte ülkede “gölge bankacılık” 9 yeniden ön plana çıkmıştır. Gölge bankacılık sisteminin<br />
Çin’de büyük bir hızla büyüdüğü görülmektedir. JP Morgan’a göre; Çin’deki gölge<br />
bankaların işlem hacmi 2012 yıl sonu itibarıyla yaklaşık 5,8 trilyon dolara yani GSYH’nin<br />
yüzde 70’ine ulaşmıştır. Üstelik bu miktarın reel kesime yönelen bölümünün çok düşük<br />
olduğu vurgulanmaktadır.<br />
2013 yılının ilk çeyreğinde Hindistan yüzde 4,8, Rusya yüzde 1,6 ve Brezilya yüzde 1,9<br />
oranında büyümüştür. İkinci çeyrekte ise Hindistan ve Rusya’da büyüme yavaşlamış ve<br />
sırasıyla yüzde 4,4 ve yüzde 1,2 oranında büyümüşlerdir.<br />
3. Emtia Piyasası<br />
Son yıllarda küresel durgunluk ve talepteki zayıflama emtia fiyatlarını aşağı yönlü<br />
etkileyerek ciddi düşüşlere yol açmıştır. 2008 krizinden sonra emtia fiyatları bir daha hiç<br />
zirve yapmamıştır ve 2011 yılı ortalarından bu yana sürekli olarak aşağı yönlü hareket<br />
etmektedir. Bu eğilim, 2013 yılında daha da kötüleşmiş ve piyasalarda emtia fiyatlarında<br />
“çöküş”, “süper döngünün sonu” 10 konuşulmaya başlanmıştır.<br />
Bu durumdan en fazla etkilenen sektörün madencilik olduğu görülmektedir. Diğer<br />
yandan enerji fiyatları da Orta Doğu’daki olaylar ve küresel büyümenin motorlarından<br />
olan Çin’den gelen zayıf talep nedeniyle düşüş göstermiştir.<br />
9<br />
Banka konumunda bulunmayan ve bankacılık düzenlemelerine tabi olmayan ama ticari bankaların sağladığı hizmetlere benzer<br />
hizmetleri sağlayabilen kurumların yaptıkları işlemlerle, banka konumunda bulunduğu halde bankacılık düzenlemelerine tabi<br />
olmaksızın benzer hizmetleri verenlerin yaptıkları işlemlere “gölge bankacılık (shadow banking)” denilmektedir.<br />
10<br />
Eğilimdeki bu keskin dönüş dolayısıyla küresel piyasalardaki süper döngü adı verilen “Çin ve diğer gelişmekte olan ekonomilerin<br />
güçlü büyümesi ve hammadde kıtlığı nedeniyle emtia fiyatları artmaya devam eder” inancı yıkılmıştır (“Investors, Analysts See End of<br />
Commodity Supercycle”, Wall Street Journal, July 22, 2013).<br />
7<br />
15
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 7: Emtia Fiyat Endeksleri<br />
260<br />
240<br />
220<br />
200<br />
(Endeks, Aylık)<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
Tüm Emtialar<br />
Metaller<br />
Enerji<br />
80<br />
Kaynak: IMF<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
Son dönemde ise petrol ve altın fiyatlarında yukarı yönlü bir seyir gözlenmektedir. Bunun<br />
arkasında ise gelişmiş ülkelerden gelen olumlu verilerin petrol talebini arttıracağı<br />
beklentisi, Ortadoğu’daki olaylar ve Fed’in para politikasından kaynaklanan likidite<br />
sıkışıklığı beklentisi yer almaktadır. Yılın ilk dört ayında gerileyen petrol fiyatları Mayıs ayı<br />
başından itibaren artış eğilimine girerek 30 Eylül itibarıyla 109,2 dolar seviyesine<br />
ulaşmıştır. Benzer şekilde, yılın ilk yarısında düşüş eğiliminde olan altın da Haziran ayı<br />
sonu itibarıyla ons başına 1.200 dolara inerek dip yapmıştır. Sonraki dönemde<br />
yükselmeye başlayan altın fiyatları 30 Eylül itibarıyla ons başına 1.329 dolara ulaşmıştır.<br />
16<br />
8
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
Şekil 8: Petrol ve Altın Fiyatları<br />
(Günlük)<br />
2.100<br />
1.900<br />
1.700<br />
1.500<br />
1.300<br />
1.100<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
900<br />
700<br />
Altın ($/ons, Sol Eksen)<br />
Petrol ($/varil, Sağ Eksen)<br />
20<br />
0<br />
03.01.2008<br />
03.04.2008<br />
03.07.2008<br />
03.10.2008<br />
03.01.2009<br />
03.04.2009<br />
03.07.2009<br />
03.10.2009<br />
03.01.2010<br />
03.04.2010<br />
03.07.2010<br />
03.10.2010<br />
03.01.2011<br />
03.04.2011<br />
03.07.2011<br />
03.10.2011<br />
03.01.2012<br />
03.04.2012<br />
03.07.2012<br />
03.10.2012<br />
03.01.2013<br />
03.04.2013<br />
03.07.2013<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
4. Enflasyon<br />
Küresel talebin zayıf seyri ve emtia fiyatlarındaki düşüş 2013 yılının ilk yarısında küresel<br />
enflasyon oranlarının düşük seyretmesine katkıda bulunmuştur. Enflasyon, ABD ve Avro<br />
Bölgesi gibi gelişmiş ülkelerde hala düşük seviyesini korumakla birlikte gelişmekte olan<br />
ülkelerde son dönemdeki gelişmeler dolayısıyla bir miktar hızlanmıştır. Yılın ikinci<br />
yarısında sermaye hareketlerindeki oynaklık ve gelişmekte olan ülkelerin para birimlerinin<br />
değer kaybı enflasyon görünümünde yukarı yönlü bir harekete neden olmuştur.<br />
9<br />
17
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 9: BRICS Ülkelerinde Enflasyon<br />
15<br />
12<br />
Çin<br />
Hindistan<br />
Rusya<br />
Brezilya<br />
Güney Afrika<br />
10,8<br />
9<br />
6<br />
3<br />
2,6<br />
6,4<br />
0<br />
-3<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
(TÜFE, %)<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
5. Finansal Piyasalar<br />
Finansal piyasalarda 2012 yılından beri süren sakin görünüm bir yıl kadar devam etmiş<br />
ve geçtiğimiz Mayıs ve Haziran aylarında piyasalarda küresel boyutta oynaklıklar baş<br />
göstermiştir. 2013 yılı Mayıs ayına kadar olan dönemde, dünya genelinde merkez<br />
bankalarının ekonomik faaliyeti desteklemek amacıyla uyguladıkları genişletici para<br />
politikalarının yanısıra alınan tedbirlerin etkisiyle küresel risk iştahı toparlanma eğilimi<br />
göstermiştir. Avrupa bankalarının uzun vadeli refinansman operasyonları (LTRO)<br />
kapsamında ECB’den kullandıkları kredileri geri ödemeye başlamaları da bölgede finans<br />
sektörüne yönelik beklentileri olumlu yönde etkilemiştir.<br />
18<br />
10
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
Şekil 10: VIX Oynaklık Endeksi<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
03.09.2008<br />
03.03.2009<br />
03.09.2009<br />
03.03.2010<br />
(Endeks, Günlük)<br />
03.09.2010<br />
03.03.2011<br />
03.09.2011<br />
03.03.2012<br />
03.09.2012<br />
03.03.2013<br />
03.09.2013<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
Avro Bölgesi’nde söz konusu olumlu gelişmelerin yanısıra bazı ülkeler yüksek borçluluk<br />
ve bankacılık sorunları ile endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. 2013 yılı ilk<br />
yarısında Avro Bölgesi’ne ilişkin endişelerin başında Güney Kıbrıs yer almıştır. Bankacılık<br />
sektöründe yaşanan sorunlar nedeniyle Standard&Poor’s, Güney Kıbrıs’ın kredi notunu<br />
bir basamak indirerek CCC’ye düşürmüştür. Bir diğer önemli gelişme ise Fitch’in<br />
İtalya’nın kredi notunu, seçim sonrası oluşan siyasi belirsizlik ortamını gerekçe gösterip<br />
bir basamak düşürerek A-‘den BBB+’ya çekmesi ve görünümünü de negatif olarak<br />
belirlemesi olmuştur. Yüksek kamu borç stoku ve mali dengelerindeki bozulma nedeniyle<br />
İngiltere’nin de Aaa olan notunu Moody’s bir basamak düşürerek Aa1’e indirmiştir.<br />
Yılın ikinci çeyreğinde gelişmiş ülkelerin para politikasına dair beklentiler finansal<br />
piyasalar üzerinde belirleyici olmuştur. Küresel ekonomide süregelen kırılganlıklar ve<br />
gelişmiş ülkelerin para politikalarına dair artan belirsizlik sonucu risk iştahında oynaklık<br />
artmıştır. Özellikle Fed’in tahvil alımlarını yakın bir gelecekte azaltabileceğine dair verdiği<br />
sinyaller Mayıs ayından itibaren gelişmekte olan ülkelerden ciddi sermaye çıkışlarına yol<br />
açmıştır.<br />
11<br />
19
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 11: Gelişmekte Olan Ülkelerde Sermaye Hareketleri<br />
15<br />
15<br />
10<br />
10<br />
(Net Sermaye Akımı*, Milyar $)<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
Hisse Senedi Tahvil Toplam<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
-15<br />
2012-1<br />
2012-3<br />
2012-6<br />
2012-9<br />
2012-12<br />
2013-2<br />
2013-5<br />
2013-8<br />
-15<br />
Kaynak: OECD<br />
* Veriler, toplam brüt sermaye giriş ve çıkışlarının kısmi bir örneğini temsil etmektedir.<br />
B. Küresel Riskler<br />
Küresel büyümeyi yakından ilgilendiren gelişmiş ülkeler kaynaklı aşağı yönlü riskler hala<br />
önemini korumaktadır. Bunun yanısıra gelişmekte olan ülkelerle ilgili olmak üzere yeni<br />
riskler de oluşmuştur. Önümüzdeki döneme ilişkin üç temel risk mevcuttur. Bunlar;<br />
gelişmiş ülkelerin devam eden mali sorunları, genişletici para politikasından çıkış ve<br />
gelişmekte olan ülkelerde yavaş büyüme olarak sıralanabilir.<br />
1. Gelişmiş Ülkelerdeki Mali Sorunlar<br />
Gelişmiş ülkelerin (Japonya hariç olmak üzere) mali göstergelerinde iyileşme görülmekle<br />
birlikte sürdürülebilir bir düzeye gelebilmesi için hala ilave önlemlere ihtiyaç<br />
bulunmaktadır. Avro Bölgesi, ABD ve Japonya’da borç stoku/GSYH oranları 2012 yılı<br />
itibarıyla sırasıyla 93, 102,7 ve 238 seviyelerindedir; 2013 yılında da sırasıyla 95,7, 106 ve<br />
243,5 seviyelerine yükseleceği öngörülmektedir. Gelişmiş ülkeler için izlenecek yol<br />
aslında bir “politika karması”nı gerektirmektedir. Buna göre söz konusu ekonomiler<br />
20<br />
12
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
büyümeyi destekleyen önlemlere devam etmeli ve eşanlı olarak da kamu borç stokunu<br />
sürdürülebilir seviyelere indirecek tedbirleri elden bırakmamalıdır. 11<br />
Avro Bölgesi’nde halihazırdaki mali planların uygulamasına devam edilmesi ve bunun<br />
yanısıra otomatik dengeleyicilerin de çalışır durumda olması gerekmektedir. ABD’de<br />
güvenilir bir orta vadeli mali planın oluşturulmasına ihtiyaç vardır. Ülkede borç tavanı<br />
limitinin yükseltilmesine ilişkin belirsizlikler de hala sürmektedir. 12 Japonya’nın ise 2014<br />
yılında tüketim vergisini artırması, fakat bu arada geçici mali önlemlerini kısa vadede<br />
büyümenin darbe almaması için gözden geçirmesi gerekliliği uluslararası kurumlar<br />
tarafından vurgulanmaktadır. 13<br />
Şekil 12: Gelişmiş Ülkelerde Borç Stoku<br />
243,5<br />
242,3<br />
230<br />
Borç Stoku/GSYH (%)<br />
180<br />
130<br />
107,7<br />
108,3<br />
95,7<br />
96,1<br />
106,0<br />
107,3<br />
80<br />
Gelişmiş Ülkeler Avro Bölgesi ABD Japonya<br />
Kaynak: IMF<br />
T: Tahmin<br />
2013T<br />
2014T<br />
Söz konusu gelişmiş ülkelerde, bilanço ve kredi kanallarındaki iyileşmenin sağlanabilmesi<br />
de büyük önem taşımaktadır. Otoritelerin finansal dağılmayı hafifletmek ve tersine<br />
çevirmek için “gerekeni yapma” politikasını sürdürmesi önem taşımaktadır. Kilit<br />
konumdaki gelişmiş ülkelerde finansal sektörün yeniden yapılandırılmasına, banka<br />
11<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u Güncellemesi, Temmuz 2013.<br />
12 ABD’de 16,7 trilyon dolarlık borç tavanı limiti 2013 yılı Mayıs ayında dolmuştur. Bu tarihten itibaren bütçe harcama yetkilerini ve<br />
borç tavanını geçici olarak artıran kanun tasarısıyla endişeler ertelenmiştir. Ancak 2012-13 mali yılı bitiminde ABD Kongresi’nin<br />
bütçeyi onaylamaması ile ABD hükümeti kısmen kapanmış ve harcama yapılamaz duruma gelinmiştir.<br />
13<br />
OECD, Geçici Değerlendirme <strong>Rapor</strong>u, Eylül 2013.<br />
13<br />
21
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
bilançolarının yeniden sermayelendirilmesine ve para politikası iletişiminin<br />
iyileştirilmesine ihtiyaç vardır. Avro Bölgesi’nde, ESM tarafından “doğrudan yeniden<br />
sermayelendirme” yoluyla desteklenecek, sorunlu varlıkları ve sermaye ihtiyaçlarını tespit<br />
edecek bir “banka varlık gözden geçirmesi”ne ihtiyaç bulunmaktadır. 14<br />
2. Gelişmiş Ülkelerde Genişletici Para Politikasından Çıkış<br />
Küresel kriz ile birlikte “olağanüstü önlemler” olarak da adlandırılan “parasal genişleme<br />
(quantitative easing) politikaları” uygulanmaya başlanmış ve bunun bir sonucu olarak<br />
küresel likidite fazlası oluşmuştur. Bu durum, düşük büyüme ve belirsizlik ortamı ile<br />
birleştiğinde ise kısa vadeli-yüksek getirili yatırım arayışları ortaya çıkmış, gelişmekte olan<br />
ülkelere kısa vadeli sermaye girişi hızlanmış ve özellikle yapısal olarak cari açık veren<br />
gelişmekte olan ülkelerde finansal kırılganlık düzeyi artmıştır. Bugün, olağanüstü şartlar<br />
içinde uygulanan genişletici para politikasından çıkışın zamanlaması ve kompozisyonu<br />
küresel ekonominin -özellikle de gelişmekte olan ülkelerin- önündeki en belirleyici faktör<br />
haline gelmiştir.<br />
Merkez bankalarının bu denli bir parasal genişlemeyi uzun süre devam ettirmesi mümkün<br />
görünmemektedir. Bu boyutlarda bir genişletici para politikasının uzun süre devam<br />
ettirilmesi dünya genelinde bir enflasyon sorununa neden olabilecektir. Bu nedenle Fed,<br />
ECB ve BOJ piyasadan topladığı kağıtları bir şekilde geri verecek ve verdiği parayı da geri<br />
alacaktır.<br />
Fed’in açıklamaları neticesinde 2013 yılı Mart ayından bu yana parasal genişlemenin<br />
üçüncü safhasının (QE-3) sona ereceği ve likiditenin azalacağı endişesi piyasalara hakim<br />
olmuştur. Fed, satın aldığı tahvil miktarını dikkatli bir şekilde azaltacağını ve adımlarını<br />
istihdam ve enflasyon verilerinin gidişatına göre atacağını belirtmiştir. 15 Banka, son<br />
açıklamasında ise “aşağı yönlü risklerin azalmış olmasına karşın finansal şartların<br />
sıkılaştırılmasının büyüme hızını olumsuz etkileyebileceği”ne işaret ederek tahvil alım<br />
miktarında bir değişikliğe gitmemiştir.<br />
14<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u Güncellemesi, Temmuz 2013.<br />
15<br />
Fed, 22 Mayıs 2013’te yaptığı açıklamada, aylık 85 milyar dolar tahvil satın alarak verdiği destekten ileriki bir tarihte aşama aşama<br />
çıkabileceğini vurgulamıştır.<br />
22<br />
14
Çıkış stratejisinin temelde dört aşamada gerçekleşmesi beklenmektedir: 16<br />
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
İlk olarak geniş ölçekli tahvil alımlarında miktarsal genişlemenin azaltılması,<br />
İkinci aşamada tahvil alım programının tamamen durdurulması,<br />
Üçüncü aşamada enflasyon ve istihdamın istenen seviyeye gelmesiyle birlikte<br />
politika faiz oranının yükseltilmesi,<br />
Son olarak da 2008 krizi sonrası alınan varlıkların satılarak bilançonun<br />
küçültülmesi.<br />
Şekil 13: Fed Bilançosu<br />
400<br />
(Toplam Varlıklar, Eylül 2008=100)<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
03.09.2008<br />
03.12.2008<br />
03.03.2009<br />
03.06.2009<br />
03.09.2009<br />
03.12.2009<br />
03.03.2010<br />
03.06.2010<br />
03.09.2010<br />
03.12.2010<br />
03.03.2011<br />
03.06.2011<br />
03.09.2011<br />
03.12.2011<br />
03.03.2012<br />
03.06.2012<br />
03.09.2012<br />
03.12.2012<br />
03.03.2013<br />
03.06.2013<br />
03.09.2013<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
Genişletici para politikasından çıkış, önümüzdeki birkaç yıllık süreçte küresel ekonominin<br />
önündeki en temel risklerden biri olacaktır. Bu noktada parasal çıkışın yönetimi,<br />
zamanlaması ve kompozisyonu büyük önem taşımaktadır. Çıkışın, gereğinden hızlı<br />
olması henüz toparlanma sürecini tamamlamamış gelişmiş ülkelerde yeniden<br />
deflasyonist eğilimlere ve durgunluğa neden olabilir. Gelişmekte olan ülkelerde ise<br />
finansal kırılganlık düzeyleri artabilir, sermaye girişi sert bir şekilde düşebilir. Bu şekilde<br />
16<br />
Fransız Bankası Societe Generale’in öngördüğü olası planı yansıtmaktadır.<br />
15<br />
23
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
hem kur hem de faizler üzerinde büyük bir baskı oluşur. Dahası, kontrollü olmayan bir<br />
parasal çıkış gelişmekte olan ülkelerde finansal krizleri konuşulur hale getirebilir.<br />
3. Gelişmekte Olan Ülkelerde Yavaş Büyüme<br />
Gelişmekte olan ülkeler içinde bulunduğumuz yılda yavaşlama işaretleri göstermeye<br />
başlamıştır. Gelişmekte olan ülkeler grubu; 2013 yılında yüzde 4,5, 2014’te ise yüzde 5,1<br />
oranında büyümesi tahmin edilmektedir. Bu da IMF’nin Temmuz ayındaki tahminlerinin<br />
0, 5-0,4 puan aşağısındadır. 17 Benzer şekilde Çin, 2013-14 döneminde ortalama yüzde<br />
7,5 oranında büyüyecektir. Bu da, önceki tahminlerin, 2013 ve 2014 yılları için sırasıyla<br />
0,2 ve 0,4 puan aşağısındadır. BRICS ülkelerinin geri kalanı için de 0, 2-1,<br />
8 puan<br />
aralığında aşağı yönlü revize yapılmıştır.<br />
Şekil 14: Gelişmekte Olan Ülkeler ve Alt Gruplarda Büyüme<br />
10<br />
8<br />
(%)<br />
6<br />
4<br />
2<br />
6,5<br />
5,1<br />
3,1<br />
2,7<br />
0<br />
-2<br />
Gel.Olan Ülkeler<br />
Orta ve Doğu Avrupa<br />
-4<br />
Gel. Olan Asya<br />
Latin Amerika<br />
Kaynak: IMF<br />
T: Tahmin<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013T<br />
2014T<br />
Bu performans düşüşünde üç temel etken rol oynamıştır. Bunlar; kapasite kısıtları,<br />
yavaşlayan kredi büyümesi ve zayıf dış koşullar olarak özetlenebilir. 18 Ancak söz konusu<br />
faktörler gelişmekte olan ülkeler grubu içerisinde ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir.<br />
17<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u Güncellemesi, Temmuz 2013 ve Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u, Ekim 2013.<br />
18<br />
Dünya Bankası, Küresel <strong>Ekonomik</strong> Beklentiler <strong>Rapor</strong>u, Haziran 2013.<br />
24<br />
16
Küresel <strong>Ekonomik</strong> Gelişmeler<br />
BRICS ülkelerinin de içinde bulunduğu emtia ihracatçısı ülkelerin görünümü düşen<br />
emtia fiyatları dolayısıyla kötüleşirken Sahra-altı Afrikası’nda birçok ülke hem kendi iç<br />
koşulları hem de zayıf dış talep ile mücadele etmektedir. Orta Doğu ve Kuzey Afrika<br />
ülkeleri ise zorlu bir siyasi ve ekonomik geçiş süreci yaşamaktadır. 19<br />
Son finansal dalgalanmalar ve zayıf dış talebe ek olarak gelişmekte olan ülkelerin içsel<br />
koşullarının da birçok gelişmekte olan ülkenin büyüme eğilimi ve döngüsel koşullarında<br />
değişime yol açtığı görülmektedir. BRICS ülkeleri için yıllık büyüme eğiliminin son beş<br />
yılda yüzde 1’den fazla düştüğü tahmin edilmektedir. Buna sebep olarak ise demografik<br />
faktörlerin yanısıra üretkenlik düşüşü ve yapısal reformların aksaması gösterilmektedir. 20<br />
Şekil 15: G7 ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Sanayi Üretimi<br />
20<br />
(3 Aylık <strong>Yıllık</strong>landırılmış, Yüzde Değişim)<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
G7<br />
Gelişmekte Olan Ülkeler<br />
-10<br />
2011-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
2012-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
Kaynak: OECD Interim Assesment, Eylül 2013<br />
Gelişmekte olan ülkelerin performansı bakımından ABD’nin para politikasında izleyeceği<br />
yol da büyük önem taşımaktadır. ABD’nin para politikasında bir sıkılaşmaya gitmesi<br />
halinde sermaye çıkışları tersine dönerek gelişmekte olan ülkeleri zora sokabilecektir. Bu<br />
nedenle söz konusu ülkelerin büyüme görünümü yılın geri kalanında daha olumsuz bir<br />
seyir izleyebilecektir.<br />
19<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u Güncellemesi, Temmuz 2013.<br />
20<br />
OECD, Geçici Değerlendirme <strong>Rapor</strong>u, Eylül 2013.<br />
17<br />
25
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Zayıf büyüme ve sermaye çıkışı riskleri gelişmekte olan ülkeler açısından da yeni politika<br />
gerekliliklerini gündeme taşımaktadır. Yavaşlayan büyüme nedeniyle söz konusu<br />
ekonomilerde GSYH potansiyel seviyenin altına inebilecektir. Bu nedenle söz konusu<br />
ekonomilerin bütçe imkânlarını dikkatli kullanması gerekecektir. Ayrıca Çin gibi geniş cari<br />
fazlaya sahip gelişmekte olan ülkelerde talebin arttırılmasına yönelik politikaların hız<br />
kazanması önem taşımaktadır. Cari açığı olan ekonomilerde ise rekabetçiliğin arttırılması<br />
gerekmektedir. 21<br />
Birçok gelişmekte olan ülke zayıf ekonomik faaliyeti destekleyecek ve sermaye çıkışlarını<br />
engelleyecek politikalar arasında bir değiş-tokuş sorunu ile karşı karşıyadır. Bu noktada<br />
makro ihtiyati ve yapısal reformların önemi ortaya çıkmaktadır. Bu sayede söz konusu<br />
değiş-tokuşun daha dengeli olması sağlanabilecektir. 22<br />
21<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u Güncellemesi, Temmuz 2013.<br />
22<br />
IMF, Dünya <strong>Ekonomik</strong> Görünüm <strong>Rapor</strong>u Güncellemesi, Temmuz 2013.<br />
26<br />
18
2 0<br />
II<br />
1 3<br />
BÜYÜME<br />
27
28<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Büyüme<br />
II. BÜYÜME<br />
Ekonomide “yeniden dengelenme” dönemi olan 2012 yılında, özellikle yılın ikinci<br />
yarısında belirgin bir şekilde yavaşlayan Türkiye ekonomisi beklentilerin altında<br />
yüzde 2,2 büyümüştür. 2013 yılının ilk yarısında ise ılımlı bir toparlanma gösteren<br />
ekonomi, yurt içi talebin katkısıyla yüzde 3,7 büyümüştür. Bu dönemde zayıf küresel<br />
talebe bağlı olarak yatay seyir izleyen ihracat nedeniyle dış talebin büyümeye katkısı<br />
azalırken iç talebin katkısı artmaya başlamıştır. Yatırımların büyümeye katkısının<br />
düşük seviyede kaldığı, özel tüketimin ise büyümeye önemli katkıda bulunduğu<br />
görülmektedir.<br />
Fed’in genişletici para politikasından çıkış stratejisine yönelik belirsizlikler,<br />
bölgemizde artan jeopolitik gerginliklere bağlı olarak finansal risk algısının artması,<br />
sermaye çıkışları ile kurun ve faizlerin yükselmesi büyüme göstergelerini olumsuz<br />
etkilemiştir. Ancak güçlü istihdam verileri, sanayi üretimindeki yükseliş trendi, PMI,<br />
tüketici güveni, toplam krediler gibi bazı göstergelerin güçlü seyri büyüme<br />
görünümüne ilişkin iyimser işaretler vermektedir. Bu çerçevede 2013 yılında Türkiye<br />
ekonomisinin 3,6 büyümesi beklenmektedir.<br />
A. 2013 Yılının İlk Yarısında Büyüme<br />
Özel sektör yatırım ve tüketim harcamalarındaki zayıflama ile ihracatın ithalattan daha<br />
güçlü seyretmesi 2012 yılındaki yeniden dengelenme sürecinin en önemli unsurları<br />
olmuştur. 2013 yılının ilk yarısında ise özel sektör yatırımları zayıf seyrini sürdürürken dış<br />
talebin büyümeye katkısı azalarak negatife dönmüştür. Bu dönemde özel tüketim tekrar<br />
büyümenin itici gücü haline gelmeye başlamıştır.<br />
2013 yılının ikinci çeyreğinde gelen not artırımları uzun vadeli yatırımlar açısından olumlu<br />
bir gelişme olsa da gelişmekte olan piyasalarda görülen sermaye çıkışları ve kurdaki<br />
oynaklık zayıf seyreden özel sektör yatırımlarının kısa vadede toparlanmasını<br />
engellemiştir. Söz konusu dönemde iç talepteki artışın özel sektör yatırım<br />
harcamalarında yeterli bir canlanma yaratmaması 2013 yılının ilk yarısında büyümeyi<br />
sınırlamıştır.<br />
1<br />
29
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış GSYH bir önceki çeyreğe göre 2013 yılının ilk<br />
çeyreğinde yüzde 1,5, ikinci çeyreğinde ise yüzde 2,1 büyümüştür. Türkiye ekonomisi<br />
2012 yılından bu yana beklentilerin altında seyreden büyümeye rağmen 2013 yılının<br />
ikinci çeyreği itibarıyla kriz öncesi seviyesinin yüzde 18,4 üzerine çıkmıştır.<br />
Şekil 16: Mevsim ve Takvim Etkisinden Arındırılmış GSYH<br />
Reel GSYH (2007Ç4=100, m.a.)<br />
120<br />
115<br />
110<br />
105<br />
100<br />
95<br />
90<br />
85<br />
118,4<br />
88,1<br />
2007-Ç4<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Küresel ekonomideki koşullar dikkate alındığında ikinci çeyrekte yakalanan yüzde 4,4’lük<br />
büyüme göreceli olarak olumlu bir göstergedir. Örneğin AB’de, aralarında İtalya,<br />
İspanya, Yunanistan ve Hollanda gibi ülkelerin de bulunduğu, 10 ülke 2013 yılının ikinci<br />
çeyreğinde daralırken, Türkiye ekonomisi büyümesini artırarak sürdürmüştür. Dolayısıyla<br />
küresel ekonomide büyümeye yönelik aşağı yönlü riskler devam ederken Türkiye<br />
ekonomisinin ılımlı büyümesini sürdürmesi önemli bir başarıdır.<br />
30<br />
2
Büyüme<br />
Şekil 17: GSYH Büyüme Oranları<br />
15<br />
10<br />
5<br />
4,4<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
-15<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
(%)<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
Kaynak: TÜİK<br />
1. Harcamalar Yönünden GSYH<br />
2013 yılının ilk yarısına baktığımızda ekonomik büyümenin iç talep kaynaklı olarak<br />
gerçekleştiğini görüyoruz. 2012 yılı boyunca büyümeye negatif katkıda bulunan iç talep,<br />
2013 yılı ile birlikte hareketlenmiş ve yılın ilk çeyreğinde büyümeye 3,5 puan katkıda<br />
bulunmuştur. İkinci çeyrekle birlikte giderek kuvvetlenen iç talebin bu dönemde<br />
büyümeye katkısı 5,2 puana yükselmiştir. Böylelikle yılın ilk yarısında iç talebin büyümeye<br />
katkısı 4,3 puan olmuştur.<br />
Öte yandan 2013 yılıyla birlikte net ihracatın (dış talebin) ekonomik büyümenin kaynağı<br />
olma özelliğini yitirdiği görülmektedir. 2012 yılında 4,1 puanlık katkıyla büyümenin en<br />
önemli kaynağı olan net ihracatın büyümeye katkısının 2013 yılının ilk çeyreğinde -0,6<br />
puan olduğu, ikinci çeyrekte ise -3,0 puana kadar gerilediği görülmektedir. Net ihracat<br />
2013 yılının ilk yarısında büyümeyi 1,8 puan aşağı çekmiştir.<br />
3<br />
31
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 18: GSYH Büyümesine Katkılar (Harcamalar Yönünden)<br />
6<br />
5,6<br />
6,0<br />
5,2<br />
(Puan)<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
3,1<br />
-0,1<br />
2,8<br />
-1,5<br />
1,5<br />
-0,5<br />
2,7<br />
1,4<br />
0,3<br />
2,4<br />
3,5<br />
2,9<br />
-0,6<br />
4,4<br />
-4<br />
2012-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2013-Ç1 Ç2<br />
-3,0<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İç Talep Net İhracat GSYH Büyümesi<br />
<strong>Ekonomik</strong> büyümenin kaynakları açısından bakıldığında Türkiye’de özel sektör tüketim<br />
ve yatırım harcamalarının 2012 yılında büyümenin itici gücü olma niteliğini yitirdiği ve bu<br />
özelliğin net ihracata kaydığı görülmektedir. Özel tüketim harcamaları 2012 yılının<br />
tamamında büyümeyi 0,4 puan, özel sektör yatırımları ise 1,1 puan aşağı çekmiştir.<br />
Ancak 2013 yılı ile birlikte söz konusu durum özel tüketim açısından önemli ölçüde<br />
değişmiştir. 2012 yılının ilk yarısında büyümeyi 0,5 puan aşağı çeken özel tüketim<br />
harcamaları 2013 yılının aynı döneminde büyümeye 2,8 puan katkıda bulunmuştur. Özel<br />
sektör yatırımları ise 2013 yılının ilk yarısında da büyümeye negatif katkısını<br />
sürdürmüştür. 2012 yılının ilk yarısında büyümeyi 0,9 puan aşağı çeken özel yatırımlar<br />
2013 yılının aynı döneminde büyümeyi 1 puan aşağı çekmiştir.<br />
2013 yılının ilk yarısında toplam yatırımlar ise büyümeye 0,8 puan katkı yapmıştır. İlk<br />
yarıda kamu yatırımları büyümeye 1,8 puanlık katkıda bulunurken özel yatırımlar<br />
büyümeyi 1 puan aşağı çekmiştir.<br />
2012 yılının tamamında özel sektör yatırımlarının büyümesinin gerilediği kamu sektörü<br />
yatırımlarının ise büyümeye devam ettiği gözlemlenmiştir. 2013 yılının ilk yarısında kamu<br />
yatırımları ve özel yatırımlar arasındaki söz konusu durum değişmemiştir. Bununla<br />
beraber ikinci çeyrekte özel yatırımlardaki daralma yavaşlarken özel tüketimde büyüme<br />
hız kazanmıştır. 2013 yılının ilk yarısında özel tüketim yüzde 4,2 artarken özel yatırım<br />
32<br />
4
Büyüme<br />
yüzde 4,6 daralmıştır. Aynı dönemde kamu yatırımları ve kamu tüketimi ise sırasıyla<br />
yüzde 55,4 ve yüzde 7,5 büyümüştür.<br />
2013 yılının ilk yarısına ait veriler iç talebin giderek toparlandığını ve bu toparlanmayla<br />
birlikte ekonominin dengeli bir büyüme patikasına doğru hareket ettiğini göstermektedir.<br />
2013 yılının ikinci yarısında ekonomik büyümenin ılımlı bir seyir göstereceği tahmin<br />
edilmektedir.<br />
Şekil 19: GSYH Büyümesine Katkılar (Harcamalar Yönünden, Detaylı)<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
(Puan)<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
2012-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2013-Ç1 Ç2<br />
Net İhracat 5,6 6,0 2,7 2,4 -0,6 -3,0<br />
Stok Değişimi -2,3 -1,6 -0,6 -1,3 0,0 2,3<br />
Özel Yatırım -0,3 -1,4 -1,0 -1,4 -1,7 -0,5<br />
Özel Tüketim -0,3 -0,8 -0,2 -0,3 2,1 3,4<br />
Kamu Yatırımı 0,0 0,2 0,3 1,0 2,3 1,4<br />
Kamu Harcamaları 0,5 0,4 0,5 1,0 0,7 0,8<br />
GSYH Büyümesi 3,1 2,8 1,5 1,4 2,9 4,4<br />
Kamu Harcamaları Kamu Yatırımı Özel Tüketim Özel Yatırım<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Stok Değişimi Net İhracat GSYH Büyümesi<br />
2. Üretim Yönünden GSYH<br />
Üretim tarafından bakıldığında yüzde 65,7 ile ekonomide en büyük paya sahip olan<br />
hizmetler sektörünün 2,8 puanla 2013 yılının ilk yarısında büyümeye en büyük katkıyı<br />
yaptığı görülmektedir. Bu dönemde hizmetler sektörünün içinde büyümeye en büyük<br />
katkı 0,9 puan ile mali aracı kuruluşların faaliyetlerinden gelmiştir. Sektörün önemli iki<br />
kalemi olan inşaat ile toptan ve perakende ticaret kalemleri ise ekonomik büyümeye<br />
sırasıyla 0,4 ve 0,5 puan katkıda bulunmuştur.<br />
Öte yandan hizmetler sektörünün önümüzdeki dönemde nasıl bir seyir izleyeceğine dair<br />
önemli göstergelerden biri olan hizmet sektörü güven endeksi Ağustos ayında bir önceki<br />
aya göre yüzde 1,7 artarak 107,2 düzeyine gelmiştir. Söz konusu artış eğilimi perakende<br />
5<br />
33
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
satış sektörü endeksinde de görülürken inşaat sektörü güven endeksi Ağustos ayında<br />
yüzde 2,2 azalmıştır.<br />
Ekonomideki ikinci büyük sektör olan sanayi sektörünün yılın ilk yarısında büyümeye 0,6<br />
puanlık katkısının tamamı imalat sanayi kaleminden gelmektedir. Son olarak tarım<br />
sektörü yılın ilk yarısında büyümeye 0,3 puanlık katkıda bulunmuştur.<br />
2013 yılının ilk yarısında hizmetler sektörü yüzde 4,2 büyümüştür. 2012 yılının son<br />
çeyreğinde yüzde 0,4 daralan sanayi sektörü ise bu yılın ilk çeyreğinde tekrar büyümeye<br />
başlamış ve 2013 yılının ikinci çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3,1<br />
büyümüştür. Sanayi sektörü 2013 yılının ilk yarısında yüzde 2,2’lik bir büyüme<br />
kaydetmiştir. Tarım sektörü ise 2013 yılının ilk yarısında yüzde 5,1 büyümüştür.<br />
Şekil 20: GSYH Büyümesine Katkılar (Üretim Yönünden)<br />
5<br />
4,4<br />
4<br />
3<br />
3,1<br />
2,8<br />
2,9<br />
3,1<br />
(Puan)<br />
2<br />
1<br />
2,0<br />
1,5 1,5 1,4<br />
1,2<br />
0,9 1,0<br />
0,8<br />
0,2 0,3 0,3 0,4 0,3 0,2<br />
0,3<br />
2,4<br />
0,4<br />
0,9<br />
0<br />
-0,1<br />
-1<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2012-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2013-Ç1 Ç2<br />
Tarım Sanayi Hizmetler GSYH Büyümesi<br />
34<br />
6
Büyüme<br />
B. 2013 Yılının İkinci Yarısına Dair Büyüme Göstergeleri<br />
2013 yılının ikinci yarısına ilişkin bazı önemli göstergeler hem iç talepte hem de üretimde<br />
ılımlı bir büyümeye işaret etmektedir.<br />
Üretim açısından en önemli göstergelerin başında sanayi üretim endeksi gelmektedir.<br />
2013 yılı Temmuz ayında mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış sanayi üretim<br />
endeksine bakıldığında, endeksin bir önceki çeyrek ortalamasının yaklaşık 1,8 puan<br />
üstünde seyrettiği görülmektedir. Takvim etkisinden arındırılmış endeks Temmuz ayında<br />
geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 4,6 artış gösterirken mevsim ve takvim<br />
etkilerinden arındırılmış endeks bir önceki aya göre yüzde 0,9 artış göstermiştir.<br />
Şekil 21: Sanayi Üretim Endeksleri<br />
(<strong>Yıllık</strong> % Değişim)<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
-15<br />
-20<br />
-25<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Arındırılmamış Sanayi Üretim Endeksi<br />
Takvim Etkisinden Arındırılmış Endeks<br />
Bir diğer önemli üretim göstergesi imalat sanayi kapasite kullanım oranı, yılın üçüncü<br />
çeyreğini kapsayan Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında bir önceki yılın aynı dönemine<br />
göre 1,1 artarak ortalama 75,5 seviyesinde gerçekleşmiştir. Mevsim ve takvim<br />
etkilerinden arındırılmış kapasite kullanım oranı da ikinci çeyrekte ortalama yüzde 74,6<br />
seviyesinde iken üçüncü çeyrekte yüzde 74,9 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kapasite<br />
kullanım oranı her ne kadar kriz öncesi seviyelerine ulaşamamış olsa da ılımlı<br />
toparlanmanın devam ettiğini göstermektedir. Kapasite kullanım oranının kriz öncesi<br />
7<br />
35
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
döneme göre düşük kalması yatırımların kriz öncesi yıllardan itibaren uzun bir süre güçlü<br />
seyretmiş olmasına bağlanmaktadır. Bu süreçte yatırımlardaki hızlı büyüme üretim<br />
kapasitesinin ortalamanın üstünde büyümesini sağlarken aynı dönemde üretim ortalama<br />
bir hızla büyümüştür. Bu durum kapasite kullanım oranının kriz öncesi eğiliminin altında<br />
kalmasında önemli bir etken olarak değerlendirilmektedir. 1<br />
Şekil 22: Kapasite Kullanım Oranı<br />
85<br />
80<br />
75<br />
(%)<br />
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
Kaynak: TCMB<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
Kapasite Kullanım Oranı<br />
Kapasite Kullanım Oranı (m.a.)<br />
Reel kesim güven endeksi ekonomik faaliyetlerin genel görünümünü ve beklentiler<br />
kanalını göstermektedir. Reel kesim güven endeksi Mayıs ayından itibaren azalmakla<br />
birlikte iyimserliğin göstergesi olan 100 seviyesinin üzerindedir. Mevsimsel etkilerden<br />
arındırılmış endeks ise Ağustos ayında bir önceki aya göre artış göstermekte ve 100<br />
seviyesinin üzerinde seyretmektedir. Reel kesim güven endeksinin altında yer alan genel<br />
gidişat kalemi incelendiğinde, söz konusu kalemin Haziran ve Temmuz aylarında azaldığı<br />
ancak Ağustos ve Eylül ayında tekrar toparlanarak 100 seviyesine yaklaştığı<br />
görülmektedir.<br />
1<br />
TCMB Enflasyon <strong>Rapor</strong>u, II-2013<br />
36<br />
8
Büyüme<br />
Şekil 23: Reel Kesim Güven Endeksi<br />
120<br />
110<br />
100<br />
(Endeks)<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
Kaynak: TCMB<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
Reel Kesim Güven Endeksi<br />
Reel Kesim Güven Endeksi (m.a)<br />
PMI, Temmuz ayında imalat sanayinde daralmaya işaret ettikten sonra Ağustos ayında<br />
sektörde toparlanmanın devam ettiğini göstermiştir. Endeks, Temmuz ayında ölçülen ve<br />
son 12 ayın en düşük seviyesi olan 49,8’in ardından Ağustos’ta 50,9’a yükselmiştir.<br />
Ağustos ayında kritik seviye olarak kabul edilen 50 puanın üzerine çıkan endeks, Eylül<br />
ayında 2013’ün başından bu yana en yüksek değeri olan 54,0 puan seviyesine ulaşmıştır.<br />
9<br />
37
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 24: Satınalma Yöneticileri Endeksi (PMI)<br />
60<br />
55<br />
50<br />
(Endeks)<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
Kaynak: HSBC<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
Harcamalar yönünden büyümenin önemli belirleyicilerinden birisi de tüketim<br />
harcamalarıdır. Tüketimin seyri hakkında fikir veren tüketici güven endeksi 2013 yılı<br />
üçüncü çeyreğinde ortalama olarak bir önceki çeyrek ortalamasının 0,5 puan altında<br />
seyretmektedir. Hanehalkı tüketim eğilimini gösteren önemli bir başka değişken olan<br />
tüketici kredilerinin artış hızı 2013 yılı Mayıs ayından sonra bir miktar yavaşlamıştır. Mayıs<br />
ayından sonra tüketici kredileri öncesine göre daha yavaş bir hızla olsa da artmayı<br />
sürdürmektedir. Mayıs ayında yüzde 0,6’lık bir artış hızı yakalayan tüketici kredileri Eylül<br />
ayında yüzde 0,4’le ortalamaya yakın bir hızla artmıştır.<br />
38<br />
10
Büyüme<br />
Şekil 25: Tüketim Göstergeleri<br />
10<br />
0,8<br />
(Aylık % Değişim)<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
0,6<br />
0,4<br />
0,2<br />
0,0<br />
(8 Haftalık Hareketli Ortalama<br />
Aylık % Değişim)<br />
-10<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
Kaynak: BDDK, TÜİK<br />
Tüketici Güven Endeksi (Sol Eksen)<br />
Tüketici Kredileri (Sağ Eksen)<br />
-0,2<br />
İç talebin önemli belirleyicilerinden olan yatırım harcamalarına ilişkin göstergeler<br />
incelendiğinde yatırımların üçüncü çeyrekte artış eğiliminde olduğu görülmektedir.<br />
Yatırım malları kapasite kullanım oranı 2013 yılının son çeyreğinde bir önceki yılın aynı<br />
dönemine göre ortalama 3,5 puan artmıştır. Yılın ikinci çeyreğinde yatırım malları<br />
kapasite kullanım oranı ortalama yüzde 74,6 iken üçüncü çeyrekte ortalama yüzde 75,3<br />
olarak gerçekleşmiştir. Bu durum yatırım harcamalarında hem bir önceki yıla göre hem<br />
de bir önceki çeyreğe göre artış olduğuna işaret etmektedir.<br />
Reel kesim güven endeksinin alt kalemi olan sabit sermaye yatırım harcamaları ise 2013<br />
yılının Mayıs ayından itibaren azalmaktadır. Sanayi üretim endeksinin alt kalemi olan<br />
sermaye malı imalatı ise Temmuz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 8,9<br />
artmıştır.<br />
11<br />
39
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 26: Yatırım Göstergeleri<br />
(%)<br />
90<br />
85<br />
80<br />
75<br />
70<br />
65<br />
60<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
(Endeks)<br />
55<br />
50<br />
45<br />
Kaynak: TCMB<br />
Yatırım Malları Kapasite Kullanım Oranı (Sol Eksen)<br />
Sabit Sermaye Yatırım Harcaması (Sağ Eksen)<br />
Sermaye Malı İmalatı (Sağ Eksen)<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
60<br />
40<br />
Dış talebe ilişkin göstergeler ikinci çeyrekte mal ve hizmet ihracatının yataya yakın bir<br />
seyir izlediğini göstermektedir. 2013 yılının ilk yarısında milli gelirin bileşeni olarak ihracat<br />
yüzde 3,2 büyümüştür. Söz konusu büyüme hızı 2012 yılının ilk altı ayındaki yüzde<br />
18,1’lik büyümenin altındadır. Mal ve hizmet ithalatının ise iç talepteki toparlanmaya ve<br />
altın ithalatındaki yükselişe bağlı olarak arttığı görülmektedir. İthalat yılın ilk yarısında<br />
yüzde 9,5 büyümüştür.<br />
Avro Bölgesi’nde toparlanmanın istenen düzeyde gerçekleşmemesi ve bölgemizde<br />
devam eden jeopolitik riskler önümüzdeki dönemde büyümeyi dış talep kanalıyla<br />
olumsuz etkileyebilecek riskler olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu risklerin yanısıra<br />
Fed’in genişletici para politikasından çıkış stratejisine bağlı olarak finansal piyasalarda<br />
değişen risk algısı, sermaye çıkışları ile kurun ve faizlerin yükselmesi üzerinde durulması<br />
gereken önemli riskler olarak karşımıza çıkmaktadır.<br />
40<br />
12
Büyüme<br />
Şekil 27: Dünya, ABD ve Bazı Bölgelerde İthalat<br />
20<br />
15<br />
10<br />
(<strong>Yıllık</strong> % Değişim)<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
ABD<br />
Avro Bölgesi<br />
Orta Doğu ve Kuzey Afrika Ülkeleri<br />
Dünya<br />
-15<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013<br />
Kaynak: IMF<br />
Ancak önümüzdeki dönemde büyümeyi destekleyecek birçok unsurun da bulunduğunu<br />
göz ardı etmemek gerekir. Özellikle güçlü kamu mali dengeleri, sağlam bankacılık ve reel<br />
sektör bilançoları ile hanehalkının sağlıklı mali yapısı önümüzdeki süreçte büyümeyi<br />
destekleyecek unsurlardır. Öte yandan güçlü istihdam verileri, sanayi üretimindeki<br />
yükseliş trendi, PMI ve toplam krediler gibi bazı göstergelerin güçlü seyri büyüme<br />
görünümüne ilişkin iyimser işaretler vermektedir.<br />
13<br />
41
42<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
2 0<br />
III<br />
1 3<br />
İŞGÜCÜ PİYASASI<br />
43
44<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
İşgücü Piyasası<br />
III. İŞGÜCÜ PİYASASI<br />
Türkiye ekonomisi, küresel krizden çıkış sürecinde gerek istihdama yönelik alınan<br />
tedbirlerin gerekse ekonomideki güçlü toparlanmanın etkisiyle istihdam ve işsizlik<br />
açısından önemli bir performans göstermiştir. IMF verilerine göre Türkiye, 2007-12<br />
döneminde yıllık ortalama istihdam artışı en yüksek olan ülkelerden biri olmuştur.<br />
İşsizlik oranı 2011 yılının ikinci çeyreğinden itibaren kriz öncesi seviyelerin altına<br />
inmiştir.<br />
Ancak 2013 yılının ilk yarısında ekonomideki toparlanmanın beklentilerin altında<br />
kalması ve küresel belirsizlik ortamı işgücü piyasasına da yansımıştır. Bu dönemde<br />
yaşanan istihdam artışına rağmen işgücündeki artışın da etkisiyle işsizlik oranlarında<br />
ılımlı bir artış yaşanmıştır.<br />
A. İşgücü Göstergeleri<br />
İç talepteki ılımlı toparlanmayla birlikte 2013 yılında istihdamda göreli bir iyileşme<br />
kaydedilmiştir. Mevsimsellikten arındırılmış verilere göre 2012 yılının ilk yarısında bir<br />
önceki yılın aynı dönemine kıyasla 776 bin ilave istihdam yaratılmışken 2013 yılının ilk<br />
yarısında bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla 795 bin kişiye ilave istihdam sağlanmıştır.<br />
Ayrıca OECD tarafından yayımlanan İstihdam <strong>Rapor</strong>u’na göre Türkiye, bu yıl ve gelecek<br />
yıl OECD’de en fazla istihdam artışı öngörülen üçüncü ülke konumundadır. 1<br />
Şekil 28: Toplam İstihdam<br />
26<br />
25,6<br />
25<br />
24<br />
23<br />
22<br />
21<br />
20<br />
2008-1<br />
2009-1<br />
2010-1<br />
2011-1<br />
(m.a., Milyon Kişi)<br />
2012-1<br />
2013-1<br />
Kaynak: TÜİK<br />
1 OECD, İstihdam <strong>Rapor</strong>u, Temmuz 2013.<br />
1<br />
45
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Birçok ülkede küresel kriz sonrasında istihdam artışının yeterli düzeyde sağlanamaması<br />
önemli bir sorun olmaya devam ederken Türkiye’de istihdam, 2009 yıl sonundan itibaren<br />
ekonomideki hızlı toparlanmayla birlikte Haziran 2013 dönemine kadar 4,3 milyon kişi<br />
artmıştır. Aynı dönemde Avro Bölgesi’nde yaklaşık 2,4 milyon istihdam kaybı yaşanmıştır.<br />
Şekil 29: Ülkeler İtibarıyla 2009-13 Döneminde Yaratılan İstihdam<br />
(m.a., Milyon Kişi)<br />
TÜRKİYE<br />
ABD<br />
Brezilya<br />
Rusya<br />
Almanya<br />
Macaristan<br />
Belçika<br />
Fransa<br />
Çek Cumhuriyeti<br />
Slovakya<br />
Slovenya<br />
Danimarka<br />
İrlanda<br />
Japonya<br />
Polonya<br />
Portekiz<br />
İtalya<br />
Yunanistan<br />
İspanya<br />
Avro Bölgesi<br />
-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5<br />
4,3<br />
Kaynak:Eurostat, OECD, TÜİK<br />
Bu dönemde istihdamdaki artışa karşın işgücüne katılım oranının daha hızlı yükselmesi<br />
işsizlik oranının gerilemesine engel olmuştur. 2012 yıl sonu itibarıyla son 11 yılın en<br />
düşük seviyelerini gören manşet işsizlik oranı Haziran 2013 itibarıyla yüzde 8,8 olarak<br />
gerçekleşmiştir.<br />
Diğer yandan sanayi ve hizmetler sektöründeki istihdam artışlarına rağmen tarım dışı<br />
işsizlik oranı Haziran 2013 döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,8 puan<br />
artarak yüzde 11’e yükselmiştir.<br />
46<br />
2
İşgücü Piyasası<br />
Şekil 30: İşsizlik Oranları<br />
18<br />
17,4<br />
16<br />
14<br />
13,8<br />
14,0<br />
(%)<br />
12<br />
10<br />
10,5<br />
11,5<br />
11,0<br />
8<br />
9,2 8,8<br />
6<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İşsizlik Oranı<br />
Tarım Dışı İşsizlik Oranı<br />
Tablo 1: Dönemler İtibarıyla Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun* İşsizlik Durumu<br />
Haziran 2012 Haziran 2013 <strong>Yıllık</strong> Fark<br />
İşsiz Sayısı (Bin Kişi) 2.226 2.525 299<br />
İşsizlik Oranı (%) 8,0 8,8 0,8<br />
Mevsimsellikten Arındırılmış İşsizlik Oranı (%) 8,9 9,7 0,8<br />
Tarım Dışı İşsizlik Oranı (%) 10,2 11,0 0,8<br />
Genç İşsiz Oranı (%) 15,7 17,1 1,4<br />
Kaynak: TÜİK<br />
* Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus: Üniversite yurtları, yetiştirme yurtları (yetimhane), huzurevi, özel nitelikteki hastahane,<br />
hapishane, kışla vb. yerlerde ikamet edenler dışında kalan nüfustur.<br />
Mevsimsellikten arındırılmış işsizlik oranında da bir miktar artış yaşanmasına karşın kriz<br />
öncesi seviyelerin altında seyretmektedir (Haziran 2013: %9,7). Avro Bölgesi’nde ise<br />
işsizlik oranı artmaya devam ederken ABD’de kısmen düşmüş olsa da hala kriz öncesi<br />
seviyenin üstündedir.<br />
Şekil 31: İşsizlik ve İşgücüne Katılım Oranları<br />
(m.a., %)<br />
52<br />
51<br />
50<br />
49<br />
48<br />
47<br />
46<br />
45<br />
16<br />
15<br />
14<br />
13<br />
12<br />
11<br />
10<br />
9<br />
8<br />
(m.a., % )<br />
2008-1<br />
2009-1<br />
2010-1<br />
2011-1<br />
2012-1<br />
2013-1<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İşgücüne Katılım Oranı (Sol Eksen)<br />
İşsizlik Oranı (Sağ Eksen)<br />
3<br />
47
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 32: İşsizlik<br />
220<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
2008-1<br />
2009-1<br />
2010-1<br />
(2007=100, m.a., %)<br />
2011-1<br />
2012-1<br />
2013-1<br />
Kaynak: TÜİK, Eurostat, BLS<br />
ABD Avro Bölgesi Türkiye<br />
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin 2009-13 Haziran dönemi mevsimsellikten<br />
arındırılmış işsizlik oranlarındaki değişime bakıldığında birçok ülkede işsizlik oranlarında<br />
iyileşme sağlanamadığı görülmektedir. Özellikle Avro Bölgesi’nde işsizlik oranları en<br />
önemli ekonomik ve sosyal sorunların arasında yer almaktadır. Türkiye’de ise<br />
mevsimsellikten arındırılmış işsizlik oranında 2009 yılından bu yana 4,3 puanlık düşüş<br />
kaydedilmiştir. Böylelikle Türkiye, bu dönemde işsizlik oranını en hızlı düşüren ülkelerden<br />
biri olmayı başarmıştır. İşsizlik oranındaki bu düşüş kadın ve genç nüfus gibi tüm<br />
kesimlere yansımıştır. Bu durum, uygulanan istihdam politikalarının büyük ölçüde<br />
hedeflerine ulaştığını ve yaygın etki yaptığını göstermesi açısından önem taşımaktadır.<br />
Şekil 33: 2009-13 Dönemi İtibarıyla İşsizlik Oranında Değişim<br />
(m.a., Puan)<br />
TÜRKİYE<br />
Rusya<br />
Almanya<br />
Brezilya<br />
ABD<br />
Japonya<br />
Çek Cumhuriyeti<br />
Macaristan<br />
Belçika<br />
Danimarka<br />
Fransa<br />
İrlanda<br />
AB-27<br />
Slovakya<br />
Polonya<br />
İtalya<br />
Slovenya<br />
Portekiz<br />
İspanya<br />
Yunanistan<br />
-4,3<br />
-6 -3 0 3 6 9 12 15 18 21<br />
Kaynak: Eurostat , EIU, TÜİK<br />
48<br />
4
İşgücü Piyasası<br />
Avrupa Birliği’nde rekor seviyelere çıkan genç işsizlik oranı Türkiye’de Haziran 2013<br />
döneminde yüzde 17,1 olarak gerçekleşmiştir. Böylece Türkiye’nin genç işsizlik oranı<br />
yüzde 23,4’e ulaşan Avro Bölgesi ortalamasının çok altında kalmıştır.<br />
Türkiye’de son yıllarda düşüş eğilimine giren uzun süreli işsizlik oranı da orta-uzun<br />
vadede işgücü piyasaları açısından olumlu bir işarettir. Nitekim 1 yıldan fazla süredir iş<br />
arayanların oluşturduğu uzun süreli işsizlerin toplam işsizler içindeki payına bakıldığında<br />
Türkiye; İsveç, Finlandiya ve İzlanda’dan sonra en düşük orana sahip ülke olmuştur. 2<br />
Türkiye’de son dönem toplam nüfus içerisinde 0-14 yaş grubundaki nüfusun payı<br />
azalırken çalışma çağındaki nüfusun ve yaşlı nüfusun payı artmaktadır. Bu durum<br />
işgücüne katılımı artırmaktadır. Çalışma çağındaki nüfus 2013 Haziran döneminde bir<br />
önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 1,6 oranında artış göstermiştir. İşgücü verisi ise<br />
bu dönemde 1 milyon 41 bin kişi artarak 28 milyon 844 bin kişiye ulaşmıştır. Böylece<br />
işgücüne katılım oranı 2013 Haziran döneminde 1,1 puan yükselerek yüzde 51,9’luk<br />
oranıyla serinin değiştiği 2005 yılından bu yana en yüksek seviyesine ulaşmıştır. İşgücüne<br />
katılımdaki önemli yükseliş göz önüne alındığında istihdamdaki artış hızının önemi daha<br />
iyi anlaşılmaktadır.<br />
Türkiye’de işgücüne katılım oranı geçmiş yıllara oranla bir iyileşme göstermiş olmakla<br />
birlikte halen oldukça düşük bir seviyede seyretmektedir. Gelişmiş ülkelerdeki işgücü<br />
piyasalarına bakıldığında bu oranın yüzde 70-80 civarlarında seyrettiği görülmektedir.<br />
Türkiye’de ise çalışabilecek yaştaki bireylerin yarısı bir işte çalışmakta ya da iş<br />
aramaktadır. Bu da potansiyel işgücünün atıl kalması anlamına gelmektedir. Bunun<br />
başlıca sebebi Türkiye’de kadınların işgücüne katılım oranının hala oldukça düşük<br />
seviyelerde olmasıdır.<br />
2 Eurostat 2013 ikinci çeyrek verisidir.<br />
5<br />
49
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Tablo 2: Dönemler İtibarıyla Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun İşgücü Verileri<br />
(Bin Kişi)<br />
Haziran 2012 Haziran 2013 <strong>Yıllık</strong> Fark<br />
Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus 73.561 74.416 855<br />
15 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfus 54.680 55.566 886<br />
İşgücü 27.803 28.844 1.041<br />
İşgücüne Katılım Oranı (%) 50,8 51,9 1,1<br />
Toplam İstihdam 25.577 26.319 742<br />
İstihdam Oranı (%) 46,8 47,4 0,6<br />
Tarım Dışı İstihdam 19.022 19.845 823<br />
Kaynak: TÜİK<br />
B. İşgücü Piyasasının Yapısal Özellikleri<br />
1. Sektörlere Göre İşgücü Verileri<br />
Gelişmekte olan ülkelerde tarımın istihdamdaki payı zamanla azalmakta, sanayinin payı<br />
bir dönem arttıktan sonra uzun bir duraklama döneminin ardından yavaşça azalmaya<br />
başlamaktadır. Hizmet sektörünün ağırlığı ise sürekli artmaktadır. Ülke gelişirken tarımda<br />
görülen verimlilik artışı işgücü talebini azaltmaktadır. Yatırımların artması nedeniyle<br />
sanayi ve hizmet sektörlerinde ise işgücü talebi artmaktadır.<br />
Türkiye halen bu dönüşümü yaşamaktadır. 2002-12 dönemini incelediğimizde<br />
istihdamın kompozisyonunda önemli yapısal değişikliklerin olduğu görülmektedir. 2002<br />
yılında toplam istihdamın yaklaşık yüzde 34,9’u tarım sektörüne aitken bu oran kriz<br />
öncesi dönemde yüzde 23,5’e düşmüştür. 2008-11 döneminde hem tarım dışı istihdam<br />
fırsatlarının azalması hem de dünya gıda fiyatlarının yükselmesi nedeniyle artış eğilimine<br />
giren tarım istihdamı 2012 yılının başından itibaren yeniden azalma sürecine girmiştir. 3<br />
Tarım sektörünün toplam istihdam içerisindeki payı 2012 yılında yüzde 24,6 olarak<br />
gerçekleşmiştir. Tarımın istihdamdaki payı ülkemizde son yıllarda hızla gerilemiş<br />
olmasına rağmen hala yüzde 2-3 civarında olan gelişmiş ülkeler seviyesinin oldukça<br />
üzerindedir.<br />
Aynı dönemde hizmetler sektörü istihdamda en hızlı büyüyen sektör olmuştur. 2002<br />
yılında yüzde 42,1 olan hizmetlerin toplam istihdam içindeki payı 2012 yılında yüzde<br />
49,4’e yükselmiş, böylece toplam istihdamın yaklaşık yarısını hizmetler sektörü<br />
3 Gürsel, S. ve Zümrüt İmamoğlu, "Why is Agricultural Employment Increasing in Turkey?" İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi<br />
<strong>Ekonomik</strong> ve Toplumsal Araştırma Merkezi (BETAM), Nisan 2013.<br />
50<br />
6
İşgücü Piyasası<br />
oluşturmuştur. İnşaat sektöründeki istihdam yıllar içinde yavaş ama istikrarlı bir biçimde<br />
artmaktadır. 2002 yılında inşaat sektörünün toplam istihdam içindeki payı yüzde 4,5 iken<br />
2012 yılında yüzde 6,9’a yükselmiştir. Sanayi sektörünün istihdam içindeki payı ise kriz<br />
öncesi döneme kadar artış eğilimine girmiştir. Ancak ekonomik krizle birlikte sanayi<br />
üretiminin yavaşlaması istihdamı da etkilemiştir. 2012 yılında yaşanan ılımlı büyüme<br />
süreci nedeniyle sanayi üretiminde yaşanan düşüşe paralel sanayi sektörünün toplam<br />
istihdam içindeki payı bir önceki yıla göre 0,4 puan azalarak yüzde 19,1 olarak<br />
gerçekleşmiştir.<br />
Şekil 34: İstihdamın Sektörel Dağılımı<br />
(%)<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
4,5 5,9 6,1 6,9<br />
18,5 20,8 19,2 19,1<br />
34,9 23,5 24,6 24,6<br />
42,1<br />
49,8 50,1 49,4<br />
2002 2007 2009 2012<br />
Hizmetler Tarım Sanayi İnşaat<br />
Kaynak:TÜİK<br />
2013 yılının ilk yarısında istihdamını bir önceki yılın aynı dönemine göre en çok artıran<br />
sektör 549 bin kişiye istihdam sağlayan hizmetler sektörü olmuştur. Sanayi üretiminde<br />
yaşanan artışlar sanayi istihdamına olumlu olarak yansımış ve istihdam, yılın ilk yarısında<br />
254 bin kişilik artış göstermiştir. Tarım sektöründe istihdam azalırken inşaat sektöründe<br />
artış 21 bin kişi ile sınırlı kalmıştır.<br />
Tablo 3: İstihdamın Sektörel Dağılımı<br />
(Bin Kişi)<br />
Haziran 2012 Haziran 2013 <strong>Yıllık</strong> Fark<br />
İstihdam Edilenler 25.577 26.319 742<br />
Tarım 6.555 6.474 -81<br />
Sanayi 4.761 5.015 254<br />
İnşaat 1.921 1.942 21<br />
Hizmetler 12.339 12.888 549<br />
Kaynak: TÜİK<br />
7<br />
51
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
2. Eğitim Durumuna Göre İşgücü Verileri<br />
İşgücü piyasalarının eğitim ile ilişkisi; işgücünün vasıf düzeyi, işletmelerin rekabetçiliği<br />
gibi unsurlar bakımından önem taşımaktadır. İşgücü eğitim seviyesinin düşüklüğü<br />
verimliliğin düşük olmasına yol açması nedeniyle işgücü arz ve talebi arasında<br />
uyumsuzluk yaratmaktadır. Bu durum işgücü piyasasının etkinliğini azaltan önemli bir<br />
faktördür.<br />
Türkiye’de son yıllarda okullaşma oranlarındaki artış ve eğitim alanında yapılan<br />
reformlarla birlikte işgücü piyasası için önem arz eden mesleki ve teknik eğitime olan<br />
talep artmıştır. Bu sayede son dönemde işgücüne katılanların eğitim düzeyinde artış<br />
yaşanmaktadır. Haziran 2013’te işgücüne yeni katılan 1 milyon 41 bin kişinin yüzde<br />
42,5’lik kısmının yükseköğretim grubunda olduğu görülmektedir. Ancak toplam<br />
işgücünün yüzde 60,8’i lise altı eğitimliler ve okuma-yazma bilmeyen kişilerden<br />
oluşmaktadır.<br />
Eğitim durumuna göre işgücüne katılım oranına baktığımızda eğitim düzeyine paralel bir<br />
seyir izlediği görülmektedir. Haziran 2013’te işgücüne en yüksek katılım yüzde 80,4<br />
oranıyla yükseköğretim mezunları kategorisinde gerçekleşmiştir. Bunu yüzde 67,6 ile<br />
meslek lisesi mezunları takip etmektedir.<br />
Ülkemizde vasıfsız işgücünün toplam istihdam içindeki payı oldukça yüksektir. Ancak<br />
2002-12 dönemine bakıldığında olumlu değişiklikler görülmektedir. Yükseköğretim<br />
mezunlarının toplam istihdam içindeki payı yüzde 10’dan yüzde 18,1’e yükselirken lise<br />
altı eğitimlilerin payı yüzde 64,5’ten yüzde 57,5’e düşmüştür.<br />
52<br />
8
İşgücü Piyasası<br />
Şekil 35: İstihdamın Eğitim Durumuna Göre Dağılımı<br />
(%)<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Kaynak:TÜİK<br />
10,0<br />
18,1<br />
17,8<br />
19,9<br />
64,5<br />
57,5<br />
7,7 4,5<br />
2002 2012<br />
Okuryazar Olmayanlar Lise Altı Lise ve Dengi Yükseköğretim<br />
Haziran 2013 döneminde ise geçen yılın aynı dönemine göre 742 bin kişi artan toplam<br />
istihdamın 390 bini yükseköğretim, 228 bini ise lise ve dengi eğitimlilerde ortaya<br />
çıkmıştır. Bu dönemde okuryazar olmayanların istihdamında ise 65 bin kişilik azalma<br />
yaşanmıştır.<br />
İşsizlerin eğitim durumuna göre dağılımına bakıldığında ise önemli bir bölümünün lise<br />
altı eğitimlilerden oluştuğu görülmektedir. Haziran 2013’te toplam işsizlerin yüzde 54,1’i<br />
okuryazar olmayanlar dahil olmak üzere lise altı, yüzde 26,1’i lise ve dengi okul ve yüzde<br />
19,8’i ise yükseköğretim mezunudur.<br />
Okuryazar olmayanlar, lise altı eğitimliler, lise ve dengi okul ve yükseköğretim mezunları<br />
ayrı gruplar olarak ele alındığında Haziran 2013’te işsizlik oranı en yüksek grup yüzde<br />
11,7 ile lise mezunlarıdır. En düşük işsizlik oranı ise yüzde 4,4 ile okuryazar olmayanlarda<br />
görülmektedir. Okuryazar olmayanların daha düşük işsizlik oranına sahip olması bu<br />
kesimin diğerlerine kıyasla daha düşük ücretle ve güvencesiz bir şekilde çalışmayı kabul<br />
etmesiyle ilişkilidir.<br />
3. Kadın/Erkek İşgücü Verileri<br />
Son dönemde kadınların işgücüne katılım oranında önemli bir artış yaşanmaktadır. 2007<br />
yılında yüzde 23,6 olan bu oran, 2012 yılında yüzde 29,5’e, Haziran 2013’te ise yüzde<br />
31,9’a ulaşmıştır. Bu artışta 2008-09 döneminde küresel krizin etkisiyle erkeklerin işlerini<br />
kaybetmeleri sonucunda aile gelirini artırmak amacıyla daha önce iş aramayan kadınların<br />
işgücüne katılmış olmaları etkili olmuştur. Ayrıca 2008 yılı Temmuz ayından itibaren,<br />
9<br />
53
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
gençler ve kadın işçiler için işverenin sosyal güvenlik katkılarının Hazine tarafından<br />
ödenmesine yönelik yapılan düzenlemeler kadın işgücüne katılım oranını olumlu<br />
etkilemiştir. Küresel kriz sonrası ekonomideki güçlü toparlanmaya rağmen kadınların<br />
işgücüne katılım oranı hala artmaya devam etmektedir. Bu durum kadınların işgücüne<br />
katılımında yapısal olarak artış dönemine geçişin bir göstergesi olarak görülmektedir.<br />
Ancak kadınların işgücüne katılım oranı uluslararası karşılaştırmalara göre düşük<br />
kalmaktadır. Ülkemizde kadınların işgücüne katılmama sebepleri içerisinde kentleşme<br />
nedeniyle düşük eğitim düzeyine sahip kadınların kentlerde iş bulamaması, kadınların<br />
çoğunlukla ev işleri, çocuk ve yaşlı bakımı ile uğraşmaları önem arz etmektedir.<br />
Şekil 36: Kadınlarda İşgücüne Katılım Oranları<br />
35<br />
31,9<br />
30<br />
25<br />
23,6<br />
24,5<br />
26,0<br />
27,6<br />
28,8<br />
29,5<br />
20<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013<br />
Haziran<br />
(%)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Diğer yandan erkeklerin işgücüne katılım oranı AB ortalaması düzeyindedir. 2007 yılında<br />
yüzde 69,8 olan bu oran 2012 yılında yüzde 71’e, Haziran 2013’te ise yüzde 72,5’e<br />
yükselmiştir.<br />
Eğitim, işgücüne katılım oranını artıran önemli bir faktördür. Kadınlarda işgücüne katılım<br />
oranı eğitim düzeyi arttıkça büyük farklar göstermektedir. Yükseköğretimden mezun<br />
kadınların işgücüne katılım oranı Haziran 2012’de yüzde 68,9 iken Haziran 2013’te yüzde<br />
71,6 olarak gerçekleşmiştir. Okuryazar olmayan kadınların işgücüne katılım oranı ise<br />
sırasıyla yüzde 19 ve yüzde 18,8’dir. Aynı yapı erkeklerin işgücüne katılımı için de<br />
geçerlidir. Yükseköğretimden mezun olan erkeklerin işgücüne katılım oranı Haziran<br />
2012’de yüzde 83,7 iken Haziran 2013’te yüzde 87 olarak gerçekleşmiştir. Okuryazar<br />
olmayan erkeklerin işgücüne katılım oranı ise yüzde 35,6’dan yüzde 35,1’e düşmüştür.<br />
54<br />
10
İşgücü Piyasası<br />
Türkiye’de kadınların istihdam oranı ile erkeklerin istihdam oranı arasında büyük farklar<br />
bulunmaktadır. Bunun nedeni yine kadınların işgücüne katılımda yaşadıkları zorluklardır.<br />
Kadınların istihdam oranı Haziran 2013’te bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,8 puan<br />
artarak yüzde 28,5’e çıkmıştır. Kadın istihdamındaki söz konusu artışın tamamı sanayi ve<br />
hizmetler sektöründen kaynaklanmaktadır. Bu durum kadın istihdamının sektörel<br />
dağılımında bir değişim olduğunu göstermektedir. Geçmiş yıllarda kadınların büyük bir<br />
kısmı tarım sektöründe istihdam edilirken son yıllarda sanayi ve hizmetler sektörüne<br />
geçiş başlamıştır.<br />
Erkeklerin istihdam oranı ise aynı dönemde 0,4 puan artarak yüzde 66,8’e ulaşmıştır. Bu<br />
kapsamda erkek istihdamı 413 bin kişi artmıştır. Bu artışa en fazla katkıyı hizmetler<br />
sektörü yapmıştır. Kadınların istihdam oranının erkeklere göre düşük olmasının<br />
nedenlerinden biri de tarımın istihdam içindeki payının yapısal dönüşüm nedeniyle<br />
zaman içinde azalmasıdır.<br />
İşsizlik oranı Haziran 2013’te kadınlarda yüzde 10,8, erkeklerde ise yüzde 7,8 olarak<br />
gerçekleşmiştir. Kadınlarda işsizlik oranının erkeklere göre daha yüksek olduğu<br />
görülmektedir. AB ülkeleri ile kıyaslandığında genel olarak tüm ülkelerde aynı durum söz<br />
konusudur.<br />
4. Kayıt Dışı İstihdam<br />
Ülkemizde uzun yıllardan beri yaşanan kayıt dışı ekonomi sorununun en önemli<br />
unsurlarından birisi de kayıt dışı istihdamdır. Son yıllarda Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele<br />
Projesi 4 kapsamında alınan önlemlerin de etkisiyle kayıt dışı istihdam düşüş eğilimine<br />
girmiştir. Yaptığı işten ötürü herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna kayıtlı olmadan<br />
çalışanların oranı Haziran 2013’te bir önceki yılın aynı dönemine göre 2,6 puanlık azalışla<br />
yüzde 37,8 olarak gerçekleşmiştir. Kayıt dışı istihdamın en yüksek olduğu sektör tarım<br />
sektörüdür. Bu dönemde, geçen yılın aynı dönemine göre sosyal güvenlikten yoksun<br />
çalışanların oranı tarım sektöründe yüzde 84,3’ten yüzde 83,5’e, tarım dışı sektörlerde ise<br />
yüzde 25,2’den yüzde 22,9’a gerilemiştir. Sosyal güvenlik kapsamında olmayan ücretli ve<br />
yevmiyeli çalışanların oranı ise bir önceki yılın aynı dönemine göre 2,2 puan azalarak<br />
yüzde 20,9 olmuştur.<br />
4 Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele Projesi, Türkiye’de kayıt dışı istihdama ve yabancı kaçak işçi istihdamına neden olan faktörlerin<br />
ortadan kaldırılarak kayıtlı istihdama geçişe katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Projede denetimin etkin, caydırıcı olarak<br />
uygulanması, bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri, mevzuat değişikliklerinin yapılması ve bürokratik engellerin kaldırılması<br />
başlıkları altında dört faaliyet sürdürülmektedir.<br />
11<br />
55
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Tablo 4: Yıllar İtibarıyla Kayıt Dışı İstihdam<br />
Kayıt Dışı İsithdam<br />
(Bin Kişi)<br />
Toplam İstihdam<br />
(Bin Kişi)<br />
Kayıt Dışı İstihdam Oranı<br />
(%)<br />
2002 11.133 21.354 52,1<br />
2003 10.943 21.147 51,7<br />
2004 9.843 19.632 50,1<br />
2005 9.666 20.067 48,2<br />
2006 9.593 20.423 47,0<br />
2007 9.423 20.738 45,4<br />
2008 9.220 21.194 43,5<br />
2009 9.328 21.277 43,8<br />
2010 9.772 22.594 43,3<br />
2011 10.139 24.110 42,1<br />
2012 9.686 24.821 39,0<br />
2013 Haziran 9.952 26.319 37,8<br />
Kaynak: TÜİK<br />
56<br />
12
2 0<br />
IV<br />
1 3<br />
KAMU MALİYESİ<br />
57
58<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Kamu Maliyesi<br />
IV. KAMU MALİYESİ<br />
Ülkemizde 2002 yılından bu yana uygulanan ihtiyatlı maliye politikaları<br />
makroekonomik istikrarın temel unsuru olmuştur. Bu dönemde küresel krizin<br />
etkilerinin en çok hissedildiği dönem olan 2009 yılı haricinde kamu mali dengeleri<br />
sürekli iyileşmiştir.<br />
2013 yılının ilk sekiz ayında merkezi yönetim bütçesi, iç talepteki canlanmayla<br />
birlikte vergi gelirlerinde yaşanan belirgin artış ve özelleştirme gelirleri sayesinde<br />
geçen yılın aynı dönemine göre önemli bir iyileşme göstermiştir.<br />
Diğer taraftan 2013 yılında kamu borç dinamikleri güçlü yapısını korumaya devam<br />
etmiştir. Mali disiplin ve makro göstergelerdeki olumlu seyir sonucunda kamu borç<br />
yükü azalmaya devam etmiş, borçlanmanın reel maliyeti düşük seviyelerde<br />
gerçekleşmiş, borç stokunun ortalama vadesi uzamış ve borç stoku içinde faiz ve<br />
döviz kuruna duyarlı borç senetlerinin payı azalmıştır.<br />
A. Merkezi Yönetim Bütçesi<br />
1. Bütçe Dengesi<br />
2013 yılının ilk sekiz ayında merkezi yönetim bütçesi 2012 yılının aynı dönemine göre<br />
belirgin bir şekilde iyileşmiştir. Faiz dışı bütçe giderlerindeki artışa rağmen iç talepteki<br />
canlanmayla birlikte vergi gelirlerinin hızla artması ve özelleştirme gelirlerindeki artış 2013<br />
yılında bütçe performansında gözlenen iyileşmenin temel unsurlarını oluşturmuştur.<br />
Tablo 5: Merkezi Yönetim Bütçe Gerçekleşmeleri<br />
(Milyon TL)<br />
2013<br />
Ocak-Ağustos<br />
2012<br />
Ocak-Ağustos<br />
Dönemsel Değişim<br />
(%)<br />
Bütçe Giderleri 259.694 229.005 13,4<br />
Faiz Hariç Bütçe Giderleri 221.955 192.741 15,2<br />
Faiz Giderleri 37.738 36.264 4,1<br />
Bütçe Gelirleri 259.925 220.484 17,9<br />
Vergi Gelirleri 216.047 182.177 18,6<br />
Bütçe Dengesi 231 -8.520 -102,7<br />
Faiz Dışı Denge (Maliye Tanımlı) 37.969 27.744 36,9<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
1<br />
59
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
2013 yılının ilk sekiz ayında merkezi yönetim bütçesi 231 milyon TL fazla vermiştir. Bu<br />
dönemde bütçe fazlası verilmesinde, bütçe giderlerinin bir önceki yılın aynı dönemine<br />
göre yüzde 13,4 (30,7 milyar TL) artmasına karşın bütçe gelirlerinin yüzde 17,9 (39,4<br />
milyar TL) artması etkili olmuştur. Böylece 2012 yılını 29,4 milyar TL bütçe açığı ile<br />
bitiren merkezi yönetim bütçesi, 2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla 12 aylık kümülatif olarak<br />
20,7 milyar TL açık vermiştir.<br />
Şekil 37: Bütçe Dengesi-Faiz Dışı Denge<br />
60.000<br />
40.000<br />
20.000<br />
0<br />
-20.000<br />
-40.000<br />
-60.000<br />
-80.000<br />
2008-1<br />
3579<br />
11<br />
2009-1<br />
3579<br />
11<br />
2010-1<br />
3579<br />
11<br />
2011-1<br />
3579<br />
(12 Aylık Kümülatif, Milyon TL)<br />
11<br />
2012-1<br />
3579<br />
11<br />
2013-1<br />
357<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
Bütçe Dengesi<br />
Faiz Dışı Denge (Maliye Tanımlı)<br />
2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde maliye tanımlı faiz dışı fazla ise geçen yılın aynı<br />
dönemine göre yüzde 36,9 artarak 38 milyar TL olmuş ve 19 milyar TL olan yılsonu<br />
hedefinin üzerindeki seyrini sürdürmüştür. 12 aylık kümülatif olarak bakıldığında ise 2012<br />
yılında 19 milyar TL olan maliye tanımlı faiz dışı fazlanın 2013 yılı Ağustos ayı sonunda<br />
29,2 milyar TL’ye çıktığı görülmektedir.<br />
Diğer taraftan bir defaya mahsus gelirlerin hariç tutulduğu program tanımlı faiz dışı fazla<br />
ise Ocak-Ağustos döneminde 23,4 milyar TL fazla vermişken Ağustos ayı itibarıyla 12<br />
60<br />
2
Kamu Maliyesi<br />
aylık kümülatif olarak 2012 yılsonuna göre 7,7 milyar TL artarak 11,5 milyar TL’ye<br />
yükselmiştir.<br />
Şekil 38: Faiz Dışı Denge<br />
50.000<br />
40.000<br />
30.000<br />
20.000<br />
10.000<br />
0<br />
-10.000<br />
-20.000<br />
2008-1<br />
3579<br />
11<br />
2009-1<br />
3579<br />
11<br />
(12 Aylık Kümülatif, Milyon TL)<br />
2010-1<br />
3579<br />
11<br />
2011-1<br />
3579<br />
11<br />
2012-1<br />
3579<br />
11<br />
2013-1<br />
357<br />
Maliye Tanımlı<br />
Program Tanımlı<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı<br />
2012 yılında vergi gelirlerindeki yavaşlama ve faiz dışı bütçe giderlerindeki artış<br />
sonucunda bir miktar yükselen ve yüzde 2,1 olarak gerçekleşen merkezi yönetim bütçe<br />
açığının GSYH’ye oranı 2013 yılının ikinci çeyreği itibarıyla yüzde 1,3’e düşmüştür. Maliye<br />
tanımlı faiz dışı fazlanın GSYH’ye oranı ise 2012 yılı üçüncü çeyreğinde gördüğü yüzde<br />
1,1 oranındaki düşük seviyeden sonra tekrar artmaya başlamış ve 2013 yılı ikinci çeyreği<br />
itibarıyla yüzde 1,7 olarak gerçekleşmiştir. Grafikte görüldüğü gibi 2012 yılı üçüncü<br />
çeyreğinden itibaren bütçe performansında belirgin bir iyileşme yaşanmış ve 2013 yılında<br />
hem bütçe dengesinde hem de faiz dışı dengede önemli gelişmeler kaydedilmiştir.<br />
3<br />
61
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 39: Bütçe Dengesi-Maliye Tanımlı Faiz Dışı Fazla<br />
0<br />
0<br />
45<br />
5<br />
-10<br />
-20<br />
-30<br />
-40<br />
-50<br />
-60<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
Bütçe Dengesi (<strong>Yıllık</strong>landırılmış, Milyar TL)<br />
Bütçe Dengesi/GSYH (%, Sağ Eksen)<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
-4<br />
-5<br />
-6<br />
-7<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
Faiz Dışı Denge (<strong>Yıllık</strong>landırılmış, Milyar TL)<br />
Faiz Dışı Denge/GSYH (%, Sağ Eksen)<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde sürdürülebilir bütçe dengesini ifade eden faiz dışı<br />
bütçe giderleri ile vergi gelirleri arasındaki farka bakıldığında da merkezi yönetim<br />
bütçesindeki iyileşme açıkça görülmektedir.<br />
Dönemsel dalgalanmalardan arındırmak için faiz dışı bütçe giderlerinin ve vergi<br />
gelirlerinin 3 aylık hareketli ortalamalarının yıllık yüzde değişimine bakıldığında vergi<br />
gelirleri ve faiz dışı bütçe giderleri arasındaki makasın vergi gelirleri lehine olduğu<br />
görülmektedir. 2013 yılı Ağustos ayında vergi gelirlerinin 3 aylık hareketli ortalamasının<br />
yıllık değişimi yüzde 18,4, faiz dışı bütçe giderlerinin 3 aylık hareketli ortalamasının yıllık<br />
değişimi ise yüzde 11,5 olmuştur.<br />
62<br />
4
Kamu Maliyesi<br />
Şekil 40: Faiz Dışı Bütçe Giderleri ve Vergi Gelirleri<br />
30<br />
(3 Aylık Hareketli Ortalama, % Değişim)<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
Faiz Hariç Bütçe Giderleri<br />
Vergi Gelirleri<br />
2. Bütçe Giderleri<br />
2013 yılında merkezi yönetim bütçe giderleri yılsonu bütçe hedeflerine uygun bir seyir<br />
izlemektedir. 2013 yılının ilk sekiz ayında bütçe giderleri bir önceki yılın aynı dönemine<br />
göre yüzde 13,4 artarak 259,7 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
Tablo 6: Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri<br />
(Milyon TL)<br />
2013<br />
Ocak-Ağustos<br />
2012<br />
Ocak-Ağustos<br />
Dönemsel Değişim<br />
(%)<br />
Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri 259.694 229.005 13,4<br />
Faiz Hariç Bütçe Giderleri 221.955 192.741 15,2<br />
Personel Giderleri 64.924 58.359 11,2<br />
Sosyal Güv. Kur. Devlet Primi Giderleri 10.688 9.698 10,2<br />
Mal ve Hizmet Alım Giderleri 19.055 17.851 6,7<br />
Cari Transferler 99.476 86.795 14,6<br />
KİT Görev Zararı 972 773 25,7<br />
Sosyal Güvenlik Kurumlarına Transferler 48.916 44.877 9,0<br />
Tarımsal Destekleme Ödemeleri 7.274 6.640 9,5<br />
Mahalli İdare ve Fon Payları 25.668 21.572 19,0<br />
Sermaye Giderleri 18.731 12.596 48,7<br />
Sermaye Transferleri 3.159 2.197 43,8<br />
Borç Verme 5.923 5.244 12,9<br />
Faiz Giderleri 37.738 36.264 4,1<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
5<br />
63
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Faiz dışı bütçe giderlerinde ise 2012 yılının ikinci yarısından itibaren görülmeye başlanan<br />
artış eğilimi 2013 yılının ilk sekiz ayında da devam etmiştir. Bu dönemde faiz dışı bütçe<br />
giderleri bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 15,2 artarak 222 milyar TL olmuştur.<br />
Bütçe giderlerinin bir önceki yıla göre yüzde 13,4 oranında artmasında cari transferler<br />
belirleyici rol oynamıştır. Nitekim bütçe giderlerinde meydana gelen artışın 5,5 puanı<br />
(12,7 milyar TL) cari transferlerden, 3,3 puanı (7,6 milyar TL) personel ve sosyal güvenlik<br />
kurumlarına devlet primi giderlerinden ve 3,1 puanı (7,1 milyar TL) sermaye giderleri ve<br />
sermaye transferlerinden kaynaklanmaktadır.<br />
Diğer yandan 2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde faiz giderleri ise yüzde 4,1 artışla (1,5<br />
milyar TL) 37,7 milyar TL olmuştur. Bu dönemde faiz giderlerinin bütçe giderlerindeki<br />
artışa katkısı ise sadece 0,6 puan olmuştur.<br />
Şekil 41: Merkezi Yönetim Harcama Artışına Katkı<br />
(Puan)<br />
24<br />
21<br />
18<br />
15<br />
12<br />
9<br />
6<br />
3<br />
0<br />
-3<br />
1,1<br />
1,2<br />
1,6<br />
1,0<br />
2,0 0,6<br />
0,9<br />
0,9 9,5<br />
3,1<br />
7,5 2,5<br />
3,1 1,7<br />
6,0<br />
2,9<br />
5,5<br />
3,5<br />
3,7<br />
1,8<br />
2,4<br />
1,2 0,0<br />
1,1<br />
0,5<br />
3,6 2,9 3,5 3,8 4,2 4,9<br />
3,3<br />
-0,2<br />
-1,8 -2,1<br />
2007 2008 2009 2010 2011 2012 Ocak-Ağus.<br />
Personel Gid.+Sosyal Güv.<br />
2013<br />
Mal ve Hizmet Alımları<br />
Cari Transferler<br />
Sermaye Gid.+Sermaye Transferleri<br />
Faiz Giderleri<br />
Bütçe Giderleri (% Değişim)<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
Faiz Hariç Bütçe Giderleri (% Değişim)<br />
2009 yılında küresel krizin etkilerini sınırlamak amacıyla konulan mali önlemlerin etkisiyle<br />
artan faiz dışı bütçe giderlerinin GSYH’ye oranı krizi izleyen yıllarda azalma eğilimine<br />
girmiş ancak 2012 yılının ikinci çeyreğinden itibaren artmaya başlamış ve 2012 yıl<br />
64<br />
6
Kamu Maliyesi<br />
sonunda yüzde 22,1 olarak gerçekleşmiştir. 2012 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 21,6<br />
olan faiz dışı bütçe giderlerinin GSYH’ye oranı 2013 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 22,6<br />
olarak gerçekleşmiştir.<br />
Şekil 42: Faiz Hariç Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri<br />
24<br />
Faiz Hariç Bütçe Giderleri/GSYH<br />
(<strong>Yıllık</strong>landırılmış,%)<br />
23<br />
22<br />
21<br />
20<br />
19<br />
18<br />
17<br />
16<br />
15<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
22,6<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde faiz dışı bütçe giderleri içinde yer alan cari<br />
transferlerdeki artış devam ederken personel giderleri ve sosyal güvenlik kurumlarına<br />
devlet primi giderleri tahminler doğrultusunda gerçekleşmiştir. Bu dönemde cari<br />
transferler geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 14,6 artarken personel giderleri ve<br />
sosyal güvenlik prim ödemeleri yüzde 11,1 artmıştır.<br />
2013 yılının ilk sekiz ayında cari transferlerde görülen artışta sağlık, emeklilik ve sosyal<br />
yardım giderleri ile tarımsal destekleme ödemelerindeki artış etkili olmuştur. Bu<br />
dönemde cari transferlerin yüzde 49,2’sini oluşturan sağlık, emeklilik ve sosyal yardım<br />
giderlerindeki artış oranı ise yüzde 9 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Diğer yandan cari transferler içinde yer alan tarım destek ödemeleri 2013 yılının ilk sekiz<br />
ayında 7,3 milyar TL ile yılsonu hedefinin yüzde 81’ine ulaşmıştır.<br />
7<br />
65
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde sermaye giderlerindeki ve sermaye transferlerindeki<br />
yüksek oranlı artışlar da dikkate değerdir. 2012 yılının tamamında 40,4 milyar TL yatırım<br />
harcaması yapılmışken yatırım harcamaları 2013 yılının Ocak-Ağustos döneminde geçen<br />
yılın aynı dönemine göre yüzde 48 artışla 21,9 milyar TL olmuştur. Bu dönemde yatırım<br />
harcamalarının bütçe içindeki payı geçen yılın aynı döneminde yüzde 6,5 iken bu<br />
dönemde yüzde 8,4’e kadar yükselmiştir.<br />
Şekil 43: Merkezi Yönetim Yatırım Harcamaları<br />
45<br />
14<br />
(Milyar TL)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0,05<br />
7,8<br />
0,09<br />
7,9<br />
0,5<br />
8,3<br />
1,4<br />
10,3<br />
2,6<br />
12,1<br />
3,5<br />
13,0<br />
3,2<br />
18,5<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Ocak- Ocak-<br />
Ağus. Ağus.<br />
2012 2013<br />
Sermaye Transferleri<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
Sermaye Giderleri<br />
4,3<br />
20,1<br />
6,8<br />
26,0<br />
6,7<br />
30,9<br />
6,0<br />
34,4<br />
2,2<br />
12,6<br />
Yatırım Harcamaları/Bütçe Giderleri (Sağ Eksen)<br />
3,2<br />
18,7<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
(%)<br />
3. Bütçe Gelirleri<br />
2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde bütçe gelirleri geçen yılın aynı dönemine göre<br />
önemli bir iyileşme kaydetmiştir. Bunda iç talepte yaşanan canlanmayla birlikte vergi<br />
gelirlerinin belirgin bir şekilde artması ve özelleştirme gelirleri etkili olmuştur. Bu<br />
kapsamda bütçe gelirleri 2013 yılının ilk sekiz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre<br />
yüzde 17,9 artarak 259,9 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
2013 yılın ilk sekiz ayında vergi gelirleri geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 18,6 artışla<br />
216 milyar TL, vergi dışı diğer gelirler de yüzde 16,5 artış ile 35,7 milyar TL olmuştur. Bu<br />
66<br />
8
Kamu Maliyesi<br />
dönemde genel bütçe gelirlerinin yaklaşık yüzde 85,8’i vergi gelirlerinden, yüzde 14,2’si<br />
de vergi dışı diğer gelirlerden oluşmuştur.<br />
Tablo 7: Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri<br />
(Milyon TL)<br />
2013<br />
Ocak-Ağustos<br />
2012<br />
Ocak-Ağustos<br />
Dönemsel<br />
Değişim (%)<br />
Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 259.925 220.484 17,9<br />
Genel Bütçe Gelirleri 251.717 212.800 18,3<br />
Vergi Gelirleri 216.047 182.177 18,6<br />
Gelir ve Kazanç Üzerinden Alınan Vergiler 61.808 57.637 7,2<br />
Gelir Vergisi 41.104 36.970 11,2<br />
Kurumlar Vergisi 20.704 20.667 0,2<br />
Mülkiyet Üzerinden Alınan Vergiler 6.716 6.104 10,0<br />
Veraset ve İntikal Vergisi 212 159 33,3<br />
Motorlu Taşıtlar Vergisi 6.503 5.944 9,4<br />
Dahilde Alınan Mal ve Hizmet Vergileri 88.303 72.360 22,0<br />
Dahilde Alınan Katma Değer Vergisi 25.965 21.221 22,4<br />
Özel Tüketim Vergisi 54.772 44.127 24,1<br />
Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi 4.125 3.641 13,3<br />
Şans Oyunları Vergisi 457 411 11,3<br />
Özel İletişim Vergisi 2.984 2.959 0,9<br />
Uluslararası Ticaret ve Muamelelerden Alınan<br />
Vergiler 44.143 34.994 26,1<br />
Gümrük Vergileri 3.382 3.531 -4,2<br />
İthalde Alınan Katma Değer Vergisi 40.684 31.385 29,6<br />
Damga Vergisi 6.195 4.807 28,9<br />
Harçlar 8.777 6.215 41,2<br />
Başka Yerde Sınıflandırılmayan Diğer Vergiler 105 61 71,4<br />
Vergi Dışı Diğer Gelirler 35.671 30.622 16,5<br />
Özel Bütçeli İdarelerin Gelirleri 6.213 5.781 7,5<br />
Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların Gelirleri 1.994 1.904 4,7<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
Merkezi yönetim bütçe gelirlerinin GSYH’ye oranı 2013 yılının ikinci çeyreği itibarıyla son<br />
yıllardaki en yüksek seviyeye çıkmış ve yüzde 24,4 olmuştur.<br />
9<br />
67
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 44: Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri<br />
Bütçe Gelirleri/GSYH (<strong>Yıllık</strong>landırılmış, %)<br />
25<br />
24<br />
23<br />
22<br />
21<br />
20<br />
2008-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2009-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2010-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2011-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2012-Ç1<br />
Ç2<br />
Ç3<br />
Ç4<br />
2013-Ç1<br />
Ç2<br />
24,4<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
2013 yılının ilk sekiz aylık döneminde dolaysız vergiler geçen yılın aynı dönemine göre<br />
yaklaşık yüzde 7,6 artarken dolaylı vergiler yüzde 24,5 artmıştır. 1 2013 yılının ilk sekiz<br />
aylık döneminde ithalde alınan KDV geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 29,6 artış<br />
gösterirken ÖTV yüzde 24,1, dahilde alınan KDV ise yüzde 22,4 artış göstermiştir.<br />
Gelir ve kazanç üzerinden alınan vergilerdeki artış oranının dolaylı vergilerdeki artış<br />
oranından düşük olması dolaysız vergilerin toplam vergi gelirlerindeki payını<br />
düşürmüştür. Dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı geçen yılın aynı<br />
dönemine göre yaklaşık yüzde 3,3 oranında artmıştır.<br />
Yılın ilk sekiz aylık döneminde vergi gelirlerinin artmasında rol oynayan faktörler;<br />
<br />
<br />
Başta toptan ve perakende ticaret, bina inşaatı, gıda ve tekstil olmak üzere iç<br />
talepte yaşanan canlanma,<br />
BOTAŞ’ın cari yıl ve geçmiş yıllar vergi borcuna mahsuben 2013 yılının ilk<br />
yarısında yaptığı ödemeler,<br />
1<br />
Dolaysız vergiler, gelir ve kazanç üzerinden alınan vergiler, veraset ve intikal üzerinden alınan vergiler ile başka yerde<br />
sınıflandırılmayan diğer vergilerden; dolaylı vergiler ise dahilde alınan mal ve hizmet vergileri, uluslararası ticaret ve muamelelerden<br />
alınan vergiler, damga vergisi ve harçlardan oluşmaktadır.<br />
68<br />
10
Kamu Maliyesi<br />
<br />
<br />
<br />
2012 yılı Eylül ayında Bakanlar Kurulu Kararı ile bazı mallara uygulanan özel<br />
tüketim vergilerinde yapılan artışlar,<br />
2013 yılı başından itibaren damga vergisi ve harçlara uygulanan vergi oranlarının<br />
yeniden değerleme oranının üzerinde arttırılması ve<br />
6113 sayılı Bazı Kurum ve Kuruluşlarının Bir Kısım Borç ve Alacaklarının<br />
Düzenlenmesine Dair Kanun kapsamında yapılan vergi tahsilatlarıdır.<br />
Sonuç itibarıyla 2013 yılının ilk sekiz ayında merkezi yönetim bütçesi olumlu bir<br />
performans göstermiştir. Yılın ilk sekiz ayındaki bütçe sonuçları bunun somut bir<br />
göstergesidir. Bu dönemde merkezi yönetim bütçesi 231 milyon TL fazla ve 38 milyar TL<br />
faiz dışı fazla vermiştir. Bu sonuçlar 2013 yılı Bütçe Kanununda öngörülen 34 milyar<br />
TL’lik bütçe açığının altında ve 19 milyar TL’lik faiz dışı fazla hedefinin ise oldukça<br />
üzerindedir.<br />
B. Genel Devlet Dengesi<br />
Ülkemizde kamu mali dengeleri 2002 yılından bu yana küresel krizin etkilerinin en çok<br />
hissedildiği dönem olan 2009 yılı hariç sürekli iyileşmiştir. Bu kapsamda, genel devlet<br />
bütçe açığının GSYH’ye oranı 2002-12 döneminde 10 yılda yaklaşık 10 puan azalarak<br />
yüzde 1’e gerilemiştir. Bu oranın 2013 yılsonunda da yüzde 1 olarak gerçekleşmesi<br />
öngörülmektedir. Diğer taraftan aynı dönemde AB tanımlı borç stokunun GSYH’ye oranı<br />
ise yaklaşık 38 puan azalarak 2012 yılında yüzde 36,2’ye düşmüştür. Bu oranın 2013<br />
yılsonunda yüzde 35 olması öngörülmektedir.<br />
11<br />
69
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 45: Genel Devlet Açığı-Borç Stoku<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
74,0<br />
10,8<br />
35,0<br />
1,0<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
20<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013T<br />
Borç Stoku/GSYH (%, Sol Eksen)<br />
-2<br />
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı<br />
T: Tahmin.<br />
Genel Devlet Açığı/GSYH (%, Sağ Eksen)<br />
Türkiye, güçlü kamu mali dengeleri sayesinde küresel krizde ve sonrası dönemde<br />
özellikle gelişmiş ekonomilerden pozitif yönde ayrışmıştır. Türkiye’de 2012 yılında genel<br />
devlet bütçe açığının GSYH’ye oranı OECD ortalamasının beşte birinden, borç stokunun<br />
GSYH’ye oranı ise OECD ortalamasının üçte birinden azdır.<br />
Türkiye hem bütçe açığı hem de borç stoku bakımından her iki Maastricht Kriterini de<br />
yerine getirmede oldukça başarılı olduğunu göstermektedir. Türkiye, AB üyesi ülkelerin<br />
ortalamasının altında bütçe açığı ve kamu borç yüküne sahiptir. Birçok AB üyesi ülke<br />
Maastricht Kriterlerini yerine getirmede başarılı olamazken Türkiye bu dönemde bütçe<br />
dengesi ve borç stoku açısından bu kriterleri yerine getirmektedir.<br />
70<br />
12
Kamu Maliyesi<br />
Şekil 46: Genel Devlet Açığı-Borç Stoku<br />
12<br />
10,8<br />
110<br />
108,8<br />
10<br />
2002 2007 2012<br />
100<br />
93,0<br />
Bütçe Açığı/GSYH (%)<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
3,3<br />
1,3<br />
5,7<br />
2,6<br />
0,7<br />
3,7<br />
3,8<br />
1,7<br />
0,2<br />
1,0<br />
Borç Stoku/GSYH (%)<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
71,9<br />
74,3<br />
68,1<br />
66,5<br />
51,5<br />
34,6<br />
35,5<br />
74,0<br />
39,9<br />
36,2<br />
-2<br />
-1,2<br />
OECD Ort. Avro Bölgesi Gelişmekte Olan<br />
Ülkeler<br />
TÜRKİYE<br />
30<br />
OECD Ort. Avro Bölgesi Gelişmekte Olan<br />
Ülkeler<br />
TÜRKİYE<br />
Kaynak: IMF, OECD, Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı<br />
C. Kamu Borç Dinamikleri<br />
1. Borç Stoku Göstergeleri<br />
a. AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stoku 2<br />
Kamu borç dinamikleri 2013 yılında da güçlü yapısını korumaya devam etmiştir.<br />
Yürütülen ihtiyatlı kamu borç yönetimi politikaları, mali disiplin ve makro göstergelerdeki<br />
olumlu seyir sonucunda 2012 yılında yüzde 36,2’ye inen AB tanımlı genel yönetim borç<br />
stokunun milli gelire oranı gerilemeye devam ederek 2013 yılının ikinci çeyreğinde yüzde<br />
35,9’a inmiştir. Bu oran, Maastricht Kriteri olan yüzde 60’ın ve yüzde 92,2 3 ’lük Avro<br />
Bölgesi ortalamasının oldukça altındadır.<br />
2<br />
AB tanımlı genel yönetim borç stoku, genel yönetim brüt borç stokundan ayarlama kalemleri çıkarılarak hesaplanmaktadır. Üç<br />
temel ayarlama kalemine ilişkin hesaplama şu şekildedir:<br />
Genel yönetim kapsamı içerisinde yer alan kurum ve kuruluşların ellerinde bulundurdukları ve yine bu kurum ve kuruluşlara<br />
ait borçlanma senetleri düşülmektedir.<br />
ESA 95 metodolojisi kapsamında kuponsuz olarak ihraç edilen senetlerin “nominal değerleri” (anapara ve faiz toplamı)<br />
esas alınmakta ayrıca TÜFE’ye endeksli senetlerin anapara enflasyon farkı merkezi yönetim iç borç stokuna dahil<br />
edilmektedir.<br />
Merkezi yönetimin yükümlülüğü olan dolaşımdaki bozuk para tutarı merkezi yönetim iç borç stokuna dahil edilmektedir.<br />
3 Avro Bölgesi 2013 yılı birinci çeyrek Eurostat verisidir.<br />
13<br />
71
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 47: AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stoku<br />
75<br />
74,0<br />
Borç Stoku/GSYH (%)<br />
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
67,7<br />
59,6<br />
52,7<br />
46,5<br />
39,9<br />
40,0<br />
46,1<br />
42,3<br />
39,1 36,2 35,9<br />
30<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013<br />
Ç2<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TÜİK<br />
2013 yılı ikinci çeyreği itibarıyla Türkiye birçok AB üyesi ülkeye göre oldukça iyi<br />
durumdadır. Bu dönemde özellikle Yunanistan, İtalya, Portekiz ve İrlanda’da borç oranları<br />
yüksek seyretmeye devam etmektedir.<br />
72<br />
14
Kamu Maliyesi<br />
Şekil 48: Bazı Ülkelerde Borç Stoku<br />
Borç Stoku /GSYH (%, 2013 Ç1)<br />
Estonya<br />
Bulgaristan<br />
Lüksemburg<br />
Norveç<br />
TÜRKİYE*<br />
Romanya<br />
Letonya<br />
İsveç<br />
Litvanya<br />
Danimarka<br />
Çek Cumh.<br />
Slovenya<br />
Finlandiya<br />
Slovakya<br />
Polonya<br />
Hollanda<br />
Avusturya<br />
Malta<br />
Almanya<br />
Macaristan<br />
AB-27<br />
G. Kıbrıs<br />
İngiltere<br />
İspanya<br />
Fransa<br />
Avro Bölgesi<br />
Belçika<br />
İrlanda<br />
Portekiz<br />
İtalya<br />
Yunanistan<br />
Maastricht Kriteri: % 60<br />
5 25 45 65 85 105 125 145 165<br />
Kaynak: Eurostat, Hazine Müsteşarlığı, TÜİK<br />
* Türkiye'nin ikinci çeyrek verisidir. 2013 yılı ilk çeyrekte bu oran yüzde 35,8'dir.<br />
b. Kamu Net Borç Stoku 4<br />
2013 yılında kamu net borç stokunda da genel yönetim borç stokunda yaşanan<br />
gerçekleşmelere paralel olumlu gelişmeler yaşanmıştır. 2012 yılında yüzde 17’ye<br />
gerileyen kamu net borç stokunun GSYH’ye oranı 2013 yılının ikinci çeyreğinde bir<br />
önceki yılın aynı dönemine göre 5,4 puan azalarak yüzde 14,7 olmuştur. Kamu sektörü<br />
finansal varlık ve mevduatlarının, brüt borç stokundan oransal olarak daha hızlı artmış<br />
olması kamu net borç stokunun GSYH’ye oranının azalmasını sağlamıştır.<br />
Kamu net borç stokundaki yapısal iyileşmenin önemli bir etkisi de kamunun döviz cinsi<br />
net yükümlülüklerinde görülmektedir. 2012 yılında yüzde -3,3 olan döviz cinsi kamu net<br />
borç stokunun GSYH’ye oranı 2013 yılının ikinci çeyreğinde daha da azalarak yüzde - 4,2<br />
olurken TL cinsi borç stoku da yüzde 18,9 olmuştur. Bu durum kamu sektörünün net<br />
döviz cinsi varlık-yükümlülük dengesinde önemli bir iyileşmeye işaret etmektedir.<br />
4<br />
Kamu net borç stoku, kamu sektörünün iç ve dış borç yükümlülüğü toplamından kamu sektörünün elinde bulundurduğu varlıkların<br />
(TCMB Net Varlıkları + Kamu Varlıkları + İşsizlik Sigortası Fonu Net Varlıkları) çıkarılmasıyla hesaplanır.<br />
15<br />
73
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 49: Kamu Net Borç Stoku<br />
65<br />
61,5<br />
Kamu Net Borç Stoku/GSYH (%)<br />
55<br />
45<br />
35<br />
25<br />
15<br />
5<br />
35,4<br />
26,2<br />
23,9<br />
31,3<br />
55,2<br />
19,1<br />
30,0<br />
49,1<br />
10,4<br />
31,3<br />
41,7<br />
6,4<br />
27,6<br />
34,0<br />
29,5 28,2<br />
32,5<br />
3,3<br />
2,9<br />
2,7<br />
26,2<br />
25,3<br />
29,9<br />
0,9<br />
28,9<br />
22,3<br />
0,7<br />
28,1<br />
21,6<br />
20,3<br />
17,0<br />
18,9<br />
14,7<br />
-5<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013<br />
Ç2<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TÜİK<br />
TL Cinsi Döviz Cinsi Toplam<br />
-3,3<br />
-4,2<br />
c. Merkezi Yönetim Borç Stoku<br />
2013 yılında özellikle gelişmiş ülkelerde kamu maliyesine ilişkin endişelerin arttığı bir<br />
dönemde borç stokunun dışsal makroekonomik şoklara karşı duyarlılığının azaltılması<br />
hedefi doğrultusunda merkezi yönetim borç stokunun yapısında da önemli gelişmeler<br />
kaydedilmiştir.<br />
Merkezi yönetim borç stoku 2013 yılının Ağustos ayı itibarıyla 2012 yıl sonuna göre yüzde<br />
7,4 artış ile 571,6 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde merkezi yönetim<br />
toplam borç stokunun yüzde 70,7’sini iç borç stoku, yüzde 29,3’ünü dış borç stoku<br />
oluşturmaktadır.<br />
Bununla birlikte 2012 yılsonu itibarıyla yüzde 59,8 olan merkezi yönetim toplam borç<br />
stoku içindeki sabit faizli borçların ağırlığı 2013 yılının Ağustos ayı itibarıyla yüzde 61’e<br />
çıkmış, böylece borç stokunun faiz değişimlerine olan duyarlılığındaki azalma devam<br />
etmiştir.<br />
74<br />
16
Kamu Maliyesi<br />
2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla merkezi yönetim iç borç stokunun yapısına bakıldığında,<br />
2012 yılsonuna göre değişken faizli borçların payının azaldığı, TL cinsinden sabit faizli<br />
borçlar ile TÜFE’ye endeksli borçların payının da arttığı görülmektedir. Merkezi yönetim<br />
iç borç stoku içinde döviz cinsi ve dövize endeksli borç stokunun payı 2012 yılı Şubat ayı<br />
itibarıyla sıfırlanmış olup, bu durum kur riskine olan duyarlılığı ortadan kaldırmıştır.<br />
Şekil 50: Merkezi Yönetim İç Borç Stokunun Faiz Yapısı<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
46,8 9,5<br />
40,3 8,2<br />
47,1 7,5<br />
44,8 7,1<br />
41,0 8,8<br />
7,9<br />
40,9<br />
11,4<br />
41,6<br />
15,0<br />
35,2<br />
17,4<br />
30,4<br />
28,0 19,7<br />
28,9 19,0<br />
25,1 22,0<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
(%)<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
43,7<br />
51,5<br />
45,4<br />
48,1<br />
50,2<br />
51,2<br />
47,0<br />
49,8<br />
52,2<br />
52,2<br />
52,2<br />
52,9<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
(Ay)<br />
0<br />
0<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
Sabit<br />
Değişken<br />
TÜFE'ye Endeksli<br />
Vade Yapısı (Sağ Eksen)<br />
2012<br />
2012-Ağus.<br />
2013-Ağus.<br />
Son yıllarda küresel piyasalarda yaşanan gelişmeler, yurt içinde sağlanan güven ortamı<br />
ve güçlü makroekonomik performans sayesinde ülkemize olan yabancı yatırımcı ilgisi<br />
artmıştır. Bu kapsamda iç borç stoku içindeki yabancı yatırımcıların payı 2013 yılı Nisan<br />
ayında yüzde 25,7’ye kadar çıkmıştır. Ancak bu oran özellikle Fed’in genişleyici para<br />
politikasını terk edeceği endişesiyle azalan yabancı sermaye çıkışının etkisiyle Mayıs<br />
ayından itibaren azalmaya başlamış ve 2013 yılının Ağustos ayında 2,3 puanlık azalışla<br />
yüzde 23,4 olmuştur.<br />
17<br />
75
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 51: İç Borç Stokunun Elinde Bulunduranlara Göre Dağılımı<br />
İç Borç Stokunun Elinde Bulunduranlara Göre<br />
Dağılımı (%)<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
7,1<br />
92,9<br />
10,3<br />
89,7<br />
2004<br />
13,6<br />
86,4<br />
13,4<br />
86,6<br />
10,3<br />
89,7<br />
8,6<br />
91,4<br />
12,5<br />
87,5<br />
17,3<br />
82,7<br />
23,2<br />
76,8<br />
24,2<br />
75,8<br />
24,2<br />
75,8<br />
24,2<br />
75,8<br />
25,7<br />
74,3<br />
25,3<br />
74,7<br />
24,5<br />
2005<br />
75,5<br />
2006<br />
23,6<br />
2007<br />
76,4<br />
2008<br />
23,4<br />
2009<br />
76,6<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Yurt İçi Yerleşikler<br />
Yurt Dışı Yerleşikler<br />
Diğer taraftan, 2012 yılında 81,7 milyar dolar olan merkezi yönetim dış borç stoku 2013<br />
yılı Ağustos ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3,9 artarak 82,3 milyar<br />
dolar olmuştur. Dış borç stokunun 29,8 milyar doları kredilerden, 52,6 milyar doları da<br />
tahvilden oluşmaktadır.<br />
2012 yılında 2,02 milyar doları anapara ve 25 milyon doları da faiz olmak üzere toplam<br />
2.04 milyar dolar ödeme yapılan IMF’ye Stand-by düzenlemeleri kapsamında kullanılan<br />
kaynaklardan kalan borç miktarı 2013 yılı başı itibarıyla 864 milyon dolardı. 14 Mayıs<br />
2013 tarihinde yapılan 421 milyon dolarlık son anapara geri ödemesi ile birlikte IMF’ye<br />
Stand-by düzenlemelerinden kaynaklanan borç yükümlülüğü sona ermiştir.<br />
76<br />
18
Kamu Maliyesi<br />
Şekil 52: IMF’ye Geri Ödeme ve Borç Stoku<br />
25.000<br />
20.000<br />
15.000<br />
10.000<br />
5.000<br />
0<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
(Milyon $)<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013-5<br />
Geri Ödeme<br />
Borç Stoku<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
2. Borçlanma<br />
Küresel ekonomide yaşanan dengesizliklerin iç borçlanma piyasasına etkilerinin asgari<br />
düzeyde tutulabilmesi ve son yıllarda borç göstergelerinde elde edilen kazanımların<br />
korunabilmesi amacıyla para ve maliye politikaları ile uyumlu borçlanma stratejilerine<br />
2013 yılında da devam edilmiştir.<br />
Hazine Finansman Programına göre; 2013 yılının tamamında 130,8 milyar TL’si<br />
anapara, 41,3 milyar TL’si de faiz ödemesi olmak üzere toplam 172,1 milyar TL iç borç<br />
servisi öngörülmüştür. Bu kapsamda, 2013 yılının ilk dokuz aylık döneminde 91,9 milyar<br />
TL’si anapara, 33,9 milyar TL’si faiz ödemesi olmak üzere toplam 125,9 milyar TL’lik iç<br />
borç ödemesine karşılık 110,2 milyar TL iç borçlanma yapılmıştır. Yılın ilk dokuz aylık<br />
döneminde iç borç çevirme oranı yüzde 87,6 olarak gerçekleşmiştir. 2013 yılının<br />
tamamında ise toplam iç borç çevirme oranının yüzde 87,5 olarak gerçekleşmesi<br />
öngörülmektedir.<br />
19<br />
77
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 53: İç Borçlanma Durumu<br />
(Milyar TL)<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
130,3<br />
119,7<br />
167,9<br />
148,4<br />
167,4<br />
149,6<br />
145,4<br />
111,0<br />
136,8<br />
108,8<br />
129,6<br />
96,3<br />
134,2<br />
138,9<br />
178,1<br />
159,0<br />
132,1<br />
111,6<br />
124,7<br />
101,5<br />
97,8<br />
83,7<br />
125,9<br />
110,2<br />
110<br />
105<br />
100<br />
95<br />
90<br />
85<br />
80<br />
75<br />
(%)<br />
60<br />
70<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
İç Borç Servisi<br />
İç Borçlanma<br />
Toplam İç Borç Çevirme Oranı (Sağ Eksen)<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Not: Nakit bazlı iç borçlanma ve iç borç ödeme verilerini içermektedir.<br />
2012 Oc.-Eyl.<br />
2013 Oc.-Eyl.<br />
2013 yılının geri kalan 3 aylık döneminde, 36,1 milyar TL’si anapara ve 5 milyar TL’si faiz<br />
ödemesi olmak üzere toplam 41,1 milyar TL iç borç geri ödemesi yapılması<br />
öngörülmektedir.<br />
78<br />
20
Kamu Maliyesi<br />
Şekil 54: İç Borç Geri Ödemeleri<br />
İç Borç Geri Ödemeleri (Milyar TL)<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
4,1<br />
8,9<br />
4,2<br />
11,0<br />
3,7<br />
7,7<br />
1,9<br />
13,7<br />
13,0<br />
3,7<br />
13,4<br />
1,4<br />
7,9<br />
5,0<br />
5,8<br />
10,6<br />
4,0<br />
5,7<br />
Projeksiyon<br />
2,2<br />
1,2<br />
12,8<br />
13,2<br />
1,6<br />
10,2<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
Anapara Faiz<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
2002 yılından bu yana iç borçlanmanın ortalama vadesinde görülen artış 2011 yılı<br />
sonundan itibaren hız kazanmıştır. 2012 yılı sonunda 60,8 ay olan ortalama vade 2013<br />
yılı Eylül ayında 74,3 aya kadar yükselmiştir. İç borçlanmanın ortalama vadesinin belirgin<br />
şekilde artmasıyla birlikte toplam iç borç stokunun vadeye kalan süresi de Ağustos 2013<br />
itibarıyla 43,1 aya kadar çıkmıştır. Değişken faizli kıymetlerin payının azalması ve vadenin<br />
uzaması faiz değişikliklerinin etkilerini azaltmaktadır.<br />
21<br />
79
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 55: İç Borçlanmanın Vade Yapısı<br />
75<br />
74,3<br />
(Ay)<br />
50<br />
25<br />
43,1<br />
0<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
İç Borçlanmanın Ortalama Vadesi<br />
İç Borç Stokunun Vadeye Kalan Süresi<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
* İç borçlanmanın ortalama vadesi Eylül ayına ait veridir.<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013-Ağus.*<br />
Fed’in tahvil alım programlarının sona ereceği endişesiyle diğer gelişmekte olan<br />
ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de iç borçlanma maliyetleri bir miktar yükselmiştir. 2013<br />
yılının Mayıs ayına kadar kademeli olarak düşüş eğiliminde olan DİBS faiz oranları Eylül<br />
ayında yüzde 9,8’e kadar yükselmiştir.<br />
Şekil 56: Devlet İç Borçlanma Faiz Oranı<br />
(%)<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
62,7<br />
9,8<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
80<br />
22
2 0<br />
V<br />
1 3<br />
PARA POLİTİKASI VE ENFLASYON<br />
81
82<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Para Politikası ve Enflasyon<br />
V. PARA POLİTİKASI VE ENFLASYON<br />
2012 yılının son çeyreğinden itibaren enflasyon görünümündeki iyileşme ve sermaye<br />
akımlarının güçlü seyretmesinin etkisiyle finansal istikrara dair riskleri dengelemek<br />
amacıyla bir yandan kademeli bir şekilde faiz indirimi yapılırken diğer yandan döviz<br />
rezervlerini artırıcı yönde makro ihtiyati tedbirler uygulanmıştır. 2013 yılı Mayıs<br />
ayından itibaren ise finansal piyasalardaki gelişmelerin etkisiyle TCMB, para<br />
politikası duruşunu değiştirerek parasal sıkılaştırmaya gitmiştir.<br />
2012 yılında yüzde 6,2 ile son 44 yılın en düşük yıl sonu seviyesine gerileyen TÜFE,<br />
2013 yılının ilk sekiz ayında işlenmemiş gıda ve tütün ürünleri fiyatlarındaki artış ve<br />
Türk Lirasındaki değer kaybı nedeniyle, hedefin üzerinde, yüzde 8 civarında<br />
seyretmiştir.<br />
A. Para Politikası<br />
TCMB, 2010 yılının sonlarından itibaren benimsediği fiyat istikrarının yanında makro<br />
finansal riskleri de gözeten para politikası çerçevesini 1 küresel ekonomide değişen<br />
koşullara göre uygulamaya devam etmiştir. 2012 yılının üçüncü çeyreğinden itibaren<br />
küresel risk iştahında artış yaşanması, enflasyon görünümünün iyileşmesi ve ekonomide<br />
dengelenme sürecine girilmesi nedeniyle 2013 yılının Mayıs ayına kadar TCMB kademeli<br />
olarak faiz indirimlerine gitmiştir. Gecelik faiz koridoru daraltılırken politika faizi de yüzde<br />
4,5 seviyesine çekilmiş, TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti politika faizi seviyesine<br />
yakın seyretmiştir.<br />
Ayrıca bu dönemde döviz rezervlerini artırıcı yönde makro ihtiyati tedbirler uygulanmıştır.<br />
Sermaye girişlerinin finansal istikrar üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması amacıyla<br />
ROK 2 kademeli olarak artırılmıştır. Mevcut uygulamalar çerçevesinde karşılık tutarının en<br />
fazla yüzde 60’lık kısmı döviz olarak tutulabilmektedir. Türk Lirası zorunlu karşılıkların ilk<br />
yüzde 30’luk dilimi için ROK 1,4 olarak belirlenmiştir. Sonraki her yüzde 5’lik dilim için<br />
sırasıyla 1,5, 1,8, 2,2, 2,5, 2,7 ve 2,8 katsayıları kullanılmaktadır. Benzer şekilde karşılık<br />
tutarının en fazla yüzde 30’luk kısmı altın olarak tutulabilmektedir. Bu tutarın ilk yüzde<br />
15’lik dilimi için belirlenen 1,4 ROK ile hesaplanan Türk Lirası tutar karşılığında altın<br />
1 Yeni para politikası çerçevesinde politika faizinin yanı sıra faiz koridoru, zorunlu karşılık oranları ve rezerv opsiyonu mekanizması gibi<br />
birbirini tamamlayıcı nitelikteki araçlar bir arada kullanılmaktadır.<br />
2<br />
Rezerv Opsiyon Mekanizması (ROM), bankaların TCMB’de tutmak zorunda oldukları Türk Lirası zorunlu karşılıkların belirli bir<br />
yüzdesini döviz (dolar ve/veya euro) ve standart altın cinsinden tesis edebilmelerine imkan tanıyan bir uygulamadır.<br />
Rezerv Opsiyonu Katsayısı (ROK) ise Türk Lirası zorunlu karşılıkların her birimi için tesis edilebilecek yabancı para veya altın karşılığını<br />
belirleyen katsayılardır.<br />
1<br />
83
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
yatırılmaktadır. Sonraki her yüzde 5’lik dilim için sırasıyla 1,5, 2,0 ve 2,5 ROK kullanılarak<br />
hesaplanan Türk Lirası karşılığında standart altın TCMB’de tesis edilmektedir.<br />
2013 yılı Mayıs ayının sonlarından itibaren ise küresel para politikalarına dair artan<br />
belirsizliklerin hızlı sermaye çıkışlarına, Türk Lirasında aşırı değer kaybına ve finansal<br />
piyasalarda dalgalanmalara yol açması TCMB’nin politika duruşunu değiştirmesine<br />
neden olmuştur. Enflasyonda gözlenen artışın fiyatlama davranışlarında bozulmaya yol<br />
açmasını engellemek ve finansal istikrarı desteklemek amacıyla Temmuz ayı Para<br />
Politikası Kurulu toplantısında faiz koridorunun üst sınırı 75 baz puan artırılmıştır.<br />
Ağustos ayında ise ek parasal sıkılaştırmanın etkinliğini artırmak amacıyla borç verme faiz<br />
oranı yüzde 7,25’ten yüzde 7,75’e yükseltilmiştir.<br />
Şekil 57: TCMB Faiz Oranları<br />
15<br />
13<br />
11<br />
(%)<br />
9<br />
7<br />
7,75<br />
5<br />
3<br />
4,5<br />
3,5<br />
2011-10<br />
11<br />
12<br />
2012-1<br />
2<br />
3<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
TCMB Ağırlıklı Ortalama Fonlama Maliyeti<br />
11<br />
12<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
5<br />
6<br />
7<br />
Gecelik Borç Alma Faiz Oranı<br />
8<br />
9<br />
Kaynak: TCMB<br />
Gecelik Borç Verme Faiz Oranı<br />
Politika Faiz Oranı<br />
Ülkemizde sermaye akımlarında ve küresel likiditedeki hareketler yansımalarını esas<br />
olarak krediler ve döviz kurundaki dalgalanmalar şeklinde göstermektedir. Türkiye gibi<br />
yükselen ekonomilerde yerli para biriminin hızlı değerlenmesinden olumlu etkilenen firma<br />
bilançoları bankaları aşırı hızlı kredi büyümesine yönlendirebilmektedir. Dolayısıyla yeni<br />
politika çerçevesinde kredi ve döviz kuru gibi değişkenlere ayrı bir önem atfedilmektedir. 3<br />
2012 yılı Ekim ayında kredi büyümesi, referans değer olarak kabul edilen yüzde 15<br />
seviyelerine kadar gerilemiş, ancak ekonomik faaliyetlerdeki toparlanmanın ve<br />
destekleyici likidite koşullarının etkisiyle yıl sonunda yüzde 20,1 seviyesine çıkmıştır. 2013<br />
yılı Mayıs ayından itibaren sermaye akımlarındaki yavaşlamaya rağmen kredilerdeki<br />
3<br />
TCMB, 2013 Yılı Para ve Kur Politikası, Aralık 2012.<br />
84<br />
2
Para Politikası ve Enflasyon<br />
büyüme güçlü seyrini devam ettirmiştir. Temmuz ayı itibarıyla toplam kredilerin artış hızı<br />
yüzde 38,2’ye çıkarak geçtiğimiz yılların ortalamasından daha hızlı bir büyümeye<br />
ulaşmıştır. Ancak alınan makro ihtiyati önlemlerin etkisiyle kredi büyüme hızı ivme<br />
kaybetmiştir.<br />
Nitekim 20 Eylül itibarıyla kredi büyümesi yüzde 23,1 olarak gerçekleşmiştir. TCMB<br />
tarafından kredi büyüme hızının, referans değer olarak açıklanan seviyenin belirgin olarak<br />
üzerinde seyretmesine rağmen önümüzdeki dönemde sermaye akımlarındaki<br />
zayıflamanın ve ihtiyatlı para politikası duruşunun etkisiyle daha makul düzeylere geleceği<br />
öngörülmektedir. Kredi büyüme hızı 2013 yılı Temmuz ayı Enflasyon <strong>Rapor</strong>u’na göre<br />
2014 yılı ortalarında yüzde 15 düzeyine ineceği tahmin edilmektedir. 4<br />
Şekil 58: Kredi Büyümesi<br />
(%)<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
2011-1<br />
2<br />
3<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
2012-1<br />
2<br />
3<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
2013-1<br />
2<br />
3<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
23,1<br />
Kaynak: TCMB<br />
*13 haftalık ortalama, yıllıklandırılmış, kur etkisinden arındırılmış<br />
Reel efektif döviz kuru endekslerindeki gelişmeler, finansal istikrara yönelik riskleri<br />
sınırlamak amacıyla TCMB tarafından yakından takip edilmekte ve para politikası<br />
kararlarında etkili olmaktadır.<br />
Mayıs ayından bu yana gelişmekte olan ülke risk primlerinde görülen artış döviz<br />
piyasalarında oynaklığa neden olmuştur. Nisan ayı itibarıyla güvenli kabul edilen 120<br />
sınırını aşarak 121,4 olarak gerçekleşen TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru, Ağustos<br />
ayında 111,5’e gerileyerek son 20 ayın en düşük seviyesine ulaşmıştır. Döviz<br />
piyasasındaki aşırı oynaklığın fiyat istikrarı ve finansal istikrar üzerindeki olası etkilerini<br />
4 TCMB, Enflasyon <strong>Rapor</strong>u 2013-III, 2013.<br />
3<br />
85
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
gidermek amacıyla TCMB belirli günlerde ek parasal sıkılaştırma uygulamış ve bu<br />
işlemleri destekleyici yönde, sterilize edilmemiş gün içi döviz satım ihaleleri<br />
gerçekleştirmiştir. Ayrıca bankalar ROM kapsamında gönüllü olarak biriktirdikleri<br />
rezervlerin bir kısmını kullanmıştır. Bu kapsamda ROM kısmen otomatik dengeleyici rol<br />
üstlenmiştir. 5<br />
Şekil 59: TÜFE Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru<br />
140<br />
130<br />
(2003=100)<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
Kaynak: TCMB<br />
2003-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2004-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2005-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2006-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2007-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Tablo 8: TCMB Döviz Müdahaleleri ve İhaleleri<br />
(Milyon $)<br />
Müdahaleler<br />
İhaleler<br />
Alım Satım Alım Satım<br />
2002 16 12 795 -<br />
2003 4.229 - 5.652 -<br />
2004 1.283 9 4.104 -<br />
2005 14.565 - 7.443 -<br />
2006 5.441 2.105 4.296 1.000<br />
2007 - - 9.951 -<br />
2008 - - 7.585 100<br />
2009 - - 4.314 900<br />
2010 - - 15.045 -<br />
2011 - 2.390 6.450 10.460<br />
2012 - 1.006 - 1.150<br />
2013* - - - 10.660<br />
Kaynak: TCMB<br />
* Eylül 2013 itibarıyla<br />
86<br />
5 TCMB’nin 31 Ocak 2013 tarihli 2013-04 sayılı Rezerv Opsiyon Mekanizması ve Kur Oynaklığı ekonomi notunda ROM’un kur<br />
oynaklığını düşürücü yönde belirgin bir etkisinin olduğu tespit edilmiştir.<br />
4
Para Politikası ve Enflasyon<br />
B. Enflasyon Görünümü<br />
1. Tüketici Fiyatlarındaki Gelişmeler<br />
TÜFE, 2013 yılının ilk yarısında uluslararası emtia fiyatlarındaki ılımlı seyre, döviz<br />
kurlarındaki istikrarlı gidişata ve ekonomik faaliyetlerdeki sınırlı toparlanmaya rağmen<br />
işlenmemiş gıda ve tütün ürünleri fiyatlarındaki artış nedeniyle Haziran ayı itibarıyla yıllık<br />
olarak yüzde 8,3’e yükselmiştir.<br />
Temmuz ayında ise baz etkisi ve Türk Lirasında gözlenen değer kaybı nedeniyle yükselen<br />
enflasyon, Ağustos ayı itibarıyla işlenmemiş gıda fiyatlarındaki düzeltme ve enerji<br />
fiyatlarında olumluya dönen baz etkisine bağlı olarak yüzde 8,2 seviyesine gerilemiştir.<br />
Enflasyonun yıl sonunda 8 Ekim 2013 tarihinde yayınlanan OVP’ye göre yüzde 6,8 olarak<br />
gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu gelişmede, 2013 yılında döviz kuru ve petrol<br />
fiyatlarındaki gelişmeler etkili olmuştur.<br />
Şekil 60: Enflasyon Oranları<br />
140<br />
125,5<br />
120<br />
100<br />
107,2<br />
99,1<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
6,2<br />
6,8<br />
5,3<br />
5,0<br />
5,0<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013T<br />
2014T<br />
2015T<br />
2016T<br />
Kaynak: TÜİK, OVP(2014-16)<br />
T: Tahmin<br />
Enflasyonun temel eğilimi hakkında daha sağlıklı bir değerlendirme yapmak için çekirdek<br />
enflasyon verileri önemlidir. Uzun dönem fiyat hareketlerini yansıtan ve geçici nitelikteki<br />
göreli fiyat şoklarını dışlayan “çekirdek enflasyon” oranlarının son dönemdeki döviz kuru<br />
hareketlerinin gecikmeli etkilerine bağlı olarak Nisan ayından itibaren yükseldiği<br />
görülmektedir. Nisan ayında yüzde 6 olarak gerçekleşen Özel Kapsamlı Tüketici<br />
5<br />
87
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Göstergelerinden ÖKTG-H 6 endeksi Ağustos ayında yüzde 6,8’e yükselmiştir. Aynı<br />
dönemde ÖKTG-I 7 endeksi de buna paralel bir eğilim göstermiş, Nisan ayında yüzde 5,4<br />
iken Ağustos ayında yüzde 6,4’e yükselmiştir.<br />
Şekil 61: TÜFE ve Çekirdek Enflasyon Göstergeleri<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
(%)<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
TÜFE H endeksi I endeksi<br />
2012 yılında yüzde 3,9 olarak gerçekleşen gıda enflasyonu, 2013 yılının ilk yarısında<br />
işlenmemiş gıda fiyatlarındaki seyre paralel olarak yükselmiştir. Böylelikle enflasyon,<br />
temelde işlenmemiş gıda fiyatlarının öngörülenin de üzerinde artması sonucunda<br />
beklenilenin üzerinde gerçekleşmiştir. Temmuz ayında sınırlı bir düşüşle gerileyen gıda<br />
enflasyonu Ağustos ayında işlenmemiş gıda fiyatlarındaki düzeltme sayesinde yüzde<br />
10,3’e gerilemiştir.<br />
Enerji fiyatları ise uluslararası petrol fiyatları paralelinde 2013 yılının ilk çeyreğinde yüzde<br />
0,9 oranında artarken yılın ikinci çeyreğinde yüzde 0,9 oranında azalmıştır. Ancak Türk<br />
Lirasındaki değer kaybı ve petrol fiyatlarındaki artışa istinaden Haziran ve Temmuz<br />
aylarında yükselmiştir. Ağustos ayında ise olumluya dönen baz etkisi ile enerji grubu yıllık<br />
enflasyonu yüzde 9,2’ye düşmüştür.<br />
6<br />
ÖKTG-H endeksi: Enerji, işlenmemiş gıda ürünleri, alkollü içkiler ve tütün ürünleri ile altın hariç oluşturulan tüketici fiyat endeksidir.<br />
7 ÖKTG-I endeksi: Enerji, gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ve tütün ürünleri ile altın hariç oluşturulan tüketici fiyat endeksidir.<br />
88<br />
6
Para Politikası ve Enflasyon<br />
Şekil 62: <strong>Yıllık</strong> Gıda ve Enerji Fiyatları Enflasyonu<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
(%)<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
Kaynak: TCMB<br />
TÜFE Gıda Fiyatları Enerji Fiyatları<br />
2013 yılının ikinci çeyreğinden itibaren hizmet fiyatlarındaki artışlar geçmiş yıl<br />
ortalamalarının belirgin olarak üzerine çıkmıştır. Bu gelişmede haberleşme ve diğer<br />
hizmet grupları belirleyici olurken kira, lokanta-otel ve ulaştırma gruplarındaki artışlar da<br />
yüksek tarihsel ortalamalarına oldukça yakın seyretmiştir. Bununla birlikte bu gruptaki<br />
yükselişte ekonomik faaliyetlerin yanısıra önemli bir maliyet unsuru olan ücretlerin de<br />
etkili olduğu düşünülmektedir. Ağustos ayı itibarıyla yıllık artış oranları incelendiğinde,<br />
lokanta-otellerde hizmet grubu genelinin üzerindeki artış eğiliminin sürdüğü, kira<br />
grubunun yatay bir seyir izlediği, ulaştırma grubunun ise bir önceki ay yaşanan düşüşe<br />
rağmen yeniden yükselmeye başladığı görülmektedir. Ağustos itibarıyla hizmetler<br />
sektöründe enflasyon yıllık bazda yüzde 8 civarında seyretmektedir.<br />
7<br />
89
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 63: Hizmet Grubu <strong>Yıllık</strong> Enflasyonu<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
(%)<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
Hizmet Grubu Enflasyonu Kira Lokanta ve Oteller Ulaştırma<br />
Kaynak: TCMB<br />
Tablo 9: Özet <strong>Yıllık</strong> Enflasyon Gelişmeleri<br />
(Yüzde)<br />
2012 2013 Ağustos<br />
TÜFE 6,2 8,2<br />
Gıda ve Alkolsüz İçecekler 3,9 10,3<br />
Alkollü İçecekler ve Tütün 1,0 16,0<br />
Giyim ve Ayakkabı 8,2 6,0<br />
Konut 11,4 7,5<br />
Ev Eşyası 5,9 4,0<br />
Sağlık 1,7 3,0<br />
Ulaştırma 5,5 8,8<br />
Haberleşme 5,9 6,0<br />
Eğlence ve Kültür 2,0 2,7<br />
Eğitim 4,8 6,2<br />
Lokanta ve Oteller 9,3 9,1<br />
Çeşitli Mal ve Hizmetler 8,7 4,7<br />
H Endeksi 6,5 6,8<br />
I Endeksi 5,8 6,4<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2. Üretici Fiyatlarındaki Gelişmeler<br />
2013 yılının ilk yarısında tarım fiyatlarında ve Türk Lirasında gözlenen değer kaybıyla<br />
yükselen ÜFE, Ağustos ayı itibarıyla tarım fiyatlarında yaşanan düşüş sayesinde yüzde<br />
90<br />
8
Para Politikası ve Enflasyon<br />
6,4’e gerilemiştir. 2013 yılının ilk sekiz ayında, imalat sanayi fiyatları yüzde 1,3 ile belirgin<br />
bir artış gösterirken tarım fiyatlarında yüzde 4,4 oranında düşüş yaşanmıştır.<br />
Tarım grubunda bitkisel ürünler ile meyve ve sebze fiyatları tüketici fiyatları paralelinde<br />
azalmış, canlı hayvan fiyatları ise sınırlı bir oranda artmıştır. Son dönemde Türk Lirasında<br />
gözlenen değer kaybının etkileri imalat sanayi alt grupları genelinde hissedilmeye devam<br />
etmiştir. Ağustos ayındaki en belirgin artışlar sırasıyla yüzde 2,9 ve yüzde 2,4 ile giyim,<br />
imalat fiyatları ve petrol ürünleri imalat fiyatlarında gözlenmiştir. Bu dönemde petrol ve<br />
ana metal hariç imalat sanayi fiyatlarının yıllık artış oranı ise yüzde 6,5 ile önceki aya göre<br />
yükselmiştir.<br />
Önümüzdeki dönemde, Türk Lirasındaki değer kaybının imalat sanayi fiyatlarına<br />
yansımasının başta dayanıklı tüketim malları olmak üzere tüketici fiyatlarında maliyet<br />
yönlü bir baskı ortaya çıkaracağı beklenmektedir. 8<br />
Şekil 64: ÜFE, Tarım ve Sanayi Grubu <strong>Yıllık</strong> Enflasyonu<br />
(%)<br />
30<br />
27<br />
24<br />
21<br />
18<br />
15<br />
12<br />
9<br />
6<br />
3<br />
0<br />
-3<br />
-6<br />
-9<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2008-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2009-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2010-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2011-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2012-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
9<br />
11<br />
2013-1<br />
3<br />
5<br />
7<br />
ÜFE Tarım Sanayi<br />
8<br />
TCMB, Enflasyon <strong>Rapor</strong>u 2013-III, 2013.<br />
9<br />
91
92<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
2 0<br />
VI<br />
1 3<br />
YURT İÇİ FİNANSAL PİYASALAR<br />
93
94<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
VI. YURT İÇİ FİNANSAL PİYASALAR<br />
2013 yılının ilk beş aylık döneminde sermaye akımlarının güçlü seyri, gelişmekte<br />
olan ülkelere olumlu bakış ve yurt içindeki makroekonomik istikrar sayesinde<br />
finansal piyasalar olumlu bir seyir izlemiştir. Yurt içinde ikinci not artırımı<br />
beklentilerinin fiyatlanması ve politika faizinde düşüş beklentisi olumlu havayı<br />
desteklemiştir. İlk beş aylık dönemde faiz oranlarındaki düşüş, kurdaki istikrar ve<br />
BIST-100 endeksinde gözlenen artış bunun göstergesi olmuştur.<br />
2013 Mayıs ayından itibaren ise finansal piyasalarda aşağı yönlü ve dalgalı bir<br />
hareketlenme yaşanmıştır. Bu hareketlenmede Fed’in genişletici para politikasından<br />
çıkış stratejisine ilişkin belirsizlikler ve jeopolitik riskler etkili olmuştur. Ayrıca<br />
Türkiye’nin yatırım yapılabilir kredi notunu alması 1 sonucunda zirve yapan<br />
piyasaların doğal bir düzeltme hareketi yaşaması da söz konusu dalgalanmalarda<br />
etkili olmuştur. Ancak Fed’in 18 Eylül’de açıkladığı para politikası kararlarında<br />
parasal genişlemeye aynı düzeyde devam edileceğini belirtmesi ile piyasalarda risk<br />
iştahı yeniden yükselişe geçmiştir.<br />
Bankacılık sektörü ise 2013 yılında aktif kalitesi, özkaynak yeterliliği, fonlama yapısı<br />
ve kârlılık kapasitesi itibarıyla güçlü ve sağlıklı konumunu muhafaza etmiştir. Güçlü<br />
likidite oranları ve sermaye yapısı ile aktif kalitesini korumuştur. Kredilerin takibe<br />
dönüşüm oranı düşük seviyelerde yatay bir seyir izlemiştir.<br />
A. Borsa İstanbul 2<br />
Kriz sonrası toparlanma sürecinde uluslararası piyasaların dalgalı seyrine karşın Türkiye<br />
ile ilgili olumlu beklentiler özellikle 2012 yılının tamamında yurt içi piyasaların olumlu<br />
yönde ayrışmasını sağlamıştır. 2012 yılının başından itibaren hızlı bir yükseliş trendine<br />
giren BIST-100 endeksi 2013 yılının ilk 5 aylık döneminde yüzde 8 yükselerek 22 Mayıs<br />
2013’te tarihi zirve olan 93.179 seviyesine kadar çıkmıştır. Bu gelişmede Türkiye’nin<br />
yatırım yapılabilir kredi notundan fiyatlanmasının önemli etkisi olmuştur. Ayrıca bu<br />
dönemde gelişmiş ülkelerin genişletici para politikalarına devam etmesi piyasaları olumlu<br />
1<br />
Türkiye 5 Kasım 2012’de Fitch’ten (BBB-) ve 16 Mayıs 2013’te Moody’s’den (Baa3) yatırım yapılabilir kredi notunu almıştır.<br />
2<br />
Resmi Gazete’de 30 Aralık 2012 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu gereğince İstanbul<br />
Menkul Kıymetler Borsası ve İstanbul Altın Borsası Borsa İstanbul altında birleşmişlerdir. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası ise 5<br />
Ağustos 2013’te Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ile birleşmiştir.<br />
1<br />
95
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
etkilerken AB’deki politik belirsizlikler ile Güney Kıbrıs’a ilişkin mali problemler küresel<br />
risk iştahını ve finansal piyasaları olumsuz etkilemiştir. Mart sonunda ise Güney Kıbrıs ve<br />
AB kaynaklı sorunlar hafiflemiştir. Nisan ayından itibaren ise Japonya Merkez Bankasının<br />
da parasal genişleme programı uygulamasıyla risk iştahı ve finansal piyasalar toparlanma<br />
eğilimine girmiştir. Risk iştahındaki artışla birlikte piyasalardaki olumlu havaya paralel<br />
olarak VIX oynaklık endeksi de Haziran 2012’deki 27 seviyesinden Mart 2013’te 11<br />
seviyesine kadar gerilemiştir.<br />
Şekil 65: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsa Endeksi 3<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
01.2008<br />
07.2008<br />
01.2009<br />
07.2009<br />
01.2010<br />
07.2010<br />
(03.01.2008=100, Yerel Para Birimi)<br />
01.2011<br />
07.2011<br />
01.2012<br />
07.2012<br />
01.2013<br />
07.2013<br />
GOÜ Ortalaması<br />
BIST-100<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
Ancak Mayıs-Haziran aylarında piyasalardaki bu olumlu hava tersine dönmüştür.<br />
22 Mayıs 2013’te Fed Başkanının varlık alım programına son verilebileceğine dair<br />
konuşması gelişmekte olan ülkelerin finansal piyasalarında ciddi dalgalanmalara neden<br />
olmuştur. Bu dönemden itibaren Türkiye de dahil olmak üzere birçok gelişmekte olan<br />
ülkeden sermaye çıkışları yaşanmış bu ülkelerin borsa endekslerinde düşüş, faiz<br />
oranlarında artış ve para birimlerinde değer kaybı gözlenmiştir. Finansal piyasalardaki<br />
tedirginlik nedeniyle düşen risk iştahı ile beraber Mart 2013’ten itibaren yükselişe geçen<br />
VIX oynaklık endeksi de Eylül 2013’te 17 seviyesine kadar yükselmiştir.<br />
3<br />
Grafiklerdeki gelişmekte olan ülkelerin ortalaması alınırken dahil edilen ülkeler: Türkiye, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya,<br />
Güney Afrika, Endonezya, Güney Kore, Brezilya, Şili, Kolombiya ve Meksika.<br />
96<br />
2
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
MSCI endeksine 4 bakıldığında ise 2012 yılının ilk yarısından sonra Türkiye’nin olumlu<br />
performans izlediği görülmektedir. Fakat Mayıs 2013’ten itibaren yüzde 20 düşen endeks<br />
Gelişmekte Olan Asya’nın endeks seviyesinin altına kadar gerilemiştir. Bu dönemde<br />
Gelişmekte Olan Latin Amerika’nın endeksinde de küresel gelişmelerden kaynaklı<br />
yüzde 6’lık belirgin bir düşüş dikkat çekmektedir.<br />
Şekil 66: MSCI Endeksi<br />
140<br />
120<br />
( 2008-1=100, $)<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Gelişmekte Olan Asya<br />
Gelişmekte Olan Latin Amerika<br />
Gelişmekte Olan Avrupa<br />
Türkiye<br />
Kaynak: Morgan Stanley Capital International<br />
2012 yılının ortalarından itibaren yükseliş eğiliminde olan Borsa İstanbuldaki yabancı<br />
yatırımcıların payı 2013 yılı Mart ayında yüzde 66’ya kadar çıkmıştır. Küresel ortamdaki<br />
belirsizliklerin etkisi ile düşüşe geçen yabancı payı Ağustos ayında yüzde 62 seviyesine<br />
gerilemiştir.<br />
4<br />
Temel olarak belirli gruplar halinde ele alınan borsaların veya hisse senetlerinin performansını gösteren MSCI endeksleri Morgan<br />
Stanley Capital International tarafından hazırlanmaktadır. Bu endekslerde farklı türde ve farklı bölgesel gruplara ilişkin çok sayıda alt<br />
endeks bulunmaktadır.<br />
3<br />
97
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 67: Borsa İstanbuldaki Yabancı Yatırımcıların Payı<br />
74<br />
72<br />
70<br />
(%)<br />
68<br />
66<br />
64<br />
62<br />
62,3<br />
60<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak: Merkezi Kayıt Kuruluşu<br />
B. Tahvil ve Bono Piyasaları<br />
Küresel piyasalardaki dalgalanma tahvil ve bono piyasalarında da etkisini göstermiştir.<br />
2013 yılının Mayıs ayına kadar kademeli olarak düşüş eğiliminde olan gösterge tahvil faiz<br />
oranı 5 Mayıs ayında risk iştahındaki azalmayla birlikte yükselişe geçmiştir. Özellikle Fed’in<br />
tahvil alım programlarının sona ereceği endişesi nedeniyle diğer ülkelerdeki tahvil faiz<br />
oranları ile beraber Türkiye’de de faizler yükselmiştir.<br />
Risk iştahının yılın başından bu yana zirve yaptığı 2 Mayıs 2013 tarihinden Eylül ayı<br />
sonuna kadar Türkiye’de 10 yıllık tahvil faiz oranı 3,0 puan yükselerek yüzde 9 seviyesine<br />
kadar çıkmıştır. 6 Ayrıca ABD 10 yıllık tahvil faiz oranı yüzde 1,6’dan yüzde 2,6’ya,<br />
Japonya 10 yıllık tahvil faiz oranı yüzde 0,6’dan yüzde 0,7’ye yükselmiştir. Gelişmekte<br />
olan ülkelerin ortalama 10 yıllık tahvil faiz oranı ise 1,5 puan yükselerek yüzde 6,4<br />
seviyesine çıkmıştır.<br />
5<br />
Gösterge tahvil, ikincil tahvil-bono piyasasında en çok işlem gören kağıttır. 14 Mayıs 2013 tarihinden itibaren 13 Mayıs 2015 vadeli<br />
tahvildir.<br />
6<br />
ABD 10 yıllık tahvil faiz oranı 2013 yılının başından beri 2 Mayıs 2013’te en düşük seviyesine ulaşmıştır.<br />
98<br />
4
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
Şekil 68: 10 <strong>Yıllık</strong> Tahvil Faizi (Yerel Para Birimi Cinsinden)<br />
(%)<br />
11<br />
10<br />
9<br />
8<br />
7<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
01.2012<br />
02.2012<br />
03.2012<br />
04.2012<br />
05.2012<br />
06.2012<br />
07.2012<br />
08.2012<br />
09.2012<br />
10.2012<br />
11.2012<br />
12.2012<br />
01.2013<br />
02.2013<br />
03.2013<br />
04.2013<br />
05.2013<br />
06.2013<br />
07.2013<br />
08.2013<br />
09.2013<br />
Türkiye GOÜ Ortalaması ABD Japonya<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
Yurt içi ve yurt dışı ekonomik gelişmeler doğrultusunda TCMB’nin faiz kararları da faiz<br />
oranlarının belirlenmesinde etkili olmuştur. Sermaye girişlerinin güçlü seyrettiği yılın ilk<br />
beş ayında kredi artış hızında kayda değer bir ivme gözlenmiştir. Bu nedenle TCMB<br />
finansal istikrara dair riskleri dengelemek amacıyla bir yandan makro ihtiyati tedbirlere bir<br />
yandan da faiz oranlarını düşük seviyelerde tutmaya Temmuz 2013’e kadar devam<br />
etmiştir. Ancak Mayıs 2013’ten bu yana küresel anlamda artan para politikasındaki<br />
belirsizlik nedeniyle sermaye akımları zayıflamıştır. Ayrıca kredi artış oranları güçlü<br />
seyretmeye devam etmiştir. Enflasyon görünümünün de orta vadeli hedeflerin üzerinde<br />
seyretmesi nedeniyle Temmuz 2013’ten itibaren para politikası duruşunda sıkılaştırmaya<br />
gidilmiştir. Bu gelişmelerin de etkisiyle en düşük seviyesini yüzde 4,7 ile Mayıs 2013’te<br />
gören gösterge tahvil faiz oranı bu tarihten itibaren yükselmeye başlamış ve Eylül<br />
ayındaki düşüşle yüzde 8,7 seviyesine gelmiştir.<br />
5<br />
99
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 69: İkincil Piyasa Gösterge ve TCMB Gecelik Borç Alma - Borç Verme Faiz<br />
Oranı<br />
(%)<br />
28<br />
26<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
01.2008<br />
07.2008<br />
01.2009<br />
07.2009<br />
01.2010<br />
07.2010<br />
01.2011<br />
07.2011<br />
01.2012<br />
07.2012<br />
01.2013<br />
07.2013<br />
Gecelik Borç Alma Faiz Oranı<br />
İkincil Piyasa Gösterge Faiz Oranı<br />
Gecelik Borç Verme Faiz Oranı<br />
Kaynak: TCMB, Borsa İstanbul<br />
2013 yılının ilk beş aylık döneminde toplam tahvil-bono stokundaki yabancı yatırımcı payı<br />
artmaya devam etmiştir. 2012 yılı Haziran ayında yüzde 20 olan yabancı yatırımcı payı<br />
2013 yılının Mayıs ayı sonunda yüzde 28,2’ye ulaşmıştır. Mayıs ayından itibaren düşüş<br />
eğilimine giren bu oran Ağustos ayında yüzde 26,9 olmuştur.<br />
Şekil 70: Toplam Tahvil-Bono Stokundaki Yabancı Yatırımcıların Payı<br />
30<br />
28<br />
26<br />
26,9<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
06.2012<br />
06.2012<br />
07.2012<br />
08.2012<br />
(%)<br />
09.2012<br />
10.2012<br />
11.2012<br />
12.2012<br />
01.2013<br />
02.2013<br />
03.2013<br />
04.2013<br />
05.2013<br />
05.2013<br />
06.2013<br />
07.2013<br />
08.2013<br />
Kaynak: TCMB<br />
100<br />
6
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
C. Döviz Kurlarındaki Gelişmeler<br />
2013 yılının ilk beş aylık döneminde döviz kurları gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi<br />
Türkiye’de de dalgalı bir seyir izlemiştir. İlk çeyreğin sonlarından itibaren kredi notu<br />
artışları nedeniyle Türkiye’ye yönelik risk algılamalarının olumlu seyrini sürdürmesi ve<br />
Japonya Merkez Bankasının aldığı kararların küresel likiditeyi artıracağına yönelik<br />
beklentilerin etkisiyle döviz kurunda düşüş olmuştur.<br />
2013 yılının Ocak ayında 1,76 TL olan dolar kuru Eylül 2013’te 2,04 TL’ye çıkmıştır. Aynı<br />
şekilde avro da Türk Lirası karşısında değer kazanmış, 2013 Ocak’ta 2,38 TL olan avro<br />
kuru Eylül 2013’te 2,75 TL’ye çıkmıştır. Sepet kur 7 ise 2013 yılı başından itibaren, 9 aylık<br />
dönemde, yüzde 16 artmıştır.<br />
Şekil 71: Dolara Karşı Döviz Kurları<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
01.2008<br />
07.2008<br />
01.2009<br />
07.2009<br />
(01.01.2008=100)<br />
01.2010<br />
07.2010<br />
01.2011<br />
07.2011<br />
01.2012<br />
07.2012<br />
01.2013<br />
07.2013<br />
TL<br />
GOÜ Ortalaması<br />
Kaynak: Bloomberg<br />
Mayıs ayının ikinci yarısından itibaren küresel risk iştahındaki düşüş ve ABD’deki<br />
beklenen getirilerin artması sermaye çıkışlarında etkili olmuştur. Dolayısıyla Türk Lirası<br />
da dahil gelişmekte olan ülkelerin para birimlerinin çoğu dolar karşısında hızla değer<br />
kaybetmiştir.<br />
7<br />
Sepet Kur Değeri: (1 dolar + 1 avro) / 2.<br />
7<br />
101
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Risk iştahındaki oynaklık ve bunun sonucunda sermaye akımlarının istikrarsız bir<br />
görünüm sergilemesine bağlı olarak döviz kurunda dalgalanmalar olmuştur. Fakat<br />
ülkemizde kur oynaklığı gelişmekte olan ülkelere kıyasla olumlu bir performans<br />
göstermiştir.<br />
Şekil 72: Kur Oynaklığı 8<br />
Döviz piyasasındaki aşırı oynaklığın fiyat istikrarı ve finansal istikrar üzerindeki olası<br />
etkilerini gidermek amacıyla TCMB gerekli görülen günlerde ek parasal sıkılaştırma<br />
uygulamış ve bu işlemleri destekleyici yönde döviz satım ihaleleri gerçekleştirmiştir.<br />
D. Bankacılık Sektörü<br />
Bankacılık sektörü 2013 yılında aktif kalitesi, özkaynak yeterliliği, fonlama yapısı ve<br />
kârlılık kapasitesi itibarıyla güçlü ve sağlıklı konumunu muhafaza etmiştir. Mayıs ayı<br />
sonundan itibaren ise başta küresel belirsizliklerin neden olduğu sermaye oynaklığına<br />
bağlı olarak Türk Lirasında değer kaybı ve finansal piyasalarda dalgalanmalar<br />
yaşanmıştır. Fakat bu gelişmeler bankacılık sektörünün yapısında olumsuzluklara neden<br />
8<br />
En yakın 30 işlem gününün kapanış değerleri kullanılarak hesaplanmıştır.<br />
102<br />
8
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
olmamış, başta kredi ve zorunlu karşılık oranlarındaki artışın etkisiyle yılın ilk çeyreğinde<br />
yüzde 4,2 büyüyen bankacılık sektörü ikinci çeyrekte yüzde 7 büyümüştür. 9<br />
Tablo 10: Bankacılık Sektörü Temel Verileri<br />
2012 2013<br />
2008 2009 2010 2011 2012 Temmuz Temmuz<br />
Toplam Aktifler (Milyon TL) 732.536 834.014 1.006.667 1.217.695 1.370.690 1.284.157 1.562.460<br />
Özkaynaklar (Milyon TL) 86.424 110.887 134.542 144.646 181.940 163.514 185.493<br />
Toplam Mevduat (Milyon TL) 454.599 514.620 617.037 695.496 772.217 729.294 870.773<br />
Toplam Krediler (Milyon TL) 367.445 392.621 525.851 682.893 794.756 742.796 946.885<br />
Dönem Net Kârı (Milyon TL) 13.421 20.182 22.116 19.844 23.523 13.402 16.589<br />
Sermaye Yeterlilik Oranı (%) 18,0 20,6 19,0 16,6 17,9 16,3 15,9<br />
Kaynak : BDDK<br />
Sektörün özkaynakları Temmuz 2013 itibarıyla 185,5 milyar TL olup, Aralık 2012’ye göre<br />
yüzde 2 artmıştır. Anılan dönemde özkaynaklardaki artışın temel nedeni dağıtılmayarak<br />
yedek akçelere eklenen kârdır. Sektörün kâr dağıtımının sınırlandırılması ve kârların<br />
bünyede bırakılmasının teşvik edilmesi ile sektörün güçlü özkaynak yapısı korunmaya<br />
devam etmektedir.<br />
Uzun dönemli gelişmelere bakıldığında, genelde sektörün toplam özkaynaklarındaki yıllık<br />
büyüme oranının toplam aktiflerdeki yıllık büyüme oranından fazla olduğu görülmektedir.<br />
2012 yıl sonunda aktiflerdeki yıllık büyüme yüzde 13 iken özkaynaklarda bu oran<br />
yüzde 26’dır. Temmuz 2013’te ise 2012 yıl sonuna göre toplam aktifler yüzde 14<br />
oranında büyürken özkaynaklar yüzde 2 oranında büyümüştür. Özkaynaklardaki artış,<br />
sektörün mali yapısını güçlendiren ve sermaye yeterliliğini de artıran bir gelişme olması<br />
bakımından olumludur.<br />
BDDK tarafından 28 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Bankaların<br />
Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelik ile Basel II<br />
uygulamasına geçilmiştir. Söz konusu Yönetmelik Basel 2,5 kurallarını da içermektedir.<br />
Basel II uygulamasına geçiş, sektörün sermaye yeterlilik oranını güçlü kârlılık performansı<br />
sayesinde sınırlı ölçüde etkilemiştir. Nitekim söz konusu oran Haziran 2012’deki<br />
9<br />
BDDK, Türk Bankacılık Sektörü Genel Görünümü, Haziran 2013.<br />
103
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
yüzde 16,5 değerinden Temmuz ayında sadece yüzde 16,3’e gerilemiş, 2012 yılı<br />
sonunda ise yüzde 17,9’a kadar yükselmiştir.<br />
2013 yılında risk ağırlıklı aktiflerin özkaynaklara göre daha hızlı artması sonucu sektörün<br />
sermaye yeterlilik oranı gerilemiş ve Temmuz ayında yüzde 15,9 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Bununla birlikte sektörün sermaye yeterlilik oranı yasal sınır olan yüzde 8 ve hedef oran<br />
olan yüzde 12’nin oldukça üzerindedir. Öte yandan Basel 2,5 uygulamasına geçiş<br />
sonrasında sektörün sermaye yeterliliği güçlü yapısını korumakta olup, mevcut<br />
düzenlemelerin Basel III standartlarına uyumlu hale getirilmesine yönelik çalışmalar<br />
sürmektedir.<br />
Açıklanan son verilere göre sermaye yeterlilik oranı Brezilya’da yüzde 16,7, Rusya’da<br />
yüzde 13,7, Portekiz’de yüzde 12,3, İspanya’da yüzde 11,4 ve İngiltere’de yüzde 15,7<br />
olarak gerçekleşmiştir.<br />
Şekil 73: Bankacılık Sektörü Sermaye Yeterlilik Oranı<br />
25<br />
20<br />
(%)<br />
15<br />
10<br />
Hedef Oran: %12<br />
Yasal Sınır: %8<br />
15,9<br />
5<br />
0<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak: BDDK<br />
Bankacılık sektörünün önemli göstergelerinden biri olan aktif toplamı yılın ilk yedi ayında<br />
geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 22 oranında büyüyerek 1,6 trilyon TL olmuştur.<br />
Bankacılık sektörü güçlü likidite oranları ve sermaye yapısıyla büyümesini sürdürürken<br />
aktif kalitesini korumayı da başarmıştır. Aktif kalitesine yönelik kayda değer bir kaygı<br />
bulunmamakla birlikte ekonomik konjonktürün olumlu seyrettiği ve bankaların<br />
kârlılıklarının güçlü olduğu dönemlerde tahsili gecikmiş alacaklar için yasal zorunluluğun<br />
104<br />
10
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
daha üzerinde karşılık ayırmalarının ihtiyatlı bir tutum olacağı değerlendirilmektedir. 10<br />
Mayıs ayından itibaren finansal piyasalarda yaşanan olumsuz gelişmeler de sektörün aktif<br />
yapısında olumsuz bir etki yaratmamıştır. Bunda TCMB’nin likidite yönetiminde para<br />
politikasını daha destekleyici bir konuma getirmesinin ve ROM ile kısa vadeli sermaye<br />
hareketlerinin olası olumsuz etkilerinin sınırlandırılmış olmasının etkisi olmuştur. 11<br />
Bankacılık sektörü kârlılık göstergeleri incelendiğinde 2012 yılı sonunda dönem net<br />
kârının 23,5 milyar TL olarak gerçekleştiği görülmektedir. Sektörün dönem net kârı faiz<br />
dışı gelir gider dengesindeki bozulmaya karşın yükselen net faiz marjının etkisiyle 2013<br />
yılının ilk yedi ayında geçen yılın aynı dönemine göre 3,2 milyar TL artarak<br />
16,6 milyar TL’ye yükselmiştir.<br />
Son bir yıllık dönemde sektörün özkaynak kârlılığı 0,5 puan artarken aktif kârlılığı 0,1<br />
puan artmıştır. Temmuz 2013’te özkaynak kârlılığı yüzde 16,6, aktif kârlılığı ise yüzde 2<br />
düzeyinde gerçekleşmiştir.<br />
TCMB, 2012 yılının ikinci yarısından itibaren zaman zaman likiditeyi artırıcı ve fonlama<br />
maliyetini kademeli olarak azaltıcı yönde bir para politikası uygulamıştır. Bununla birlikte<br />
küresel krizin ülkemiz bankacılık sistemine etkisinin sınırlı olması, dünyada yaşanan<br />
likidite bolluğunun sermaye akımlarına etkisi ve kredi faizlerinin gerilemesi nedeniyle<br />
kredi büyümesi 2012 yılı son çeyreğinden itibaren ivmelenmeye başlamış olup, bu eğilim<br />
Temmuz 2013’e kadar devam etmiştir. Nitekim Temmuz 2013’ten itibaren düşüşe geçen<br />
ve Ağustos 2013’te yüzde 24 olan kredi büyümesi referans kabul edilen yüzde 15’in<br />
üzerindedir. 12<br />
10<br />
TCMB, Finansal İstikrar <strong>Rapor</strong>u, Mayıs 2013.<br />
11<br />
BDDK, Türk Bankacılık Sektörü Genel Görünümü, Haziran 2013.<br />
12<br />
13 haftalık hareketli ortalama alınmış, kur etkisinden arındırılmış kredi büyümesi.<br />
11<br />
105
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 74: Kredilerde Büyüme<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
(<strong>Yıllık</strong>, %)<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
-10<br />
-20<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
Toplam Krediler Bireysel Krediler KOBİ Kredileri Ticari Krediler<br />
7<br />
Kaynak:BDDK<br />
Bankacılık sektörünün en önemli plasman kalemi olan kredilerin toplam aktifler içindeki<br />
payı 2012 yıl sonu itibarıyla 2011 yıl sonuna göre 1,9 puan artarak yüzde 58’e<br />
yükselmiştir. 2012 yıl sonunda 794,8 milyar TL’ye yükselen toplam kredi hacmi 2013 yılı<br />
Temmuz ayı itibarıyla 946,9 milyar TL’ye ulaşmıştır. Kredilerin aktif içindeki payı ise<br />
yüzde 60,6’ya ulaşmıştır.<br />
TCMB’nin faiz koridorunun alt ve üst bandında yaptığı aşağı yönlü indirimler nedeniyle<br />
faiz oranlarında 2012 yılının son çeyreğinden itibaren devam eden düşüşe bağlı olarak<br />
2012 yıl sonuna göre ortalama yıllık faiz oranları Mayıs 2013 itibarıyla ticari kredilerde 2,8<br />
puan, konut kredilerinde 1,4 puan, ihtiyaç kredilerinde 2,0 puan ve taşıt kredilerinde 1,2<br />
puan azalış göstermiştir.<br />
Mayıs 2013’te Fed Başkanının tahvil alım programına son verilebileceğine dair<br />
açıklamalarının etkisiyle faiz oranları Haziran ayından itibaren yükselmeye başlamıştır.<br />
2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla konut kredisi faiz oranı yüzde 10’a, ihtiyaç kredisi faiz oranı<br />
yüzde 13,5’e ve taşıt kredisi faiz oranı yüzde 10,7’ye yükselmiştir.<br />
106<br />
12
Yurt İçi Finansal Piyasalar<br />
Şekil 75: Kredi Faiz Oranları<br />
28<br />
26<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
01.2008<br />
07.2008<br />
01.2009<br />
(%)<br />
07.2009<br />
01.2010<br />
07.2010<br />
01.2011<br />
07.2011<br />
01.2012<br />
07.2012<br />
01.2013<br />
07.2013<br />
Kaynak: TCMB<br />
Nakit Taşıt Konut Ticari<br />
2012 sonu itibarıyla 23,4 milyar TL seviyesinde gerçekleşen takipteki alacaklar Temmuz<br />
2013 itibarıyla 26,9 milyar TL seviyesine ulaşmıştır. Diğer taraftan takipteki alacakların<br />
toplam krediler içindeki payı bir miktar artsa da takibe dönüşüm oranı 2012 sonu<br />
itibarıyla yüzde 2,9 seviyesinde gerçekleşmiştir. 2012 yılının son çeyreğinden itibaren<br />
yatay bir seyir izleyen takibe dönüşüm oranı Temmuz 2013’te yüzde 2,8 düzeyinde<br />
gerçekleşmiştir.<br />
Şekil 76: Kredilerin Takibe Dönüşüm Oranı<br />
9<br />
8<br />
7<br />
(%)<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak:BDDK<br />
Kurumsal KOBİ Bireysel Toplam<br />
13<br />
107
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
AB’deki bankacılık sisteminde yaşanan sorunların ve küresel belirsizliklerin gündemdeki<br />
yerini koruması nedeniyle kredilerin takibe dönüşüm oranı bazı Avrupa ülkelerinde<br />
ülkemizdekinden oldukça yüksek seyretmektedir. Açıklanan son verilere göre bu oran<br />
Fransa’da yüzde 4,4, Çek Cumhuriyeti’nde yüzde 5,1, Danimarka’da yüzde 4,2, İtalya’da<br />
yüzde 12,9, Portekiz’de yüzde 9,8, İspanya’da yüzde 7,1, Romanya’da yüzde 18,2 ve<br />
Brezilya’da yüzde 3,5’tir.<br />
108<br />
14
2 0<br />
VII<br />
1 3<br />
ÖDEMELER DENGESİ<br />
109
110<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Ödemeler Dengesi<br />
VII. ÖDEMELER DENGESİ<br />
2013 yılının ilk yarısında cari açıkta ılımlı bir artış eğilimi yaşanmıştır. Bu artışta<br />
küresel ekonomideki zayıf görünüm ve en büyük ticaret ortağımız olan AB’deki borç<br />
krizinin devam etmesi nedeniyle özellikle son dönemde ihracatta yaşanan nispî<br />
yavaşlama, iç talepteki canlanmaya bağlı olarak ithalatın artması ve net altın<br />
ticaretinin olumsuz etkisi önemli rol oynamıştır.<br />
Cari açığın finansmanında, küresel kriz öncesinde özelleştirme uygulamaları, şirket<br />
birleşme ve satın almaları yoluyla uluslararası doğrudan yatırımlar ve uzun vadeli<br />
krediler ağırlığı oluştururken kriz sonrası dönemde kısa vadeli sermaye girişlerinin<br />
ağırlığının arttığı gözlenmektedir.<br />
A. Cari İşlemler Hesabı<br />
1. Cari İşlemler Dengesi<br />
Ekonomide yeniden dengelenme yılı olan 2012 yılında 47,8 milyar dolar seviyesine kadar<br />
gerileyen cari açık 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda 55,8 milyar dolara<br />
yükselmiştir. Dış ticaret açığında yaşanan artış ile beraber gelir dengesi kalemi altında kâr<br />
transferlerini içeren doğrudan yatırım/gider kaleminde gerçekleşen yüksek çıkış nedeniyle<br />
cari açık 12 aylık bazda 2012 yıl sonuna göre 8 milyar dolar artış göstermiştir.<br />
Tablo 11: Cari İşlemler Hesabı<br />
2013<br />
(12 Aylık Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Haziran Temmuz<br />
Cari İşlemler Dengesi -37.781 -40.438 -12.168 -45.447 -75.092 -47.750 -54.033 -55.754<br />
Dış Ticaret Dengesi -46.852 -53.021 -24.850 -56.413 -89.139 -65.335 -71.280 -72.977<br />
Hizmetler Dengesi 13.954 18.817 18.581 16.658 20.130 22.909 24.364 24.356<br />
Gelir Dengesi -7.108 -8.366 -8.308 -7.215 -7.841 -6.707 -8.333 -8.365<br />
Cari Transferler 2.225 2.132 2.409 1.523 1.758 1.383 1.216 1.232<br />
Kaynak: TCMB<br />
AB’de durgunluğun devam etmesi nedeniyle ihracattaki nispî yavaşlama, iç talepteki<br />
canlanmaya bağlı olarak ithalatın ihracattan fazla artması ve net altın ticaretinin olumsuz<br />
etkisiyle enerji dışı cari dengede bozulma yaşanmıştır. 2012 yıl sonunda enerji dışı cari<br />
1<br />
111
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
denge 4,7 milyar dolar fazla verirken 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda 5<br />
milyar dolar açık vermiştir.<br />
Şekil 77: Cari İşlemler Dengesi<br />
(12 Aylık Kümülatif, Milyar $)<br />
0<br />
-10<br />
-20<br />
-30<br />
-40<br />
-50<br />
-60<br />
-70<br />
-0,6<br />
-0,3<br />
-7,6<br />
-2,5<br />
-14,2<br />
-3,6 -4,5<br />
-21,4<br />
-31,8<br />
-37,8 -40,4<br />
-5,4<br />
-6,0 -5,8<br />
-12,2<br />
-2,0<br />
-6,2<br />
-45,4<br />
-47,8<br />
-75,1<br />
-6,1<br />
-55,8<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
-8<br />
-80<br />
-9,7<br />
-10<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
Temmuz<br />
2013<br />
(%)<br />
Cari Denge (Sol Eksen)<br />
Cari Denge / GSYH (Sağ Eksen)<br />
Kaynak: TCMB<br />
Petrol fiyatlarındaki nispi düşüşle birlikte 2012 yıl sonunda 60,1 milyar dolar olan enerji<br />
ithalatı 2012 yıl sonundan itibaren azalma eğilimine girmiş ve Temmuz ayı itibarıyla 12<br />
aylık bazda 57,9 milyar dolara gerilemiştir. 2013 yılında enerji ithalatında gerileme<br />
yaşanırken enerji dışı ithalatta önemli bir artış yaşanmış ve enerji ithalatı hariç cari<br />
dengenin gerilemesine neden olmuştur. 2012 yıl sonunda enerji ithalatı hariç cari denge<br />
12,4 milyar dolar fazla verirken bu rakam 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda<br />
2,2 milyar dolara gerilemiştir.<br />
112<br />
2
Ödemeler Dengesi<br />
Şekil 78: Enerji İthalatı Hariç Cari İşlemler Dengesi<br />
40<br />
20<br />
(12 Aylık Kümülatif, Milyar $)<br />
0<br />
-20<br />
-40<br />
-60<br />
-80<br />
-100<br />
2002-1<br />
5<br />
9<br />
2003-1<br />
5<br />
9<br />
2004-1<br />
5<br />
9<br />
2005-1<br />
5<br />
9<br />
2006-1<br />
5<br />
9<br />
2007-1<br />
5<br />
9<br />
2008-1<br />
5<br />
9<br />
2009-1<br />
5<br />
9<br />
2010-1<br />
5<br />
9<br />
2011-1<br />
5<br />
9<br />
2012-1<br />
5<br />
9<br />
2013-1<br />
5<br />
Cari Denge<br />
Enerji İthalatı Hariç Cari Denge<br />
Kaynak: TCMB, TÜİK<br />
a. Dış Ticaret Dengesi<br />
2012 yılında yaşanan yavaşlama sürecine bağlı olarak kısıtlı artan ara malı ithalatı<br />
özellikle 2013 yılının ikinci çeyreğiyle birlikte nispî olarak artış eğilimine girmiştir. Bunun<br />
yanında en büyük ticaret ortaklarımız olan AB ülkelerinde yaşanan ekonomik kriz ve<br />
Kuzey Afrika ülkelerinde yaşanan siyasi sorunlar nedeniyle ihracat artışı sınırlı kalmıştır.<br />
TÜİK verilerine göre, ihracat 2013 yılının ilk sekiz ayında bir önceki yılın aynı dönemine<br />
göre yüzde 0,5 oranında azalarak 99,4 milyar dolara gerilerken ithalat yüzde 6,3 oranında<br />
artarak 167 milyar dolara yükselmiştir. 2013 yılı Ağustos ayında 12 aylık kümülatif bazda<br />
ihracat 151,9 milyar dolar, ithalat da 246,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu<br />
kapsamda 2012 yıl sonunda 84,1 milyar dolar olan dış ticaret açığı 2013 yılı Ağustos<br />
ayında 12 aylık kümülatif bazda 94,6 milyar dolara yükselmiştir. Dış ticaret açığı 2013 yılı<br />
Ocak-Ağustos döneminde ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 18,3 oranında<br />
artarak 67,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
3<br />
113
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 79: İhracat-İthalat Büyümesi<br />
İhracat ve ithalat, miktar endeksleri bazında incelendiğinde; krizle birlikte daralan ihracat<br />
ve ithalatın izleyen dönemde sürekli bir artış seyrinde olduğu görülmektedir. 2011 yılı son<br />
çeyreğinden itibaren Türkiye ekonomisindeki dengelenme süreciyle birlikte mevsim ve<br />
takvim etkilerinden arındırılmış dış ticaret endeksleri ihracat lehine gelişirken 2013 yılında<br />
ithalat lehine bir değişim göstermiştir. Talep kaynaklı daralma yaşayan ihracata karşın iç<br />
talep kaynaklı ithalat artışı miktar endekslerinin ithalat lehine gelişmesine neden<br />
olmuştur.<br />
Şekil 80: Dış Ticaret Endeksleri<br />
114<br />
4
Ödemeler Dengesi<br />
2012 yılı içinde yüksek düzeyleri ile ön plana çıkan altın ihracatı 2013 yılında tarihsel<br />
ortalamalarına gerilemiş ve ihracat performansına yaptığı olumlu katkı azalmıştır. 2012<br />
yılında 13,3 milyar dolara yükselen altın ihracatı 2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla 12 aylık<br />
bazda 6,8 milyar dolara gerilemiştir. 2013 yılında altın ithalatında ise oldukça yüksek bir<br />
artış yaşanmaktadır. 2012 yılında 7,6 milyar dolar olan altın ithalatı düşen altın fiyatlarının<br />
da etkisiyle Ağustos ayı itibarıyla 12 aylık bazda 13,1 milyar dolara yükselmiştir.<br />
Şekil 81: Cari Denge(Altın Etkisi)<br />
0<br />
-10<br />
(12 Aylık Kümülatif, Milyar $)<br />
-20<br />
-30<br />
-40<br />
-50<br />
-60<br />
-70<br />
-80<br />
2007-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Cari Denge<br />
Altın İthalatı Hariç Cari Denge<br />
Kaynak: TCMB, TÜİK<br />
2012 yılındaki dengelenme süreciyle birlikte yüzde 64,5’e kadar yükselen ihracatın ithalatı<br />
karşılama oranı 2013 yılının özellikle ikinci çeyreğinde dış ticarette ithalat lehine seyreden<br />
gelişmelerle 2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla 12 aylık bazda yüzde 61,6’ya kadar<br />
gerilemiştir.<br />
5<br />
115
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 82: İhracatın İthalatı Karşılama Oranı<br />
(12 Aylık Kümülatif, %)<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
69,9<br />
68,1<br />
64,8<br />
62,9<br />
61,3<br />
63,1<br />
65,4<br />
72,5<br />
61,4<br />
56,0<br />
64,5<br />
61,6<br />
20<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013<br />
Ağustos<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2013 yılında sınırlı bir artış yaşayan ihracatta ara malları ihracatı toplam ihracat içerisinde<br />
en yüksek orana sahiptir. 2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla 12 aylık bazda ara malları<br />
ihracatı 77,7 milyar dolar ile toplam ihracatın yüzde 51,1’ini, tüketim malları 59,1 milyar<br />
dolar ile toplam ihracatın yüzde 38,9’unu ve sermaye malları 14,6 milyar dolar ile toplam<br />
ihracatın yüzde 9,6’sını oluşturmaktadır.<br />
Tablo 12: İhracatın Ana Mal Gruplarına Göre Dağılımı<br />
(12 Aylık,<br />
Milyon $)<br />
2013<br />
2007 2008 2009 2010 2011 2012 Temmuz Ağustos<br />
Sermaye Mallları 13.755 16.725 11.117 11.771 14.192 13.734 14.506 14.588<br />
Ara Malları 49.403 67.734 49.734 56.381 67.942 82.656 79.767 77.654<br />
Tüketim Malları 43.696 47.077 40.733 45.321 52.219 55.556 58.712 59.084<br />
Diğerleri 418 491 559 411 555 516 600 602<br />
Toplam 107.272 132.027 102.143 113.883 134.907 152.462 153.585 151.927<br />
Paylar (%)<br />
Sermaye Mallları 12,8 12,7 10,9 10,3 10,5 9,0 9,4 9,6<br />
Ara Malları 46,1 51,3 48,7 49,5 50,4 54,2 51,9 51,1<br />
Tüketim Malları 40,7 35,7 39,9 39,8 38,7 36,4 38,2 38,9<br />
Diğerleri 0,4 0,4 0,5 0,4 0,4 0,3 0,4 0,4<br />
Kaynak : TÜİK<br />
İhracatta kriz öncesi dönem için 2007 yılı baz alındığında Türkiye’nin en önemli ticaret<br />
ortağı olan AB ülkelerinin ağırlığının küresel kriz sürecinde azaldığı ve bazı Kuzey Afrika,<br />
Orta Doğu ve Asya ülkelerinin önem kazandığı görülmektedir. <strong>Ekonomik</strong> sıkıntılarını hala<br />
116<br />
6
Ödemeler Dengesi<br />
aşamayan AB ülkelerinden kaynaklanan talep daralmasına rağmen ihracat Kuzey Afrika,<br />
Orta Doğu ve Asya ülkelerine yönelerek artışına devam etmiştir. AB ülkelerindeki<br />
ekonomik durgunluktan kaynaklanan dezavantajın dış ticareti olumsuz etkilememesi ve<br />
Türkiye’nin rekabet ortamında avantajlı konuma gelebilmesi açısından dış ticarette<br />
çeşitlilik çok önemlidir.<br />
Şekil 83: İhracatın Bölgesel Dağılımı<br />
360<br />
300<br />
(2007=100)<br />
240<br />
180<br />
120<br />
60<br />
2007-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak: TÜİK<br />
AB-27<br />
MENA<br />
2012 yılının son çeyreğinden itibaren AB’ye yönelik ihracatın toplam ihracat içindeki payı<br />
bir miktar toparlanma eğilimine girmiştir. 2013 yılı Ocak-Ağustos döneminde bir önceki<br />
döneme göre toplam ihracatta yaşanan yüzde 0,5’lik daralmaya karşın AB ülkelerine<br />
yönelik ihracat yüzde 6,2 oranında artmış ve toplam içindeki payı yüzde 40,9’a<br />
yükselmiştir.<br />
AB ülkelerine gerçekleştirilen ihracatın toplam içindeki payının 2007 yılında yüzde 56,6<br />
olduğu göz önüne alınınca kaybın ne denli büyük olduğu daha iyi anlaşılmaktadır. Ancak<br />
AB ülkelerindeki bu düşüş, Kuzey Afrika ve Asya ülkelerine yönelik ihracat ile telafi<br />
edilmiştir. MENA bölgesine yönelik ihracat, 2007 yıl sonunda 17,5 milyar dolar iken 2012<br />
yılına göre bir miktar daralmasına rağmen 2013 yılı Ağustos ayında 12 aylık bazda 43<br />
milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
7<br />
117
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Tablo 13: Ülke Gruplarına Göre İhracat<br />
2013<br />
(12 Aylık, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012<br />
Temmuz<br />
Ağustos<br />
Toplam 107.272 132.027 102.143 113.883 134.907 152.462 153.585 151.927<br />
Avrupa Birliği Ülkeleri 60.754 63.719 47.228 52.934 62.589 59.398 61.494 61.790<br />
Türkiye Serbest Bölgeleri 2.943 3.008 1.957 2.084 2.545 2.295 2.305 2.330<br />
Diğer Ülkeler 43.575 65.293 52.957 58.865 69.773 90.768 89.785 87.808<br />
Diğer Avrupa (AB Hariç) 10.487 15.349 11.103 11.124 12.735 14.167 14.377 14.525<br />
Kuzey Afrika 4.030 5.850 7.416 7.025 6.701 9.444 10.093 10.193<br />
Diğer Afrika 1.947 3.212 2.739 2.258 3.633 3.913 4.033 4.073<br />
Kuzey Amerika 4.541 4.802 3.579 4.242 5.459 6.663 6.620 6.692<br />
Orta Amerika ve Karayipler 549 829 622 598 626 770 883 966<br />
Güney Amerika 514 901 678 1.237 1.840 2.191 2.244 2.253<br />
Yakın ve Orta Doğu 15.081 25.430 19.193 23.295 27.935 42.451 39.239 36.859<br />
Diğer Asya 5.227 7.074 6.706 8.581 10.199 10.575 11.654 11.597<br />
Avustralya ve Yeni Zelanda 343 435 362 403 481 490 526 524<br />
Diğer Ülke ve Bölgeler 857 1.410 561 102 164 105 116 125<br />
Seçilmiş Ülke Grupları<br />
OECD Ülkeleri 61.663 66.407 52.244 57.394 67.114 66.290 67.672 68.024<br />
EFTA Ülkeleri 1.328 3.262 4.336 2.416 1.887 2.601 2.218 2.307<br />
Karadeniz <strong>Ekonomik</strong> İşbirliği 16.784 20.867 12.273 14.456 17.768 18.791 19.804 19.924<br />
<strong>Ekonomik</strong> İşbirliği Teşkilatı 4.700 6.248 5.948 7.617 9.292 16.563 12.123 11.821<br />
Bağımsız Devletler Topluluğu 9.442 12.940 7.957 10.288 13.377 15.075 16.301 16.364<br />
Türk Cumhuriyetleri 2.874 3.749 3.399 3.921 5.040 5.841 6.564 6.595<br />
İslam Konferansı Teşkilatı 20.311 32.597 28.627 32.470 37.325 55.218 52.973 50.592<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İhracatta ürün ve ülke çeşitlendirmesine yönelik çalışmalara bağlı olarak Türkiye’nin<br />
ihracat pazarlarındaki olası risklere karşı duyarlılığı azalmıştır. Bununla beraber ihracatın<br />
sektörel çeşitlenmesi genel olarak önemli ihracat pazarlarında artarken ihracat<br />
sektörlerinin genelinde de ülke çeşitlenmesinin arttığı göze çarpmaktadır. İhracatın<br />
bölgesel ve sektörel kompozisyonundaki bu çeşitlenme, cari dönemde Türkiye<br />
ekonomisinin dış ticaret kanalıyla aktarılan dışsal şoklara duyarlılığının azaldığını<br />
gösterirken hedef pazarların büyüme öngörüleri de dikkate alındığında Türkiye’nin<br />
ihracat potansiyelinin önümüzdeki dönemlerde de güçlü seyredeceğine işaret<br />
etmektedir.<br />
Ülkeler bazında incelendiğinde, 2013 yılının ilk sekiz ayında en fazla ihracatın, uzun<br />
yıllardır ihracatımızda en büyük paya sahip olan Almanya’ya yapıldığı görülmektedir.<br />
118<br />
8
Ödemeler Dengesi<br />
Almanya’ya yönelik ihracat 2013 yılı Ocak-Ağustos döneminde bir önceki döneme göre<br />
yüzde 1,7 oranında artarak 8,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. İkinci sırada yer alan<br />
Irak’a yönelik ihracat ise 2013 yılının ilk sekiz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre<br />
yüzde 9,6 oranında artarak 7,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
Şekil 84: İhracattaki İlk Beş Ülkenin Payı<br />
50<br />
45<br />
46,5<br />
(%)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
30,9<br />
25<br />
2002 2013 Ocak-Ağustos<br />
Kaynak:TÜİK<br />
Not:2002 yılında ihracattaki ilk beş ülke: Almanya, ABD, İngiltere, İtalya, Fransa<br />
2013 Ocak-Ağustos döneminde ihracattaki ilk beş ülke: Almanya, Irak, İngiltere, Rusya, İtalya<br />
2012 yıl sonunda 236,5 milyar dolar seviyesinde olan ithalat 2013 yılında iç talepteki<br />
canlanmayla birlikte tekrar yükselişe geçerek Ağustos ayında 12 aylık bazda 246,5 milyar<br />
dolara yükselmiştir. Toplam ithalatta yaşanan artışın aksine 2013 yılında enerji ithalatında<br />
gerileme yaşandığı gözlenmektedir. 2012 yıl sonunda 60,1 milyar dolar olan enerji<br />
ithalatı 2013 yılında daralarak Ağustos ayında 12 aylık bazda 57,2 milyar dolara<br />
gerilemiştir.<br />
9<br />
119
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 85: Enerji İthalatı<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
23,4<br />
9,2<br />
26,9<br />
11,6<br />
34,5<br />
14,4<br />
50,1<br />
21,3<br />
61,0<br />
28,9<br />
68,1<br />
33,9<br />
97,1<br />
48,3<br />
63,3<br />
29,9<br />
80,2<br />
38,5<br />
113,4 112,0<br />
54,1<br />
60,1<br />
109,2<br />
57,2<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
Enerji İthalatı (Milyar $, Sol Eksen)<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
Petrol Fiyatları ($, Sağ Eksen)<br />
2012<br />
2013<br />
Ağustos*<br />
Kaynak: TÜİK, Bloomberg<br />
* 2013 Ağustos 12 Aylık Kümülatif<br />
2013 yılında ithalatın tüm mal gruplarında artış yaşanmaktadır. Ancak ara malı<br />
ithalatında yaşanan artış nispî olarak daha yüksek olmuştur. 2013 yılı Ağustos ayı<br />
itibarıyla 12 aylık sermaye malı ithalatı 35,6 milyar dolara, tüketim malları ithalatı 29,2<br />
milyar dolara ve ara malı ithalatı 180,7 milyar dolara yükselmiştir.<br />
Tablo 14: İthalatın Ana Mal Gruplarına Göre Dağılımı<br />
2013<br />
(12 Aylık, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Temmuz Ağustos<br />
Sermaye Mallları 27.054 28.021 21.463 28.818 37.271 33.925 35.590 35.612<br />
Ara Malları 123.640 151.747 99.510 131.445 173.140 174.930 181.501 180.670<br />
Tüketim Malları 18.694 21.489 19.290 24.735 29.692 26.699 28.969 29.163<br />
Diğerleri 675 707 666 546 739 990 1.058 1.034<br />
Toplam 170.063 201.964 140.928 185.544 240.842 236.545 247.118 246.480<br />
Paylar (%)<br />
Sermaye Mallları 15,9 13,9 15,2 15,5 15,5 14,3 14,4 14,4<br />
Ara Malları 72,7 75,1 70,6 70,8 71,9 74,0 73,4 73,3<br />
Tüketim Malları 11,0 10,6 13,7 13,3 12,3 11,3 11,7 11,8<br />
Diğerleri 0,4 0,3 0,5 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İthalatın ülke gruplarına göre dağılımına baktığımızda; AB üyesi ülkelerden yapılan<br />
ithalatın toplam ithalatın önemli bir kısmını oluşturduğu görülmektedir. Bununla birlikte<br />
bu ülkelerden yapılan ithalatın toplamdaki payı, tıpkı ihracatta olduğu gibi düşüş<br />
120<br />
10
Ödemeler Dengesi<br />
eğilimindedir. Bölge ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalattaki payı 2002 yılında<br />
yüzde 49,8 iken bu oran 2012 yılında yüzde 37,1’e gerilemiştir. 2013 yılı Ağustos<br />
itibarıyla 12 aylık bazda AB’den gerçekleştirilen ithalat ise toplam ithalatın yüzde 36,9’unu<br />
oluşturmaktadır.<br />
İthalatın ağırlıklı olarak yapıldığı diğer bir bölge ise Yakın ve Orta Doğu ile Diğer Asya<br />
ülkeleridir. Bölge ülkelerinden yapılan ithalat özellikle kriz sonrası dönemde önemli<br />
oranda artış göstermiştir. Bölgeden gerçekleştirilen ithalat 2009 yılında 35,9 milyar dolar<br />
iken 2012 yılında 71 milyar dolara yükselmiş ve toplam ithalat içindeki payı yüzde 30’a<br />
yükselmiştir. 2013 yılı Ağustos ayı itibarıyla bölgeden 73,5 milyar dolarlık ithalat<br />
gerçekleşirken toplamdaki payı yüzde 29,8 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Tablo 15: Ülke Gruplarına Göre İthalat<br />
2013<br />
(12 Aylık, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Temmuz Ağustos<br />
Toplam 170.063 201.964 140.928 185.544 240.842 236.545 247.118 246.480<br />
Avrupa Birliği Ülkeleri 68.472 74.513 56.616 72.391 91.439 87.657 91.029 90.941<br />
Türkiye Serbest Bölgeleri 1.224 1.334 965 878 1.038 1.046 1.166 1.171<br />
Diğer Ülkeler 100.367 126.116 83.347 112.275 148.364 147.842 154.924 154.368<br />
Diğer Avrupa (AB Hariç) 34.176 44.091 25.779 30.101 35.668 37.206 39.887 40.001<br />
Kuzey Afrika 2.285 3.536 2.238 3.098 3.342 3.308 3.543 3.496<br />
Diğer Afrika 2.821 2.060 1.700 1.726 3.425 2.613 2.536 2.493<br />
Kuzey Amerika 9.033 13.404 9.513 13.234 17.346 15.084 14.551 14.473<br />
Orta Amerika ve Karayipler 448 560 476 623 903 1.069 1.292 1.299<br />
Güney Amerika 2.671 3.260 2.286 2.942 4.500 4.080 3.915 3.929<br />
Yakın ve Orta Doğu 10.149 13.145 7.134 13.011 20.439 21.410 21.860 21.352<br />
Diğer Asya 33.658 37.616 28.749 40.343 53.144 49.602 51.957 52.100<br />
Avustralya ve Yeni Zelanda 672 876 648 493 807 861 1.202 1.129<br />
Diğer Ülke ve Bölgeler 4.453 7.567 4.824 6.703 8.789 12.608 14.181 14.096<br />
Seçilmiş Ülke Grupları<br />
OECD Ülkeleri 88.191 98.891 72.965 94.163 121.328 113.724 120.535 120.367<br />
EFTA Ülkeleri 5.775 6.218 2.781 4.002 5.846 5.238 8.782 8.840<br />
Karadeniz <strong>Ekonomik</strong> İşbirliği 34.665 45.067 27.687 32.980 38.770 41.510 41.630 41.813<br />
<strong>Ekonomik</strong> İşbirliği Teşkilatı 9.828 12.184 6.009 11.607 17.306 16.429 15.142 14.681<br />
Bağımsız Devletler Topluluğu 30.829 41.052 24.757 28.909 33.159 35.248 34.439 34.503<br />
Türk Cumhuriyetleri 2.525 3.242 1.872 2.924 3.642 3.558 3.558 3.582<br />
İslam Konferansı Teşkilatı 17.354 22.051 13.357 22.201 31.418 31.690 32.107 31.578<br />
Kaynak: TUİK<br />
11<br />
121
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
2013 yılı Ocak-Ağustos döneminde toplam ithalat içinde en yüksek paya sahip ülke Çin<br />
olmuştur. Çin’den gerçekleşen ithalat bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 16,7<br />
oranında artarak 16,2 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. Özellikle enerji ithalatına bağlı<br />
olarak 2006 yılından beri ithalattaki en yüksek paya sahip olan Rusya, 2013 yılı Ocak-<br />
Ağustos döneminde ikinci sırada yer almıştır. Bu dönemde Rusya’dan gerçekleştirilen<br />
ithalat bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 5,5 oranında daralarak 16,2 milyar<br />
dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
Şekil 86: İthalattaki İlk Beş Ülkenin Payı<br />
42<br />
41,1<br />
40<br />
39,3<br />
38<br />
(%)<br />
36<br />
34<br />
32<br />
30<br />
2002 2013 Ocak-Ağustos<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Not:2002 yılında ithalattaki ilk beş ülke: Almanya, İtalya, Rusya, ABD, Fransa<br />
2013 Ocak-Ağustos döneminde ithalattaki ilk beş ülke: Çin, Rusya, Almanya, ABD, İtalya<br />
b. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler<br />
Cari işlemler dengesinin dış ticaretten sonra en önemli belirleyicisi olan hizmetler kalemi<br />
yılın ilk yedi ayında cari dengeye yaptığı olumlu katkıyı artırarak devam ettirmiştir.<br />
Hizmetler dengesi 2013 yılının Ocak-Temmuz döneminde bir önceki yılın aynı dönemine<br />
göre yüzde 13,8 oranında artarak 12 milyar dolar fazla vermiştir. 2012 yıl sonunda 22,9<br />
milyar dolar fazla veren hizmetler dengesi 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda<br />
24,4 milyar dolar fazla vermiştir. Turizm gelirlerinin 2013 yılında beklenenin üzerinde bir<br />
artış göstermesi ve benzer şekilde turizm sektörüne bağlı diğer taşımacılık gelirlerinin hızlı<br />
artış eğilimini sürdürmesi cari açığın daralmasında önemli bir faktör olmuştur. Hizmetler<br />
dengesindeki 24,4 milyar dolarlık fazlayı büyük ölçüde 28,4 milyar dolarlık turizm geliri<br />
122<br />
12
Ödemeler Dengesi<br />
sağlamaktadır. Özellikle karşılıklı anlaşmalarla vizelerin kaldırılmasıyla birlikte Türkiye’ye<br />
gelen turist sayısında ciddi artışlar gözlenmektedir.<br />
2012 yılında hizmetler dengesine taşımacılık alanından da önemli bir katkı gelmiştir. Bu<br />
alandaki net gelir 2012 yılında bir önceki yıla göre yüzde 60,3 oranında artış göstererek<br />
3,7 milyar dolara yükselmiştir. Taşımacılık sektöründeki bu artış eğilimi 2013 yılında<br />
devam etmemiş ve Temmuz ayında 12 aylık bazda 3,4 milyar dolar olarak<br />
gerçekleşmiştir.<br />
2. Sermaye ve Finans Hesabı<br />
Küresel kriz öncesi dönemde cari açığın finansmanında ağırlığın doğrudan yatırımlar ve<br />
uzun vadeli kredilerden oluştuğu görülürken kriz sonrası dönemde ise kısa vadeli<br />
sermaye girişlerinin ağırlığının arttığı gözlenmektedir. Finansman kalitesi bakımından<br />
önemli olan küresel doğrudan yatırım girişleri ile uzun vadeli krediler Temmuz 2013<br />
itibarıyla 31,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dış borç niteliğinde olmayan küresel<br />
doğrudan yatırım girişleri ile net hata ve noksan kalemi toplamı 2012 yıl sonunda 13,3<br />
milyar dolar iken 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 10,2 milyar dolara gerilemiştir.<br />
Şekil 87: Cari Açığın Finansmanı<br />
90<br />
70<br />
50<br />
30<br />
10<br />
-10<br />
-30<br />
2007-1<br />
5<br />
9<br />
(12 Aylık Kümülatif, Milyar $)<br />
2008-1<br />
5<br />
9<br />
2009-1<br />
5<br />
9<br />
2010-1<br />
5<br />
9<br />
2011-1<br />
5<br />
9<br />
2012-1<br />
5<br />
9<br />
2013-1<br />
5<br />
Kaynak: TCMB<br />
Doğrudan Yatırım+Uzun Vadeli Sermaye Portföy Yatırımları+Kısa Vadeli Sermaye Cari Açık<br />
Küresel krizi izleyen dönemde gelişmiş ülke merkez bankaları tarafından sıklıkla<br />
başvurulan olağanüstü parasal genişleme önlemleri, gelişmiş ekonomilerdeki düşük faiz<br />
13<br />
123
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
ve bol likidite koşullarının uzunca bir süre korunacağı yönündeki beklentiler küresel<br />
fonların getiri arayışını güçlendirmiştir. Küresel ölçekte artan likidite, risk iştahındaki<br />
yükseliş ve gelişmekte olan ülkelerdeki nispî yüksek faiz oranları bu ülkelere yönelik<br />
sermaye akımlarının hızlanmasına neden olmuştur. Ancak bu eğilim başta Fed’in<br />
genişletici para politikasından çıkış sinyali vermesi ve gelişmiş ülkelerin finansal<br />
piyasalarında görülen toparlanmanın belirginleşmesiyle birlikte 2013 yılı ikinci çeyreği<br />
itibarıyla gerilemeye başlamıştır.<br />
Yaşanan bu gelişmelere bağlı olarak cari açığın finansmanında görülen bozulma<br />
Temmuz ayında daha belirgin hale gelmiştir. Sermaye dengesi 2013 yılı Temmuz ayında<br />
0,8 milyar dolar ile 2011 yılı Ekim ayından bu yana ilk kez açık vermiştir. Sermaye<br />
dengesindeki bu açıkta büyük oranda DİBS’lerden kaynaklı olarak portföy<br />
yatırımlarındaki 3 milyar dolarlık çıkış etkili olmuştur. Portföy yatırımlarında yılın ilk dört<br />
ayında 17,5 milyar dolarlık toplam giriş olurken izleyen 3 aylık dönemde 2,5 milyar dolar<br />
çıkış yaşanmıştır. 2013 yılı Mayıs ayı itibarıyla 12 aylık bazda 52,5 milyar dolar olan<br />
portföy yatırımları Temmuz ayında 38,5 milyar dolara kadar gerilemiştir.<br />
Türkiye’ye yönelik doğrudan yabancı yatırım girişi 2008 yılı son çeyreğinden itibaren<br />
girdiği azalış eğilimini 2013 yılında da sürdürmüştür. 2012 yılında 12,5 milyar dolar olan<br />
doğrudan yabancı yatırım girişi 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda 10,4 milyar<br />
dolara gerilemiştir.<br />
Doğrudan yatırım girişlerinde en önemli paya sahip Avro Bölgesi’nde ekonomik<br />
sorunların devam etmesi nedeniyle bu bölgeden ülkemize gelen doğrudan yatırımlarda<br />
görülen düşüş, yılın ilk çeyreğinde de doğrudan yatırımlarda süregelen yavaş seyrin temel<br />
nedenini oluşturmuştur. Öte yandan, geçen yıl yürürlüğe giren ve yabancıların yurt içinde<br />
gayrimenkul almasını kolaylaştıran kanun 1 değişikliği sayesinde gayrimenkul<br />
yatırımlarında 2012 yılının ikinci yarısıyla birlikte başlayan artış eğilimi 2013 yılında da<br />
devam etmiş ve Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda 2,7 milyar dolar giriş<br />
gerçekleşmiştir.<br />
1 18.05.2012 tarihli ve 28296 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 6302 sayılı Tapu Kanunu ve Kadastro Kanununda Değişiklik<br />
Yapılmasına İlişkin Kanun<br />
124<br />
14
Ödemeler Dengesi<br />
Tablo 16: Sermaye Dengesi<br />
2013<br />
(12 Aylık, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Haziran Temmuz<br />
Sermaye ve Finans Hesabı 37.264 37.427 9.289 44.042 65.659 46.974 59.243 55.991<br />
Doğrudan Yatırım (Net) 19.941 17.211 7.110 7.572 13.698 8.445 6.280 7.359<br />
Doğrudan Yatırım Çıkışı -2.106 -2.549 -1.553 -1.464 -2.349 -4.074 -3.000 -3.057<br />
Doğrudan Yatırım Girişi 22.047 19.760 8.663 9.036 16.047 12.519 9.280 10.416<br />
Portföy Yatırımı (Net) 833 -5.014 227 16.093 21.986 40.789 48.442 38.451<br />
Hisse Senedi 5.138 716 2.827 3.468 -986 6.274 4.840 3.509<br />
Borç Senedi -2.358 -4.486 111 16.149 20.284 31.858 38.794 31.603<br />
Diğer Yatırımlar (Net) 24.530 24.234 2.106 33.237 28.187 18.598 25.561 26.944<br />
Rezerv Varlıklar -8.032 1.057 -111 -12.809 1.813 -20.814 -20.982 -16.702<br />
Net Hata ve Noksan 517 3.011 2.879 1.405 9.433 776 -5.210 -237<br />
Kaynak: TCMB<br />
Bankaların yurt dışından kısa vadeli net kredi kullanımlarında 2011 yılının ikinci<br />
yarısından itibaren yaşanan belirgin düşüş 2012 yılının Ekim ayından itibaren düzelmiş ve<br />
bankacılık sektörünün net kredi kullanımı 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 12 aylık bazda<br />
12,9 milyar dolara yükselmiştir. Bu dönemde bankaların hem kısa hem de uzun vadeli<br />
kredilerde net kredi kullanıcısı olduğu göze çarpmaktadır.<br />
2013 yılı ilk çeyreğinde azalan cari açık ile birlikte yüksek düzeyde gerçekleşen sermaye<br />
girişleri rezervlerin önemli oranda artmasına neden olmuştur. Ancak özellikle portföy<br />
girişlerindeki zayıf seyirle beraber ihtiyaç duyulan döviz TCMB rezervlerinden karşılanmış<br />
ve Mayıs-Temmuz dönemini kapsayan üç ayda 9,6 milyar dolarlık rezerv kullanılmıştır.<br />
Rezervlerde son iki ayda yaşanan bu gelişmelere rağmen Ocak-Temmuz döneminde 4,7<br />
milyar dolarlık artış kaydedilmiştir. Nisan 2013’te 12 aylık bazda 34,1 milyar dolar olan<br />
rezerv varlıklar 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla 16,7 milyar dolara gerilemiştir.<br />
Kriz sonrası dönemde TCMB politikalarına bağlı rezervlerde hızlı bir artış gözlenmektedir.<br />
Bankaların TCMB’de tutmak zorunda oldukları Türk Lirası zorunlu karşılıkların belirli bir<br />
yüzdesini döviz ve standart altın cinsinden tesis edebilmelerine imkân tanıyan rezerv<br />
opsiyon mekanizmasının kullanım oranındaki artış nedeniyle uluslararası rezervlerde<br />
önemli bir artış yaşanmıştır. 2012 yıl sonunda 99,9 milyar dolar olan TCMB brüt döviz<br />
rezervleri 26 Nisan 2013 tarihinde 135,2 milyar dolara yükselmiş ve 27 Eylül 2013 tarihi<br />
15<br />
125
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
itibarıyla 108,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Altın rezervleri ise 2012 yıl sonunda<br />
19,2 milyar dolar iken 27 Eylül 2013 tarihi itibarıyla 22,2 milyar dolara yükselmiştir.<br />
Şekil 88: TCMB Uluslararası Rezervleri<br />
2012 yılının Mart ayında 12 aylık bazda 12,4 milyar dolara kadar giriş gerçekleştiren net<br />
hata noksan kalemi 2013 yılı Nisan ayında 8,7 milyar dolar çıkışa kadar gerilemiştir. Net<br />
hata noksan kaleminde Temmuz ayında yaşanan 4,8 milyar dolarlık girişle birlikte 12<br />
aylık bazda 237 milyon dolar çıkış yaşanmıştır.<br />
Yurt içi yerleşiklerin kriz dönemlerinde yurt dışındaki varlıklarını kullanmaları, ekonomik<br />
konjonktürün düzeldiği dönemlerde ise bu varlıklarını güçlendirme davranışı dönemsel<br />
olarak net hata noksan kaleminde ortaya çıkan yüksek hareketlerin önemli bir nedenidir.<br />
Bu doğrultuda, 2013 yılının ilk çeyreğinde gözlenen net hata noksan kaleminin negatif<br />
yönde ve hızlı yükseliş eğilimi de yurt içi yerleşiklerin kriz dönemi ertesinde yurt dışı<br />
mevduatlarını güçlendirme davranışından kaynaklanabileceğini düşündürmektedir. 2<br />
2013 yılı Mayıs ayından bu yana küresel düzeyde para politikalarına ilişkin gelişmeler tüm<br />
finansal varlıkların yeniden fiyatlanmasına neden olmaktadır. Özellikle gelişmiş<br />
ülkelerdeki para politikasına yönelik belirsizliklerin devam etmesi nedeniyle finansal<br />
piyasalardaki oynaklık artmaktadır. Bu gelişmelere paralel olarak küresel portföy<br />
yatırımlarında gelişmekte olan ülke varlıklarının ağırlığının azaldığı gözlenmektedir. Orta<br />
2<br />
TCMB Ödemeler Dengesi <strong>Rapor</strong>u 2013-1<br />
126<br />
16
Ödemeler Dengesi<br />
ve uzun vadede sermaye hareketlerinde iktisadi temellerin belirleyici olması beklense de<br />
kısa vadede gelişmiş ülke kaynaklı para politikası belirsizlikleri finansal dalgalanmalara yol<br />
açmaktadır. 3<br />
B. Reel Efektif Döviz Kuru<br />
Makro finansal risklerin dengelenmesi açısından krediler ile birlikte döviz kurunda aşırı<br />
dalgalanmaya kayıtsız kalınmaması önem taşımaktadır. Para politikası belirlenirken kredi<br />
büyümesiyle birlikte yakından takip edilen TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru Nisan ayı<br />
itibarıyla güvenli kabul edilen 120 sınırını aşarak 121,4 olarak gerçekleşmiştir. İzleyen<br />
süreçte TCMB’nin bu kapsamda yaptığı müdahaleler ve kurda yaşanan artışa bağlı olarak<br />
önemli ölçüde gerileyen reel efektif döviz kuru 110 alt sınırına yaklaşarak Ağustos<br />
ayındaki 111,5 seviyesiyle gerileyerek son 20 ayın en düşük rakamını gerçekleştirmiş<br />
oldu.<br />
Şekil 89: Reel Efektif Döviz Kuru<br />
150<br />
140<br />
130<br />
120<br />
(2003=100)<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
2003-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2004-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2005-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2006-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2007-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2008-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2009-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2010-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2011-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2012-1<br />
4<br />
7<br />
10<br />
2013-1<br />
4<br />
7<br />
Kaynak: TCMB<br />
TÜFE Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru<br />
TÜFE Gelişmekte Olan Ülkeler Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru<br />
TÜFE Gelişmiş Ülkeler Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru<br />
3<br />
TCMB Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2013-61<br />
17<br />
127
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
C. Dış Finansman<br />
1. Uluslararası Yatırım Pozisyonu<br />
Küresel kriz sonrası dönemde artan küresel likidite ve Türkiye ekonomisindeki hızlı<br />
büyümeyle birlikte 2012 yılı sonunda 422,8 milyar dolara yükselen net uluslararası<br />
yatırım pozisyonu açığı 2013 yılı ilk çeyreğinde 443,9 milyar dolara yükselmiştir. İkinci<br />
çeyrekte Fed’in genişletici para politikasından çıkış sinyali vermesi ve küresel likiditenin<br />
yön değiştirmesiyle birlikte Temmuz ayı itibarıyla 418,8 milyar dolara gerilemiştir.<br />
Tablo 17: Uluslararası Yatırım Pozisyonu<br />
(12 Aylık, Milyar $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012<br />
2013<br />
Temmuz<br />
Net Uluslararası Yatırım Pozisyonu -314,1 -200,1 -276,4 -361,6 -315,6 -422,8 -418,8<br />
Varlıklar 170,1 186,4 181,0 184,5 179,1 212,7 219,2<br />
Yurt Dışında Doğrudan Yatırımlar 12,2 17,8 22,3 22,5 27,7 29,7 31,3<br />
Portföy Yatırımları 2,0 2,0 1,9 2,3 1,8 1,3 1,0<br />
Diğer Yatırımlar 79,5 92,4 82,0 73,7 61,3 62,5 62,7<br />
Rezerv Varlıklar 76,4 74,2 74,8 86,0 88,3 119,2 124,2<br />
Yükümlülükler 484,2 386,5 457,4 546,1 494,7 635,5 638,0<br />
Yurt İçinde Doğrudan Yatırımlar 155,2 80,4 143,7 186,9 136,4 187,3 169,1<br />
Portföy Yatırımları 120,6 68,8 91,2 118,4 109,4 179,0 175,5<br />
Diğer Yatırımlar 208,4 237,3 222,5 240,8 248,9 269,2 293,3<br />
Uluslararası Yatırım Pozisyonu<br />
(Net)/GSYH (%) -48,4 -27,0 -44,8 -49,4 -40,8 -53,8<br />
Varlıklar/GSYH (%) 26,2 25,1 29,4 25,2 23,1 27,1<br />
Yükümlülükler/GSYH (%) 74,6 52,1 74,2 74,6 63,9 80,9<br />
Kaynak: TCMB<br />
Uluslararası yatırım pozisyonu açığındaki bu dalgalanmada yükümlülüklerin ilk çeyrekte<br />
21,1 milyar dolar artması ve izleyen dört aylık dönemde 25,1 milyar dolar daralması<br />
belirleyici olmuştur. 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla ilk çeyrekten itibaren yurt içinde<br />
doğrudan yatırımlardan kaynaklanan yükümlülüklerin, piyasa değerleri ve döviz<br />
kurundaki değişimin de etkisiyle 23,3 milyar dolar daralması dikkat çekmektedir. Portföy<br />
yatırımlardan kaynaklanan yükümlülüklerin ise ilk çeyrekte 10,5 milyar dolar artarken<br />
izleyen dört aylık dönemde 14 milyar dolar azaldığı görülmektedir.<br />
Bu dönem içerisinde varlıklarda da sınırlı bir artış yaşanmıştır. 2012 yıl sonunda 212,7<br />
milyar dolar olan varlıklar 2013 yılı ilk çeyreğinde 217,9 milyar dolara, Temmuz ayı<br />
itibarıyla da 219,2 milyar dolara yükselmiştir.<br />
128<br />
18
Ödemeler Dengesi<br />
Şekil 90: Uluslararası Yatırım Pozisyonu/GSYH<br />
100<br />
80<br />
60<br />
64,1<br />
58,8<br />
54,8<br />
58,5<br />
66,5<br />
74,6<br />
52,1<br />
74,2 74,6<br />
63,9<br />
80,9<br />
40<br />
20<br />
0<br />
-20<br />
27,0 24,2<br />
22,0 22,3 27,4 26,2 25,1<br />
29,4<br />
25,2<br />
27,1<br />
23,1<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012<br />
-40<br />
-60<br />
-37,1 -34,6 -32,8 -36,3 -39,1<br />
-48,4<br />
-27,0<br />
-44,8<br />
-49,4<br />
-40,8<br />
-53,8<br />
-80<br />
Net Uluslararası Yatırım Pozisyonu/GSYH Varlıklar/GSYH Yükümlülükler/GSYH<br />
Kaynak: TCMB<br />
2. Özel Sektör Dış Borç Stokundaki Gelişmeler<br />
Kriz sonrası küresel ölçekte artan likidite, risk iştahındaki yükseliş ile beraber gelişmekte<br />
olan ülkelere yönelmiştir. Bu eğilim gelişmiş ülkelerin finansal piyasalarında görülen<br />
toparlanmanın belirginleşmesiyle birlikte 2013 yılı ilk çeyreğinden itibaren gerilemeye<br />
başlamıştır. Ancak bu süreçte Türkiye’de brüt dış borç stoku 2013 yılının ikinci<br />
çeyreğinde 367,3 milyar dolara yükselmiştir.<br />
Brüt dış borç stoku içerisinde özel sektörün payı çok yüksek seviyelerdedir. 2013 yılı<br />
ikinci çeyreğinde özel sektörün dış borcunun toplam dış borç içerisindeki payı yüzde 68,7<br />
oranında gerçekleşmiştir. Bu artışın temel sebebi özel sektörün kısa vadeli dış borcunda<br />
yaşanan 20,5 milyar dolarlık artıştır.<br />
19<br />
129
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 91: Borçlulara Göre Brüt Dış Borç Stoku<br />
255<br />
227,9<br />
240,5<br />
252,4<br />
204<br />
161,1<br />
188,7<br />
172,4<br />
191,3<br />
200,8<br />
(Milyar $)<br />
153<br />
102<br />
73,5<br />
78,3<br />
83,5<br />
89,1<br />
94,3<br />
104,0<br />
104,9<br />
108,6<br />
51<br />
0<br />
15,8<br />
14,1<br />
13,2<br />
11,6<br />
9,3<br />
7,1<br />
6,6<br />
6,4<br />
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ç1 2013 Ç2<br />
Kaynak: TCMB<br />
Kamu TCMB Özel<br />
Özel sektörün toplam dış borç stoku içerisindeki payı kriz dönemi dışında sürekli artış<br />
eğilimindedir. Kamu sektörünün dış borcu da 2005 yılından bu yana sürekli artma<br />
eğiliminde olmakla birlikte artış miktarı özel sektörün gerisinde kalmaktadır. 2005 yılında<br />
kamu sektörünün dış borcunun toplam içindeki payı yüzde 41,3 iken bu rakam 2013 yılı<br />
ikinci çeyreğinde 29,6’ya gerilemiştir. Bu dönemde özel sektörün dış borcunun toplam<br />
içindeki payı ise yüzde 49,7’den yüzde 68,7’ye yükselmiştir.<br />
Özel sektörün yurt dışından sağladığı uzun vadeli kredi borcu 2013’ün ikinci çeyreğinde<br />
de artmaya devam etmiştir. 2013 yılı Temmuz ayı itibarıyla özel sektörün yurt dışından<br />
sağladığı kısa vadeli kredi borcu 2012 yıl sonuna göre 5,9 milyar dolar artış göstermiştir.<br />
Aynı dönem içerisinde özel sektörün yurt dışından sağladığı uzun vadeli kredi borcu da<br />
6,9 milyar dolar artış göstermiştir.<br />
130<br />
20
Ödemeler Dengesi<br />
Tablo 18: Brüt Dış Borç Stoku<br />
(Milyar $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ç1 2013 Ç2<br />
Kısa Vadeli Borçlar 43,1 52,5 49,0 77,3 81,9 101,0 115,1 125,7<br />
Kamu 2,2 3,2 3,6 4,3 7,0 11,0 12,6 15,4<br />
TCMB 2,3 1,9 1,8 1,6 1,2 1,0 1,0 1,0<br />
Özel 38,7 47,4 43,6 71,5 73,7 88,9 101,5 109,3<br />
Paylar (%)<br />
Kamu 5,0 6,2 7,3 5,5 8,6 10,9 10,9 12,2<br />
TCMB 5,3 3,6 3,6 2,0 1,5 1,0 0,9 0,8<br />
Özel 89,7 90,2 89,1 92,4 89,9 88,0 88,2 87,0<br />
(Milyar $)<br />
Uzun Vadeli Borçlar 207,2 228,6 220,1 214,6 222,5 238,1 236,9 241,7<br />
Kamu 71,4 75,1 79,9 84,8 87,3 93,0 92,3 93,2<br />
TCMB 13,5 12,2 11,4 10,0 8,1 6,1 5,7 5,4<br />
Özel 122,4 141,3 128,8 119,8 127,2 139,0 139,0 143,0<br />
Paylar (%)<br />
Kamu 34,4 32,8 36,3 39,5 39,2 39,1 38,9 38,6<br />
TCMB 6,5 5,3 5,2 4,7 3,6 2,5 2,4 2,2<br />
Özel 59,0 61,8 58,5 55,8 57,1 58,4 58,7 59,2<br />
Türkiye Brüt Dış<br />
Borç Stoku 250,4 281,1 269,1 291,9 304,4 339,0 352,0 367,3<br />
Paylar (%)<br />
Kısa Vadeli Borçlar 17,2 18,7 18,2 26,5 26,9 29,8 32,7 34,2<br />
Uzun Vadeli Borçlar 82,8 81,3 81,8 73,5 73,1 70,2 67,3 65,8<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Brüt dış borç stokundaki miktarsal artışa rağmen krizden çıkış sürecinde yaşanan<br />
büyüme performansıyla birlikte brüt dış borç stokunun GSYH’ye oranında gerileme<br />
yaşanmıştır. 2009 yılında toplam brüt dış borç stokunun GSYH’ye oranı yüzde 43,6 iken<br />
2011 yılında bu rakam 39,3’e gerilemiş ancak 2012 yılında özellikle özel sektörün dış<br />
borcunda yaşanan artışla birlikte tekrar 43,1’e yükselmiştir.<br />
21<br />
131
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
Şekil 92: Özel Sektör Brüt Dış Borç Stoku<br />
60<br />
56,2<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
18,7<br />
47,3<br />
41,2<br />
35,4<br />
16,0 16,4 17,6<br />
39,6<br />
23,0<br />
38,6<br />
24,8<br />
37,9<br />
25,4<br />
43,6<br />
28,0<br />
39,9<br />
26,1<br />
39,3<br />
25,9<br />
43,1<br />
29,0<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
(%)<br />
Toplam Brüt Dış Borç/GSYH<br />
Özel Sektör Brüt Dış Borç/GSYH<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Kısa vadeli dış borç stokunun toplam brüt dış borç stoku içerisindeki payının küresel kriz<br />
sonrası yükseldiği, uzun vadeli dış borç stokunun payının ise düştüğü görülmektedir.<br />
Kısa vadeli dış borç stokunun toplam içindeki payı 2013 yılı ikinci çeyreğinde yüzde 34,2<br />
iken uzun vadeli dış borç stokunun payı yüzde 65,8 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Kısa vadeli dış borç stoku 2013 yılı ikinci çeyreğinde de artarak Temmuz ayında 125,7<br />
milyar dolara yükselmiştir. Orijinal vadesine bakılmaksızın vadesine bir yıl ve daha kısa<br />
kalan dış borç stoku Temmuz ayında 164,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
Bankalara likidite yönetimlerinde esneklik sağlayan rezerv opsiyonu mekanizmasının da<br />
etkisiyle bankaların kısa vadeli dış borç stokunda önemli bir artış yaşanmıştır. Bankaların<br />
kısa vadeli dış borç stoku 2012 yıl sonunda 68,3 milyar dolar iken bu rakam 2013 yılı<br />
Temmuz ayında 86,2 milyar dolara yükselmiştir.<br />
2013 yılı Ocak-Temmuz döneminde 29,8 milyar doları anapara, 5,8 milyar doları da faiz<br />
olmak üzere toplam 35,6 milyar dolar dış borç ödemesi yapılmıştır.<br />
132<br />
22
2 0 1 3<br />
Temel <strong>Ekonomik</strong> Göstergeler<br />
133
134<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
Tablolar<br />
TEMEL EKONOMK GÖSTERGELER<br />
YILLIK GERÇEKLEME<br />
ORTA VADEL PROGRAM<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 T 2014 2015 2016<br />
GSYH (milyon TL) 350.476 454.781 559.033 648.932 758.391 843.178 950.534 952.559 1.098.799 1.297.713 1.415.786 1.559.160 1.718.818 1.894.997 2.095.203<br />
GSYH (milyon $) 230.494 304.901 390.387 481.497 526.429 648.754 742.094 616.703 731.608 773.980 785.721 822.776 867.301 927.556 996.245<br />
GSYH büyüme hz(%) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,8 9,2 8,8 2,2 3,6 4,0 5,0 5,0<br />
Kii bana GSYH ($) 3.492 4.559 5.764 7.022 7.586 9.240 10.438 8.559 10.022 10.466 10.497 10.818 11.277 11.927 12.670<br />
Nüfus (yl ortas, bin kii) 66.008 66.873 67.723 68.566 69.395 70.215 71.095 72.050 73.003 73.950 74.855 76.055 76.911 77.770 78.632<br />
sizlik oran (%) 10,3 10,5 10,8 10,6 10,2 10,3 11,0 14,0 11,9 9,8 9,2 9,5 9,4 9,2 8,9<br />
Deflatör (%) (1998 bazl) 37,4 23,3 12,4 7,1 9,3 6,2 12,0 5,3 5,7 8,6 6,8 6,3 6,0 5,0 5,3<br />
ÜFE-TEFE (yllk deiim, %) 30,8 13,9 15,4 2,7 11,6 5,9 8,1 5,9 8,9 13,3 2,5 5,9 5,3 5,0 5,2<br />
TÜFE (yllk deiim, %) 29,7 18,4 9,4 7,7 9,7 8,4 10,1 6,5 6,4 10,5 6,2 6,8 5,3 5,0 5,0<br />
hracat (FOB) (milyon $) 36.059 47.253 63.167 73.476 85.535 107.272 132.027 102.143 113.883 134.907 152.462 153.500 166.500 184.000 202.500<br />
thalat (CIF) (milyon $) 51.554 69.340 97.540 116.774 139.576 170.063 201.964 140.928 185.544 240.842 236.545 251.500 262.000 282.000 305.000<br />
D ticaret dengesi (milyon $) -15.495 -22.087 -34.373 -43.298 -54.041 -62.791 -69.936 -38.786 -71.661 -105.935 -84.083 -98.000 -95.500 -98.000 -102.500<br />
D ticaret hacmi (milyon $) 87.613 116.593 160.707 190.251 225.111 277.334 333.991 243.071 299.428 375.749 389.007 405.000 428.500 466.000 507.500<br />
Karlama oran (%) 69,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 72,5 61,4 56,0 64,5 61,0 63,5 65,2 66,4<br />
hracat (bavul tic. dahil) (milyon $) 40.666 52.318 68.444 77.840 92.537 113.865 136.314 104.338 117.919 140.704 148.425<br />
thalat (FOB) (milyon $) 45.701 63.285 87.773 107.053 130.086 156.199 187.720 132.141 173.915 224.879 219.324<br />
Genel mal ticareti (bav. tic. dahil) (milyon $) -5.035 -10.967 -19.329 -29.213 -37.549 -42.334 -51.406 -27.803 -55.996 -84.175 -70.899<br />
Cari ilemler dengesi (milyon $) -626 -7.554 -14.198 -21.449 -31.836 -37.781 -40.438 -12.168 -45.447 -75.092 -47.750 -58.800 -55.500 -55.000 -55.000<br />
Cari ilemler dengesi/GSYH (%) -0,3 -2,5 -3,6 -4,5 -6,0 -5,8 -5,4 -2,0 -6,2 -9,7 -6,1 -7,1 -6,4 -5,9 -5,5<br />
Net dorudan yabanc sermaye (milyon $) 939 1.222 2.005 8.967 19.261 19.941 17.211 7.110 7.572 13.698 8.445<br />
Dorudan yabanc sermaye girii (milyon $) 1.082 1.702 2.785 10.031 20.185 22.047 19.760 8.663 9.036 16.047 12.519<br />
TCMB brüt döviz rezervleri (milyon $) 26.807 33.616 36.009 50.515 60.912 73.317 71.008 70.716 80.721 78.458 99.923<br />
Bütçe giderleri (milyon TL) 119.604 141.248 152.093 159.687 178.126 204.068 227.031 268.219 294.359 314.607 361.887 406.586 436.333 465.663 496.652<br />
Bütçe gelirleri (milyon TL) 79.420 101.040 122.964 152.784 173.483 190.360 209.598 215.458 254.277 296.824 332.475 387.154 403.175 436.162 473.651<br />
Bütçe dengesi (milyon TL) -40.184 -40.208 -29.128 -6.903 -4.643 -13.708 -17.432 -52.761 -40.081 -17.783 -29.412 -19.432 -33.158 -29.501 -23.001<br />
Faiz d fazla (milyon TL) 11.544 18.319 27.363 38.777 41.320 35.045 33.229 440 8.217 24.448 19.004 31.068 18.842 23.499 27.999<br />
Genel bütçe vergi gelirleri (milyon TL) 60.356 82.491 100.373 119.628 137.480 152.835 168.109 172.440 210.560 253.809 278.781 325.143 348.353 378.994 413.271<br />
Faiz giderleri (milyon TL) 51.728 58.527 56.491 45.680 45.963 48.753 50.661 53.201 48.299 42.232 48.416 50.500 52.000 53.000 51.000<br />
Faiz giderleri /vergi gelirleri (%) 85,7 70,9 56,3 38,2 33,4 31,9 30,1 30,9 22,9 16,6 17,4 15,5 14,9 14,0 12,3<br />
Bütçe gelirleri /bütçe giderleri (%) 66,4 71,5 80,8 95,7 97,4 93,3 92,3 80,3 86,4 94,3 91,9 95,2 92,4 93,7 95,4<br />
Faiz giderleri/bütçe giderleri (%) 43,2 41,4 37,1 28,6 25,8 23,9 22,3 19,8 16,4 13,4 13,4 12,4 11,9 11,4 10,3<br />
Vergi gelirleri/bütçe gelirleri (%) 76,0 81,6 81,6 78,3 79,2 80,3 80,2 80,0 82,8 85,5 83,9 84,0 86,4 86,9 87,3<br />
Bütçe giderleri /GSYH (%) 34,1 31,1 27,2 24,6 23,5 24,2 23,9 28,2 26,8 24,2 25,6 26,1 25,4 24,6 23,7<br />
Bütçe gelirleri /GSYH (%) 22,7 22,2 22,0 23,5 22,9 22,6 22,1 22,6 23,1 22,9 23,5 24,8 23,5 23,0 22,6<br />
Faiz giderleri /GSYH (%) 14,8 12,9 10,1 7,0 6,1 5,8 5,3 5,6 4,4 3,3 3,4 3,2 3,0 2,8 2,4<br />
Bütçe dengesi /GSYH (%) -11,5 -8,8 -5,2 -1,1 -0,6 -1,6 -1,8 -5,5 -3,6 -1,4 -2,1 -1,2 -1,9 -1,6 -1,1<br />
Faiz d fazla /GSYH (%) 3,3 4,0 4,9 6,0 5,4 4,2 3,5 0,0 0,7 1,9 1,3 2,0 1,1 1,2 1,3<br />
Vergi gelirleri/GSYH (%) 17,2 18,1 18,0 18,4 18,1 18,1 17,7 18,1 19,2 19,6 19,7 20,9 20,3 20,0 19,7<br />
Genel devlet dengesi/GSYH (%) -10,8 -7,9 -4,1 -0,1 1,3 -0,2 -1,6 -5,5 -3,0 -0,4 -1,0 -1,0 -1,1 -0,8 -0,5<br />
Kamu kesimi borçlanma gerei/GSYH (%) 10,0 7,3 3,6 -0,1 -1,8 0,1 1,6 5,0 2,4 0,1 1,0 0,8 1,0 0,8 0,5<br />
ç borç servisi (milyon TL) 141.059 166.357 183.553 174.491 157.552 155.733 138.547 144.927 183.732 132.138 124.721<br />
D borç servisi (milyon $) 28.852 27.811 30.488 36.803 40.070 48.685 53.832 58.917 55.833 50.657 52.518<br />
Kamu iç borç stoku (brüt) (milyon TL) 155.206 202.108 235.105 259.801 268.286 273.262 295.787 347.378 368.934 387.566 408.155<br />
Kamu d borç stoku (brüt) (milyon TL) 102.018 95.578 97.945 91.531 97.605 82.257 112.445 118.311 128.169 158.876 154.490<br />
Kamu net iç borç stoku (milyon TL) 127.272 172.655 199.709 228.236 227.734 237.161 248.382 284.072 304.186 281.755 284.846<br />
Kamu net d borç stoku (milyon TL) 88.359 78.315 74.897 42.051 30.468 11.280 19.610 25.814 13.597 8.242 -44.475<br />
Toplam kamu net borç stoku (milyon TL ) 215.631 250.970 274.606 270.287 258.202 248.441 267.992 309.886 317.783 289.997 240.371<br />
Toplam brüt d borç stoku (milyon $) 129.597 144.092 161.010 170.500 208.361 250.396 281.098 269.091 291.920 304.428 339.018<br />
AB tanml genel yönetim borç stoku (milyon TL) 259.351 307.877 333.248 342.055 352.835 336.490 380.067 438.870 465.180 507.893 512.287<br />
AB tanml genel yönetim borç stoku/GSYH (%) 74,0 67,7 59,6 52,7 46,5 39,9 40,0 46,1 42,3 39,1 36,2 35,0 33,0 31,0 30,0<br />
Toplam kamu net borç stoku/GSYH (%) 61,5 55,2 49,1 41,7 34,0 29,5 28,2 32,5 28,9 22,3 17,0<br />
DBS. faiz oran(%) 62,7 45,4 24,6 16,1 17,9 18,4 19,2 11,6 8,5 8,7 8,8<br />
Merkez Bankas paras (milyon TL) 20.519 24.135 24.743 38.548 41.916 54.790 54.701 50.732 70.617 53.154 64.398<br />
Emisyon (milyon TL) 7.636 10.676 13.465 19.612 26.815 27.429 31.743 38.340 48.938 55.103 60.525<br />
M2 (milyon TL) 61.880 82.713 108.539 238.801 297.735 344.377 436.380 493.061 587.261 674.410 743.043<br />
BIST 100 Endeksi 10 . 370 18 . 625 24 . 972 39 . 778 39 . 117 55 . 538 26 . 864 52 . 825 66 . 004 51 . 267 78 . 208<br />
Ortalama dolar kuru (TL/$) 1,5058 1,4931 1,4223 1,3408 1,4311 1,3015 1,2929 1,5471 1,5004 1,6700 1,7925 1,8950 1,9818 2,0430 2,1031<br />
Dönem sonu dolar kuru (TL/$) 1,6345 1,3958 1,3421 1,3430 1,4131 1,1647 1,5123 1,5057 1,5460 1,9065 1,7826 1,9504 2,0135 2,0728 2,1337<br />
Kaynak: Maliye Bakanl, TCMB, Kalknma Bakanl, Hazine, TÜK.<br />
T: Tahmin<br />
1. Politika Faiz Oran Mays 2010 itibaryla bir hafta vadeli repo ihale faiz oran olmutur.<br />
2. Enflasyon 2013 yl verisi OVP(2014-2016) tahminidir.<br />
Para-Banka,<br />
Sermaye<br />
Piyasas<br />
Devlet Borçlar<br />
Bütçe D Ticaret ve Ödemeler Dengesi Enflasyon Milli Gelir, stihdam<br />
135
136<br />
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013
KAYNAKÇA<br />
BDDK (Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu), (2013), “Türk Bankacılık Sektörü<br />
İnteraktif Aylık Bülten”, Temmuz 2013.<br />
http://ebulten.bddk.org.tr/AylikBulten/Basit.aspx<br />
BDDK (Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu), (2013), “Türk Bankacılık Sektörü<br />
Genel Görünümü”, Haziran 2013.<br />
Bloomberg Veri Terminali.<br />
BLS (Amerika Birleşik Devletleri İşgücü İstatistikleri Bürosu) Database<br />
Borsa İstanbul, Veriler.<br />
http://borsaistanbul.com/veriler<br />
Eurostat, (2013), Statistics Database, Population and Social Conditions, Labour Market.<br />
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database<br />
Eurostat Statistics Database.<br />
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database<br />
Fed of Atlanta, “ The ABCs of LFPR”, September 17, 2013.<br />
Gürsel, S. ve Z. İmamoğlu, "Why is Agricultural Employment Increasing in Turkey?"<br />
İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi <strong>Ekonomik</strong> ve Toplumsal Araştırma Merkezi<br />
(BETAM), 2013.<br />
Hazine Müsteşarlığı, Kamu Finansmanı İstatistikleri.<br />
Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Dış Borç İstatistikleri.<br />
http://www.hazine.gov.tr/irj/portal/anonymous?NavigationTarget=navurl://91bda8<br />
a2e5f49920e80530105b69979e&LightDTNKnobID=-2112146928<br />
IMF (International Monetary Fund), 2013, “World Economic Outlook: Transitions and<br />
Tensions”, October 2013.<br />
IMF (International Monetary Fund), 2013, World Economic Outlook Database, October<br />
2013.<br />
http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/index.aspx<br />
137
<strong>Yıllık</strong> <strong>Ekonomik</strong> <strong>Rapor</strong> 2013<br />
IMF (International Monetary Fund), 2013, World Economic Outlook Update, July 2013.<br />
IMF (International Monetary Fund), 2013, Global Financial Stability Report, FSI Tables,<br />
April 2013.<br />
Merkezi Kayıt Kuruluşu Verileri,<br />
https://www.mkk.com.tr/wps/portal/MKK<br />
MSCI (Morgan Stanley Capital International).<br />
http://www.msci.com/products/indices/performance.html<br />
OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development), 2013, OECD<br />
Database.<br />
http://www.oecd.org/statistics/<br />
OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development), 2013, “OECD<br />
Employment Outlook”, July 2013.<br />
OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development), 2013, “OECD<br />
Interim Assessment Report”, September 2013.<br />
Rogoff, K., “Are Emerging Markets Submerging?”, Project Syndicate, September 2,<br />
2013.<br />
T.C. Kalkınma Bakanlığı, <strong>Yıllık</strong> Programlar.<br />
T.C. Maliye Bakanlığı, Merkezi Yönetim Bütçe İstatistikleri.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2012), 2013 Yılı Para ve Kur Politikası.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), Enflasyon <strong>Rapor</strong>u 2013-III.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013,) Finansal İstikrar <strong>Rapor</strong>u-Mayıs<br />
2013.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), Para Politikası Kurulu Toplantı<br />
Özeti 2013-61.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), İstatistiki Veriler (EVDS).<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), Bankacılık Verileri.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), Faiz İstatistikleri.<br />
138
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), Piyasa Verileri.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), Ödemeler Dengesi İstatistikleri.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), Uluslararası Yatırım Pozisyonu.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), Haftalık Basın Bülteni.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), (2013), Ödemeler Dengesi <strong>Rapor</strong>u 2013- I.<br />
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası), Rezerv Opsiyon Mekanizması ve Kur<br />
Oynaklığı, Ekonomi Notları, Sayı: 2013-04/ 31 Ocak.<br />
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2013), Ulusal Hesaplar.<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1063<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1045<br />
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2013), İşgücü İstatistikleri.<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007<br />
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2013), Dış Ticaret İstatistikleri.<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046<br />
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2013), Dış Ticaret Endeksleri.<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1054<br />
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2013), Enflasyon ve Fiyat İstatistikleri<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1014<br />
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1076<br />
Uysal, G. "Kentlerde Kadınların İşgücüne Katılımı Artıyor" İstanbul: Bahçeşehir<br />
Üniversitesi <strong>Ekonomik</strong> ve Toplumsal Araştırma Merkezi (BETAM), 2013.<br />
Wall Street Journal, “Investors, Analysts See End of Commodity Supercycle”,<br />
22,2013.<br />
July<br />
WB (World Bank), (2013), “Global Economic Prospects June 2013: Less Volatile But<br />
Slower Growth”.<br />
139
Change language